Sətir 1: |
Sətir 1: |
| Aşağıda [[ASE]]-nin 9-cu cildinin 2021-ci ildə Elmi Spektr açıq elmi platformasının Habitat Tərcümə Layihəsi çərçivəsində [[Fərid Əlibalayev]] və Naqiq Məhəmmədzadə tərəfindən dijitallaşdırılmış mətninin ikinci hissəsi (cəmi üç hissədə, birinci hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/1-ci hissə|''bu: >>'']], üçüncü hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/3-cü hissə|''bu: >>'']]) verilir: (1-cildin özünü isə buradan oxuya bilərsiniz: {{ASE|IX|}}) | | Aşağıda [[ASE]]-nin 9-cu cildinin 2021-ci ildə Elmi Spektr açıq elmi platformasının Habitat Tərcümə Layihəsi çərçivəsində [[Fərid Əlibalayev]] və Naqiq Məhəmmədzadə tərəfindən dijitallaşdırılmış mətninin ikinci hissəsi (cəmi üç hissədə, birinci hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/1-ci hissə|''bu: >>'']], üçüncü hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/3-cü hissə|''bu: >>'']]) verilir: (1-cildin özünü isə buradan oxuya bilərsiniz: {{ASE|IX|}}) |
| + | |
| + | “sila gr yaaa R — i—— —— "ram mi mum” moorumunamm v.. |
| + | ar |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | " ə zə |
| + | "id |
| + | F ” |
| + | "R |
| + | də |
| + | ge |
| + | ci |
| + | = i |
| + | ba, | |
| + | an yr |
| + | Saz r: : .. 1 ola |
| + | ” kı . , . |
| + | ı 5 . |
| + | 15 0220) VALİ sə? |
| + | izə ə gəy 2 |
| + | GəL ız |
| + | p | k m di .n- |
| + | | 4 : |
| + | ə” |
| + | a " |
| + | "sə. |
| + | ə : |
| + | . ə |
| + | -: ” Yə – |
| + | Rə və en |
| + | –j* af |
| + | 2) |
| + | ə |
| + | Tu. |
| + | ç | |
| + | |
| + | |
| + | q |
| + | 2 |
| + | " |
| + | Lə |
| + | R |
| + | |
| + | |
| + | N, 4 ə .- . 1. = za |
| + | | I " mr |R. 5 |
| + | İ ə ən sət, |
| + | |
| + | |
| + | aKeyumərzin məclisiə, Firdəvsinin 4P1ahnaməə əsərinin “ | | | | ıı amıma. erik: |
| + | 1537 il tarixli əlyazmasına miniatur. Metropoliten-muzey. Nyu-York. 4“Ov səhnəsiə. Ə. Caminin “Qızıl zə 1 A. əsərini – |
| + | sına cəkilmipi miniaturun saə Hissəsi. 549. M. Y, Saltıkov |
| + | |
| + | |
| + | |Pedrin ad. kӱtləvi kitabxana. Leninqrad. |
| + | |
| + | |
| + | Sultan Məhəmməd məqaləsinə. |
| + | |
| + | |
| + | ıı un ab qa |
| + | “ER ə m |
| + | 6. ı : ii |
| + | |
| + | |
| + | R : x : |
| + | id, üb |
| + | —- ə ə “yar, ADİ", |
| + | |
| + | |
| + | "ry Las sar |
| + | |
| + | |
| + | “dəə |
| + | |
| + | |
| + | R “ |
| + | |
| + | |
| + | ə, ə ənə . | |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | 1, .. ğ də I uz. . ə |
| + | : f əə o ə |
| + | - . ə 1" “a y |
| + | |
| + | |
| + | 2 af |
| + | |
| + | |
| + | va. |
| + | |
| + | |
| + | — qü : tı 7 Lə |
| + | v ə) .. ik, 1 En . |
| + | - nn ər ah rib q z ən nə “oy Don |
| + | = ə YAR AR , m z “di. ə 4 z |
| + | |
| + | |
| + | Pogə yumss mb mu Nİ Tuşsmusu xsi di vu, unu. m um. T |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Həə 1.21. xx" xu İnn YI |
| + | 1 |
| + | |
| + | |
| + | Ӱ ə sz a d r m ə “= R |
| + | |
| + | si Hə bəqa HƏR | 2122 ӰFİ İNAMI IİA4F. |
| + | KSS VS ESCONSA N UN Su o s ONA S AR DİSİR FA |
| + | do ha Ye. cu ” en Şe. Xu R. ğ h . İM 1 di ) 2 8 I |
| + | m. i .... HL MTEe33193-/1F) c 8 | y in r. Asi Y bp |
| + | |
| + | |
| + | hk T ükhüülü. ka. |
| + | a |
| + | 1 cu |
| + | r |
| + | , ı |
| + | |
| + | |
| + | Eu ə. “ə Yi * : 9) dx |
| + | “Qb ğ “ İR və "08 və XV: |
| + | Kasa |
| + | |
| + | |
| + | on. “Tuş” |
| + | |
| + | |
| + | : ak" ə |
| + | mi m. 5 hd. . ı - |
| + | darə ry 1? YƏT TT 7 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | M. iA |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 5 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | əz |
| + | Da zi" |
| + | 8 R ə |
| + | |
| + | |
| + | İk x q c nı. alir ə g |
| + | = s.) SE Si 6 |
| + | |
| + | |
| + | ka f |
| + | |
| + | |
| + | o |
| + | .. |
| + | I |
| + | |
| + | |
| + | ” |
| + | |
| + | |
| + | YET na |
| + | |
| + | |
| + | M” AU |
| + | |
| + | |
| + | alı: ər an, |
| + | aq —-aq- |
| + | b nə I ? “ |
| + | R ” c * |
| + | |
| + | |
| + | | “2, |
| + | "ə HGKE.D = |
| + | |
| + | |
| + | (Cəhl |
| + | 4 P 8 |
| + | |
| + | |
| + | OL mamır SR m ə |
| + | ra. / |
| + | x f . : |
| + | ..- - 1 |
| + | 1 |
| + | |. af = 4 p - |
| + | |
| + | |
| + | "a |
| + | “M |
| + | s. ri |
| + | F k “m — |
| + | “ An k |
| + | |
| + | |
| + | =. |
| + | |
| + | |
| + | RK |
| + | |
| + | |
| + | su |
| + | |
| + | |
| + | Ğ |
| + | |
| + | |
| + | | ӧ büd. a. 1,771) | tt “uc |
| + | vr əə s |
| + | | Di |
| + | |
| + | |
| + | . |
| + | i bə | |
| + | r .. -— -. Al əə. bö bg / vk... ...N. |
| + | L rv yor |
| + | |
| + | |
| + | R də m. |
| + | |
| + | |
| + | , y |
| + | n |
| + | k fdal ı "ul hə |
| + | ə. r * ti ul nn |
| + | öyə — ul 4” kı |
| + | | ? 1 “ T İ |
| + | | də - arın F = |
| + | |
| + | |
| + | Quti |
| + | |
| + | |
| + | b. Bi |
| + | |
| + | |
| + | “nəzir, alışıb hürri |
| + | | | R. | | il r ” H | ? r Ya |
| + | |
| + | |
| + | Təkin əyan “ə ə ə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ət FE” |
| + | ən kü.nn-n..... |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ni ə ” pi: nükzgki “ə : ra" eh Al |
| + | lh Ah end A nü nəə rı VS? PO |
| + | ” YYUYVUVV YY UVTVYYU YU YY MƏ 4 ... la |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | BACI, "sU |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ğ |
| + | |
| + | |
| + | aaba v-a aya Ba ə ala əda I |
| + | |
| + | AD Tə) əyri NIN Qı ala tay ad Hə . |
| + | x s AK ADR, dl 11-də: Qaya bə AB Ala HK |
| + | NUUT UT VUTu uv r ru ü ə, 4 fu Ki vu i ” "uv 4 kal Hı Ps” alir |
| + | : R. : l A = P b m sl ii ərən b . d İ il |
| + | |
| + | AR RU AR AİR AK RAR |
| + | |
| + | |
| + | vi b A |
| + | |
| + | |
| + | Az |
| + | |
| + | |
| + | d hə |
| + | 2 |
| + | |
| + | |
| + | AM N" |
| + | |
| + | xa.” hun |
| + | a... kəl |
| + | m. a... |
| + | |
| + | |
| + | ex Ra La A Lə kökü. |
| + | |
| + | |
| + | SE di Sӱn o E ” -h x z 5 |
| + | AL "Qr “21 iə "“ tu ios. |
| + | Hitit. . nə. a 2 di , ” eq - ? |
| + | |
| + | |
| + | 1 : b ka... |
| + | Kl, A kl nə ilaihhlallahdlaklaHaliyaHAD ALA HE ma s |
| + | auveuyəenəs”s ə vey” uurN" “Ölə di fa iə) Maus PU yəyə. |
| + | |
| + | ӧd C m L |
| + | |
| + | |
| + | haaa |
| + | Murun |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “MƏyn. ə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | öd yur bir, dığa... Bun. döl |
| + | KAAN ANA ıı |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “43-00 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ni" |
| + | |
| + | |
| + | g - : |
| + | |
| + | R bə b. = |
| + | / 9 |
| + | |
| + | xun ə |
| + | |
| + | : H əəə = |
| + | |
| + | t |
| + | C 4 |
| + | - cə € |
| + | |
| + | |
| + | —–E : : | |
| + | |
| + | |
| + | sə |
| + | |
| + | |
| + | 4 a |
| + | er = |
| + | " . |
| + | = ? |
| + | Fu |
| + | — kə |
| + | |
| + | |
| + | Sərabi, 19 əsr. Ərdəbil qrupu. |
| + | |
| + | |
| + | Kilim. 19 əsr. Təbriz qrupu. |
| + | |
| + | |
| + | id m po m |
| + | = ə, ə. .- |
| + | ui kin |
| + | |
| + | = Um nı Hir |
| + | |
| + | |
| + | "mz priz |
| + | |
| + | |
| + | İM” mon mo aa, |
| + | .1—ue.ü."" |, |
| + | |
| + | |
| + | -. gə |
| + | “2 N OR |
| + | Lİ di |
| + | |
| + | |
| + | ədd I on - a "ql |
| + | i də. ə " r 7 ş |
| + | | |
| + | | |
| + | |
| + | |
| + | TLS |
| + | ii ııı |
| + | |
| + | |
| + | Yek: ə |
| + | |
| + | |
| + | “ali L el |
| + | min |
| + | il |
| + | 11 . kk ə qu |
| + | Mər = soyan İsa -— uu |
| + | əd |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Tacikistan SSR, 1. İsgəndərkul gəlç. 2, Hissar silsiləsi. 3. /iyuənGə, B. H. /lennu aabına npocnekr. 4. HyməHöə, a /ly- |
| + | - iyənbət mehmanxanası. 5. Leninabad. V. İ. Lenin adına kucə. 6. Xoroq ipəhəri. /, Nurek ipəh: rindən gerunult. 8. Kurqan- |
| + | |
| + | |
| + | m. musa a r |
| + | Dənə məhəpn. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “ən |
| + | |
| + | |
| + | rayonunda ma- |
| + | |
| + | |
| + | Toxuculuq |
| + | |
| + | |
| + | kombinatı. |
| + | |
| + | |
| + | Tacikistan SSR, 1. Yavan elektrokimya zavodu. 2. Leninabad ipək |
| + | |
| + | |
| + | pınla pambıq ihiFhiMbi, 4, |
| + | xi-mədəniyyət qoruqu *“Xisorə |
| + | |
| + | |
| + | , H issar tari- |
| + | |
| + | |
| + | Orconikidzeabad rayonu. E. Telman adına sovxozun heyvandarlıq k |
| + | : 6. Tacikistan SSR Devlət sirginin binası. Duptənbə TƏKTİ |
| + | 1964. Azərb. heykəltərapı F. Əbdurrəhmanov. Azərb. memarı M. Hӱseynon |
| + | |
| + | |
| + | geərunurə (M. |
| + | |
| + | |
| + | harə. 1967, Behzad ad. Tarix-Əlkə: |
| + | Qi Yam On, A. Mo Do 3) TAMAlHACBI |
| + | |
| + | |
| + | unaslıq və Təsviri Sənət Muzeyi. Duti |
| + | | Tacikistan |
| + | |
| + | |
| + | - IT |
| + | |
| + | . "4 ik | kü |
| + | sa pülbkaran |
| + | nı |
| + | |
| + | |
| + | bor |
| + | a.” |
| + | Fa” q |
| + | |
| + | |
| + | İ. Y. Repin. “L. N. Tolstoyun portreti ə. |
| + | qalereyası. Moskva |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | məqaləsinə, |
| + | |
| + | |
| + | AB "HTH rü dör |
| + | R b zə b L |
| + | |
| + | |
| + | 1: nab — . |
| + | |
| + | |
| + | s ar il |
| + | ör rə Arm di E |
| + | | 1 Zİ — |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Tӱrkiyə, 1. Urgup dakı ətrafında eroziya relyefi. 2. Anqara ptəhəri. 3. Trabzon iəəhərindən gorunuti. 4. İstambul |
| + | |
| + | iəhəri. 5. Bodrum iəhəri. 6. Urfa miəhəri. 7. İsgəndərunda SSRİ-nin kəməyi ilə tikilmiii metallurgiya zanodu. 8. Ana- |
| + | |
| + | dolu yaylasında. 9. Anqara bazarında. 10, İstambul. Kecmii Tolqapı sarayındakı (hazırda Topqapı sarayı muzeyi) hə- |
| + | rəmxana, 11. Milli rəqs. 12. *“Bədnam olmut Əminəq filmindən kadr. Rej. O. Kavur. 1974 |
| + | |
| + | |
| + | u sə də f I. |
| + | |
| + | |
| + | ar rə |
| + | |
| + | |
| + | 5 1 |
| + | ) |
| + | lər |
| + | |
| + | |
| + | al |
| + | üş |
| + | x Ti "şu |
| + | |
| + | |
| + | ey Hə, |
| + | |
| + | |
| + | - m |
| + | 4 cut ti — Di |
| + | |
| + | |
| + | “m im |
| + | 3 İRİ |
| + | |
| + | |
| + | RA DL Lİ |
| + | || I "xl |
| + | 25.1... |
| + | 4 = |
| + | |
| + | qıllı. |
| + | |
| + | |
| + | | |
| + | |
| + | |
| + | Ru. |
| + | |
| + | |
| + | 2 |
| + | |
| + | |
| + | R ə — —q—–- — dalır — — |
| + | |
| + | |
| + | qə. . sun, - BME..— ŞUR- — kk — PE |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nistan KP MK-nın binası. 5. Aztqabad. K. Marks prospekti. 6. Cərco ipəhərində. 7. Kutpika iyəhəri. V. Aqqqabad. € TYDK” |
| + | |
| + | |
| + | t |
| + | |
| + | |
| + | məninforməun binası. 9. Krasnovodsk, Dəmiryol vaezalı, 10. 4“Bayraməliz sonxozunda. |
| + | |
| + | |
| + | TELEQRAF KODU |
| + | |
| + | |
| + | 193 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dır) dalqaların tezlik diapazonla- |
| + | rında ipləyən televiziya st.-larının |
| + | verdiyi proqramları qəbul edirlər. |
| + | Muasir T.-lar superheterodin ra- |
| + | dioqəbuledici prinsipində qurulur. |
| + | Televiziya antenası ilə qəbul olunu |
| + | kanallar selektoruna verilən radio- |
| + | siqnallardan (ipək.) istənilən proqra- |
| + | mın siqnalları secilir, guӱcləndiri- |
| + | lir və aralıq tezliyinə cevrilir. Siq- |
| + | nalların itlənmə sxemində (SİS-də) |
| + | aralıq tezlikli siqnal bir daha guc- |
| + | ləndirildikdən sonra detektirlənir |
| + | və alınan təsvir siqnalları kines- |
| + | kopa (K) verilir. Rəngli T.-da SİS- |
| + | in tərkibində rənklilik siqnalları- |
| + | nı ayırmaq ucun zolaq suzgəci, rəng- |
| + | lilik kommutatoru və detektorları, |
| + | matrisa sxemi, həmcinin YH rəngin |
| + | (qırmızı, gey, yapıl) siqnal gӱclən- |
| + | diriciləri vardır. Bu gucləndirici- |
| + | lərdən siqnallar rəngli K-un (bax |
| + | Qəbiledici televiziya boruşi) modul- |
| + | yatorlarına verilir. SİS-dən səs ara- |
| + | lıq tezliyi (CCPH-nə 6,5 Mhc-unp) |
| + | səs kanalı blokuna, sonra isə səs- |
| + | ucaldanlara verilir. Acılıpq gene- |
| + | ratorları bloku meyletdirici siste- |
| + | min (MS) sətr və kadr sarqaclarında |
| + | acılın cərəyanları yaradır və belə- |
| + | liklə K-un ekranında rastr Yaranır. |
| + | Acılıpl generatorları SİS-dən |
| + | alınmın sətr və kadr sinxronlaytma |
| + | siqnalları ilə sinxronladırılır. |
| + | K-un anoduna verilən sabit gərginlik |
| + | (rəngli T.-da 25 kv-a yaxın) yuksək |
| + | gərginlik blokundan (YGB-ndan) alı- |
| + | nır. Rəngli K-un fokuslayıcı elek- |
| + | trodları da YGB-ndan qidalanır |
| + | (5 kv). K-u T.-un blokları ilə əlaqə- |
| + | ləndirmək ucun kineskopu birləndi- |
| + | ən sxemdən istifadə olunur. Rəngli |
| + | -un boqazı ӱzərində MS-dən baiqa |
| + | elektron iqualarını gerupidurən sis- |
| + | tem və rəng təmizliyi maqnitləri də |
| + | yerləldirilir. Rəngli K-un Hissələ- |
| + | rinin xarici maqnit sahələrindən |
| + | maqnitlətməsini K-u maqnitsizləit- |
| + | dirmə sxemi aradan qaldırır. T.-un |
| + | butun elementləri umumi qida blokun- |
| + | dan qidalandırılır. SSRİ-də ekran- |
| + | ların əlculərindən və istismarının |
| + | asanlıqından asılı olaraq 1.-lar |
| + | dərd sinfə bəlunur: 1—3-cu siniflər |
| + | stasionar aparatlar, 4-cu sinif ki- |
| + | cik əlculu datptınan aparatlardır. |
| + | Muasir T.-lar yarımkecirici cihaz- |
| + | lar və inteqral mikrosxemlər uzərin- |
| + | də qurulur. Yastı ləvhə (panel) pək- |
| + | lində T.-lar hazırlanması uzərində |
| + | elmi-tədqiqat ipləri aparılır. Bu |
| + | |
| + | |
| + | AC Ee” 13, “, 9 |
| + | |
| + | |
| + | : ə ı mav |
| + | |
| + | |
| + | ə əsi |
| + | 1 4 || YR. |
| + | |
| + | |
| + | ikili ii Televizorun Qurulup |
| + | |
| + | |
| + | 7... fxXemi: KS—kanallar |
| + | 2 2 selektoru, SİS- -siqt- |
| + | YA mö = nalların iiplənmə |
| + | 0 sxemiy K—kineskopy |
| + | 00 "— MS—-meyletdirici |
| + | |
| + | — == vistem, AGB—acı- |
| + | |
| + | |
| + | li .. lımpr generatorları |
| + | KİM, RTM bloku: 11GS— puala- |
| + | rı geərctidurən sxem: |
| + | YGB—yuksək gərgin- |
| + | lik blokuy GT—gəe- |
| + | ruqpdurmə tənzimdə- |
| + | yicisiy, GPPM —vkəyə |
| + | pqua maqniti: RTM— |
| + | rəng təmizliyi maq- |
| + | niti: KBS—kinesko- |
| + | pu birlətdirən sxem: |
| + | KMS—kineskopun |
| + | maqnitsizlətdirmə |
| + | sxemi: SKB—səs ka" |
| + | nalı blokuyz UD. |
| + | yuanaHnaHbımaH, |
| + | TB— runa 6noKy. |
| + | |
| + | |
| + | T.-ların ekranı maye kristallardan |
| + | hazırlanır. |
| + | TELEQONİYA (ttele...-- ...qoniya) — |
| + | diti fərdlə birinci cutləimədə |
| + | iptirak edən, onun digər erkək fərd- |
| + | lə cutləmməsindən alınan nəslinə |
| + | erkək fərdin xassələrinin fərz olu- |
| + | nan təsiri. 4“ Q.ə hadisəsi 19 əsrin |
| + | 1-ci rubundə ckəpfə edilmiidir. |
| + | 19 əsrin sonunda bir cox alimlərin |
| + | dəqiq genetik eksperimentləri T.-nı |
| + | təsdiq etmədi. |
| + | TERETPAcb (mene... --...epad )—1) Te- |
| + | leqraf rabitəsinin hamı tərəfindən |
| + | qəbul edilən qısaldılmın adı. |
| + | Teleqramları qəbul etmək, əturmək və |
| + | lazımi unvana catdırmaq ucun ixti- |
| + | saslappdırılmınq rabitə muəssisəsi. |
| + | SSRİ-də vilayət və ya resp. mərkəzlə- |
| + | rində olur, 903 zonasının (SSRİ-nin |
| + | butun ərazisi zonalara bəlunmutdur) |
| + | butun iqəhər rabitə bəlmələri və r-n |
| + | rabitə qovpaqları ilə, habelə əlkə- |
| + | nin digər T.-ları ilə bilavasitə ra- |
| + | bitəsi olur. T.-ın texniki avadanlı- |
| + | qına teleqraf aparatı, teleqraf |
| + | kommutatoru, tezlik teleqraflama- |
| + | sı kanallarını əmələ gətirən apa- |
| + | ratlar, energetika qurqusu (akkumul- |
| + | yator batareyası, duzləndirici, gene- |
| + | rator, transformator yardımcı stan- |
| + | siyası və s.) daxildir. |
| + | TELEQRAF AGENTLİKLƏRİ, mut- |
| + | təfiq respublikalarda— |
| + | SSRİ-nin vahid dəvlət mə”lumat sis- |
| + | teminə daxil olan informasiya agent- |
| + | likləri. tora resi.-ların dəv- |
| + | lət komitələri huququnda olub, həmin |
| + | resp.-ların lalirlər Sovetlərinin və |
| + | Sovet Humudartı eleqraf Agent- |
| + | liyinin (SİTA-nın) tabeliyindədir. |
| + | Resp.-larda informasiya toplamaq ucun |
| + | yerli ipe/bələri və muxbirləri var. |
| + | Q.a. sisteminə USSR-də — RATAU, |
| + | BSSR-də—Bel.TA, Əzb.SSR-də—Ozvb. |
| + | TA, Qazax.SSR-də—Qaz.TA, Gurc.SSR- |
| + | də Gurcinform, Azərb.SSR-də Azər- |
| + | inform, Lit.SSR-də—El.TA, Mold. |
| + | SSR-də—ATEM, Lat.SSR-də— Latin- |
| + | orm, Qırq.SSR-də—Qırr.TA, Tac. |
| + | SR-də—Tacik.TA, Erm.SSR-də— Er- |
| + | mənpress, Tur.SSR-də — Turkmənin- |
| + | form, Est.SSR-də— ETA daxildir. |
| + | Bax həmcinin Mətbuat agentliyi. |
| + | TELEQRAF APARATI — teleqraf |
| + | rabitəsi prosesində elektrik tele- |
| + | qraf siqnallarını əturmək və (yaxud) |
| + | qəbul etmək ucun aparat. Muasir T.a, |
| + | adətən teleqraf əturucusu və qəbul- |
| + | edicisindən ibarətdir. Yazan (məs., |
| + | saatda 500-dək sezburaxma qabiliyyə- |
| + | |
| + | |
| + | ti olan Morze aparatına) və hərf- |
| + | capedən T.a.-na (məs., saatda 2600-dək |
| + | səzburaxma qabiliyyəti olan start- |
| + | stop aparatına) ayrılır. SSRİ-də |
| + | .A.-NIN Əsas tipi lentli və rulonlu |
| + | start-sto iperatıdir. |
| + | TELEQRAF CARI—teleqraf siq- |
| + | nallarının ən sadə əturucusu. Mə”- |
| + | lumatları Morze kodu ilə eturmək |
| + | ucun iplədilir. T.a. Morze apara- |
| + | tının bir hissəsidir. Sadə T.a. ilə |
| + | |
| + | |
| + | Ən sadə teleqraf |
| + | acarının sxemi: 1— |
| + | Altlıqq, 2—arxa kon- |
| + | takt BHHTH, 2—nnHk, |
| + | 4— məcrək: 5-—rağar |
| + | kontakt. b— yastı |
| + | kontakt yaylarıq 7— |
| + | yaylar. |
| + | |
| + | |
| + | dəq-də 70—00 iparə (ptək.), vibrasiya |
| + | T.a. ilə dəq-də 120—150 itparə veri- |
| + | lir. T.a.-ndan radioteleqraf rabitə- |
| + | sində siqnalların eiyitməklə qəbulun- |
| + | da istifadə edilir. |
| + | |
| + | TELEQRAF KODU —teleqraf rabı- |
| + | təsində qəbul edilmin ipərti siqnal- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | .. |
| + | |
| + | |
| + | x 1-1—) |
| + | |
| + | |
| + | ou |
| + | “A |
| + | |
| + | |
| + | “00 |
| + | |
| + | |
| + | riya ləli Kiran | |
| + | elibəlihilələləl ifələlifililəlililr |
| + | |
| + | |
| + | si |
| + | Hüuuu: |
| + | |
| + | |
| + | rir Qafar dəlilələli İlelibliləbir |
| + | |
| + | |
| + | hil iləlililəliləlilr |
| + | ihiliblilibilil4lə |
| + | |
| + | |
| + | öl” EEoləra |
| + | |
| + | |
| + | * |
| + | = |
| + | edilifililiələlilili 1. |
| + | |
| + | |
| + | slzlalr. |
| + | |
| + | |
| + | | — əyə" || lən |
| + | |
| + | |
| + | Rus və latın əlifbalı 2 F-li beynəlxalq |
| + | teleqraf kodu: 1 sutun—kombinasiya nem- |
| + | rələriy: P—latın əlifbası hərfləri: |
| + | P1—rus əlifbası hərfləri:y QU —hərf- |
| + | lər, rəqəmlər, durqu iparələri, simvol- |
| + | lar: U—gendəriplər kombinasiyaları. |
| + | Plyus iparəsi—cərəyan vardır, minus |
| + | itparəsi—cərəyan yoxdur. QU CYTYH kombi- |
| + | nasiyaları appaqıdakıları ildirir: |
| + | 4—“Kimdir ok simvolu: 10—(zəng), 14— |
| + | vergul: 19—apostrof: 27 kombinasiyası— |
| + | karetkanın qayıtması) 28—sətir cevril- |
| + | məsi: 29—latın hərfləri: 30—rəqəmlər: |
| + | 31—bopluq, 32—-rus hərfləri, |
| + | |
| + | |
| + | yrı yır arı ır Iri |
| + | |
| + | |
| + | tif ae yayan (ə ilslr |
| + | |
| + | |
| + | 194 |
| + | |
| + | |
| + | TELEQRAF KOMMUTATORU |
| + | |
| + | |
| + | lar sistemi. T.k.-nda hər bir hərfə, |
| + | rəqəmə, umumiyyətlə iparəyə (simvola) |
| + | elektrik cərəyanının muəyyən elemen- |
| + | tar gendəritdər (impulslar) kombi- |
| + | nasiyası uyqun gəlir. Hər ipparəni |
| + | ifadə etmək ucun gendəriptlərin sa- |
| + | yı muxtəlif (qeyri-bərabər uzunluqlu |
| + | Tə və ya eyni (bərabər uzunluqlu |
| + | T.k.) ola bilər. Birinciyə interval- |
| + | lara bəlunmui qısa (nəqtə) və yaxud |
| + | uzun (tirey gendəritlərdən ibarət |
| + | Morze kodunu misal gestərmək olar. |
| + | SSRİ-də əsas kimi uc registrli (rus, |
| + | latın və ya rəqəm registrləri), bəra- |
| + | bər uzunluqlu (5 elementar gendə- |
| + | rimili), dəyipdirilmi (rus əlifba- |
| + | sı əlavə olunmuit) beynəlxalq 2 Xe-li |
| + | kod (ptək.) qəbul edilmitdir. Belə |
| + | kodda hər iparəyə uyqun cərəyan gen- |
| + | dərimlərinin kombinasiyaları yal- |
| + | nız plyus və minus (və ya interval) |
| + | gəndərinləri ardıcıllıqrının mux- |
| + | təlifliyi ilə fərqlənir. Verilənlə- |
| + | rin əturulməsində və radioteleqraf |
| + | kanallarında beyuk maneələr olduqda |
| + | qəbul edilmili iiarələr kombinasi- |
| + | yasında muəyyən miqdarda səhvləri |
| + | atpkar etməyə və dӱzəltməyə imkan ve- |
| + | rən ifrat korreksiyaedici kodlardan |
| + | istifadə edilir. |
| + | TELEQRAF KOMMUTATORU —tele- |
| + | qraf aparatları, xətləri və kanalla- |
| + | rını ez aralarında birlətdirmək |
| + | "cun qurqu. Teleqraf stansiyaların- |
| + | da qurapdırılır. Teleqraf st.-la- |
| + | rından cıxan və ora daxil olan xətt |
| + | və kanalların hamısı və st.-dakı |
| + | teleqraf aparatları T.k. ilə birləi- |
| + | dirilir. T.k.-nun kəməyi ilə texniki |
| + | personal rabitənin istiqamətini ope- |
| + | rativ surətdə dəyindirə bilir, rabi- |
| + | tə xətti və kanallarında nasazlıq ol- |
| + | duqda isə onları yeniləri ilə əvəz |
| + | edir. Q.k.-nda ildırımdan muhafizə |
| + | elementləri (məs., bopaldıcılar) qu- |
| + | rapdırılır. |
| + | |
| + | |
| + | TELEQRAF KROSU—teleqraf st.-la- |
| + | rı binasında butun məftil xətləri- |
| + | nin və rabitə kabellərinin giriiy his- |
| + | sələrinin və elektrik muhafizə qur- |
| + | qularının (bopaldıcı, qoruyucu) bir |
| + | Yerə toplandıqı otaq. T.k.-nda mərkə- |
| + | zi xətti teleqraf kommutatoru quraii- |
| + | dırılır və sınaq aparatları olan |
| + | stollar qoyulur. Rabitə kanalları- |
| + | nın sayının artırılması ilə əlaqə- |
| + | dar olaraq (bax Coxkanallı rabitə) |
| + | əz əhəmiyyətini itirir. |
| + | |
| + | |
| + | TELEQRAF RABİTƏSİ—qəbul mən- |
| + | təqəsində mətni mutləq yazılan hərf- |
| + | rəqəm məqlumatlarının (teleqramla- |
| + | rın) məsafəyə eturulməsis məftillə |
| + | eturulən elektrik siqnalları ilə və |
| + | (yaxud) radiosiqnallarla həyata keci- |
| + | rilir. Q.r. elektrik rabitəsinin bir |
| + | nəvudur. Q.r.-nin fərqləndirici xu- |
| + | sUSİYYƏəti məlumatın cəld eturulməsi |
| + | və onun sənədlətdirilməsidir. Əturu- |
| + | lən informasiyanın təyinatına və |
| + | xarakterinə gərə umumi istifadəli |
| + | Q.r. (teleqram, telefon danıpıqları |
| + | haqqında bildirili və s. verilitii |
| + | ucun), abonent T.r., idarə (x.t.-nın |
| + | muxtəlif sahələrində təqikil olunan) |
| + | İ.p. və faksimile rabitəsinə: veri- |
| + | lipin təiykili usuluna gərə isə simp- |
| + | leks (nevbə ilə verilii) və dupleks |
| + | (eyni zamanda verilii) T.r.-nə ayrı- |
| + | lır. T.r.-ndə kod kombinasiyaları |
| + | (bax Teleqraf kodu) muxtəlif cur |
| + | ikilik sabit və ya dəyinən cərəyan |
| + | siqnalları ilə əturulur. |
| + | |
| + | |
| + | T.r. 19 əsrin 30-cu illərində mey- |
| + | dana gəlmiiydi. 1832 ildə rus alimi |
| + | P. L. LMillinq elektrik T.r. ucun |
| + | |
| + | |
| + | əməli cəhətdən yararlı olan ilk qur- |
| + | |
| + | |
| + | qular dəstini yaratdı. 1844 ildə ABP1- |
| + | da Morzenin teleqraf aparatla- |
| + | rı ilə təchiz olunmui T.r. xətti iiiə |
| + | salındı. Bax həmcinin Coxdəfəli |
| + | teleqraflama. |
| + | TELEQRAF RELESİ—sabit və də- |
| + | yillən cərəyan teleqraf siqnalları- |
| + | nı gӱcləndirmək, ayırmaq və cevir- |
| + | mək uucun iplədilən həssas eləektro- |
| + | mexaniki qurru. 20 əsrin 60-cı illə- |
| + | rindən elektromexaniki T.r. elektron |
| + | qurquları ilə əvəz edilir. Bax Rele. |
| + | ELEQRAF STANSİYASI — tele- |
| + | qraf kanallarının kommutasiyası |
| + | ucun avadanlıq kompleksi. TQ.s.-nda |
| + | rabitə prosesində teleqraf iqəbəkəsi- |
| + | nin son məntəqələrinin mӱvəqqəti bir- |
| + | ləpməsi əməliyyatı təpqkil edilir. |
| + | Son məntəqələr əl ilə (teleqraf kom- |
| + | mutatoru ilə təchiz edilmiin T.s.- |
| + | nda), yaxud avtomatik surətdə (avto- |
| + | matik T.s.-nda) birlətdirilir. T.s. |
| + | avadanlırına avtomatik kommutasiya |
| + | rypFyey (MƏC., axtarıcı, coxdəfəli |
| + | koordinat birlətdiricisi), rele pa- |
| + | nelləri (kommutasiya proseslərini |
| + | idarə etmək, habelə teleqraf siqnal- |
| + | larını cevirmək ucun), st. teleqraf |
| + | aparatı, muxtəlif nəzarət-elcu ci- |
| + | hazları, qəza və operativ siqnallar |
| + | verən qurqular, sabit cərəyan mənbəyi, |
| + | xususi korrespondensiya və yerli ra- |
| + | bitə teleqraf kommutatorları və s. |
| + | daxildir. Butun SSRİ ərazisində |
| + | vahid rabitə pqəbəkəsinin yaradılma- |
| + | sı tələblərinə muvafiq olaraq Ha- |
| + | zırda elektron Q.s. (burada kommuta- |
| + | siya ucun, əsasən, yarımkecirici ci- |
| + | hazlar iplədilir) qurulması uzərin- |
| + | də geni tədqiqat ipləri aparılır. |
| + | TELEQRAF |PƏBƏKƏSİ—teleqraf |
| + | rabitəsini həyata kecirmək ucun tex- |
| + | niki qurqu və avadanlıq kompleksi: |
| + | teleqraf muəssisəsi (rabitə qoviiaqı), |
| + | onları birlətdirən rabitə kanalla- |
| + | |
| + | |
| + | rı və ətteleqraf stansiyalarından |
| + | ibarətdir. SSRİ-də T.m.-Hə amarbı- |
| + | dakılar daxildir: rabitə nazirliyi- |
| + | |
| + | |
| + | nin muəssisələrini əhatə edən umumi |
| + | istifadə ipəbəkəsi: abonent (dəvlət |
| + | mӱəssisə və idarələri) teleqraflama |
| + | pəbəkəsiy, faksimileə rabitəsi ipəbəkə- |
| + | si. Qli, teleqraf korrespondensiyası- |
| + | nı, mӱəssisələr arasında statistik və |
| + | muxtəlif rəqəm informasiyasını etur- |
| + | MƏK BƏ s. ucundur. Butun SSRİ əra- |
| + | zisi 16 zonaya (1976) bəlunmusidur: |
| + | bunlardan hər birinin əzunun bali |
| + | teleqraf qovpaqı, vil. və r-n qovptaq- |
| + | ları var. Vil. və r-n qovpaqları baii |
| + | qovpaq vasitəsilə T.1p.-nin digər qov- |
| + | paqları ilə birlətdirilir. |
| + | |
| + | TELEQRAFİYA —ӱӰeleqraf rabitəsi |
| + | nin qurulması prinsiplərinin eyrə- |
| + | nilməsini, teleqraf siqnallarının |
| + | oturulməsi usullarının itlənməsini |
| + | və onların həyata kecirilməsini tə”- |
| + | min edən aparatların ipləyib hazır- |
| + | lanmasını, həmcinin teleqraf kanal- |
| + | ları ilə informasiya eturulməsi key- |
| + | fiyyətinin qiymətləndirilməsini əha- |
| + | tə edən elm və texnika sahəsi. Əsas |
| + | məsələlərinə mӱvafiq olaraq T. bir |
| + | elmi-texniki fənn kimi atpaqıdakı |
| + | bəlmələrdən ibarətdir: teleqraf kod- |
| + | ları (veriliti zamanı hərfi-rəqəmi |
| + | informasiyanın elektrik siqnalları |
| + | kombinasiyaları ardıcıllıqına və |
| + | qəbul zamanı əksinə cevrilmə proses- |
| + | |
| + | |
| + | lərinin optimal surətdə aparılması)) |
| + | uc teleqraf aparatları (teleqraf |
| + | aparatı, transmitter və reperfo- |
| + | ratorların qurulması prinsipləri, |
| + | siqnalların verilipii və qəbulu usul- |
| + | ları, elektron aparatlarının ii1- |
| + | lənməsi): teleqraf kanalları (baha- |
| + | lı rabitə xətti vasitələrindən sə- |
| + | mərəli istifadə və s.):, teleqraf ppə- |
| + | bəkələri sAsonentlərin BƏ VM MƏHTƏTƏ- |
| + | lərinin birlətmə usullarının se- |
| + | cilməsi, st.-ların ən əlveritli yer- |
| + | ləidirilməsi və s.). Veriliiyin yuk- |
| + | sək keyfiyyətini tə”min etmək məqsədi |
| + | ilə Q.-da teleqraf siqnallarının təh- |
| + | rifləri, onların yaranma qanunauy- |
| + | qunluqları və səbəbləri, informasi- |
| + | |
| + | |
| + | yanın eturulməsi zamanı baqi verən |
| + | səhvlər və onları aradan qaldırmaq |
| + | usulları və s. eyrənilir. T.-da di- |
| + | |
| + | |
| + | gər rabitə nəvlərindən fərqli olaraq |
| + | sonlu miqdarda iparələrdən (hərf, |
| + | rəqəm və durqu iparələrindən) tərtib |
| + | olunmut diskret mə”lumatlar iillə- |
| + | nilir. Onları dapıyan siqnallar da |
| + | diskretdir. T.-nın nəzəri əsasını |
| + | umumi rabitə nəzəriyyəsi, informasi- |
| + | ya və potensial maneəyədavamlılıq |
| + | nəzəriyyələri, ehtimal nəzəriyyəsi və |
| + | Bul cəbri təikil edir. T.-nın xusu- |
| + | si istiqaməti tarixən onun tərgibi- |
| + | nə daxil olan və faksimele rabitəsi- |
| + | nin prinsipləri eyrənilən fototele- |
| + | qrafiyadır. |
| + | |
| + | TEHEHHHA MOMETPHƏ MƏ —öunano- |
| + | qram (məs., dərinlik nasosu ilə istis- |
| + | mar olunan neft quyularında) surət- |
| + | lərinin alınması və ya qeyd edilmə- |
| + | si. Dinamoqramların formasına gərə |
| + | sistemdəki zədələnmələri apikar et- |
| + | mək, quyunun debitini qiymətləndir- |
| + | mək, dərinlik nasosunun tipinin tex- |
| + | noloji rejimini tə”yin edən bir sı- |
| + | ra digər məsələləri aydınlatdırmaq |
| + | və s. olar. Dinamoqramda horizontal |
| + | ox ӱzrə quyudakı dərinlik nasosunun |
| + | plunjeri ilə barlı olan və irəli- |
| + | geri hərəkət edən polad itanqların |
| + | gediiqi, ppaquli oxu uzrə isə həmin |
| + | itanqlardakı guc qeyd olunur. T. ke- |
| + | diiq vericisi (GV), hər quyuda qurai- |
| + | dırılan gӱc vericisi və dispetcer |
| + | məntəqəsindəki dinamoskopun kəməyi |
| + | ilə aparılır. GV və guc vericisin- |
| + | dən gələn siqnallar gucləndiricidən |
| + | muvafiq olaraq dinamoskopun elekt- |
| + | ron-ipqua borusunun idarəedici ӱfuqi |
| + | və ipaquli levhələrinə verilir (ekra- |
| + | nında quyunun dinamoqramı gestəri- |
| + | |
| + | |
| + | lir). Q. sistemlərində digər konst- |
| + | ruksiyalar da qətbiq edilir. |
| + | TELEİDARƏETMƏ --telemexanika va- |
| + | |
| + | |
| + | sitələrilə həyata kecirilən məsafə- |
| + | dən idarəetmə, idarəedici informa- |
| + | siyanın (əmrlərin) məsafəyə verilmə- |
| + | si və onun idarəolunan obyektə gestə- |
| + | rilən idarəedici tə”sirlərə cevril- |
| + | məsi məsələlərini cəmlətdirən tele- |
| + | mexanika belməsi. Telemexanika sis- |
| + | temlərində hər bir idarəolunan o6- |
| + | Yekt adətən iki vəziyyətlə (məs., acıq- |
| + | dır-qapalıdır) xarakterizə olundu- |
| + | qundan idarəedici informasiya bir, |
| + | iki bə”zən bir necə sezlu əmrlərdən |
| + | ibarət olur. T. sistemlərinin əksə- |
| + | riyyətində ikipilləli siqnalvermə |
| + | usulu tətbiq edilir: əvvəl obyektin |
| + | unvanı, sonra isə (obyektin unvanının |
| + | duӱzgunluyu təsdiq edildikdən sonra) |
| + | idarəedici informasiya verilir. 06- |
| + | Yektin vəziyyətinə nəzarət olmadan T. |
| + | cətinlətdiyindən, o telesiqnallaiqma |
| + | ilə birlikdə tətbiq edilir. Bəzi |
| + | |
| + | |
| + | TELEMEXANİKİ PAYLAYICI |
| + | |
| + | |
| + | hallarda obyekt muçəyyən dəqiq pro- |
| + | qram ӱzrə idarə olunur. Əgər bu pro- |
| + | qramlar sadədirsə və sayı cox deyilsə, |
| + | onda QT. sisteminə bu pro qramları |
| + | həyata kecirən xususi avtomatik qur- |
| + | qular əlavə edilir. Bu vaxt operato- |
| + | run ipyi xeyli yungullətir, o, la- |
| + | zımi proqramın secilməsi və sistemin |
| + | haxtında ipə buraxılması funksiya- |
| + | sını Yerinə yetirir. Adətən, idarə- |
| + | edici informasiya kombinəedilmit |
| + | T. və telesiqpallapqma sistemi ilə |
| + | və ya kompleks telemexanika sistem- |
| + | |
| + | |
| + | ləri ilə verilir. Radio kanalları |
| + | ilə həyata kecirilən T. radio- |
| + | pdarəetmə adlanır. |
| + | |
| + | |
| + | TELEİDARƏETMƏ VƏ TELESİQ- |
| + | NALLAPMA SİSTEM İ—obyektləri |
| + | məsafədən idarə etmək və əmrlərin |
| + | Yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək |
| + | ucun kombinə elilmin telemexaniki |
| + | sistem. Belə sistemlə, həmcinin nə- |
| + | zarətolunan (amma idarəolunmayan) |
| + | obyektin vəziyyəti haqqında informa- |
| + | siya, nəzarətolunan parametrlərin la- |
| + | zımi Həddən kənara cıxması haqqında |
| + | siqnallar (qəza siqnallatması), tele- |
| + | mexaniki qurquların ii qabiliyyəti |
| + | haqqında informasiya və s. vermək |
| + | olar. Nəzarət informasiyası mnemo- |
| + | HHK CXEM və ya indikator vasitəsilə |
| + | dispetcer ləvhəsində təsvir olunur. |
| + | SSRİ-də T. və t.s.-nə misal olaraq |
| + | TME-1 sistemini gestərmək olar. Be- |
| + | lə sistemdə informasiya məftil rabi- |
| + | tə xətləri ilə 15 km-dək məsafəyə ve- |
| + | rilə bilər: sistem 10—40 teleidarzəet- |
| + | mə siqnalı və 15—45 telesiqnallaima |
| + | siqlalı verilməsini tə”min edir. |
| + | TELEİDARƏETMƏ, TELESİQNAL- |
| + | LAYİYMA VƏ TELEƏLCMƏ SİSTE- |
| + | Mİ—obyektləri məsafədən idarə et- |
| + | mək, onların vəziyyətinə nəzarət et- |
| + | mək və tənzimləmə əməliyyatı aparmaq |
| + | ucun kompleks telemexaniki sistem. |
| + | Belə sistem dispetcerin idarəetmə |
| + | funksiyasının daha tam yerinə yeti- |
| + | rilməsini tə”min edir. Aqreqat usul- |
| + | la qurulmuli kompleks sistemdə obyekt- |
| + | lərin sayı ilə əmr və nəzarət in- |
| + | formasiyasının həcmi arasındakı |
| + | nisbəti asanlıqla dəyiddirmək olur. |
| + | Nəzarət informasiyasının həcmi bə- |
| + | yuk olduqda, onu hesablayan elektron |
| + | mapınlarda e”mal edirlər. |
| + | TELEYIRI MAPYINI—–yıqılmıpt |
| + | mətni teleqraf və ya radio ilə məsa- |
| + | fəyə eturmək ucun avtomatik sətir- |
| + | TƏKƏH /biFbi mamını. Perforasiyala- |
| + | yıcı, eturucu və qəbuledici aparat- |
| + | lardan ibarətdir: Əsasən, mərkəzi in- |
| + | formasiyanın yıqılmınıd mətninin |
| + | Yerli qəzetlərə gəndərilməsi ucun |
| + | tətbiq olunur. Sətirtəkən tipli di. |
| + | m.--nın ip prinsipi kodlatdırıl- |
| + | mılp orijinalın verici məntəqədən |
| + | teleqrar siqnalları vasitəsilə mə- |
| + | safəyə əturulməsinə və qəbuledici |
| + | məntəqədəki avtomatik sətirteəkgəi Yı- |
| + | qı mapınında istifadə olunması |
| + | məqsədi ilə bu siqnallara gərə tək- |
| + | rarlanmasına əsaslanır. ə |
| + | TELEKİNEZ—bax Parapsixologiya |
| + | məqaləsinə. |
| + | |
| + | TELEKİNOPROYEKTOR — kino len- |
| + | ti uzərinə cəkilmii təsvirlərin (ki- |
| + | nofilmlərin) televiziya ilə verilmə- |
| + | si ucun aparat. Lenti dartan mexa- |
| + | nizmdən və kinotəsviri videosiqpala |
| + | cevirən optik-elektron qurqusundan |
| + | ibarətdir. Muasir T. rəngli və ar-qa- |
| + | ra verilitlər aparmara imkan verir. |
| + | İppıq təsvirini verici televiziya 60- |
| + | |
| + | |
| + | 139, c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | rularında videosiqnala cevirən və |
| + | qacan ipqıq ləkəsi vasitəsilə təsviri |
| + | acan Q. nəvləri var. : |
| + | TELEKS (ing. (eyedqarh—teleqraf4- |
| + | exshapre—mubadiləy) — abonent tele- |
| + | qraflamasının (abonentlər arasın- |
| + | da teleqraf mə”lumatlarının bila- |
| + | vasitə ikitərəfli mubadiləsi) beynəl- |
| + | xanr piqəbəkəsi. Dunyanın muxtəlif |
| + | əlkələrindəki cTeleksə avtomatik |
| + | kommutasiya st.-ları ilə təchiz olun- |
| + | Myuu 100-dən artıq milli teleqraf |
| + | iyəbəkəsini (20 əsrin 70-ci illəri) |
| + | əzundə birlətdirir. T.-in ən muhum |
| + | sahələrində tezlik teleqraflaması |
| + | kanallarından istifadə edilir. |
| + | TELEMAX, Telem a—Odisseyaəda |
| + | Odisseyin və Penelopanın orlu: əv- |
| + | vəlcə atasını axtarmaqa getmiii, son- |
| + | ra Penelopaya bənd olmuit adamlara |
| + | divan tutmaqda atasına kəmək et- |
| + | mitpdi. . |
| + | |
| + | TEHEMETPH )A—6ax Tene6nnMə. |
| + | TELEMEXANİKA (ttele...-- mexani- |
| + | ka)— məsafədən nəzarət və idarəetmə |
| + | məqsədi ilə informasiyanın (siqnal- |
| + | ların) verilməsi, qəbulu ucun metod |
| + | və texniki vasitələr ipləyib hazır- |
| + | layan elm və texnika sahəsi. T. in- |
| + | formasiyanın məsafəyə verilməsi ilə |
| + | əlaqədar baiqa elm və texnika sahələ- |
| + | rindən (telefoniya, teleqrafiya, te- |
| + | leviziya və s.) bir sıra spesifik xu- |
| + | susiyyətləri ilə fərqlənir. Bunlar- |
| + | dan muhumləri: cox yavat dəyintən ve- |
| + | rilənlərin əturulməsis əlculən kə- |
| + | miyyətlərin verilməsində yuksək dəqiq- |
| + | lik tələb olunması: siqnalların cox |
| + | gecikməsinə yol verilməməsiy idarə- |
| + | etmə əmrlərinin verilməsinin e”ti- |
| + | barlılıqı, informasiyanın toplan- |
| + | ması və istifadəsi proseslərinin av- |
| + | tomatlappdırılma dərəcəsinin yuksək |
| + | olması və s. 4 Q.ə terminini ilk də- |
| + | fə 1905 ildə fransız alimi E. Bran- |
| + | li iplətmiaidir. İlk vaxtlar T. |
| + | məfhumu hərəkətdə olan Hərbi obyekt- |
| + | lərin radio ilə idarəolunması ilə |
| + | əlaqələndirilirdi. 20 əsrin 20-ci il- |
| + | lərində Q.-nı d.y.-nda tətbiq etməyə |
| + | batpladılar. T. vasitələrilə idarəet- |
| + | mə və nəzarət operatorun (dispetce- |
| + | rin) yerlətidiyi idarəstmə və ya dis- |
| + | petcer məntəqəsindən aparılır. İda- |
| + | rəetmə obyektləri bir yerdə, bir nəza- |
| + | rət məntəqəsində (NM-də) cəmlənir, ya- |
| + | xud da beyuk bir ərazidə (bir necə |
| + | NM-də) qrup ipəklində və ya tək-tək |
| + | yerlətir. Əgər telemexanigi infor- |
| + | masiyanın verilməsində radiokanal- |
| + | lardan istifadə edilirsə, bu radio- |
| + | telemexanika adlanır. Operatorun, |
| + | obyekti məsafədən idarə etməsi və |
| + | onun vəziyyətinə nəzarət etməsi ucun |
| + | lazım gələn qurqular toplusu tpele- |
| + | mexaniki sistem təikil edir. Q.-nın |
| + | yalnız idarəetmə və yalnız nəzarət |
| + | funksiyasını yerinə yetirən sistem- |
| + | ləri muvafiq olaraq telendarəetmə |
| + | (Tİ) və telenəzarət (TN) sistemlə |
| + | ridir. Murəkkəb obyektlərin teleida- |
| + | rəedilməsində alınmıiy nəzarət (yox- |
| + | lama) informasiyasının milənməsi |
| + | ucun Fməsləhətciə rejimində iləyən |
| + | hesablayan elektron mapınlardan is- |
| + | tifadə edilir. Belə telemexaniki sis- |
| + | temlərə teleinformasiya sistemləri, |
| + | idarəedici tə”sirləri tam avtomatik |
| + | hasil edən sistemlərə isə teleavtoma- |
| + | tik idarəetmə sistemləri deyilir. QN |
| + | sistemində verilən məqlumat obyektin |
| + | və ya onun ayrı-ayrı idarəetmə orqan- |
| + | larının vəziyyətini, həmcinin obyekti |
| + | |
| + | |
| + | 195 |
| + | |
| + | |
| + | xarakterizə edən parametrləri keyfiy- |
| + | Yətcə qiymətləndirən siqnalve |
| + | rici informasiyadan (telesiqnal. |
| + | nama) nə nəzarət olunan parametri |
| + | kəmiyyətcə qiymətləndirən əlcmə in- |
| + | formasiyasından (teleəlcmə) ibarət- |
| + | dir. İdarəolunan obyektlərin əksəriy- |
| + | yəti ikimovqeli vəziyyətdən birində |
| + | yerlətdiyindən idarəetmə əmrləri |
| + | diskret xarakter dapilyır: cippəsal- |
| + | maqə—edayandırmaqə və s. İdarəolu- |
| + | nan parametrin səlis dəyindirilməsi |
| + | lazım gəldikdə operator fasiləsiz |
| + | idarəetmə siqnalları gendərir və əzu- |
| + | nun sonrakı ipini obyektdən gələn |
| + | əlcu informasiyası ilə uyqunlaqidı- |
| + | rır. Belə Tİ teletənzimləmə adlanır. |
| + | T. nəzəriyyəsi telemexaniki siqnalla- |
| + | rın formalaltması və cevrilməsi, on- |
| + | ların rabitə xətləri ilə (məhdud tez- |
| + | lik zolarında) verilməsi və s. məsə- |
| + | lələri eyrənir. T., əsasən, elektro- |
| + | energetikada, neft və qaz sənayesində, |
| + | magistral boru gəmərlərində, mə”dən |
| + | sənayesində, d.y. nəql.-nda və s.-Də ge- |
| + | ni tətbiq edilir. T. vasitələrindən |
| + | həmcinin raket və kosmik aparatla- |
| + | rın ucuqunu idarə etmək, avtomatik |
| + | meteoroloji st.-lar və iplar-zondlar- |
| + | dan meteoroloji informasiyanın ve- |
| + | rilməsi ucun istifadə olunur. |
| + | TELEMEXANİKİ KANAL–bir-bi- |
| + | rindən uzaq məsafədə yerləimin |
| + | verici və qəbuledici məntəqələr ara- |
| + | sında tqeleidarəetmə, teleəlimə BƏ |
| + | telesiqnalllama informasiyasının |
| + | oturulməsi ucun qurqular kompleksi, |
| + | T.K. rabitə kanalının bir nevudur. |
| + | TQ.k.-ın tərkibinə informasiya mən- |
| + | bəyi (verici), kodlayan qurqu, ƏTY- |
| + | rucu, rabitə xətti, qəbuledici, Bə kər- |
| + | layan qurqi daxildir. Yerin sun”i |
| + | peyklərinin və ya avtomat Ay st.-la- |
| + | rının idarə edilməsi ucun olan tele- |
| + | mexaniki sistem kanalını (siqnalın |
| + | radio ilə verilməsilə birlikdə) T, |
| + | k.-a misal gestərmək olar. |
| + | TELEMEXANİKİ KOD—mə"lumatın |
| + | rAbİTƏ kanalı ilə igilik və ya iki- |
| + | lik-onluq kodla perilməsi ucun elek- |
| + | trik və ya pnevmatik siqnallar sis- |
| + | temi. T.k.-un ayrı-ayrı elementləri- |
| + | nin ifadə edilməsi və eturulməsi |
| + | ucun amplitud, tezlik, faza, muddət |
| + | və s. əlamətləri muxtəlif olan siq- |
| + | nallardan istifadə edilir. Əgər mə”- |
| + | lumatın verilməsi ucun T.k.-un ele- |
| + | mentlərinin butun mumkun olan kom- |
| + | bipasiyalarından istifadə edilmir- |
| + | sə, onda verilmiiy kod elementlərin- |
| + | dəki təhrifləri (səhvləri) qəbul |
| + | vaxtı aikara cıxarmara imkar verən |
| + | xususi usullar tətbiq. edilir. Bu da |
| + | informasiyanın əturulməsinin e”ti- |
| + | barlılıqını yuksəldir. Mə”lumatın |
| + | kodlama sistemi, onun eturulmə usu- |
| + | lu və verilən informasiyanın dəqiq- |
| + | liyini Yuksəltmək metodları, teleme- |
| + | xaniki sistemin konkret in ptəraiti, |
| + | obyektin muhumluyu, rabitə kapalı- |
| + | NIN xӱsusiyyətləri, tətbiq edilən apa- |
| + | ratlar və s.-yə gərə secilir. |
| + | TELEMEXANİKİ PAYLAYICI — |
| + | raditə kanalını telemexaniki sis- |
| + | temin ayrı-ayrı eturucu və qəbuledi- |
| + | ciləri arasında ardıcıl olaraq bir- |
| + | lədirən kommutasiya qurqusu. Veri- |
| + | ci və qəbuledici məntəqələrdə Q.p.- |
| + | lar idarəedici siqnallara muvafiq |
| + | sinxron və sinfaz ipləyirlər. Q.p.- |
| + | lardan biri aparıcı, ikinci aparı- |
| + | lan olur. Fırlanan və addımlı T.p.- |
| + | lar tətbiq edilir, |
| + | |
| + | |
| + | 196 |
| + | |
| + | |
| + | TELEMEXANİKİ SİSTEM |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TELEMEXANİKİ SİSTEM — ida- |
| + | rəolunan obyektin vəziyyəti haqqında- |
| + | kı informasiyanın və obyektə idarə- |
| + | etmə əmrlərinin məsafədən avtoma- |
| + | tik olaraq verilməsi ucun telemexa- |
| + | niga qurquları və rabitə kanalları |
| + | kompleksi. .S.-ə operatorun (dis- |
| + | petcerin) yerlətdiyi idarəetmə mən- |
| + | təqəsi (İM), idarəolunan obyektlərin |
| + | yerlətdiyi bir və ya bir necə nəzarət |
| + | məntəqəsi (NM) və İM ilə NM-ni |
| + | birlətdirən rabitə xətləri daxildir. |
| + | Mərkəzlətmitl (bir NM hududunda |
| + | yerlətlmit), paylanmınld (bir necə NM |
| + | ududunda qruplarla yerlətmitt və ya |
| + | bəyuk bir ərazidə səpələnmiii) obyekt- |
| + | lər ucun olan T.s.-lərə ayrılır. Mər- |
| + | kəzləimin obyektlər ucun hər birin- |
| + | də muəyyən sayda elektrik st.-ları və |
| + | transformator yardımcı st.-ları yer- |
| + | ləpmitp enerji sistemi xarakterik- |
| + | dir. İdarəetmə və nəzarət siqnalları |
| + | dispetcer məntəqəsi ilə elektrik st. |
| + | və yardımcı st.-ları birlətdirən ra- |
| + | bitə xətləri ilə eturulur. Paylanmıii |
| + | T.c.-ə neft mə”dənlərinin idarəetmə |
| + | sistemlərini misal gəstərmək olur: 6 |
| + | sistemlərdə nəzarət və idarəetmə o6- |
| + | yektləri olan neft quyuları mə”dənin |
| + | ərazisində yerlətir və bir rabitə |
| + | xətti onlarla quyunu dispetcer məntə- |
| + | qəsi ilə birlətdirir. Kəsilməz tə”- |
| + | sirli informasiyanın—əmrlərin və |
| + | nəzarət olunan fiziki kəmiyyətlərin |
| + | (cərəyan ipiddəti, gərginlik, guc, təz- |
| + | yiq, maye və qaz sərfi və s.) qiymətlə- |
| + | rinin və diskret informasiyanın— |
| + | əmrlərin və idarəolunan obyektin və- |
| + | ziyyəti haqqındakı informasiyanın |
| + | əturulməsi ucun T.s.-lər olur. Birin- |
| + | ci qrupa teleəlcmə və fasiləsiz tele- |
| + | idarəetmə sistemləri, ikinci qrupa |
| + | isə telesiqnallalima və diskret tele- |
| + | idarəetmə sistemləri daxildir. T.s.- |
| + | də elektrik rabitə kanalları (ra- |
| + | diokanal və s.) və qeyri-elektrik ra- |
| + | bitə kanalları (optik, akustik, pnev- |
| + | matik və hidravlik) tətbiq edilir. |
| + | TERHEHƏ3A PƏ T— reneMexaHHKa BACH- |
| + | tələri ilə yerinə yetirilən məsafədən |
| + | nəzarət, telealcmə və (və ya) telesiq- |
| + | nallaima proseslərinin Həyata keci- |
| + | ilməsi. |
| + | |
| + | EHEHÖMYC (Telenomus)—Seelioni- |
| + | dae fəsiləsindən pərdəqanadlı cu- |
| + | cu cinsi. Minici-yumurtayeyəndir. Uz. |
| + | 0,7—1,5 mm olub, rəngi qaradır. Kə- |
| + | pənək, taxtabiti və milcək yumurtala- |
| + | per parazitlik edir. İnkitafı 2 |
| + | pəftədən 1,5 aya qədər cəkir. İldə |
| + | 2—5, bə”zi nevləri 10-dək nəsil verir. |
| + | 1 yumurtadan 1 T. cıxır. Zərərli cu=- |
| + | culərin sayının əsas tənzimləyicisi- |
| + | dir. Zərərvericilərə qarilı bioloji |
| + | mӱbarizə məqsədi ilə laboratoriya- |
| + | larda yetipdirilir. Təsərrufat əhə- |
| + | miyyətlidir. CCPH-nə T. verticillatus |
| + | nəvu ipam ipəksarıyanına, Q. Yaeut1i5- |
| + | siy1i5 nəvu isə ə ipəksarıyana |
| + | qaripı mubarizədə istifadə olunur. |
| + | TELEOLOGİYA (yun. (2105, 14160:— |
| + | NƏTİCƏ, məqsəd--...logiya)—məqsəd və |
| + | məqsədəuyrunluq haqqında idealist tə”- |
| + | lim. Canlıların nisbi məqsədəuyrun- |
| + | luqu faktını (həyat pəraitinə uyrun- |
| + | lapmasını) əsas gəturən T. tərəfdar- |
| + | ları təbii məqsədəuyrunluqu qeyri- |
| + | maddi qӱvvələrin fəaliyyəti nəticəsi |
| + | hesab edir və ya səbəbini allahda gə- |
| + | Rurlər. T.-nın ən ardıcıl numayən- |
| + | dəsi X. Volfa (1679— 1754) gərə, 1pey- |
| + | ləri allah cinsan məqsədi naminəər |
| + | Yaratmındır (aqac ona gərə yatpıl- |
| + | |
| + | |
| + | dır ki, gəzə xeyri var, qaramal yara- |
| + | dılmınqdır ki, insan yesin və s.). |
| + | T. elmin inkitafı ilə təkzib olunur. |
| + | Əd. Frolov İ. T., Qenetika i |
| + | dialektika, M., 1968, yenə onun, Or- |
| + | qaniceskin determinizm, teleoloqiceskin |
| + | |
| + | |
| + | i pelevoİ podxod vn issledopvanii, € Bonpo- |
| + | sı filosofiiz, 1970, Nə 10. |
| + | |
| + | |
| + | TELEƏLCMƏ, telemetriya |
| + | telemexaniki vasitələrlə məsafədən |
| + | əlcməyz telemexanikanın bir bəlməsi. |
| + | Bu bəlməyə əlcu informasiyasının mə- |
| + | safəyə verilməsi və onun operatorun |
| + | bilavasitə qavraması, idarəedici ma- |
| + | itına daxil edilməsi və ya avtomatik |
| + | qeydiyyat ucun əlveripli pəkildə təs- |
| + | viri daxildir. Əlcu informasiyası |
| + | idarəetmə və ya nəzarət məntəqəsinə əl- |
| + | cu ceviricilərindən (nvericilərdən) |
| + | fasiləsiz və ya dəvri, bə”zən də caqı- |
| + | rıtpa gerə (operator əlcuӱləcək para- |
| + | metrin unvan kodundan ibarət xususi |
| + | siqnal—sorqu gəndərdikdən sonra) ve- |
| + | rilir. Fasiləsiz verilitdə əlculən |
| + | kəmiyyət nəzarət məntəqəsində kvantla-., |
| + | nır: idarəetmə məntəqəsində o, analoq |
| + | formasında (əqrəbli cihazın gestə- |
| + | ricisi .kimi) və ya rəqəm formasında |
| + | təkrarlanır. Əlcu informasiyası T. |
| + | sistemləri, həmcinin kombinəli T. və |
| + | telesiqnallatma sistemləri və ya da |
| + | kompleks telemexanika sistemləri va- |
| + | sitəsilə ƏTYPY/IYD. |
| + | |
| + | TELEƏLCHCMƏ VƏ TELESİQNALLA İ1- |
| + | MA SİSTEMİ —obyektlərin vəziy- |
| + | yətinə nəzarət etmək və onların para- |
| + | metrlərini məsafədən əlcmək ucun |
| + | kombinəli telemexaniki sistem. Əl- |
| + | culən kəmiyyətin təsvir olunma YCyT- |
| + | larına gərə teleəlcmə qurquları ana- |
| + | loq və rəqəmli nəvlərə ayrılırlar. |
| + | Sistemin sinfindən asılı olaraq |
| + | teleəlcmənin əsas xətası Ü,25—476 |
| + | təpkil edir. Enerji sistemlərinin |
| + | və birləmmələrinin avtomatladı- |
| + | rılmıizy dispetcer idarəsi sistemi |
| + | (ac Telekompleksə, SSRİ) hər birinə |
| + | 80 teleelcmə və 736 telesiqnallatma |
| + | siqnalları daxil olan 32 nəzarət edi- |
| + | lən məntəqədən ibarətdir. İnforma- |
| + | siyanın iilənməsində hesablayan elek- |
| + | tron mapından istifadə olunur. |
| + | TELEƏLCMƏ CHCEVİRİCİSİ —tele- |
| + | əlcmə sistemində istifadə olunan ce- |
| + | virici. İki nəevu olur: vericinin |
| + | siqnalını rabitə kapalına əturulən |
| + | siqnala cevirən verici T.c.: qəbul- |
| + | edicidən siqnalı əlcmə cihazına |
| + | verən (və ya əlcmə nəticəsini gestərən |
| + | indikatora olan tə”sirə cevirən) qə- |
| + | buledici T.c. |
| + | |
| + | TELEPATİYA (tele...-- yun. ra(hoz— |
| + | hiss, qavrayıti)—hiss orqanlarının |
| + | itpptirakı olmadan fikir və hisslə- |
| + | rin məsafəyə eturulməsini bildirən |
| + | termin. Bax Parapsixologiya. |
| + | TELES GƏLU, Altınkol, Qı- |
| + | zıl gəl—RSFSR-in Altay əlkə - |
| + | sində, Altay d-rında gel. Altıntau |
| + | və Korbu silsilələri arasındakı |
| + | tektonik cəkəklikdədir. Sah. 223km?, |
| + | uz. 78 km, eni 5,2 km-ə, dərinliyi 305 |
| + | m-ə qədərdir. Gələ 70-dən cox cay tə- |
| + | kulur. Gəldən Biya cayı axır. Balıq |
| + | ovlanır. Turist bazası var. |
| + | TELESİQNALLAYNYMA — tqelemexanı- |
| + | ka vasitələri ilə həyata gecirilən mə- |
| + | safədən siqnallatmıma:q nəzarət edilən |
| + | obyektin vəziyyəti haqqında informa- |
| + | siyanın məsafəyə eturulməsi usulla- |
| + | rını və texniki vasitələri əhatə edən |
| + | telemexanika bəlməsi. Məs., ccərəyan |
| + | var—cərəyan yoxdurə, cacıqdır—qapa- |
| + | |
| + | |
| + | lıdırh vəziyyətləri haqqında, nəzarət |
| + | edilən fiziki kəmiyyətlərin hədd qiy- |
| + | mətlərə (minimum, maksimum, qəza) |
| + | catması haqqında siqnal verilir. T. |
| + | cox vaxt teleidarəetmə ilə birlikdə |
| + | tətbiq olunur. Bəzən T. vasitələrin- |
| + | dən diskret informasiyanın (məs., |
| + | buraxılmınq mə”mulatın, yuklənmipi |
| + | vaqonların, qopulmuplt generatorla- |
| + | rın sayı haqqında) verilməsi ucun |
| + | də istifadə edilir. Dispetcer mən- |
| + | təqəsində siqnallar optik indikator- |
| + | larda təsvir olunur və bə”zən akustik |
| + | siqnallarla mutpayiət olunur. - |
| + | |
| + | TELESKӦP (ttele...4-yun. skop€6 — |
| + | baxıram)—gəey cisimlərinin muiya- |
| + | hidəsi ucun optik cihaz. Sxeminə gə- |
| + | rə uc nəvdur: Guzgulu T. (reflektor), |
| + | linzalı T. (refraktor) və KYAKY/Y- |
| + | linzalı T. Fotoelektrik, spektral, |
| + | fotoqrafik və vizual mutpahidə ucun |
| + | iplədilir. Vizual T.-un optik bəe- |
| + | yӱtməsi S = E// dusturundan tapılır |
| + | (E və / obyektivin və okulyarın fr- |
| + | kus NECAD Dunyada ən beyuk |
| + | teleskoplardan biri Xuşusi Astro- |
| + | fizika rəsədxanasında (KY3ƏKYECYHYH |
| + | diametri 6 m) nisbətən kiciyi isə ///a- |
| + | maxı Astrofizika Rəsədxanasında |
| + | (guzgusunun diametri 2 mm) qurulmun- |
| + | |
| + | |
| + | dur. |
| + | |
| + | TELESKOP (var. Telescopium)—xeiyH |
| + | Cənub yarımkurəsində burc. Ən par- |
| + | laq ulduzu 3,5 vizual (ulduz olculu- |
| + | “ə Azərb.SSR-də qismən gərunur |
| + | (bax Ulduz xəritəsi). |
| + | TELESKOPUN AYIRDETMƏ QA- |
| + | BİLİYYƏTİ—teleskopun gey sfera- |
| + | sında iki yaxın ulduzun xəyallarını |
| + | ayrı-ayrılıqda mutpahidəetmə qabi- |
| + | liyyəti. Teleskopda ayrı-ayrılıqda |
| + | gerunə bilən iki ulduz arasındakı |
| + | cox kicik bucaq məsafəsinin tərs qiy- |
| + | məti ilə əlculur. Teleskopun nəzəri |
| + | ayırdetmə quvvəsi obyektivin kənarın- |
| + | da ipıqın difraksiyası ilə təyin |
| + | edilir. Obyektivinin diametri D mm |
| + | olan teleskop A mm dalra uzunluqlu |
| + | pquada parlaqlırı eyni olan iki ul- |
| + | duzu E, = 251600 1/O (bucaq saniyəsi) |
| + | |
| + | |
| + | məsafədə ayırd edir. Spektrin geru- |
| + | nən oblastında X = 0,000555 mm və |
| + | |
| + | |
| + | (bucaq saniyəsi). Bu, Yer at- |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | |
| + | |
| + | D |
| + | mosferindən kənar mutpahidələr ucun |
| + | |
| + | |
| + | dəqrudur. |
| + | TELESKOPUN NUFUZETMƏ QUV- |
| + | VƏSİ—zenitdə teleskopla mutpahidə |
| + | zamanı muppahidə edilə bilən ən zəif |
| + | ulduzların uulduz əlcusunun qiyməti. |
| + | Vizual teleskop ucun T.n.q. |
| + | |
| + | |
| + | m, — 5,5--2,5 lg D 4 2,5 18 . |
| + | |
| + | |
| + | RYCTyDPY Hnə hecafnanpıp (D—o6/eKTHB |
| + | Yarırının santimetrlərlə diametri, |
| + | u isə teleskopun bucaq beyutməsidir). |
| + | Fotoqrafik teleskop ucun opti- |
| + | mal ekspozisiya muddətində T.n.q. |
| + | |
| + | |
| + | tu = 22" --2,5 12 E—2,5 19 (A”)—7,5 |
| + | |
| + | |
| + | dusturu ilə hesablanır (burada E— |
| + | sm-lərlə teleskopun fokus məsafəsi, |
| + | A”—bucaq saniyələri ilə xəyalın dia- |
| + | metridir). Bu dusturlar təqribidir. |
| + | TELESTEZİYA — bax LParansixolo- |
| + | giya məqaləsinə. |
| + | |
| + | TELETAYP (ttele...--ing. (ure—ma- |
| + | kinada yazmaq)—teleqrafda istifadə |
| + | olunan hərf cap edən klaviaturalı |
| + | qəbuledici-eturucu start-stop apa- |
| + | ratı(s klaviaturası Yazı makinasında |
| + | olduqu kimidir. Məlumatı uzaq mə- |
| + | |
| + | |
| + | Ed |
| + | |
| + | |
| + | safəyə rabitə kanalları ilə teleqram, |
| + | 25 pəklində əturmək ucun, ha- |
| + | belə hesablama texnikası qurquların- |
| + | da giriyi-cıxınn pe nim (terminal) |
| + | kimi iplədilir. Qəbul zamanı mə”- |
| + | lumat avtomatik surətdə rulon kaqıza |
| + | Yazılır (cap eilir). |
| + | TELETƏNZİMLƏ MƏ — telemexanika |
| + | vasitələri ilə məsafədən tənzimləmə: |
| + | tənzimlənən parametrin cari qiyməti |
| + | haqqında əlcu informasiyası teleəlc- |
| + | mə kanalı vasitəsilə idarəetmə mən- |
| + | təqəsinə əturulur. İdarəetmə məntə- |
| + | QƏSİNDƏ informasi Ya bu parametrin |
| + | verilmiiy qiyməti ilə muqayisə edilir, |
| + | muqayisə nəticəsində alınan uyrun- |
| + | suzluq siqnalı isə teleidarəetmə ka- |
| + | nalı ilə nəzarət olunan məntəqəyə |
| + | verilir və burada o, idarəedici tə”- |
| + | sirə cevrilir. Bu vaxt operator tele- |
| + | elcmə qurqusu vasitəsilə idarəolu- |
| + | nan parametrin qiymətindəki dəyitik- |
| + | liyi izləyir. Parametrin cari qiyməti |
| + | verilmiii qiymətə bərabər olduqda, |
| + | operator idarəolunan obyektə edilən |
| + | tə sirlərin saxlanması haqqında əmr |
| + | gəndərir. Beyuk miqdarda parametrlə- |
| + | də nəzarət edən T. sistemi də olur. |
| + | ELEUTLAR — altaylıların etno- |
| + | qrafik qruplarından biri. |
| + | TELEFON (tele... --yun. rhӧpe—səs) |
| + | —1) Elektrik rəqslərini səs rəqslə- |
| + | rinə cevirmək ucun elektroakustik |
| + | cihaz. Cevirmə prinsipinə gərə elek- |
| + | tromaqnit, elektrodinamik və pyezo- |
| + | elektrik T.-lar vardır. Konstruksi- |
| + | yasına gərə butun muasir T.-lar kap- |
| + | sulludur (buteəv qapalı pqəkildədir): |
| + | bu da onların elektroakustik xarak- |
| + | teristikalarının stabilliyini tə”min |
| + | edir, nəmdən yaxtı qoruyur və sıra- |
| + | dan cıxdıqda onları asan dəyittdir- |
| + | məyə imkan verir. Cox yayılmın elek- |
| + | |
| + | |
| + | a |
| + | |
| + | |
| + | Cə | Telefon kapsulu- |
| + | | | Ӱ/ nun(TA-4. SSRİ) |
| + | qurulupu: 1– |
| + | plastik kӱtlədən |
| + | gəvdə| 2—de- |
| + | pikli ranar, 3— |
| + | : membran, 4—qutb |
| + | ӱstluyus 5—elektromaqnit dolaqrı: 6—sar- |
| + | Rac karkasıs 7—sabit maqnit, 8—plas- |
| + | TİK kӱtlədən aralıq qatı. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | N 8 | |
| + | €” y//4 7, |
| + | |
| + | |
| + | tromaqnit T.-unun əsas elementləri |
| + | sabit maqnit, mis məftil dolaqlı |
| + | maqnitləndirilən qutb ustluyu BƏ MEM- |
| + | brandır (ppək.). T.-dan telefon apara- |
| + | tı, telefon kommutatoru, muxtəlif |
| + | radiotexniki qurqularda və s.-də isti- |
| + | fadə edilir. 2) Məipətdə telefon |
| + | aparatının qısaldılmın adı. 3) |
| + | Telefon rabitəsinin hamı tərəfin- |
| + | dən qəbul edilmiti, qısaldılmın adı. |
| + | TELEFON APARATI —qelefon ra- |
| + | bitəsində nitq informasiyasını ətur- |
| + | mək və qəbul etmək ucun aparat. Q.a.- |
| + | nda danıtıq (mikrofon, telefon, |
| + | transformator), caqrırınd cihazları |
| + | (nəmrəyıqan, zəng) və kommutasiya qur- |
| + | qusu — aparatın caqırıptq hissəsini |
| + | danıtıq hissəsinə birlətidirmək ucun |
| + | cevirgəc vardır. Kommutasiya siste- |
| + | minə gərə əl ilə birlətdirilən və |
| + | avtomat (nemrəyıqanlı) Q.a.-na, nəm- |
| + | rəyıqanın tipinə gərə isə diskli və |
| + | duyməli T.a.-na ayrılır. Taksofon, |
| + | ucadandanıpan T.a., videotelefon |
| + | Ucun aparat, duyməli-yaddatilı aparat |
| + | və s. Q.a.-nın xususi nəvləridir. |
| + | TELEFӦN İNDUKTORU —bax İn- |
| + | duktor. |
| + | |
| + | |
| + | TELEFON STANSİYASI |
| + | |
| + | |
| + | TELEFOӦN KABELİ —alcaqtezlikli |
| + | simmetrik rabitə kabeli: iqəhər və |
| + | kənd telefon iptəbəkələrində abonent |
| + | rabitə xətti cəkmək ucun tətbiq edi- |
| + | lir. T.k. diametri O,3—0,9 mm olan |
| + | izolyasiya edilmitil coxlu miqdarda |
| + | mis məftil (damar) cutlərindən (3600- |
| + | dək və daha cox) ibarətdir. Hava-ka- |
| + | qız, polietilen və ya penopolietilen |
| + | izolyasiyalı olur. T.k.-nin ӱzərinə |
| + | metal (qurqutun, yaxud nazik polad) |
| + | və ya plastik kutlə ərtuyu cəkilir. |
| + | Xarici diametri 75 mm-dən cox olmur. |
| + | T.k. cəkilərkən standart diametrli |
| + | (100 mm) boru kəməri icərisinə salı- |
| + | nır. T.k.-ndən yalnız bir kanallı ra- |
| + | bitə ucun istifadə edilir. |
| + | TELEFӦN KOMMUTATORU—mux- |
| + | təlif telefon xətlərinin (abonent, |
| + | birlətdirici və tiəhərlərarası te- |
| + | lefon rabitəsi xətlərinin) əl vasi- |
| + | təsilə birlətldirilməsipni tə”min edən |
| + | qurqu. T.k. telefan stansiyaların- |
| + | da qurapdırılır. T.k. xətti KOM- |
| + | plekt (XK) adlandırılan komplekt- |
| + | lərdən, qaytan cutlərinin cihazla- |
| + | rından (QC) və telefoncunun ipi Ye- |
| + | rindəki cihazlardan ibarətdir. XK- |
| + | lərin sayı T.k.-na daxil olan xətlərin |
| + | sayından, QC-nin sayı isə eyni zaman- |
| + | da verilmiti danıttıqların orta sa- |
| + | yından asılı olur (adətən T.k.-nda |
| + | 100—140 XK və 15.—20 QC olur). İpi |
| + | yerində telefoncunun abonentlə danı- |
| + | tppıqını tə”min edən cihazlar (o cum- |
| + | nənən ball telefonu və mikrofon) və |
| + | xəttə carırınq siqnalları gəndərmək |
| + | ucun cərəyan mənbəyi olur: sorqu-ca- |
| + | qırıpq acarları ilə bu cihazları |
| + | QC-ndən hər hansı birinə qopmaq |
| + | olur. Qaytan tipli T.k.-ndan əlavə qay- |
| + | tansız T.k.-ndan da istifadə edilir. |
| + | TELEFOӦN RABİTƏSİ—nitq infor- |
| + | masiyasının məsafəyə eturulməsi: |
| + | məftillə yayılan elektrik siqnalla- |
| + | rı ilə və ya radiosiqnallarla həyata |
| + | kecirilir. T.r. elektrik rabitəsi- |
| + | nin bir nəvӱ olub, əməli olaraq |
| + | bir-birindən istənilən uzaq məsafə |
| + | dəki adamlar arasında pifahi da- |
| + | nhıppıq aparmara imkan verir. T.r. ilə |
| + | səs rəqsləri danıtan abonentin tele- |
| + | fon aparatının mikrofonunda elek- |
| + | trik siqnallarına cevrilir, həmin |
| + | siqnallar telefon rabitə kanalları |
| + | ilə əturulur və cavab verən abonen- |
| + | tin telefonunda əksinə səs rəqsləri- |
| + | nə cevrilərək nitq canlandırılır. |
| + | T.r.-də hava, kabel, radiorele və ya |
| + | peyk iv xətlərindən istifadə edi- |
| + | lir. Q.r. kanallarının kommutasiya- |
| + | sı telefon stansiyalarında (əsasən |
| + | avtomatik ppəkildə) yerinə yetirilir. |
| + | Telefon aparatının (TA) ixti- |
| + | |
| + | |
| + | -ra edilməsi (1876, A. Q. Bell) və ilk |
| + | |
| + | |
| + | telefon st.-nın (1878, ABPT, Nyu-Hey- |
| + | ven) yaradılması ilə T.r.-nin bai1- |
| + | lanqıcı qoyuldu. Rusiyada ilk pqəhər |
| + | telefon st. 1882 ildə Peterburq, Mos- |
| + | kva, Odessa və Riqada fəaliyyət ges- |
| + | tərmitidi. T.r.-nin sonrakı inkiia- |
| + | fı aparatların texniki təkmilləil- |
| + | dirilməsi, abonent sayının artımı, |
| + | rabitə məsafəsinin artırılması və |
| + | onun avtomatlapdırılması dərəcəsi- |
| + | nin yӱksəldilməsi ilə xarakterizə |
| + | edilir. 1893 ildə rus ixtiracısı |
| + | M. F. Freydenberq (S. M. Berdicev- |
| + | ski-Apostolovla birlikdə) avtomat |
| + | telefon st.-nın (ATS) maketini du- |
| + | zəltdi. İlLk ATS 1896 ildə (ABPT, |
| + | Oqasta 1p.) itpə duppdu. 20-ci əsrin 40- |
| + | cı illərində koordinat ATS, 60-cı |
| + | |
| + | |
| + | 197 |
| + | |
| + | |
| + | illərində kvazielektron, 70-ci illə- |
| + | rində isə elektron ATS-lərin ilk nu- |
| + | munələri yaradıldı. Azərb.-da T.r. 19 |
| + | əsrin 80-cı illərinin əvvəllərində |
| + | meydana gəldi. 1911 ildə Bakı-Tif- |
| + | lis T.r. xətti iə duiidu. |
| + | |
| + | |
| + | TA-nın artımı T.r.-nin inkila- |
| + | fının əyani gəstəricisidir. 1890 |
| + | ildə dunyada 233 min TA, ildə |
| + | |
| + | |
| + | təqr. Z0 mln., 1958 ildə 118 mln., 1974 |
| + | ildə isə 330 mln.-dan artıq TA ol- |
| + | mutidur. Rusiyada 1885 ildə 1704 abo- |
| + | nent, 1917 ildə 223 min, SSRİ-də 1940 |
| + | ildə 1 mln,-dan artıq, 1965 ildə 6,4 |
| + | mln., 1975 ildə 17,2 mln., 1983 ildə |
| + | isə 27,8 (umumi TA-nın sayı 34,1) mln., |
| + | o cumlədən Azərb.SSR-də 1940 ildə |
| + | |
| + | |
| + | 21,2 min, 1975 ildə 225,5 min, 1983 |
| + | ildə isə 410,9 min TA var idi. |
| + | TELEFON RELESİ–-telefon st.- |
| + | |
| + | |
| + | larında iiylədilən rele. İdarəolu- |
| + | nan və digər aparatlar quraidırıl- |
| + | masında, həmcinin telefon rabitə |
| + | kanallarının kommutasiyasında tət- |
| + | biq edilir: məs., 10 min nəmrəsi olan |
| + | dekad-addım sistemli telefon st.-nda |
| + | təqr. 70 min reledən istifadə olunur. |
| + | Elektromaqnit T.r. daha cox yayıl- |
| + | mıpdır. Bax Rele. |
| + | |
| + | TELEFӦN STANSİYASI—telefon |
| + | miəbəkəsi rabitə kanallarının kommu- |
| + | tasiyası ucun texniki vasitələr kom- |
| + | pleksi. T.s.-nda telefon danıpıqları |
| + | mӱddətində muəyyən telefon kanalla- |
| + | rı—abonent və birlətdirici rabitə |
| + | xətləri birlətpdirilir və danıntıq- |
| + | lar qurtaranda onları bir-birindən |
| + | ayırırlar, bu məqsədlə telefon mə”- |
| + | lumatları axınlarını rabitənin is- |
| + | tiqamətləri uzrə birlətdirir və pay- |
| + | lapdırırlar. Əl ilə kommutasiya |
| + | edilən T.s. (ƏTS) və avtomat T.s. |
| + | (ATS) vardır. ƏTS telefon kommu- |
| + | tatorları ilə təchiz edilir: kom- |
| + | mutasiyanı operator-telefoncu apa- |
| + | rır. İplədilən kommutasiya qurqula- |
| + | rının nəvundən asılı olaraq marın |
| + | və dekad-addım, koordinat, kvazi- |
| + | elektron və elektron kommutasiya qur- |
| + | qulu ATS-lər vardır. Telefon ippəbə- |
| + | gələrində fəaliyyət gəstərən muxtəlif |
| + | tipli ATS-lər həm strukturuna, həm |
| + | də ip alqoritminə gərə xeyli ərq- |
| + | lənir. 70-ci illərin ortalarından |
| + | batplayaraq telefon pəbəkələrinin bə- |
| + | yuk əksəriyyəti ATS-lərlə təchiz olun- |
| + | mulidur, yalnız pəhərlərarası ipəbə- |
| + | gələrdə ATS ilə yanapı ƏTS-dən də |
| + | istifadə edilir. ATS-in tərkibinə |
| + | kommutasiya sistemi (KS) və idarəet- |
| + | mə qurqusu (İQ), telefon rabitə xət- |
| + | tini KS-nə qotan giritt qurqruları, |
| + | elektrik təchizetmə qurrusu və kemək- |
| + | ci (ventilyasiya, isitmə və s.) qurqu- |
| + | lar daxildir. KS-nin kəməyi ilə İQ- |
| + | nun idarəsi altında ATS-in giriiilə- |
| + | ri ilə onun cıxıtpları arasında bir- |
| + | ləpdirici rabitə yolları yaranır: |
| + | bu yollar telefona caqırılan abo- |
| + | nentin nəmrəsi əsasında carıran abo- |
| + | nentin telefon aparatından ATS-ə |
| + | daxil olan informasiyaya əsasən seci- |
| + | "HD. Q.s.-larının inkipafında bait- |
| + | lıca təmayӱl ondakı kommutasiya pro- |
| + | seslərinin tamamilə avtomatlatdı- |
| + | rılmasıdır. Bu da SSRİ-də rabitə- |
| + | nin vahid avtomatlapdırılmıin sis- |
| + | teminin yaradılması tələbləri cər- |
| + | civəsində (universal qurquların kv- |
| + | məyi ilə butun informasiya nəvləri- |
| + | nin, məs., telefon, teleqraf informa- |
| + | siyasının eyni bir rabitə kanalları |
| + | ilə eturmək ucun) həyata kecirilir. |
| + | |
| + | |
| + | 198 |
| + | |
| + | |
| + | TELEFON HƏBƏKƏCH |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TELEFOӦN |YYƏBƏKƏSİ — menedboun |
| + | rabitəsi çcun texniki qurqu və ava- |
| + | danlıq kompleksi, telefon qoviyaqı, |
| + | telefon stansiyası, telefon rabitə |
| + | xətti və telefon aparatlarından iba- |
| + | rətdir. T.p.-ndə hava və kabel rabitə |
| + | xətlərindən, radiorele, optik (lazer) |
| + | və peyk rabitəsindən istifadə edilir. |
| + | SSRİ-də Tli, (o cӱmlədən bir cox |
| + | əlkələrin T.pi.-ləri də analoji ola- |
| + | raq) funksional və struktur əlamətlə- |
| + | rinə gerə yerli (kənd və :pəhər), zo- |
| + | nadaxili, zona, iqəhərlərarası və |
| + | beynəlxalq T li.-lərinə bolunur. Adə- |
| + | tən əlkənin ərazisi ipərti zonalara |
| + | (SSRİ-də 160) ayrılır (1975). Hər |
| + | bir zona dairəsində 1 və ya 2 piəhər- |
| + | lərarası avtomat telefon st. (PATS) |
| + | və onlara xidmət edən yerli T li. st.- |
| + | ları fəaliyyət gəstərir (zonadaxili |
| + | T.m.). 3ona T.mu.-Hə yerli və zonada- |
| + | xili T.pp.-ləri daxildir. 1Pzhərlər- |
| + | arası Tp.-nə butun zonaların PQATS, |
| + | avtomat kommutasiya qovpaqları və |
| + | onları əz aralarında birlətdirən |
| + | abitə xətləri daxildir. Beynəlxalq |
| + | |
| + | li. beynəlxalq PATS, avtomatik |
| + | tranzit qoviyaqları və onları əz ara- |
| + | larında birlətdirən rabitə xətləri- |
| + | nin məcmusudur (bax iək.). Hazırda |
| + | telefon texnikasında cikroelektro- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | yeni texniki vasitələr kompleksi ya- |
| + | radılır. |
| + | |
| + | T. nəzəriyyəsi elektroakustika, |
| + | umumi rabitə nəzəriyyəsi, elektrotex- |
| + | nikanın nəzəri əsasları, kӱtləvi xid- |
| + | MƏT nəzəriyyəsi və s.-yə istinad edir. |
| + | TELJANOV Kanapiyə Teymurbulat |
| + | oqlu (d. 1.5.1927, Omsk vil.-nin Bay- |
| + | kudık aulu)—qazax sovet boyakarı. |
| + | SSRİ xalq rəssamı (1978). SSRİ Rəs- |
| + | samlıq Akademiyasının m. uzvu (1967). |
| + | 1961 ildən Sov.İKP uzvu. Qazax.SSR |
| + | Rəssamlar İttifaqı İdarə Hey”ətinin |
| + | sədri olmuqidur (1965—68). İ. Y. Re- |
| + | pin ad. Leninqrad Boyakarlıq, Hey- |
| + | kəltəraplıq və Me”marlıq İn-tunda |
| + | oxumutdur (1947—53). T. qazaxların |
| + | məitətini təsvir edən poetik səhnə- |
| + | lər, tarixi və muasir məevzularda |
| + | umumilətdirilmiti simvolik monu- |
| + | mental tablolar yaradır. Əsərləri: |
| + | cJamalı (1955), “Batlanqıcə tripti- |
| + | xi (1967), *Mahnız (1967: hamısı |
| + | Tretyakov qalereyasındadır, Moskva), |
| + | c“Dombra səsləriə (1958), FKəkparı |
| + | (1960), *Sukunətə (1954), *V. İ. Leninə |
| + | (1974), *Qələbəq (1975), “Qazaxıstanın |
| + | xam torpaqlarındaq (1977) və s. SSRİ |
| + | Ali Sovetinin (6—7-ci caqırın) de- |
| + | putatı olmutdur. 2 ordenlə təltif |
| + | edilmitidir. |
| + | |
| + | |
| + | AQ |
| + | 2 API |
| + | RATS |
| + | af 4 Telefon pyəbəkəsinin |
| + | | sadələtdirilmiyt |
| + | ə - sxemi: AQ—abonent |
| + | = qu). b2—oç : rypryey, US, QS, |
| + | "a məə m İs: NATS İT 2 M.S—kənd ptəbəkəsi- |
| + | ” Q — x. / | == MT 2- nin ucqar, qovptaq və |
| + | . ə DH ə zz “A ? BIYATSca mərkəzi stansiyala- |
| + | Co — = ADR | /ON 2 ah , 2507 |
| + | = ar kı vtomat telefon |
| + | = RATS . əN AL 2 oı.- ə stansiyası: RATS — |
| + | Kale Kə (ov —roN ZON U— pəhər ptəbəkəsinin |
| + | qan yx DATS | “uku rayon avtomat tele- |
| + | : part, ATS-na 44 fon stansiyası:GMQ, |
| + | | | MT 125 U MT—-ıpnı nƏ qbi- |
| + | i İMT Bz OATS-na , XIII MƏ“Lumat qovtpaq- |
| + | AHT 2- AİT 2-h ları, AKQ-1, AKQ-2 |
| + | |
| + | |
| + | — 1-ci və 2-ci sinif |
| + | |
| + | |
| + | avtomat kommutasiya qovpaqları: TTATS —təhərlərarası avtomat telefon stansiya- |
| + | |
| + | |
| + | sı: BİATS—beynəlxalq YPATS, Sxemdə |
| + | |
| + | |
| + | nazik butev xətlərlə yerli :pəbəkənin ra- |
| + | |
| + | |
| + | bitə xətləri, ikiqat xətlərlə zonadaxili ptəbəkənin. butəv qalın xətlərlə pəhər- |
| + | lərarası ptəbəkənin, ptrixpunktir xətlərlə beynəlxalq pqəbəkənin, punktir xətlər- |
| + | lə isə kəndələn rabitə xətləri gəstərilmitdir. |
| + | |
| + | |
| + | nika vasitələri və elektron idarəetmə |
| + | mapınları tətbiq olunur. |
| + | |
| + | TELEFONİYA — qtelefon rabitəsi- |
| + | nin cəkilməsi prinsiplərini eyrənən |
| + | və onu həyata kecirmək ucun vasitələr |
| + | imləyib hazırlayan elm və texnika sa- |
| + | həsi. T.-ya bir elmi texniki fənn ki- |
| + | mi alaqıdakılar daxildir: səs sa- |
| + | həsinin xassə və xarakteristikaları- |
| + | nın eyrənilməsi: verilən parametrli |
| + | (həssaslıqlı, amplitud və tezlik xa- |
| + | rakteristikalı və s.) ceviricilərin |
| + | və telefon aparatlarının hesablan- |
| + | ması və duzəldilməsis, coxkanallı |
| + | telefon rabitəsinin texniki vasitə- |
| + | lərinin iplənilməsisz telefon stan- |
| + | siyalarının kommutasiya və idarəet- |
| + | mə aparatlarının hesablanması və |
| + | duzəldilməsi|z telefon :iəbəkələrinin |
| + | layihələndirilməsi və s. Telefon tex- |
| + | nikasının təkmillətdirilməsi cox- |
| + | kanallı sistemin yaradılması, ha- |
| + | belə avtomat telefon st. ucun cəld- |
| + | HİTTƏ ƏH kommutasiya və idarəetmə |
| + | aparatlarının tətbiqi ilə baqlıdır. |
| + | Hazırda elektronika və hesablama tex- |
| + | nikasının nailiyyətləri əsasında te- |
| + | lefon rabitəsinin yuksək effektli |
| + | |
| + | |
| + | TELİNQANA USYANI (1946—50)— |
| + | Telinqanada (Hindistanın Heydərabad |
| + | hakimliyi r-nunda) kəidli usyanı. |
| + | Heydərabad hakiminin (nizamının) |
| + | taxılın cartıqınınə kəndlilərdən |
| + | alınması haqqında əmri usyapın ba:i- |
| + | lanmasına səbəb oldu. Kortəbii bapiq- |
| + | lanan ӱsyana kommunistlər və 4 Andh- |
| + | ra-Mahasabhaə demokratik təqikilatı |
| + | rəhbərlik edirdi. Usyancıların si- |
| + | lahlı dəstələri meydana gəldi. 1948 |
| + | il ərəfəsində Telinqananın boyuk bir |
| + | ərazisində Yerli əzunuidarə orqanla- |
| + | rı yaradıldı, aztorpaqlı və torpaq- |
| + | sız kəndlilərin xeyrinə 1200 min akr |
| + | mulkəda torpaqı mӱsadirə olundu, |
| + | xalq məhkəmələri, xalq milis dəstələ- |
| + | ri təpkil edildi, icbari ibtidai təh- |
| + | silə kecildi. 1948 ildə Hindistan |
| + | İttifaqı qopunları Telinqanaya da- |
| + | xil olub usyanı yatırmaqra baiiladı- |
| + | lar. Buna baxmayaraq, partizan hərəka- |
| + | tı 1951 ilədək davam etdi və yalpız |
| + | elkədə ilk çmumi seckilər ərəfəsin- |
| + | də vəziyyəti sabitlətdirmək ucun Hin- |
| + | distan Kommunist Partiyası MK-sı- |
| + | nın caqırını ilə dayandırıldı. |
| + | |
| + | TELİNQATER Benedikt Rafaelovic |
| + | |
| + | |
| + | (Ben o) (1876, Odessa—1964, Batumi) |
| + | —sovet qrafiki. Gurc.SSR əməkdar |
| + | incəsənət xadimi (1956). Odessa Rəs- |
| + | samlıq Məktəbini bitirmidir (1894), |
| + | Əvvəllər Tiflisdə, 1908—30 illərdə |
| + | isə Bakıda yaptamıtdır. İnqilabdan |
| + | əvvəl Bakıda cıxan cZənburə, €MH- |
| + | parə, *Cigitə və b. satirik jurnal- |
| + | lar, sovet hakimiyyəti illərində isə |
| + | 4 Molla Nəsrəddinə, 4“ Yeni kəndə, |
| + | “ PQLərq qadınıqə jurnalları ucun ka- |
| + | rikatura və illustrasiyalar, siyasi |
| + | və tapziqat plakatları cəkmiildir. |
| + | TEH)A3HMO3nRAP (Thelazioses)—The- |
| + | lazia cinsindən olan nematodların |
| + | tərətdiyi heyvan və insan helmintoz- |
| + | ları. Avropa, Asiya, Afrika, PTima- |
| + | li və Cənubi Amerikada yayılmıt- |
| + | dır. SSRİ-də T.-ın k.t. heyvanların- |
| + | da parazitlik edən 7, o cӱmlədən |
| + | Azərb.SSR-də 4 novu qeydə alınmıiq- |
| + | dır. Xəstəliyi milcəklər yayır.Əla- |
| + | mətləri: gezlərin sulanması, KƏ- |
| + | zun selikli qipasının ptipməsi, hi- |
| + | peremiyası və s. Xəstəlik heyvanın |
| + | korluqu ilə nəticələnə bilər. M u a- |
| + | licəsivə profilaktika- |
| + | sı: heyvanın gəzunu borat turiusu- |
| + | nun zəif məhlulu ilə yumaq, milcək- |
| + | ləri məhv etmək və s. |
| + | |
| + | TELL (TeP) Vilhelm—14 əsrdə xal- |
| + | qın Habsburqlara qartı mubarizə- |
| + | sini əks etdirən İsvecrə xalq əfsa- |
| + | nəsinin qəhrəmanı. T. Habsburq foq- |
| + | tu (kilsənin mulki vəzifəli pqəxsi) |
| + | tərəfindən əz oqlunun bapına qoyul- |
| + | mutp almanı oxla vurub salmara məc- |
| + | bur edilmitdi. Bu, qeyri-adi sınaq- |
| + | dan muvəffəqiyyətlə cıxan T. foqtu |
| + | qayalıqda oxla vurub avldurmuit, həmin |
| + | Hadisə xalq usyanı ucun siqnal olmuii- |
| + | du. Q. haqqında son tarixi tədqiqatlar |
| + | bu əfsanənin tarixi gercəkliklə səs- |
| + | ləpidiyini gestərir. PQillerin eyni |
| + | adlı dramı T.-ə həsr olunmutdur. |
| + | TELLUR (lat. TePiaqyap), Te—kimyə- |
| + | vi element. Elementlərin dəvri sis- |
| + | teminin UT qrupundadırq at.n. 52, |
| + | at.k. 127,60-dır:z ən nadir tapılan |
| + | səpələnmii elementlərdəndir. Gumu- |
| + | ipqu-aq kevrək metaldır, qızdırıldıq- |
| + | da plastiklətpir: 450"S-də əriyir, |
| + | 990 :1,02S-də qaynayır: 20*S-də sıxlı- |
| + | qı 6,25 q/sm?-dir. Təbiətdə 8 sabit |
| + | izotop ptəklində rast gəlir (kutlə |
| + | ədədləri 120, 122—126, 128 və 130). |
| + | Ən cox yayılanlar :28Te (31,79) və |
| + | (30 Qe-dur (34.4892 ): sun”i radioaktiv |
| + | izotopları :27Te və 129 Te niptanlan- |
| + | MbiHI atom kimi iplədilir. T.-u ma- |
| + | car mӱhəndisi F. Muller kəpif et- |
| + | min (1782) və alman kimyacısı M. |
| + | H. Klaprot bu kəifi təsdiq edərək |
| + | onu ctellurə (lat. (ePiz, te|Ӧvpq15— Yer) |
| + | adlandırmıtndır. T. yarımkecirici- |
| + | dir. Birlətmələrində oksidlətimə |
| + | dərəcəsi —2, 4-4, 4-6, az-az hallarda |
| + | --2 olur. T. kukurd və selenin kimyə- |
| + | vi analoqudur, lakin metallıq xas- |
| + | sələri daha aydın nəzərə carpır. Ha- |
| + | vada adi temp-rda oksigenlə tellur |
| + | 2-oksid TeO, tellur 4-oksid TeO, və |
| + | tellur 6-oksid TeO, əmələ gətirir. |
| + | Təbiətdə telluridlər ptəklində və |
| + | kulcə halında tapılır. Sənayedə mi- |
| + | sin elektrolizi tullantılarından |
| + | (mis plamları) istehsal edilir. T. |
| + | metallurgiyada qurqupqun, mis, T0- |
| + | lad ərintiləri istehsalında (aiqac |
| + | kimi), Yarımkeciricilər texnikasın- |
| + | da, qəhvəyi və qırmızı pqullnə alınma- |
| + | sında, lateks qarıtptıqlarının vul- |
| + | kanlapdırılmasında, V:|, Qez və Sb, Teş |
| + | |
| + | |
| + | termogeneratorlarda, S4Te gӱnə |
| + | batareyalarında və s. itlədilir. |
| + | |
| + | . bitki və heyvan toxumalarının |
| + | daimi tərkib hissəsidir. İnsan qi- |
| + | da və su vasitəsilə gundə 0,6 mq-a ya- |
| + | xın T. alır: orqanizmdən, əsasən si- |
| + | DİK vasitəsilə cıxır. |
| + | |
| + | |
| + | | Ədə Kudrivpev A. A., Ximil |
| + | i texnoloqili Selena i tellura, 2 izd., M., |
| + | 1968: Xalıkoqenidı, v. 3, Kiev, 1974: |
| + | |
| + | |
| + | zakin C. İ, |
| + | ə MAL ar , Obidal i neorqaniceskal |
| + | TELLURİ (nar, tellus, telluris—7ep)— |
| + | Yerin Gunət ətrafına illik hərəkə- |
| + | TİNİN VƏ ez oxu ətrafında gunluk |
| + | fırlanmasının əyani təsviri ucun |
| + | cihaz. T.-də Yeri təsvir edən kicik |
| + | kӱrə Guӱnəti təsvir edən bəeyuk kurə |
| + | ətrafına dolanır, həm də əz mərkə- |
| + | ZİNDƏN Gecən və maili vəziyyətini |
| + | dəyİNMƏYƏN ox ətrafında fırlanır. |
| + | T.-də Ayı təsvir edən daha kicik |
| + | kurə Yer ətrafına dolanır. |
| + | |
| + | TELMAN (Thaytapp) Ernst (16.4.1886, |
| + | Hamburq—18.8.1944, Buhenvald həbs |
| + | dutərgəsi) — Alma- . ———.— |
| + | niya və beynəlxalq | |
| + | fəhlə hərəkatı xa- |
| + | dimi. Yeniyetmə |
| + | yapplarından fəhlə |
| + | ipləmitpdir. 1903 |
| + | ildə Almaniya S.- |
| + | F. Partiyasına |
| + | (ASDP), 1904 ildə |
| + | nəql. fəhlələrinin |
| + | həmkarlar ittifa- |
| + | qına daxil olmuipq- |
| + | dur. Birinci dunya |
| + | muharibəsi devrun- | |
| + | də beynəlmiləlci məvqe tutmupdur. |
| + | 1915 ildə ordu sılararına ca- |
| + | qırılmıt, orduda inqilabi fəaliy- |
| + | yətinə gərə tə/qiblərə mə”ruz qalmın- |
| + | dır. Beyuk Oktyabr sosialist inqila- |
| + | bı T.-ı qəti olaraq inqilabi fəhlə |
| + | hərəkatına baqladı. T. Almaniya Mus- |
| + | təqil S.-D. Partiyası (AMSDP) sol |
| + | cinahının tərkibində Noyabr inqi- |
| + | labında (1918) fəal iptirak etmii- |
| + | dir. 1920 ilin sonunda AMSDP-nin |
| + | sol cinahı AKP ilə birləidiyi zaman |
| + | T.-ın 1919 ildən bacısı olduqu |
| + | Hamburq təpkilatının beyӱk əksəriy- |
| + | yəti AKP-yə daxil oldu. T. 1920 ilin |
| + | dekabrından AKP Hamburq təkila- |
| + | tının sədri olmuii, 1923 ilin Tərə |
| + | da AKP mərkəzinə (sonradan MK) se- |
| + | cilmitdir. 1921 ilin yayında Komin- |
| + | ternin 3-cu konqresinin numayəndəsi |
| + | kimi SSRİ-yə gəlmit, Moskvada V. H. |
| + | Leninlə gərutmulidu. Hamburq usya- |
| + | nında (1923) rəhbər rol oynamıpiq, |
| + | 1925 ildə AKP MK-nın sədri secil- |
| + | midir. 1924 ilin mayından reyxstaq- |
| + | da AKP-ni təmsil etmii, 1025 və |
| + | 1932 illərdə Almaniya prezidentliyi- |
| + | nə namizəd gestərilmiidi. 1924 ildən |
| + | Kominternin İcraiyyə Komitəsinin |
| + | uzvu və onun sədr muavinlərindən bi- |
| + | ri olmuztidur. T. Almaniya iəraitində |
| + | marksizm-leninizmin Yaradıcılıqla |
| + | tətbiq edilməsində beyuk rol oynamıil, |
| + | millətciliyə qariqı qətiyYYƏTLlə MHbİX- |
| + | mıi, vahid antifaiyist xalq cəbhəsi- |
| + | nin yaradılması uqrunda mubarizə |
| + | aparmımdır. Almaniyada faitist dig- |
| + | taturası qurulduqdan (1933) sonra giz- |
| + | li fəaliyyətə kecmitl, 1933 il martın |
| + | 3-də gestapocular tərəfindən ələ Ke- |
| + | cirilmitidi. Həbsdə olduqu muddətdə |
| + | (1933—44) AKP MK ilə muntəzəm əlaqə |
| + | saxlayaraq imperializm və faitizmə |
| + | qariı mӱbarizəni davam etdirmiiydir. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TEMBENCİ |
| + | |
| + | |
| + | 1944 ilin avqustunda Buhenvald həbs |
| + | dutərgəsinə gətirilmiti, Hitler və |
| + | Himmlerin birbata gestəriti ilə əl- |
| + | durulmutidur. Berlində 1.-ın muzeyi |
| + | yaradılmıtidır (1980). Halle (ADR) |
| + | i1,.-ndə T.-a abidə qoyulmutpdur (1981). |
| + | |
| + | Bir qrup adlı-sanlı Bakı neft- |
| + | cisinin 1935 il mayın 1-də T.-a yaz- |
| + | dıqı həmrə”ylik məktubunda deyilir- |
| + | di: v...İnqilabi quvvələrə mubariz |
| + | baxıti gunu olan bu gundə hamının |
| + | nəzəri sənə dikilmiidir...?. |
| + | |
| + | zərb.SSR-də ad, KYHƏ, |
| + | və s. var, |
| + | |
| + | Əsərləri: İzbrannıe stathi i re- |
| + | ci. K istorii qermanskoqo raboceqo dvi- |
| + | jenil, t. 1—2, M,, 1957—58, Pishma iz |
| + | torhmı rodnım i blizkim (1933— 1937 |
| + | rr.), M., 1968. |
| + | |
| + | Əd. Davidovic D. S., Telıman. |
| + | Straniçı jizni i borhbı, 2 izd., M., 1971, |
| + | Camofnon /İ. C., Jiznh v borhbe, |
| + | M., 1977, Parnov E, İ., Sekretnıg uz- |
| + | nik, 2 izd., M., 1978, Ərnst Telhıman. |
| + | Bioqrafil, per. s nem., M., 1984, |
| + | TELMAN DUİYƏRGƏSİ—RSFSR-in |
| + | Voronej 11. yaxınlıqında ust Paleo- |
| + | LİT devrunə aid arxeoloji abidə. Qa- |
| + | zıntılar zamanı daiy alətlər (ləvhə- |
| + | ciklər, tərəfləri kutləidirilmii |
| + | ucluqlar, ditpəkli və gəzli ləvhəcik- |
| + | lər, qapovcuqlar, kəsici alətlər) və |
| + | fauna qalıqları aikar olunmudur. |
| + | |
| + | Ədəa TpuropbehB I, IL, Bepxunü |
| + | paleolit, v c6.: KameHHbili BEK Ha TEPDpH- |
| + | torii SSSR, M., 1970 |
| + | TELӦM (yun. :0105—son)—dixotomik |
| + | budaqlanan, yarpaq və gəvdəyə ayrıl- |
| + | mayan ilk ali bitkilərin gəvdəsinin |
| + | uc hissəsi. T. sporlu və vegetativ olur. |
| + | T. ali bitkilərin əsas orqanlarının |
| + | baplanqıc formasıdır. |
| + | TELOMERLƏİYMƏ—doymamıntn bir- |
| + | ləptmələrin (monomerlərin) reaksi- |
| + | Ya zəncirini tamamlayan (telogen) |
| + | maddələrin zəncirvari reaksiyası. |
| + | T. nəticəsində molekul kutləsi mux- |
| + | təlif olan məhsul qarhıpıqı (telomer- |
| + | pər) əmələ gəlir, bu zaman molekulu |
| + | M. monomer hissələrdən qurulur, kə- |
| + | nardakı qruplar isə A və V telogen |
| + | molekulu fraqmentlərindən ibarət |
| + | olur: ə |
| + | |
| + | AB--nM ir A(—M—Y),V |
| + | |
| + | |
| + | T.—polimerlətmənin bir halıdır. |
| + | |
| + | T. ucun istifadə olunan monomer- |
| + | lərdən etilen, a-olefinlər, vinil- |
| + | xlorid, vinilasetat, perfluoretilen, |
| + | allil və akril birlətmələri, dienlər |
| + | və onların tərəmələri daha cox eyrə- |
| + | nilmipdir. |
| + | |
| + | T.-Yə əsaslanan proseslərdən mak- |
| + | rosikl laktonlar (ətirli maddələr) |
| + | və s-aminturaular, irimolegullu kar- |
| + | bon turpuları və s.-ip alınmasının |
| + | tətbiqi əyəmiyyəti var. |
| + | |
| + | |
| + | KO/XO3 |
| + | |
| + | |
| + | TELOFAZA – bax Mitoz. |
| + | TELUQU DİLİ, telunqu, te- |
| + | nuqu, tenunqu — teluquların |
| + | |
| + | |
| + | dili. T.d.-ndə təqr. 55 mln. adam da- |
| + | HbilHibip (1980). İki nəvu (arxaik |
| + | aqranthikaqt (hərfən—kitab) və umum- |
| + | iilək cvyavaharikam (hərfən — ii- |
| + | lək, 15 əsrdən)| var. *“*Vyavaharikaə ın. |
| + | dialektlərinə əsaslanır. Rayalasim, |
| + | telenqan və 11M.-pii1. dialektləri də se- |
| + | cilir. İlk epiqrafik yazı abidələri |
| + | 7 əsrə, bədii ədəbiyyat 11 əsrə aiddir. |
| + | Əd. Petruniceva Z. N., Lzık |
| + | teluqu, M., 1960, Azıki Azii i Afriki, |
| + | kn. P., M., 1978, |
| + | TELUQU ƏDƏBİYYATI—teliqula- |
| + | rın ədəbiyyatı. 9—10 əsrlərdə təpək- |
| + | |
| + | |
| + | 199 |
| + | |
| + | |
| + | kul tapmıtppdır. İlk mə”lum abidəsi |
| + | aMahabharatanın Nannaya Bhatta |
| + | tərəfindən edilmiiy tərcuməsidir (11 |
| + | əsrin əvvəli). 12— 16 əsrlərdə poeziya- |
| + | da kasta sistemi və brahmanizm əley- |
| + | hinə etiraz əksini tapmındır (So- |
| + | manatha, Alasani Peddana və 6.). |
| + | 15—16 əsrlərdə milli və dunyəvi noe- |
| + | ziya inkipqaf etdi əə -Timmana, |
| + | Kriprnadevaraya, inqali Suranna |
| + | və b.). Humanist pair Vemana icti- |
| + | mai bərabərlik ideyalarını təbliq |
| + | etmipdir. 19—20 əsrin əvvəlində |
| + | yeni, demokratik ədəbiyyat təpəkgul |
| + | tapdı (Qurazada Apparao, Kandukuri |
| + | Viresalinqam və b.). Unnava Lakimi- |
| + | narayana, Vitvanathi Satyanarayana |
| + | və b. realist romanlar, PTriranqam |
| + | İPQrinivasa, Arudra, Dasarathi inqi- |
| + | labi-romantik pe”rlər yazmınlar. S. |
| + | |
| + | |
| + | Satyanarayana, R. Ramamoxan Rao, V. |
| + | Bhaskararao, T. Qopicand, A. Soma- |
| + | sundar, R. V. PPastri, Buccibabu |
| + | |
| + | |
| + | və b. muasir yazıcıların əsərlərin- |
| + | də zəhmətketlərin həyat və mubari- |
| + | zəsi əksini tapmıtpdır. |
| + | |
| + | Əd. Qurov N., Petruniceva |
| + | Z., Literatura teluqu, M., 1967, Sovre- |
| + | mennıe prozaiki teluqu, M., 1979, |
| + | |
| + | |
| + | TELUQULAR, andhralar—Hin- |
| + | distanın cənubunda Andhra-Pradetp |
| + | itatında, həmcinin Mədrəs və Maysur |
| + | itatlarının ona qonpu r-nlarında |
| + | yappayan xalq. Təqr. 55 mln. nəfərdir |
| + | (1980). Teluqu dilində danınırlar. |
| + | Etnogenezlərində əsasən, andhra, ka- |
| + | linqa və teluqu tayfaları iitirak |
| + | etmitdir. E.ə. 1-ci minilliyin orta- |
| + | larına yaxın andhra və kalinqalar |
| + | Pimali Hindistandan c.-a kecmur, |
| + | e.ə. 2—eramızın 3 əsrlərində T.-la |
| + | qarıpıb vahid xalq əmələ gətirmiip- |
| + | lər. 4 əsrdən erkən feodal Qupta im- |
| + | periyasının tərkibində olmuiilar, |
| + | Bu dəvrdə T. arasında hinduizm məh- |
| + | kəmlənmitdir. Muasir devrdə T.-ın |
| + | milli mədəniyyətləri inkilaf etmək- |
| + | dədir. |
| + | |
| + | Əd:z Balaramamurti İ., Krat- |
| + | kan istoriln naroda andxra, per. s teluqu, |
| + | M., 1956: Zarubejnan Aziil, GYjnan Azii, |
| + | M., 1982 (seril fStranı i narodı). |
| + | |
| + | |
| + | TELFER (ing. Ke1rheq, iyn. tele — |
| + | uzaq--rheqo—aparıram)— yukqaldıran |
| + | qurqu, bucurqaddan və əl ilə iiilə- |
| + | dilən, yaxud elektrik intiqallı ge- |
| + | diit hissəsindən ibarətdir. Birrelsli |
| + | asma yolla hərəkət edir. T.-dən sex- |
| + | daxili nəql. vasitəsi kimi istifadə |
| + | edilir. Yukqaldırma qabiliyyəti 1—5 |
| + | t olan elektrik T.-i daha cox yayıl- |
| + | mhıpidır. |
| + | |
| + | TELİYYAY— Lit.SSR-də məhəp. Tenm- |
| + | yay r-nunun mərkəzi. D.y. st. Triko- |
| + | Tax f-ki, hesablayıcı mapqınlar və |
| + | Yar z-dları: tətbiqi incəsənət texni- |
| + | kumu, elkəpqunaslıq muzeyi, xalq teat- |
| + | rı var. Tikinti materialları və mey- |
| + | və-tərəvəz konservi istehsal olunur. |
| + | TEMA (Tema)—Tanana məhəp. Əh. 61 |
| + | min (1970). Qvineya kərfəzi sahilin- |
| + | də port. D.y.st. Aluminium, polad- |
| + | tekmə z-dları, kimya, toxuculuq, Ye- |
| + | Yinti sənayesi, avtomobilqayırma və |
| + | neft e”malı muəssisələri var. Balıq |
| + | ovlanır. |
| + | |
| + | TEMBE—1Pərqi Afrika xalqlarında |
| + | məskən tipi. Bir-birinə bititik duz- |
| + | bucaqlı, yastıdlamlı və divarları |
| + | gillə suvanmınt evlərdən ibarət olur. |
| + | TEMBENCİ—RSFSR-in Krasnoyarsk |
| + | əlkəsində cay. Kocecum cayının (Ye- |
| + | |
| + | |
| + | 200 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nisey həvzəsi) saq qolu. Orta Sibir |
| + | yaylasındadır. Uz. 571 km, həvzəsi- |
| + | nin sah. 21,6 min km?, Astanalıdır. |
| + | Oktyabrdan mayadək donmuti olur. |
| + | TEMBR (fr. sipbqe—səsin tonu)— |
| + | səsin keyfiyyəti (ccalarıqz, cxarak- |
| + | teriə), muxtəlif calqı alətlərində |
| + | və muxtəlif adamlar tərəfindən ifa |
| + | olunan eyni ucalıqlı səslərin fərq- |
| + | lənməsi. səs mənbəyinin—musiqi |
| + | alətinin vibratorunun hazırlandıqı |
| + | materialdan, onun formasından (sim, |
| + | plastinga və s.), eləcə də rezonator- |
| + | larından asılıdır. T. musiqinin |
| + | əsas ifadə vasitələrindəndir. T. səs |
| + | rəqslərinin mӱrəkkəb xarakteri ilə |
| + | baqlı olub, əsas tona qarılan ober- |
| + | tonların hansı səs spektri sahəsin- |
| + | də dapa guclu olmasından asılıdır. |
| + | YPifahi pitqdə sait və s. sonor səs- |
| + | lər T. ə gərə fərqlənir və bu fərq- |
| + | lənmədə birinci və ikinci formant- |
| + | lar əsas rol oynayır. Əsas ton tezliyi- |
| + | nin formaptlar və harmonik oberton- |
| + | larla əlaqəsi danınyanın fərdi nitq |
| + | xӱsusiyyətlərini muəyyənlətdirir. |
| + | Danınıq intonasiyasında T.-ə gərə |
| + | emosiyaların butun mumkun olan ca- |
| + | larları (sevinc, kədər, narazılıq |
| + | qorxu və s.) ayırd edilir. |
| + | TEMZA (Thape5)—B. Britaniyada cay. |
| + | Uz. 334 km, həvzəsinin sah. 15,3 min |
| + | km?-dir. Kotsuold yӱksəkliyindən baii- |
| + | lanır. PQimal dənizinə təkuldur. Ya- |
| + | qıip suları ilə qidalanır. Gəmicili- |
| + | yə yararlıdır. Kanallar onu Bristol |
| + | kerfəzi və İrlandiya dənizi ilə əla- |
| + | qələndirir. London, Oksford və Re- |
| + | dinq iy.-ləri T. sahilindədir. |
| + | TEMH P—Tasax.CCP Aktubinsk vil.- |
| + | ndə pəhər. Temir r-nunun mərkəzi. |
| + | Temir cayı sahilindədir. Yar z-du: |
| + | sovxoz-texnikum var. |
| + | TEMİRKANOV Yuri Xatuyevic (d. |
| + | 10.12.1938, Nalcik)—sovet dirijoru. |
| + | SSRİ xalq artisti —- -—. |
| + | (1981). SSRİ Dev- : |
| + | lət mӱkafatı lau- |
| + | reatı (1976). Diri- |
| + | jorların YuyM- |
| + | ittifaq musabiqə- |
| + | CHHHH laureatı |
| + | (1966, 1-ci muka- |
| + | fal). 1968—76 il- |
| + | lərdə Leninqrad |
| + | filarmoniyası sim- |
| + | fonik ork.-nin di- |
| + | rijoru olmusdur. |
| + | 1978 ildən S, M. |
| + | Kirov ad. Leninqrad Opera və Balet |
| + | Teatrının bat dirijorudur. London |
| + | filarmonik ork. və Filadelfiya ork. |
| + | ilə də cıxıi edir. Q.-un repertua- |
| + | rına İ. Brams, Q. Maler, R. PPtraus, |
| + | K. Debussi, P. Caykovski, İ. Stra- |
| + | vinski, C. Gertvin, S, Prokofyev, |
| + | R, Pedrin, A. Petrov və b.-nın əsər- |
| + | |
| + | |
| + | bəli |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ləri daxildir. Sovet musiqisinin |
| + | təbliqində xidməti var. Lenin ordeni |
| + | ilə təltif edilmiidir. |
| + | |
| + | |
| + | TEMİR-KOMU 3—barmaqla calınan |
| + | dilli qırrız musiqi aləti. Q, metal |
| + | varqanın bir nəvudur. |
| + | |
| + | TEMİRTAU (1945 ilədək Səmərqənd |
| + | qəs.)—Qazax.SSR Qaraqanda vil.-ndə |
| + | iləhər. D.y.st. ƏH. 223 mii (1983). Qa- |
| + | raqanda metallurgiya, sintetik Kay- |
| + | cuk, mexaniki-tekmə z-dları: kimya- |
| + | mexanika və ipiaat texnikumları, |
| + | tibb və musiqi məktəbləri və s. var. |
| + | TEMİRXANOV Hacı Əlimurad or- |
| + | lu (d, 8.7.1918, Bakı)—neftci, So- |
| + | sialist Əməyi Qəhrəmapı (1959), Azərb. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TEMBR |
| + | SSR neft ustası |
| + | (1960). 1953 ildən |
| + | |
| + | |
| + | Sov.İKP uzvu. Bə- |
| + | yuk Vətən muhari- |
| + | bəsi iptirakcısı. |
| + | |
| + | |
| + | Əmək fəaliyyətinə |
| + | |
| + | |
| + | 1937 ildə Bakı |
| + | neft mə”dəplərində |
| + | balilamı1i, qazı- |
| + | |
| + | |
| + | ma ustası, qazıma |
| + | kontorunun direk- |
| + | toru vəzifəsində |
| + | calımıtadır.1963 |
| + | ildən səhhətinə gə- |
| + | rə pensiyadadır. Lepin ordeni və |
| + | medallarla təltif edilmiiydir. |
| + | TEMİR-XAN-İYURA (Teymurxan- |
| + | II y p a) — Har.MCCP-nə Bufuakeck ur.- |
| + | nin 1922 ilədək adı. |
| + | |
| + | TEMİSAL, diuretin—kompleks |
| + | dərman preparatı: qan damarlarını, |
| + | xususilə urəyin tac damarlarını |
| + | genəldir. Urək fəaliyyətinin dekom- |
| + | pensasiyasından və beyrək xəstəliyin- |
| + | dən tərənən eədemlərdə sidikqovan |
| + | maddə kimi itlədilir. Mikstura və |
| + | toz halında hazırlanır. |
| + | TEMNİKOV — Mordva MSSR-də ipə- |
| + | hər. Temnikov r-nunun mərkəzi. Mok- |
| + | pa cayı sahilindədir. Quru sud, kər- |
| + | pic, asfalt, kəndir z-dları, meypə |
| + | kombinatı, kaqız f-ki: k.t. texniku- |
| + | mu, tibb məktəbi, əlkəpqunaslıq muze- |
| + | yi, Yaxınlıqında Mordva qoruqu var. |
| + | TEMTH (uran. tempo, zar. tempus— |
| + | vaxt)—1) Hərəkətin, iptin icrasının |
| + | tezlik dərəcəsi. 2) İdmanda eyni hə- |
| + | rəkətlərin ahəngdar təkrarlanma tez- |
| + | liyi (məs., qacıtda, Yeripdə addım- |
| + | ların T.-i). |
| + | |
| + | TEMP, musiqidə — vəznin olcu |
| + | vahidlərinin hərəkət (dəyitmə) sur”- |
| + | əti. T. musiqi əsərinin ifasında |
| + | mutləq sur”əti muəyyənlətidirir. T. |
| + | musiqinin xarakteri ilə sıx baqlı- |
| + | dır. Əsərin, yaxud onun hissəsinin |
| + | daimi T.-i notda 17 əsrdən xususi |
| + | italyan terminləri ilə ipyarə olunur. |
| + | Əsas T.-lər: larqo, lento, adajio |
| + | (aqır, sakit), andante, moderato (mu- |
| + | layim), alleqro, vivace (vivo), presto |
| + | (iti, surqətli), Bu terminlərin bir |
| + | qismi əvvəllər, həmcinin musiqinin |
| + | umumi xarakterini də bildirmitdir |
| + | (məs., alleqro—hərfi mə”nası citən ə): |
| + | bəqzisi bu xususiyyətini indi də sax- |
| + | lamaqdadır. Terminlər əsas sozun |
| + | mə”nasını gӱcləndirən və ya zəiflə- |
| + | dən əlavə səzlərlə də iplənir (məs., |
| + | molto—ccoxəş ma non troppo—clakin |
| + | o qədər də yox?) və b. Əsərin dəqiq |
| + | T.-H metronom vasitəsilə muçəyyənləi- |
| + | dirilir. Q.-in dəqiqliyi, rəvanlıqı |
| + | ÖƏİYK pema Yatə malikdir. Lakin əsə- |
| + | rin ayrı-ayrı fraza və passajının |
| + | bədii ifadəliliyi, cox zaman əsas Q.- |
| + | dən yayınmarı tələb edir (bax Aqogi- |
| + | ka). T.-də sur”ətin tədricən artması- |
| + | nı (accelerando, strinjendo, piu mo- |
| + | sso) və azalmasını (rallentando, ri- |
| + | tenuto, meno mosso) bildirən xususi |
| + | terminlərdən istifadə olunur. İlkin |
| + | T.-ə qayıdıti tempo primo səzləri ilə |
| + | gəstərilir. |
| + | |
| + | Ədə NazankinskiNn |
| + | muzıkalhınom tempe, M., 1965. |
| + | TEMPERA (ital. tempera, temperare |
| + | —rəngləri qarımpdırmaq)—boyakarlı- |
| + | qın texniki ӱsullarından biri, bu |
| + | usulla iplənmiiy rəsm əsəri. T.-na |
| + | rənglərin yapıqldırıcı maddəsi su |
| + | və yumurta sarısından, həmcinin yar |
| + | ilə (yaxud yaq və lak ilə) qarıdı- |
| + | |
| + | |
| + | B. Va I |
| + | |
| + | |
| + | rılaraq suda həll edilmiiy bitki, ya- |
| + | xud heyvandan alınan yapıqtqandan |
| + | ibarət olur. Qədim Misirdə mə”lum |
| + | idi. Orta əsrlərdə T. dəzgah boyakar- |
| + | lıRının əsas texniki usulu olmuit, |
| + | bə”zən də binaların divar rəsmlərin- |
| + | də istifadə edilmiitdir. Q. ilə ii1- |
| + | lənmii tabloların rəngi və tonu yar- |
| + | lı boya ilə cəkilən əsərlərə nisbətən |
| + | ətraf muhitin tə/sirinə daha cox da- |
| + | vamlı olur, ilkin təravətini uzun |
| + | muddət saxlayır. |
| + | |
| + | TEMTEPAMEHT (var. temperamentum |
| + | — hisslərin muəyyən nisbəti)—tpəx- |
| + | siyyətin psixi fəaliyyətində dinamik |
| + | cəhətlərin xarakteristikası:y insanın |
| + | fərdi psixi xassələrindən biri. T. |
| + | haqqında ilk fikri Hippokrat seylə- |
| + | midir. O, T. adı altında insanın |
| + | anatomik, fizioloji, psixoloji xu- |
| + | susiyyətlərini bata dutur və belə |
| + | hesab edirdi ki, T. bədəndə olan 4 |
| + | mayenin nisbətinin pozulması ilə |
| + | mӱəyyənlətdirilir. Bu mayelər: qan |
| + | (lat. csanqvisə), selik (yun. vfleq- |
| + | maz), ed (yun. cxole9ə) vəqara əd- |
| + | dӱr (yun. cmaylenxoleə). Hippokrata |
| + | gərə, həmin 4 mayenin qarıpıqında |
| + | qan ustun olduqda—sanqvinik, əd us- |
| + | tun olduqda—xolerik, selik ustun ol- |
| + | duqda—fleqmatik, qara əd ustun ol- |
| + | duqda— melanxolik T. alınır. |
| + | |
| + | Akad. İ. P. Pavlov ali sinir fəa- |
| + | liyyətinin tipləri haqqındakı tə”- |
| + | limində T.-in fizioloji əsasları- |
| + | nın elmi izahını vermindir. İ. P, |
| + | Pavlova gərə T. sinir sisteminin tip- |
| + | lərindən asılıdır. O, sinir sistemi- |
| + | nin 4 tipini muəYYən edərək gestər- |
| + | mipdir ki, Q.-in fizioloji əsasın- |
| + | da Hippokratın irəli surduyu 4 maye |
| + | deyil, sinir sisteminin umumi tipi |
| + | durur. T.-in 4 ən”ənəvi tipinin (me- |
| + | lanxolik, sanqvinik, fleqmatik, xo- |
| + | lerik) əsasını insanın sinir siste- |
| + | minin ӱmumi tipi (1. Quvvətli, mu- |
| + | vazinətsiz, 2. Quvvətli, mӱvazinətli, |
| + | hərəki, Z. Quvvətli mӱvazinətli, inert |
| + | və 4. Zəif) təiqkil edir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Umumi psixologiya, B., 1982) |
| + | Simonov P. V., Ertomi İl M., Tev- |
| + | perament. Xarakter. Licnostı, M., 1984, |
| + | |
| + | |
| + | TEMTEPACM)A (nar. temperatio — |
| + | mӱtənasiblik, qariılıqlı əlaqə), |
| + | musiqidə—səs “sistemi pillələ- |
| + | ri arasındakı interval nisbətinin |
| + | tarazlapdırılması. Q.-nın mahiy- |
| + | yəti intervalların (əsasən kvintala- |
| + | rın) həcminin onların dəqiq akus- |
| + | tTİK səslənininə nisbətən cӱzi dəyi- |
| + | ipikliklərə məqruz qalmasındadır. |
| + | Bu dəyipikliklərin nəticəsində acıq, |
| + | xalis musiqi keku enharmonik bərabər |
| + | musiqi səsləri olan qapalı musiqi |
| + | kəkunə cevrilir. T.-lı musiqi kəekun- |
| + | də səslər arasındakı komma həcmli |
| + | fərq aradan geturulur, oktava 12 bə- |
| + | rabər yarımtondan ibarət olur. 12 |
| + | pilləli Q.-lı kəkun catıtimayan cə- |
| + | hətlərini aradan gəturmək ccun okta- |
| + | va daxilində 24, 36, 48, 53 pilləsi |
| + | olan kəklər yaratmaqa cəhd gostəril- |
| + | mi, lakin onlar əzunu doqrultma- |
| + | mıipdır. Yaradıcılıqa və ifacılıq |
| + | sənətinə hərtərəfli imkanlar acdırı |
| + | ucun 12 pilləli T. geniit tətbiq olu- |
| + | nur (bax həmcinin Kok, Səs sistemi). |
| + | TEMPERATUR (lat. (epreqaqiqa — |
| + | dӱzgӱn nisbət, mӱtənasiblik, normal |
| + | hal)—makroskopik sistemin termodi- |
| + | namik tarazlıq halını xarakterizə |
| + | edən fiziki kəmiyyət. Termodinamik |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TENDRYAKOV |
| + | |
| + | |
| + | 201 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | tarazlıqda olan izolə edilmipt siste- |
| + | min butun hissələrinin T.-u eynidir. |
| + | İzolə edilmii sistem tarazlıqda ol- |
| + | madıqda isti və soyuq hissələr arasın- |
| + | da enerji (istilik) mubadiləsi nəti- |
| + | cəsində muəyYƏN mӱddətdən sonra T. 6ə- |
| + | rabərləpir. T. sistemi təkil edən |
| + | zərrəciklərin enerjiyə (Boltsman |
| + | statistikası), sur”ətə (Maksvell pay- |
| + | lanması) gərə paylanmasını, ionlaii- |
| + | ma dərəcəsini (Saha dusturu), taraz- |
| + | lıqiqualanmanı—pualanmanın spekt- |
| + | ral sıxlırqını (Plank qanunu), iqça- |
| + | lanmanın tam həcmi sıxlırını (Ste- |
| + | fan—Boltsman qaninu) və s.-ni tə/yin |
| + | edir. Temperatur Boltsman paylanma- |
| + | sında həyəcanlajtma, Maksvell pay- |
| + | lanmasında kinetik, Saha dusturunda |
| + | ionlaitma, Stefan— Boltsman qanunun- |
| + | da radiasiya T.-u adlanır. Qazların |
| + | kinetik nəzəriyYƏəsində və statistik |
| + | mexanikanın baliiqa bəlmələrində T.- |
| + | un ədədi qiyməti zərrəciklərin 3/2 |
| + | kT-yə bərabər olan irəliləmə hərəkə- |
| + | tinin orta kinetik enerjisindən |
| + | tapılır (k—Boltsman sabiti, T— |
| + | temp-rdur). T. umumi halda enerji- |
| + | nin entropiyaya gərə tərəməsi kimi |
| + | tapılır. Kinetik enerji musbət ol- |
| + | duqundan bu qayda ilə tapılan T. hə- |
| + | mipə musbətdir və mutləq T. (termo- |
| + | dinamik temp-r pipkalasına gərə T.) |
| + | adlanır. Beynəlxalq vahidlər siste- |
| + | mində mutləq T. kelvinlə (K) əlcu- |
| + | lur. Selsi iikalası ilə tə yin edil- |
| + | mip temp-rla (2) mutləq T. (T) ara- |
| + | sında əlaqə 1= T—273,15 K dusturu |
| + | ilə ifadə olunur. T. anlayıtından |
| + | həmcinin tarazlıqda olmayan sistemi |
| + | xarakterizə etmək ucun istifadə edi- |
| + | lir. Məs. astrofizikada |
| + | KƏ) cisimlərinin parlaqlıqı—parlaq- |
| + | lıq T.-u, iqualanmanın spektral tər- |
| + | kibi (rəng T.-u) və s. gəstərilir. Cid- |
| + | di muəyyənlətdirilmint T. anlayıtpı |
| + | tarazlıqda olan sistemə aiddir. |
| + | TEMPERATUR İNVERSİYASI (at- |
| + | mosferdə)—atm.-in hər hansı tə- |
| + | bəqəsində hava temp-runun yuksəkliyə |
| + | gərə artması. Atm.-in Yerə yaxın təbə- |
| + | qəsində və sərbəst atm.-də mullahidə |
| + | edilir. Yerə yaxın təbəqədə T.i. cox |
| + | vaxt guclu gecə soyuması nəticəsində |
| + | əmələ gəlir. T.i.-nın qalınlıqı Yuz- |
| + | lərcə m.-ə catır. İnversiya təbəqəsin- |
| + | də temp-r 15—20*2S-yədək arta bilir. |
| + | Azərb.SSR-də T.i ən cox Nax.MSSR- |
| + | də yaranır. . |
| + | |
| + | TEMPERATUR TİKİİYİ —material- |
| + | da temp-r deformasiyası nəticəsində |
| + | yaranan daxili gərginlikləri kənar |
| + | |
| + | |
| + | etmək ucun intaat konstruksiya və |
| + | qurqularını ayrı-ayrı təcrid olun- |
| + | muti hissələrə ayıran bopluq, yaxud |
| + | konstruksiya və qurqular arasında |
| + | |
| + | |
| + | saxlanılan araboiluqu. T.t. bu hissə- |
| + | lərin bir-birinə zərər yetirmədən ge- |
| + | niplənməsinə imkan verir. Qikiiydən |
| + | konstruksiyaya su gecməməsi ucun ona |
| + | cox vaxt asfalt təkurlər. |
| + | |
| + | TEMPERATӰR İYKALASI —tempera- |
| + | turu ifadə edən ardıcıl ədədi QİY- |
| + | mətlər sistemi. Temp-r termometrik |
| + | maddənin hər hansı bir xassəsinin |
| + | temp-rdan asılı dəyitməsinə gərə TƏ - |
| + | yin edilir. Termometrik maddə və onun |
| + | xassəsi, baplanrıc hesabat nəeqtəsi və |
| + | temp-.-r pahidi—dlərəcə secilərək "ii. |
| + | təyin edilir. Qlp. nda bəsit maddə- |
| + | nin iki tarazlıq fazasına uyqun nəq- |
| + | tələr (reper nəqtələri və ya sabit nəq- |
| + | tələr) qeyd edilir. Onlar arasındakı |
| + | məsafə ikalanın əsas intervalı adla- |
| + | |
| + | |
| + | nır. Reper nəqtələri olaraq suyun uc- |
| + | luk nəqtəsi, su, hidrogen və oksigenin |
| + | qaynama temp-ru, gӱmu1i, qızıl və s.- |
| + | nin bərkimə nəqtəsi geturulur. Məs., |
| + | lsi pkalasında reper nəqtələri |
| + | olaraq suyun bərkimə (buzun ərimə) və |
| + | qaynama temp-ru gəturulur. Bu nəqtə- |
| + | lər arasındakı əsas interval |
| + | (n — 100) bərabər hissəyə bəlunur. |
| + | |
| + | Tli, temp-rui birqiymətli və mo- |
| + | noton funksiyası olan fiziki gkə- |
| + | miyyətin qiymətlər ardıcıllırı sis- |
| + | temidir. Qli, secilmini termometrik |
| + | maddə (qaz, maye, bərk cisim) və onun |
| + | xassəsinə (istidən genitlənmə, temp- |
| + | ra gərə elektrik muqavimətinin də- |
| + | yipməsi və s.) gerə mӱxtəlif olur. |
| + | Tai. reper nəqtələrinin ədədi qiymə- |
| + | ti ilə fərqlənir. Məs., Selsi (?S), |
| + | Reomyur (R) və Farenheyt (*E) iikala- |
| + | larında normal pəraitdə suyun donma |
| + | və qaynama nəqtələrinin ədədi qiyməti |
| + | muxtəlif gəturulur. Bir ipqkaladan |
| + | digərinə kecid belədir: ”*S=0,8t”2K = |
| + | (1,8n 4327 F. |
| + | |
| + | Termometrik maddəsi qaz (azot, |
| + | hidrogen, helium) olan T.pi, ideal |
| + | qaz ucun Avoqadro tərəfindən veri- |
| + | lən nəzəri Tlp.-na yaxın olur. Mut- |
| + | ləq sıfrı fiziki xassənin sıfrına |
| + | uyqun ikala mutləq T.i. adlanır. |
| + | |
| + | Tlp.-nın prinsipial catıtmazlı- |
| + | qı onun termometrik maddədən asılı |
| + | olmasıdır. Termodinamikanın ikin- |
| + | ci qanununa əsaslanan termodinamik |
| + | Tp.-nda (Kelvin tikalası) bu nəqsan |
| + | yoxdur. Bu iikala Karno tsiklinə |
| + | gerə qurulur (cisim T| temp-runda |
| + | O: qədər istilik miqdarı alır, Tə |
| + | |
| + | |
| + | temp-runda isə (), qədər verir: |
| + | |
| + | |
| + | O, |
| + | |
| + | |
| + | Tə |
| + | |
| + | |
| + | nisbəti itici cisimdən asılı |
| + | |
| + | |
| + | 9 |
| + | olmur). |
| + | lcu və cəki ӱzrə 10-cu Baiy kon- |
| + | |
| + | frans termodinamik T li.-nda reper |
| + | nəqtəsi olaraq suyun 273,16 K uyqun |
| + | gələn ucluk nəqtəsini qəbul etdi. Sel- |
| + | si ipqkalasında bu nəqtə 0,012S-yə uy- |
| + | qundur. Termodinamik T.p.-nda temp-r |
| + | kelvinlə (K) əlculur: |
| + | |
| + | TK=10S4-273,159K, nK=pəsS, |
| + | |
| + | 1927 ildə Beynəlxalq praktik T.11. |
| + | (BPTPP) qəbul edilmipdir. Bu mka- |
| + | la təcrubədə əldə edilən dəqiqliklə |
| + | termodinamik Tip. ilə ust-ustə du- |
| + | mün Temp-ru əlcən butun cihazlar |
| + | BİTYİP-ya gərə dərəcələnmiidir. |
| + | TEMPERATUӰR İYXALANMASI — |
| + | bax İstilik iqualanması. |
| + | TEMTRET (rx. templet, template— |
| + | ulgu, lekal, model)—1) aparat, cihaz, |
| + | mapın, THKHHTH TOnlmarbi BƏ )a KOHCT- |
| + | ruksiyanın iki 6ZüYZİY, miqyaslı |
| + | yastı fotomodeli. Steid, pult, dəz- |
| + | gah və s.-nin iplənilib hazırlanma- |
| + | sında, elmi-tədqiqat və sənaye qurqu- |
| + | larının, bina və s.-nin layihələn- |
| + | dirilməsində istifadə edilir. T.-in |
| + | tətbiqi keyfiyyəti artırır, qrafik |
| + | itlərinin miqdarını və layihələmə |
| + | muddətini azaldır. 2) Metaliqunas- |
| + | lıqda—mə”mulatın mikrostrukturunu |
| + | appkar etmək və əyrənmək ucun metal |
| + | mə”mulat və ya pəstahdan kəsilib ayrı- |
| + | lan yastı numunə. Bunun ucun T.-i |
| + | pardaqlayır, sonra turpiqu və qələvilə- |
| + | rin məhlulları ilə attılayırlar. |
| + | TEMRYUK-RSFSR Krasnodar el- |
| + | kəsində pəhər. Temryuk r-nunun mər- |
| + | kəzi. Dəniz portu. Kuban cayında gə- |
| + | mi dayanacaqı. D.y. st. Yeyinti sənaye- |
| + | |
| + | |
| + | CH, Təupyöə-MexaHVKa 3-Ny, THKMI |
| + | f-ki:y elkəpqunaslıq muzeyi var. |
| + | TEMӰKO (Təeptpiso)—Cilidə ipəhər. |
| + | Kautin əyalətinin inz.m. Əh. 157 min |
| + | (1978). D.y. qovpaqı, K.t. r-nunun ti- |
| + | carət mərkəzi. Aəac e”malı, yeyinti |
| + | səpayesi, tarix-etnoqrafiya muzeyi var. |
| + | 1881 ildə salınmıtdır. |
| + | TEN (Tale) İppolit Adolf (21.4. |
| + | 1828, Arden, Vuzye—5.3.1893, Paris)— |
| + | fransız filosofu, estetik, yazıcı, |
| + | tarixci. Fransa demiyasının u3- |
| + | vu (1878). Naturalizm nəzəriyyəsinin, |
| + | mədəni-tarixi məktəbin banisidir. |
| + | c“Tənqidi-təcrubələrə (1858), Fİngilis |
| + | ədəbiyyatı tarixiz (1863— 64), *İncə- |
| + | sənətin fəlsəfəsiz (1865—69) əsərlə- |
| + | rinin, O. Balzak və Stendal haqqın- |
| + | da etudlərin mӱəllifidir. Bədii )a- |
| + | radıcılıqında xalq həyatına biganə |
| + | munasibət nəzərə carpır. “Pireney sə- |
| + | fəri. (1855), “İtaliyaya səyahətə |
| + | (1866) ocerk kitabları, 4“Paris adət- |
| + | ləri...ə (1867) satirik povesti var. |
| + | T.-in estetik gərutləri 20 əsr Azərb. |
| + | ədəbi tənqidinə də muəyyən tə sir gəs- |
| + | tərminidir. |
| + | |
| + | Əsərləri: Filosofil iskusst= |
| + | va, M., 1933: İstoril əstetiki. Pamatniki |
| + | |
| + | |
| + | mirovon əsteticeskov mısli, t. 3, M., |
| + | 1967. |
| + | |
| + | |
| + | TENARDİT (fransız kimyacısı L. |
| + | J. Tenarın (Q.. Y. Thepaq4, 1777—1857) |
| + | adından |—sulfatlar sinfinə aid |
| + | mineral. Yataqları SSRİ (Qarabo- |
| + | qazqol kərfəzi və s.), AB1P, Kanada |
| + | və s. yerlərdə var. Əsasən, soda səha- |
| + | yesində və iqliə istehsalında xammal |
| + | kimi iplədilir. |
| + | TENDER (ing. sepdeq, (epd—xidmət |
| + | etmək)—1) adətən parovoza qopulan |
| + | Z, 4 və6 oxlu qoiqu, icərisində su, |
| + | yanacaq və kəməkci qurqular olur. |
| + | 2) Birdorlu kicik yelkənli gəmi. |
| + | Əvvəllər yelkənli donanmanın kicik |
| + | hərb gəmiləri də Q.adlandırılırdı. |
| + | TENDOVAGİNİT (yeni lat. tendo— |
| + | BərTəp -- vagina— arTar)—BəTəp )aTaFbiHbiH |
| + | kəskin, yaxud xronik iltihabı. Əsasən |
| + | əl nahiyəsində, mil-bilək, apıq-bal- |
| + | dır oynaqında olur. İnfeksion və |
| + | catırtılı T. ayırdedilir. İnfek- |
| + | sion T. infeksiyanın vətər yYataqı- |
| + | na duiməsindən, catırtılı |
| + | isə vətər yataqının aseptik iltiha- |
| + | bından bap verir. Mualicəsi: |
| + | immobilizasiya, fizioterapiya, anti- |
| + | bakterial mualicə: irinli T.-də cər- |
| + | rahiyyə əməliyyatı. Profilagk- |
| + | tikası: infeksion QT.-də mikro- |
| + | travmaları vaxtında mualicə etmək, |
| + | Əd.: Spravocnik prakticeskoqo vra- |
| + | qa, non red. A. İ. Vorobvheva, M., 1982. |
| + | |
| + | |
| + | TENDR YAKӦV Vladimir Fyodorovic |
| + | (5.12.1923, Volsqda vil., Verxovajsk |
| + | ə, Makarovskaya kK.—ə.8. 1984, |
| + | oskva)—rus sovet yazıcısı. 1948 |
| + | ildən Sov.İKP uzvu. Muasir sosial |
| + | və mənəvi-əxlaqi problemlərə həsr |
| + | olunmuit “İvan Cuprovun iflası |
| + | (1953), “Sərt duyunə (1956), *E”cazkar? |
| + | (1958), “Məhkəmə. (1961), “Qısa qa- |
| + | panmaq (1962), “Nefertiti ilə gerup” |
| + | (1964), *Qapıntıq (1965) “Bahar ku- |
| + | ləklərik (1973), cBuraxılıqdan son |
| + | rakı gecəə (1974) və s. povest və ro- |
| + | manların. hekayə, ocerk pyes və sse- |
| + | narilərin muəllifidir. Bir, sıra |
| + | əsəri ekranlaidırılmınidır. 2 orden |
| + | və medallarla təltif edilmiidir. |
| + | Əsərləri Sobr soc., 1 1—4, M., |
| + | 1978—80, Pacnnara. Ilonecru, M., 1982. |
| + | |
| + | |
| + | 202 |
| + | |
| + | |
| + | TENEZMLƏR |
| + | |
| + | |
| + | TENEZMLƏR (yun. Keypeztlov—mə”na- |
| + | sız caqrırı:=nn, (et1pb–guc verirəm), |
| + | gucənmələ r—defekasiyaya, ya- |
| + | xud siyiməyə aqrılı, yalan caqırıit- |
| + | lar. Sidikliyin və duz baqırsaq əzə- |
| + | lələrinin tonik yıqılmasından batp |
| + | verir. Əsasən, dizenteriya, duz ba- |
| + | qırsaqın, yaxud sidikliyin, habe- |
| + | lə ona yaxın orqanların (proktit, |
| + | sistit) patoloji proseslərində tə- |
| + | saduf edilir. Mӱalicəsi: T.-i |
| + | teərədən əsas səbəbi aradan qaldır- |
| + | maq, vanna, mikroimalələr, antispas- |
| + | tik preparatlardan hazırlanmıi Pam- |
| + | lar və s. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Liolhko A. V. Volkov L. |
| + | hskal A. E., |
| + | |
| + | |
| + | N. s ol kan |is , |
| + | Kien, “983, R Pistitı |
| + | TENERİFE (Tenerife) — Atlaptik |
| + | |
| + | |
| + | okeanında, Kanar a-rı qrupunda vul- |
| + | kanik ada. İspaniya ərazisindədir. |
| + | Sah. 1946 km2. ƏH. 500 mindən cox |
| + | (1970). Bazaltlardan təikil edil- |
| + | mipdir. Hund. 3718 m-ə qədər. İqli- |
| + | mi tropikdir. İllik yaqıntı 300— |
| + | 350 mm. Həmitəyatıl kolluqlar və |
| + | mepələrlə ertuludur. Tropik əkinci- |
| + | lik (banan, sitrus bitkiləri, tutun, |
| + | uzum və s.) inkipaf etmipdir. Balıq- |
| + | cılıqla məpqul olunur. Əsas ipəhəri |
| + | Santa-Krus-de-Tenerifedir. İqlim ku- |
| + | |
| + | |
| + | Eu3o8i |
| + | |
| + | ENZOVERİCİ (lat. (epzbiz—gərgin, |
| + | dartılmın--verici)—bərk cismin de- |
| + | formasiyasını elektrik siqnalına ce- |
| + | virən cihaz. Muqavimət T.-sinin (ten- |
| + | zorezistor) ili metal məftilin (və |
| + | ya folqanın) deformasiya (dartılma |
| + | və sıxılmay zamanı elektrik muqavi- |
| + | mətinin dəyitiməsi xassəsinə əsasla- |
| + | nır. T. konstruksiyaca məftildən |
| + | (M1, Mo, Re əsaslı ərintilər, kons- |
| + | tantan, nixrom) hazırlanmınq pəbəkə- |
| + | dən, ya da folqa və ya yarımkecirici |
| + | levhədən ibarətdir. Q. tədqiq olunan |
| + | detalın ustunə yapıpidırılır. Detal |
| + | yuk altında olduqda ipqəbəkə və ya |
| + | levhə dartılır (sıxılır). Dartılan- |
| + | da məftilin elektrik muqaviməti ar- |
| + | tır, sıxılanda isə :azalır. Q.-lərdə |
| + | əmələ gələn tenzoeffekt, onun tenzo- |
| + | həssaslıq əmsalı ilə xarakterizə |
| + | olunur: məftil T.-nin tenzohəssaslıq |
| + | əmsalı 2—2,5, yarımkecirici T.-nin- |
| + | ki isə 200-ə qədər olur. |
| + | TENZOMETR (lat. (Kepziz—gərgin --... |
| + | metr)—mapın detallarında, konst- |
| + | ruksiya və qurqularda, habelə materi- |
| + | alların mexaniki sınaqlarında de- |
| + | |
| + | |
| + | formasiyaların paylanmasının təd-- |
| + | |
| + | |
| + | qiqi ucun iplədilən cihaz. Mexani- |
| + | ki və elektrik T.-lər vardır. Mexani- |
| + | ki T. hesablama və qeyd edən qurquları |
| + | olan linglər kombinasiyasından iba- |
| + | rətdir: əsasən, elastik materialların |
| + | mehkəmlik xarakteristikalarının |
| + | tə”yinində iplədilir. Elektrik T.- |
| + | inin əsas elementi tenzorezistor ve- |
| + | ricisidir (bax Tenzoverici). Elek- |
| + | trik T.-i mӱrəkkəb ipəraitdə (aqressiv |
| + | muhitdə, yugsək və ya alcaq temp-rlar- |
| + | da və s.ӱstatik və dinamik deforma- |
| + | siYanı əlcməyə imkan verir. |
| + | TENZOR-bax Tenzor hesabı. |
| + | TENZOR HESABI –riyazi nəzəriyyə: |
| + | tenzorların xassələrini və onlar uzə- |
| + | rindəki əməlləri eyrənir. Qenzor |
| + | (lat. Qep5mı5—gərgin, dartılmıin) məf- |
| + | humu 19 əsrin ortalarında Yaranmıii |
| + | və iki məqnada iplədilir: 1) xususi |
| + | nəv gəmiyyətlərin xususi qanun uzrə |
| + | dəyipnməsi ilə izah edilir, 2) mexa- |
| + | |
| + | |
| + | nikada, xӱsusən elastiklik nəzəriyyə- |
| + | əl: |
| + | |
| + | |
| + | sində sinonim kimi x vektorunu F.x |
| + | vektoruna cevirən xətti operator olan |
| + | F simmetrik a inordur. F-in simmet- |
| + | |
| + | |
| + | — — |
| + | |
| + | rikliyi (u, F:x) skalyar hasilində x |
| + | BƏ u vektorlarının yerini dəyiidik- |
| + | də bu hasilin dəyinməməsi ilə izah |
| + | olunur. Burada tenzor elastik defor- |
| + | masiyada yaranan kicik dartılma (sı- |
| + | xılma) ilə əlaqədardır və sonralar |
| + | mexanikanın batqa sahələrinə kecu- |
| + | rulmutidur. Məs., deformasiya tenzo- |
| + | ru, gərginlik tenzoru, ətalət tenzo- |
| + | ru və s. |
| + | |
| + | T.h. vektor hesabı və matris nə- |
| + | zəriyyəsinin inkipafı və umumiləi- |
| + | məsi olub, diferensial həndəsə, Ri- |
| + | man fəzaları, nisbilik nəzəriyyəsi, |
| + | elektrodinamika və b. elm sahələ- |
| + | rində tətbiq edilir. Tenzor hər koor- |
| + | dinat sistemində bir necə ədədlə |
| + | (tenzorun komponentləri) tə yin olu- |
| + | nur, batqa sistemə gkecdikdə onların |
| + | dəyitimə qanunu vektor komponentlə- |
| + | rinin dəyitimə qanunundan murəkkəb- |
| + | dir. T.H. koordinat sisteminin seci- |
| + | lipindən asılı deyil, batipqa səzlə be- |
| + | lə sistemdə tenzor komponentlərinin |
| + | verilməsi, onların digər sistemdə ve- |
| + | rilməsini təyin edir. Duzbucaqlı uc- |
| + | |
| + | |
| + | əlculu koordinat sistemində 3" sayda |
| + | |
| + | Rul. 2, Z) ədədləri ilə ve- |
| + | ik |
| + | |
| + | rilmit və (x4, xə, xz) koordinat sis- |
| + | |
| + | temindən (x,, Xə, Xa) sisteminə kec- |
| + | |
| + | DİKDƏ |
| + | |
| + | |
| + | ə iq İş ə Lo |
| + | |
| + | Ru... und” cı yə (1) |
| + | dusturu ilə dəyitən kəmiyyətlərə ten- |
| + | zor kəmiyyətlər (bə”zən tenzorlar) de. |
| + | |
| + | |
| + | İnnup, burada a1=s05 (x, xə). Bunları |
| + | |
| + | |
| + | təyin edən ədədlər sisteminə duzbu- |
| + | caqlı koordinat sistemində tenzorlar, |
| + | k ədədi tenzorun valenti (ranqı), |
| + | Pisi, ədədləri isə komponentləri (ko- |
| + | |
| + | |
| + | ordinatları) adlanır. Fəzada istə- |
| + | nilən əlculu tenzor analoji verilir. |
| + | Məs., a vektorunun komponentləri a, |
| + | |
| + | |
| + | (1, 2, 3) olarsa, a, ədədləri birvalent- |
| + | li tenzordur. İxtiyari a=|a, | və f— |
| + | = (I) vektorlarına R,.=a,b, kompo- |
| + | |
| + | |
| + | iy 1 |
| + | nentli tenzor uyqun tutulur və bu, |
| + | diad adlanır. a (x1, X,, Xi) vektorlar |
| + | meydanıdırsa, bunun hər nəqtəsinə |
| + | |
| + | a |
| + | q 1 =: | R, i .. |
| + | "7 3: komponentli tenzor uyqun tu |
| + | |
| + | |
| + | y ıb əb |
| + | |
| + | tulur və buna az la)) vektorunun t= |
| + | |
| + | m (xu, X,, X)) vekto, una gərə torəmə- |
| + | —ir |
| + | |
| + | |
| + | dir |
| + | |
| + | |
| + | Pu olarsa, R, simmetrik, R,, =--R. |
| + | |
| + | |
| + | olarsa, cəpsimmetrik tenzor adlanır. |
| + | Simmetrik tenzorun altı, cəpsimmet- |
| + | rik tenzorun uc asılı olmayan kom- |
| + | ponenti var. Ətalət və gərginlik ten- |
| + | zorları və vahid tenzorlar simmet- |
| + | rikdir. Hər tenzorun simmetrik və cəp- |
| + | simmetrik tenzorlara Yeganə ayrılı- |
| + | pı var. a(t) vektoru elastik cisim |
| + | hissəciyinin kicik deformasiyada yer- |
| + | |
| + | |
| + | ) imi yazılır. R..= |
| + | si deyilir və kimiy r ) |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | r |
| + | |
| + | |
| + | simmetrik hissəsi deformasiya tenzo- |
| + | |
| + | |
| + | dəyiimə vektorudursa, vektorunun |
| + | |
| + | |
| + | zən Ricci hesabı da deyilir. .. |
| + | |
| + | |
| + | pyHa uyqundur, potensial meydandır- |
| + | |
| + | |
| + | sa, = simmetrik tenzordur. Tenzor |
| + | at |
| + | |
| + | komponentlərinin funksiyaları gkoor- |
| + | |
| + | dinat sisteminin secilitindən asılı |
| + | |
| + | deyilsə, onlara tenzor invariantları |
| + | |
| + | deyilir. Tenzorun PidPiş Pi H3H HH- |
| + | |
| + | |
| + | dr |
| + | izi a(t) vektor meydanının divergen- |
| + | siyasıdır. Bir afin koordinat sis- |
| + | teminin digərinə nəzərən vəziyyəti |
| + | |
| + | |
| + | Ay və V1 ədədlər sistemi ilə verilir. |
| + | |
| + | |
| + | varianta misaldır. tenzorunun |
| + | |
| + | |
| + | F |
| + | A 1-lər e, bazis vektorlarının kəhnə |
| + | e, bazislərinə gərə komponentləridir |
| + | |
| + | |
| + | və ey=Ahe, olur. Bİ-nəp b, bazisləri- |
| + | nin e, bazislərinə gerə komponentlə- |
| + | ridir və e, = Bİ ey Dəyitimə qanunla- |
| + | rına Aİ daxil olan tenzor kovariant, |
| + | |
| + | |
| + | Vu, daxil olan kontravariant, hər iki- |
| + | |
| + | |
| + | si daxil olan isə qarınıq tenzor |
| + | adlanır. Tenzorlar çzərində əsas derd |
| + | əməl ədənilir: toplama, vurma, iki və |
| + | ya daha cox indekslərə gərə tenzorun |
| + | bukulməsi və tenzorda indekslərin yer- |
| + | lərini dəyiimək. Q.H.-nda kifayət qə- |
| + | |
| + | |
| + | dər diferensiallanan əyrixətli xi |
| + | |
| + | koordinatlarına da baxılır. Hər nəq- |
| + | |
| + | tə ətrafında həmin koordinatlar afin |
| + | |
| + | koordinatlarla, afin koordinatların |
| + | |
| + | bazis vektorları isə R nəqtəsindəki |
| + | |
| + | q ko” uk... XY.YCH TƏPƏMƏCH |
| + | r |
| + | |
| + | |
| + | olan — =e, vektorları ilə əvəz edi- |
| + | dx" |
| + | lir. |
| + | |
| + | T.H.-nın yaranması 19 əsrdə cəb- |
| + | ri forma və diferensial kvadratin |
| + | forma nəzəriyyələrinin inkitafı |
| + | ilə baqlıdır. Kvadratik forma sa- |
| + | həsindəki tədqiqatlar səthlər hən- |
| + | dəsəsi (K. Qauss) və coxelculu met- |
| + | rik fəza Həndəsələri ilə əlaqədar- |
| + | dır (B. Riman). T.H.-nın muasir 1p0- |
| + | kildə olmasında italyan riyaziyyat- |
| + | cısı Q. Ricci-Kurbastronun beyuk |
| + | rolu olmutdur. Ona gərə T.H.-na bə”- |
| + | |
| + | |
| + | ideyaları ilgin vaxtlarda geni |
| + | yılmamıldır, A. Eyniteyn çmumi |
| + | nisbilik nəzəriyyəsini yaradandan |
| + | sonra T.H.-na maraqdaha cox artdı (bu |
| + | nəzəriyyənin riyazi hissəsi T.H.-na |
| + | əsaslanır). |
| + | |
| + | Əd. RaptevskinNn P. K., Rimano- |
| + | va qeometrin i tenzornın analiz, 3 izd., |
| + | M., 1967: Sokolınikov İ. S., Ten- |
| + | zornın analiz, per. s anql., M., 1971, P o- |
| + | bedralB. E., Legini po tenzornomu ana- |
| + | lizu, M., |
| + | |
| + | |
| + | TENİİDOZLAR — insan və heyvan |
| + | helmintozus, sestodozlar qrupuna da- |
| + | xildir. eərədiciləri baqırsaqda pa- |
| + | razitlik edən teniid fəsiləsindən |
| + | lentiəkilli qurdlardır. Ən cox te- |
| + | nioza və teniarinxoza təsaduf edilir. |
| + | Teniozun terədicisi donuz teni- |
| + | yasıdır (Taepya zohip), uz. 1,5—2 m-ə |
| + | qədərdir. Teniya surfələri—sisti- |
| + | serklər donuzun əzələ va toxumasında |
| + | parazitlik edir. İnsanlara bu xəstə- |
| + | LİK donuz ətindən yoluxur. T. mə”də-ba- |
| + | qırsaq (urəkbulanma, qarında aqrı |
| + | və s.) və sinir pozeunluqlarına (tez- |
| + | |
| + | |
| + | TEODOLİT |
| + | |
| + | |
| + | 203 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | yorulma, əsəbilik və s.), bə”zən qanaz- |
| + | lırına səbəb olur. Teniarindxo- |
| + | zun tərədicisi əkuz teniyasıdır |
| + | (Taeniarhynchus saginatus), ya. 6—7 s- |
| + | dir. Yoluxması teniozda olduqu kimi- |
| + | dir. Mualicəsi: fenasal, erkək |
| + | ayıdəəyi ekstraktı, qabaq tumu, sis- |
| + | tiserkoz zamanı operasiya,. Pro- |
| + | filaktikası: əhaliyə satılan |
| + | ətə baytar-sanitariya nəzarətini ar- |
| + | tırmaq, otlaqların ifrazatlarla |
| + | cirklənməsinin qariısını almaq, əha- |
| + | li arasında sanitariya maarifi iili- |
| + | ni gӱcləndirmək və s. |
| + | |
| + | Əd.: Tropiceskie bolezni, pod red. |
| + | E. P. PTupvalovov, M., 1979. |
| + | TENİOZLAR, heyvanların |
| + | tenioz u—helmintozlar qrupu, te- |
| + | niya (Taepqa) cinsinə aid 40 nəvdən |
| + | artıq sestodun parazitlik etməsindən |
| + | batı verir. Teniyalar lent mərhələ- |
| + | sində muxtəlif yırtıcı məməlilərin, |
| + | bəzən vəhtii və balıqyeyən qutiların |
| + | baqırsaqlarında parazitlik edir. Pa- |
| + | razitin aralıq sahibi gəmiricilər və |
| + | gəviəyənlərdir. Xəstəliyin aqırlıqrı |
| + | parazitin miqdarından və xəstə hey- |
| + | vanın umumi vəziyyətindən asılıdır. |
| + | Heyvan xəstəlikdən ələ bilər. M u a- |
| + | licəsi" sestoda qarpı preparatlar- |
| + | la dehelmintizasiya. |
| + | TENİRS (Tepqeq5) David Kicik (15. |
| + | 12.1610, Antverpen—25.4.1690, Brus- |
| + | sel)—flamand boyakarı, Rəssamlıqı |
| + | atası David T. Beyukdən eyrənmiti- |
| + | dir. 1651 ildən Brusseldə ershersoq |
| + | Leopold Vilhelmin saray rəssamı və |
| + | pəkil qalereyasının direktoru ol- |
| + | |
| + | |
| + | | |
| + | = |
| + | əd |
| + | |
| + | |
| + | D.T- |
| + | |
| + | |
| + | mupdur. Antverpen Rəssamlıq Akade- |
| + | miyasının yaradılmasının Temə6öyc- |
| + | cusudur. Məmiət səhnələri, dini tab- |
| + | lolar, yumoristik səhnəciklər, port- |
| + | retlər və s. əsərlər yaratmıtdır. |
| + | (*Meymunlar mətbəxdəə, 4“ Dar mənzərə- |
| + | siəm, 1640, “Qarovulxana 1642, cKənd- |
| + | də ,bayramə, 1646, * Kəndli toyYuə, 1652: |
| + | hamısı Ermitajdadır, Leninqrad). |
| + | TENGİZ, Dengiz—Qazax.SSR-də, |
| + | Qazaxıstan xırda təpəliyində acı- |
| + | ipor gəl. Sah. 1590 km”, uz. 74 k.m, eni |
| + | 40 km, dərinliyi 8 m-ə qədərdir. Su- |
| + | yunda mirabilit (duzluluq 3—1320o) |
| + | var. Gelə Nura və Kulanutpes cayla- |
| + | rı təkulur:- |
| + | |
| + | TENNANTİT (|ingilis kimyacısı |
| + | S. Tennantın (5. Teppap1: 1761—1815) |
| + | adından|— falers qrupundan mineral |
| + | Kimyəvi tərkibi Si tyAzZz Kubik |
| + | |
| + | |
| + | nirs. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 6 Kənddə bayram tənliyizn. Luvr. Paris. |
| + | |
| + | |
| + | sinqoniyada kristallapır. Tetraed- |
| + | ritlə izomorfdur. Sərtliyi 3—4, sıx- |
| + | lıqı 4600 kq/m?. Rəngi poladı-boz, |
| + | dəmiri-qara. Hidrotermal məniləli- |
| + | dir. Mis filizidir. |
| + | |
| + | TEHHECCH (Tennessee )— ABİII-na na). |
| + | Ohayo cayının sol qolu (Missisipi |
| + | sistemi). Appalac d-rının q. yamac- |
| + | larından axan Holston və Frenc-Brod |
| + | caylarının birləməsindən əmələ gə- |
| + | lir. Uz. 1470 km, hevzəsinin sah. 104 |
| + | min km?, Gəmiciliyə yararlıdır. |
| + | SES-lər var. Noksvill, Cattanuqa |
| + | və Florens 11.-ləri T. sahilindədir. |
| + | TENNESSİ (Teppezzee)— ABPQ-ın c.- |
| + | unda titat. Sah. 109 min km”. Əh. 4,6 |
| + | mln. (1980). İnz.m. Naiqvill i,-dir. |
| + | Ərazisinin 1i, hissəsini Appalac |
| + | d-rı, q.-ini Missisipi ovalıqı tu- |
| + | tur. İqlimi subtropik kontinental- |
| + | dır. Orta temp-r yanvarda 3,5—5”S, |
| + | iyulda 25*S-dir. İllik yarıntı |
| + | 1100—1200 9. MyhyM cayları: Ten- |
| + | nessi, Kamberlend. Sənaye-aqrar ita- |
| + | tıdır. Elektrik st.-ları kompleksi |
| + | (Tennessi cayı dərəsində), kimya, |
| + | atom, əlvan metallurgiya, matınqa- |
| + | yırma, arac emalı, toxuculuq, poli- |
| + | qrafiya sənayesi və s. var. Kəmur, |
| + | fosforitlər, sing, mərmər cıxarı- |
| + | lır. Qaramal, donuz saxlanır. Əsa- |
| + | sən, tutun, soya becərilir. Muhum ptpə- |
| + | |
| + | |
| + | hərləri: Natvill, Memfis, Noks- |
| + | vill, Cattanuqa. |
| + | TENNİS, laun-tennis (ing. |
| + | |
| + | |
| + | Yazup—cəmənlik -|- tennis, cox guman |
| + | ki, fr., (epetq—budur, sizə catacaq, |
| + | gəturun sezundən)—hHundurluyu 91 sm |
| + | olan torla iki bə- |
| + | rabər hissəyə bə- |
| + | lunmuyp meydancada |
| + | (kortda) top və ra- |
| + | ketka vasitəsilə |
| + | idman OİYHY, OİYH- |
| + | cular topu tor uzə- |
| + | rindən elə əturmə- |
| + | yə calınırlar ki, |
| + | rəqib onu duzgun |
| + | qaytara bilməsin. |
| + | 13—14 əsrlərdə |
| + | İtaliya, Fransa, |
| + | İngiltərədə T.-ə |
| + | bənzər oyun olmupit, |
| + | topa əl ilə zərbə |
| + | vurulmulidur. 16 |
| + | əsrin əvvəllərin- |
| + | dən raketkalar tət- |
| + | biq edilmiiddir. |
| + | Muasir T. B. Bri- |
| + | taniyada meydana |
| + | gəlmii, 1875 ildə |
| + | bu oyuna laun-ten- |
| + | nis adı verilmiyl- |
| + | dir, həmin il tennisin yaranması |
| + | ili hesab edilir. 1912 “ildə Pa- |
| + | risdə Beynəlxalq T. Federasiyası ya- |
| + | radılmınidır. Uimbldon turniri |
| + | (18/ 7 ildən) və Devis Kuboku yrpyu- |
| + | da komanda yarıtları (1900 ildən) |
| + | Q. uzrə ən bəyuk beynəlxalq yarıi- |
| + | lardır. |
| + | |
| + | Rusiyada T. 19 əsrin 70-ci illərin- |
| + | də Yayılmaqa baiylamıtidır. T. uzrə |
| + | SSRİ-nin ilk cempionatı 1924 ildə |
| + | gecirilmitdir. 1923 ildə yaradılmıi |
| + | |
| + | |
| + | Umumittifaq Bəlməsi 1956 |
| + | ildən SSRİ:T. Federasiyası ad. |
| + | lanır. |
| + | |
| + | |
| + | Azərb.SSR-də T. 20-ci illərin |
| + | axırı—30-cu illərin əvvəllərindən |
| + | Yayılmaqra batlamın, 1970—8( illər- |
| + | lə daha cox inkipaf etmitdir. Azərb. |
| + | tenniscisi S.. A. Lixacov Q, uzrə |
| + | |
| + | |
| + | qopa yarıplarda dəfələrlə SSRİ və |
| + | Avropa cempionu olmutdur. |
| + | TEHHO (yaponca hərfi mə”nası— |
| + | ilahi hekmdar) — Yaponiyada impe- |
| + | rator titulu. Ədəbiyyatda, xususilə |
| + | Yaponiyadan kənarda yapon impera- |
| + | torları mikado da adlanır. |
| + | TENOR (ital. tenorc, lat. (epoq—sax- |
| + | layıram)—1) yuksək kipi səsi. Dia- |
| + | pazonu birinci oktavanın do səsin- |
| + | dən İKİNCİ oktavanın lya səsinə qə- |
| + | dərdir. Lirik “((epoqe 41 qa2la) və |
| + | dramatik ((Kepoqe 41 Eoqqa) nəvləri var. |
| + | Lirik T. ucun yumtpaq tembr, melo- |
| + | diklik, oynaqlıq, yungulluk səciyyə- |
| + | vidir. Dramatik T. butun diapazon |
| + | boyu səslənmənin guӱcu və genitliyi |
| + | ilə fərqlənir. Lirik-dramatik T. və |
| + | altino Q. da olur. 2) əfəslə calı- |
| + | nan musiqi aləti. Adətən eyni erӱpa |
| + | mənsub orta registrli bə”zi mӱsiqi |
| + | alətləri də T. adlanır (T. saksofon, |
| + | T. dombra və s.). 3) Orta əsrlərdə |
| + | (12 əsrdən) təsi iki əsərlərdə əsas |
| + | melodiyanın pəri olunduqu əsas səs |
| + | (partiya). | | |
| + | TENOCTİTLAN (TeposhıIap) — |
| + | 14—16 əsrlərdə Mexiko vadisində |
| + | iləhər, asteklər dəvlətinin paytaxtı. |
| + | Əfsanələrə gerə, 1325 ildə Teskoko |
| + | gəlunun q. hissəsindəki adada salın- |
| + | mıtidır. 1982 ildə asteklərin baip |
| + | məbədi (arxeoloji axtarınlara 1979 |
| + | ildə baplanılmıildı) və b. maddi mə- |
| + | dəniyyət numunələri aiykar olunmui1- |
| + | dur. İspan ipqealları devrundə T. ta- |
| + | mamilə darıdılmınq, yerində Mexiko |
| + | iz. salınmıtqdır. . |
| + | TENTAKULİTLƏR (Tentaculita) — |
| + | nəsli kəsilmiii dəniz molyuskları |
| + | sinfi. Silur—Devon dəvrlərində ya- |
| + | pamınpdır. Canaqı konustəkillidir |
| + | (uz. 3—7 sm). Eninə kəsiyi dairəvi, |
| + | amar və ya naxınlı olur. Qabıq |
| + | bopluqu eninə aragəsmələrlə kamera- |
| + | lara bəlunur. Ən beyçk (qabaq) kame- |
| + | rada molyuskun bədəni yerlətir. De- |
| + | von cekuntulərinin stratiqrafiyası |
| + | cun əhəmiyyətlidir. |
| + | |
| + | EOBROMİN, Z,7-dimetilksan- |
| + | ti n—purin əsasları qrupundan al- |
| + | kaloid. Kakao paxlasının tərkibində |
| + | olur. Tac damarları genəldir, urək |
| + | fəaliyyətini stimulə edir, sidik if- |
| + | razını artırır, kofeinə nisbətən |
| + | mərkəzi sinir sisteminə yungul oya- |
| + | dıcı tə”sir gəestərir. Koronar (tac |
| + | damarlar) fəaliyyətin catınmazlı- |
| + | qında, beyin və ӱrək damarlarının |
| + | spazmasında ilədilir. |
| + | TEODİSEYA (fr. theodicte, İyH. the- |
| + | ӧs—allah--41gGe—ədalət)—callaha haqq |
| + | qazandırmav, hər ipeyə qadir, mӱdrik |
| + | və mərhəmətli allaha inam ilə dun- |
| + | yadakı ipər və ədalətsizliyin məvcud- |
| + | luqu arasında barınmaz ziddiyyətlə- |
| + | rin olmasına hər vaəch ilə haqq qazan- |
| + | dıran dini-fəlsəfi traktatların |
| + | adı. 17—18 əsrlərdə muxtəlif T.-lar |
| + | fəlsəfi ədəbiyyatın butəv sahəsi ol- |
| + | mulidu. Leybnitsin T.-sı (1710) daha |
| + | məphur idi: onun ideyaları Volterin |
| + | c Kandidg (1759) satirik fəlsəfi ro- |
| + | manında istehza obyekti olmundur. |
| + | Sosial mahiyyətinə gərə T. istismar- |
| + | cı cəmiyyətdəki bəla və ədalətsizliyə |
| + | haqq qazandırmaq cəhdidir, indi də |
| + | bu məvzuda coxlu teoloji əsər Ya- |
| + | zılır. |
| + | |
| + | TEODOLİT—ufuqn bucaqları əlLC- |
| + | mək ucun geodezik alət. Əksər T.-lər- |
| + | lə meyl bucaqlarını da elcmək mum- |
| + | kundur. Bu məqsədlə onlarda iaquli |
| + | |
| + | |
| + | 204 |
| + | |
| + | |
| + | dairə olur. Konstruksiyasına gərə T. |
| + | HKH HƏBAYD, təkrari T. və sadə T. Tək- |
| + | rari Q.-də limb və alidada dairələri |
| + | əz oxları ətrafında sərbəst fır- |
| + | lanır və eyni bucaq limbin muxtəlif |
| + | hissələrində əlculur. Sadə T.-də isə |
| + | limb dairəsi dayaqa bərkidildiyindən |
| + | fırlanmır. SSRİ-də sadə T. hazır- |
| + | lanmır, 1972 ildən e”tibarən dev- |
| + | lət standartına gərə bucaqəlcən dai- |
| + | rələri iqupədən olan optik T. hazır- |
| + | lanır. Kehnə teodolitlərə nisbəqən |
| + | optik T.-in eəlculəri kicik, cəkisi az |
| + | (futlyarda 6,5 kq), ondan hesabat gə- |
| + | turmək isə xeyli asandır. Devlət stan- |
| + | dartına gərə dəqiqliyi 0,5”-dən Z0”-yə |
| + | qədər olan T.-lər buraxılır. |
| + | |
| + | Əd. Əliyev M. H., Geodeziya və |
| + | topoqrafik rəsmxətt, B., 1961 (baptkiuala- |
| + | rı ilə birgə), Bakanova V. V., Qeo- |
| + | dezil, M., 1980, |
| + | TEODOLİT-TAXEOMETR — iaqul |
| + | dairəsi, məsafəəlcəni və bussolu olan |
| + | teodolit . |
| + | |
| + | TEODORAKİS (Theödorakes) Mikis |
| + | (d. 20.7.1925, Xios a.)—yunan bəstəka- |
| + | ay” maqa rı, ictimai və si- |
| + | yasi xadim. Yuna- |
| + | — HblcTaH Kommunist |
| + | partiyasının uzvu. |
| + | a“ Xalqlar arasında |
| + | sulhu məhkəmlət- |
| + | məyə gərəzə Beynəl- |
| + | xalq Lenin mukafa- |
| + | tı laureatı (1983). |
| + | Umumdunya Sulh |
| + | PQurası Rəyasət |
| + | Hey ətinin uzvu |
| + | (1977 ildən). Muqa- |
| + | ən simət Hərəkatı |
| + | iptirakcısı. T.-in 1-ci simfoniyası |
| + | (1951), Z-cu simfoniyası (1981), * Həlak |
| + | olmutt qardajın nəqməsir (1962), c Mə- |
| + | ləklər məhəlləsiq (1965) operaları, |
| + | c Teruelli sevgililərə (1958) və 4“ An- |
| + | tiqonaə (1959) baletləri yunan xalqı- |
| + | nın azadlıq mubarizəsinə, Yunanıs- |
| + | tandakı vətəndati mӱharibəsinə, “Kan- |
| + | to Generalə (1973: 2-ci redaksiyası |
| + | 1981) oratoriyası Cili vətənpərvərlə- |
| + | rinin azadlıq mubarizəsinə həsr olun- |
| + | mupdur. Bir sıra mahnı və rəqsləri |
| + | ona ӱumumdunya ppehrəti qazandırmıpni- |
| + | dır (4 Mərsinə, “Nar aracıə, € 3ƏHK- |
| + | lər səslənəcəkə mahnıları, c Yunan |
| + | Zorbaz filmindəki “Sirtakiə rəqsi |
| + | və s.). Rəhbərlik etdiyi instrumental |
| + | ansamblla batqa əlkələrdə qastrolda |
| + | olmutpdur. T. Umumittifaq enin |
| + | komsomolu mukafatı (1967), Tələbə və |
| + | gənclərin 6-cı Umumdunya festiva- |
| + | lının (1957, Moskva, 1-ci mukafat) |
| + | laureatıdır. Fələstin Azadlıq Təi- |
| + | kilatı himninin muəllifidir. T.-in |
| + | 7-ci simfoniyası (“Bahar simfoniya- |
| + | sız) 1984 ildə |
| + | |
| + | |
| + | mupdur. |
| + | TEODORİX, Boyuk Teodorix, |
| + | |
| + | |
| + | ar... |
| + | ” |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Teonepnx (Theodoricus, Theode- |
| + | rich) (rərp. 454, Hannonn)la — 26.8. |
| + | 226, Ravenna) — ostqotların kralı |
| + | |
| + | |
| + | 1493—526)|. “488 ildə İtaliyaya so- |
| + | xulmut, Odoakrı devirdikdən son- |
| + | ra hakimiyyəti ələ gecirmiil, ostqot- |
| + | lar dəvlətinin əsasını qoymuyidu. |
| + | Devlət idarəciliyi və qanunverici- |
| + | liyində Roma tə”sisatlarını saxla- |
| + | mıiy, mərkəzi hakimiyyətin guӱclənmə- |
| + | si, əgincilik və ticarətin, elm və |
| + | incəsənətin Yuksəliii ucun ipqərait ya- |
| + | ratmılidı. |
| + | |
| + | TEOKRATİYA (yun. (heokqana, həp- |
| + | fi mə”nası — allahın hakimiyyəti: |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ-də ifa olun- |
| + | |
| + | |
| + | TEODOL İT-TAXEOMETR |
| + | |
| + | |
| + | (heoz—allah --Kqakozv — hakimiyyət) — |
| + | siyasi və dini hakimiyyətin ruhani- |
| + | lərə məxsus olduqu dəvlət forması. |
| + | Hazırda Vatikanda və bə”zi PPərq |
| + | əlkələrində (İran, Kuveyt və s.) mev- |
| + | |
| + | |
| + | cuddur. : |
| + | TEOLFGİYA (iy. theologia, theös— |
| + | allah--...logiya), ilahiyyat |
| + | muəyyən dini təqlimin sistemə salın- |
| + | ması. Xristianlıq T.-sı batilıca ila- |
| + | hiyyata, ehkamcı ilahiyyata, əxlaqi |
| + | ilahiyyata, kilsə haqqında tə”limə |
| + | və b.-na bəlunur. İslamda ehkamla |
| + | sistemi Xilafət devrundə kar |
| + | etmitp feodalizm cəmiyyəti yarandıq- |
| + | dan (9—12 əsrlər arasında) sonra mey- |
| + | dana gəlmiitdir. |
| + | |
| + | T.-ya ifrat ehkamcılıq, avtori- |
| + | tarlıq və sxolastika xasdır. Elm |
| + | ilə T.-nın uyqunluqunu subuta calı- |
| + | HraH dini fəlsəfə T. ilə birləpqir. |
| + | T.-nın tənqidi elmi ateizmin ayrıl- |
| + | maz hissəsidir. . |
| + | TEOPEM (iyu. theörema, theör66— |
| + | gezdən kecirirəm, tədqiq edirəm)— |
| + | deduktiv nəzəriyyənin (bax Deduksi- |
| + | ya) isbat vasitəsilə verilən təklifi. |
| + | İki Hissəyə ayrılır: T.-in ipərti |
| + | |
| + | |
| + | və heəkmu. Məs,., rəqəmlərinin cəmi |
| + | doqquza bəlunən ədəd doqquza bəlunur: |
| + | burada rəqəmlər cəminin doqquza |
| + | |
| + | |
| + | belunməsi iqərt, ədədin bəlunməsi |
| + | həkmdur. Bir T.-in ipərti digəri- |
| + | nin hekmudursə və əksinə, belə T.- |
| + | lərə qarpılıqlı tərs T.-lər deyi- |
| + | lir. Məs., ədəd doqquza bəlunursə, |
| + | rəqəmlərinin cəmi də doqquza bəlu- |
| + | nur T.-i yuxarıdakı T.-in tərsidir. |
| + | Bir T.-in iərti və həkmu verilmiiz |
| + | T.-in hekmunu inkar edirsə, bu, ve- |
| + | rilmiii Q.-in əks T.-i adlanır. |
| + | Məs., rəqəmlərinin cəmi doqquza be- |
| + | lunməyən ədəd doqquza bəlunmur T.-i |
| + | yuxarıdakı T.-in əksidir. |
| + | TEOSİNTE—taxıllar fəsiləsinin |
| + | evxləna (Eish1aepa) cinsindən bitki |
| + | nevu. Ən cox Meksika evxlenası- |
| + | nı (E., texysapa) T. adlandırırlar. |
| + | Hund. 3 m-dək olan birillik bitki- |
| + | dir. Erkək sunbulcuklər supurgəvarı |
| + | cicək qrupunda toplanmıipdır, dipti |
| + | sunbulcukğlər yarpaq qoltuqlarında |
| + | yerlətqir. Meyvəsi dənmeyvədir. Mek- |
| + | sikada bitir (qarrıdalı əkinində |
| + | alaqdır). PPimali Amerikanın c.-un- |
| + | da və 4 r-nlarda qaramala yapıl yem |
| + | kimi verilir, bə”zən dənli bitki kimi |
| + | becərilir. |
| + | TEOSӦFİYA (yun. (Heӧz— allah -- vor- |
| + | Hta—mudriklik, bilik)—1) geni mə”- |
| + | nada—xususi “ilahi sirləriə acmaq |
| + | iddiasında olan hər hansı mistik |
| + | tə"lim: 2) mӱrtəce dini-fəlsəfi tə”- |
| + | lim. T.-da intuisiya ilə allahı dərk |
| + | etməyin mumkunluyu fikri irəli su- |
| + | ulur. Allah haqqında, tpeylərin ila- |
| + | i mahiyyəti haqqındakı təsəvvurlər |
| + | T.-nın nəzəri əsasını təkil edir. |
| + | Mistika və sehrkarlıqda əz ifadəsi- |
| + | ni tapmıtdır. Rus yazıçısı Y. P. |
| + | Blavatskayanın 1875 ildə Nyu-Yorkda |
| + | amerikan polkovniki Q. Olkolt ilə |
| + | birlikdə yaratdırı T. cəmiyyəti (1879 |
| + | İLLƏ onun Mərkəzi Hindistana keəcu- |
| + | rulmuli və indi də fəaliyyətdədir) |
| + | əsl Q. cəmiyyəti sayılır. T. celmiəv |
| + | metədlarla ilahi hikməti dərk etməyi, |
| + | onu iqəxsiyyətə catdırmaqı və nəticə |
| + | də insanı elumundən sonra “ccənnəta |
| + | Yetirməyinı mumkunluyunu iddia edir. |
| + | Buna, fərddə ruhi-ilahi mahiyyəti |
| + | atkar etməklə yalnız gizli bilik sa- |
| + | hibləri— Q. custadlarız nail ola |
| + | |
| + | |
| + | bilər (bax Okkultizm), Qərb və PTər- |
| + | qin muxtəlif dini və idealist sis- |
| + | temlərini (əsasən buddizm və hind |
| + | fəlsəfi cərəyanlar nı) eklektikcə- |
| + | sinə birlətdirən TQ. dunya və insan |
| + | haqqında qeyri-elmi mistik-fantastik |
| + | təsəvvurlərin qarıpıqıdır. |
| + | |
| + | Əd. Paxnovic M. İ., Sovre- |
| + | Rə mistika v svete Hayk, M.—/., |
| + | |
| + | |
| + | TEOTMYAKAH (Teotihuacin) —rənnM |
| + | Meksikada ipəhər. Mexiko vadisin- |
| + | də (indiki Mexiko itatının ərazi- |
| + | si) erkən sinfi cəmiyyətin ən beyuk |
| + | mərkəzlərindən olmuidur. Ehtimala |
| + | gərə, e.ə. 2 əsrdə salınmıtdır. Era- |
| + | mızın 3—6 əsrlərində T. mədəniyyəti |
| + | Meksika və Qvatemalanın digər xalq- |
| + | larının mədəniyyətinə beyuk tə”sir |
| + | kəstərmipndir. 7 əsrin ortalarında |
| + | iplm.-dan gəlmiii tayfaların basqını |
| + | NƏTİCƏSİNDƏ Darıdılmı1i və yandı- |
| + | rılmıptdır. Asteklər dəvrundə T.-ın |
| + | xarabalıqı yaxınlıqında kicik ya- |
| + | iayıti məskəni olmutidur. T. xaraba- |
| + | lıqının sahəsi 15 km?-dən artıqdır. |
| + | Əsas me”marlıq abidələri “Olulər |
| + | yoluə adlanan yolun yaxınlıqrında- |
| + | dır. c“Əlulər yolumnun im. qurtaraca- |
| + | qında “Ay ehramıznın və onun ətəyin- |
| + | də mə"bəd binaları kompleksinin, |
| + | cƏkincilik mə”bədiənin (freskalar- |
| + | la), “Tlalog mə”bədiənin, €Ciyuane- |
| + | laqnın (v Kesalkoatl mə”bədiə) xara- |
| + | balıqları qalmındır. “Əlulər yo- |
| + | nyeHnaH m.-nə eKyHəu era (e.ə. |
| + | 2 əsr—eramızın 9 əsri), Q. vadisində |
| + | San-Aqustin monastırı (1539—60) yer- |
| + | ləiyir. Q. arxeologiya muzeyi yaradıl- |
| + | mınpdır. . |
| + | |
| + | TEOFİLLİN, 1,3-dimetilksan- |
| + | tin — purin əsasları qrupundan al- |
| + | kaloidu az miqdarda cay yarpaqların- |
| + | da var. Farmakoloji tə”sirinə gərə |
| + | teobrominə yaxındır: ondan daha tə”- |
| + | sirli sidikqovucu xassəyə malikdir. |
| + | Xrək əzələsini tonuslandırır, bronx- |
| + | ları genəldir, mərkəzi sinir siste- |
| + | mini oyadır. Toz və tpam halında |
| + | hazırlanır. |
| + | |
| + | TEPLİTSE (Ter1:se) (kecmiti Tep- |
| + | litse-|Panov, Terhse-Zapou)— CSSR- |
| + | də Cexiya Sosialist Resp.-sının P1i- |
| + | mali Cexiya vil.-ndə ipəhər. D.y. qov- |
| + | iatı. Əh. 54 min (1981). Mapınqa- |
| + | yırma, iqipə-keramika, toxuculuq, ti- |
| + | kip, kimya, yeyinti sənayesi var. T. |
| + | r-nunda qonur kemur və polimetal fi- |
| + | lizlər cıxarılır. Balneoloji gu- |
| + | rortdur. |
| + | |
| + | EPLӦV Boris Mixaylovic (21.10. |
| + | 1896, Tula—28.9.1965, Moskva)—sovet |
| + | psixoloqu. RSFSR Pedaqoji EA-nın |
| + | həqiqi uzvu (1945). RSFSR əməkdar |
| + | elm xadimi (1957). İnsanın germə və |
| + | epitmə duyquları, fərdi-psixoloji |
| + | xususiyyətləri problemlərinə dair |
| + | tədqiqat ipləri aparmıtdır. Psixo- |
| + | logiya tarixinə dair əsərlərin, psi- |
| + | xologiya uzrə dərsliklərin muəlli- |
| + | fidir. Qırmızı Əmək Bayraqı orde- |
| + | ni və medallarla təltif olunmuidur. |
| + | |
| + | Əsərləri: Psixoloqil, 5 izd., |
| + | M.. 1951: Problemı individualınıx raz- |
| + | licii, M., 1961. |
| + | TEPLOVOӦZ (rusca teplo—istilik -- |
| + | voz—aparan: Yə”ni istiliklə hərəkətə |
| + | gətirilən)—porpenli daxiliyanma muc- |
| + | hərriki ilə hərəkətə gətirilən logo- |
| + | motiv: əsas elementləri—teplovoz mu- |
| + | hərriki, quvvə eturucusu və minik |
| + | hissəsidir. T.-un maptın bəelməsində |
| + | yerləpdirilən muhərrik yandırılan |
| + | |
| + | |
| + | TEREQULOV |
| + | |
| + | |
| + | 205 |
| + | |
| + | |
| + | rs... KB əəə əə ——..........0..9c.———,— |
| + | |
| + | |
| + | Yanacaqrın istilik enerjisini mexa- |
| + | NİKİ VƏ Ya elektrik enerjisinə cevi- |
| + | rir, bu enerji də mexaniki, hidro- |
| + | mexaniki və ya elektrik guc eturu- |
| + | cusu vasitəsilə təkər cutunu hərəkə- |
| + | tə gətirir. |
| + | |
| + | Lokomotivdə istilik enerjisin- |
| + | DƏN istifadə etmək ideyası 19 əsrin |
| + | axırında meydana cıxmındır. İlk |
| + | magistral T.-u SSRİ-də 1924 ildə Y. |
| + | M. Qakgelin layihəsi ilə yaradılmıni- |
| + | dır. Elektrik eturuculu T. daha ge- |
| + | ni Yayılmındır. |
| + | |
| + | Ədə Drobinskif V. A.. Equ- |
| + | nov P. M., Kak ustroen Hn rabotaet tep- |
| + | nono3, 3 man., M., 1980. |
| + | |
| + | |
| + | TEPLOVOZ MUӰHƏRRİKİ—teplopo- |
| + | zun daxiliyanma muchərriki (dizel). |
| + | Qatarın kutləsi, yolun profili, iq- |
| + | lim ppəraiti və bir sıra digər sə- |
| + | bəblərdən asılı olaraq T.m.-nin iti |
| + | rejimi, stasionar və gəmi muhərrik- |
| + | lərindən fərqlənərək, cox muxtəlif |
| + | və dəyipnkəndir. Magistral teplovoz- |
| + | larında T.m.-nin gucu 4400 xem-a |
| + | (=6000 a.q.-nə) catır, artırılıb 6000 |
| + | (kvt-a (=8100 a.q.) catdırılması sa- |
| + | həsində ip aparılır. T.m.-nin xususi |
| + | effektiv yanacaq sərfi 204—230 z/ |
| + | kvt.saat)-dır |150—170 q/(a.q.saat)|. |
| + | Xususi kutləsi (effektiv gucə ce- |
| + | virdikdə) Z,3— 22 kq/kat (2,4—16 |
| + | kqya.q.). Dirsəkli valının maks. fır- |
| + | lanma tezliyi 750—1500 deəavrydəq. |
| + | T.M. 1-ci əsaslı tə”mirədək 35 min |
| + | saatadək iplləYƏə bilir ki, bu da mə- |
| + | safə ilə ifadə edildikdə, təqr. 1,2 |
| + | mln. km-dəkdir. |
| + | |
| + | TEPLOXOD (rusca teplo—istilik 4- |
| + | xod—hərəkət, gediti) — daxiliyanma |
| + | muhərriki ilə hərəkətə gətirilən gə- |
| + | mi. 20 əsrin əvvəllərində ilk dəfə |
| + | Rusiyada yaradılmıtidır (1903: 4“Van- |
| + | dalə tankeri). Əsas su nəql. vasitəsi- |
| + | dir. Q. paroxoda nisbətən cox qənaətli |
| + | və sur"ətlidir. Qabariti və xususi |
| + | yanacaq sərfi nisbətən kicik, hərəkət |
| + | zaqlıqrı beyukdur. |
| + | |
| + | QEPSEN--USSR Krım vil.-nin Plan- |
| + | yorskoye qəs. yaxınlıqında 8—10 əsr- |
| + | lərə aid məskən Qalıqları olan təpə. |
| + | Qazıntılar zamanı bir necə xristian |
| + | mə”bədinin bunevrələri, Yatayılip ev- |
| + | ləri, Saltovo-Mayatsk tipli qab qı- |
| + | rıqları, dəyirman daiları, qəlib |
| + | formaları, məptuliyyət və qicarət |
| + | əlaqələrini xarakterizə edən ərəb və |
| + | Bizans sikkələri apyjkar edilmitidir. |
| + | |
| + | |
| + | TERAİ— Himalay d-rının c. ətək- |
| + | lərində, Hindistan və Nepalda ba- |
| + | taqlıq ərazilər. 900 m-dək Hund.-də |
| + | |
| + | |
| + | eni 30—50 km olan zolaq əmələ gəti- |
| + | rir. Rutubətli tropik mepqələrlə ər- |
| + | tuludur. Səthinin xeyli hissəsi lil- |
| + | li sahələrdir. Bəzi Yerləri quru- |
| + | dulmuti və ppumlanmındır. |
| + | |
| + | TERAPİYA (yun. (heqareta—qayqı, Qul- |
| + | luq, mualicə)—1) konservativ usul- |
| + | larla—dərmanlarla (farmakoterapi- |
| + | ya), antibakterial (kimyaterapiya, an- |
| + | tibiotikoterapiya), hormonal (hormo- |
| + | noterapiya) maddələrləs serum BƏ vak- |
| + | sinlərlə, muxtəlif ionlatdırıcı |
| + | pqualarla: iqlim iqəraiti ilə, palcıq- |
| + | la, mineral sularla, masaj, elektrik |
| + | və Samra fiziki amillərlə və s. mua- |
| + | licə, 2) daxili təbabət,da- |
| + | xili xəstəliklərin kli- |
| + | nikası — daxili xəstəliklərin |
| + | əmələgəlmə səbəbini (etiologiyasını), |
| + | inkitpaf mexanizmini (patogenezini), |
| + | apkarolma ӱsullarını (diaqnostika- |
| + | pəyə di MYa/HHƏCHHH (HIya BƏ cərrahiy- |
| + | |
| + | |
| + | yə mӱalicəsindən batpqa) və profilak- |
| + | tikasını eyrənən klinik fənn. Daxi- |
| + | li orqanların—qan devrapının, tə- |
| + | nəffusun, həzm sisteminin, beyrəklə- |
| + | rin, qanın, daxili sekresiya vəzilə- |
| + | rinin, maddələr mubadiləsinin pato- |
| + | logiyası daxili xəstəliklərə aiddir. |
| + | |
| + | T.-nın tarixi 19 əsrə kimi tibb |
| + | tarixi ilə tamamilə uyqun gəlirdi. |
| + | Əsrlər boyu T. cərrahlıq və mamalıq |
| + | kimi tibb petpələri ilə məhdudla- |
| + | mpırdı. Orta əsrlərdə həkimə, yə/pi |
| + | terapevtə tibb alimi, pepəkar cərraha |
| + | terapevt kimi baxırdılar. Buna mu- |
| + | vafiq Qədim Yunanıstanın və Roma- |
| + | nın, PTərqin, Renessans dəvru Avropa- |
| + | sının ən bəyuk həkimləri ( Hippokrat, |
| + | Qalen, İbn Sina, Parasels və 6.) həm |
| + | də T.-nın inkitafında ən muhum sis- |
| + | temlərin, məktəblərin və istiqamətlə- |
| + | rin əsasını qoymutilar. Sovet tera- |
| + | pevtlər məktəbinin banilərindən M. |
| + | P. Koncalovski əsərlərində T.-nın |
| + | umumi məsələlərindən bəhs etmiit, qa- |
| + | nın və həzm orqaplarının patologiya- |
| + | sını, revmatizmi, Q. F. Laiq qan |
| + | dəvranı sistemi xəstəliklərinin təs- |
| + | nifatını, D. D. Pletnyov kardiolo- |
| + | giyanın klinik-eksperimental usul- |
| + | larını, N. D. Strajesko, V. P. O6- |
| + | raztsovla birlikdə miokard infark- |
| + | qının klassik izahını ipləyib ha- |
| + | zırlamıtilar. Muasir T.-nın prob- |
| + | lemləri patologiyanın xarakterinin |
| + | dəyitməsi, diaqnostika məqsədi ilə |
| + | laboratoriya ӱsullarının genipt tət- |
| + | biqi, dərman Q.-sının xususiyyətləri |
| + | və s. ilə izah olunur. T. butun ali |
| + | tibb məktəblərində əsas tibb fənni |
| + | kimi tədris olunur. Umumittifaq Te- |
| + | rapevtlər Cəmiyyəti 1922 ildə təpkil |
| + | olunmusidur. Rusiya Terapevtlər qu- |
| + | rultayı ilk dəfə 1909 ildə Kiyevdə |
| + | kecirilmindir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Abdullayev C., Daxili xəs- |
| + | təliklər, B., 1967, Boqolobon |
| + | M., Vnutrennie bolezni, M., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | TERATOLOGİYA—bax Eybəcərlik. |
| + | |
| + | TEPATOMA (iyH. teras, teratos—€ 6ə- |
| + | cər --..omay) embrioma, di- |
| + | zembrioma — insan və heyvanlar- |
| + | da toxumanın embrional inkipaf poz- |
| + | qunluqlarından tərəyən (imi, Əsasən, |
| + | utaq və ya gənclərdə təsaduf edilir: |
| + | cinsiyyət vəzilərində, bə”zən orqan- |
| + | larda və bədənin Hissələrində olur. |
| + | TERBİUM (lat. TeqIit), TI—kim- |
| + | yəvi element. Elementlərin dəvri |
| + | sisteminin Tİ qrupundadır: at.n. 65, |
| + | ar.K. 158, 9254-ayp, nadir-torpaq ele- |
| + | mentlərindəndir: lantanoidlərdən |
| + | biridir. Acıq-boz rəngli metaldır, |
| + | 1353:C-nə əriyir, 30412S-də qaynayır: |
| + | sıxlıqı 25"”S-də 8,234 q/sm?-dir. Ok- |
| + | sidlətmə dərəcəsi --3-dur. Kutlə ədə- |
| + | di 149—164 olan izotopları mə”lum- |
| + | dur. **1 TI izotopu sabitdir. İsvec |
| + | kimyacısı K. Q. Mozander kəpf et- |
| + | miidir (1843), adı da İsvecin İtter- |
| + | bu (U neqIu) k.-nin adından geturul- |
| + | muppidur. Yer qabıqrında miqdarı 1,5. |
| + | .10—2*96 -ə yaxındır. Sənayedə mona- |
| + | SİT, KSENOTİM VƏ evksenit mineralla- |
| + | rından alınır. T. polimorfdur, kim- |
| + | yəvi cəhətdən aktivdir, havada sur”ət- |
| + | lə oksidlətir, elementlərlə ərinti |
| + | və birlətimə əmələ gətirir. T. maq- |
| + | nit materialların hazırlanmasında, |
| + | |
| + | |
| + | oksidləri və duzları isə adio- |
| + | elektronikada tətbiq olunur, həmci- |
| + | nin kristallofosfor və luminofor |
| + | |
| + | |
| + | kimi itlədilir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.Saviipkin E. M., Terexo- |
| + | va V. F., Metallovedenie redkozemelv- |
| + | nıx MeTannon, M., 1975, Savipkin |
| + | E.M..Burxanov T. S., Redkie metal- |
| + | lı i splavı, M., 1980, |
| + | |
| + | |
| + | TEPBOPX (Terborch, Ter Borch) Ke- |
| + | rard (dekabrın sonu, 1617, Zvolle— |
| + | V.12.1681, Deventer)—holland boyaka- |
| + | rı. Harlemdə oxuna (1633—35), hap- |
| + | lem, Amsterdam, Əpolle (yaxud Kampen, |
| + | 1650—54) nə Deventerdə (1654 ildən) |
| + | itləmipndir. Yaradıcılıqının er- |
| + | kən caqında ipıq-kəlgə effektinin |
| + | yumpaqlıRrı ilə: diqqəti cəlb edən |
| + | məitət səhnələri cəkmiit (vFBıcaqiti- |
| + | ləyənin ailəsiə, Berlin-Dalem PTəkil |
| + | Qalereyası), cicəklənmə dəvrundə isə |
| + | iəhər varlılarının Həyatını təsvir |
| + | edən qablolar yaratmındır (c“ Musiqi |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | KG. Terborx. cBir |
| + | |
| + | |
| + | qədəh limonadk. |
| + | Ermitaj. Leninqrad. |
| + | |
| + | |
| + | dərsiz, A. S. Pupjkin ad. Təsviri Sə- |
| + | nət Muzeyi, Moskva, c“Nəzakətli za- |
| + | bitə, təqr. 1662, Luvr, Paris, “Ata |
| + | nəsihəti, təqr. 1655, “Konsert, təqr. |
| + | 1672—75—hər iki əsər Berlin-Dalem |
| + | |Pəkil Qalereyasındandır). |
| + | TEREBOVLYA, Trembovlya — |
| + | USSR Ternopol vil.-ndə ipəhər. Te- |
| + | rebovlya r-nunun mərkəzi. D.y. st. Qu- |
| + | ru sud z-du və 6. yeyinti sənayesi muçəs- |
| + | sisələri, yolka bəzəyi f-ki, Lvov |
| + | a“Proqressə ayaqqabı firmasının fi- |
| + | lialı var. |
| + | |
| + | TEREQULOV Hənifə (Məmmədhəni- |
| + | fə) Həsən oqlu (7.11.1877, Tiflis— |
| + | 18.12.1942, Bakı )— Azərb.-da Sovet ha- |
| + | kimiyyəti uqrunda mubariz, mutənnİi, |
| + | teatr xadimi. Əmək qəhrəmanı (1927). |
| + | 1905 ildən Sov.İKP uzvu. Rori muəl- |
| + | limlər seminariyasını itirmiiy |
| + | (1899), Erivan qub.-nın Aptarak k.- |
| + | ndə və Bakıda muçəllimlik etmipdir. |
| + | 1903—04 illərdə Bakı fəhlələri ara- |
| + | sında inqilabi iiy aparmıiy, 1905— |
| + | (7 illərdə Bakıda məktəbli gənclər |
| + | arasında inqilabi hərəkatın, s.-D. |
| + | qrup və dərnəklərinin təpkilatcısı |
| + | və rəhbərlərindən olmutdur. Tatar |
| + | fəhlələrini inqilabi mubarizəyə cəlb |
| + | etmək məqsədilə 1917 ildə Bakıda |
| + | “Birlikə təpkilatını yaratmın və |
| + | ona bapcılıq etmitpdir. 1918—20 il- |
| + | lərdə Həptərxan və Orenburqda par- |
| + | tiya ili aparmıt, Uralda əksinqila- |
| + | bi qiyamın (Dutov qiyamı) yatırılma- |
| + | |
| + | |
| + | 206 |
| + | |
| + | |
| + | TEPEK |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | sında fəal iptirak etmitdir. 1920— |
| + | 42 illərdə AK(b) P MK-da pe”bə mu- |
| + | dirinin muavini, Azərb.SSR XKS İN- |
| + | cəsənət idarəsinin rəisi, Azərb. Bapp |
| + | Mətbuat İdarəsinin rəisi, Azərb. |
| + | Foto-Kino İdarəsinin (AFKİ) rəisi |
| + | (T. həmcinin AFKİ-nin təpkilatcı- |
| + | larındandır) ipləmitdir. T. opera |
| + | xorunun təpkilatcılarından və ilk |
| + | opera tamapalarının əsas ifacıla- |
| + | ra olmuti, Azərb. opera səhnəsində |
| + | ofəl, Məstavər, keptti (“Leyli və |
| + | Məcnunı, “Pah Abbas və Xuriidba- |
| + | nuə, cƏsli və Kərəmə, U. Hacıbəyov), |
| + | Aslan pah (“1Pah İsmayılə, M. Ma- |
| + | qomayev) və s. rollarda cıxıi et- |
| + | midir. – |
| + | TEREK—PQimali Qafqazda cay. Uz. |
| + | 623 km, həvzəsinin sah. 43200 km?, Ba:i |
| + | Qafqaz, yaxud Suayırıcı silsilənin |
| + | yamacından, Zilqaxox d.-ndakı buz- |
| + | laqdan baplanır. Əvvəlcə 30 km-lik |
| + | məsafədə Bai Qafqaz və Yan silsilə- |
| + | lərin arası ilə axır. Sonra IM.-a |
| + | dənərək Yan, Qayalı silsilələri və |
| + | Qara d-rı kəsib kecir. Orconikidze |
| + | it, yaxınlıqında darətəyi duzənliyə |
| + | cıxır: Gizeldon, Ardon, Urux, Mal- |
| + | ka qollarını qəbul edir. Da ca- |
| + | yının mənsəbindən coxlu ada, burun |
| + | və dayazlıq yerləri olan məcra ilə |
| + | axır. Sunja cayının mənsəbindən |
| + | aqparıda qol və axarlara parcalanır. |
| + | Delta (sah. təqr. 4000 km?) əmələ gə- |
| + | tirərək Xəzər dənizinin AqQraxan |
| + | kərfəzinə təkulur. Qarılıq mənbədən |
| + | qidalanır. İyul— avqustda cogsulu- |
| + | dur. Orta su sərfi Orconikidze it. |
| + | yaxınlıqanda 34 m?/san, mənsəbinin |
| + | 16 km-liyində 305 m?/san-dir. Lilliyi |
| + | 400—500 q/m?-dir. Balıqla zəngindir. |
| + | Suvarmada istifadə olunur: Terek— |
| + | Kuma, Lenin ad. və kanallar cə- |
| + | kilmitdir. Ustundə SES-lər var. Or- |
| + | conikidze, Mozdok, Qızlar ip.-ləri |
| + | T. sahilindədir. Hərbi Gurcustan |
| + | yolu qismən cayın dərəsindən kecir. |
| + | TEREK SOVET RESPUBLİKASI — |
| + | 1918 ildə Terek vil. xalqlarını bir- |
| + | lətdirən sovet resp.-sı. Terek xalq- |
| + | larının 2-ci qurultayında (Pyati- |
| + | qorsk), RSFSR-in tərkib hissəsi kimi |
| + | eqlan olunmutdur. Qurultay RSFSR |
| + | XKS-nin hakimiyyətini tanıdı və |
| + | rəsmin ali hakimiyyət orqanı olan |
| + | erek Xalq Sovetini secdi (kabarda, |
| + | balkar, cecen, inqui xalqlarının, Te- |
| + | rek gazaklarının numayəndələri və b. |
| + | daxil idi). Xalq Sovetinin təikil |
| + | etdiyi XKS-yə bolteviklər, beynəlmi- |
| + | ləlci menpeviklər, sol eserlər daxil |
| + | oldular, XKS sosialist dəyitiklik- |
| + | ləri haqqında dekretlər verdi. P1i- |
| + | mali Qafqaz Sovetlərinin 1-ci qurul- |
| + | tayı (iyul) vahid PPimali Qafqaz So- |
| + | vet Resp.-sı yaratmaqı qərara aldıq- |
| + | dan sonra T.S.R, dəvlət qurumu kimi |
| + | fəaliyyət gəstərmindir. 1919 ilin |
| + | fevralında aeqvardiyacılar revp.- |
| + | nın ərazisini tutdu. 1920 ilin mar- |
| + | tında burada Sovet hakimiyyəti bərpa |
| + | olundu və Daqlılar Muxtar Sovet |
| + | Sosialist Respublikası yaradıldı. |
| + | TEREKTI SİLSİLƏSİ — Mərkəzi |
| + | Altayda daq silsiləsi. Uz. təqr. 120 km. |
| + | Maks. hund. 2820 m. Əsasən, kristal- |
| + | lik iyist və effuzivlərdən təqiigil |
| + | olunmutidur. Yamacları sidr və ipam |
| + | mepələri, seyud kolluqları, alp cə- |
| + | mənləri və daq-tundra bitkiləri ilə |
| + | ertuludur. | |
| + | TERENİN Aleksandr Nikolayevic |
| + | (6.5.1896, Kaluqa—18.1.1967, Moskva) |
| + | |
| + | |
| + | — sovet fiziki, kimyacı. SSRİ EA |
| + | akad. (1939: m. uzvu 1932). Sosialist |
| + | Əməyi Qəhrəmanı (1966). SSRİ Devlət |
| + | mukafatı laureatı (1946). Əsas əsər- |
| + | ləri ipıqın tə”siri ilə maddədə baiy |
| + | verən fiziki-kimyəvi proseslərin təd- |
| + | qiqinə aiddir. Buxar halında olan |
| + | duz molekullarının ipıqın təsiri |
| + | ilə parcalanmasını kəif etmiii, ӱzvi |
| + | birlətmələrdə və qeyri-ӱzvi yarımke- |
| + | ciricilərdə fotoelektrik hadisələri- |
| + | ni əyrənmiii, spektral tədqiqatlar me- |
| + | todikasını xlorofilin və onun ana- |
| + | loqlarının fotokimyəvi reaksiyala- |
| + | rına tətbiq etmit, enerjinin triplet- |
| + | triplet kecurulməsi hadisəsini kəif |
| + | etmimdir (V. L. Yermolayev ilə bir- |
| + | likdə). Fizika və kimya sahəsində elmi |
| + | məktəb yaratmındır. S. İ. Vavilov |
| + | ad. qızıl medal almıtdır (1953). |
| + | 4 dəfə Lenin ordeni, 2 bapqa orden |
| + | və medallarla təltif edilmitdir. |
| + | TERENSİ Publi (Publius Terentius) |
| + | (e.ə. təqr. 195—159)—Roma dramatur- |
| + | qu. Əsli karfagenlidir. Qul kimi Ro- |
| + | maya gətirilən T.-ni Terensi Lukan |
| + | almı1i və sonralar azad etmiiidir: |
| + | adı da bununla baqlıdır. cYeni yu- |
| + | nanə komediyasının (Menandr Bə 6.) |
| + | sujet və maskalarından istifadə |
| + | etsə də, humanist məzmunlu, yuksək bə- |
| + | diiliyi, psixoloji dərinliyi ilə se- |
| + | cilən gr lər yazmındır (4 Andros- |
| + | lu qızə, 166, *Əz-ezunu cəzalandıranə, |
| + | 163, *Formionə, 161: 4“Xacəə, 161: |
| + | eTapnanınap?, 160, “Qayınanaəm, 160). |
| + | Yaradıcılırı Avropa dramaturgi- |
| + | yasının inkipafına tə”sir gestər- |
| + | midir. |
| + | |
| + | Əsərləri: Komedii, M., 1934: |
| + | Devuplka s Androsa, v kn.: Anticnal dra- |
| + | ma, M., 1970, Samoistizatelı, vn kn. An- |
| + | ticnani literatura. Rim. Xrestomatild, |
| + | |
| + | |
| + | M,, 1981 |
| + | Ədə Sultanlı Ə,, Antik ədəbiy- |
| + | |
| + | |
| + | yatı tarixi, B., 1958. |
| + | |
| + | |
| + | TEREFTAL TURİYUSU — n-dran |
| + | turpusuy, benzoldikarbon turpusunun |
| + | uc izomerindən biri. Bax Ftal tur- |
| + | “uları. |
| + | |
| + | TEREİYKOVA Valentina Vladimirov- |
| + | na (d. 6.3.1937, Yaroslavl vil. Tyra- |
| + | Yevr-nunun Maslen- = |
| + | |
| + | nikovo k,)—SSRİ |
| + | təyyarəci -kosmonav- |
| + | tı. Sovet İttifaqı |
| + | Qəhrəmanı (1963), |
| + | texnika elmləri na- |
| + | mizədi (1976), pol- |
| + | KOBHHK - muhəndis |
| + | (1970), dunyada ilk |
| + | kosmonavt qadın. |
| + | 1962 ildən Sov, |
| + | İKP uzvu. Kolxoz- |
| + | cu ailəsində doqul- |
| + | mutidur. Yaroslavl – | |
| + | Yungul Sənaye Texnikumunu (1960), |
| + | N. Y. Jukovski ad. Hərbi-Hava Mu- |
| + | həndisləri Akademiyasını (1969) bi- |
| + | tirmindir. 1955—60 illərdə Yaro- |
| + | slavlın c Krasnı Perekopu texniki |
| + | parca kombinatında ipləmiidir. Ya- |
| + | roslavl aeroklubunda parapqut idmanı |
| + | ilə məpqul olmutidur. 1962 ildən kos- |
| + | monavtlar dəstəsindədir. 1963 il iyu- |
| + | nun 16—19-da “Vostok-bə gəmisində |
| + | (V. F. Bıkovski ilə birlikdə) kos- |
| + | mosda ucutda olmuit, 70 saat 41 dəq |
| + | mӱddətində Yer ətrafına 48 devrə vur- |
| + | Myuriyp. T. 1968 ildən Sovet Qadın- |
| + | ları Komitəsinin sədri, 1969 ildən |
| + | Beynəlxalq Qadınlar Federasiyası- |
| + | nın vitse-prezidenti, uUmumdunya Sulh |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | PTurasının uzvudur, SSRİ Ali Sove- |
| + | tinin (7—11-ci tarii deputatı- |
| + | dır. 1971 ildən Sov. İKP MK və 1974 |
| + | ildən SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey"- |
| + | ətinin uzvudur. T. bir sıra sosialist |
| + | əlkəsinin qəhrəmanıdır. Lenin orde- |
| + | ni, Oktyabr İnqilabı rl ni, F. Jo- |
| + | lio-Kuri ad. "Qızıl Sulh medalıı, |
| + | K. E. ak neni ad. qızıl medal və |
| + | bir cox xarici əlkə ordenləri ilə |
| + | təltif olunmudur. T. SSRİ və xa- |
| + | rici əlkələrin 15 pəhərinin fəxri |
| + | vətəndatıdır. Ayın arxa tərəfindəki |
| + | kraterlərdən biri onun iyərəfinə ad- |
| + | landırılmıtqdır. |
| + | |
| + | T. FAzərbaycan qadınız jurnalı- |
| + | nın 50 illiyi munasibətilə Bakıda |
| + | kecirilən pənliklərdə iptirak et- |
| + | mipdir (1974), |
| + | |
| + | Əsərləri: |
| + | okean, M., 1964, ZdravstvuV, Vselennal|, |
| + | M., 1964 (sovm. s V. F. Bıkovskim), |
| + | |
| + | Ədə Borisenko İ. Q., Regəord- |
| + | nın polet a“CaVkiə, M., 1906), Hara. |
| + | lov V, A., Rebrov M. F., Kosmonav- |
| + | tı SSSR, 3 izd., M., 1980, |
| + | |
| + | |
| + | TERJOLA—Kurc.SSR-də urr. Tepoxo- |
| + | la r-nunun mərkəzi. Mahud, cay f-k- |
| + | ləri, ipərab, konserv və limonad 3-d- |
| + | ları var. |
| + | TERİLEN—B. Britaniyada, Avstra- |
| + | liyada, AFR-də və bə”zi baa əlkə- |
| + | lərdə istehsal edilən polnefir lif- |
| + | lərinin ticarət adı. |
| + | TERİODONTLAR (Theqqodopba)—mə- |
| + | məlikimilər yarımsinfinin nəsli kəa- |
| + | silmip surunənlər yarımdəstəsi, Ust |
| + | Permdən Orta Triasadək yapamıidar. |
| + | T.-ın məməlilərlə yaxın əlamətləri |
| + | var: kəsici, kəpək və azı diillər, |
| + | ikinci damaq, uz hissəsi bir qədər qı- |
| + | sa olan kəllə və s. Q.-ın əsas qrupu |
| + | olan iktidozavrlar, ehtimal ki, məmə- |
| + | lilərin yaxın əcdadı olmupplar. T.- |
| + | ın qalıqları Cənubi Afrikada və |
| + | SSRİ-nin Avropa hissəsində daha cox |
| + | rast gəlir. |
| + | TERYAN Vahan (təxəllusu: əsl adı |
| + | və familiyası Vahan Sukiasovic |
| + | Ter-Qriqoryan) (9.2.1885, indi- |
| + | ki Gurc.SSR, Boqdanov r-nunun Qan- |
| + | dzani g.—7.1.1920, Orenburq)—erməni |
| + | sovet pairi, ictimai xadim. 1917 il- |
| + | dən Sov.İKP uzvu, 1906 ildə Moskvada |
| + | Lazerev Pərq dilləri in-tӱnu bitir- |
| + | midir. cQurub xəyalları (1908) ad- |
| + | lı ilk ppe”r kitabında kədər və tənha- |
| + | lıq əhvali-ruhiyyəsi əksini tapmıip- |
| + | dır. Sonralar yaradıcılıqrında so- |
| + | sial motivlər guclənmitdir (“Nairi |
| + | əlkəsiz ppe”r silsiləsi, 1915). Beyuk |
| + | Oktyabr sosialist inqilabını alqı1- |
| + | lamıdır (c“Səni vəsf edirəmə, *Xalq- |
| + | lar aq gӱnə cıxdız və s. ipe rləri). |
| + | V. İ. Leninin “Dəvlət və inqilabə, |
| + | “Karl Marksə əsərlərini ermənicəyə |
| + | tərcumə etmipdir. 3—4-cu Umumrusi- |
| + | ya Sovetlər qurultayında U mumrusiya |
| + | MİK-in uzvu secilmiidir. |
| + | |
| + | Əsəri: Stixotvorenil, L., 1980, |
| + | |
| + | |
| + | TERM (lat. (heqpae, yun. (heqtdӧz—is- |
| + | ti, qaynar)—Qədim Romada ictimai |
| + | hamam: eyni zamanda ictimai, əyləncə |
| + | və idman muəssisəsi idi. T. coxlu yer- |
| + | ləpgəyə malik muxtəlif tikililərdən |
| + | ibarət mӱrəkkəb kompleks olmundur. |
| + | Simmetrik planlı əsas binada fri- |
| + | gidari, tepidari və kaldari (soyuq, |
| + | ilıq və isti hamamlar) va onların |
| + | ətrafında 2 qrup eynitipli yerləil- |
| + | gələr (vestibul, soyunub-geyinmə otaq- |
| + | ları, yuyunmaq, massaj və buxarda |
| + | |
| + | |
| + | Vselennad—otkrıtın |
| + | |
| + | |
| + | TEPM İKİ QAZIMA |
| + | |
| + | |
| + | 207 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | tərləmək ucun 0. vardı. Burada, |
| + | eyni zamanda idman hərəkətləri ucun |
| + | zal yerlətirdi. T.-lərin mehtəptəm da- |
| + | xili otaqları beyuk taqlar və gunbəz- |
| + | lərlə ərtulur |Romada Karakalla |
| + | T.-inin (Z əsrin əvvəli) əsas binası- |
| + | nın əlcusu 216x112 m, gӱnbəzin dia- |
| + | metri 35 m idiy, mozaika, divar rəsm- |
| + | ləri, heykəltərattlıq əsərləri və s. |
| + | ilə bəzədilirdi. T.-lər dəpəmənin al- |
| + | tında və divarlarda qurulmupt kanal- |
| + | larla verilən isti hava ilə qızdırı- |
| + | lırdı, cox vaxt 1200 (yer- |
| + | altı isti sular) istifadə edilirdi. |
| + | TERMAL SULAR (fr. thermal, yun, |
| + | (heqpe—isti)—Yer qabıqının 20”C |
| + | və daha yuksək temp-rlu yeraltı su- |
| + | ları. İsti bulaqlar, qeyzer və buxar |
| + | iırnaqları pəklində təzahur edir: |
| + | kimyəvi və qaz tərkibi, minerallai- |
| + | ması muxtəlif olur. T.s.-dan qədim- |
| + | dən mualicə məqsədi ilə istifadə |
| + | edilmitpdir. SSRİ-də T.s.-dan Be- |
| + | lokurixa, Kuldur, Pyatiqorsk, Je- |
| + | leznovodsk, Yessentuki, Soci-Masesta |
| + | kurortlarında istifadə olunur. Bal- |
| + | neologiyada T.s. ilıq (20—372*S), ter- |
| + | mal (37—422S) və hipotermal (4226 |
| + | dən yuksək) sulara bəlunur. İtaliya, |
| + | İslandiya, SSRİ, ABPT və s. əlkə- |
| + | lərdə T.s.-dan enerji qurqularında |
| + | və isitmə sistemlərində istifadə edi- |
| + | lir (Reykyavik (il, tamamilə T.s.-ın |
| + | istiliyi ilə qızdırılır). T.s. Azərb. |
| + | SSR-də Kəlbəcər, Astara, Lənkəran, |
| + | Masallı, Dəvəci, Quba r-nlarında |
| + | və Abteron y-a-nda var. |
| + | TERMEZ—Əzb.SSR-də pqəhər. Surxan- |
| + | dərya vil.-nin mərkəzi. Əfqanıstan- |
| + | la sərhəddə, Surxandərya cayının Amu- |
| + | dəryaya təkulduyu yerdədir. D.y.st. |
| + | Beynəlxalq cay portu. min |
| + | (1983). Pambıqtəmizləmə, kərpic z-dla- |
| + | rı, dəmir-beton mə-mulatı və konst- |
| + | ruksiyaları, ət-sud kombinatları: pe- |
| + | daqoji in-t, initaat, k.t., bədən tər- |
| + | biyəsi texnikumları, tibb və musiqi |
| + | məktəbləri, musiqili dram teatrı, |
| + | əlkəpqunaslıq muzeyi, ətrafında ar- |
| + | xeoloji və me”marlıq abidələri var. |
| + | T. ərazisində yapayıntq yeri Eneo- |
| + | lit devrundən mə”lumdur. PTəhər KH- |
| + | mi Yunan—Balx padiahlıqı dovrun- |
| + | də (e.ə. 3—2 əsrlər) formalatmınn- |
| + | dı. Kuman padıimahlıqı zamanı ci- |
| + | cəklənmə dəvru gkecirmindir. 7 əs- |
| + | rin sonunda T.-i ərəblər iiqal et- |
| + | miplər. 9—12 əsrlərdə iri feodal |
| + | iəhərinə cevrilən T. inz., və ticarət |
| + | mərkəzi idi. 1220 ildə T.-i monqol- |
| + | lar darıtmındılar. 13 əsrin 2-ci |
| + | yarısında yenidən bərpa olunmur, |
| + | 18 əsrdə tərk edilmipdir. T. yaxın- |
| + | lıqında, Budda məbəd kompleksinin |
| + | tapıldıqı Qaratəpədə arxeoloji qa- |
| + | zıntılar aparılır. |
| + | TERMENVOKS (ixtiracının adın- |
| + | dan--lat. xox—səs)—elektrik musiqi |
| + | aləti. 1920 ildə sovet muhəndisi L. |
| + | S. Termen icad etmipdir. T.-da mu- |
| + | siqi səsinin alınması ucun səs tez- |
| + | liklərinin elektrik rəqslərindən is- |
| + | tifadə olunur. generatoru rəqslə- |
| + | rinin tezliyi və amplitudunu dəyiit- |
| + | MƏK ucun pqaquli cubuq-antenadan isti- |
| + | fadə edilir: antena qəvsiəkilli me- |
| + | Tan uyöyra bərkidilir. İfacı T.-u |
| + | əllərinin Hərəkəti ilə (antena ara- |
| + | sında məsafəni dəyinməklə) nlara |
| + | edir. T.-un terpsiton və coxsəsli 1. |
| + | kimi nevləri var. |
| + | TERMİDOR (fr. (heqpydoq, Yun. (heqa- |
| + | ppe—isti 4-4oqop—hədiyyə)— Fransada |
| + | |
| + | |
| + | 1793—1805 illərdə fəaliyyət gestər- |
| + | mipi respublika təqvimi uzrə ilin 11- |
| + | ci ayı. İyulun 19/20—avqustun 17/18- |
| + | nə qədərki dəvrə muvafiq gəlirdi. |
| + | |
| + | TERMİDOR CEVRİLİİYİ (1794) —— |
| + | Fransada 1794 il iyulun 27/28-də (resp. |
| + | təqviminin 2-ci ili termidor ayının |
| + | 9-u) yakobin diktaturasının suqu- |
| + | tuna səbəb olmutiq əksinqilabi cev- |
| + | rilip,. T.c. nəticəsində M. Robesp- |
| + | yer və tərəfdarları e”dam edildi, |
| + | inqilabi-demokratik nailiyyətlər nəFB |
| + | |
| + | |
| + | olundu, iri burjuaziya hakimiyyət |
| + | mppına gəldi. |
| + | TERMİDORCULAR — əksinqilabi |
| + | |
| + | |
| + | Termidor cevriliminin (1794) itti- |
| + | akcıları. Direktoriya dəvrundə mu- |
| + | um rol oynamıdidılar. Sar və sol |
| + | T.-a ayrılırdı. M. Robespyerin və |
| + | onun silahdatlarının e”damından |
| + | sonra saq T. sol T.-ı hakimiyyətdən |
| + | kənar etməyə bapladılar, Jerminal |
| + | usyanından (1795) sonra isə onların |
| + | qruplaqmasını tamamilə darmadaqın |
| + | etdilər, |
| + | |
| + | TERMİK ANALİZ–istilik ayrıl- |
| + | ması və ya istilik udulması ilə ge- |
| + | dən proseslərin (məs, kristallaima, |
| + | ərimə) baplama temp-runun tə”yini |
| + | usulları. Vizual usulda tədqiq |
| + | edilən maddəni soyutduqda və ya qız- |
| + | dırdıqda ilk dəyitikliyin (məs., |
| + | kristal cəkməsinin, bulanıqlıqrın |
| + | itməsinin) bali verdiyi temp-r əlcu- |
| + | lur. Daha umumi ӱsul vzaman-temp-rx |
| + | əyrilərinin (qrafiklərinin) |
| + | qurulmasıdır. Bu halda czaman” ab- |
| + | sis oxunda, stemp-rə isə ordinat OXYH- |
| + | da gəturulur. Ən dəqiqi diff e- |
| + | rensial usuldur. Bu usulda analiz |
| + | ediləcək maddə eyni ippəraitdə, təcrubə |
| + | zamanı dəyitilməyən etalon maddə ilə |
| + | birgə qızdırılır (və ya soyudulur), |
| + | eyni qrafikdə gəturulmuin maddə ilə |
| + | etalonun həm “zaman—temp-rə, həm də |
| + | ezaman—temp-rlar fərqi* əyriləri |
| + | alınır. Temp-ru əlcmək ucun butun |
| + | termometr nəevlərindən, adətən, termo- |
| + | elektrik vericilərindən, 2000— 2500" |
| + | S-dən yuksək temp-rlarda isə optik |
| + | vericilərdən istifadə edilir. T.a. |
| + | ucun iplədilən qurqular avtomatlat- |
| + | dırılmıpt murəkkəb aparatlardır. |
| + | T.a. fizika, kimya, geologiya, metal- |
| + | lofizika və metallurgiyada tətbiq |
| + | edilir. |
| + | |
| + | TERMİK DAVAMLILIQ — odada- |
| + | vamlı və digər kӧvrək materialların |
| + | qızma və ya soyuma zamanı istilik də- |
| + | yitməsi nəticəsində meydapa gələn |
| + | termik gərginliyə daqılmadan muqavn- |
| + | mət gəstərmə qabiliyyəti. T.d. materia- |
| + | lın istidən geninlənmənə istilikke- |
| + | cirmə əmsallarından, elastikğlik nə |
| + | digər xassələrindən, həmcinin mə”mu- |
| + | latın forma və əlculərindən asılı |
| + | olur. Praktikada Q.d. numunə (mə”mu- |
| + | lat) catlayanadək və ya daqılanaldək |
| + | (qismən, yaxud tamamilə) onun tab gə- |
| + | tirdiyi istilik dəyitimələrinin (qız- |
| + | ma və soyuma devrlərinin) sayı ilə, |
| + | yaxud numunə catlayan apdakı temp-r |
| + | qradiyenti ilə əlculur:. |
| + | |
| + | TERMİK DİSSOSİASİYA—təempe- |
| + | raturun yӱksəlməsi nəticəsində maddə- |
| + | lərin parcalanması ilə gedən dənər |
| + | kimyəvi reaksiya. Bu zaman bir maddə- |
| + | dən bir |
| + | |
| + | N.O, x 2 NO, STə2 |
| + | |
| + | və ya bir necə sadə maddə |
| + | |
| + | 2 N.O2S 2 H, Oz, SaSO, 2 SaO -- SO, |
| + | alınır. T.d.-nın tarazlıqı kutlə- |
| + | |
| + | |
| + | lərin tə”siri qanununa əsasən yaranır. |
| + | O, tarazlıq sabiti və ya dissosiasiya |
| + | dərəcəsi ilə muəyyən edilir. .Le PPa- |
| + | telye-Brain prinsipinə əsasən qızdı- |
| + | rılma T.d.-nı gӱcləndirir. Su buxa- |
| + | rının və karbon qazının parcalan- |
| + | ması, bə”zi karbohidrogenlərin Hid- |
| + | rogensizlətdirilməsi (homogen reak- |
| + | siyalar), karbonatların, sulfidlərin |
| + | dissosiasiyası (heterogen reaksiyalar) |
| + | istilik texnikasında, kimya və metal- |
| + | lurgiya sənayesində proseslərin əsa- |
| + | sını təpkil edir. |
| + | |
| + | TERMİK EKVATOR, istilik |
| + | ekvatoru—1) Yer səthində ən yuk- |
| + | sək orta temp-ra (aylıq və ya illik) |
| + | malik yerləri birlətidirən xətts coR- |
| + | rafi ekvatora nisbətən bir qədər (im,- |
| + | da yerlətir. 2)Ən yuksək orta temp-ra |
| + | (aylıq və ya illik) malik en dairəsi. |
| + | TERMİK E"MAL, metalların |
| + | termik e"malı—metal və ərin- |
| + | tilərin strukturunu və xassələrini |
| + | dəyit"idirmək məqsədi ilə aparılan |
| + | istiliklə e”mal prosesi. Bunun ucun |
| + | metal muəyyən temp-radək qızdırılır, |
| + | həmin temp-rda bir qədər saxlandıq- |
| + | dan sonra muəyyən surətlə soyudulur, |
| + | T.e. mapın detalları və digər mə”- |
| + | mulat istehsalının texnoloji prose- |
| + | sinin muhum mərhələlərindən biridir. |
| + | T.e.--dan metalın texnoloji xassələ- |
| + | rini (məs., təzyiqlə, kəsmə və s. ilə |
| + | e”malolunma) yaxtılaqtpdırmaq ucun |
| + | aralıq əməliyyat kimi, mə”mulatda la- |
| + | zımi xarakteristikaları tə”min et- |
| + | mək məqsədi ilə ona mexaniki, fizi- |
| + | ki və kimyəvi xassələr kompleksi apyı- |
| + | lamaq ucun isə son əməliyyat kimi is- |
| + | tifadə edilir. Əsas T.e. nevləri bun- |
| + | lardır: tabalma, tablama, tabək- |
| + | siltmə, :“normallaqdırma, metalla- |
| + | rın kəhnəlməsi, termomexaniki eӱmal, |
| + | kimyəvi-termiki e”mal, poladın so- |
| + | yutmaqla e”malı, elektrotermik e”mal, |
| + | patenxtirləmə. |
| + | |
| + | Bə”zi T.e. nəvlərindən istifadə |
| + | cox qədim dəvrlərə aid edilir. Məs., |
| + | metal yumpaldıcı tabalma prosesi |
| + | e.ə. 5-ci minilliyin sonunda, suda |
| + | tabalma prosesi isə e.ə. 2-ci minil- |
| + | liyin sonu və 1-ci minilliyin əvvəl- |
| + | lərində tətbiq edilmiidi. |
| + | TERMİK SOBA—metallurgiya və Ma- |
| + | itınqayırma sənayesində metal mə”mu- |
| + | latların termik e”malı əməliyyatla- |
| + | rını aparmaq ucun soba. T.s.-lar |
| + | devri (məs., vannalı soba, kameralı |
| + | soba) və fasiləsiz (induksiya qızdı- |
| + | rıcı qurqusu, gecid sobası və s.) |
| + | miləyən nevlərə ayrılır. TəYinatına |
| + | və texnoloji əlamətlərinə (tablama, |
| + | sementləmə sobası və s.), qızdırılma |
| + | usuluna (məs., elektriklə, alovla), ii |
| + | fəzasının muhitinə (hava, qaz və ma- |
| + | ye muhitli) və konstruksiyasına (məs., |
| + | kameralı, vannalı) və s. gərə MYXTƏ- |
| + | lif T.s. tipləri vardır. Bax həmci- |
| + | nin Karusel sobası. |
| + | |
| + | TERMİKİ QAZIMA—mə“dən suxur- |
| + | larına səsdən sur”ətli, Yuksək temp-r- |
| + | lu qaz axını və ya plazma ilə (bax |
| + | Plazma ilə qazıma) tə”sir etməklə qu- |
| + | yu qazıma usulu. T.q.-da iplədilən |
| + | alət reaktiv muhərrik prinsipinə |
| + | gərə ipləyir. Yanma kamerasına vuru- |
| + | lan yanacaq burada oksidləndirici |
| + | (adətən, oksigen və sıxılmıt=n hava) |
| + | ilə qarıpıb yanır. Yanma məhsulla- |
| + | rı odpuskurəndən beyuk sur”ətlə (san- |
| + | də 1500— 2000 m) cıxaraq quyu di- |
| + | bini 2400— 2700 K-ə qədər hərarətlə |
| + | qızdırır, nəticədə quyudibinin mucəy- |
| + | |
| + | |
| + | 208 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | yən hissəsi əriyir. Quyu dibinə vurulan |
| + | su ani olaraq ərimiti suxuru soyudur: |
| + | ərimipq suxur bərk dənəciklərə cev- |
| + | rilərək massivdən ayrılır və quyudan |
| + | qaz axıpı ilə cıxarılır. Bəzən əri- |
| + | mi suxuru hava ilə, ya da həm Hava, |
| + | həm də su ilə soyudurlar. T.q. 20 əs- |
| + | rin 40-cı illərində ABPQ-da meydana |
| + | gəlmitidir. SSRİ-də 50-ci illərdən |
| + | tətbiq edilir. T.q.-dan kvarslı suxur- |
| + | larda (məs., dəmirli kvarsitlərdə) is- |
| + | tifadə etmək daha effektlidir. Cox |
| + | baha bala gəldiyindən neft (qaz) qu- |
| + | yularının qazılmasında, dərin qa- |
| + | zımada tətbiq edilmir. |
| + | TERMİKİ NEFTCİXARMA neft |
| + | laylarına istilik (elektrik enerji- |
| + | si, yeraltı yanma, buxar, qızdırıl- |
| + | mıp su) verməklə neftin Yer səthinə |
| + | qaldırılması usulu. T.n.-dan, əsa- |
| + | SƏN, KİCİK təzyiqli və yuksək ezluluk- |
| + | lu nefti olan layların iiplənməsin- |
| + | də istifadə olunur. Bax Təkrar is- |
| + | tismar usulları. |
| + | TERMİN (nar. terminis—hənm, cəp- |
| + | həd)—elmin, texnikanın, incəsənətin |
| + | xususi anlayıtqlarını, təbiət və cə- |
| + | miyyətdə bapl verən Hadisələri, is- |
| + | tehsal proseslərini dəqiq ifadə edən |
| + | səz və ya səz birləməsi. T. adi səz- |
| + | lər kimi kontekstlə deyil, anlayı1- |
| + | lar sistemi—muəyyən bir terminolo- |
| + | giya sahəsi ilə baqlıdır. T. aid ol- |
| + | duqu sahədə yalnız bir mə nada HüLTƏH- |
| + | məlidir: bunsuz T.-in, ӱmumiyyətlə, el- |
| + | mi dilin dəqiqliyini tə min etmək |
| + | mumkun deyil. T. çmumitlək səzlərə, |
| + | umumitplək səzlər isə T.-ə cevrilə bi- |
| + | lər. Q.-lər adi sezlərə əlavə mə”na |
| + | verilməsi, ana dilinə məxsus və alın- |
| + | ma səzlərə muxtəlif sezduzəldici |
| + | pəkilcilər artırılması, iki və daha |
| + | artıq seəzun birlətdirilməsi, xalka |
| + | və abreviatura yolu ilə yaradılır. |
| + | Əd.: bax Terminologiya məqaləsinin |
| + | ədəbiyyatına. |
| + | TERMİNATOR lat. Keqpypo—hədd |
| + | qoyuram, ayırıram)—planetin (peykin) |
| + | diski ӱzərində xətt: onların ipıqlı |
| + | və qaranlıq yarımkurələrini bir-bi- |
| + | rindən ayırır. Atmosferi olan pla- |
| + | netlərdə refraksiya və alaqaranlırın |
| + | tə siri nəticəsində Q. yerini gecə |
| + | yarımkurəsinə tərəf dəyitir (bax |
| + | Ayın səfhələri). |
| + | TEPMMHOROKM)A (mepxmuu “...no- |
| + | giya)—elmin, texnikanın, incəsənə- |
| + | tin, istehsalın, ictimai fəaliyyətin |
| + | muəyyən bir sahəsinə məxsus terminlə- |
| + | rin məcmusu (texpiki T., ədəbiyyat |
| + | Q.-sı, musiqi T.-sı, ictimai-siyasi |
| + | T.), dilciliyin terminoloji leksika- |
| + | nı, onun inkipyaf qanunauyqunluqla- |
| + | rını eyrənən belməsi. T. dilin luqət |
| + | tərkibinin daha sur”ətlə inkitaf |
| + | edən hissəsidir. Hər bir terminolo- |
| + | ji sistem elm və texnikanın, iqti- |
| + | sadiyyat və mədəniyyətin muasir HHKH- |
| + | laf səviyyəsinə uyqun olmalıdır. |
| + | Ona gərə də T. ӱnə ə ğasiya edilir |
| + | və standartlatidırılır. T. luRətci- |
| + | lik obyektidir. ."HblH TƏKMMnnƏMNLİH- |
| + | rilməsi yollarıpdan biri ikidilli, |
| + | coxdilli izahlı terminoloji lurət- |
| + | lərin tərtibidir. T. ali və mapınla |
| + | tərcumə, informasiya-axtarızi sistem- |
| + | lərinin iplənilməsi, sənədlətdirmə |
| + | və s. məsələlərlə baqlıdır. SSRİ-də |
| + | Q, problemlari ilə SSRİ EA Elmi- |
| + | Texniki Terminologiya Komitəsi və |
| + | SSRİ Devlət Standartları Komitə- |
| + | si, Azərb.SSR-də isə Azərb.SSR EA |
| + | Terminologiya Komitəsi məiquldur. |
| + | |
| + | |
| + | TERMİKİ NEFTCİXARMA |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Qasımon M. İPT,, Azərbaycan |
| + | |
| + | |
| + | dili terminologiyasının əsasları, B., |
| + | 1973, Pebopmarecknü A. A., Cto |
| + | takov termin i terminoloqin, M., 1959, |
| + | |
| + | |
| + | Danilenko V. P,., |
| + | loqin, M., 1977, |
| + | |
| + | |
| + | TERMİSTOR Quqermo.,. --(rezi)stor|), |
| + | termorezis tor—yarımkecirici |
| + | cihaz: belə cihazda yarımkeciricinin |
| + | elektrik mӱqavimətinin temp-rdan ası- |
| + | lılıqından istifadə edilir. Əlcu- |
| + | ləri kicik (bir necə mm-ə qədər), i11- |
| + | ləmə muddəti beyukdur (bir necə min |
| + | saat). T. istiliyə nəzarət sistemlə- |
| + | rində, gucəlcən, maqnitometr və s. |
| + | qurqularda temp-r dəyitmələrini qeyd |
| + | etmək ucun tətbiq edilir. |
| + | |
| + | TERMİT (yun. (Heqtla—istilik),ter- |
| + | mit qarıpıq— aluminium me- |
| + | talı, yaxud maqpezium tozu ilə bə”zi |
| + | metal (dəmir, nikel və s.)“oksid to- |
| + | |
| + | |
| + | Russkal termino- |
| + | |
| + | |
| + | zunun qarılnıqı. Fitil qarıpqıqı- |
| + | nın kəməyi ilə alınır və intensiv |
| + | ekzotermik reaksiya gedir, nəticədə |
| + | |
| + | |
| + | aluminium, yaxud maqnezium oksidlə- |
| + | izir və eyni zamanda oksidin metalı |
| + | reduksiya olunur. Bu proses zamanı |
| + | bəyuk miqdarda istilik ayrılır, |
| + | temp-r 2000*S-dən yuxarı olur. Də- |
| + | mir aluminium T. daha cox tətbiq |
| + | olunur (relslərin qaynaq edilməsin- |
| + | də, iri detalların təkmə iplərin- |
| + | də). Bu T.-in alınma temp-ru 1300”S- |
| + | dir (fitil qarıtnıqınınkı 80092S). |
| + | ... texnikada Q. yandırıcı tər- |
| + | kib kimi iplədilir. Bax Alumino- |
| + | termiya. |
| + | |
| + | TERMİT QAYNAREI—qaynaq usulla- |
| + | rından biri. Bu usulda qaynaqlana- |
| + | caq detalları qızdırmaq ucun termit- |
| + | dən (aluminium, yaxud maqnezium ilə |
| + | dəmir Z-oksid ovuntuları qarıntmıqın- |
| + | dan) istifadə edilir. T.q. polad və |
| + | cuqun detalları (relsləri, boruları), |
| + | telefon, teleqraf məftillərini və s.- |
| + | ni birləpdirmək ucun tətbiq olunur. |
| + | TERMİTLƏR (Qeoreeqa)—həpərat (cu- |
| + | cu) dəstəsi. Yuyruklərə (tarakanlara) |
| + | və dəvədəlləyilərə yaxındır. 1 |
| + | larda bir necə yuzdən mln, fərdə qədər |
| + | cailəq halında yatayırlar. Ailədə |
| + | cinsi Yetkinliyə catmıti erkək və di- |
| + | ipidən, yaxud onları əvəz edən neote- |
| + | HHK cinsi fərdlərdən bailqa cəsgərı |
| + | və cipcix fərdlər də var. Q.-də po- |
| + | limorfizm kəskin təmsil olunmutdur. |
| + | Ana ərk mayalandıqdan sonra 15 mln.- |
| + | dək yumurta qoyur. c-İpiciqk fərdlərin |
| + | uz. 2—15 mm, vəsgərələrin uz. isə 20 |
| + | mm-dək olur. T.-in əsas qida mənbəyi |
| + | oduncaqdır. Bə”ziləri yalnız kif |
| + | gəbələkləri ilə qidalanır. Qermit |
| + | yuvaları forma və elcusunə gərə mux- |
| + | təlifdir. Bə”zi tropik nevlərin yu- |
| + | vasının Hund. 15 m-ə catır. Dunyada |
| + | 6 fəsiləyə aid 2600, SSRİ-də 7, o |
| + | cumlədən Azərb.SSR-də 2 novu yappa- |
| + | yır. Zaqafqaziyada ziyaikar T. (Reti- |
| + | culitermes pucifugus), Orta Asiyada |
| + | isə Turkustan T.-i (Asap(hokeqtez biq- |
| + | kestanicus) yayılmıtidır. Oduncaqı |
| + | və ba:iqa materialları korlayırq Af- |
| + | rikada və Hindistanda k.t. bitkilə- |
| + | rimnə zərər vurur. |
| + | TERMLƏR—termal sular terminipin |
| + | siponimi. |
| + | TERMO.,,.. (yun. (Heqqle—isti)—isti- |
| + | liyə, temperatura (məs., termodina- |
| + | mika), yuksək temperatur vasitəsi |
| + | ilə ə mala, istehsala (məs., termo- |
| + | fosfatlar), istilikdən istifadəyə |
| + | (məs., termoterapiya) aidlik bildirən |
| + | mӱrəkkəb səzlərin tərkib hissəsi. |
| + | |
| + | |
| + | nənhə: 2—əry- |
| + | T. yuva- rucu linglər: |
| + | |
| + | |
| + | TERMOANEMOMETR (termo... -- |
| + | anemometr)—maye və Ya qaz axını- |
| + | nın sur”ətini əlcmək ucun cihaz. İspt |
| + | prinsipi axının sur əti ilə axında |
| + | yerlətdirilib elektrik cərəyanı ilə |
| + | qızdırılan məftilin istilik verməsi |
| + | arasındakı asılılıRa əsaslanır. |
| + | TERMOANTRASİT S(termo... -H an- |
| + | trasit)—termik e”mal edilmiiy an- |
| + | trasit. yu məqsədlə antrasit 1150— |
| + | 14007S temp-radək tədricən qızdı- |
| + | rılır, NƏTİCƏDƏ onun termik dəzuӱm- |
| + | luluyu və məhkəmliyi artır və tər- |
| + | kibindəki kukurdun miqdarı azalır. |
| + | Domna sobalarında və vaqrankalar- |
| + | da koks əvəzinə iplədilir. Q.-dən |
| + | elektrod da hazırlanır. |
| + | TERMOBAROKAMERA — bax Baro- |
| + | |
| + | |
| + | kamera. |
| + | TERMOBATAREYA H(mep4o...--öama- |
| + | reya)—ardıcıl Və lin in bir |
| + | necə termoelementdən ibarət termo- |
| + | elektrik qurqru. Q.-da generasiya olu- |
| + | nan gӱc (termoelektron generatorun- |
| + | da) və ya vahid zaman ərzində ayrı- |
| + | lan istiliyin miqdarı (termoelek- |
| + | trik soyuducuda) termoelementlərin |
| + | sayına mӱtənasib olaraq artır. |
| + | |
| + | TERMOQRAF (termo... -- ...qraf) — |
| + | Hava, su və s.-nin temp-runun dəyiyi- |
| + | məsini fasiləsiz qeyd edən cihaz. |
| + | T.-na həssas element kimi bimetal |
| + | |
| + | |
| + | ləphədən, mayeli və ya muqavimət ter- |
| + | mometrlərindən istifadə olunur. Me- |
| + | teorologiyada ən cox həssas elementi |
| + | bimetal levhə (temp-r dəyitildikdə |
| + | uqrayır) olan |
| + | |
| + | |
| + | deformasiyaya T.-dan |
| + | |
| + | |
| + | Termoqraf: |
| + | 1|—bimetal |
| + | |
| + | |
| + | —qol: 4—ba- |
| + | raban, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | istifadə edilir. Bimetal levhənin |
| + | (1) deformasiyası qola (3) əturulur, |
| + | o da barabapa (4) dolanmıt .kaqız |
| + | lent uzərində əyri xətt cızır. T.-ın |
| + | ipinə civəli termometr vasitəsilə |
| + | nəzarət edilir. |
| + | |
| + | TERMOQRAFİYA (termo... --...qra- |
| + | fiya) — genipt mə”nada obyektlərin |
| + | istilik sahəsinin, yə”ni infraqırmı- |
| + | zı (İQ) pualanma sahəsinin muxtə- |
| + | I usullarla qeydə alınması (məs., |
| + | infraqırmızı fotoqrafiya, istilik- |
| + | lə germə). Dar mə”nada əlyazma, cap |
| + | materialı və digər nev ittrixli ar- |
| + | qara materialların surətinin opera- |
| + | tiv cıxarılması və coxaldılmasın- |
| + | da tətbiq olunan usul. Usulun mahiy- |
| + | Yəti belədir: orijinalı İQ iqua tə”- |
| + | sirinə mə”ruz qoyduqda, onun acıq yer- |
| + | ləri İQ iquaları zəif udduqu ucun |
| + | tund yerlərinə nisbətən az qızır: |
| + | orijinal ӱzərinə kip qoyulmuii su- |
| + | Dzətcıxarma materialının uyqun sa- |
| + | ələripdə orijinalın muxtəlif yer- |
| + | ləri eyni qaydada qızmadırından, |
| + | muxtəlif cur dəyiikliklər bap ve- |
| + | rir. Cox vaxt belə dəyitpikliklərə su- |
| + | rətcıxarma materialının tərkibində- |
| + | ki metal (məs., dəmir) duzları səbəb |
| + | olur. Metalın pisbətən cox QIZDIRI |
| + | (orijinalın tund rəngli sahələri |
| + | |
| + | |
| + | TERMOELEKTRİK ƏLCMƏ Cİ HAZI |
| + | |
| + | |
| + | 209 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ilə toqqutduqu) yerlərdə reduksiya |
| + | bali verdiyi ucun həmin yerlər tӱndlə- |
| + | iqir. Usulun ustun cəhəti surətcıxar- |
| + | |
| + | |
| + | manın tez və asan baha gəlməsi- |
| + | dir. |
| + | TERMODİNAMİK DƏNƏRLİK — |
| + | |
| + | |
| + | sistemin. duz istiqamətdə getdiyi bu- |
| + | tun aralıq hallardan (ətraf muhit- |
| + | dəki cisimlərdə Hec bir dəyipiklik |
| + | əmələ gətirmədən) əks istiqamətdə |
| + | ardıcıl olaraq baplanqıc Hala qa- |
| + | yıtması prosesin. Denən proses siste- |
| + | min termodinamik tarazlırını təyin |
| + | edən parametrlərin (sıxlıq, təzyiq, |
| + | temp-r və s.) sonsuz yavayi dəyipməsi |
| + | ilə xarakterizə olunur(kvazista- |
| + | tik proses). Kvazistatik proses də- |
| + | nərlik xassəsinə malikdir, onun Hər |
| + | aralıq halı tarazlıqda olan sistem |
| + | olduquna gərə prosesin duz və ya əks |
| + | istiqamətdə getməsinə həssas deyil, |
| + | halı isə tamamilə xarici parametrlər |
| + | (di), bə, 0, . 2 4,) və tempr-la (t) tə”yin |
| + | |
| + | |
| + | olunur. Belə proses zamanı xarici |
| + | qӱvvələrə qariı gərulən ipi X A.40, |
| + | |
| + | |
| + | (A—umumiləmin xarici quvvə) dus- |
| + | |
| + | turu ilə verilir. Deənən proseslər |
| + | |
| + | ucun termodinamikanın ikinci qanu- |
| + | |
| + | nunun riyazi ifadəsi Tds — dE —- |
| + | n |
| + | |
| + | SB 4 A:Vaydir. Bu tənliyi inte- |
| + | 1—= |
| + | |
| + | qralladıqda sistemin entropiyasının |
| + | |
| + | a |
| + | |
| + | |
| + | dəyitməsi ucun tə Hər — İ = YER |
| + | dE -L ZA, da, |
| + | |
| + | m İ r |
| + | |
| + | Butun qapalı depən proseslər ucun |
| + | |
| + | Q =az=o-ir. Yəqin dairəvi də- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ifadəsi alınır. |
| + | |
| + | |
| + | nən proses gədə zaman sistemin en- |
| + | tropiyası dəytimir. Deməli, entro- |
| + | iyanın dəytinməməsi qapalı sistemdə |
| + | termodinamik proseslərin dənərlik |
| + | elcusudur. |
| + | Butun kvazistatik istilik pro- |
| + | sesləri, konservativ qӱvvələrin tə - |
| + | sir etdiyi sistemlərdə baipl verən |
| + | proseslər denəndir. Real hadisə ta- |
| + | mamilə dənən olmur. Fiziki hadi- |
| + | sələrin dənən olması nisbi xarak- |
| + | ter datıyır. |
| + | TERMODİNAMİK TARAZLIQ—ki- |
| + | fayət qədər beyuk zaman fasiləsində |
| + | ətraf muhitdən izolə edilmiyi siste- |
| + | MİN Əz-ezudə aldıqı termodinamik |
| + | hal, bu zaman sistemin parametrləri |
| + | zamana gərə dəyinmir. Sistemin izo- |
| + | lə edilməsi muhitlə muəyyən nev əla- |
| + | qənin, məs., termostatla istilik əla- |
| + | qəsi, maddələr mubadiləsi və s. olma- |
| + | sını tam aradan qaldırmır. T.t. ha- |
| + | lında sistemdə butun dənməyən iro- |
| + | seslər (istilikkecirmə, diffuziya, |
| + | kimyəvi reaksiya və s.) dayanır və |
| + | onun butun daxili parametrləri Xa- |
| + | rici parametrlərin (həcm, elektrik |
| + | nə maqpit sahələri gərginliyi və s.) |
| + | və temp-run funksiyası olur. Dina- |
| + | mik tarazlıqda sistemin termodina- |
| + | mik parametrlərinin tarazlıq QiyMmət- |
| + | ləri zamana kərə ciddi fiksə olunmur |
| + | və mikrohəcmlərdə əzlərinin orta Qiy- |
| + | mətlərinə uyqun gəlir. Belə prosesdə |
| + | parametrlər fluktuasiyaya mə ruz |
| + | qalır. |
| + | Sistem qapalıdırsa və Q.t. Ya: |
| + | ranıbsa, onda sistem əzbalınla bu |
| + | (aldan cıxa bilməs (1.t.-ın daya- |
| + | nıqlıq xassəsi). Digər tərəfdən Q.t. |
| + | zamanı sistemin butun hissələrinin |
| + | |
| + | |
| + | ASE—11, c 9 |
| + | |
| + | |
| + | temp-ru eyni olur (T.t.-ın traizitiv- |
| + | lik xassəsi). |
| + | |
| + | Termodinamikanın ikinci qanunu- |
| + | na gərə O (daxili enerji), M (hissə- |
| + | ciklərip sayı), U və 4, (həcm və xa- |
| + | |
| + | |
| + | rici parametrlər) parametrləri ilə |
| + | xarakterizə olunan və adiabatik izolə |
| + | edilən sistemin tarazlıq halı en- |
| + | tropiyanın maks. qiymətinə (İ =sop56, |
| + | a,=sop5), izotermik sistemdə (1 |
| + | |
| + | |
| + | — const, U=sop5() sərbəst enerjinin |
| + | minimum halına, temp-r və təzyiq sa- |
| + | bit olan sistemdə termodinamik poten- |
| + | sialın minimum halına uyqundur. |
| + | Fiziki cəhətdən bircins olan bir |
| + | komponentli sistemin dayanıqlı ta- |
| + | |
| + | |
| + | R. dr |
| + | razlıq ipərtləri Ş =0, ə |. 4 () |
| + | |
| + | |
| + | olur. K komponentli ” fazadan iba- |
| + | rət olan sistemin tarazlıq iqərti bu- |
| + | tun fazaların kimyəvi potensialının |
| + | bir-birinə bərabər olması ilə ifa- |
| + | də olunur: |
| + | |
| + | |
| + | ib) =...bə) tt, Zu) |
| + | |
| + | |
| + | Termodinamik potensialların bir |
| + | necə ekstremumu (entropiyanın bir |
| + | necə maksimumu) ola bilər. Bunlar- |
| + | dan ən beyuyunə (entropiya) və ya ki- |
| + | ciyinə (sərbəst enerji və s.) uyqun olan |
| + | hallara stabil hal, balpqalarına isə |
| + | metastabil hal deyilir. |
| + | TERMODİNAMİKA— enerji cevril- |
| + | məsinin umumi qanununu əyrənən elm. |
| + | T.-da adətən hər hansı bir cmaiyı- |
| + | nınə—qurqunun enerjini bir nəvdən |
| + | digərinə cevirməsindən bəhs edilir. |
| + | Bu cmatını tarixən insan Yaratsa da, |
| + | T.-nın qanunları universal xarakter |
| + | datıyır və prosesin harada getməsin- |
| + | dən asılı deyil. Q.-nın əsas qanunla- |
| + | rı eksperimental faktlara əsaslanan |
| + | postulat kimi qəbul edilir. Muasir |
| + | elmdə T. uc hissəyə ayrılır: a) ta- |
| + | razlıqda olan sistemin T.-sı. Bu, va- |
| + | hid nəzəri sxemlə bir sinif denən |
| + | proseslərin fenomoloji nəzəriyyəsini |
| + | eyrənir. Tarazlıqda olan sistemin |
| + | T.-sı uc postulata əsaslanır: Q.-nın |
| + | birinciqanunu—qapalı sistemdə ener- |
| + | jinin saxlanması (ekvivalent miq- |
| + | darda bir nəvdən batqa nəvə cevril- |
| + | məsi)y T.-nın ikinci qanunu—istili- |
| + | yin tiə cevrilməsində ona qoyulan |
| + | məhdudiyyət (entropiya qanunu) T.-nın |
| + | ucuncu qanunu—mutləq sıfrın alın- |
| + | masının mumkun olmaması. T.-Hbiu |
| + | qapunlarını maddənin atom və ya mo- |
| + | legulyar quruluila malik olması ba- |
| + | xımından əsaslandırmaq olar. Elmin |
| + | bu bəlməsi statistik fizika adla- |
| + | nır. T.-nın qanunları cox ӱmumidir |
| + | və sistem haqqında edilən hec sir sa- |
| + | dələidirmələrdən asılı deyil. b) ta- |
| + | razlıqda olmayan sistemin T.-sı. Bu, |
| + | vahid bir nəzəri sxemlə cox genii |
| + | sinif dənməyən proseslərin fenomo- |
| + | loji nəzəriyyəsini əeyrənir, v) quru- |
| + | lupun, dayanıqlıqın və fluktuasi- |
| + | yanın T.-sız T.-nın bu belməsi elmin |
| + | son nailiyyətlərindəndir. Bu sistem |
| + | termodipamik tarazlıqdan uzaqlai1- |
| + | dıqda pizamlı qurulu(iların əmələ |
| + | gəlməsini tədqiq edir. Bu baxımdan |
| + | T. muasir elmin butun sahələrində |
| + | (fizika, kimya, biologiya və s.) MY- |
| + | Hum rol oynayır. |
| + | |
| + | |
| + | Əd: Fermi Ə., Termodinamika, |
| + | arhkon, 1969, Landau L. D., Lif- |
| + | i ii E. M., Teoreticeskal fizika, M., |
| + | 1976, Əbelinq V., Obrazovanie struk- |
| + | |
| + | |
| + | tur pri neobratimıx propessax, M., 1979: |
| + | Klemantovic NƏ. L,, Statisticeskal |
| + | fizika, M., 1982, |
| + | TERMODİFFUZİYA—temp-r qradi- |
| + | yentinin (AT) tə”siri ilə qaz qarı- |
| + | ippıqının və ya məhlulların kompo- |
| + | HEHTNƏPHHHH dapınması. DT =sop5g ol- |
| + | duqda T. nəticəsində qarınıqın həc- |
| + | mində sıxlıq qradiyenti (As) əmələ |
| + | gəlir. Bu, həmcinin sistemin bir- |
| + | cinsliyini bərpa etməyə calıpnlan adi |
| + | diffuziyanı yaradır. Stasionar mə- |
| + | raitdə As=sop56 olduqda, T. adi dif- |
| + | fuziya ilə tarazlapır və həcmdə sıx- |
| + | lıqlar fərqi yaranır. |
| + | |
| + | Təzyiq, qradiyenti və xarici quvvə- |
| + | lər olmadıqda qazların binar qarı- |
| + | plıqında tam diffuziya seli y = |
| + | |
| + | |
| + | T |
| + | = — pOu ədş Ur AT dusturu |
| + | |
| + | |
| + | ilə ifadə olunur (O, 2—diffuziya |
| + | əmsalı, rӱ–T əmsalı, —vahid həcm- |
| + | |
| + | py |
| + | dəki qarıtıq atomların sayı, €, ə |
| + | 1-ci komponentin (1=1, 2,...) zərrə- |
| + | ciklərinin konsentrasiyası, K, = |
| + | |
| + | |
| + | D |
| + | |
| + | |
| + | Ə12 |
| + | |
| + | |
| + | hasili ilə mutənasib olan T. əmsal- |
| + | ları nisbətidir. Stasionar ipərait- |
| + | də sıxlıqrın paylanmasını /, = 0 iyər- |
| + | |
| + | |
| + | tindən tapmaq olar: |
| + | K |
| + | Ds. = pi AT. |
| + | T |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | komponentlərin sıxlıqları |
| + | |
| + | |
| + | T.-nı alman alimi K. Ludviq məh- |
| + | lullarda kətif etmiit, isvec alimi |
| + | İ1. Sore tədqiq etmii, qazlarda isə |
| + | inkilis alimi S. Cepmen və isveCc ali- |
| + | mi D. Enskoq nəzəri olaraq irəlicə- |
| + | dən seyləmi, S. aaa F. Dutson |
| + | təcrubədə təsdiq etmiinlər. |
| + | |
| + | Bə”zi elektrolitlərdə, metal ərin- |
| + | tilərində (RI—5 p və s.), bərk məh- |
| + | lullarda (e, — Ac) və s. T. eyrənil- |
| + | |
| + | |
| + | mipdir. Metallarda və yarımkeciri- |
| + | cilərdə termoelektrik hadisələri yuk |
| + | dapıyıcıların T.-sı ilə izah edi- |
| + | lir. Bu, qazlarda molekullararası |
| + | qӱvvələri tədqiq etməyə imkan verir. |
| + | TERMOELEKTRİK DEFEKTOSKb- |
| + | PİYA—bax Defektoskopiya. |
| + | TERMOELEKTRİK GENERATORU— |
| + | istilik enerjisini bilavasitə elek- |
| + | trik enerjisinə cevirmək ucun qur- |
| + | qu. Termoelementlər əsasında hazır- |
| + | lanır. Murəkkəb yarımkecirici bir- |
| + | ləirmələrdən istifadə etməklə hazır- |
| + | lanmı Q.g.-nun guӱcu onlarla vӱt-a |
| + | qədər, f.i.ə. 2096 -—ə (termoelementlə- |
| + | rin isti və soyuq lehim birləmə- |
| + | lərindəki temp-r duptgusu 1000 K ol- |
| + | duqda) catdırıla bilər. T.g. raket |
| + | mӱhərrikləri, nuvə reaktorları, dom- |
| + | na sobaları və s.-nin ipi zamanı ay- |
| + | |
| + | |
| + | rılan istilikdən istifadə zamanı |
| + | xususilə səmərəli olur. |
| + | TERMOELEKTRİK ƏLCMƏ CİHA- |
| + | |
| + | |
| + | ZI—bir və ya bir necə termoceviri- |
| + | cidən və maqnitoslektrik əlcucudən |
| + | ibarət əlcmə cihazı. T.əe.c. geniiy tez- |
| + | lik diapazonunda (yӱzlərlə LThs-ə qə- |
| + | dər) sabit və dəyitən cərəyan amper- |
| + | metrləri, yaxud voltmetrləri (30 v-a |
| + | qədər) kimi istifadə edilir. Gəstə- |
| + | ricisinin cərəyan iliddəti və ya gər- |
| + | gkinlik əyrisinin formasından asılı |
| + | olmaması, beyuk yuklənmələrə Yol ve- |
| + | |
| + | |
| + | 210 |
| + | |
| + | |
| + | TERMOELEKTRİK SOYUDUCU |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ilməməsi, gestəricilərin ətraf MY- |
| + | itin temp-rundan asılılıqı və s, |
| + | |
| + | |
| + | T.e.c. ucun xarakterikdir. Əlcmə hədə |
| + | |
| + | |
| + | dini geniiləndirmək ucun pqunt və |
| + | əlavə muqavimətlər, bə”zən də fotoguc- |
| + | ləndirici və ya yuksək tezlikli cə- |
| + | rəyan transformatorları tətbiq edi- |
| + | |
| + | |
| + | lir. |
| + | TERMOELEKTRİK SOYUDUCU — |
| + | soyuducu qurqu: soyuqluq iki MYXTƏ- |
| + | lif materialın kontaktından elək- |
| + | ə cərəyanı kecdikdə alınır (bax |
| + | eltye hadisəsi). T.s.-nun iipləmə |
| + | muddəti demək olar ki, qeyri-məhdud- |
| + | dur, kӱtləsi və əlculəri kicikdir. |
| + | Fizikada, tibdə, biologiyada, vakuum |
| + | texnikasında tətbiq edilir. |
| + | TERMOELEKTRİK HADİSƏLƏR— |
| + | metal və yarımkeciricilərdə isti- |
| + | lik və elektrik prosesləri arasın- |
| + | dakı qariılıqlı əlaqəni ifadə edən |
| + | 27 hadisələr toplusu. Zeyebek, |
| + | eltye və Tomson Hadisəsi T.H.-dir. |
| + | Zeyebek hadisəsi muxtəlif kecirici- |
| + | lərdən duzəldilmiiy və toxunma yerlə- |
| + | rinin temp-ru eyni olmayan qapalı |
| + | dəvrədə termoelektrik hərəkət quvvə- |
| + | sinin (termo e.H.q.) yaranmasıdır. |
| + | Tam termo e.h.q. kontaktlardakı T, |
| + | Bə T, temp-rlar fərqindən və materia- |
| + | lın təbiətindən asılı olub kicik |
| + | temp-r intervalında (T/— Q.) ilə duz |
| + | mӱtənasibdir: E=a (Ti—T.), T—mutləq |
| + | temp-r, a—xususi termo e.H.q.-dir. |
| + | Peltye hadisəsi iki muxtəlif na- |
| + | qilin kontaktından elektrik cərəya- |
| + | nı kecdikdə istiliyin udulması və |
| + | ya ayrılmasıdır. Ayrılan istilik |
| + | miqdarı (O) kontaktdan kecən cərə- |
| + | yan iiddəti (7) və onun gecmə muddə- |
| + | TH (tf) ilə mutənasibdir: O, = 1111 |
| + | |
| + | |
| + | (burada P—keciricinin materialla- |
| + | rının təbiətindən və temp-rundan |
| + | asılı olan əmsaldır). |
| + | |
| + | U.,. Tomson a və P əmsalları ara- |
| + | sında termodinamik munasibət yarat- |
| + | mıtidır: P=aT. Tomson hHadi- |
| + | səsinə gerə cərəyanlı naqil bo- |
| + | yunca temp-r dutjusu varsa, adi Co- |
| + | ul-Lents istiliyindən baptha cərəya- |
| + | nın istiqamətindən asılı olaraq |
| + | ya əlavə istilik miqdarı ayrılır, |
| + | ya da udulur: O =t (T,—Q.) (burada |
| + | t— Tomson əmsalıdır). T.h. termometr, |
| + | termoelektrik generator, soyuducu qur- |
| + | qular və s. cihazların yaradılması- |
| + | na imkan verir. |
| + | |
| + | Ədsə Kalapni kov S. Q., Elek- |
| + | trik bəhsi, B., 1968, İoffe A. F., Po- |
| + | luprovodnikovıe termozlementı, M.—L., |
| + | 1307 Smit R., Poluprovodniki, M., |
| + | 1982. |
| + | |
| + | |
| + | TERMOELEKTRON EMİSSİYASI, |
| + | Ricardson effekti — ge- |
| + | 3ƏDMHHI cisimlərin vakuumda və Ya |
| + | mӱxtəlif muçhitlərdə elektron burax- |
| + | ması. İngilis fiziki O, U. Ricard- |
| + | son tədqiq etmitdir (1900—01). Sər- |
| + | bəst elektronun metaldan cıxması |
| + | ucun onun kinetik enerjisi (E,) ro- |
| + | |
| + | |
| + | tensial cəpərin dərinliyindən, yəni |
| + | elektronun metaldan cıxı1q iiindən |
| + | (ef) beyuk olmalıdır (EL -eq). Ama - |
| + | |
| + | |
| + | qı temp-rlarda belə enerjili elek- |
| + | tronların miqdarı azdır. Temp-r art- |
| + | dıqca onların sayı artır və T.e. da |
| + | bəyuyur. Q.e.-nı iki elektrodlu ici |
| + | boll lampada muttahidə etmək olar. |
| + | Bu elektrodlardan biri cərəyanla |
| + | gezərdilən məftil (katod), ikincisi |
| + | termoelektronları yıqan soyuq elek- |
| + | |
| + | |
| + | ə, zi DA |
| + | ğı. Yə br af" |
| + | 3/ |
| + | 5 |
| + | 2 |
| + | 4 |
| + | | |
| + | | |
| + | | |
| + | | |
| + | | |
| + | 1 |
| + | 0 U: |
| + | Hər. 1. |
| + | |
| + | |
| + | trod(anod)-dur. T.e. zamanı (O, = O) |
| + | |
| + | |
| + | katoddan cıxan elektronlar onun ət- |
| + | rafında mənfi yuklu bulud (fəza |
| + | yuku) əmələ gətirir. Fəza yuku diodda |
| + | potensialın paylanmasını dəyijl di- |
| + | rir və elektronların hərəkət sur”əti- |
| + | |
| + | |
| + | ni gicildir. (U,-nın kicik mӱsbət |
| + | |
| + | |
| + | qiymətlərindən fəza yuku buludundakı |
| + | elektronların konsentrasiyası, onun |
| + | tormozlayıcı tə”siri azalır və anod |
| + | cərəyanın piddəti Boquslavski— Lənq- |
| + | |
| + | |
| + | mur qanunu ilə (4, – 192) dəyitir |
| + | (pək. 1, 0123 əyrisi). Anod gərginli- |
| + | yinin muəyyən qiymətində (O) katod- |
| + | dan cıxan (butun elektronlar anoda |
| + | catır, cərəyan ipiddəti maksimum 1, |
| + | (doyma cərəyanı) olur. £ |
| + | |
| + | |
| + | ӱ "İN qiyməti |
| + | gərginliyin sonrakı artmasından |
| + | asılı olmur (iək. 1, 0125, 01236 |
| + | və s. əyrilər). Doyma cərəyanının sıx- |
| + | |
| + | |
| + | LIRI (Ed katodun emissiyasını xa- |
| + | |
| + | |
| + | rakterizə edir və katodun təbiətin- |
| + | dən, onun temp-rundan asılıdır. Va- |
| + | kuumda bircinsli katodun /, doyma |
| + | cərəyanı sıxlıqının temp-rdan ası- |
| + | lılıqı Ricardson— Deiyman dusturu |
| + | ilə ifadə olunur: |
| + | |
| + | |
| + | 4=40 (1—/ )T2exr|—ef(T)/gT1 (1) |
| + | Burada A—katod sabiti (metallar |
| + | |
| + | |
| + | | a — |
| + | uyH A —120 4—=J" r |
| + | ə * sm? dər" )" |
| + | təlif enerjili termoelektronlar ucun |
| + | potensial cəpərdən əks olunma əmsa: |
| + | lıdır. Əksər diodlar ucun məlum |
| + | olmaYan A və q kəmiyyətlərini atdıq- |
| + | da (1) dusturu |
| + | |
| + | (2) |
| + | |
| + | |
| + | ya = Au Tzexr |—eF, (TukT| |
| + | iəklini alar. ef,(T) cıxınnı iti ka- |
| + | todun həqiqief (T) cıxıi ipindən az |
| + | |
| + | |
| + | HCƏ MYX- |
| + | |
| + | |
| + | y (a-sm) |
| + | |
| + | o |
| + | |
| + | (2 | 10 250 20 40 |
| + | |
| + | 5,0 |
| + | |
| + | -z 6.0 |
| + | 10 ə |
| + | mi qır |
| + | ağı k |
| + | |
| + | 0 4 1200 72000 2800 TH |
| + | |
| + | PLək. 2, |
| + | |
| + | |
| + | fərqlənir, /, və T-nin təcrubədə Əl- |
| + | culən qiymətlərinə gərə tə yin olunur, |
| + | ef, (T) katodun termoemissiya xassə- |
| + | |
| + | |
| + | sinin Yeganə xarakteristikasıdır və |
| + | Ya (T)-ni tə”yin etməyə imkan verir |
| + | (iqək, 2). |
| + | |
| + | (2)-dən gerunur ki, ef-nin azalma- |
| + | sı emissiyanı kəskin artırır. ef-nin |
| + | qiyməti katod səthinin vəziyyəti və |
| + | qurululpundan asılıdır. Katodların |
| + | emissiya qabiliyyətini və xidmət mud- |
| + | dətini artırmaq, iici temp-runu aHa- |
| + | qı salmaq ucun onların səthi qələvi |
| + | torpaq metal (barium, stronsium, kal- |
| + | sium) oksidi təbəqəsi ilə ertulur. |
| + | |
| + | T.e. hadisəsindən elektron lam- |
| + | palarında, elektron iqua boruların- |
| + | da və s.-də istifadə olunur. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Xerinq K., Nigolıs M., |
| + | Termozlektronnan əmissil, per. s anql., |
| + | M., 1950: FomenkoV Əmission- |
| + | nıe snonNstva materialov, Kiepv, 1970. |
| + | |
| + | |
| + | TERMOELEKTRӦN GENERATORU, |
| + | termoelektron enerji ce- |
| + | viricisi — istilik enerjisini |
| + | birbapa elektrik enerjisinə cevirən |
| + | qurqu, qızdırılmı1,i metalın elek- |
| + | tronlar buraxması hadisəsinə əsasla- |
| + | nır. Q. g.-nda cərəyan iiddəti elek- |
| + | tron buraxan elektrodun emissiya cə- |
| + | rəyanının iqiddəti ilə məhdudlanır. |
| + | Elektrodun qızma temp-ru artdıqca |
| + | f.i.ə. də artır. T.g.-nun tətbiqi az- |
| + | guӱclu (onlarla vt), kicik qabaritli |
| + | elektrik qurqularında daha perspek- |
| + | tivlidir. |
| + | |
| + | TERMOELEKTRON CEVİRİCİSİ, |
| + | termoelektron enerji ce- |
| + | viricisi—bax Termoelektron ge- |
| + | neratoru. |
| + | TERMOELEMENT—iit prinsipi ter |
| + | moelektrik hadisələrinə əsaslanan |
| + | muxtəlifcinsli keciricilər və ya ya- |
| + | rımkeciricilərdən ibarət elektrik |
| + | dəvrəsi (və ya dəvrənin bir hissəsi). |
| + | T. vasitəsilə Həm istilik enerjisini |
| + | birbata elektrik enerjisinə, həm də |
| + | əksinə, elektrik enerjisini istilik |
| + | enerjisinə cevirmək mumkundur. T. |
| + | əlcmə texnikasında (termocut kimi), |
| + | həmcinin termoelektrik generataru, |
| + | termoelektrik soyuducu, kondisioner |
| + | |
| + | |
| + | və s.-nin hazırlanmasında tətbiq |
| + | edilir. , |
| + | TERMOZİT—posa sӱngərinin bali- |
| + | |
| + | |
| + | qa adı. |
| + | |
| + | TERMOİZOLYASİYA MATERİAL- |
| + | LARI--bax İstilik izolyasiyası |
| + | materialları. |
| + | |
| + | TERMOİON EMİSSİYASI — ke- |
| + | zərmiyi cisimlərin ionlar buraxması. |
| + | Kimyəvi cəhətdən mӱrəkkəb cisimlə- |
| + | rin (mineral, duz, pquiiə və s.) T.e. |
| + | metalların T.e.-ndan fərqlənir. Kim- |
| + | yəvi mӱrəkkəb cisimlərin T.e. murək- |
| + | kəb xarakterlidir. Metalların Q.e. |
| + | metalın ionlarının (məxsusi T.e.), Ya |
| + | da metalların tərkibinə və səthinə |
| + | aiqar kimi duitən maddələrin ionla- |
| + | rının buraxılması hesabına gedə bi- |
| + | lər. Səthdən gedən T.e. daha ətraflı |
| + | eyrənilmiyidir. |
| + | |
| + | TERMOKAMERA əsasən, icərisində- |
| + | ki Havanın temp-ru muəyyən qanun uzrə |
| + | dəyipdirilə bilən rezervuardan iba- |
| + | rət sınaq qurqusu. Bax həmcinin Ba- |
| + | Frokamera. |
| + | |
| + | TERMOKARST, termik karst |
| + | (yun. (heqte-isti = karsi)— yeraltı bu- |
| + | zun əriməsi və donmusi qruntda donun |
| + | acılması nəticəsində yeraltı bo0i1- |
| + | luqların, batıq və cəkək relyef for- |
| + | |
| + | |
| + | TEPMOMETP |
| + | |
| + | |
| + | 211 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | malarının əmələgəlmə prosesi, İQli- |
| + | min istiləiyməsi, qruntda istilik re- |
| + | jiminin dəyməsi və s. səbəblərdən |
| + | bati verir. Coxillik donuiluq su- |
| + | xurları zonasında yayılmındır. |
| + | |
| + | TERMOKAUSTİKA (termo... -- yun. |
| + | KaizKozv—yandırıcı)— yuksək temp-r- |
| + | la daqlamaq usulu. Muasir tibb təcru- |
| + | |
| + | |
| + | bəsində, əsasən, qalvapokaustikadan |
| + | istifadə olunur. – |
| + | TERMOKİMYA —umumi halda fiziki |
| + | |
| + | |
| + | kimyanın, xususi halda isə kimyəvi |
| + | termodinamikanın bəlməsi. Reaksiya- |
| + | ların istilik effsktini, faza ge- |
| + | cidlərinin (məs., buxar əmələ gəlmə- |
| + | sinin) və baqiqa proseslərin istilik |
| + | miqdarını əlcmək və hssablamaq, isti- |
| + | lik tutumlarını, maddələrin və fi- |
| + | əngi-kimyYəvi sistemlərin entalniya |
| + | və entropiyasını, həmcinin bu kəmiy- |
| + | yətlərin temp-rdai asılılıqlarını |
| + | eyrənməklə mətqul olur. Q.-nıi təc- |
| + | rubi usulu kalarimetriyadır. Termo- |
| + | kimyəvi əlcmələr kalorimetrlə aparı- |
| + | lır. İstilik effektləri və istilik |
| + | tutumlarını eəyrənməyin zəruriliyini |
| + | ilk dəfə M. V. Lomonosov gəstərmiit- |
| + | dir (1752— 1754). Termokimyəvi əlcmə- |
| + | lərlə 18 əsrin 2-ci yarısında C. |
| + | Blek, A. Laviazye və P. Laplas məii- |
| + | qul olmuqilar. 19 əsrdə H. İ. Hess, P. |
| + | Bertlo, V. F. Luqinin və 6.-nın inlə- |
| + | rində kalorimetrik elcmələrin texni- |
| + | kası xeyli təkmillədirilmizdir. |
| + | Bir sıra proseslərin istilik ef- |
| + | fektləri Hess qanunu ilə hesablanır. |
| + | Hesablamalar ucun muxtəlif maddə- |
| + | lLərii staipdar1t əmələgəlmə istilik- |
| + | |
| + | |
| + | lərindən (AN sa). uzvi maddələrin |
| + | |
| + | |
| + | qarlpılıqlı təsirində isə onların |
| + | stapdart yapma istiliklərindən isti- |
| + | fadə olunur. Kimyəvi reaksiyaların |
| + | |
| + | |
| + | AN, -i baiqa temp-rlarda Kirxhof |
| + | |
| + | |
| + | təpliyi ilə hesablanır. |
| + | Termogimyəvi tədqiqat nəticəsində |
| + | alınan məqlumat və muəyyən edilmiiy |
| + | qapunauyqupluqlardan texnoloji pro- |
| + | seslərin istilik balansını duzəlt- |
| + | mək, yanacaqrın istilik yaratmaq qa- |
| + | biliyyətini hesablamaq, maddələrin |
| + | epergetik xarakteristikaları ilə |
| + | tərkibi, qurululu, davamlılıqı və |
| + | reaksiyaya girmək qabiliyyətləri ara- |
| + | sındakı əlaqələri muəyyən etmək ucun |
| + | istifadə olunur. Məhlulların ter- |
| + | mokimyası (istilik tutumunu, həll- |
| + | olma istiliyini, qarıtima və buxar- |
| + | lanma istiliklərini və s. tə yin et- |
| + | mək) kepiti ipkinmaf etmiidir. T.- |
| + | nın usulları kalloid kimyada, bio- |
| + | loji proseslərin eyrənilməsində və s. |
| + | tədqiqatlarda tətbiq olupur. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Skuratov S. M., Kole- |
| + | lon V. P. Varob hev A F.. Termoxi- |
| + | min, c. 1—2, M.. 1964—66, Bepson S. |
| + | Termoximiceskan kinetika, per. s anql., |
| + | M., 1971: Manaxona A, M., Fizi- |
| + | ceskan i kolloidnan ximin, Minsk, 1981, |
| + | |
| + | |
| + | TERMOKİMYƏVİ QAZ ANALİZA- |
| + | TORU—bax Qaz apalizatoru. |
| + | |
| + | TERMOGEN—hipotetik istilik mad- |
| + | dəsi (cəkisiz maye): 18 əsrdə və 19 əs- |
| + | rin əvvəllərində istilik hadisələri- |
| + | pi (istilik mubadiləsi, cisimlərin |
| + | qızması, istidəp genilənmə və s.) |
| + | izah etmək ucun imtlədilirdi. T.-in |
| + | cəkisiz və baiqa maddələrə nisbətən |
| + | daha mӱtəhərrik olduqu və buna gərə |
| + | də maddənin kicik məsamələrinə daxil |
| + | olaraq onları geniiləndirə bildiyi |
| + | qəbul edilirdi. İstilik hadisələri- |
| + | |
| + | |
| + | 14*, |
| + | |
| + | |
| + | ” |
| + | |
| + | |
| + | “ 8 |
| + | |
| + | |
| + | nin atom və molekulların hərəkəti |
| + | nəticəsində Yarandıqı subut olunduq- |
| + | dan sonra (19 əsrin əvvəlləri) bu |
| + | ideyadan imtina edildi. |
| + | TEPMOKEH BAKTEPH/AHRAP (mep- |
| + | MO... “- İYH. gen6s — TepəHəH)—66)/yMə |
| + | prosesində xeyli istilik ayıran bak- |
| + | teriyalar. T.b.-a yuksək temp-rda in- |
| + | kipaf edə bilən bakteriyalar aid- |
| + | dir (Bax Termofil orqanizmlər). |
| + | TERMOMAQNİT EMALI —termik |
| + | e”malın bir nəvuş metal və ərintilər- |
| + | dən hazırlanan məmulatları maqnit |
| + | sahəsində soyutmaqla, onların bə”zi |
| + | maqnit xassələrini yaxitılaqdırmaqa |
| + | imkan verir. |
| + | |
| + | TERMOMAQNİT ƏRİNTİLƏR-—di- |
| + | gər maqnit materiallarından fərqli |
| + | olaraq maqnit induksiyası temp-r də- |
| + | yipməsi ilə demək olar ki, xətti su- |
| + | rətdə dəyitən metal ərintiləri. T.ə.- |
| + | in uc əsasqrupu məqlumdur: mis-nikel |
| + | (30—4096 Si), dəmir-nikel (3094 Ni) |
| + | və xrom (1496 -dək), aluminium (1,596 - |
| + | dək), manqanla (296 -dək) legirlənmiiy |
| + | dəmir-nikel (30—38 94, MC1) ərintilə- |
| + | ri. Kalmalloy, termalloy və kompen- |
| + | satorlar bu qrupların tipik numayən- |
| + | dələridir. T.ə.-dən maqnit-elektrik |
| + | cihazlarında sabit maqnitlərin |
| + | temp-r xətalarını azaltmaq ucun ipunt |
| + | kimi istifadə olunur. Ərintilərin |
| + | ill temp-rları diapazonu—50 ilə |
| + | 1702S arasında dəyitir. |
| + | TERMOMAQNİT HADİSƏLƏR—tem- |
| + | peratur qradiyentinə malik kecirici- |
| + | lərin və yarımgeciricilərin elektrik |
| + | və istilik xassələrinə maqnit sahəsi- |
| + | nin tə”siri ilə yaranan hadisələr: hə- |
| + | rəkət edən yuklu zərrəciklərə maqnit |
| + | sahəsinin tə”siri nəticəsində baii ve- |
| + | rir. Maqnit sahəsi hərəkət edən yuk- |
| + | lərin trayektoriyasını əyir, elektrik |
| + | cərəyanını və onunla barlı istilik |
| + | selipi əvvəlki istiqamətindən dəidə- |
| + | rir (bax Lorents quvvəsi). Nəticədə |
| + | elektrik cərəyanının və istilik se- |
| + | linin maqnit sahəsinə perpendikulyar |
| + | istiqamətdə toplananı meydana cıxır. |
| + | T.h. maqnit sahəsinin iptensivliyi |
| + | (N), keciricidəki temp-r qradiyenti |
| + | (AT), istilik selinin sıxlıqrı (U/) |
| + | və əlcӱulən əmsal istiqamətinə paralel |
| + | vektorların (CM) qarlpılıqlı vəziyyə- |
| + | tinə gərə iki sinfə bəlunur. İlkii |
| + | temp-r qradiyentintə perieidikulyar |
| + | və ya paralel istiqamətdə əmələ gələn |
| + | T.H.-ə uyqun olaraq epipə və uzununa |
| + | T.H. deyilir. Əsasən, dord (iki eninə, |
| + | iki uzununa) termomaqpit hadisə var- |
| + | dır. Eninə Nerist— Ettinqs- |
| + | hauzen hadisəsi: N və UU vek- |
| + | torlarına perpepdikulyar istiqamət- |
| + | də potensiallar fərqinin: Riqi—Le- |
| + | dug hadisəsi), N və M/ vektorlarına |
| + | perpendikulyar istiqamətdə temp-r |
| + | fərqininu, uzununa Nərnst— Ettinqs- |
| + | hauzen hadisəsi numunə boyunca əlavə |
| + | potensiallar fərqinin (termo e.H.q.- |
| + | pip maqnit sahəsində dəyitməsi), Ma- |
| + | ci—Riqi—Leduk hadisəqi isə numunə |
| + | boyunca əlavə temp-rlar fərqinin əmə- |
| + | lə gəlməsindən (istilikkecirməpin |
| + | maqnit sahəsində dəyitməsi) ibarət- |
| + | dir. Eninə Nernst— Ettinqshauzen Ha- |
| + | disəsində elektrik sahəsinin yaranma- |
| + | sı mexanizmi belədir: nӱmunədə temp-r |
| + | qradiyenti olduqda, isti ucdan hərə- |
| + | kət edən Yukdapıyıcıların sur”əti |
| + | əks istiqamətdə ərəkət edənlərin |
| + | sӱrqətindən beyuk olduruna gərə maq- |
| + | nit sahəsinin tə”"siri ilə onların |
| + | qart səthlərə yənəlməsi eyni olmur |
| + | |
| + | |
| + | və qərarlatimızll halda eninə poten- |
| + | siallar fərqi yaranır. |
| + | və" Smit R., Poluprovodniki, M., |
| + | |
| + | |
| + | TEPMÖMETP (utermo...4-...metr) — |
| + | maddələrin fiziki xassələrinin də- |
| + | yipməsinə əsasən temperaturu əlcmək |
| + | ucun cihaz. T.-lər əz xassələrinə və |
| + | tətbiq sahələrinə gərə bir-birindən |
| + | fərqlənir. Temp-ru əlcmək çcun həm- |
| + | cinin təzyiqin, elektrik muӱqaviməti- |
| + | nin, maqnit qavrayıcılarının, ter- |
| + | moelektrik hərəkət quvvəsinin və s.- |
| + | lin temp-ra gərə dəyidnməsindən isti- |
| + | fadə edilir. QTermometrik maddələ- |
| + | rə, onların xassələrinə, tətbiq sahə- |
| + | lərinin spesifik xususiyyətlərinə gə- |
| + | rə muxtəlif T.-lər var. Mayeli T.., |
| + | qaz T.-i, mӱqavimət T.-i, termoelekt- |
| + | rik T. daha genin yayılmımdır. Ma- |
| + | yeli T.-lərdə (—200–-- 750*S) termome- |
| + | trik cisim kimi muxtəlif mayelərdən |
| + | istifadə olunur. Mayeli T.-in bir |
| + | hissəsi maye ilə doldurulmuli odada- |
| + | vamlı ipəffaf pqutiə boru və ona |
| + | yapılidırılmıit rezervuarlardan iba- |
| + | rətdir. Borunun ӱzərində, əlcmə in- |
| + | tervalından asılı olaraq, bərabər |
| + | hissələrə bəlunmuiq iqkala var. Prak- |
| + | tikada mayenin həcminin temp-ra gə- |
| + | rə dəyinməsindən istifadə edilir. |
| + | Mayeli T.-də termometrik maddə kimi |
| + | kerosin (—204-- 300*S), toluol (—80 -- |
| + | 100*2S), civə (—35--7502S) və s. i11- |
| + | lədilir. Yaxitı təmizləndiyinə, iqu- |
| + | pəni islatmadıqına, doymui buxar |
| + | təzyiqinin kicik olmasına gərə civə- |
| + | li T.-lər geniti yayılmındır. Lakin |
| + | mayeli T.-lərdə temp-r tikalası muçəy- |
| + | yən dərəcədə termometrik cismin xas- |
| + | sələrindən asılıdır. Termometrik |
| + | maddə kimi qızdırıldıqda eyni tərz- |
| + | də genitilənən seyrəklətdirilmiin qaz- |
| + | lardan (M., N,, Ne) istifadə olunur. |
| + | Bu T.-in həssas elementi qazla dol- |
| + | durulan rezervuardır. Muəyyən miq- |
| + | darda geturulmuti qazın həcmi (R = |
| + | =s0P5() və ya təzyiqi (U—sop56) temp-r- |
| + | dan xətti asılı olduqruna gərə ter- |
| + | modinamik temp-r bu asılılıqdan |
| + | beyuk dəqiqliklə tə yin olunur. Qaz |
| + | T.-i temp-ru 25-1800 K intervalında |
| + | |
| + | |
| + | 3:10—9—2-10—2 həssaslıqla elcur, |
| + | maqnit sahəsinin tə”sirinə mə”ruz |
| + | qalmır. |
| + | |
| + | Qaz T.-ləri muxtəlif tədqiqatlar- |
| + | da, stapdartla:tidırmada istifadə |
| + | edilir. Qermoelektrik Q.-lərdə ter- |
| + | mometrik maddə tətbiq sahəsinə və tə- |
| + | ləb olunan həssaslıqa gerə secilir. |
| + | Termoelektrik Hərəkət quvvəsinin əl- |
| + | culməsinə gərə temp-ru təyin etmək |
| + | ucun empirik dustur və cədvəldən is- |
| + | af olunur. Termoelektrik T. cox |
| + | yӱksək və cox alcaq temp-rları 0lc- |
| + | məyə imkan verir. Qəmiz metal, ərin- |
| + | ti və yarımgeciricilərin elektrik |
| + | mӱqavimətinin (K) temp-rdan asılı |
| + | olaraq dəyinməsinə gərə də temp-r tə”- |
| + | yin edilir (muqavimət T.-i). Termo- |
| + | Merrik maddə belə T.-lərdə də T.-in |
| + | tətbiq sahəsinə gərə secilir. Kimyəvi |
| + | cəhətdən tə”sirsiz və muqaviməti sa- |
| + | bit olduquna gerə platin muqavimət |
| + | T.-i (—263-- 10632S) geniiy tətbiq olu- |
| + | nur. Platin T.-indən baiyqa mis, ni- |
| + | kel, gumuli T.-ləri, tunc T.-ləri, Se, |
| + | 5, və Ze yarımkecirici T.-ləri daha |
| + | geniti yayılmıtddır. Alcaq temp-rla- |
| + | rı əlcmək ucun kondensasiya 1.-i, |
| + | akustik T., maqnit T.-indən də isti- |
| + | fadə olunur. |
| + | |
| + | |
| + | 212 |
| + | |
| + | |
| + | Meteorologiyada havanın və torpa- |
| + | qın, hidrologiyada suyun temp-ru, əsa- |
| + | sən, mayeli (civəli, spirtli) T.-lərlə |
| + | əlculur. Tibdə maks. temp-r prinsipi |
| + | ilə ipləyən civə T.-i geniiy Yayıl- |
| + | mıdır. Bədən temp-runu əlcmək ucun |
| + | tibb T.-indən baiqa, elektrotermo- |
| + | metrdən, habelə termoqrafdan da is- |
| + | tifadə edilir (bax həmcinin Təmnə- |
| + | ratur :ikalası). |
| + | |
| + | Əd. Popov M. M., Termometril |
| + | i kalorimetril, 2 izd., M., əd, Ca- |
| + | nenbeBB. M., Eypc oömeiflt fiziki, t. |
| + | 2, M., 1982, |
| + | |
| + | TEPMOMEXAHHKH E”MAH (TME)— |
| + | metal və ərintilərdə muxtəlif ardı- |
| + | cıllıqla aparılan plastik deforma- |
| + | siya, qızdırma (termik e”mal) və so- |
| + | yutma əməliyyatları məcmusu. TME |
| + | nəticəsində metalın son strukturu, |
| + | buna muvafiq olaraq da onun xassələ- |
| + | rinin formalaiması plastik defor- |
| + | masiyanın yaratdırı yuksək sıxlıq |
| + | və qurulunl catımimazlıqının opti- |
| + | mal bəlutidurulməsi iəraitində baii |
| + | verir. Yuksək temp-rlu və alcaq temp-r- |
| + | lu TME-a bəlunur. Plastik deforma- |
| + | siya poladın alcaq temp-rlu TME- |
| + | da austenitin yenidən kristallaima |
| + | temp-rundan apaqı temp-rda, yuksək |
| + | temp-rlu QTME-da isə adətən polimorf |
| + | cevrilmənin yuxarı bəhran nəeqtəsin- |
| + | dən yuksək temp-rda aparılır. Plas- |
| + | tik deformasiya və termik emal əmə- |
| + | liyyatlarının aparılması ardıcıl- |
| + | lıqına gərə QTME nəvləri 4 sinfə |
| + | ayrılır: deformasiya termik e”mal- |
| + | dan əvvəl aparılır: termik emal |
| + | prosesində deformasiya edilir, de- |
| + | formasiya termik emaldan sonra ye- |
| + | rinə yetirilir: material həm termik |
| + | eqmaldan əvvəl, həm də sonra defor- |
| + | masiya edilir. TME materialların |
| + | konstruktiv məhkəmliyinin yuksəldil- |
| + | məsi yollarından biridir. |
| + | TERMONUVƏ REAKSİYALARI — |
| + | cox yuksək temperaturlarda (107 K və |
| + | daha yuksək) yunguӱl atom nӱvələri ara- |
| + | sında gedən sintez örpəəuqəl HYBƏ |
| + | reaksiyaları. Yungul nuvələrin XY- |
| + | susi (bir nuklona duttən) rabitə ener- |
| + | jisi orta cəkili nӱvələrin xususi |
| + | rabitə enerjisindən az olduqundan, |
| + | yuӱngul nӱvələr birlətərək nisbətən |
| + | vrır nӱvə əmələ gətirdikdə (sintez |
| + | etdikdə) kulli miqdarda nӱvə enerji- |
| + | si (reaksiyada alınan və zərrəciklə- |
| + | rin kinetik enerjisi ipəklində) ayrı- |
| + | lır. T.r.-nın getməsi ucun atom nuvə- |
| + | ləri bir-birinə kifayət qədər (nuvə |
| + | quvvələrinin təsir radiusu tərtibin- |
| + | də =10:3 sm) yaxınlamqmalıdır. La- |
| + | kin atom nӱvələri musbət elektrik |
| + | yuğunə malik olduqundan, onlar ara- |
| + | sında elektrostatik kulon dəfetmə |
| + | quvvəsi məvcuddur. Bu onların bir- |
| + | birinə yaxınlamasına mane olur. |
| + | Atom nuçvələri beyuk kinetik enerjiyə |
| + | malik olduqda, bu quvvəyə ustun gəlib |
| + | bir-birinə kifayət qədər yaxınlata |
| + | bilər. Bunun ucun atom nuvələrindən |
| + | ibarət sistemin (plazmanın) cox yuğ- |
| + | sək temp-radək qızdırılması tələb |
| + | olunur. Kainatda Q.r. ulduzların da- |
| + | xilində, Yer pəraitində isə guclu qaz |
| + | bopalmaları, sur”ətli zərrəciklərin |
| + | intensiv dəstəsi, lazer pqualarının |
| + | guclu impulsu və Ya guclu nuvə part- |
| + | layhipiları vasitəsilə alınmıiyq H0X |
| + | yuğsək temp-rlarda gedə bilir. |
| + | |
| + | Heliumun *Ne izotopunun nuvəsi |
| + | digər yungul nuvələrə nisbətən bəyuk |
| + | xususi rabitə enerjisinə malik oldu- |
| + | |
| + | |
| + | TERMOMEXANİKİ E”MAL |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Cədvəl |
| + | | Ayrılan |
| + | “No Reaksiyalar pal Ye Reaksiyalar enerji |
| + | K, (MeB) | (MeB) |
| + | E- : : : R ———K———,.XVv.v.,..,. |
| + | 1 rrəOze yd 2,2 8 T-T-Ne-2p 11,3 |
| + | 2 p3D-3He-?y 55 9 PO:zNe--“Necr 18,4 |
| + | 3 r-Tə*Ne--t 19,7 10 8He4-3He 9*Ne- 2r 12,8 |
| + | 4 D-:D-T-p 4,0 11 n-:“Li“HeoT 4,8 |
| + | 5 D:D-.He:n 3,3 12 p-7Li-——“He-“He “7 17,3 |
| + | 6 D:3D-."Hee7 24,0 13 — D4"Li--“He4“He 224” |
| + | 7 D-4T--“Hein 17,6 14 D::7Li-“He-“Heinİl 15.0 |
| + | |
| + | |
| + | -— — — — — —————......—...,.—,.,,.,,,,—,.,,————,”,”—. |
| + | |
| + | |
| + | qundan, T.r.-ında enerjinin ayrılma- |
| + | sı, əsasən, dərd protonun (hidrogen nu- |
| + | vəsinin) birlətərək *Ne nӱvəsi siptez |
| + | etməsi nəticəsində ayrılır. T.r.-nda |
| + | hidrogenin aqır izotopunun nuvəlsri |
| + | deytron (O), triton (T) və s. yungul |
| + | nӱvələr iptirak edir. Cədvəldə əsas |
| + | T.r. və bu reaksiyalarda ayrılan |
| + | enerji verilmiitdir. |
| + | |
| + | r. ulduzların yaranması pro- |
| + | sesində və ulduzlar daxilində gedən |
| + | proseslərdə kimyəvi elementlərin atom |
| + | nuvələrinin sintezinin əyrənilməsinə |
| + | imkan verir. |
| + | |
| + | Kainatda T.r. ulduzların enerji |
| + | mənbəyi və kimyəvi elementlərin sinte- |
| + | zi kimi iki muhum rol oynayır. Nor- |
| + | mal homogen ulduzlar, o cumlədən |
| + | Gunət ucun əsas enerji mənbəyi dərd |
| + | protonun Helium *Ne nuvəsinə və iki |
| + | pozitrona cevrilməsi prosesidir. Bu |
| + | proses iki yolla gedir: |
| + | |
| + | 1) proton-proton x(rr) zənciri və ya |
| + | hidrogen sikli: |
| + | |
| + | |
| + | pEDpəD He” kv, ey ə ə 2: |
| + | r —- D— He Tı, |
| + | 3Ne--*Neə*Ne-- 2r. |
| + | |
| + | NƏTİCƏDƏ |
| + | |
| + | Ar-“Ne-- 267 4- 26,72 Mev |
| + | |
| + | |
| + | alınır. |
| + | 2) Karbon-azot (SC) və ya karbon sikli: |
| + | |
| + | |
| + | p4-12C-ə 3N “-yy 13N93C He” 4-v) |
| + | p 3C”—”N-Evy, pc 1N”—50 Hy, |
| + | 150-955N--e” vi p4-:19N”712C “He, |
| + | |
| + | Nəticədə |
| + | |
| + | |
| + | 4r — “Ne -- 267 -- 25,03 -- (1,70) Mev |
| + | alınır. Burada **S nuvəsi kataliza- |
| + | tor rolunu oynayır. |
| + | |
| + | |
| + | Cox yuksək temp-r və sıxlıqa malik |
| + | olan ulduzlarda helium və neon sikli |
| + | də məvcuddur. Bunlardan baiqa ul- |
| + | duzların daxilində 3 *Ne ə 0 4- çu, |
| + | £4C-L 4He—66O -Hvy, 18O 4- *Ne — 29Ce-- cu |
| + | və s. Q.r. da gedərək kimyəvi element |
| + | lər sintez olunur. |
| + | |
| + | Gunəi və ulduzların kutlələri |
| + | cox Ok olduqundan, Kainatda T.r. |
| + | nın getməsi ucun isti plazmanın sax |
| + | lanması və termoizolyasiyası qravi- |
| + | tasiya hesabına əldə edilir. Yer ilə- |
| + | raitində isə buplar cətinlik tərə- |
| + | dir. Buna gərə də Yer iqəraitində be- |
| + | yuk miqyaslı Q.r.-nın alınması və |
| + | onun enerjisindən istifadə olunma- |
| + | sı, hələlik Yalnız hidrogen bomba- |
| + | sının partlayını ipəklində mumkun- |
| + | dur. Hidrogen bombasının partla- |
| + | ması ucun əvvəlcə onun daxilində olan |
| + | atom bombası partlayır, cox Yuksək |
| + | temp-r alınır, sonra isə T.r. gedir, |
| + | hidrogen bombası partlayır. Hidro- |
| + | |
| + | |
| + | gen bombası partladıqda ayrılan |
| + | enerjinin miqdarı (-102* erq) Yer ku- |
| + | rəsində bir həftədə hasil olunan elek- |
| + | trik enerjisi qədərdir. Hidrogen |
| + | bombalarında, əsasən, cədvəldə veril- |
| + | mi 4: 5: 7 və 12 T.r.-ndan istifadə |
| + | olunur. Ən effektiv T.r. 7 reaksiya- |
| + | sıdır. |
| + | |
| + | Yer təraitində T.r.-nın enerji- |
| + | sindən dinc məqsədlərlə istifadə et- |
| + | mək ucun idarəolunan T.r. almaq la- |
| + | zımdır. Burada əsas cətinlik cox yuk- |
| + | sək temp-rlu plazmanın alınması və |
| + | onun termoizolyasiyasıdır. İdarəolu- |
| + | nan T.r. alınmasının tədqiqinə dair |
| + | bir cox usullar və qurqular təklif |
| + | edilmipdir. Bunlardan ən MYİYMY, |
| + | sovet alimlərinin yaratdıqı cQoka- |
| + | makə qurqularıdır. cQokamakə qurqu- |
| + | larının daha da təkmillətdirilməsi |
| + | sahəsində sovet və həmcinin, xarici |
| + | əlkə alimləri geni tədqiqatlar apa- |
| + | rır. İdarəolunan T.r. alınması |
| + | ucun, əsasən, cədvəldəki 7: 5 və həm- |
| + | cinin 4 və 12 reaksiyalarından isti- |
| + | fadə edilir. 4 və 11 T.r.-ndan nadi |
| + | HYBƏ yanacaqı olan 3H nuvəsinin (T) |
| + | alınması ucun də istifadə olunur. |
| + | T.r.-ndan sur”ətli neytron selinin |
| + | mənbəyi kimi də istifadə edilir. |
| + | İdarəolunan T.r.-nın gedə biləcəyi |
| + | reaktorların yaradılması gələcəyin |
| + | energetika məsələsinin həllində mu- |
| + | hum rol oynayacaq. |
| + | |
| + | Ədq Arpimovic L. A., Uprav- |
| + | llemır termoldernır reakini, 2 izd.,, |
| + | M.. 1963: Oraevski N V. N., İdernal |
| + | onerqetika, Kiev, 1978, Pirokov 10. |
| + | aa n N. P., İdernal fizika, M., |
| + | |
| + | |
| + | TERMOPLASTLAR qəlibləmədən |
| + | sonra Yenidən təkrar e mal oluna bi- |
| + | lən plastik kӱtlə. Ən geniiy yayıla- |
| + | nı "olivinilxlorid, polistrol, po- |
| + | liet(l n tərkiblilərdir. |
| + | TERMOREZİSTOR—bax Termistor. |
| + | TERMOS (yun. (Heqqlӧəzv—ilıq, isti)— |
| + | ərzaq məhsullarını sabit temp-rda |
| + | saxlamaq ucun ikiqat divarlı qabd| |
| + | Duar qabının bir nevu. Temp-ru 24 |
| + | saata qədər sabit saxlaya ilir. |
| + | Məpiətdə (həcmi 0,25 l-dən 2 l-dək) |
| + | və ictimai iaiyə mӱəssisələrində (həc- |
| + | MH 30 l-ə qədər) iilədilən (məhsulu |
| + | saxlamaq və ya dapımaq ucun) T. nev- |
| + | ləri var. Yeyipti məhsullarının sax- |
| + | lanması ucun kisə pəklində hazır- |
| + | lanmınn T.-lar da olur. |
| + | TERMOSTAT (mepo...--iyH. statos— |
| + | durqun, tərpənməz) — hududlanmın |
| + | həcmdə temp-ru sabit saxlamaq ucun |
| + | cihaz. İstilik izolyasiyası ilə xa- |
| + | rici muhitdən təcrid edilmiiy boru |
| + | (qab) ipəklindədir. Q.-da temp-run |
| + | sabitliyi ttermotənzimləyici və Ya |
| + | muəyyən temp-rda baiq verən faza Ke- |
| + | |
| + | |
| + | TERPENLƏR |
| + | |
| + | |
| + | 213 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | cidi (buzun əriməsi, suyun qaynaması |
| + | və s.) ilə tə min edilir. 60" S-dən |
| + | 500*S-yə qədər temp-rlar intervalı |
| + | Ucӱn mayeli Dpirtli, sulu, yarlı, |
| + | duzlu).T., 5900”S-dən 1200"S-yədək temp- |
| + | rlar ucun elektrik sobaları tətbiq |
| + | edilir. 0*S-dən altarı temp-rlar ucun |
| + | olan T.-lar kriostat adlanır. |
| + | T. fiziki-kimyəvi, bakterioloji və s. |
| + | |
| + | |
| + | tədqiqatlarda, radioelektronikada, |
| + | kinofototexnikada və s.-Də tətbiq |
| + | edil |
| + | |
| + | |
| + | ir. |
| + | TEPMOCOPEP—6ax Atmosfer. |
| + | TERMOTERAPİYA, istilik mua- |
| + | licəs i—fizioterapevtik mualicə |
| + | usulu: orqanizmə istilik tə siri ges- |
| + | tərən muxtəlif fiziki vasitələrin |
| + | mualicə məqsədi ilə tətbiqi. Ev ilə- |
| + | raitində su və elektrik isidicilərin- |
| + | dən, habelə isidici kompreslərdən, |
| + | təpitmələrdən istifadə edilir. Tibb |
| + | mӱəssisələrində T. parafin, torf, |
| + | mӱalicə palcıqları, ozokerit, isti |
| + | qum, yerli və umumi vannalar, eyni |
| + | zamanda gunəi pquaları, muxtəlif |
| + | elektrik lampaları, yuksək və infra- |
| + | yӱksəktezlikli elektrik və s. vasi- |
| + | tələrlə həyata kecirilir. |
| + | |
| + | .-nın orqanizmə umumi təqsiri |
| + | reflektor yolladır: istiliyin tə si- |
| + | rindən dəridə yerlətən sinir ucları |
| + | qıcıqlanır, qıcıq mərkəzi sinir |
| + | sisteminə nəql olunur. Nəticədə qan |
| + | və limfa devranı yaxtılaqrır, mad- |
| + | dələr mӱbadiləsi sur”ətlənir, bir |
| + | sıra bioloji fəal maddələr yaranır, |
| + | aqrılar azalır, iltihab sorulur. |
| + | Sinir xəstəliklərində (radikulitlər, |
| + | nevritlər, nevralgiyalar), hərəkət-is- |
| + | tinad sistemi (artritlər, miozitlər |
| + | və s.), qarın bopluqu orqanları, ha- |
| + | belə bir sıra ginekoloji xəstəlik- |
| + | lərdə və s. istifadə edilir. Kəskin |
| + | iltihabi və irinli xəstəliklərdə, ya- |
| + | man ppiplərdə, vərəm, aqır urək-da- |
| + | mar xəstəliyində, həmcinin hiperto- |
| + | niyada T.-dan istifadə etmək olmaz. |
| + | |
| + | Əd. Pasınkov Y. İ., Umumi fi- |
| + | zioterapiya, B., 1980. |
| + | |
| + | |
| + | TERMOTƏNZİMLƏ YİCİ—bina, qab |
| + | boru kəməri, soba və s. obyektlərdə |
| + | temp-ru lazımi səviyyədə avtomatik |
| + | saxlamaq ucun qurqu. T. temp-run də- |
| + | yipməsi ilə parametrləri dəyiiyən |
| + | əlcmə ceviricisi (verici) və icra- |
| + | edici orqandan ibarətdir. İiy prin- |
| + | sipinə gərə verici (bax Dilatometr), |
| + | termoelektrik və s. tipli Q.-lər var. |
| + | TERMOFİL ORQANİZMLƏR (əzler- |
| + | MO...-kİiyH. phil66--ceBHpəM), T € D M O- |
| + | dq Hn n Ə p—45”C-nən İyxapbı TEMH-p4a |
| + | yaayan orqanizmlər (əksər orqanizm- |
| + | lər ucun məhv olma temp-ru). Bəzi ba- |
| + | lıqlar, muxtəlif onurqasızlar (qurd- |
| + | lar, cuculər, molyusklar) və mikro- |
| + | orqanizmlər (ibtidailər, bakteriya- |
| + | lar, aktinomisetlər, gəbələklər, yo- |
| + | sunlar), bə”zi ayıdeiəyikimilər, ci- |
| + | cəkli bitkilər T.o.-dir. T.o. isti |
| + | bulaqlarda, termal sularda, torpaqın |
| + | ust qatında, termogen bakteriyaların |
| + | fəaliyyəti nəticəsində uӱuzvi maddələ- |
| + | rin (nəm ot topası, torf, peyin) qız- |
| + | dırdıqı yerlərdə yapayır. T.o. tro- |
| + | piklərin sakinidiry həmcinin homo- |
| + | yoterm heyvanların bədənində yatayan |
| + | saprofitlər və parazitlərdir. |
| + | |
| + | TERMOCEVİRİCİ — termoelektrik |
| + | hadisələrinə əsaslanaraq dəyiiyyən cə- |
| + | rəyanı sabit cərəyana cevirən qurqu. |
| + | Əsasən, termoelektrik əlcmə cihazla- |
| + | rında istifadə edilir. Dəytilən cə- |
| + | |
| + | |
| + | rəyan elektrik qızdırıcısından və |
| + | termoelementdən (termocut) ibarətdir. |
| + | İszlilik itkisini azaltmaq və T.-nin |
| + | həssaslıqını artırmaq ucun T.-lər |
| + | coxelementli qurulur və vakuumda |
| + | yerlətidirilir. |
| + | |
| + | TERMOCUT—əz aralarında birləit- |
| + | dirilmii (lehimlənmiyi) iki muxtə- |
| + | lifcinsli elektrikkecirici element- |
| + | dən (adətən, metal keciricilərdən, |
| + | bə”zən yarımkeciricilərdən) ibarət |
| + | temp-r vericisi. Q.-un ipi Zeyebek |
| + | hadisəsinə əsaslanır, Əgər lehimlər |
| + | (kontaktlar) muxtəlif temi-rlarda |
| + | yerlətdirilərsə, onda T. dəvrəsində |
| + | THİMƏTH €HCTHP BƏ €COİYT?P KOHTAKT/a- |
| + | rın temp-rlar fərqindən və kecirici- |
| + | lərin materiallarından asılı olan |
| + | e.h.q. yaranır.T. temp-ru əlcən qurqu- |
| + | larda, muxtəlif avtomatlatdırıl- |
| + | mıtl idarəetmə və nəzarət sistemlə- |
| + | rində tətbiq edilir. |
| + | |
| + | TERNİ (Teqp:) — İtaliyada ipəhər. |
| + | Terni əyalətinin inz.m. Nəql qoviyarı. |
| + | Nera cayı sahilindədir. Əh. 113,1 min |
| + | (1979). Qara metallurgiya, matınqa- |
| + | yırma, kimya sənayesi, toxuculuq, 1182- |
| + | kər, dəri, mebel, cut mӱəssisələri, |
| + | yaxınlıqında SES-lər kaskadı (Ve- |
| + | lino cayında) var. |
| + | |
| + | TERNOPOL, kecmipdə Tarnapol |
| + | (adı geyəm tarlalarından gəturuӱl- |
| + | mupdur)—USSR-də iəhər. Ternopol |
| + | vil.-nin mərkəzi. Seret cayı (Dnest- |
| + | rin qolu) sahilindədir. D.y. və avto- |
| + | mobil yolları qovpaqı. Aeroport. |
| + | Əh. 168 min (1983). Yeyinti, yungul, |
| + | mapınqayırma, elektrotexnika və me- |
| + | tal emalı, tikinti materialları sə- |
| + | nayesi, cini, mebel muəssisələri, |
| + | in-t, teatr, filarmoniya və s. var. 1540 |
| + | ildən məqlumdur. |
| + | |
| + | TERNOPOL VİLAYƏTİ—USSR-də |
| + | vil. 1939 il dekabrın 4-də təpkil |
| + | edilmindir. Sah. 13,8 min km”, ƏH. |
| + | 1162 min (1983, 1 yanvar). 16 r-nu, 16 |
| + | iəhəri, 15 iltq var. Mərkəzi Terno- |
| + | pol i1.-dir. |
| + | |
| + | Təbiət. T.v.-nin ərazisi Podol yuk- |
| + | səkliyinin q. hissəsini tutur. Maks, |
| + | hund. 443 m. İqlimi mulayim konti- |
| + | nentaldır. Orta temp-r yanvarda c.-da |
| + | —4,62S, 1im.-da —5,72S, iyulda muva- |
| + | fiq olaraq 19,4 və 18,3” S-dir. İllik |
| + | yaqıntı 600—680 mm. Ən bəyuk ua) |
| + | Dnestrdir. Coxlu nohur var. Əsasən, |
| + | qara torpaqlar yayılmımdır. Ərazi- |
| + | nin 2/3-sindən coxu iumlanır. Meilə- |
| + | lərə (vələs, goӧyruli, cəkə, palıd, |
| + | ipam, fıstıq və s.) rast gəlinir. Tul- |
| + | ku, boz dovian, porsuq, cəldonuzu, |
| + | samur, ərdək, qaz, durna və s. var. |
| + | |
| + | Əhali. Ukraynalılar, ruslar, pol- |
| + | yaklar yatayır. Orta sıxlıq 1 km? |
| + | də 84,2 nəfərdir. P1əhər əhalisi 3576 - |
| + | dir. Muhum ipəhərləri: Ternopol, |
| + | Kremenets, Cortkov, Terebovlya və s. |
| + | |
| + | Təsərrufat. Yeyinti, yupgul, ma- |
| + | iınqayırma və metal emalı, tikinti |
| + | materialları, menə, aqac e”malı və |
| + | selluloz-kaqız sənayesi inkipyaf et- |
| + | miidir. Vil. elektrik enerjisini, |
| + | əsasən, Dobrotvor DRES-indən (Lvov |
| + | vil.) alır. Yeyinti sənayesi iyəkər, |
| + | spirt, sud, pendir, yar-pendir, tu- |
| + | tun-fermentasiya, gonserv BƏ €. MYƏC- |
| + | sisələrdən ibarətdir. Mapınqayır- |
| + | ma və metal eymalı sənayesi Ternopol, |
| + | Cortkov və s. ipəhərlərdə cəmləiimin- |
| + | Tikinti materialları istshsal |
| + | |
| + | |
| + | dir. |
| + | olunur. Ən beyuk yungul sənaye muəs- |
| + | sisələri: pambıq-parca kombinatı |
| + | |
| + | |
| + | (Ternopol), tikii f-kləri (Ternopol, |
| + | |
| + | |
| + | qrəmanı (27.2.1945), R |
| + | |
| + | |
| + | (Cortkov), ayaqqabı f-ki (Terebovlya), |
| + | sun”i dəri z-du (Ternopol) və s. Me- |
| + | bel mucəssisələri var. Bueda, arpa, qa- |
| + | rabaqiaq, qarqıdalı, dənli-paxlalı |
| + | bitkilər, 1pəkər cuqunduru, uzunlif- |
| + | li kətan, kartof, tərəvəz becərilir. |
| + | Meyvəciliklə mətqul olunur. Qara- |
| + | mal, donuz, davar saxlanılır. D.y., |
| + | avtomobil və hava nəql. var. Dnestr |
| + | cayından gəmicilikdə istifadə edi- |
| + | lir. T.v. Lenin ordeni ilə təltif |
| + | olunmutidur (1967), |
| + | |
| + | Mədəni quruculuq. Vil.-də Z ali |
| + | məktəb, Lvov politexnik in-tunun fi- |
| + | lialı, muzeylər, musiqili-dram teat- |
| + | rı və s. var. tiran dilində 4V/l- |
| + | ne jityaə (Azad həyatə, 1939) və €Po- |
| + | vesnikə (1939) vil. qəzetləri cıxır. |
| + | Yerli radio və televiziya veriliit- |
| + | ləri Ukrayna və rus dillərində apa- |
| + | rılır. Moskva və Kiyevdən radio və |
| + | televiziya verilitləri retranslyasi- |
| + | ya olunur. |
| + | |
| + | TEROFİTLƏR (yun. (Heqoz—yay--rhu- |
| + | (ӧp—bitki)—ilin əlveripsiz vaxtı- |
| + | nı (soyuq, yaxud quraq) toxum halında |
| + | kecirən birillik bitkilər. T.-in ək- |
| + | səriyyəti Aralıq dənizi sahilboyu |
| + | ərazisindədir, bunlar (xaccicəklilə- |
| + | rin coxu, xatxatkimilər və s.) səh- |
| + | ra, yarımsəhra və Pimal yarımkurə- |
| + | sinin c. cəlləri ucun xarakterikdir. |
| + | Mepə zonasında, əsasən, alaqlarla |
| + | təmsil olunmupdur (məs., yarranotu, |
| + | cilikburnu). |
| + | |
| + | TER-OHANOV Arsen Aramovic (d. 28. |
| + | 11.1925, Bakı)—Sovet İttifaqı QəhHh- |
| + | |
| + | |
| + | ə”. |
| + | .. Hə |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | polkovnik. 1941 il |
| + | də Sovet Ordusu- |
| + | na caqrırılmınn- |
| + | dır. Beyuk Vətən |
| + | ie hayndər ap PTi- |
| + | mali Qafqaz, Uk- |
| + | rayna, Moldaviya |
| + | uqrundakı deyuin- |
| + | lərdə, Rumıniya, |
| + | Polpa və Almani- |
| + | yanın azad olunma- |
| + | sında iptirak et- |
| + | mipdir. Sovet qo- " |
| + | iqunlarının Politsa cayını |
| + | məvqe tutmalarında, Visla və |
| + | |
| + | |
| + | gecib ƏH |
| + | Oder |
| + | arasında gedən vuruimalarda qəhrə- |
| + | manlıq gəstərmitdir. 1946 ildə ordu- |
| + | |
| + | |
| + | buraxılmıtidır. 1952 ildə M. |
| + | Əzizbəyov ad. Azərb.Səpaye İn-tunu bi- |
| + | tirmindir. Həmin ildən SSRİ Silah- |
| + | lı Quvvələrində xidmət edir. 1-ci də- |
| + | rəcəli Vətən muharibəsi ordeni və |
| + | medallarla təltif olunmuidur. |
| + | |
| + | TERPENLƏR—molekulu izopren his- |
| + | sələrindən S.N, qurulmuzi, yə"ni tər- |
| + | kibi (SN,), olan karbohidrogenlər |
| + | |
| + | |
| + | (i— 2, 3, 4,...). İzoprenoidlərə aiddir. |
| + | T. molekulundakı izopren hissələrin |
| + | sayına gerə monoterpenlərə Sl,Nta |
| + | (T. adlanır), seskviterpenlərə (birya- |
| + | DbiM T.), CişFlşa, AHTEpT€HTƏPƏ C,, Həq |
| + | triterpenlərə S:, Nu, və s. bəlunur. |
| + | T.-ə bitkilərdə (efir Yaqrlarında, |
| + | skipidarda, qatranlarda, balzamlarda |
| + | və s.) rast gəlinir. T. terpenoidlər |
| + | adlanan oksigenli terəmələri (spirt- |
| + | lər, efirlər, aldehidlər, ketonlar, |
| + | turipular və s.) halında tapılır. |
| + | Monoterpenlər rəpgsiz, xarakterik |
| + | iyli mayelərdir (150— 1902 S-də qayna- |
| + | yır), seskviterpenlər rəpgsiz, əzlu |
| + | maye və ya asan əriyən, kristal mad- |
| + | dələrdir (230—300” S-də qaynayır), |
| + | iyləri monoterpenlərin iyindən zəif |
| + | |
| + | |
| + | dan |
| + | |
| + | |
| + | 214 |
| + | |
| + | |
| + | TEPHEHTHH |
| + | |
| + | |
| + | —4“H1:. ”. cll—L” CU ”tbhhthhkhtblhHiıt(dadÖdÖdıIA K —....—.,.,.,.,.,x-xQ,x.K |
| + | |
| + | |
| + | BƏ davamlıdır. Diterpenlərin tərə- |
| + | mələrinə kanifolun tərkibində olan |
| + | qatran turiquları (abiyetin, levopi- |
| + | mar və s.), xlorofilin tərkib Hissə- |
| + | si olan fitol (spirt) aiddir. Tri- |
| + | terpenlərdən skvalen nərə balıqrının |
| + | qaraciyərində tapılmındır. Sterin- |
| + | lər və hormonlar (məs., xolesterin) |
| + | triterpen qurululpludur. |
| + | |
| + | T. suda həll olmur, qeyri-polyar |
| + | uzvi həlledicilərdə yaxtı həll olur, |
| + | asan oksidlətir, halogenlətir, izo- |
| + | merlətir, polimerləpir. Sənayedə |
| + | terpenoidlər asan bapa gələn T.-dən |
| + | alınır. Məs., skipidarda olan (9595 -ə |
| + | qədər) T. və terpenoidlər ətriyyatda, |
| + | yeyinti essensiyalarında və tibdə i11- |
| + | YR |
| + | TERPENTİN-iynəyarpaqlı aqacları |
| + | cərtdikdə zədələnmiii yerdən sızan |
| + | qatranlı maddə. PTam, sidr, kuknar |
| + | və qarapam aqaclarının oduncaq his- |
| + | |
| + | |
| + | səsində ermti qatran yolların- |
| + | da olur. Q. aqacın qabıqrı uzərində |
| + | bərkiyərək, oduncarqı qabıqyeyən bəe- |
| + | |
| + | |
| + | cək, gəbələk və s.-dən qoruyur. T. kani- |
| + | fol və skipidar almaq ucun əsas xam- |
| + | maldır. SSRİ-də adi iam (Rӱpiz |
| + | 511ue5(q15) T. almaq ucun ən əlverini- |
| + | li arac sayılır. Hər atqac ildə Ü,9— |
| + | 20 kq T. verir. PQam T.-i xot iyli, |
| + | ippəffaf mayedir. Tərkibi ucucu His- |
| + | sədən (skipidar), ucucu olmayan qat- |
| + | ran turitularından (kanifol) və su- |
| + | dan ibarətdir. E”mal ucun z-da gəti- |
| + | rilən T.-də təqr. 7596 skipidar, 1896 |
| + | kanifol və, 6926 su olur. |
| + | TERPENTİN YARI—bax Skipidar. |
| + | TERPİQOREV Aleksandr Mitrofa- |
| + | novic (21.11.1873, Tambov—V8.11.1959, |
| + | Moskva) — mə”dən ipləri sahəsində |
| + | sovet alimi. SSRİ EA akad. (1935). |
| + | SSRİ Devlət mukafatı laureatı |
| + | (1943). Peterburq Mə”dən İn-tunu bn- |
| + | tirmitdir (1897). 1922 ildən Moskva |
| + | Mə”dən İn-tunun prof. (1933—36 |
| + | illərdə oranın direktoru), 1038— |
| + | 59 illərdə isə SSRİ EA-nın Mə”dən |
| + | İpləri İn-tunda :pe”bə mudiri ol- |
| + | mupdur. Əsas tədqiqatları faydalı |
| + | qazıntı yataqlarının yeraltı iytplən- |
| + | MƏCH, MƏ” nəH HELTƏDHHHH mexanikləint- |
| + | dirilməsi (ilk dəfə eyni adlı kursu |
| + | ipləyib hazırlamınmd və dərs proqra- |
| + | mına daxil etmitdir) və avtomatlai1- |
| + | dırılması, mə”dən elminin inkiiYa- |
| + | fı və s. problemlərə aiddir. 3 dəfə |
| + | Lenin ordeni, 2 Qırmızı Əmək Bay- |
| + | raqı ordeni və medallarla təltif |
| + | olunmupdur. |
| + | |
| + | Əd. Melhnikodv N. V., Qornıe |
| + | injenerı..., M., 1974, |
| + | TERPİNEOL, a- terpineol |
| + | S.,N.O terpenlər sırasına aid |
| + | spirt, yasəmən iyli rəngsiz kristal. |
| + | 33—382S-də əriyir. Əsasən, terpin- |
| + | hidratdan alınır. Ətriyyatda ətirli |
| + | maddə, əlvan filizlərin zənginləi- |
| + | |
| + | |
| + | dirilməsində gəpukləndirici kimi |
| + | inlədilir. |
| + | TERPİNHİDRAT — bəlqəmgətirən |
| + | |
| + | |
| + | dərman maddəsi: skipidardan alınır. |
| + | Xronik bronxit xəstəliyində toz və |
| + | tablet halında iplədilir. Beyrəyi |
| + | xəstə olanlara T.-dan istifadə etmək |
| + | olmaz. |
| + | |
| + | TEPTCMXÖPA (Terpsichora) — iymnaH |
| + | mifologiyasında 9 muzadan biri, rəqs |
| + | himayəcisi. |
| + | TERRA-AMATA-–-Cəpub-TPərqi Fran- |
| + | sada, Nitsa it, ərazisində Paleolit |
| + | dutərgəsi. Arxeoloji tədqiqatlar za- |
| + | manı aipyəl dəvrunə aid alətlər ( uor- |
| + | |
| + | |
| + | perlər, coppinqlər, əl capacaqları və |
| + | qəlpələr), həmcinin yaqtayıtı tikili- |
| + | ləri tapılmılidır. Dupptərgənin mə- |
| + | dəni təbəqəsinin bir hissəsində Pa- |
| + | leolit adamının sar ayarının izi ai1- |
| + | kar edilmitdir. Onui əlcusunə gərə |
| + | insanın boyunun 1,56 m olduqu muəyyən- |
| + | ləpdirilmindir. |
| + | |
| + | Ədə BorisovskiN P. İ., Drev- |
| + | nentee proploev celopscestva, L., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | TERRAZİT—dekorativ suvaq ucun ni?- |
| + | mentlərlə boyanmıtı quru əhəng, se- |
| + | ment və doldurucu (təbii və ya sun”i |
| + | qum) qarıpıqı. Z-dlarda hazırlanır, |
| + | istifadə yerində su ilə qarımdırı- |
| + | |
| + | |
| + | lır. |
| + | |
| + | TERRAKOTA (ital. (eqqa so((a, lat. |
| + | Seqqa—Yer, torpaq, gil-Eital. COtta— |
| + | bitirilmiti)—rəngli, məsaməli saxsı |
| + | Bə ondan hazırlanmınn pirsiz kera- |
| + | mika məmulatı. Bədii və əməli əhə- |
| + | miyəti vardır (qabqacaq, vazalar, hey- |
| + | gəltəriplıq əsərləri, oyuncaqlar, |
| + | kəalpı, uzləmə tavaları və me”marlıq |
| + | detalları). Yandırıldıqdan sonra T. |
| + | əzupə məxsus xarakterik rəng (acıq sa- |
| + | rıdan qırmızı-qəhvəyi və qara rəngə- |
| + | dək) və faktura (cod dənəvərlikdən |
| + | tamam, yaxud qismən hamarlıadək) |
| + | alır. Bədii T. Neolit devrunun ki- |
| + | cik plastika əsərlərində, Qədim Yu- |
| + | nanıstanda, etrusklarda, Qədim Cin, |
| + | Qədim Hindistan və Amerikanın hey- |
| + | gəltəratlıq fiqurları, sarkofaqlar, |
| + | heykəl və heykəl qruplarında, qədim |
| + | məbədlərin me”marlıq detallarında, |
| + | Orta Asiya və Azərb. me”marlıqının |
| + | katpı bəzəklərində, İtaliyanın Renes- |
| + | sans devru bust-portretlərində əksini |
| + | tapmıtidır. Muasir dəvrdə T.-dan |
| + | daha cox kicik formalı plastika əsər- |
| + | lərində istifadə edilir. |
| + | TERRAMİSİN—bax Oxsitetrasik- |
| + | |
| + | |
| + | lin. |
| + | |
| + | TEPPACHAP (dbp. terrasse, lat. (eq- |
| + | qa—yer, torpaq)—dərə yamacları, gəl |
| + | və dəniz sahillərinin pilləvarı rel- |
| + | yef formaları. Hay, gel, dəniz və qa- |
| + | rhıipıq məniləli T. var. T.-ın hər bir |
| + | nəvundə səth, cıxıntı və kənar his- |
| + | sələr ayrılır. Formaca akkumulya- |
| + | tiv T. (alluvial, dəniz, gəl və ya gəl- |
| + | buzlaq cəokuntulərindən təppkil olun- |
| + | Myuı T.), erozion T. (koklu suxurlar- |
| + | dan təpqkil olunmuli və səthi nazik |
| + | alluvial qatla ertulmuti T.), tacva- |
| + | rı T. (aaqı qatı cay, gol və ya dəniz |
| + | cəkuntulərindən, yuxarı qatı isə |
| + | KƏKLU ouxurlardan tətpigil olunmuii |
| + | tacdan ibarət T.), kəklu T. (erozion |
| + | T.-ın eynidir) məvcuddur. T.-dan əkin |
| + | yerləri, yolların cəkiliiyi və s. məq- |
| + | |
| + | |
| + | sədlər ucun istifadə olunur. |
| + | TEPPEHKYP (öp. terrain—iep, cahə -- |
| + | alm. Kihq — mualicə), gəzinti |
| + | |
| + | |
| + | ilə mualicə — mucalicə-profi- |
| + | laktika məqsədi ilə xususi marirutlar |
| + | uzrə dozalalidırılmın piyada gəzin- |
| + | ti. Ən cox sanatoriya-kurortlarda tət- |
| + | biq edilir. Bu usuldan urək-damar |
| + | xəstəliklərinin erkən dəvrundə bir |
| + | sıra mubadilə pozqunluqlarında (piy- |
| + | lənmə və s.), cumumi zəiflikdə, sinir- |
| + | əzələ sisteminin bir sıra xəstəlik- |
| + | lərində mucalicə və profilaktika məq- |
| + | sədi ilə genin istifadə edilir. Hə- |
| + | kim nəzarəti ilə aparılır. T. Azər- |
| + | baycanın sarqlamlıq zonalarında da |
| + | tətbiq edilir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Huseynov Ə., Umumi fizio- |
| + | terapiya, B., 1966: Pasınkov Y.İ |
| + | Umumi fizioterapiya, B., 1980. |
| + | |
| + | |
| + | .. |
| + | |
| + | |
| + | siqidə—1) uc pərdə |
| + | |
| + | |
| + | TEPPMKÖHHK (öp. terri conique, ter- |
| + | ri— HMNƏ İapaMağ)aH eyxyp Hza)ybl --conique |
| + | —konusitəkilli)—filiz mə”dənlərin- |
| + | də iaxtalardan yer səthinə cıxarılan |
| + | bol suxurları yıqmaq ucun konus- |
| + | iəkilli qurqu. Suxur T.-in təpəsinə |
| + | skivn və Ya bvaqonetdə Qaldırılır. |
| + | TERRİKEN CƏKUNTULƏR (lat. |
| + | (eqqa—yer4c-yun. şepev —yaranmıtn)— |
| + | qurunun denudasiyası hesabına yaran- |
| + | mı, əsasən, mӱxtəlif suxur və MH- |
| + | neral qırıntılarından ibarət qırın- |
| + | tı cəkuntulər. Dəniz hHevzələrində, |
| + | həm də yerustu iəraitdə əmələ gəlir. |
| + | TERROR AKTI—devlət xadimləri- |
| + | nin, yaxud ictimai xadimlərin həya- |
| + | tına qəsd, yaxud onlara digər forma- |
| + | da zorakılıqq siyasi məqsədlərlə edi- |
| + | lir. Sovet cinayət huququ T.a.-nı da- |
| + | ha təhlukəli dovləti cinayətlərdən |
| + | biri hesab edir və T.a.-na gərə ciddi |
| + | cəza tədbirləri nəzərdə tutur. Muasir |
| + | beynəlxalq huquq dəvlət" və Hhekumət |
| + | baicılarını, diplomatik numayəndə- |
| + | lik ӱzvlərini əldurməyi, Yaxud onlara |
| + | qariqı digər qəsdləri, xarici .diplo- |
| + | matları oqurlamaqı, silah tətbiq et- |
| + | məklə təyyarələri qacırmarı və s.-ni |
| + | T.a. (terrorculuq) hesab edir. |
| + | EPCET (uran. terzetto, nar. tertius— |
| + | ucuncu), musiqidə—1) 3 ifa- |
| + | cıdan (əsasən vokalist) ibarət an- |
| + | sambl. 2) 3 ifacı ucun yazılmın mu- |
| + | siqi əsəri. T. vokal ansamӧl nəevu ki- |
| + | Mİ cox zaman opera, kantata, orato- |
| + | riya və operettanın tərkibinə daxil |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | |
| + | TEPCM)A Tunar. tertia divisio—caaTbiH |
| + | ucuncu bəlgusu (dəqiqə və saniyədən |
| + | sonra)|—sistemdənkənar kəhnəlmiyt za- |
| + | man vahidi. 1 T. =1/60 san = 16,66667 |
| + | msan. |
| + | |
| + | TEPCM)A (var. tertia—yuyHuY), M y- |
| + | əcmində in- |
| + | terval. 3 rəqəmi ilə ipyarə olunur. |
| + | |
| + | |
| + | Beyuk T. (2 ton ), kicik T. R “ TOH), |
| + | |
| + | |
| + | artırılmın t.(25 ton), əksildil- |
| + | mi T. (1 ton) olur. 2) Diatonik səs |
| + | duzumunun 3-cu pilləsi. 3) Akkor- |
| + | dun T. səsi (tonu). |
| + | |
| + | TERSKEY ALATAUSU, Terskey |
| + | Alataosu—Tyantanda dar silsi- |
| + | ləsi. İssıkkul cəkəkliyindən c.-da- |
| + | dır. Uz. 375 km, maks. hund. 5216 m. |
| + | Buzlaqlar var. Buzlapmanın umumi |
| + | sah. təqr. 1080 km?-dir. Əsasən, qranit, |
| + | metamorfik ipist və əhəngdatılardan |
| + | təiqkil olunmutdur. PTm. yamacında |
| + | kuknar mepələri, yuksək daqlıq cəmən |
| + | və cəmən-cəl bitkiləri var. |
| + | TEP-XAHATY POB Arkadi Ambarsumo- |
| + | vic (d.4.8.1928, Bakı)—informasiya- |
| + | əlcmə və hesablama texnikası sahə- |
| + | sində sovet alimi. Texnika e.d. (1973), |
| + | prof.(1977). SSRİ Dəvlət mukafatı |
| + | laureatı (1983). 1955 ildən Sov.İKP |
| + | uzvu. 1975 ildən AzNKİ-nin infor- |
| + | masiya-əlcmə və hesablama texnikası |
| + | kafedrasında iiləyir. Əsas iləri |
| + | neft sənayesi obyektləri ucun olan |
| + | elcmə sistemləri, qurqu və elementlə- |
| + | rinin strukturu və qurulma prinsip- |
| + | lərinin iplənib hazırlanmasına aid- |
| + | dir. Yuksək ixtisaslı kadrların ha- |
| + | zırlanmasında xidməti var. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Teledinamometriropa- |
| + | nie qlubinonasosnıx skvajin, B., 1963 |
| + | (sovm. s T. M. Aliepzım i İ. A. Nabie- |
| + | vım): İzmeritelınıe informaiionnıs sis- |
| + | temı v neftanon promınlennosti,M.,1981, |
| + | |
| + | |
| + | TETHC |
| + | |
| + | |
| + | 215 |
| + | :1::Z-“HNut““—— —,.,” .—. ...“€— -————=——-=—————===========================—============= ===" itin ini iki —————— |
| + | |
| + | |
| + | (sovm. s T. M. Alievım i A. M. Melik- |
| + | PQaxnazarovım). |
| + | TECE (Theusets), T e a e y|—Afinanın |
| + | əfsanəvi qəhrəmanı və padpiahı. An- |
| + | tik ən”ənəyə gərə T. amazonlarla mu- |
| + | haribədə, arqonavtların yuruçiqundə |
| + | iptirak etmii, quldur Prokrust və |
| + | Marafon əkuzu YESƏM Rə qələbə qazan- |
| + | mı, Afinanı Kritin hegemonluqun- |
| + | dan azad etmii, Attikanı birlə- |
| + | dirmiit, İstm oyunlarının və s. bay- |
| + | da tə sisatcısı olmupdur. |
| + | ESLA (Tezya) Nikola (10.7.1856, |
| + | Smilyan, kecmitt Avstriya-Macarıs- |
| + | tan, indiki YSFR—7.1.1943, İy- |
| + | York)—elektrotexnika və radiotexni- |
| + | ka sahəsində ixtiracı. Qrats Ali Tex- |
| + | niki Məktəbində və Praqa un-tində |
| + | oxumuttdur (1875—80). 1882—84 illər- |
| + | də Parisdə Edisonun kompaniyasında, |
| + | sonra isə AB11-a muhacirət edib (1884) |
| + | Edisonun və Vestinhauzun z-dlarında |
| + | inləmitdir. 1888 ildə T. fırlanan |
| + | maqnit sahəsinin mahiyyətinin elmi |
| + | iərhini vermiil (Q. Ferrarisdən |
| + | bir qədər əvvəl), coxfazalı elektrik |
| + | mapınlarının və coxfazalı dəyipən |
| + | cərəyan vasitəsilə elektrik enerjisi- |
| + | nin eturulmə sistemlərinin ixtirası |
| + | ucun patent almıtqdır. 1889 ildə yuk- |
| + | səktezlikli elektromexaniki genera- |
| + | torların ilk nӱmunəsini hazırlamınn |
| + | Və yuӱksəktezlikli transformatoru |
| + | (Tesla transformatoru) ixtira etmin- |
| + | dir. 1896—1904 illərdə T. siqnalla- |
| + | rın məftilsiz əturulməsinə dair ii1- |
| + | lər aparmıldır. 1900 ildən sonra |
| + | texnikanın muxtəlif sahələrindəki |
| + | ixtiralarına (elektrik sayəacı, tez- |
| + | likəlcən, radioaparatlarında və bu- |
| + | xar turbinlərində bir sıra təkmil- |
| + | |
| + | |
| + | lipdirmələr və s.) gərə patentlər |
| + | almhıpipdı |
| + | |
| + | |
| + | TESLA Beynəlxalq vahidlər siste- |
| + | mində maqnit induksiyası vahidi: 1 m? |
| + | səthdən 1 veber maqnit seli kecdikdə |
| + | yaranan maqnit induksiyasına bəra- |
| + | bərdir: tl ilə iplarə olunur. N. Tes- |
| + | lanın ppərəfinə adlandırılmındır. |
| + | TESLAMETR (?tesla --...metr)—teyri- |
| + | ferromaqnit muhitdə maqnit sahəsinin |
| + | gərginliyini və ya induksiya sahəsini |
| + | əlcmək uçun cihaz. İnduksiyalı T.- |
| + | lərdən m züra ferrozond, Holl effek- |
| + | tinə əsaslanan, atomdaxili hadisələ- |
| + | ə əsaslanan T.-lər də var. |
| + | ESNYAKLAR, sıx sosialist- |
| + | lər — marksist məvqelərdə duran |
| + | bolqar s.d.-larının 1903—19 illərdə |
| + | dapıdıqları ad. Bax Bolqarıstan |
| + | Kommunist Partiyası məqaləsinə. |
| + | TECCMTY PA (uran. tessitura, həpdin |
| + | MƏ”HaChi —THapua, (ezzeqe—toxumaq)— |
| + | musiqi əsərlərində səslərin yuksək- |
| + | lik vəziyyətinin mutənni səsinin, YAa- |
| + | xud musiqi alətinin diapazonuna mu- |
| + | nasibliyi. Vokal əsərdə T.-nın mutən- |
| + | ni səsinin xarakterinə, instrumental |
| + | əsərdə isə həmin alətin texniki im- |
| + | kanlarına uyqunluqu ifacılıq sənə- |
| + | tində bədiiliyin (təbiilik, sərbəst- |
| + | LİK, səslənmənin gӧzəlliyi və s.) əsas |
| + | ptərtlərindəndir. |
| + | TESTLƏR (ing. (e5—sınaq, yoxlama), |
| + | psixologiya vəpedaqogi- |
| + | kad a—tədqiqat metodlarından biri. |
| + | T. sınaqdan gecirilən ppəxsin (uita- |
| + | qın) psixoloji və iqəxsi keyfiyyətlə- |
| + | rini, həmcinin bilik, bacarıq və |
| + | vərditlərin səviyyəsini muəyyən etmə- |
| + | Yə imkan verən standart tapipırıq- |
| + | lardır. T. ilk dəfə 1864 ildə B. |
| + | Brit.-da C. Fiqer tərəfindən tətbiq |
| + | |
| + | |
| + | edilmitdir. Burjua psixoloqları- |
| + | nın yeganə metod kimi istifadə et- |
| + | dikləri T. vasitəsilə utaqların in- |
| + | tellektual inkitpaf səviyyəsini yox- |
| + | lamaq cəhdləri və əldə etdikləri nə- |
| + | ticələrin pərhi elmi prinsiplərə |
| + | əsaslanmır. Sovet psixologiyasında |
| + | T.-dən muəyyən sahələrdə (psixo-pato- |
| + | loji diaqnostika, iqəxsin peyləyə yarar- |
| + | lıqRıNnı və s. yoxlamaq ucun) istifa- |
| + | Hə Eu |
| + | |
| + | TESTOSTERON (lat. (e5I5—kipti gu- |
| + | cu --yun. 5(eqebb—guclu edirəm, meh- |
| + | kəmləndirirəm) — sintez usulu ilə |
| + | alınan kipi cinsiyyət hormonu. Kipi |
| + | cinsiy yət orqanlarına stimuləedici |
| + | tə sir gestərmir, yalnız orqanizmdə |
| + | catınqmayan təbii kipi cinsiyyət hor- |
| + | |
| + | |
| + | monu olan androgeni əvəz edir. Kiti |
| + | cinsiyyət orqanlarının zəifliyində |
| + | (impotensiya, hipogenitalizm, kipi |
| + | |
| + | |
| + | klimaksı), eləcə də qadın cinsiyyət |
| + | orqanlarının xəstəliyində (klimaks, |
| + | ulpaqlıq qanaxmaları), həmcinin :1pi11- |
| + | lərin bə”zi nevlərində ipllədilir. |
| + | TEST-FİLM (ing. (e5—sınaq, yoxla- |
| + | ma--film)—kinosurətcıxarma və gi- |
| + | noproyeksiya aparatlarının hazırlan- |
| + | ması, istifadəsi, yoxlanılması və |
| + | tə”miri zamanı onları sınaqdan ke- |
| + | cirmək və tənzimləmək ucun yoxla- |
| + | ma filmi. T.-f.-də sınaq cədvəl- |
| + | ləri, nəzarətedici fotoqrafik və ya |
| + | maqnit fonoqramları və s. olur. |
| + | Filmlərdən surət cıxardıqda T.-f. |
| + | vasitəsilə təsvirlərin aydınlıqı və |
| + | dayanıqlıqına nəzarət edilir: proyek- |
| + | siyalanan təsvirin ekrana nəzərən və- |
| + | ziyyəti, kinoproyeksiya aparatlarının |
| + | Dinamik keyfiyyətləri, ayırdetmə qa- |
| + | biliyyəti və s. tə”yin edilir. |
| + | TETANİYA (yun. (esapo—qıcolma, |
| + | donma)—orqanizmdə kalsium mubadilə- |
| + | sinin pozqunluqundan baqi verən qıc- |
| + | olma. Qalxanabənzər ətraf vəzilərin |
| + | funksional pozqunluqundan, yaxud ta- |
| + | mamilə funksiyadan duӱptməsindən, ha- |
| + | belə ishal (mə”də-baqırsaq T.-sı), |
| + | qusma və s. nəticəsində orqanizmin |
| + | coxlu su itirməsindən bai verir. Q., |
| + | əsasən, tonik əzələ qıcolmaları, hərə- |
| + | kət və hissi sinirlərdə elektromexa- |
| + | niki oyanmaların yӱksəlməsi, daxili |
| + | orqanların funksional pozeunluqla- |
| + | rına səbəb olan vegetativ sinir siste- |
| + | minin yuksək oyanmaları ilə təzahur |
| + | edir. Gizli T. zamanı tutmalar muəy- |
| + | yən amillərin (infeksiya, intoksika- |
| + | siya və s.) tə”sirindən baiq verir. |
| + | Mualicəsi: hormonal və kalsium |
| + | preparatları və s. |
| + | |
| + | |
| + | di aniləri zamanı tə”cili yardım, |
| + | 197 |
| + | |
| + | |
| + | TETAHYC (nar. tetanus, iyH. tetanos— |
| + | qıcolma, donma), doviancıq |
| + | xəstəliyi — gəskin infeksion |
| + | xəstəlik. Qərədicisi sporlu anaerob |
| + | T. cepləridir. Əzələlərdə tonik və |
| + | klonik qıcolmalarla təzahur edir. |
| + | Xəstəlik acıq yaradan T. cəpunun |
| + | |
| + | |
| + | orqanizmə duiiməsi ilə baiy verir. Q. |
| + | |
| + | |
| + | cəpləri peyində, insan nəcisində tə- |
| + | saduf edilir və torpara ayuəpək xəc- |
| + | təliyin Yayılmasına səbəb olur. İn- |
| + | kubasiya dəvru 4—14 gundur. Əla - |
| + | mətləri: bapaqrısı, temp-r, yor- |
| + | qunluq, coxlu tərləmə, yara ətrafında |
| + | aqrı, gərginlik, əzələlərin gərilmə- |
| + | si, skelet əzələlərinin tonik və klo- |
| + | nik qıcolması vəs. Mualicəsi: |
| + | yaranı təmizləmək. T. əleyhinə serum |
| + | vurmaq, narkotik maddələr, neyrople- |
| + | |
| + | |
| + | gik preparatlar vermək və s. Pro- |
| + | filaktikası: acıq zədələnmə- |
| + | lər zamanı anatoksin vurmaq, yaranı |
| + | mikroblardan təmizləmək, antisepti- |
| + | ka qaydalarına riayət etmək və s. |
| + | |
| + | TETANUS, fiziologiyada — |
| + | kicik fasilələrlə aralanmılpl bir |
| + | sıra ardıcıl sinir impulsunun tə”si- |
| + | rindən baiq verən və bir-birinin da- |
| + | lınca gələn (tək təqəllus dalqaları- |
| + | nın zaman yekunlanmasına əsaslanan) |
| + | uzunmuddətli əzələ təqəllusu (yıqrıl- |
| + | ması). Dipqli və hamar T. ayırd edi- |
| + | lir. Dipiqli T. zamanı əzələ əvvəl- |
| + | ki təqəllusdən hələ tamamilə bopal- |
| + | mamız yenidən gələn (ikinci, ucuncu |
| + | və s.) qıcolmalara cavab olaraq YIRI- |
| + | lır, ha mar T. isə nisbətən daha |
| + | sıx qıcıq tə sirindən əmələ gəlir və |
| + | hər bir sonrakı stimul, əzələnin qı- |
| + | salma fazasına dupqur. Tetanik təqəl- |
| + | lus amplituda (hundurluk) və mud- |
| + | dət etibarı ilə tək təqəllusdən xey- |
| + | li ustun olur. T.-un xarakteri nəv- |
| + | bəti qıcıqın əzələ oyanıqlıqının |
| + | hansı fazasına dultməsi ilə muəyyən |
| + | edilir. T.-un kəmiyyətcə əzələnin oya- |
| + | nıqlıq səviyyəsindən asılı olduqunu |
| + | ilk dəfə N. Vvedenski gӧstər- |
| + | mipdir. O qeyd etmipdir ki, qıcı- |
| + | qın sıIxlıIqı artdıqca əvvəlcə T. |
| + | maksimum amplitudaya catır (opti- |
| + | mum), sonra isə T.-un amplitudası |
| + | kəskin surətdə aparı enir (pessimum). |
| + | Tetanik təqəllus edən əzələ lifləri |
| + | ucun xarakter cəhət onun nisbətən |
| + | tez yorulmasıdır, belə ki, T. əzələ- |
| + | nin kulli miqdarda enerji ehtiyatı- |
| + | nın sərf olunması ilə muttahidə edi- |
| + | lir. Elektrofizioloji metodlarla |
| + | muəyyən edilmipdir ki, onurqa beyni- |
| + | nin hərəki neyronlarının (motoney- |
| + | ronların) aksonları ilə skelet əzə- |
| + | lələrinə gələn sinir impulslarının |
| + | sıxlıqı T. verən impulsların sıx- |
| + | lıqından bir necə dəfə azdır. |
| + | |
| + | TETA-FUNKSİYAYLAR — nisbəti el- |
| + | liptik funksiya olan (bax Xususi |
| + | |
| + | |
| + | funksiya) tam funksiyalar. Əsas iki |
| + | HƏBY |
| + | |
| + | |
| + | Ül(z) c 221 əsin z — 2479 sin dz -- |
| + | — 2q754 sin 3z..., |
| + | Yə 14 9/4 |
| + | 09.(2) = 24 " so5q -- 2247 cos 3z -- |
| + | -- 2q7514 cos öz - ə |
| + | |
| + | |
| + | nrəknnHnəanp (1q1x1). zdi ucun bu |
| + | funksiyalar—1 qiymətini, 2--lt ucun |
| + | uyqun olaraq —M, M qiymətini alır |
| + | — “nin — — —2İK |
| + | |
| + | (q € , Ng” e , |
| + | |
| + | TETEPEB—YCCP-nə cay. Dneprin |
| + | saq qolu. Uz. 365 km, hevzəsinin sah, |
| + | 15100 xm?. Dneprboyu yӱksəklikdən |
| + | balplanır. Kiyev su anbarına təku- |
| + | lur. Əsasən, qar suları ilə qidala- |
| + | nır. Noyabrdan aprelədək donmut |
| + | olur. Muhum qolları: Quyva, Zdvij. |
| + | Gəmiciliyə yararlıdır. Atac axı- |
| + | dılır. Jitomir, Korostıpev və Ra- |
| + | domıtil it.-ləri T. sahilindədir. |
| + | TETİS Qqədim yun. dəniz ilahəsi Fe- |
| + | tidanın (The) adından|— Kembri- |
| + | dən əvvəlki deəvrun axırı—Paleozo- |
| + | yun əvvəlində muasir Avrasiya materi- |
| + | kinin Yerində əmələ gəlmiit, HİM. BƏ |
| + | c.-dan qədim platforma sahələri ilə |
| + | əhatələnmiii qədim okean həvzəsi. At- |
| + | lantik okeanı ilə Sakit okeanı bir- |
| + | ləpdirmitdir. Guman edilir ki, |
| + | Aralıq dənizi, Qara dəniz və Xəzər |
| + | dənizi Q.-in qalıqlarıdır.“ Q.ə ter- |
| + | |
| + | |
| + | TETOBO |
| + | |
| + | |
| + | 216 — — —— |
| + | |
| + | |
| + | minini 19 əsrdə E. Zuss təklif et- |
| + | |
| + | |
| + | mitidir. |
| + | |
| + | TETOVO— Yuqoslaviyada, Makedoniya |
| + | Sosialist Resp.-sında ipəhər. D.y. st. |
| + | Əh. 40 min (1974). Tetovo cekəkliyin- |
| + | də k.t. r-nunun mərkəzi. Yun parca |
| + | kombinatı, dəri, tutun, konserv mu- |
| + | əssisələri və s. var. Yaxınlıqında |
| + | xromit cıxarılır. |
| + | |
| + | TETRA (Quqiqiz)—tetralar fəsilə- |
| + | sindən quli cinsi. Erkəklərin sukan |
| + | lələkləri uzun və əyilmiiy olur. |
| + | nevu məqlumdur: Adi T. (Q. Keblx) |
| + | Avropa və Asiyanın meiyə və meylə-cel |
| + | zonalarında yayılmıntndır. -rkəyinin |
| + | uz. 53—57 sm, cəkisi 1,2-—1,8 kq-dır. |
| + | Diitisi kicikdir, tund ləkələri var. |
| + | |
| + | |
| + | Torpaqda qazıdıqı yuvaya 4—14 yumur- |
| + | ta qoyur. |
| + | |
| + | |
| + | 19—25 gun kӱrt yatır. Zoq, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Tetra: a—diptpisiy 6—ergkəyi. |
| + | giləmeyvə, cicək, toxum və s. ilə qi- |
| + | dalanır. Qıtda cənuba tərəf əcr: |
| + | Qiymətli ov qupudur. Qafqaz Q.- |
| + | cbi (L, mlokosievviczi) Bəfyk Bə Krunk |
| + | Qafqazın, o cumlədən Azərb.SSR-in |
| + | endemik qupudur. Dar MEHATƏDİHİRƏ |
| + | yapayır. Sayı azaldıqından muhafi- |
| + | zə edilir. | |
| + | TETRA..., tetr... (yun. (esqa—dərd)— |
| + | derdluk bildirən mӱrəkkəb səzlərin |
| + | tərkib Hissəsi (məs., tetralogiya). |
| + | LTLETRAQONAL SİNQONİYA —kris- |
| + | talloqrafiyada təsnifat vahidi: or- |
| + | ta kateqoriyalıdır. Bir-birinə per- |
| + | pendikulyar uc kristalloqrafik ox- |
| + | la xarakterizə edilir. x və (/ oxla- |
| + | rının eelcu vahidləri eyni, 2 oxu- |
| + | HyHKy isə fərqlidir: a=)—==922-4= |
| + | = f5=s. |
| + | |
| + | T.s. kristallarında elementar əzək |
| + | oturacaqı kvadrat olan duz prizma- |
| + | dır. 7 sinfi var. Siniflərin hər bi- |
| + | rində bir ədəd dərdluk simmetriya |
| + | oxu olur. |
| + | |
| + | TETRAEDR (yun. tetraedron, tetra— |
| + | dərd 4-He4qa — oturacaq, uz) — duzgun |
| + | coxuzlulərdən biri: duzgun ucbucaq- |
| + | lı piramida. 4 ucbu- |
| + | caqlı uzu, 6 tili və |
| + | 4 təpəsi (hərəsində 3 |
| + | til gəsittir) var. Həc- |
| + | |
| + | |
| + | Mu V = u5 v 2/12 - |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “ 0,118 a?, səthi isə |
| + | 5 = 1,773 a? dusturu |
| + | ilə hesablanır (a—tilin uzunlu- |
| + | |
| + | |
| + | qudur). |
| + | |
| + | TETRAEDRİT—falers qrupundan mi- |
| + | neral. Kimyəvi tərkibi Siəb49z. Qa- |
| + | tıppıqlardan (Ar, No, 7p, Ee, C1t) |
| + | asılı olaraq muxtəlif nəvlər əmələ |
| + | gətirir. Kubik sinqoniyada kristal- |
| + | lapır. Adətən, tennantitlə izomorf |
| + | qatızpıq təplgkil edir. Hidrotermal |
| + | mətpəlidir. Mis filizidir. |
| + | |
| + | |
| + | TETPAETMRTYP FYLIYH (C,H,).Pb— |
| + | |
| + | |
| + | rəngsiz, yaqlıtəhər, ucucu maye. Sıx- |
| + | lıqı 1,65 q/sm?-dir, 195*S-də parca- |
| + | lanmaqla qaynayır. T. etilxlorid |
| + | |
| + | |
| + | S.N,S1 və qurqutunun natriumla ərin- |
| + | tisinin RICa (1096 Na) qaripılıq- |
| + | lı təsirindən alınır. T. etil ma- |
| + | yesinin tərkibində antidetonator ki- |
| + | mi karburatorlu daxili yanma muhər- |
| + | riklərində iilədilir. T. zəhərlidir. |
| + | |
| + | orqanizmə tənəffus yolu və zədə- |
| + | lənmiiy dəri vasitəsilə daxil olur. |
| + | Zəhərlənmənin ilk əlamətləri: kəskin |
| + | San aqrısı, zəiflik eyforiya, qan |
| + | təzyiqinin, temp-run azalması, nəbzin |
| + | zəifləməsi və s. Yungul formaları |
| + | asteniya və vegetativ pozulma, arır- |
| + | ları isə intoksikasiyalı psixoz 1pək- |
| + | lində olur. Mualicəsi mə"də- |
| + | nin yuyulması, yuxugətirən və urək- |
| + | |
| + | |
| + | dinə əx ə BƏ s. |
| + | TETRAKONX (tetra...-Hkonxa)—mər- |
| + | kəz tipli məbəd. Belə tikililərdə |
| + | |
| + | |
| + | dərd, planda yarımdairəvi apsida mər- |
| + | kəzi fəzanın (adətən gunbəzaltı) yan- |
| + | larında simmetrik ipəkiddə qrupla- |
| + | iır. T. 6 əsrdən məqlumdur (erkən |
| + | xristian me”marlıqında). 6—7 əsrlər- |
| + | də Azərb. (Ləkit məbədi, 6 əsr), Er- |
| + | mənistan və Gurcustanda yayılmıntdı. |
| + | TETRALAR (Tesqaop:aae)—toyuqkimi- |
| + | lər dəstəsindən qui fəsiləsi. Bədə- |
| + | ninin uz. 30—110 sm-dir. Cəkisi (),4- |
| + | dən 6,5 kq-dək olur. Mahmızı yoxdur. |
| + | Əlcusunə və rənginə gərə erkək fərd- |
| + | lər diptqilərdən fərqlənir. Avropa, |
| + | Asiya və PPTimali Amerikada 18, |
| + | SSRİ-də 8, o cӱmlədən Azərb.SSR-də |
| + | 1 nəvu var. Əsasən, meytə qutları- |
| + | dır. Coxu poliqamdır. Torpaqda, |
| + | bəziləri aqacda duzəltdiyi Yuvaya |
| + | 4—16 yumurta qoyur. Bitki ilə qi- |
| + | dalanır. Qiymətli ov quplarıdır. |
| + | TETPAHHH, 1 , 2, 3, 4,.—T eT pa h Hn z- |
| + | ronaftalin—rənksiz, naftalin |
| + | iyli maddə. 207,62S-də qaynayır, sıx- |
| + | nbirbi (20”C-nə) 0,970 q/sm?-dir, suda |
| + | həll olmur, uzvi Həlledicilərdə |
| + | həll olur. Sənayedə naftalinin ka- |
| + | talitik hidrogenlətməsindən alınır. |
| + | Lak-boya sənayesində həlledici, motor |
| + | yanacarına əlavə kimi itlədilir. |
| + | TETRALӦGİYA (tetra...4-...logiya) |
| + | —bir mӱəllifin sujet xətti, ideya |
| + | məzmunu, əsas qəhrəmanları vəhdət |
| + | təpkil edən 4 əsəri (T, Mannın |
| + | cİosif və qardapilarız, V. Kataye- |
| + | vin “Qara dənizin dalqalarıq T.-la- |
| + | rı və s.)., |
| + | TETRAMİSA—Kurc.SSR-də, Kutaisi |
| + | |
| + | |
| + | it, yaxınlırında son Neolit dəzru |
| + | dulpərgəsi. 1924—32 illərdə P. İ. |
| + | Cabukiani tədqiq etmiidir. Q.-dan |
| + | |
| + | |
| + | yapayınl evlərinin divarlarına vu- |
| + | rulmuyi gil suvaq qırıqları, əkinci- |
| + | liyə aid əmək alətləri (toxa, dən dai1- |
| + | ları, dəstək, yırma oraq dilləri), |
| + | pazpəgilli baltalar, qaovlar, bı- |
| + | caqvarı levhələr, silahlar (ox ucla- |
| + | rı), mergel dapından qolbaq və ko- |
| + | bud gil qab qırıqları tapılmındır. |
| + | TETRAPLFİD—bax Loliploid. |
| + | |
| + | TETRASİKLİNLƏR — xususi nev |
| + | iqualı gəbələkdən alınan antibio- |
| + | tiklər. Muxtəlif nӧvləri var. Qram- |
| + | musbət və qrammənfi bakteriyala- |
| + | rı, spiroxetləri, leptospirləri, sa- |
| + | də və iri virusları, rikketsiyaları, |
| + | mikoplazmaları məhv edir. Pnevmo- |
| + | niya, septik endokardit, bakterial və |
| + | amyeblu dizenteriyalarda, gey əskurək, |
| + | angina, skarlatina, sӱzənək, irinli |
| + | meningit və s. xəstəliklərdə iyilədi: |
| + | |
| + | |
| + | lir. Tablet və məlhəm (gəz ucun) |
| + | halında hazırlanır. |
| + | TETRAFLXORETİLEN, perf- |
| + | luçoretilen, SE,= SER, —rəngsiz |
| + | və iysiz qaz) suda həll olmur, Y3BH |
| + | həlledicilərdə həll olur, —76,3"S-də |
| + | mayelətir. Asan polimerləir və bir |
| + | cox monomerlərlə (məs., viniliden- |
| + | fluorid, heksafluorpropilen, tri- |
| + | fluorxloretilen, etilen) kopolimer- |
| + | ləpir. Sənayedə T. 650—800"S-də və |
| + | atmosfer təzyiqində difluorxlorme- |
| + | tanın pirolizi ilə alınır. T. zəi |
| + | zəhərlidir, havada yol verilən qatı- |
| + | lıqı 20 mqym?-dir. Politetrafluo- |
| + | retilen istehsalında tətbiq olunur |
| + | (bax Fluorplastlar). |
| + | |
| + | TETRAXӦRD (yun. tetrachordon, tet- |
| + | qa—dərd--shoqde — sim), musiqi- |
| + | də — kvarta həcmində dərdpilləli |
| + | səsduzumu. T. qədim Yunan musiqisin- |
| + | də məqamların, eləcə də butun səs du- |
| + | zumunun əsasını təpkil etmiidir. |
| + | Qədim yunan diatonik Q.-larının |
| + | adları (ionik, frikik, dorik, lidik |
| + | və s.) muasir musiqi nəzəriyyəsində |
| + | də tətbiq olunur. Azərb. məqamları |
| + | 5 nəv T.-un 4 usulla (zəncirli, ayrı, |
| + | orta yarımton və orta ton vasitəsilə) |
| + | birləptməsindən yaranmındır. |
| + | TETRİL — 2, 4, 6—trinitrofenilme- |
| + | tilnitroamin S,N,.C.:Ol,, ipıqda sara- |
| + | lan aq kristaldır, 129,52S-də əriyir, |
| + | sıxlıqı 1,73 q/sm”-dir, suda Həll Ol- |
| + | mur, benzolda, asetonda və dixloretan- |
| + | da yaxtı həll olur. M—metil və Ya |
| + | M, M—dimetilanilinin, ya da 2,4-di- |
| + | nitro—C—metilanilinin sulfat du- |
| + | zunu nitrolatdırmaqla alınır. T. |
| + | brizant partlayıcı maddədir: sıxlı- |
| + | qı 1,63 q/sm? olduqda detonasiya sur”- |
| + | əti 7500 m/san-dir, partlayıli zamanı |
| + | 4609 kc/gq (1100 kkalykq) istilik ay- |
| + | rılır. Kapsul-detonatorlar və ara- |
| + | lıq detonatorlaz kimi iplədilir. |
| + | TETPHCKAPO—Kypu.CCP-nə məhəp. |
| + | Tetriskaro r-nunun mərkəzi. Trialeti |
| + | silsiləsinin c. yamaclarında, Mar- |
| + | neuli d.y. st.-ndan 33 km q.-dədir. Kon- |
| + | serv z-du var. Pendir istehsal edilir. |
| + | TETROD Qtetpra...4- (elektruod|—ga- |
| + | toOD, anod, idarəedici və ekranlayıcı |
| + | torları olan elektrodlu elektron |
| + | lampası. Yuzlərlə M.s-ə qədər tezlik- |
| + | lərdə qəbuledici-kucləndirici lampa |
| + | və ya generator lampası kimi istifa- |
| + | də edilir. |
| + | |
| + | TETUAN, Tatuvan (el yar, gəli) — |
| + | Məraketin iim.-q.-ində ipəhər. Te- |
| + | tuan əyalətinin inz.m. ƏH. 137,1 min |
| + | (1973). Yeyinti, aqac emalı, kimya, me- |
| + | tal emalı, toxuculuq, semept sənayesi, |
| + | me”marlıq abidələri, muzeylər (17 əsr) |
| + | və s. var. 9 əsrdə salınmındır. |
| + | TETURAM, antabus, disul- |
| + | fira m—alkoqolizmin mualicəsin- |
| + | də iilədilən dərman. Alkoqolun ok- |
| + | sidlətmə prosesini pozur, spirtli |
| + | ickilər icdikdə orqanizmdə sirkə |
| + | aldehidi toplanır, nəticədə tənəf- |
| + | fusun cətinlətməsi, urək deyuӱnməsi, |
| + | qorxu hissi və s. əlamətlər mutpahidə |
| + | olunur. T. stasionarda tablet halında |
| + | mӱalicə məqsədi ilə iilədilir. |
| + | TEUANTEPEK (Tehlap(eres)— Meksi- |
| + | kada bərzəx. Atlantik okeanı ilə Sa- |
| + | kit okean arasındadır. Eni 215—240 |
| + | km. Sahilləri alluvial-dəniz ova- |
| + | lıqlarından ibarətdir. Mərkəzi His- |
| + | sədə hund. 650 m-ə catan yӱksəkliklər |
| + | var. Tropik meipələr və savannalar- |
| + | la ertuludur. Faydalı qazıntıları: |
| + | kukurd, neft və qaz. T., adətən, Mər- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TEXHHKA |
| + | |
| + | |
| + | 217 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | kəzi Amerikanın ipərti pimal sər- |
| + | hədi kimi qəbul edilir. |
| + | |
| + | TEUHEJ Suq (Tahir) Əliyevic 115. |
| + | V.1855, Qabukay (indiki " Adıge MV., |
| + | Teumeğjabl) aulu—26.1.1940, Pone- |
| + | jukay aulu | —adıge sovet ppair-aqpı- |
| + | rı. itkin ie”rlərində zulm |
| + | və istismar əleyhinə mubarizəyə ca- |
| + | qırmıpdır. Sovet dəvru əsərlərində |
| + | Q“Vətələ (1939) poeması, €Xoni6əxrT- |
| + | likə, €Kəhnə və yeniz, “Staxanovə |
| + | və s. ie”rləriy Adıgeyada sosializm |
| + | quruculuqu tərənnum olunur. “Knyaz- |
| + | lar və ə"yYanlarla muharibəə (1938), |
| + | “Urısbiy Mefokok (1939) tarixi poe- |
| + | maları var. Qırmızı Əmək Bayraqı |
| + | ordepi ilə təltif edilmiidir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsəri: İzbr. proiza., M., 1956, |
| + | |
| + | |
| + | TEFİYA— Saturn planetinin peyki. |
| + | Diametri təqr. 1000 km, onun mərkə- |
| + | zindən orta məsafəsi 295 min km-dir. |
| + | Fransız astronomu C. Kassini kəiif |
| + | etmiidir (1684). |
| + | |
| + | TEFLON—ABPQ-da istehsal olunan |
| + | politetrafluoretilenin ticarətdə iit- |
| + | lədilən adı. |
| + | |
| + | TEXAS (Texaz) — AB1P-ın |
| + | itat. C.-da Meksika kerfəzi ilə əha- |
| + | Hir. Sah. 692 min k.m? (ərazisinə |
| + | gərə PT-da Alyaskadan sonra 2-ci |
| + | Yerdədir). ƏH. 14,2 mln. (1980). İnz. |
| + | M. Ostin 1ip. Səthi cox yerdə plato |
| + | (Eduards və Lyano-Estakado) və dəniz- |
| + | Yapı ovalıqdır. Hund. q.-də, Kordil- |
| + | yer d-rında 2665 m-ə qədərdir. İqli- |
| + | Mİ C.-İ1.-də isti, subtropik, Q.-də kon- |
| + | tipentaldır. İri cayları: Red-River, |
| + | Tripiti, Brazos, Kolorado, Rio-Qran- |
| + | de. Q. sənaye-aqrar iitatıdır. Neft, |
| + | təbii qaz və s. cıxarılmasına, pam- |
| + | bıq, duyu istehsalına, mal-qaranın |
| + | sayına gərə ABP1-da 1-ci yerdədir. |
| + | Mədən, neft e"malı, kimya, aerogos- |
| + | mik, əlvan metallurgiya sənayesi in- |
| + | kipaf etmiidir. Yeyinti, yupgul, |
| + | mapınqayırma sənayesi var. K.t.-nda |
| + | əkincilik əsas Yer tutur. Buqda, qar- |
| + | qıdalı, tərəvəz, meyvə (o cumlədən |
| + | sitrus) və s. becərilir. Əsas dəniz |
| + | portları: Hyuston, Bomont, Port-Ar- |
| + | tur, Korpus-Kristi. |
| + | |
| + | Avropalılardan T. ərazisinə ilk |
| + | dəfə ispanlar soxulmutqlar (16 əsrin |
| + | 1-ci yarısı). 17 əsrdən Yeni İspaniya |
| + | mustəmləkəsinin, 1821 ildən isə Mek- |
| + | sikanın tərkibinə daxil idi. 19 əs- |
| + | rin əvvəllərindən Amerika plantasiya |
| + | sahibləri T.-a soxularaq burada kə- |
| + | ləliyin əsasını qoydular: 1835 ildə |
| + | isə qiyam qaldırdılar və 1836 ildə |
| + | Q.-ı ABİPQ-ın c“himayədarlıqıq altın- |
| + | da mustəqil resp. e”lan etdilər. T.- |
| + | ın 1845 ildə ABYP tərəfindən ilhaq |
| + | edilməsi Amerika— Meksika muharibə- |
| + | sinə (1846 —48) səbəb oldu, Meksika |
| + | Q.-ı ABPQ-a kӱzəmtə getməyə məcbur |
| + | oldu. ABİ1-da Vətəndaiq muharibəsi |
| + | devrundə (1861– (65) T. Cənubi quldar |
| + | ipptatları konfederasiyasının tərgi- |
| + | binə daxil idi. |
| + | |
| + | İrqi ayrı-seckilik və zorakılıq |
| + | .-In ictimai həyatının xarakter |
| + | cəhətləridir. ABPQ prezidenti C. Ken- |
| + | nedi 1963 ildə T.-da əldurulmuddur. |
| + | TEXHECMYM (nar, Technetium), Te— |
| + | radioaktiv kimyəvi element. Element- |
| + | lərin dəvri sisteminin Uİİ qrupun- |
| + | Ddadır: at. ni. 43, at. k. 98,0062-dir: |
| + | DƏyӱlə bilən, plastik, gӱmuiqu-boz me- |
| + | taldır: 2200 50*2S-də əriyir, 4700”S- |
| + | DƏ qaynayır: sıxlıqı 11,487 q/sm2-dir. |
| + | Havada rəngi yavaq-yavati tutqunla- |
| + | |
| + | |
| + | c.-uida |
| + | |
| + | |
| + | urbıp. T. sun”i yolla alınmıily ilk |
| + | kimyəvi elementdir (yup. (eshpe(65— |
| + | sun”i deməkdir). Onu 1937 ildə ital- |
| + | yan alimləri E. Seqre və K. Perrye |
| + | molibden atomunun nӱvəsini deytron- |
| + | larla bombardman etməklə almınlar. |
| + | T.-un, kӱtlə ədədləri 92-dən 108-ə qə- |
| + | dər olan radioaktiv izotopu var, prak- |
| + | tik əhəmiyyətlisi 9*Ts və 9*9”–Ts-dir. |
| + | Sabit izotopu isə yoxdur. Birlətmə- |
| + | ləripdə — dəi --7-yə qədər oksidləir- |
| + | mə dərəcəsi gostərir. Oksidləimə də- |
| + | rəcəsi 7 olan birlətimələr daha davam- |
| + | lıdır. T. və ya olun birlənmələri |
| + | oksigenlə reaksiyaya girdikdə suda |
| + | həll ola bilən Ts.O, və QsO,, xlor |
| + | və fluorla reaksiyaya girdikdə QsHb, |
| + | TsH,, TsH. tipli halogenidlər, bə”- |
| + | zən də TeOz H tipli oksihalogenidlər |
| + | əmələ gəlir (burada H —halogendir). |
| + | TşO,-pin suda məhlulunu buxarlan- |
| + | dırdıqda tund-qırmızı kristallar |
| + | mpəklində pertexnetat turpusu NTsOxl |
| + | alıpır: onun duzlarına (məs., KTsO,, |
| + | S:TsO) pertexnetatlar deyi- |
| + | lir. Q. xlorid turiusu ilə reaksi- |
| + | yaya girmir, lakin oksidlətdirici |
| + | turpularda—pitrat turpusunda, zər- |
| + | həldə, qatı sulfat turtusunda, eləcə |
| + | də hHidrogepn-peroksiddə həll olur. |
| + | Molibden, sirkonium, inobium, titan, |
| + | skandium, hafnium zə s, metallar |
| + | ilə ərintiləri alınmınqdır. Q. və |
| + | onun molibdenlə əriptiləri ifrat- |
| + | keciricidir. Ammonium-pertexpetat |
| + | duzu CN,.TsO, korroziyaya qarı yax- |
| + | pı inhibitordur. *?Ts izotopundan ra- |
| + | |
| + | |
| + | diasiya diaqiostikasında standart |
| + | beta-iqualar məpbəyi kimi istifadə |
| + | edilir. |
| + | |
| + | Əd. Spippdın V. İ,, Kuzina |
| + | |
| + | |
| + | A. F., Texnepin, M., 1981, |
| + | |
| + | |
| + | TEXNİKA (yun. techinike—mahrp, tech- |
| + | pe—sənət, ustalıq, bacarıq)—istehsal |
| + | proseslərinin yerinə yetirilməsində |
| + | və cəmiyyətin istehsalla əlaqədar ol- |
| + | mayan tələblərinin edənilməsində is- |
| + | tifadə ucun yaradılan vasitələr məc- |
| + | musu. İctimai istehsalın rənkiia- |
| + | fı boyu bətəriyyətin əldə etdiyi təc- |
| + | rubə və bilikləo 7.-da əz maddi tə- |
| + | cəssumuiu tapməpipdır. TQ.-pın əsas |
| + | vəzifəsi—insai əməyini yungulləii- |
| + | dirmək və əmək məhsuldarlıqrını yuk- |
| + | SƏLTMƏK MƏQSƏDİ İLƏ onun istehsal |
| + | funksiyalarını qismən və ya tamami- |
| + | lə əvəz etməkdir. T. təbiət qanunla- |
| + | rıpın dərk olunması əsasında insan |
| + | əməyinin effektipliyini yӱksəltmək |
| + | və onun məqsədəuyqun əmək fəaliyyətin- |
| + | gkeptimiləndirmək |
| + | |
| + | |
| + | dəki imkaiplarını |
| + | ucun pərait Yaradır. Q.-pın kӧməyi |
| + | ilə təbii sərvətlərdən səmərəli (kom- |
| + | |
| + | |
| + | ileks tərzdə) istifadə olupur, yerip |
| + | dərinlikləri, Dunya oksapı, hava və |
| + | kosmik fəza məqimsəlilir. |
| + | İstsehsalın iqkipafı və yepi əmək |
| + | alətlərinin meydapa cıxması ilə əla- |
| + | qədar Q. ardıcıl surətdə pisapın fi- |
| + | ziki və zehni əməklə baqlı olan is- |
| + | tehsal funksiyalarını ez ӱzərinə gӧo- |
| + | turur. Maddi və mədəni ne”mətlərin |
| + | yaradılmasında əmək predmetlərinə |
| + | təsir gəstərmək| enerji əldə etmək, |
| + | onu cevirmək və əturməks təbiətin və |
| + | cəmiyyətin inkitaf qapunlarını təd- |
| + | qiq etmək: rabitə yaratmaq: informa- |
| + | siya toplamaq, saxlamaq, emal etmək |
| + | və eturməku cəmiyyəti idarə etmək: |
| + | məmiət xidməti gəstərmək: muharibə |
| + | aparmaq və mudafiəti tə”mip etmək |
| + | və s. ucun T.-dan istifadə edilir. |
| + | |
| + | |
| + | Funksional təyinatına gərə T, |
| + | istehsal T.-sı (matınlar, alətlər, |
| + | texnoloji proseslərin və maqınla- |
| + | rın idarəsi ucun aparatlar, energe- |
| + | tika matpınları, binalar və tikili- |
| + | lər, yollar, kərpulər, kanallar, nəql., |
| + | kommunikasiya və rabitə vasitələri, |
| + | nəzarət-idarə və hesablama matpınla- |
| + | rı və s.) və istehsalla əlaqədar olma- |
| + | yan T. (kommunal mapınlar, soyudu- |
| + | cular, televizor və maqnitofonlar, |
| + | hərəkət T.-sı, idman T.-sı, mədəniy- |
| + | yət və maarif T.-sı, hərbi T. və s.) |
| + | kimi təsnif olunur. Hələlik T.-nın |
| + | universal təsnifatı yaradılmamıit- |
| + | dır. Bə”zi hallarda təsnifatda T.- |
| + | pın ayrı-ayrı sahələrinin təbii-el- |
| + | mi əƏsaslarına da istinad olunur |
| + | (məs., nӱvə T.-sı, soyuducu T., heca6- |
| + | lama T.-sı). |
| + | |
| + | Tarixən T. ibtidai insanın bəsit |
| + | əmək alətindən baitlayaraq muasir is- |
| + | tehsalın mӱrəkkəb avtomatik mapın- |
| + | larınadək uzun inkipqaf yolu kecmiii- |
| + | dir. İctimai istehsalın inkipafın- |
| + | da muəyyən texnoloji və nəql. funk- |
| + | siyalarını yerinə yetirən iy ma:pın- |
| + | ları boyuk rol oynamınydır. 18 əsrin |
| + | sonu və 19 əsrin əvvəllərində ixtira |
| + | olunmui toxuculuq və buxar maın- |
| + | ları sənaye cevrilityinə səbəb olmuit, |
| + | mapufaktura istehsalatından matın- |
| + | lı istehsal usuluna kecilmitndir. |
| + | Muxtəlif əeturucu mexanizmlərin tək- |
| + | millətdirilm1id buxar mapını ilə |
| + | birgəistifadəsi (bir necə ii maı- |
| + | nıpın bir buxar mapını ilə hərəkətə |
| + | gətirilməsi) genili pyaxəli mexaniki |
| + | sistemlərin yaradılmasına səbəb oldu. |
| + | Yeni matın, mexanizm və materialla- |
| + | rın meydana gəlməsi kutləvi (sənaye) |
| + | istehsalın yaradılması zərurətini |
| + | doqurdu. 19 əsrin sonlarında buxar |
| + | mapınları tədricən daxiliyanma muӱ- |
| + | hərrikləri ilə sıxıpidırılıb cıxa- |
| + | rıldı. Daxiliyaima muhərrikləri ye- |
| + | ni Tipli 111 və nəql. mapınlarının |
| + | (avtomobil, traktor, təyyarə və s.) yara- |
| + | dılmasına səbəb oldu. Enerji cev- |
| + | |
| + | ilməsinin yepi usulları (buxar və |
| + | idraplik turbinlərin elektrik cə- |
| + | rəyapı keperatorlarına birlətdiril- |
| + | məsi nəticəsində) tapıldı. 20 əsrin |
| + | 1-ci yarısında təkmillətdirilmini |
| + | elektrik muhərrikləri ti mapiqınla- |
| + | rının intiqalları kimi geniii yayıl- |
| + | dı. 20 əsrin ortalarında kiberne- |
| + | tika elminin meydana cıxması və onun |
| + | muxtəlif iaxələrinin inkipafı nə- |
| + | ticəsində insanın zehni əmək fəaliy- |
| + | Yətindəki imkaplarını daha da geniit- |
| + | ləidirən pə məhsuldarlıqını artıran |
| + | Yeni Q. yarandı. |
| + | |
| + | Q.-nın pikipafı elmi-texpiki tə- |
| + | rəqqi ucun muhum iərtdir. Muasir T.- |
| + | pın ən boyuk nailiyyətləri təbiətiqu- |
| + | paslıqın muhum kəiflərinə əsasla- |
| + | nır. Əgər kecmində T., əsasəi, əmək |
| + | vasitələrinə akkumulyasiya olunmulnd |
| + | empirik biliklərdən və təcrubədən |
| + | ibarət idisə, hazırda T. daha artıq |
| + | dərəcədə elmi biliklər in maddiləii- |
| + | məsi (PpƏKLİNDƏ Ə3YHY K tərir. |
| + | |
| + | T.-nın əsas gestərici. əri: məhsul- |
| + | darlıq, etibarlılıq və istismarda |
| + | qənaətlilikdir, Məhsuldarlıq |
| + | vahid zamanda hazırlanan (və ya e/mal |
| + | olunan, daptınan və s.) məhsulun miq- |
| + | darı ilə muəyyən olunur. E"tibar- |
| + | |
| + | |
| + | lılıq Q.-nın imtinasız olaraq |
| + | tələb olunan miqdarda keyfiyyətli |
| + | |
| + | |
| + | məhsul verməsi, yaxud da lazımi mud- |
| + | dət ərzində əz texnoloji vəzifəsini |
| + | |
| + | |
| + | 218 |
| + | |
| + | |
| + | yerinə yetirməsi ilə xarakterizə olu- |
| + | nur. Q.--nın istismarda qəna- |
| + | ətliliyi xammal, material, yana- |
| + | caq və enerji sərfinə, habelə T.-dan |
| + | istifadə ucun normal ipəraitin yara- |
| + | dılmasından ətru zəruri olan kəmək- |
| + | ci vasitələrin (bunevrələrin, isteh- |
| + | salat meydancalarının və s.) qiymət- |
| + | lərinə gərə muəyyən edilir. Məhsul- |
| + | darlıq, e”tibarlılıq və istismarda |
| + | qənaətlilik Q.-nın əsasən moderin- |
| + | ləmpdirilməsi (yə”ni icra or- |
| + | qanlarının, əturmə mexanizmlərinin |
| + | təkmillətdirilməsi, həmcinin ti |
| + | proseslərinin avtomatlatidırılması |
| + | və s.) yolu ilə yuksəldilir. |
| + | |
| + | Muasir T. erqonomika, texniki |
| + | estetika və ekologiya tələblərinə də |
| + | cavab verməlidir. Elmi nailiyyətlər |
| + | əsasında inkipaf edən T. əz nənbə- |
| + | SİNDƏ elmin inkitafı ucun stimul |
| + | olub qaritısında yeni vəzifələr qo- |
| + | yur, elmi fəaliyyət vasitələrini tək- |
| + | millətdirir. T.-nın inkipafı ic- |
| + | timai istehsal sistemi ilə sıx bar- |
| + | lıdır. Texniki tərəqqinin .sur”ətini |
| + | sosial-iqtisadi ptqərait muəyyən edir. |
| + | T.-nın inkiafı ucun kommunist is- |
| + | tehsal usulu daha boyuk imkanlar |
| + | Yaradır, cunki bu usulda butun elmi- |
| + | texniki nailiyyətlər istehsal quvvə- |
| + | lərinin inkipafına, cəmiyyətin mad- |
| + | di və mədəni tələblərinin odənilmə- |
| + | sinə sərf olunur. Halbuki kapitalist |
| + | cəmiyyətində TQ.-nın tətbiqi, matın |
| + | sənayesinin yaratdıqı tərəqqi sosial |
| + | ziddiyyətlərin kəskinləiməsinə səbəb |
| + | olduqundan gəliri artırır və nəticə- |
| + | də Xırda əmtəə istehsalcılarını if- |
| + | lasa uqradır, fəhlə sinfinin istis- |
| + | marını gucləndirir və inflyasiya |
| + | əmələ gətirir. |
| + | |
| + | Muasir devrdə T.-nın inkipafı |
| + | modernlətdirmənin sur”əti, istehsa- |
| + | lın texniki vasitələripin daha tək- |
| + | milləri ilə əvəz olunması, yeni ma- |
| + | HIbIH Tap nomenklaturunun genitlən- |
| + | dirilməsi, mə“mulaqlarıpn maksimal |
| + | standartlatdırılması və unifika- |
| + | siyası, elektronika, radiotexnika, |
| + | kimya texnologiyası, aviasiya və kos- |
| + | mik T.-nın, nӱvə T.-sı, avtomatik |
| + | idarəetmə və tənzimləmə sistemləri- |
| + | nin, lazer və hesablama T.-sının və s.- |
| + | nin intensiv inkipafı ilə xarakte- |
| + | yu olunur. 20 əsrin 2-ci yarısında |
| + | |
| + | .-nın inkipafında ən muhum isti- |
| + | qamətlərdən biri kombinəli maiınla- |
| + | rın Yaradılmasıdır. Belə matınlar- |
| + | da texnoloji ardıcıllıqla yerləintən |
| + | muxtəlif aqreqatlar avtomatik olaraq |
| + | əmək predmetipə tə”sir gəstərir. Sə- |
| + | nayedə kombinə edilmənin və apvtomat- |
| + | lapdırmanın inkipafı isə ən yuksək |
| + | iqtisadi səmərəyə malik avtomat xətlə- |
| + | rin, avtomat sexlərin və aptomat zavod- |
| + | ların yaranmasına gətirib cıxarır. |
| + | |
| + | Q.-nın inkipafında xarakterik |
| + | istiqamət—zehni əməyin yungulləaidi- |
| + | rilməsi və onun məhsuldarlıqının |
| + | yӱksəldilməsi ucun effektiv texniki |
| + | vasitələrdən istifadədir. Elektroni- |
| + | ka və kibernetikanın inkipafı, ha- |
| + | belə hesablayan elektron mapınların |
| + | təkmillətdirilməsi insanın yalnız |
| + | idarəetmə funksiyalarının deyil, həm |
| + | də məntiqi funksiyalarının, yəni |
| + | onun zehni fəaliyyətinin funksiyala- |
| + | rının mapınlara həvalə edilməsi |
| + | ucun zəmin yaradır. Nəzarət-idarə- |
| + | etmə, informasiya və hesablama ma- |
| + | iınlarının tətbiqi nəticəsində is- |
| + | tehsalın planlaqidırılması və idarə |
| + | |
| + | |
| + | TEXNİKA EVİ |
| + | |
| + | |
| + | olunması optimallatdırılır, zehni |
| + | əməyin məhsuldarlıqı yuksəlir, insan |
| + | bir cox cətin Hesablama əməliyyatla- |
| + | rını Yerinə yetirməkdən azad edilir, |
| + | bupunla da inzibati-idarəetmə apara- |
| + | tına sərf olunan xərclər xeyli aqiparı |
| + | dçiqur. Q.-nın digər sahələrə də tə”- |
| + | siri boyukdur. Məs., hərbi texnika- |
| + | nın, xӱsusən strateji vasitələrin in- |
| + | kipafı dəvlətlər arasındakı mupa- |
| + | sibətlərin muhum aspektlərini muəyyən |
| + | edir, onların iqtisadi vəziyyətinə |
| + | təsir gəstərir. Təhsil sistemi, mədə- |
| + | nNİYYƏT və məiyət daima inkipaf edən |
| + | T. vasitələrinin tə”siri altında də- |
| + | yipikliyə uqrayır. Kino, radio və te- |
| + | leviziya Yeni-yeni incəsənət nəpvləri |
| + | meydana cıxarır və onları geptin |
| + | xalq kutlələrinə catdırmaqla butun |
| + | bətəriyyətin mədəniyyətinə dərin tə”- |
| + | sir gestərir. Texniki təylim vasitə- |
| + | lərinin yaranması və yayılması orta |
| + | və ali məktəblərdə təhsil prosesinin |
| + | effektivliyini yӱksəltməyə, proqram- |
| + | lı təqlimə kecməyə imkap verir. Bədən |
| + | tərbiyəsi, idman və tibbin inkipafı |
| + | ucun T. stimula cevrilir. Məs., lazer- |
| + | dən cərrah aləti kimi istifadə edil- |
| + | məsi nəticəsində tibbin muhum sahəsi |
| + | olan gəz mikrocərrahiyyəsi yarapmıni- |
| + | dır. T. insanın psixologiya və dun- |
| + | Yagərupqunə də beyuk tə”sir gostərir. |
| + | |
| + | Bir sıra murəkkəb və baha baqpa |
| + | gələn yepi T. pevlərinin ipnkipafı |
| + | Yeni elmi-texniki nəticələr əldə et- |
| + | mək ucun bir əlkənin deyil, bir pe- |
| + | cəsinin elmi idarələrinin birlikdə |
| + | sə”y və fəaliyyət gestərməsini tələb |
| + | edir. Məs., televiziya sahəsində əmək- |
| + | daplıq—interviziya, avroviziya kimi |
| + | sistemlərin yaranmasına imkan ver- |
| + | miidirq atom energetikası sahəsində |
| + | elmi-texniki kooperasiya—Beynəlxalq |
| + | Atom Enerjisi Agentliyi tərəfindən |
| + | koordinasiya olunur, sosialist əlkə- |
| + | ləri İntermetal, İnterkimya və s. ki- |
| + | mi təlpkilatlarda əməkdaitlıq edirlər. |
| + | Kosmonavtika sahəsində sovet-ameri- |
| + | kan cSoyuze— Apollon (bax EPLAS) |
| + | gəmilərinin birgə ucutpu mçvəffəqiy- |
| + | yətlə baxa catdırılmıtidır (1975), |
| + | c“NPnterkosmosə və digər proqramlar |
| + | uzrə sosialist əlkələrinin beynəlxalq |
| + | əməkdaiplıqı həyata kecirilir. Elm |
| + | və Q. sahəsində beynəlxalq kooperasi- |
| + | Yalar—elmi-texpiki tərəqqinin ən mu- |
| + | Hum problemlərinin xun: yepəl- |
| + | dilmin muhum proqramların Həyata |
| + | kecirilməsi yolunda ən effsktli na- |
| + | sitədir. Bax həmcinin Elmiotnexniki |
| + | tərəqqi, Elmi-texniki inqilab. |
| + | |
| + | Ədəa Marks K., Kapital, c. 1, B., |
| + | 1060: Engels F., Apti-Durinq, B., |
| + | 1067: Marks, Ənqelıs o texnikə, M., 1933: |
| + | Lenin V. İ., Rusiyada kapitalizmin |
| + | pingkipafı, Əsər. tam kulliyyAtı, c. Z: |
| + | Puti razvitin texniki pn SSSR |1917— |
| + | 1967), M., 1967, Rasinet naugi Sovetskoqo |
| + | Azerbandjana, B., 1980: Rasinst azerbad- |
| + | djanskoN nluki—torjsstpo leninskon na- |
| + | pionalınon politiki, B., 1982, |
| + | TEXNİKA EVİ, elmi-texniki |
| + | təbliqat evi—sənaybs, nəql. və ya |
| + | iniaatın bir, yaxud bir necə sahə- |
| + | sinin fəhlə və muhəidis-texpiki 111- |
| + | ciləri arasında elmi-texniki təb- |
| + | liqat aparan, qabaqcıl istehsalat- |
| + | texniki təcrubə mubadiləsi təpkil |
| + | edən idarə. SSRİ-də 100-dən artıq |
| + | T.e. fəaliyyət gəstərir. Q.e. ən son |
| + | elm və texpika yeniliklərindən isti- |
| + | fadə etmqclə, texniki təkmilləimə |
| + | sahəsində aktual məsələlərin muzaki- |
| + | rəsini təiqkil edir, alimləri, muhən - |
| + | |
| + | |
| + | , YİFYHUYFYHVH |
| + | |
| + | |
| + | dis-texniki və elmi itciləri mutə- |
| + | rəqqi texnologiyanın kompleks mexa- |
| + | niklətdirmə və avtomatlaidırmanın |
| + | istehsalata tətbiqinə dair məsələlərin |
| + | həllinə cəlb edirq, muəssisələrin |
| + | texniki kabinet, kitabxana və infor- |
| + | masiya burolarına metodik yardım |
| + | gəstərirykonfrans və seminarlar, mə”- |
| + | ruzə və mӱzakirələr və s. təpikil edir. |
| + | TEXNİKİ A İZ — sənayedə is- |
| + | tehlak, yaxud istehsal olunan xammal, |
| + | yarımfabrikat və hazır məhsulun fi- |
| + | ziki, fiziki-kimyəvi və kimyəvi ana- |
| + | liz usulları. Analizin nəvu, çsulu, |
| + | texnikası, ipdədiləcək reaktivlər |
| + | və s. dəvlət standartı və ya texniki |
| + | mərtlər ilə muəyyən edilir. Q.a. mux- |
| + | təlif mərhələlərdə texnoloji proses- |
| + | lərə nəzarəti əhatə edir. Belə nəza- |
| + | rət texnoloji reqlamentə əsasən apa- |
| + | rılır. Q.a.-ə həmcinin istehsalat |
| + | tullantılarının (TYCTY qazları, |
| + | iilak, toz, iilənilmini su və s.) ana- |
| + | lizi də daxildir. Q.a. 3 qrupa ayrı- |
| + | lır: cmarkav apalizləri—materialın |
| + | kimyəvi tərkibinin həmin marka (ce- |
| + | iid) ucun nəzərdə tutulmuiy tərkibə |
| + | |
| + | |
| + | yoxlanıldıqrı analiz- |
| + | lər: ekspres analizlər—texnolo- |
| + | ji prosesin gedimlində materialın |
| + | |
| + | |
| + | kimyəvi tərkibinə sur ətli usulla nə- |
| + | zarət etmək ucun analizlər, arbit- |
| + | pa x analizləri — materialın key- |
| + | fiyyəti barədə mal gəendərən təiyki- |
| + | latla mal alan təikilat arasında |
| + | mupaqtpə bali verdikdə aparılan yox- |
| + | lama (kontrol) analizləri. |
| + | |
| + | TEXNİKİ BİTKİLƏR — becərilən |
| + | bitkilər: sənayenin muxtəlif sahələri |
| + | ucun xammal kimi istifadə edilir. |
| + | Bir nscə qrupa bəlunur.Nipasta- |
| + | lı bitkilərin kek yumruların- |
| + | da piiasta, pməkərli bitki- |
| + | |
| + | |
| + | lərin gəpdəsi, meyvəkəku və cicək |
| + | qrupunda ipəkər, yYarlı bitki- |
| + | lərin toxum və meyvəsində bitki |
| + | yaqları, efir yaqlı bitki- |
| + | lərin yerustu Hissəsində, cicək, |
| + | |
| + | |
| + | meyvə, kək və kekumsovunda efir Yaq- |
| + | ları, lifli bitkilərin |
| + | gevdə, yarpaq, toxum və meyvəsində |
| + | toxuculuq lifləri toplanır. Bajqa |
| + | |
| + | əhəmiyyətlisi ka u- |
| + | |
| + | |
| + | qru" T.b.-dən ən |
| + | cukavserən, quttapercal-ı, |
| + | |
| + | |
| + | apı, boyaq, dərman, nar- |
| + | kotik və s. bitkilərdir. Bəzi |
| + | T.b.-dən iki cur istifadə |
| + | |
| + | |
| + | edilir. |
| + | Məs., gkənaf və pambıqdan həm ə |
| + | həm yar, xaixaii və boyaqotudan həm |
| + | tiryək, həm də dərman alınır. SSRİ- |
| + | də və Azərb.SSR-də T.b.-dən kartof, |
| + | gӱnəbaxan, pambıq, kənaf, tutun, dər- |
| + | map bitkiləri və s. becərilir. |
| + | TEXNİKİ DİAQNOӦSTİKA—maiqın- |
| + | ların, qurquların, onların bənd və |
| + | elementlərinin (texniki sistemlərin) |
| + | vəziyyətini xarakterizə edən əlamət- |
| + | lərin muəyyən edilib vyrənilməsi (Siti |
| + | rejimində onların paramstrlərində- |
| + | ki mumkun olan meylləri qabaqcadan |
| + | bilmək ucun), habelə onlardakı qu- |
| + | surların aikar edilib lokallayqdı- |
| + | rılması ucun metod və vasitələrin |
| + | (normal niy rejiminin pozulmasının |
| + | qariqısını vaxtında almaq məqsədi |
| + | ilə) tilənilməsi. T.d. texniki obyekt- |
| + | lərin etibarlılıqını təmin etmək: |
| + | və saxlamaq ucun iplədilən muhum |
| + | vasitələrdən biridir. . |
| + | |
| + | TEXNİKİ EKSPERTİZA—bax Məh- |
| + | gəmə ekspertizası. |
| + | |
| + | TEXNİKİ ENSİKLOPEDİYALAR |
| + | BƏ 1 Y F31T4399Ə pD—TEXHHKa (TEXHOZOXMH |
| + | |
| + | |
| + | avadanlıq və proseslər) və onunla əla- |
| + | qədar elmlər çərə mə”lumatlar kulli- |
| + | yatından ibarət sistemlətidirilmi |
| + | elmi-soraq nətrləri. |
| + | |
| + | E.ə. Qəsrdə Roma me”marı və muhən- |
| + | disi Vitruvinin -Me”marlıq haqqında |
| + | on kitabə əsəri, sonralar Renessans |
| + | devru alimlərinin muxtəlif soraq |
| + | kitabları T.e.-ı xeyli muddət əvəz |
| + | etmitidir. . Birinqucconun “Pi- |
| + | rotexnika haqqındaə (1540) və Q. Aq- |
| + | rikolanın “Mə dən ipləri və metal- |
| + | lurgiya haqqındaə (1556) əsərləri |
| + | ilk T.e. sayılır. Əsas nəiri 17 mətn |
| + | və 11 eqravuraqə (mətnlərə illustra- |
| + | siya) cildindən ibarət olan fransız |
| + | c Elm, incəsənət və sənətkarlıqa da- |
| + | ir ensiklopediya və ya izahlı lu- |
| + | qətə-inin elm və texnikanın popul- |
| + | yarlapldırılmasında beyuk rolu ol- |
| + | mutdur. Əsər 1751—80 illərdə Pari- |
| + | sin kitab natpiri L. Bretonun TƏHIƏÖĞ- |
| + | busu və D. Didronun məs”ul redak- |
| + | torluqu ilə buraxılmındır. 1776—77 |
| + | illərdə 4 əlavə illustrasiyalı cild, |
| + | 1780 ildə 2 cild gestərici cap olun- |
| + | mupdur. Rusiyada T.e. 19 əsrədək tər- |
| + | cӱmə ədəbiyyatından ibarət idi. 19 |
| + | əsrin əvvəllərindən “Tam təsərru- |
| + | fat kitabızə (c. 1—5, M., 1813—15), |
| + | aPQəhər və kənd təsərrufatı leksi- |
| + | koHyə (u. 1—12, M., 1836—38), “Mə”- |
| + | dən nyrəruə (u. 1—3, M., 1841—43) |
| + | və s. ensiklopedik nərlər buraxıl- |
| + | mıtpdır. 1911—18 illərdə ellpocsem- |
| + | ipeniyeə nətiriyyatının buraxdıqı 8 |
| + | cildlik FTexniki ensiklopediyaə o |
| + | dəvrun elm və texnikasının ən yeni |
| + | nailiyyətlərini əks etdirirdi. |
| + | |
| + | SSRİ-də T.e. nətrinə Sovet haki- |
| + | miyyətinin ilk illərindən baiylan- |
| + | mıpt, 20-ci illərdə coxcildli c“Kimya |
| + | və texnikaya aid soraq kitabıə bura- |
| + | xılmındır. 1927—36 illərdə nər |
| + | olunmuql 26 cildlik = Texnika ensik- |
| + | lopediyasız sovet elminin o dəvrdə |
| + | beyuk nailiyyəti idi. Əsərin 1937 ildə |
| + | 2-ci təkmillətidirilmiii nətrinə bai1- |
| + | lanmın, 1941 ilədək 14 cildi bura- |
| + | xılmındır. 1945 ildən sonra SSRİ- |
| + | nə c“Mapınqayırmaq (c. 1—16, M., |
| + | 1946—51) ensiklopedik luqəti, “Atom |
| + | enerjisiə (M., 1958), “İniaatə (c. |
| + | 1—3, 1964—65), c Kosmonavtikav (M., |
| + | 1968), “Kibernetika ensiklopediyası” |
| + | (c. 1—2, Kiyev, 1974), “Gənc texnikin |
| + | ensiklopedik luçqətiə (M., 1980), “Po- |
| + | litexnik lukətə (M., 1980) və s. nər |
| + | edilmindir. |
| + | |
| + | |
| + | CSSR-də (“Kicik texniki ensik- |
| + | 1966), Mac. |
| + | |
| + | |
| + | lopediyaə, c. 1—2, Praqa, |
| + | XR-də (“Texniki leksikonə, c. 1—3, |
| + | Budapept, 1970—74), RSR-də (xPy- |
| + | |
| + | |
| + | ensiklopediyası, c. |
| + | 1—19, Buxarest, 1957—68) və digər |
| + | sosialist əlkələrində də T.e. bura- |
| + | xılır. PXR-də 1966 ildən “Texnika |
| + | ensiklopediyasıv seriyasından nӱvə |
| + | energetikasına, tikinti texnikasına, |
| + | kimyaya, avtomatikaya və texnikanın |
| + | digər sahələrinə aid ayrı-ayrı cild- |
| + | lər nəpr edilir. |
| + | |
| + | Kapitalist əlkələrindən ABPQ-da |
| + | “Elm və texnika ensiklopediyası (c. |
| + | 1—15, Nyu-York, 1971, İtaliya və |
| + | Fransada tərcumə nəirləri var), |
| + | AFR-də “Texnika və dəqiq elmlər lek- |
| + | sikonuzq (c. 1—10, Frankfurt-Mayn, |
| + | 1972) və s. umumi T.e., həmcinin tsx- |
| + | nikanın ayrı-ayrı sahələrinə dair s0- |
| + | |
| + | aq kitabları buraxılır. |
| + | TEXNİKİ ESTETİKA— insanın məz- |
| + | munlu həyat və fəaliyyəti ucun sənaye |
| + | |
| + | |
| + | mın texnika |
| + | |
| + | |
| + | TEXNİKİ MƏRTƏBƏ |
| + | |
| + | |
| + | istehsalı vasitələrinin kəməyilə YA- |
| + | radılan ahəngdar predmet mӱhitinin |
| + | formalatmasında sosial-mədəni, təx- |
| + | niki və estetik problemləri əyrənən |
| + | elmi fənn. T.e. dizaynın nəzəri əsa- |
| + | sını təinkil etməklə, onun ictimai |
| + | təbiətini və inkittaf qanunlarını, |
| + | bədii konstruksiyalamanın prinsip |
| + | və usullarını, rəssam-konstruktorun |
| + | (dizaynerin) professional Yaradıcı- |
| + | lıq problemlərini eyrənir. T.e.-nın |
| + | əsas bəlmələri— ӱmumi dizayn nəzə- |
| + | riyyəsi və bədii konstruksiyalama nə- |
| + | zəriyyəsidirr. Umumi dizayn |
| + | nəzəriyyəsi dizaynın sosial |
| + | mahiyyətini, meydanagəlmə iyəraitini, |
| + | tarixini, mçasir vəziyyətini və inki- |
| + | tpaf perspektivlərini, incəsənət və |
| + | texnika ilə, habelə butəvlukdə mədə- |
| + | niyyətlə qartılıqlı əlaqəsini, pred- |
| + | met muhitinin estetikasını eyrənir, |
| + | T.e.-nın sənaye məhsullarına təqdim |
| + | etdiyi tələbləri ifadə edir, sənaye |
| + | məhsulu keyfiyyətinin texniki-estetik |
| + | gestəricilərinin kompleks QİYMƏT- |
| + | ləndirilməsi usullarını, həmcinin |
| + | ahəngdar predmet aləminin Yaradıl- |
| + | ması piqərtlərini həll edən optimal |
| + | əmtəə assortimentinin formalaitma |
| + | prinsiplərini muəyyənlətdirir. B ə- |
| + | dii konstruksiyalama nə- |
| + | zəriyyəsi layihələmə prosesinin |
| + | umumi strukturunda bədii konstruk- |
| + | siyalamanın yerini, onun tipoloji |
| + | xususiyyətlərini tə”yin etməklə bəra- |
| + | bər, rəssam-konstruktorun professio- |
| + | nal yaradıcı fəaliyyəti ucun vasitə |
| + | və metodlar axtarıb tapır. T.e.-nın |
| + | baplıca məqsədi bədii konstruksiya- |
| + | lamanın nəzəriyyə və praktikası nə- |
| + | ticəsində əldə olunan nailiyyətlərə |
| + | əsaslanmaqla insan ucun onun yarat- |
| + | dıqı əiyalar aləmində ən əlveritli |
| + | ƏMƏK, MƏHHİƏT və istirahət ipəraiti |
| + | yaratmaqdır. Harmonik inkiptaf et- |
| + | mipp insanın tərbiyə olunmasında və |
| + | onda yuksək estetik zevqun formalail- |
| + | masında T.e. muhum rol oynayır. |
| + | TEXNİKİ KİBERNETİKA-kiber- |
| + | netik elmi ideyalar və metodlar əsa- |
| + | sında idarəolunan texniki sistemlə- |
| + | in tədqiqi ilə məptul olan elm sa- |
| + | zəsi. Q.k., avtomatik tənzimləmə və |
| + | idarəetmə nəzəriyyəsinin muasir HHKH- |
| + | cı mərhələsi olub murəkkəb idarə- |
| + | edici sistemlərdə informasiyanın qə- |
| + | bulu, saxlanması, eturulməsi və cev- |
| + | rilməsinin umumi qanunları haqqın- |
| + | dakı kibernetika elminin bir istiqa- |
| + | mətidir. Avtomatlmpdırılmın ida- |
| + | rəetmə sistemlərində icra olunacaq |
| + | funksiyaların avtomatik ipləyən qur- |
| + | qularla insan arasında səmərəli pay- |
| + | lanması problemi (cinsan-maınə |
| + | problemi) T.k.-nın muhum problemlə- |
| + | rindən biridir. Məqsəd, insanın fi- |
| + | ziki və intellektual fəaliyyəti ilə |
| + | avtomatikanın texniki vasitələri ara- |
| + | sında muəyyən birlətmələrin əldə |
| + | edilməsidir. T.k. bir sıra texniki |
| + | idarəetmə sistemlərinin (məs., mətn- |
| + | oxuyan avtomatların, gəmilərin və |
| + | ucuti aparatlarının avtomatik idarə- |
| + | olunma sistemlərinin) iilənib ha- |
| + | zırlanması ucun təbiətdə olan uyqun |
| + | obyektlərdəki (məs., canlılarda, bit- |
| + | kilərdə) mə”lum qanunauyqunluqlar və |
| + | fəaliyyət ӱsullarından istifadə edir |
| + | (bionika, onun muxtəlif bəlmələri |
| + | olan hidrobionika, neyrobionika və s.). |
| + | |
| + | |
| + | T.k.-nın Mӱstəqil istiqamətlərindən |
| + | olan ob razların tanınması MmMə1ndO xXu- |
| + | yan avtomatların yaradılmasında, |
| + | |
| + | |
| + | 219 |
| + | |
| + | |
| + | texnoloji proseslərin muxtəlif və- |
| + | ziyyətlərinin bir-birindən secilməsi |
| + | və analizində avtomatlaidırılmır |
| + | tibbi diaqnostika qurqrularının Ya- |
| + | radılmasında və s,-də bəyuk əhəmiyyə- |
| + | tə malikdir. İdarəolunan obyektlərin |
| + | dinamik xarakteristikalarının, onun |
| + | bir sıra parametrlərinin, xarici |
| + | tə”sirlərin əlculməsi və tədqiqinə |
| + | əsasən təyini, həmcinin avtomatik |
| + | proqnozlaiqdırıcı qurquların yara- |
| + | dılması ucun aparılan tədqiqatlar |
| + | da muəyyən dirəkəli T.k.-yYa aiddir. |
| + | T.k. istehsalatın kompleks avto- |
| + | matlaqpidırılması, nəql. və s. kimi |
| + | mӱrəkkəb idarəetmə sistemlərinin ya- |
| + | radılması ucun elmi əsasdır. Mua- |
| + | sir hesablama qurqu və mapınların- |
| + | dan istifadə etməklə muçəssisələrin |
| + | avtomatlapdırılmınid idarəetmə sis- |
| + | temlərinin və texnoloji prosesləri- |
| + | nin avtomatlaidırılmız idarəetmə |
| + | sistemlərinin yaradılması cox əhə- |
| + | miyyətlidir. Muxtəlif avtomatlap- |
| + | dırılmınq idarəetmə sistemlərinin |
| + | yaradılmasında istehsalat proseslə- |
| + | rinin alqoritmlətdirilməsi (yə”ni, |
| + | idarə olunacaq obyektlərin, formal |
| + | Bən və teyri-rormal evristik ipər- |
| + | inin alınması), həmcinin tələb olu- |
| + | nan standart texniki vasitələrin se- |
| + | cilməsi, yaxud yenilərinin (məs., in- |
| + | formasiyanı əks etdirən qurquların, |
| + | muxtəlif idarəetmə pultlarının |
| + | və s.) iplənməsi kimi mӱrəkkəb iptlər |
| + | gərulməlidir. Dayanıqlıq məsələləri |
| + | və insana vizual informasiyanın ve- |
| + | rilməsi probleminin həlli, həmcinin |
| + | idarəetmə prosesində insanın intel- |
| + | lektual. fəaliyyətinin eyrənilməsi |
| + | (onun fəaliyyətinin məntiqi itərhi, |
| + | evristik proqramlatdırma və s.) T.k.- |
| + | pın problemlərindəndir. Q.k. murək- |
| + | kəb idarəetmə sistemlərinin abstrakt |
| + | modellərinin qurulması və onların |
| + | tədqiqi istiqamətində inkiaf edir. |
| + | Bunun ucun riyazi semiotikadan, cox- |
| + | luqlar nəzəriyyəsi, riyazi məntiq, eh- |
| + | timal nəzəriyyəsi, abstrakt cəbr və s.- |
| + | dən istifadə olunur. T.k.-da beyuk |
| + | miqdarda qariqılıqlı əlaqələri olan |
| + | elementlərdən (altsistemlərdən) iba- |
| + | rət mӱrəkkəb sistemlərə aid məsələlə- |
| + | rin həlli metodları da vacibdir (mə- |
| + | sələlərin coxelcululuyu problemi). |
| + | Bunun ucun dekompozisiya və aqreqat- |
| + | laidırma kimi əsas iki istiqamət |
| + | vardır. T.k.-da, həmcinin cinsan-ma- |
| + | İPINR sistemlərinin modellətidiril- |
| + | məsi məsələləri də həll olunur. T.k.- |
| + | ya layihələndirmənin avtomatlayidı- |
| + | rılması problemi də daxildir. |
| + | Əd. Əsgərov T., Rəqəmhesabla- |
| + | "yıcı mapınlar, B., 1974:Əsgəron T., |
| + | Allahverdiyev N., Kibernetika |
| + | |
| + | |
| + | və muasir Həyat, B., 1983. |
| + | |
| + | TEXNİKİ MƏKTƏBLƏR, SSR İ-də |
| + | —orta məktəbi bitirən gənclər ucun |
| + | texniki petpə məktəbləri. Yuksək sə- |
| + | viyyəli orta təhsilli və ixtisaslı |
| + | fəhlə kadrları yetitdirir. 1954 |
| + | ildən fəaliyyət gestərir və azı 400 |
| + | peitə ara ixtisaslı fəhlə hazırla- |
| + | yır. Təhsil mӱddəti 1—2 ildir. Bax |
| + | həmcinin Texniki pevqə məktəbləri, |
| + | Texniki pemə təhsili. |
| + | |
| + | TEXNİKİ MƏRTƏBƏ —binada MY- |
| + | həndis avadanlıqı və kommunikasiya- |
| + | nın yerlətdirilməsi ucun mərtəbə. |
| + | T.m. binanın ayparı (texniki zirzəmi), |
| + | yuxarı (texniki cardaq) və orta hissə- |
| + | sində yerlətdirilə bilər. Bə”zi hal- |
| + | larda bir necə Q.m, tikilir. T.m.-də |
| + | |
| + | |
| + | 220 |
| + | |
| + | |
| + | TEXNİKİ NORMALLİDİRMA |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | isitmə sistemi, su kəməri və kanali- |
| + | zasiya boru gəmərləri, havaəturəplər, |
| + | enerji təchizatı qurquları və ma- |
| + | gistral ipəbəkələri, liftlərin matın |
| + | ite”bələri və s. yYerlətdirilir. T.m. |
| + | çoxmərtəbəli yatayınl binalarında, |
| + | ictimai binalarda, həmcinin muhən- |
| + | dis kommunikasiyaları sıx olan, ha- |
| + | va mӱhitinin parametrlərinin stabil- |
| + | liyi tələb olunan sənaye binaların- |
| + | da qurulur. |
| + | TEXNİKİ HOPMAHALIAbIPMA, |
| + | əməyin texniki norma- |
| + | lapdırılması–-texniki cəhət- |
| + | dən əsaslandırılmızn vaxt (hasilat) |
| + | normalarının muəyyən edilməsis bax |
| + | Əməyin normalaidırılması. |
| + | TEXNİKİ PARCA — kimya, rezin, |
| + | ayaqqabı, avtomobil və s. sənaye sahə- |
| + | lərində mapın, qurqu və texniki mə”- |
| + | mulatların detallarının hazırlap- |
| + | masında əsas və ya keməkci material |
| + | kimi istifadə edilən toxuculiq par- |
| + | cası. Pambıq parcalardan kord, bel- |
| + | tinq—avtomobil iinləri, konveyer |
| + | lentlərinin hazırlanmasında, kirza |
| + | isə dərini əvəz edən material kimi |
| + | istifadə edilir. Kətan T.p: olan bre- |
| + | zentdən yanqınsendurən iqlanqlar, yun |
| + | T.p.-dan araqatı, sӱzgəc və s. hazır- |
| + | lanır. İpək T.p., əsasən, ələk ucun, |
| + | asbest T.p. sӱzgəc və mӱxtəlif oda- |
| + | davamlı məmulatlar hazırlanmasın- |
| + | da tətbiq edilir. Kimyəvi liflərdən |
| + | (lavsan, kapron, xlorin və s.) hazır- |
| + | lanmızn T.p.-lar da geni yayılmıp- |
| + | dır. Kalka, mӱqiməmbə, araqatı hazır- |
| + | lanmasında istifadə edilən mitkal |
| + | və tənzif də T.p.-lara aiddir. |
| + | TEXNİKİ PEİYƏ MƏKTƏBLƏRİ— |
| + | SSRİ-də 1958 ildən texniki peiə |
| + | təhsilinin mӱxtəlif tipli və pro- |
| + | filli məktəbləri. Kənd Bə məhəp |
| + | T.p.m, səkkizillik və umumi orta |
| + | təhsil əsasında x.t. ucun 1400-dən |
| + | cox pepə uzrə ixtisaslı fəhlə ha- |
| + | zırlayır. 70-ci illərdə yaradılmıil |
| + | orta T.p.m. pagirdlərə fəhlə ixti- |
| + | sası ilə yanapı, umumi dk təhsil |
| + | də verir. SSRİ-də 7500 Q.p1.m.-ndə, |
| + | o cӱmlədən orta təhsil verən təqr, 5 |
| + | min Q.p.m.-ndə isə 4 mln.-dan cox, |
| + | Azərb.SSR-də 199 T.p.m.-ndə, o cumlə- |
| + | dən orta təhsil verən 112 Q.p.m.-ndə |
| + | 110 mindən cox ipagird. oxuyur (1984). |
| + | Bax həmcinin Texniki peə təhsili. |
| + | TEXNİKİ PEYYƏ TƏHSİLİ, |
| + | SSRİ -də—x.t. ucun ixtisaslı fəh- |
| + | lələr hazırlayan texniki təhsil for- |
| + | ması, xalq maarifi sisteminin tər- |
| + | kib hissəsi. 1919 ildə RSFSR Xalq |
| + | Maarif Komissarlıqrı Yanında T.p.t. |
| + | belməsi yaradılmıt, 1920 il yanva- |
| + | rın 29-da (Azərb.-da 1920 ilin avqus- |
| + | tundan) Ba Petpə Təhsili Komitə- |
| + | sinə cevrilmitdir. 1921 ildə Fabrix- |
| + | Zavod Pyagirdliyi məktəbləri (FZİYF) |
| + | haqqında əsasnamə qəbul edildi. 1940 |
| + | ildə SSRİ Dəvlət Ehtiyat Əmək Quv- |
| + | vələri sistemi yaradıldı: FZİT mək- |
| + | təblə i sənət, dəmiryol və Fabrik- |
| + | Yavod Təhsili məktəblərinə (FZT) |
| + | fevrildi. 90-ci illərin ortalarında |
| + | K.t.-nı mexaniklətdirmə məktəbləri, |
| + | orta təhsil verən texniki məktəblər |
| + | Yaradıldı. 1958 ildən Dəvlət EhHti- |
| + | yat Əmək Quvvələri sistemi /leBnəT |
| + | Texniki Pepə Təhsili sisteminə cev- |
| + | rildi, əhər və kənd texniki peptə |
| + | məktəbləri, axiam kursları və s. ya- |
| + | radıldı. |
| + | |
| + | Sov.İKP MK və SSRİ Nazirlər |
| + | Sovetinin, muvafiq olaraq AKP MK |
| + | |
| + | |
| + | və Azərb.SSR Nazirlər Sovetinin |
| + | 1969, 1972, 1975, 1977 və s. illərdə |
| + | texniki peə təhsilini daha da in- |
| + | kipaf etdirmək haqqında qəbul et- |
| + | dikləri qərarlar bu sahədə muhum |
| + | rol oynamılmldır. Sov İKİ MK-nın |
| + | aprel (1984) plenumunda bəyənilmin və |
| + | 11-ci carırınq SSRİ Ali Sovetinin |
| + | birinci sessiyasında qəbul olunmui |
| + | cUmumtəhsil və petpə məktəbi islaha- |
| + | tının əsas istiqamətləri) xalq maa- |
| + | rifinin, o cӱmlədən texniki peppə təh- |
| + | silinin dovrun tələblərinə uyqun tək- |
| + | millətdirilməsi sahəsində boyuk so- |
| + | sial-siyasi əhəmiyyətə malik sənəddir. |
| + | |
| + | İstehsalat muəssisələri ilə uzvi |
| + | əlaqə sovet T.p.t. sisteminin xarak- |
| + | terik cəhətidir. |
| + | |
| + | Q.p.t. sistemində FElytiyat Əmək |
| + | Quvvələriq Umumittifaq Kepullu İd- |
| + | man Cəmiyyəti (1943 ildən), SSRİ |
| + | XTNS-də “Texniki petə təhsiliə pa- |
| + | vilyonu (1959 ildən) fəaliyyət kostə- |
| + | rir, 5*Professionalno-texpiceskoye ob- |
| + | razovaniyeə aylıq jurnalı buraxılır. |
| + | TEXNİKİ SƏNƏDLƏR — istehsala- |
| + | TIN TƏMKİLİNDƏ VƏ yaradılmasında, |
| + | bina və muxtəlif tikililərin tə”mi- |
| + | ri və istismar itlərində, həmcinin |
| + | məhsulları sınaqdan kecirmək və s. |
| + | |
| + | cun istifadə edilən sənədlər toplusu. |
| + | .S.-İN əsas nəvləri bunlardır: in- |
| + | tpaatda layihə və ipci səpədləri, sə- |
| + | nayedə konstruktor və texnoloji, elə- |
| + | cə də normativ-texniki səpədlər. |
| + | TEXNİKİ SUR"ƏT—d.y. nəqliyya- |
| + | tında qatarın orta hərəkət surəti: |
| + | vahid zaman ərzində qət edilən məsafə |
| + | ilə (km) ifadə olunur. T.s., qatarın |
| + | iyə salındırı andan batlayaraq təd- |
| + | ricən artan sur”əti və dayanacaqlar |
| + | qarilısında tədricən azalan sur”əti |
| + | nəzərə aldırı ucun, qatarın adi yol |
| + | sur ətinə nisbətən kicik olur. SSRİ- |
| + | də qatarların orta Q.s.-i saatda 47— |
| + | Ə0 km-dir. Halbuki yol surəti: yuk- |
| + | lu qatarlar ucun—90, yuksuz qatarlar |
| + | ucun—100, sərnittin qatarları ucun |
| + | 120—140 km/saat muəyyən edilmitdir. |
| + | Bunlardan əlavə, d.y. nəql.-nın ilpini |
| + | xarakterizə edən konstruksiya |
| + | sur "əti (lokomotivin əlveritili |
| + | iqəramtdə mumkun olan maks,. sur”əti) |
| + | vəkommersiya sur”əti (ara- |
| + | lıq st.-lardakı bompdayanmalar da nə- |
| + | zərə alınmaqla iki depo st. arasın- |
| + | dakı sur”əti) adlanan sur”ət gəstəri- |
| + | ciləri də məvculdur. |
| + | TEXNİKİ TƏRƏQQİ—bax Elmi-s-tex- |
| + | niki tərəqqi, Tərəqqi, Texnika, |
| + | “TEXNİKİ TƏRƏQQİ UERUNDA:— |
| + | 43A TEXHHHECKM HPOTPECC?-—ai- |
| + | lıq elmi-texniki jurnal. 1961 ildən |
| + | Azərb.SSR Nazirlər Soveti Dovlət |
| + | Elmi-Tədqiqat İtplərini Əlaqələndir- |
| + | mə Komitəsi və Azərb.SSR Xalq Tə- |
| + | sərrufatı Purasının, 1970 ilin noya- |
| + | brından— Azərb.SSR Nazirlər Sove- |
| + | ti Dəvlət Plan Komitəsinin nəpri. |
| + | Azərb. və rus dillərində cıxırdı. |
| + | 1981 ilin yanvarından yeni adla |
| + | (“Azərbaycan xalq təsərrufatır—cNa- |
| + | rodnoye xozyaystvo Azerbaydjana) |
| + | Azərb.SSR Dəvlət Plan Komitəsinin |
| + | aylıq iqtisadi-istehsalat jurnalı |
| + | kimi nətri (yenə də 2 dildə) davam |
| + | etdirilir. Jurnalda resp. k.t.-nın |
| + | inkitafı, texniki tərəqqi, iqtisadiy- |
| + | |
| + | |
| + | " |
| + | |
| + | |
| + | Yat, planlapdırma və idarəetmənin |
| + | aktual məsələləri ipıqlandırılır. |
| + | |
| + | |
| + | Tirajı 1600 nusxədir (1984). |
| + | TEXNİKİ TƏHSİL, SSRİ -də— |
| + | sənaye, tikinti, nəqliyyat, rabitə, k.t., |
| + | |
| + | |
| + | mepə təsərrufatı ucun muhəndis və |
| + | texpiklərin hazırlanması sistemi |
| + | (x.t. ucun ixtisaslı fəhlələr texxi- |
| + | ki pemə təhsili sistemində hazırla- |
| + | nır). Xususi, Yardımcı və ӱmumi T.t, |
| + | movcuddur. Yardımcı T.t. ali |
| + | məktəb və orta ixtisas məktəbi tələ- |
| + | bələrinə elm, maarif və mədəniyyətin |
| + | bir sıra sahələrində tətbiq olunan |
| + | mapınların, mexanizmlərin, aparat- |
| + | ların, avtomatlaidırılmın idarə- |
| + | etmə vasitələrinin eyrənilməsi və on- |
| + | lardan istifadə edilməsi ucun tex- |
| + | piki bilik və vərdiilər verir. |
| + | Umumi T.t. tpakirdlərə orta umum- |
| + | təhsil məktəblərində əmək təlimi, |
| + | politexnik tə”lim prosesində verilir |
| + | (bax Politexnik təhsil). Xususi |
| + | T.t. sisteminə geologiya, mədən, ener- |
| + | getika, metallurgiya, mapınqayırma, |
| + | cihazqayırma, radioelektronika, kim- |
| + | ya-texnoloji, texnologiya, initaat, geo- |
| + | deziya, metpə mӱhəndisliyi, hidrome- |
| + | teorologiya, nəqliyyat və rabitə sahə- |
| + | ləri daxildir. Politexnik və sənaye |
| + | ip-tlarında, sahə ali texniki məktəb- |
| + | lərində, bir sıra un-tlərin texniki |
| + | fakultələrində, həmcinin ali texniki |
| + | hərbi məktəblərdə ali T.t.-li mutə- |
| + | xəssislər (bax Ali təhsil), orta ixti- |
| + | sas məktəblərində texniklər (bax Or- |
| + | ta ixtisas təhsili) hazırlanır. El- |
| + | MH-TEXHHKH inqilab pəraitində bilik |
| + | sahələrinin sur”ətli inkipafı ilə |
| + | əlaqədar Q.t.-ə ixtisası təkmilləi- |
| + | dirmə sistemi də daxil edilmin- |
| + | |
| + | |
| + | dir. |
| + | |
| + | TEXNİKİ XİDMƏT STANSİYA- |
| + | SI—avtomobillərə texniki xidmət |
| + | gəstərən və onların cari təmiri ilə |
| + | məpqul olan muəssisə. Universal və |
| + | ixtisaslatmıtpi nəvləri var. Birin- |
| + | cilərdə — muxtəlif markalı və mo- |
| + | delli avtomobillərə, ikincilərdə isə |
| + | muəyyən bir modeldən olan avtomobil- |
| + | lərə kompleks texniki xidmət gestə- |
| + | rilir. Cox vaxt avtomobil z-dları- |
| + | nın əz T.x.s. (servis avtomərkəzi) |
| + | olur və orada həmin z-dun buraxdıqı |
| + | avtomobillər ucun, nəzərdə tutulan |
| + | profilaktik xidmətdən əlavə, zəmanət |
| + | tə miri yerinə yetirilir, onların |
| + | aqreqatları yeniləri ilə əvəz edilir, |
| + | mapınlar rənglənir və s. Universal |
| + | tipli T.x.s.-nda xidmət nevlərinə |
| + | (diaqnostika xidməti, yaqrlama və s.) |
| + | gərə mustəqil postlar təikil olunur. |
| + | Postlar qaldırıcı qurqular, quraii- |
| + | dırma və sekmə vasitələri, mӱxtəlif |
| + | alətlər və s. ilə təchiz edilir. İxti- |
| + | sasla:imısi T.x.s.-nda avtomobillərə |
| + | profilaktik xidmət z-dlarda, cari |
| + | tə”mir ipləri isə ayrıca zonalarda |
| + | Yerləiən sahə və ya sexlərdə gəstəri- |
| + | lir. SSRİ-də T.x.s. eynitipli layihə- |
| + | lər əsasında tikilir. Belə st.-lar 6, |
| + | 11, 15, 25 və 50 postlu olur. Bəzən |
| + | T.x.s.-nda əzunəxidmət sahələri DƏ |
| + | olur ki, bunlarda da mapın sahibləri |
| + | st.-nın alətlərindən istifadə etməklə |
| + | tə"miri əzləri yerinə yetirirlər. |
| + | TEXNİKİ İYƏRTLƏR—mcəhsulların |
| + | konkret tiplərinə, marka və artikul- |
| + | larına qoyulmult texniki tələblər |
| + | kompleksini muəyyən edən normativ- |
| + | texniki sənədlər. Texniki tələblər |
| + | mə mulatların əsas parametr və əlcuӱ- |
| + | lərini, xassələrini və ya istismar Xa- |
| + | rakteristikalarını, məhsulların key- |
| + | fiyyət gestəricilərini və s.-Nİ TƏ - |
| + | yin edir. Qli. muvafiq dəvlət stan- |
| + | dartları və onlara edilən əlavələr |
| + | əsasında milənilib hazırlanır. |
| + | |
| + | |
| + | TEHRAN |
| + | |
| + | |
| + | 221 |
| + | |
| + | |
| + | TEXNİKİ-İQTİSADİ GƏSTƏRİ- |
| + | CİLƏR—mçəssisənin (birliyin) mad- |
| + | di-istehsal bazasıpın pə resurslardan |
| + | kompleks istifadəni xarakterizə edən |
| + | gəstəricilər sistemi. İsltehsdlın nə |
| + | əməyin təpikilipi, texniki səviyyəsi- |
| + | ni, məhsulup keyfiyyətini, əsas və dəh- |
| + | riyə fondlarından, əmək ehtiyatla- |
| + | rından istifadəni plaplatidırmaq və |
| + | təhlil etmək ucun tətbiq olulur. Mu- |
| + | əssisənin texniki-sənaye-maliyyə pla- |
| + | nının tərtibində, mӱtərəqqi texiiki- |
| + | iqtisadi norma və normativlərin mu- |
| + | əyYəƏn edilməsində əsasdır. Butun mu- |
| + | əssisə və sahələr ucun vahid və ayrı- |
| + | ayrı sahələrin xususiyyətlərini əks |
| + | etdirən spesifik T.-i.g. var. |
| + | TEXNİKİ-İQTİSADİ nnAHnRALI- |
| + | DIRMA–—–bax Əsvoddaxili planlaiı- |
| + | dırma. : |
| + | TEXNİKİ-SƏNAYE-MALİYYƏ PLA- |
| + | NI—bax L/uəssisənin texniki-səna- |
| + | Ye-maliyyə planı. |
| + | TEXNİKUM--SSRİ-də və bir sıra |
| + | xarici əlkələrdə ortatəhsilli mutə- |
| + | xəssislər hazırlayan məktəblərin əsas |
| + | qismi. İlk T.-lar 18 əsrdə Almaniya, |
| + | İsvecrə və digər Qərbi Avropa əlkə- |
| + | lərində yaradılmıldır. İlk orta |
| + | texniki petpə məktəbləri Rusiyada 18 |
| + | əsrdə, Azərb.-da 19 əsrin QOXU DR |
| + | da acılmı, lakin konkret c“Q.g ad: |
| + | lanan məktəblər 1910—15 illərdən |
| + | fəaliyyət kestərmitdir. SSRİ-də 1920 |
| + | ildən x.t., səhiyyə, mədəpiyyət və maa- |
| + | |
| + | |
| + | rifin muxtəlif sahələri ucun mu- |
| + | təxəssislər hazırlayan xususi orta |
| + | təhsil muçəssisələri T. adlanırdı |
| + | |
| + | |
| + | (sənaye, tibb, pedaqoji, teatr, mədəni- |
| + | maarif və s. T.-lar). 1937 ildən, əsa- |
| + | sən, texniki profilli orta ixtisas |
| + | məktəbləri (sənaye, iniyaat, nəqliyyat, |
| + | rabitə, k.t. QT.-ları), həmcinin orta |
| + | ixtisas təhsili verən statistika, ma- |
| + | liyyə, ticarət məktəbləri T. adlanır. |
| + | Bax həmcinin Orta ixtisas məhcu- |
| + | li, Orta məktəb məqalələripə. |
| + | TEXNOLOJİ VƏRƏQ, texnolo- |
| + | jpi xəritə --texnoloji sənədlə- |
| + | rin bir forması. Burada məqmula- |
| + | tın butun e”mal prosesləri, butun əmə- |
| + | liyyatlar və onların tərkib hissələ- |
| + | ri, tipllədiləcək materiallar, isteh- |
| + | salat avadanlıqı, alət, texnoloji |
| + | rejim, mə”mulat hazırlamaq ucun la- |
| + | zım olan muddət və s. gestərilir. |
| + | TEXNOLOJİ ƏMƏLİYYAT –texno- |
| + | loji prosesin bir Hissəsiz bir ii |
| + | yerində bir və ya bir necə pici tərə- |
| + | findən, habelə adamların tpptirakı |
| + | olmadan, -yaxud onların nəzarəti al- |
| + | tında (avtomatlapdırılmıin istehsa- |
| + | latda) yerinə yetirilir. T.ə. istehsal |
| + | obyektinin və avadanlıqının dəyiit- |
| + | məzliyi ilə xarakterizə olunur. Q.ə. |
| + | məhsuldarlıqın tə”yini və avadanlıq |
| + | yӱğlənməsinin planlaidırılması |
| + | ucun, həmcinin əməyin texniki nor- |
| + | malaipdırılması ucun əsas hesablama |
| + | vahididir. |
| + | TEXNOLOJİ PROSES-istehsalat |
| + | prosesinin bir hissəsi, istehsal əi1- |
| + | yasının dəyinməsi və sonrakı e malı |
| + | əməliyyatlarından ibarətdir. Məs., |
| + | qaynaq T.p.-inə hazırlıq, quraidırma, |
| + | detalların qaynaqı və qaypaq qovila- |
| + | qının təmizlənməsi iləri daxildir. |
| + | T.p. nəticəsində emal olunan obyekt |
| + | keyfiyyətcə dəyitir. T.p.-lər texniki |
| + | sənədlərə daxil olan texnoloji və Ya |
| + | mariqrut vərəqlərində (cədvəllərində) |
| + | ptərh edilir. Muəyyən mə”mulat tiplə- |
| + | ri ucun standart (tipik) və Ya qrup- |
| + | |
| + | |
| + | lar ucun T.p. ipləyib Hhazırlayır- |
| + | lar, bu da yeni mə”mulatın eypi za- |
| + | manda bir pecə muçəssisədə istehsalı- |
| + | pa hazırlıq tiplərini sur”ətləndir- |
| + | məyə imkan verir. |
| + | TEXNOLOJİ SƏNƏDLƏR—cəhsul |
| + | hazırlanmasının texnoloji proses- |
| + | ləripi tə”yin edən qrafiki və məti |
| + | səpədləri. Buraya əsas istehsalatda |
| + | istifadə edilən opexnoloji vərəq, |
| + | mayrlarut vərəqi, tə”limat, əməliyyat |
| + | certyojları və s. sənədlər, həmcinin |
| + | konstruktor sənədləri, sifarit siya- |
| + | hıları, material, yarımfabrikat, |
| + | alət pə s. sərfinin normasını gestə- |
| + | rən sənədlər aid edilir. |
| + | TEXNOLOJİLİK, texnoloji |
| + | əlveritlili g—mə”mulatın is- |
| + | tehsal və istismar tələblərinə uyqun- |
| + | luqu. T. məqmulatın konstruksiyası |
| + | iplənib hazırlandıqda muəyyən edi- |
| + | lir. Texnoloji cəhətdən əlperitli |
| + | olan mə”mulatın konstruksiyası və |
| + | tərkib elemeitləri məhsulun istismar |
| + | keyfiyyətlərini təqmin etməli və vpe- |
| + | rilmtin seriyalı istehsalatda - mini- |
| + | mal əmək və material sərfi ilə ha- |
| + | zırlanmalıdır. Qexnoloji əlveriyi- |
| + | li konstruksiya quratqdırılma usu- |
| + | lunun sadəliyi, formalarının mukəm- |
| + | məlliyi ilə xarakterizə olunur. Onun |
| + | elementləri elə, yerlətməlidir ki, |
| + | yıerılması və təmiri asan bata gəl- |
| + | sin. T.-ə nail olmaq ucun yeni detal |
| + | konstruksiyalarında ondan əvvəl ha- |
| + | zırlanmıqi mə”mulatlardakı detal- |
| + | lardan və yıqma (quraidırma) vahid- |
| + | lərindən, habelə normalaidırılmınp |
| + | və standart detallardan genii isti- |
| + | fadə olunmalıdır. |
| + | TEXNOLOGİYA (yun. (eshpq—sənət, |
| + | ustalıq, bacarıq-E...logiya)—1) is- |
| + | tehsalat prosesində hazır məhsul al- |
| + | maq ucun indədilən xammal, material |
| + | və ya yarımfabrikatların e”malı, |
| + | hazırlanması, aqreqat halının, xas- |
| + | sələrinin, formasının dəyitdiril- |
| + | məsi metodlarının məcmusuy xammal, |
| + | material və Ya yarımfabrikata muva- |
| + | fiq istehsal alətləri ilə təsir gəs- |
| + | tərmə usulları haqqında elm. T.-nın |
| + | iplənilib hazırlanması istehsalat |
| + | sahələri uzrə (məs., mapınqayırma |
| + | T.-sı, cihazqayırma T.-sı, kimya T.- |
| + | sı) həyata kecirilir. Texnika inki- |
| + | tpaf etdikcə daima muxtəlif isteh- |
| + | salat Q.-ları Yenilətidirilir və də- |
| + | yipdirilir (bax Texnoloji proses). |
| + | Bir elm kimi T. daha tə”sirli və iq- |
| + | tisadi cəhətdən sərfəli istehsalat |
| + | proseslərini muçəyyən etmək və onlar- |
| + | dan praktikada istifadə etmək məqsə- |
| + | di ilə fiziki, kimyəvi, mexaniki və |
| + | digər qapunauyqunluqları aikara cı- |
| + | xarmaq məsələlərini eyrənir. Məs., |
| + | mapınqayırma Q.-sında texnoloji |
| + | proseslərin . layihələndirilməsinin |
| + | əsasları, mə mulat səthlərinin mexa- |
| + | niki emal usulları, muçəyyən tip ne- |
| + | talların hazırlanması prosesləri |
| + | və s. tədqiq edilir və inlənilir. |
| + | 2)Kosmik texnologiya— |
| + | kosmik fəza ptəraitində materialla- |
| + | rın alınması və onların ezlərini |
| + | necə aparması haqqında elm. Kosmik |
| + | T.-da, əsasən, kosmik fəza ipəraiti: |
| + | nin, yəni temp-run, vakuumun, kosmik |
| + | iqualanmanın və cəkisizlik iləraiti- |
| + | nin materialların xassələrinə birgə |
| + | təsiri eyrənilir. Bu sahədə dunyada |
| + | ilk eksperiment 1969 ildə “Soyuz-bə |
| + | sovet kosmik gəmisində (bax cSoyuzə) |
| + | həyata kecirilmitdir. Kosmik T.-da |
| + | |
| + | |
| + | materpalların qaypaqı pə kəsmə pro- |
| + | sesləri, metallurji itlər, bərk mad- |
| + | dələrin sintezi, monokristalların |
| + | yetipdirilməsi, kompozit materialla- |
| + | rıp, iluiyə və s.-nin alıpması tədqiq |
| + | edilir. Bu tədqiqatları həyata gecir- |
| + | mək ucun hazırda Yerətrafı orbit- |
| + | lərdə kosmik T. laboratoriyaları ya- |
| + | radılır. Kosmik T.-nın ipnkitafı |
| + | kosmosda muxtəlif konstruksiyalar |
| + | qurmaqa, Yer pəraitində istifadə et- |
| + | mək ucun xususi saf metallar alma- |
| + | qa və qabaqcadan verilmiyi xassəli gey- |
| + | fiyyətcə yepi materiallar istehsalına |
| + | imkan verir. Bax həmcinin cSalyutə, |
| + | |
| + | Ədə Qritin S. D. i dr., Kocmm |
| + | coskal texnoloqin i proiznodstno, M., |
| + | 1978: Epic A. F., İndustrild v kosmose, |
| + | M., 1978, Barta C, ii dr., Kosmiceskan |
| + | texnoloqin: rojdenie kristallop p nevs- |
| + | 0 vokn.2 Nauka i celonecestvo, M., |
| + | |
| + | |
| + | TEXNOLOGİYA İNSTİTUTU, |
| + | Azərbaycan Texnologiya |
| + | İn-t u—resp.-da texnoloq kadrları |
| + | hazırlayan ali təhsil muəssisəsi. |
| + | 1981 ildə Kirovabadda yaradılmıid- |
| + | dır. 3 fakultəsində (mexanika, yeyin- |
| + | ti istehsalının texnologiyası: to- |
| + | xuculuq və yungul sənayenin texnolo- |
| + | giyası) 10 ixtisas uzrə mӱtəxəssis ha- |
| + | zırlanır. Əyani, qiyabi BƏ axımaM imə"- |
| + | bələri, 21 kafedrası, muasir avadan- |
| + | lıqla təchiz olunmunq laboratoriya- |
| + | ları, fənn kabinetləri, tədris e”ma- |
| + | latxanaları var. Təhsil muddəti 5 |
| + | ildir. İstehsalatla əlaqənin məH- |
| + | kəmləndirilməsi ucun Kirovabadın |
| + | bir sıra iri sənaye mӱəssisələrində |
| + | in-tun muvafiq kafedralarının fi- |
| + | lialları acılmıtdır. İn-tun Azərb, |
| + | və rus bəlmələrində təqr. 3000 (o cum- |
| + | lədən əyani ipe”bədə 1732 nəfər) tələ- |
| + | bə təhsil alır, 180 muəllim dərs de- |
| + | yir (1983 84). Azərb. və rus dillərin- |
| + | də coxtirajlı “ Texnoloqə qəzeti nəir |
| + | edilir (1983 ildən). |
| + | TERPAH (viy) —HpanbıH Tayraxrtr. |
| + | Əlkənin əsas siyasi, iqtisadi, tica- |
| + | rət-maliyyə və mədəniyyət mərkəzi. Mər- |
| + | kəz ostanının inz.m. D.y., avtomobil |
| + | və hava yolları qovpaqı. Elbursun en- |
| + | dar hissəsində, Dəmavənd d. ətəyində, |
| + | 1100—1300 m Hund.-dədir. İqlimi sub- |
| + | tropik kontineptaldır. Orta temp-r |
| + | Yanvarda 22S, iyulda 29,42S-dir. İl- |
| + | lik yarıntı 240 mm. Sah. təqr. 250 km?, |
| + | ƏH. təqr. 7 mln. (ətrafı ilə, 1982). |
| + | PQəhər idarəciliyini əhalinin sec- |
| + | diyi 1Pura Həyata kecirir. |
| + | 1 əsrdə (batpiqa məlumatlara |
| + | gərə 12 əsrdə) İranın qədim paytax- |
| + | Tbi Pe) m. yaxınlıqında salınmın- |
| + | dır. 13 əsrdə monqollar Reyi daqıt- |
| + | dıqdan sonra T. tədricən beyuməyə |
| + | bailadı. 1785 ildə İranın paytax- |
| + | tı elan edilmitdir. Tkinci dunya |
| + | muharibəsindən (1939—45) sonra in- |
| + | tensiv inkitpaf etməyə batilamıdır. |
| + | 1943 ildə Q.-da uc muttəfiq dəvlətin |
| + | —SSRİ, ABİT və B. Britaniyanın he- |
| + | kumət bapcılarının konfransı keci- |
| + | rilmitdir (bax Tehran konfransı |
| + | (1943)|. T. 1978—79 illərdə İranda |
| + | antimonarxiya, antiimperialist inqi- |
| + | labıq əsas mərkəzlərindən olmupdur: |
| + | 1979 il fevralın 12-də inqilabcılar |
| + | silahlı usyan nəticəsində T.-da mah- |
| + | lıq usuli-idarəsinə son qoydular. |
| + | iri sənaye mərkəzidir. Əlkənin |
| + | sənaye istehsalının təqr. 1/3-ini ve- |
| + | rir. Mapınqayırma və metal e”malı |
| + | (avtomobil və təyyarəquratlidırma 3-d- |
| + | |
| + | |
| + | TEHRAN KONFRANSI |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | = =. |
| + | “ |
| + | |
| + | |
| + | E 9 - də |
| + | zad 205”) va—” “Ayk: |
| + | Yalı ağam Ri ləli, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | m vn Bul Bİ |
| + | |
| + | |
| + | Tehran. 1. Hləhəpnən önp xəepyuym., 2: dbnpnenci MelnaHıı, 3. Barrm-Mnnu xapna3acbı, |
| + | |
| + | |
| + | 177 |
| + | |
| + | |
| + | - |
| + | |
| + | |
| + | “ail |
| + | | əl |
| + | ". YR ə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 4. PPəhər parkında, |
| + | |
| + | |
| + | ları, radio aparatları, televizor, |
| + | soyuducu və s. istehsalı), kimya, neft |
| + | eqmalı, metallurgiya, poliqrafiya, |
| + | tikinti materialları, yungul, yeyinti |
| + | sənayesi var. Kustar sənətkarlıq in- |
| + | kipaf etmitidir. |
| + | |
| + | T. 1870—72 illərdə yenidən qurul- |
| + | muli kəhnə ipəhərdən və 20 əsrin 30- |
| + | cu illərindən tikilən yeni itəhərdən |
| + | ibarətdir. T.-ın iqəhərsalma qurulu- |
| + | punda duzbucaqlı itəbəkə əmələ gəti- |
| + | rən kucələr, meydanlar, baqlar, fəv- |
| + | varələr, muasir Qərbi Avropa me”mar- |
| + | lıqrı ruhunda tikilmiiy coxmərtəbəli |
| + | mehmanxanalar, banklar, inzibati bi- |
| + | nalar, mulk-kotteclər və 10—12 mər- |
| + | təbəli yapayıti evlərindən ibarət mə- |
| + | həllələr (19—20 əsrlər) ustun yer tu- |
| + | tur. Pəhərin Abbasabad r-nunda 1990- |
| + | cı illərədək tikilməsi nəzərdə tutu- |
| + | lan ipəhər icərisində ipəhərədə əsas |
| + | həkumət idarələri və inzibati bina- |
| + | lar, həmcinin səfirliklər yerləitə- |
| + | cəkdir. Me”marlıq abidələri: Gulus- |
| + | tan sarayı (18 əsrin sonu—19 əsr), |
| + | Sipəhsalar və PQaH məscidləri (19— |
| + | 20 əsrlər) və s. cAsiyav kinoteatrı |
| + | (20 əsr), Məclis binası (1959), T. ya- |
| + | xınlıqındakı Hilton-otel (1962) |
| + | muasir İran me”marlırının diqqətə- |
| + | layiq numunələrindəndir. İranın 2500 |
| + | illik yubileyi (1971)-ilə əlaqədar ge- |
| + | nipq miqyasda iqəhərsalma və tərtibat |
| + | ipləri gərulmutdur. |
| + | |
| + | T.-da un-t və in-tlar, əlkənin bo0- |
| + | yuk elmi idarələri və kitabxanala- |
| + | rı, arxeologiya, etnoqrafiya muzey- |
| + | ləri və s. muzeylər, muxtəlif teatr- |
| + | lar fəaliyyət geəstərir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. İvanov M. S., Ocerk is- |
| + | toriin İrana, M., 1952: |
| + | |
| + | |
| + | lm ə ə əl Yəadə ab də OD ə mə |
| + | |
| + | |
| + | ə mi ə nə Zi ssa, |
| + | Les problemes sociaux de İla ville de Teheran, |
| + | Teheran, 1984, A h r e n s P.G., Die Entvvick- |
| + | lung der Stadt Teheran, Oplanden, 1966. |
| + | |
| + | |
| + | TEHRAN KONFRANSI (1943) — |
| + | İkinci dunya muharibəsində uc mut- |
| + | təfiq ön nm SER, ABII və B. |
| + | Britaniya həkumət bacılarının, |
| + | diplomatik mutpavirlərin və hərbi |
| + | qərargahların nӱmayəndələrinin ii1- |
| + | |
| + | |
| + | tirakı ilə 1943 il noyabrın 28-i— |
| + | dekabrın 1-də Tehranda gecirilmiyln |
| + | konfransı. Konfransda ikinci cəb- |
| + | hənin acılması ilə əlaqədar məsələ |
| + | əsas yer tuturdu. ABPT və B. Brita- |
| + | niya nӱmayəndələri bildirdilər ki, |
| + | La-Maniq boqazından amerikan-ingi- |
| + | lis qompunlarının Avropaya cıxarıl- |
| + | masını nəzərdə tutan € ÖBEp/OD AP ƏMƏ- |
| + | liyyatı 1944 ilin mayında baiplana- |
| + | caq və Cənubi Fransada desantın kə- |
| + | məyi ilə həyata geciriləcəkdir. İ. V. |
| + | Stalin bildirdi ki, alman qopunla- |
| + | rının Qərb cəbhəsinə gəndərilməsinə |
| + | mane olmaq ucun sovet qopunları hə- |
| + | min vaxtda hucuma bapqlayacaqlar. So- |
| + | vet tərəfi həmcinin Avropada hərbi |
| + | əməliyyatlar qurtardıqdan sonra Yapo- |
| + | niyaya qarı muharibəyə baplayacaqrı |
| + | barədə təəhhud geturdu. Konfrans bir |
| + | sıra digər məsələləri də nəzərdən |
| + | kecirdi. Kəniqsberqin (indiki Kali- |
| + | ninqrad) Sovet İttifaqına verilməsi |
| + | haqqında qərar prinsipcə razılai1- |
| + | dırıldı. Polia və onun sərhədləri |
| + | haqqında məsələyə də baxıldı. 1943 |
| + | il dekabrın 1-də qəbul edilmiii 4 Uc |
| + | devlətin bəyannaməsi9midə gəestərilir- |
| + | di ki, əldə olunmu razılıq xalq- |
| + | lar arasında məhkəm sulhu təmin |
| + | edəcəkdir. “*İran haqqında bəyannaməq- |
| + | də uc dəvlət baqicısının bu əlkənin |
| + | tam mӱstəqilliyini, suverenliyini və |
| + | ərazi butəvluyunu qorumaq arzusu təs- |
| + | diq olundu. : |
| + | |
| + | Əd.: Perepiska Predsedatela SopeR |
| + | Ministrov SSSR s prezidentami SİA i |
| + | premıer-ministrami Velikobritanii HO |
| + | nreml VelikoN OtecestvennoV nöfHbi 1941— |
| + | 1945 qq., 2 izd., t. 1—2, M., 1976: Sovet- |
| + | skiN Sooz na mejdunarodnıx konferen- |
| + | pinx perioda VelikoV Otecestvennoİ von- |
| + | nı 1941—1945 qq., Teqeranskan konferen- |
| + | pin trex spoznıx derjav—SSSR, SİYA i |
| + | |
| + | |
| + | Velikobritaniin. 28 nonbra—1 dekabra |
| + | 1943 q., Sb., dokumentov, M., 1978. |
| + | TEHRANTUT — tut sortu. Azərb.-da |
| + | |
| + | |
| + | xalq seleksiyası yolu ilə alınmı1- |
| + | dır. Moqiz ayfa nəevunə aiddir. Hund. |
| + | 20 m-dək, gəvdəsi acıq-palıdı, budaq- |
| + | ları acıq-bozumtul olur. Yarpaqları |
| + | tutqun-yapıl, butəv, ovalpəkillidir, |
| + | uz. 14sm, eni 10 sm-dir. Ar, itirin: |
| + | uzunsov, oval formalı meyvəsinin uz. |
| + | 3.5—4 sm olur: tərkibində 16,996 mə- |
| + | |
| + | |
| + | kər, 0,176 turpu, 21,696 s vitamini |
| + | var. PQirə cıxımı 67,826 -dir. Mey- |
| + | vəsi yeyilir, qurudulur, ondan ilirə, |
| + | mӱrəbbə və s. hazırlanır. | |
| + | TECON, Tecjo n— Koreyada məhəp. |
| + | Cxuncxon-Namdo əyalətinin inz. M, |
| + | di qovipaqı. Əh. 507 min (1975). Mu- |
| + | hum kaqrız sənayesi və ipəktoxuma is- |
| + | tehsalı mərkəzidir. Pambıq parca, |
| + | yeyinti, mapınqayırma muəssisələri |
| + | var. Yaxınlırında volfram filizi |
| + | cıxarılır. |
| + | TELIEHMT (Hazırda Cexoslovakiya |
| + | (Tebp— Teptin) və Pola (Slezqup—Se- |
| + | ilin) sərhədində yerlətmin iyəhərin |
| + | alm. (Tezshep— Tepen) adından)—tam |
| + | kristallik tund rəngli Hipabissal |
| + | qələvi suxur. Əsasi plagioklaz, augit |
| + | və analsimdən ibarət olur. Tərkibində |
| + | həmcinin hornblend və b. zeolitlər |
| + | də iiytirak edə bilər. Adətən, diabaz |
| + | quruluqiludur. Kicik massivlər, day- |
| + | ka və sillər əmələ gətirir. SSRİ-də |
| + | Qafqazda və Cənubi Sibirdə yayıl- |
| + | mhpipdır. T. qəpəng uzluk dapıdır. |
| + | TEYYİ K-TAİY — Ozb.SSR Surxandər- |
| + | ya vil.-nin Baysuntau d.-nda Paleo- |
| + | lit dəvrunə aid maqara dupərgəsi |
| + | (bax Demikdai4). |
| + | |
| + | TEİYT— Azərb.-da məittətdə iplədilən |
| + | genaqızlı, dayaz mis qab, murəbbə, |
| + | doənpab və s. bitirmək ucun istifadə |
| + | edilir. Bəzən paltar yumaq, ulaq ci- |
| + | mizdirmək ucun də ipnlədilirdi. Hələ |
| + | qədimdən Qafqaz, Yaxın PTərq əlkə- |
| + | lərində də yayılmındır. |
| + | |
| + | TƏBDİL (ər. .)-d2—dəyitdirmə) —bir |
| + | muəllifin əsərinin umumi ruhunu, |
| + | məzmununu saxlamaqla, bapt verən hadi- |
| + | sələrin məkanının, vaxtının, surətlə- |
| + | rin adlarının və s. dəyitidirilərək |
| + | yerli pəraitə uyqunlatdırılması | |
| + | məs., N. Vəzirovun c Arakərimxan |
| + | Ərdəbiliəz komediyası Molyerin cXə- |
| + | sisə əsərindən T. edilmiytidir. |
| + | TƏBƏQƏ —layın bir hissəsi. |
| + | TƏBƏQƏ KONSTRUKSİYALAR—tə- |
| + | bəqə və ya vərəq piəklində olan metal- |
| + | dan (polad və ya aluminium ərintilə- |
| + | rindən) hazırlanmı konstruksiya- |
| + | lar, muxtəlif maye, qaz və dənəvər |
| + | materialları dapımaq və saxlamaq |
| + | ucun istifadə edilir. Məs., rezer- |
| + | vuar, qazholder, bunker, bəyuk dia- |
| + | metrli boru kəməri, ventilyasiya və |
| + | tustu boruları, neft və kimya sənaye- |
| + | si aparatları və s.—T.k.-dır. Onlara |
| + | səmərəli forma verdikdə metal, əsa- |
| + | sən, dartılmaya itlədiyi ucun məh- |
| + | gəmliyindən tam istifadə olunur. |
| + | T.g. cox vaxt nazikdivarlı qabıq kon- |
| + | struksiyalara aid edilir. T.k.-da alu- |
| + | minium ərintiləri daha cox iplədi- |
| + | lir. Cəkisinin azlıqrı zəruri olan |
| + | elementlərdə (məs., asma divar və ta- |
| + | vanlar, dam ərtukləri və s.), səthi |
| + | gərilmiii fəza "və mӱstəvi konstruk- |
| + | siyalarda da T.k. geniii tətbiq olunur. |
| + | TƏBƏQƏ POLAD, vərəq polad— |
| + | yayma stanlarıpda slyab və ya gӱlcə- |
| + | lərdən qızmar və soyuq yayma usulla- |
| + | rı ilə hazırlanan polad təbəqə |
| + | (vərəq) və ya zolaq. T.p. nazik (qalın- |
| + | lıqı 4 mm-ə qədər) və qalın (qalın- |
| + | lıqı 4—160 mm) olur. T.p.-dan elek- |
| + | trotexnika, gerpuqayırma BƏ KƏMHTA - |
| + | yırmada, əymə və pitamplanmıpq pro- |
| + | fillərin hazırlanmasında, binala- |
| + | rın dam əertuklərində, butəv en kə- |
| + | sikli konstruksiya sistemlərində |
| + | (MƏC., THD, CYTYH, HəpuHnə), pesepByaDp, |
| + | boru və s. istehsalında istifadə edi- |
| + | lir. Nazik T.p. səthinə bəzən korro- |
| + | |
| + | |
| + | TƏBHƏT |
| + | |
| + | |
| + | 223 |
| + | |
| + | |
| + | ————esG —BLLKk—— kk s ə ə hə |
| + | |
| + | |
| + | ii ertuk (nun, qalay, |
| + | r , aluminium və s.) cəgilir. |
| + | 75 BƏƏLİK--bax Vətəndailıq. b |
| + | TƏBƏRZİN (far. 23 x1 x—baltaç- |
| + | .zӱ—yəhər)— kecmitdə Yaxın İTərq əl- |
| + | gələrində, o cumlədən Azərb.-da soyuq |
| + | silah nevu. Q.-i suvarilər yəhərə bar- |
| + | layır və əlbəyaxa dəyuti zamanı isti- |
| + | fadə edirdilər. Zaqafqaziyada daha |
| + | cox tapıldıqından elmi ədəbiyyatda |
| + | cZaqafqaziya T.-lərik də adlanır. |
| + | E.ə. 14—9 əsrlərdə genip yayılmıii- |
| + | dı. 16—17 əsrlərdə Avropada da ya- |
| + | Yıl mı ipDdI. |
| + | dən yalnız piyada əsgərlər istifadə |
| + | edirdi. |
| + | |
| + | |
| + | Tunc tə- |
| + | bərzin. |
| + | Asəp6 CCP |
| + | Xanlar ra- |
| + | yonunun |
| + | Ketiku |
| + | kəndi. E.ə. |
| + | |
| + | |
| + | əsrlər. |
| + | |
| + | |
| + | 58 |
| + | 2= |
| + | 7” |
| + | |
| + | |
| + | Aki" |
| + | |
| + | |
| + | bə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Arxeoloji qazıntılar zamanı |
| + | Azərb.-dan (PTQamxor, Xanlar, Mingə- |
| + | cevir, Quba, Talıpq və s.) coxlu tunc |
| + | T. nӱmunələri və onları duzəltmək |
| + | |
| + | |
| + | ucun muxtəlif daiq qəliblər tapıl- |
| + | mıtdır. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Aslanov Q., Azərbaycanın |
| + | tunc təbərzin baltaları, B., 1982, |
| + | |
| + | |
| + | TƏBƏRİ (en), Əy Hədbəp |
| + | Məhəmməd ibn Cərir ət- |
| + | Təbəri (838- və ya 839, İranın |
| + | Amol ip1.—923)—ərəb tarixcisi, ila- |
| + | hiyyatcı. Coxcildli “Tarix ər-rəsul |
| + | və -l-mulukə (*Peyqəmbərlərin və hekm- |
| + | darların tarixiə) əsəri Yaxın PTərq |
| + | əlkələrinin qədim və orta əsrlər ta- |
| + | rixinin əyrənilməsində muhum mənbə- |
| + | dir. Əsərdə ərəblərin Azərb.-ı ippeal |
| + | etməsi, xӱrrəmilər, Babək hərəkatı, |
| + | Məzyədilər və Sacilər dəvləti və s. |
| + | haqqında da geniii məlumat veril- |
| + | mipdir. T.-nin 30 cildlik 4Cami |
| + | əl-bəyan fi təfsir əl-Quran (€Typa- |
| + | nın təfsiri ucun izahlar toplusuə), |
| + | cildlik - Kitab ixtilaf əl-fuqəhaə |
| + | (4“Fəqihlərin ixtilafları haqqında |
| + | kitabə) və s. əsərləri ilahiyyata həsr |
| + | olunmutdur. Onun ərəb poeziyası, |
| + | qrammatika, riyaziyyat, tibb və s. elm |
| + | sahələrinə aid də əsərləri var. |
| + | |
| + | |
| + | Əsəri: |
| + | |
| + | “ Y “r |
| + | iy əlyz € —1 AD. AL ə Yə-L dəb |
| + | Əd. Bunimnltov Z. M., Obzor is- |
| + | |
| + | |
| + | tocnikov po istorii Azerbaidjana (is- |
| + | tocniki arabskie), B., 1964. |
| + | |
| + | |
| + | TƏBƏPH (,..) Ehcan (x. 1917, |
| + | Mazandaran ostanı, Sari (.)—İran |
| + | pairi, yazıcı və ictimai xadim. |
| + | İran Xalq Partiyasının (İXP) mu- |
| + | əssislərindəndir. İXP-nin MK, MK |
| + | Siyasi heyqətinin uzvu, MK katibi |
| + | olmutdur. İXP qadaqran olunduqdan |
| + | sonra muhacirətdə yapamıqpdır (1950 |
| + | —80). 1980 ildə İrana qayıtmıpt, 1983 |
| + | ildə həbs olunmuttdur. İran zəhmət- |
| + | ketplərinin azadlıq mubarizəsi bədii |
| + | Yaradıcılıqrının əsas məevzusudur |
| + | (“Mehriqan nəqməsiə, *İran Xalq Par- |
| + | tiyası haqqında mahnız, “Gecəə, c Xalq |
| + | qəhrəmanları mahnısız, 4 Məhkəməə, |
| + | |
| + | |
| + | Avropa ordularında T.- |
| + | |
| + | |
| + | cTufap yaxıplatmırə, “Neftci mah- |
| + | nısı və s, pe”rləri). “Qızıl ulduzə, |
| + | c Vladimir İlic Leninə, “ Rəhbərə, |
| + | c Moskva pə s. ipe”rlərində sovet adam- |
| + | larının yaradıcı əməyi, Kommunist |
| + | partiyası və Sovst dəpvlətinin mudrik |
| + | sulhsevər siyasəti, SSRİ və İran |
| + | xalqlarının dostluqu tərənnӱm edil- |
| + | midir. Bə”zi əsərləri Azərb. dilinə |
| + | tərcumə olunmutdur. |
| + | |
| + | TƏBMƏT-. 1) getiti mənada mopcudat, |
| + | forma muxtəlifliyi olan butun aləm. |
| + | T. anlayınpı bu mə”nada materiya, |
| + | universum, kainat aplayıtqları ilə |
| + | bir sırada durur. 2) Dar mə”pada elm |
| + | obyekti, daha dəqiq desək, təbiətiqunas- |
| + | lıqRıNn məcmu obyekti. T. butevlukdə |
| + | obyekt haqqında umumi anlayın ol- |
| + | maqla bu və ya digər konkret pred- |
| + | metin aplaoılması və izahının sxe- |
| + | mini verir. Bu umumi T. aplayıtı |
| + | fəlsəfə və elmi metodologiya cər- |
| + | civəsində hazırlanır. Son dərəcə |
| + | umumi abstraksiya olan T.-in Əsas sə- |
| + | ciyyəsi universallıq, qanunauyqunluq, |
| + | əzəlilik, əbədilik, sonsuzluq və ka- |
| + | filikdir. Muasir elm və fəlsəfə T. |
| + | anlay Hıipının əvvəlki dəpvrlə rdaki |
| + | məzmunundan faydalanmaqla opun mu- |
| + | hum əlamətlərini əhəmiyyətli dərəcə- |
| + | nə inkipaf etdirir. Məs,, Eynitey- |
| + | nin nisbilik nəzəriyyəsi və T.-də o6- |
| + | yektlərin məkan-zaman təpqkili haqqın- |
| + | da təsəvvurlərin dəyinməsi, mikro- |
| + | aləm fizikası və səbəbiyyət anlayıpı- |
| + | nın məzmununun zənginlətməsi, eko- |
| + | logiya və vahid sistem olan təbiətin |
| + | tamlıqı prinsipi və s. 3) T.-in ən |
| + | cox iplənən mə”nası insan cəmiyyəti- |
| + | nin yapadıqı təbii pqəraitdir. Bu |
| + | məqnada T. anlayınyı insanın T.-ə |
| + | olan mӱnasibətində T.-in yeri və ro- |
| + | lunu ifadə edir. T. təkcə təbii itə- |
| + | raiti yox, habelə insanın yaratdıqı |
| + | təraiti də (ikinci T.ə) əhatə edir. |
| + | K. Marks yzır ki, insanla təbiət |
| + | arasında daim Həyata kecirilən mad- |
| + | dələr mubadiləsi ictimai istehsalı |
| + | tənzim edən qanundur: bu cur muba- |
| + | diləsiz insan həyatının əzu mumkun |
| + | olmazdı (Marks K.i Ənqelhs F., Soc., |
| + | t. 23, s: 96, 54). |
| + | |
| + | İnsanın " T.-ə munasibətinin real |
| + | əsası onun fəaliyyətidir, bu fəaliyyət |
| + | həmitnə T.-də və onun materialı ilə |
| + | həyata gecirilir. İnsain—təbiət muna- |
| + | sibətlərində iki mərhələ pə iki for- |
| + | ma vardır: 20-ci əsrin ortalarına qə- |
| + | dər olan ekstensiv və ondan sonrakı |
| + | intensiv mӱnasibət. Birinci mərhələ- |
| + | də, istifadə edilən materialın miq- |
| + | yasının giciğliyi səbəbindən T.-ə tə”- |
| + | sir zəifdir, T. əzu təkrar istehsal |
| + | edir və ahəngdarlıqını saxlayır. El- |
| + | mi-qexniki inqilabın batilanması ilə |
| + | insanların T.-dən aldıqı material |
| + | və enerjinin miqdarı onların T.-də- |
| + | ki ehtiyatı ilə muqayisə olunur. İn- |
| + | sanın fəaliyyəti T.-in ahəngində, həm |
| + | də onun maddi substratında ciddi |
| + | dəyipniklik tərədir. Əgər əvvəllər |
| + | təkcə insan T.-dən asılı idisə, indi |
| + | T.-in əzu də muəyyən mə”nada insandan |
| + | asılıdır. Muasir dəvrdə insan—tə- |
| + | biət munasibətlərini tənzimləməkdə |
| + | elm muhum bir vasitəyə cevrilir. Elm |
| + | təbiətin əzunun təkrar istehsalını |
| + | və Q.-dən insanın istifadə etməsini |
| + | planlapidırmaq imkanı Yaradır. Nə- |
| + | ticədə qlobal idarəetməyə əsaslanan |
| + | intensiv munasibət yaranır ki, bu da |
| + | T.-dən səmərəli istifadənin, T.-in |
| + | saxlanması və təkrar istehsalının |
| + | |
| + | |
| + | proqramına əsaslanır. Q. getdikcə |
| + | daha bəyuk miqyasda sospal orqaniz- |
| + | mip muhum pə məqsədli idarə olunan |
| + | unsurulə cevrilir. |
| + | |
| + | İnsanın fəaliyyəti ilə yaradı- |
| + | lan cikinci T.əj hadisələripin miq- |
| + | yası T. hadisələri ilə həməlculu ol- |
| + | duqda, yəqni insanın fəaliyyəti kos- |
| + | mik miqyas aldıqda Q.-ə xırda praq- |
| + | matik munasibət sosial-tarixi muna- |
| + | sibətlə əvəz edilir ki, bunun da ba1- |
| + | lıca səciyyəsi T.-ə insanın Həyat məs- |
| + | gəni, mədəpiyyət yuvası kimi baxmaq, |
| + | onun imkanları və tələblərini nə- |
| + | zərə almaqdan ibarətdir. Bu cӱr mu- |
| + | nasibət əz nevbəsində sosial və təbii, |
| + | |
| + | |
| + | ahəngdar və uzlapimıpl idarəstməni |
| + | zərurilətidirir. |
| + | Elm və texnikanın muasir inki- |
| + | |
| + | |
| + | pafı sahəsində T.-dən istifadə so- |
| + | sial-iqtisadi qurulupun xarakterin- |
| + | dən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. |
| + | Son məqsədi maksimum gəlir əldə et- |
| + | məkdən ibarət olan kapitalizmdə T.- |
| + | dən amansızcasına, vehtqicəsinə isti- |
| + | fadə edilir ki, bu da ekoloji bəh- |
| + | ran yaradır. Hava və su hevzələri zi- |
| + | billənir və zəhərlənir, bitki zolaq- |
| + | ları azalır, təbii sərvətlər tukənir. |
| + | Nəticədə Q.-in ahəngi pozulur, hə- |
| + | yatın mevcudluqu təhlukə qartısın- |
| + | da qalır. Hələ K. Marks yazmıtndır |
| + | ki, c...əgər mədəniyyət kortəbii inki- |
| + | taf edirsə, pçurlu surətdə istiqa- |
| + | mətləndirilmirsə,... əzundən sonra |
| + | səhra qoyur (yenə orada, t. 32, |
| + | s. 453). Kapitalizm qurulupqu T.-dən |
| + | məqsədyənlu və səmərəli istifadə |
| + | edilməsinə ciddi əngəl tərədir. Bu |
| + | əngəlləri aradan qaldırmaq, T.-i el- |
| + | mi əsaslarla idarə etmək ucun T.-ə |
| + | burjua munasibəti məhv edilməlidir. |
| + | |
| + | İctimai mulkiyyətə əsaslanan so- |
| + | sializm cəmiyyətində əhalinin butun |
| + | təbəqələrinin məqsəd və mənafe umu- |
| + | miliyi T.-dən ən səmərəli və qoptimal |
| + | istifadə etməyin zəminidir. Ətraf |
| + | muhitin muhafizəsi və T.-in saxla – |
| + | nılması məqsədlərinə sosialist əl- |
| + | kələrində kulli miqdar vəsait sərf |
| + | edilir, təbii maddə və enerjiyə əvəz- |
| + | ləyicilər axtarılıb tapılır. İlİyö- |
| + | həsiz ki, ekoloji problemlər sosia- |
| + | lizm cəmiyyəti qarurqısında da durur. |
| + | Lakin sosializm cəmiyyətində plan- |
| + | lapdırma və idarəetmə orqanlarının |
| + | (partiyanın, dovlətin), elmi quvvələ- |
| + | rin birgə səyi nəticəsində ekoloji |
| + | problemlər bəhran səviyyəsinə qalxma- |
| + | dan muvəffəqiyyətlə həll edilir. So- |
| + | sializmdə T. xalqın umumi sərvəti, |
| + | cəmiyyətin məhsuldar quvvələrinin |
| + | sur”ətlə inkitafının maddi əsası- |
| + | dır, istehsal ilə təbii və sosial |
| + | gercəkliyin insan naminə rasional də- |
| + | yippdirilməsi vasitəsidir. Burada cə- |
| + | miyyətin məhsuldaf quvvələrini inki- |
| + | paf etdirmək və istehsalcıların qa- |
| + | biliyyətini formalatdırmaq yolu ilə |
| + | əməyin yaradıcı-dəyindirici imkan- |
| + | larının T.-in qӱvvələrinin obyektiv |
| + | zənginliyi və xususiyyətləri ilə ahəng- |
| + | dar əlaqələndirilməsi baip verir. Hə- |
| + | min prosesdə T. istehsalın muhum |
| + | məhsuldar amili, insan fəaliyyətinin |
| + | həyati unsuru və onun insani məvcud- |
| + | luqunun əsası olur. Beləliklə, Q.-dən |
| + | rasional istifadə ictimai-tarixi |
| + | prosesin obyektiv qanunu kimi cıxıip |
| + | edir. |
| + | |
| + | Əd. Engels FR., Təbiətin dialekti- |
| + | kası, B., 1966: yenə onun, Anti-Durinq, |
| + | B., 1967, Lenin V. İ., Materializm və |
| + | |
| + | |
| + | 224 |
| + | |
| + | |
| + | empiriokritisizm, Əsər. tam kulliyya- |
| + | tı, c. 1EvT Dorst J. L., Do toqo kak um- |
| + | qet priroda, M., 1968, Celovek, oblİestvo |
| + | i okrujakidal Sreda, M., 1973, Sen - |
| + | Mark F., Sopializapnil prirodı, per. |
| + | s frani,, M., 1977, Fedorov E. K., |
| + | Vzaimodenstvie obipestva i prirodı, L., |
| + | 1972: Qerasimov İ., Budıko M,, |
| + | Aktualınıe problemı vzaimodenstvin ce- |
| + | loveka i prirodı, cFKommunistə, 36 10, |
| + | 1974: Celopek i mir celoneka, Knev, 1977: |
| + | Tuqarinov V. P., Priroda, pivili- |
| + | zamin, celovek, L., 1978, Sopializm i pri- |
| + | |
| + | |
| + | pona, M., 1982, U pakov E. Sopi- |
| + | alıno-zkonomiceskoe razvitie i prirodo- |
| + | oxrannan deltelınostı, M., 83. |
| + | |
| + | |
| + | TƏBİƏTDƏ MADDƏLƏR DƏVRANI |
| + | — Yerdə uzvi və mineral maddələrin |
| + | dəvri xarakterli cevrilmə və yerdə- |
| + | yiiqmə prosesi. Təqr. 5 mlrd. il əvvəl |
| + | Yer maddəsinin diferensiasiyası baiq |
| + | vermin və Yer kimyəvi tərkibi, fizi- |
| + | ki və termodinamik xususiyyətləri ilə |
| + | fərqlənən konsentrik qatlara, yaxud |
| + | geosferlərə (atmosfer, hidrosfer: |
| + | Yer ni qranit, bazalt və s.) bə- |
| + | lunmuttdur. Geosferlər arasında və |
| + | qonların daxilində maddələr mubadi- |
| + | ləsi daim davam etmitdir. |
| + | |
| + | Muasir devrdə gkeosferlər apa- |
| + | sında maddələr dəvranı ilaquli is- |
| + | tiqamətdə Yer səthinin 10—20 km, bə”- |
| + | zən 50—60 km-liyində daha fəal ge- |
| + | dir. Fasiləsiz maddələr devranı at- |
| + | mosfer, hidrosfer, litosfer və bio- |
| + | sferdə mutpahidə edilir. Maddələr |
| + | muvazinətdə olduqu termodinamik sis- |
| + | temdən cıxan kimi qismən ilk vəziy- |
| + | yətə kecmək ucun cevrilmələrə uqrayır. |
| + | Lakin tam əvvəlki vəziyyətə gecə bil- |
| + | mir. Belə təkrar olunan proseslər |
| + | nəticəsində Yer səthi relyefinin sta- |
| + | billiyi təmin olunur. Buna, təbiətdə |
| + | suyun devranı misal ola bi- |
| + | lər. Okean səthindən coxlu su buxar- |
| + | lanır. Atmosferə qalxmıpq su buxa- |
| + | rı oradakı qazları udur, yaqıpq ha- |
| + | lında Yerə qayıdır. Burada suyun muӱ- |
| + | əyyən hissəsi muxtəlif maddələrlə |
| + | birlətir. Muəyyən hissəsi Yer qabıqı- |
| + | nın .kevrək cekuntuləri ilə kristal- |
| + | lohidrat və s. formada əlaqələnərək |
| + | gemulur və uzun muddət əsas dəvran- |
| + | dan cıxır. Sonralar bu su vulkanlar |
| + | və s. ilə yenidən Yer səthinə qalxır. |
| + | Suyun əsas hissəsi isə axan ar cəkun- |
| + | tuӱlərindən suda həll ola bilən mad- |
| + | dələri qəbul edir və caylarla yenə |
| + | okeana axır. |
| + | |
| + | Kalsiumun devranında |
| + | əhəngdatı parcalanır, suda həll olan |
| + | kalsium duzları caylarla dənizə axır. |
| + | Hər il qurudan dənizlərə təqr. 5-108 |
| + | t. kalsium atılır. İsti dənizlərdə- |
| + | ki ibtidai orqanizmlər (foramini- |
| + | ferlər, mərcanlar və s.) skeletlərini |
| + | qurmaq ucun kalsium-karbonatdan is- |
| + | tifadə edir. Həmin orqanizmlər ələn- |
| + | dən sonra onların skeleti dənizin |
| + | dibinə cəkur və metamorfizm nəti- |
| + | cəsində əhəngdatına cevrilir. |
| + | |
| + | Karbon əsas biogen elementdir: |
| + | biosferin canlı maddəsinin əmələ |
| + | gəlməsində muhum rol oynayır. Atmo- |
| + | sferdə olan SO,-dən fotosintez pro- |
| + | sesində muxtəlif uzvi birləimələr |
| + | əmələ gəlir. |
| + | |
| + | Azot, əsasən, atmosferdə qaz Ha- |
| + | lındadır, azot biogen dəvrana iki |
| + | Yolla daxil olur: atmosfer azotu |
| + | elektrik və fotokimyəvi oksidləimə |
| + | prosesi nəticəsində (MO,, CO, və s.) |
| + | əmələ gələrək yaqıni suyunda həll olub |
| + | torpaqa, okean sularına qarınqır: |
| + | azot kək yumrularındakı bakteriya- |
| + | |
| + | |
| + | TƏBİƏTDƏ MADDƏLƏR DƏVRANI |
| + | |
| + | |
| + | larla, sərbəst azot bakteriyaları və s. |
| + | ilə bioloji fiksə olunur. |
| + | |
| + | Fosforun biosferdə mənbəyi, |
| + | əsasən, maqmatik suxurlarda olan apa- |
| + | titlərdir. Fosforun cevrilməsində |
| + | canlı maddələr muhum rol oynayır. |
| + | Orqanizmlər fosforu torpaqdan, sulu |
| + | məhlullardan alırlar: heyvan sumuk- |
| + | lərində fosfor xususilə coxdur. Or- |
| + | qanizmlərin məhv olması nəticəsində |
| + | fosfor torpaqa və dib cekuntulərinə |
| + | qarınlır və yenidən biogen dəvrana |
| + | qayıdır. |
| + | |
| + | Kukurdun dəvranı da canlı |
| + | maddə ilə əlaqədardır. Təbiətdə mik- |
| + | roorqanizmlərin iptirakı ilə kukurd |
| + | sulfidi oksidləiib, suda və torpaqda |
| + | olan kukurd sulfatına (5O,) cevri- |
| + | lir. Bitkilər sulfatları mənimsə- |
| + | yir. Orqanizm qalıqları parcalanar- |
| + | kən kukurd birləmələri dəyiptir. |
| + | Zulallar mikroorqanizmlərin iptti- |
| + | rakı ilə parcalanarkən hidrogen- |
| + | sulfid (N,5) alınır. N.5-in oksid- |
| + | ləiiməsi isə sulfat və ya kukurd ele- |
| + | menti verir. Yenidən kukurd dəvranı |
| + | balilayır. |
| + | |
| + | İnsanın təbiətə tə”siri nəticə- |
| + | sində biosferdə maddələr və enerji |
| + | dəvranının yeni-yeni yolları Yara- |
| + | nır, minlərlə yeni kimyəvi birləpt- |
| + | mələr əmələ gəlir. İnsanın istifa- |
| + | də etdiyi coxlu metal, fosfor, ku- |
| + | kurd, azot: birlənmələri, gӱbrə eh- |
| + | tiyatı, sun”i gəllər, beyuk kanallar |
| + | və s. təbiətdə adi geokimyəvi proses- |
| + | ləri dəyitdirir. Bu proseslərə duz- |
| + | gun istiqamət vermək, ətraf muhiti |
| + | qorumaq, təbii sərvətlərdən səmərə- |
| + | li istifadə etmək ucun Q.m.d.-nı ey- |
| + | rənmək vacibdir. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Vernadskinn V. İ., Ocerki |
| + | qeoximii, 4 izd., M.—Sverdlonsk, 1934: |
| + | Vilhams V. R., Sobr. soc., t. 6, kə |
| + | 1951, Zavarzin Q. A., Litotrofnıe |
| + | mikroorqanizmı, M., 1973: Odum KƏ., |
| + | Osnovı əkoloqii, M., 1975: Pvari S. |
| + | C,, Əkoloqiceskie zakonomernosti əvo- |
| + | lopii, M., 1980. |
| + | |
| + | |
| + | TƏBİƏTİ MUHAFİZƏ CƏMİYYƏ- |
| + | Tİ—SSRİ-nin butun multəfiq resp.- |
| + | larında yaradılmınq kӱtləvi kəenullc |
| + | təpkilatu, əsas vəzifəsi əhalini tə- |
| + | biətə ehtiyatla yana:imaqa, opu sevmək |
| + | ruhunda tərbiyəyə, təbiəti mӱhafizəyə, |
| + | təbii ehtiyatlardan duzgun istifadə- |
| + | yə və onların bərpasına, iəhər, kənd, |
| + | yol və s. obyektlərin yapqlıllatdırıl- |
| + | masına cəlb etməkdir. əy Tə- |
| + | biəti Muhafizə Cəmiyyəti 1924 ildə |
| + | təmpkil edilmisdir. Q.m.c. ardıcıl |
| + | olaraq təbii sərvətlərin qorunub sax- |
| + | lanması və bərpa olunması tədbirlə- |
| + | rinin Yerinə yetirilməsinə nəzarət |
| + | edir. Ən”ənəvi kampaniyalar—cQutlar |
| + | gupuçə, “Mepə həftəsiə, c Təbiəti mu- |
| + | hafizə aylıqık və s. gecirir, təbiə- |
| + | tin muhafizəsinə dair yarınlar, mu- |
| + | sabiqələr təikil edir. Azərb.SSR-də |
| + | T.m.c. 1963 ildə yaradılmıtdır. |
| + | |
| + | “TƏBİƏTİN DİALEKTİKASI — |
| + | F. Engelsin fəlsəfi əsərisz ilk də- |
| + | fə SSRİ-də (1925) cap olunmutdur. |
| + | 1873—86 illərdəki qeydlərdən ibarət- |
| + | dir. Əsərdə nəzəri təbiətiqunaslıqın |
| + | muhum problemlərinin dialektik-ma- |
| + | terialist anlapılması ətraflı ipərh |
| + | edilir. 4“ Q.d.ə bitməmiiy əsərdir, bizə |
| + | əlyazması ipəklində (2 plan layihə- |
| + | si, 10 az-cox iplənmiiy məqalə, 169 |
| + | qeyd və fraqmept) gəlib catmıtdır. |
| + | F. Engels gkəstərirdi ki, dialektik- |
| + | materialist fəlsəfə yalnız ictimai |
| + | |
| + | |
| + | elmlərin deyil, təbiyyat elmlərinin |
| + | də muhum nəticələrinin ӱumumiləidi- |
| + | rilməsinə əsaslanmalıdır və təbiyyat |
| + | elmləri yalnız dialektik-materia- |
| + | lizm əsasında səmərəli inkipyaf edə |
| + | bilər. 4*Q.d.ə-nda tarix və təbiətiqu – |
| + | naslırın muhum məsələləri dərin |
| + | fəlsəfi tədqiq olunmuit, mexanisiz- |
| + | min, metafizik metodun, təbiətiqunas- |
| + | lıqda idealizm və aqnostisizm kon- |
| + | sepsiyalarının tənqidi verilmitdir. |
| + | Engels təbiətə metafizikcəsinə ba- |
| + | xhiiların elmin inkitpafı ilə da- |
| + | xildən sarsıldıqını və əz yerini |
| + | dialektik metoda verdiyini, təbiətiqu- |
| + | nasların getdikcə metafizik təfək- |
| + | kurdən dialektik təfəkkurə gecməyə |
| + | məcbur olduqunu gəstərmiidir. O, ma- |
| + | teriyanın hərəkət formaları haqqın- |
| + | da dialektik-materialist nəzəriyyəni |
| + | inkitaf etdirmiit, təbiyyat elmləri- |
| + | nin təsnifi prinsiplərini ippləyib |
| + | hazırlamınl, 4 Q.d.ə-nın əsasını təiq- |
| + | kil edən əz konkret təsnifini irəli |
| + | surmutidur. Engels təbiətiqunaslıqın |
| + | əsas inkipaf qanunlarını hərtərəf- |
| + | li tədqiq etmit, onların dialektik |
| + | xarakterini aikara cıxarmıpdır. |
| + | Enerjinin saxlanması və cevrilməsi |
| + | qanununun mə”nasını gestərməklə, En- |
| + | gels termodinamikanın ikinci prin- |
| + | sipini təhlil etmi:i, Kainatın is- |
| + | tilik elumu bali verəcəyinin uydurma |
| + | olduqunu aikara cıxarmındır. En- |
| + | gels nəevlərin məniəyi haqqında Dar- |
| + | vinin nəzəriyyəsini dərin təhlil edə- |
| + | rək gəstərmitdir ki, bu tə”limin |
| + | əsas məzmunu (inkitaf nəzəriyyəsi) |
| + | materialist dialektikaya tam uyqun |
| + | gəlir. Engels insanın formalatma- |
| + | sında əməyin rolunun iplənməsinə |
| + | beyuk diqqət vermipdir. O, həmcinin |
| + | riyazi anlayıni və əməliyyatlar, tə- |
| + | biətdəki ppey və proseslərin munasi- |
| + | bətini, təbiətdə onların əz real tim- |
| + | salının olmasını gestərmiiy və qeyd |
| + | etmitdir ki, dəyitən həcmlərin tət- |
| + | biqi dialektikanın riyaziyyata nufuz |
| + | etməsidir. 4“ T.d.ə-nda Engels təsaduf |
| + | və zərurətin nisbəti məsələsini araii- |
| + | dırmıl, mexanistik və idealist ba- |
| + | xıpiların yanlıqi olduqunu aipkara |
| + | cıxarmınl və Darvin tə”liminin mate- |
| + | rialı əsasında, təbiətiqunaslıqın |
| + | dialektikanın muvafiq muddəaları- |
| + | nı necə konkretlətdirdiyini gestər- |
| + | mipdir. 4 T.d.ə-nda təbiətpiqunaslıqın |
| + | xususi məsələlərinə toxunan ayrı-ay- |
| + | rı təfərruatlar elmin tərəqqisi nə- |
| + | ticəsində kehnəlməyə bilməz, lakin |
| + | təbiətiqunaslıq məsələlərinin təhli- |
| + | linə və onların fəlsəfi umumilət- |
| + | dirilməsinə Engelsin dialektik-ma- |
| + | terialistcəsinə yaniapması muasir |
| + | devrdə də ez “əhəmiyyətini saxlamaq- |
| + | dadır. Q.-d.-ndakı bir sıra muddəa |
| + | təbiətiqunaslıqın inkipafını cox |
| + | qabaqlamıtlddır. Əsər təbiətiqunaslı- |
| + | qın murəkkəb problemlərinə dialek- |
| + | tik yanaima numunəsidir. Əsər Azərb. |
| + | dilində 1966 ildə nəptr olunmudur. |
| + | TƏBİƏTİN MUHAFİZƏSİ, ət- |
| + | raf muhitin muhafizəsi |
| + | —təbii ehtiyatlardan istifadə, 01- |
| + | ların saxlanmasını və səmərəli is- |
| + | tehsalını tə min etmək ucun dəvlət |
| + | və huquq tədbirləri sistemi. SSRİ-də, |
| + | o cӱmlədən Azərb.SSR-də T.m. muӱva- |
| + | fiq dəvlət orqanları, qoruqları, OB- |
| + | culuq təsərrufatları və 6. muəssisə- |
| + | lər tərəfindən həyata kecirilir. |
| + | T.M. torparın, su ehtiyatlarının, ha- |
| + | vanın sənaye tullantıları və zəhər- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TƏBİƏTİQTNASLIQ |
| + | |
| + | |
| + | 225 |
| + | |
| + | |
| + | ləyici kimyəvi maddələrlə cirklənmə- |
| + | məsi, meiqə və otlaqların muhafizə- |
| + | si, .. tapılan və nəsli kəsilmək- |
| + | də olan faydalı bitki və heyvanların |
| + | muhafizəsi, təbii sərvətlərdən duӱz- |
| + | gun istifadə edilməsi, təbii abidə- |
| + | lərin qeydiyyatı, mӱhafizəsi və bər- |
| + | pası, balneoloji və iqlim ehtiyatla- |
| + | rından maksimum istifadə olunması, |
| + | termal və mineral mənbələrin muhafi- |
| + | zəsi, həmcinin T. m. ideyası və təbiə- |
| + | tin qorunmasına yenəldilmiiq tədbir- |
| + | lərin İRİ VƏ S. İLƏ MƏPRULl olur. |
| + | Eyni zamanda geni miqyasda tarlaqo- |
| + | ruyucu metpə zolaqları salınır, tor- |
| + | paqın qӱvvətləndirilməsi, meliorasi- |
| + | yası haqqında tədbirlər gərulur, su |
| + | və kӱlək eroziyasına qarpı mubarizə |
| + | aparılır. Su ehtiyatlarının muha- |
| + | fizə edilməsi ucun iplər gərulur. |
| + | Dəniz və batqa su hevzələrinə tekulən |
| + | axar suların zərərsizlətdirilməsi |
| + | ucun xususi təmizləyici qurqular qu- |
| + | rapdırılır. |
| + | |
| + | T.m. eyni zamanda təbii ehtiyatla- |
| + | rın saxlanılması və bərpasının umu- |
| + | mi prinsipləri və metodlarının iii- |
| + | lənilməsinə aid elmi fəndir. Bu fən- |
| + | nin bəlmələri torpaqın, suyun, at- |
| + | mosferin, bitki və heyvanat aləminin, |
| + | təbii komplekslərin (landilaftın) qo- |
| + | runması və s.-dən ibarətdir. İnsanın |
| + | saqlamlıqı və onun rifahı ucun tə- |
| + | bii sistemlərin fiziki, kimyəvi və |
| + | bioloji parametrlərinin optimal sə- |
| + | viyyədə saxlanılmasına yenəldilmitn |
| + | ictimai-siyasi, inzibati-təsərrufat, |
| + | regional, devlət miqyaslı və ynəl- |
| + | xalq tədbirlər kompleksinə ətraf mu- |
| + | hitin muhafizəsi (ƏMM) deyilir. |
| + | |
| + | Azərb.SSR-də nə T.M. yapə Myhy |
| + | əəən kecirilir. Belə ki, nadir |
| + | flora, fauna və əhəmiyyətli obyekt- |
| + | ləri qoruyub saxlamaq ucun diqqətə- |
| + | layiq iplər gərulur, devlət qoruq- |
| + | ları, yasaqlıqlar, ovculuq təsərru- |
| + | fatları yaradılır. |
| + | |
| + | Azərb.SSR-də 12 devlət qorurqu, |
| + | 16 yasaqlıq, 2 devlət ovculuq təsər- |
| + | rufatı var. T.m.-nin əsas forması |
| + | təbii ehtiyatlardan səmərəli və kom- |
| + | pleks istifadə etməkdir. Azərb.SSR |
| + | Ali Soveti 1959 ildə “Azərb.SSR- |
| + | də təbiəti mӱhafizə haqqındaz qəra |
| + | qəbul etmipdir. Həmin ildə Azərb. |
| + | SSR Nazirlər Sovetində təbiəti mu- |
| + | hafizə idarəsi təpkil edildi (1967 |
| + | ildən Azərb.SSR Nazirlər Soveti |
| + | yanında Təbiəti Muhafizə Komitəsi |
| + | adlanır). Bundan əlavə resp.-da su təc- |
| + | hizatı, su ehtiyatlarının muhafizə- |
| + | si və onlardan istifadə etmək ucun |
| + | Dəvlət İstehsal Komitəsi, Dəvlət |
| + | Mepə Təsərrufatı Komitəsi və s., |
| + | 1963 ildə isə Azərb.SSR-də Təbiəti |
| + | Muhafizə Cəmiyyəti yaradıldı. 1975 |
| + | ildən “Azərbaycan təbiətiz elmi-me- |
| + | todik məcmuəsi nətr olunur. CCPH- |
| + | nin bir sıra un-tlərində, o cumlə- |
| + | dən Azərb. Dəvlət Un-tində ə MY- |
| + | hitin muhafizəsi kafedrası = var. |
| + | |
| + | Huquqi problemlər. Sovet qanun- |
| + | vericiliyində təbiətin huquqi muha- |
| + | fənn təbii pqəraitin qorunmasına, |
| + | |
| + | rpası və yaxpılapdırılmasına yev- |
| + | nəldilmii hyryru tədbirlərin məcmu- |
| + | |
| + | |
| + | sudur. |
| + | |
| + | SRİ-də T.m.-nə muhum dovlət və- |
| + | zifəsi kimi baxılır. Beyuk Oktyabr |
| + | sosialist inqilabından sonra dər- |
| + | hal, bu sahədə bir sıra qanunverici- |
| + | lik aktları qəbul edildi: onlardan |
| + | ən əsası V, İ. Leninin Torpaq haq- |
| + | |
| + | |
| + | ASE—15, c, 9 |
| + | |
| + | |
| + | qında dekreti idi. Sonra URMİK-in |
| + | 1918 il 27 may 4 Mepələr haqqındaı, |
| + | RSFSR XKS-nin 1919 il 20 mart |
| + | auUmumdevlət əhəmiyyətli mualicə |
| + | yerləri haqqındaqh, 1919 il 14 may cYe- |
| + | rin təki haqqında və s. dekretlər qə- |
| + | bul edildi. |
| + | |
| + | SSRİ Konstitusiyasında gəstəri- |
| + | lir ki, indiki nəslin və gələcək nə- |
| + | sillərin mənafeyi ucun SSRİ-də su |
| + | ehtiyatlarının, bitki və heyvanlar |
| + | aləminin muhafizəsi, havanın və su- |
| + | yun saflıqının qorunması, insanı |
| + | əhatə edən muhitin yaxtılatidırıl- |
| + | ması ucun lazımi tədbirlər geruçlur. |
| + | |
| + | .m. sahəsindəki mӱnasibətlər hyryru |
| + | cəhətdən mӱttəfiq resp.-ların T.m. |
| + | haqqında qanunları, SSR İttifaqı |
| + | və mӱttəfiq resp.-ların torpaq, su, |
| + | səhiyyə, mepə haqqında qanunları və s. |
| + | ilə nizamlanır. 1957—63 illərdə bu- |
| + | tun resp.-larda (Azərb.SSR-də 1959 il- |
| + | də) Q.m. haqqında qanun qəbul edil- |
| + | mipdir. Həmin qanunlar insanı əhatə |
| + | edən muhitin muhafizəsi problemlə- |
| + | rinə kompleks yanatimanı tə"min edir, |
| + | qadaqan tədbirləri muəyyənlətdirir, |
| + | təbii obyektlərdən istifadənin bə”zi |
| + | iərtlərini nizamlayır və s. 1969 il- |
| + | də SSRİ Ali Soveti SSR İttifaqı |
| + | və muttəfiq respublikaların səhiyyə |
| + | haqqında qanunvericilik Əsaslarını |
| + | qəbul etmipdir. Əsaslara muvafiq |
| + | olaraq muttəfiq resp.-larda (Azərb. |
| + | SSR-də 1978 ildə) səhiyyə az ka qa- |
| + | nun qəbul edilmitdir: orada əhalinin |
| + | əmək, məipət və istirahət ipəraitini |
| + | tə”min edən (o cumlədən torpaqın ha- |
| + | va və su hevzələrinin) sanitariya-gi- |
| + | giyena tələbləri muəyyən olunmutdur. |
| + | 1972 il dekabrın 27-də Sov İKİ MK |
| + | və SSRİ Nazirlər Soveti “Təbiətin |
| + | muhafizəsini gӱcləndirmək və təbii |
| + | ehtiyatlardan istifadəni yaxtJvılaji- |
| + | dırmaq haqqındak geniit qərar qəbul |
| + | ETMHULTƏD. “Təbiətin muhafizəsini |
| + | gӱcləndirmək və təbii sərvətlərdən |
| + | istifadəni daha da yaxpıla:tdırmaq |
| + | sahəsində əlavə tədbirlər haqqında |
| + | qərar (1979), AtiBərər havasının |
| + | muhafizəsi haqqında (1980) və cHey- |
| + | vanlar aləminin muhafizəsi və ondan |
| + | istifadə haqqında = (1980) SSRİ Qa- |
| + | nunları qəbul edilmitdir. |
| + | |
| + | T.m. tələblərinə riayət etməmək nə- |
| + | ticəsində vurulmuii maddi ziyan ədə- |
| + | nilməlidir, ətraf muhitin qorunma- |
| + | sı haqqında qanunları pozan vəzifə- |
| + | li ipəxslər və vətəndailar isə qanun- |
| + | la muəyyən olunmuni qaydada məs”uliy- |
| + | yət (cinayət məs”uliyyəti daxil olmaq- |
| + | la) dapıyırlar. |
| + | |
| + | Sosialist əlkələrində T.m. sahə- |
| + | sində umumi qanunlarla yanaiqı, tə- |
| + | bii muhitin ayrı-ayrı unsurlərinin |
| + | muhafizəsi haqqında qanunlar məv- |
| + | cuddur. |
| + | |
| + | Kapitalist əlkələrində təbii mu- |
| + | hitin pozulması təbii fəlakət xa- |
| + | rakteri alır və təkrar istehsal pro- |
| + | sesi ucun muhum maneə yaradır ki, |
| + | bu da burjua dəvlətini T.m. uzrə təd- |
| + | birlər gərməyə məcbur edir. nm |
| + | etmiil kapitalist əlkələrində ətra( |
| + | |
| + | |
| + | muhitin pisləpməsi ilə mubarizə |
| + | ucun milli proqramlar irəli su- |
| + | rulur. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Əliyev H. Ə., Həyəcan təbili, |
| + | B., 1983, Ələsgərov M., Təbiətin mu- |
| + | hafizəsi, B., 1980: Ob oxrane okrujaqo- |
| + | meh sredı. Sb. dokumentov partii i pra- |
| + | viqelıstva. 1917—1981, M., 1981: Pravo- |
| + | van oxrana prirodı v SSSR, M.. 1976. |
| + | |
| + | |
| + | TƏBİƏTİYUNASLIQ—təbiət haqqın- |
| + | da elmlər sistemi, elmi biliyin uc |
| + | əsas (texniki və ictimai elmlərlə ya- |
| + | nalı) sahələrindən biri. T.-ın pred- |
| + | meti olan təbiət insan fəaliyyətilə |
| + | qırılmaz vəhdətdə arapdırılır. T.- |
| + | ın vəzifəsi hərəkətdə olan materiya” |
| + | nın muxtəlif nəevlərini dərk etmək, |
| + | təbiət quvvələrindən insanın məna- |
| + | feyi naminə istifadə etmək məqsədilə |
| + | maddi aləmin qariılıqlı əlaqədə |
| + | olan qanunauyqunluqlarını eyrənmək- |
| + | dir. T. təbiət hadisələrinin mahiy- |
| + | yətini, qanunlarını tədqiq edir və |
| + | bu zəmində yeni hadisələri irəlicə- |
| + | dən gərur və yaradır, həmcinin dərk |
| + | olunan qanunlardan praktik istifadə |
| + | imkanlarını acıb gestərir. T. təka- |
| + | mul və inqilab yolu ilə inkipaf |
| + | edir. İnqilabi inkitpaf prosesində |
| + | T.-ın hakim nəzəri əsaslarında KƏK- |
| + | lu parcalanma bali verir və onun ma- |
| + | terialist məzmunu .ətrafında Sina |
| + | mubarizə kəskinlətməyə baplayır. |
| + | |
| + | da bir-biri ilə əlaqədar olan nəzəri, |
| + | eksperimental və istehsal-tətbiqi tə- |
| + | rəflər məvcuddur. T.-ın nəzəri dun- |
| + | yası dunyagerupqu funksiyası ilə qı- |
| + | rılmaz vəhdətdədir. Dunyageruiqu |
| + | funksiyası dunyanın təbii-elmi mən- |
| + | zərəsini yaradır, təbiət haqqında di- |
| + | ni təsəvvurləri inkar edir. T. mate- |
| + | rialist fəlsəfə ilə sıx barlıdır. |
| + | V. İ. Lenin təbiətpqunaslarla filo- |
| + | soflar arasında ittifaqın vacibli- |
| + | yini qeyd edərək yazırdı: 4Bunsuz be- |
| + | yuk təbiətiqunaslar fəlsəfi nəticə- |
| + | lər cıxarmaqda və umumilətdirmə- |
| + | lərdə indiyə qədər olduqu kimi yenə |
| + | də tez-tez aciz qalarlar. Zira təbiət- |
| + | itunaslıq elə surətlə tərəqqi edir |
| + | və butun sahələrdə elə dərin bir in- |
| + | qilabi dənuii mərhələsi kecirir ki, |
| + | |
| + | |
| + | əlsəfi nəticələr cıxarılmadan tə- |
| + | nətiqunaslıq əsla gecinə bilməzə |
| + | (Əsərləri, c. 33, səh, 235). T.-ın |
| + | |
| + | |
| + | ilə əlaqəsi fəlsəfi prin- |
| + | siplər və muhum tun qanun- |
| + | lar vasitəsilə əyata gecirilir. |
| + | İdeologiya T.-a nufuz edərək dunya- |
| + | gerupqu problemləri vasitəsilə onu |
| + | kəskin ideoloji mubarizə sahəsinə |
| + | cevirir. T.-ın tarixi materializmin |
| + | idealizmə, dialektikanın metafizi- |
| + | kaya, elmi dunyageruiqunun dinə qar- |
| + | ilı mubarizəsi tarixi olmutmdur. |
| + | Təbiət haqqında biliklərin rutpey- |
| + | mi qədim naturfəlsəfədə yaranmıp- |
| + | dı və əslində təbiətin bilavasitə seyri |
| + | ilə xarakterizə olunurdu. Orta əsr- |
| + | lərdə T. teologiyanın tə siri altın - |
| + | da olmuidur. Lakin həmin dəvrdə |
| + | təbiəti tədqiq etməyin eksperiməental |
| + | metodu meydana gəlmii, təbiyyat elm- |
| + | ləri xeyli inkipaf etmiiydi. Ko- |
| + | pernikin dunyanın heliosentrik sis- |
| + | temi haqqında tə”limi T.-da inqilabi |
| + | cevriliit oldu. Q.-ın sonrakı tərəq- |
| + | qisi kapitalist mӱnasibətlərinin in- |
| + | kipafı ilə əlaqədardır. 16—18 |
| + | əsrlərdə T. muxtəlif bilik sahələri |
| + | barədə beyuk faktik material topla- |
| + | dı. 19 əsrdə dialektik materializmin |
| + | təbin-elmi əsaslandırılmasında enər- |
| + | jinin saxlanması və itməməsi Qanu- |
| + | nu, canlı orqanizmlərin huceyrə Qu- |
| + | rulutu nəzəriyyəsi, C. Darvinin təkga- |
| + | mul təlimi beyuk nəzəri ӱumumilət- |
| + | dirmə rolunu oynadı. Sonralar isə |
| + | təbiətin dialektikasını daha dolRrun |
| + | aikar edən birləimələrin kimyYəvi |
| + | qurulullu nəzəriyyəsi (A. M. Butle- |
| + | rov), elementlərin devri sistemi (D. |
| + | |
| + | |
| + | ideologiya |
| + | |
| + | |
| + | 226 |
| + | |
| + | |
| + | TƏBİİ BORATLAR |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | İ, Mendeleyev), elmi fiziologiyanın |
| + | əsasları (İ, M. Secenov), ipqıqın |
| + | elektromaqnit nəzəriyyəsi kimi kəif- |
| + | lər edildi. Lakin təbiyyatiqunaslar |
| + | təbiətin dialektik inkipafını təs- |
| + | diq edən kəpflər etsələr də, metafi- |
| + | ziKk tərzdə dӱpqunməkdə davam edirdi- |
| + | lər. 19—20 əsrlərin ayrıcında T.-da, |
| + | əsasən, fizikada (Q. R. Herts tərə- |
| + | findən elektromaqnit daləalarının |
| + | kəpfi, V. K. Rentgenin kəiif etdiyi |
| + | qısadalqalı elektromaqnit pqualan- |
| + | ması nəzəriyyəsi, T. C. P. Tomsonun |
| + | |
| + | |
| + | elektron tə limi, M. Plank tərəfin- |
| + | |
| + | |
| + | dən kvant ideyasının daxil olması, |
| + | A. Eyniteynin nisbilik nəzəriyyəsi, |
| + | E. Rezerford və F. Soddinin kəif |
| + | etdikləri radioaktiv parcalanma, A, |
| + | |
| + | Popov tərəfindən radionun kəpfi |
| + | və s.) bali verən cən yeni inqilabə ma- |
| + | teriya, onun qurulupqu, xassələri, hə- |
| + | rəkət formaları haqqında metafizik |
| + | təsəvvurləri iflasa uqratdı. Lakin |
| + | ideya irticası dəvrundə idealistlər |
| + | T.-dakı inqilabdan materializmə qar- |
| + | pı mubarizədə istifadə etmillər. |
| + | |
| + | Marksist partiyalılıqı prinsip- |
| + | lərini əsas tutan V. İ. Lenin T.-da- |
| + | kı cən yeni inqilabıq dərindən təh- |
| + | lil edərək, o devrdə fizikada batp |
| + | vermill behranın mahiyyətini acıb |
| + | gestərmindir. V. İ. Lenin yazırdı: |
| + | aMuasir fizikadakı bəhranın ma- |
| + | hiyyəti ondan ibarətdir ki, kəhnə |
| + | qanunlar və əsas prinsiplər tamamilə |
| + | pozulur, pquur xaricindəki obyektiv |
| + | reallıq rədd edilir, yə ni materia- |
| + | lizm idealizmlə və aqnostisizmlə əvəz |
| + | olunurq (Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 18, |
| + | səh. 285). O, əzunun 4 Materializm və |
| + | empiriokritisizmə əsərində T.-da bap |
| + | vermiyl fundamental kəifləri əsl |
| + | elmi dialektik materialist metodolo- |
| + | giya mevqeyindən izah etmək yolunu |
| + | ipləyib hazırlamımndır. |
| + | |
| + | 20 əsrdə T.-da qazanılan nailiyyət- |
| + | lər elm tarixində baqi vermiit kəif- |
| + | lərlə mӱqayisədə misilsiz hadisə ol- |
| + | mulidur. Atomlar aləmində baqi verən |
| + | proseslərdən praktiki istifadə olun- |
| + | manın əyrənilməsi (nӱvənin bəlunmə- |
| + | sinin kəifi sayəsində atom enerji- |
| + | sinə nail olmaq, hesablama texnika- |
| + | sının yaradılması, kibernetikanın |
| + | meydana gəlməsi), Kainatın uzaq o6- |
| + | yektlərinin əyrənilməsi və insanın |
| + | yaxın kosmosa cıxması təbiətin dərk |
| + | edilməsində nəhəng sıcrayıtip oldu. |
| + | Kvant mexanikasının meydana gəlməsi |
| + | makromiqyaslarda (məs., lazer, ifrat |
| + | keciricilik) kvant hadisələrinin təs- |
| + | viri ucun geərkəmli olan bir sıra |
| + | təbiyyat elmlərinin inkipafına baza |
| + | oldu. Əgər 20 əsrin ortalarına qədər |
| + | T.-ın mərkəzində fizika dururdusa, |
| + | hazırda bununla yanapı təbiyyat elm- |
| + | ləri qrupu— biologiya (xususilə gene- |
| + | tika, molekulyar biologiya), kimya |
| + | (xususilə makrokimya, polimerlər |
| + | kimyası) aparıcı rol oynay r. Ast- |
| + | ronomiyada baiq verən inqilab kosmo- |
| + | sun eksperimental tədqiqinə imkan |
| + | verir. Atom enerjisinin praktik tət- |
| + | biqi T.-ın bəyuk nailiyyətidir. Ekolo- |
| + | giya, ətraf muhiti mӱhafizə problem- |
| + | ləri bəyuk əhəmiyyət kəsb edir. Elmi- |
| + | texniki inqilab iqəraitində Q.-ın ro- |
| + | lu durmadan artmaqdadır. Muasir |
| + | T.-ın nailiyyətləri elmi-texniki tə- |
| + | rəqqinin əsası, sosial tərəqqinin zə- |
| + | ruri ipərti olaraq qalmaqdadır. İyH- |
| + | ki T.-ın nailiyyətlərinin muӱvəffə- |
| + | |
| + | |
| + | qiyyətlə tətbiqi cəmiyyətin məhsuldar |
| + | quvvələrinin inkitafında həlledici |
| + | amil olmutdur. Muasir T. materiya- |
| + | nın və onun xassələrinin tukənməz- |
| + | liyini əyani subut edir. Təkcə SSRİ- |
| + | də hər il sun”i yolla 4 mindən artıq |
| + | maddə alınır ki, bunların da xeyli |
| + | hissəsi istehsalatda tətbiq olunur. |
| + | Muasir QT.-ın xarakterik əlaməti |
| + | onun bilavasitə məhsuldar quvvəyə |
| + | cevrilməsidir. Materiyanı obyektiv |
| + | reallıq kimi qəbul etməklə T. meh- |
| + | kəm fəlsəfi əsasa yiyələnmit, alim- |
| + | lər qarilısında dunya və onun qanu- |
| + | nauyqunluqlarını dərk etmək perspek- |
| + | tivlərini acmıtidır. Atomun bəlun- |
| + | məsi, onun tӱkənməzliyi, materiyanın |
| + | butun alının dəyitkənliyi |
| + | haqqında T.-ın mə”lumatları isə əz |
| + | nevbəsində dialektik materializmin |
| + | ideyalarını təsdiq edir. Q.-ın inki- |
| + | pafı muasir ideoloji mubarizə ipə- |
| + | raitində gedir. Bəptəriyyətin gələcəyi |
| + | nəinki məhsuldar, həmcinin sosial |
| + | quvvəyə cevrilmiii T.-ın nailiyyətlə- |
| + | rinin duzgun və . tətbiqindən |
| + | asılıdır. SSRİ təbiətipqunasları |
| + | planetimizin sulhsevər quvvələrinin |
| + | elmin potensialını artırmaq iitinə, |
| + | elmi-texniki tərəqqinin inkipafına |
| + | layiqli tehfə verirlər. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Engels F., Təbiətin dialek- |
| + | tikası, B., 1966: yenə onun, Anti-Du- |
| + | rinq, B., 1967, Lenin V. İ., Əsər. tam |
| + | kӱlliyyatı, c. 18: yenə onun, Yenə ora- |
| + | da,c. 222 KedrovB. M., Predmeti vzai- |
| + | mosvazı estestvennıx nauk, M., 1967, |
| + | Qott V. S., Toxtin V. be. Çudi- |
| + | non Ə. M., Filosofskie problemı sov- |
| + | remennoqo estestvoznanin, M., 1974, Nauc- |
| + | no-texniceskal revolopin i sovremennoe |
| + | estestvoznanie, Kinev, 1978: Filosofin, |
| + | estestvoznanie, Sovremennosth. İtoqi i |
| + | a issledovanin. 1970—1980, M., |
| + | |
| + | |
| + | TƏBİİ BORATLAR—bor turttusu- |
| + | nun duzlarından ibarət minerallar |
| + | sinfi(z ortaborat, metaborat və piro- |
| + | boratlara, həmcinin polibor turiu- |
| + | sunun duzlarına ayrılır. Q.b.-ın |
| + | struktur əsasını 1BO:15— Bə (BO,)?”” |
| + | anionları təpkil edir. Susuz və su- |
| + | lu boratlar məvcuddur. T.6. təqr. 85 |
| + | mineralı əhatə edir: uleksit, tinkal |
| + | və kernit, kolemanit, iniont, inderit, |
| + | aparit və s. T.6., əsasən, rombik və |
| + | monoklinik sinqoniyalarda kristal- |
| + | lapır. Coxu ar və ya rəngsiz olur. |
| + | Sıxlıqı 2000—3400 kq/m? (nadir hal- |
| + | da daha cox). T.b. vulkanogen-cəekmə, |
| + | endomen və hallogen-cəkmə yataqlar |
| + | əmələ gətirir. Bunlardan vulkano- |
| + | gen-cəkmə yataqlar daha beyuk (ehtiya- |
| + | Tbl OH BƏ Yӱz mln. t-laradək) olur. |
| + | TƏBİİ QAZLAR, Yer qabıqı- |
| + | nın qazları—–—Yer qabıqrında |
| + | sərbəst halda, suda və neftəd məhlul |
| + | h“əklində, suxurlarda, xususilə qazın- |
| + | tı kəmurlərdə udulmuli halda rast |
| + | gələn qazlar. Qaz əmələ gətirən pro- |
| + | seslərdən asılı olaraq 9 genetik qru- |
| + | pa ayrılır. Bunlardan katagenetik, |
| + | metamorfik, vulkanik, biokimyəvi, |
| + | radioaktiv və hava məniqəli qazlar |
| + | daha muhumdur. Kimyəvi tərkibinə |
| + | gərə T.q. 3 əsas qrupa bəlunur: karbo- |
| + | hidrogenli, azotlu və karbon qazlı. |
| + | Qazların sərbəst və həll olmuit ipə- |
| + | kildə miqrasiya etməsi xassəsi onla- |
| + | rın muxtəlif məniəli qazlarla |
| + | qarıpqmasına və təbiətdə geniiy ya- |
| + | yılmasına səbəb olur. |
| + | |
| + | |
| + | TƏBİİ QATRANLAR — bitkilərin |
| + | normal fizioloji mubadilə zamanı |
| + | və eləcə də zədələndikdə ayırdıqla- |
| + | rı maddələr. Muxtəlif rəngli (acıq- |
| + | sarıdan tund-qırmızı və qonuradək) |
| + | amorf maddələrdir. İynəyarpaqlı |
| + | aqacların ipirələrinin 6596 -ə qədəri- |
| + | ni T.q. təpkil edir. Tropik bitkilər |
| + | T.q.-la zəngindir. T.q. suda Həll ol- |
| + | mur, spirt, efir, yaqlar və digər |
| + | həlledicilərdə həll olur. Nazik ər- |
| + | tuk əmələ gətirir, qızdırdıqda yum- |
| + | palır və əriyir: bəqziləri qələvilər- |
| + | də sabunlapır. Ən cox yayılmıitlar |
| + | kanifol, kəhrəba, pellak, qummiqut, |
| + | əjdaha qanı və dr Bə”zi T.q.-ın |
| + | xarakterik iyi olur. Kimyəvi tərkib- |
| + | ləri mӱrəkkəbdir: umumi formulu |
| + | SoNz, O, olan qatran turiuları və |
| + | SzoN,OO olan qatran spirtləri. SSRİ- |
| + | də T.q.-dan ən cox iplənəni kanifol- |
| + | dur. O, bərk sabunlara qatılır, po- |
| + | limerizasiya proseslərində, təbabət- |
| + | də, ətriyyatda və s.-də iplədilir. |
| + | TƏBİİ EKSPERİMENT —psixologi- |
| + | ya elminin tədqiqat metodlarından |
| + | biri. Bu usulun tətbiqi zamanı ipəxs |
| + | (uppaq) əz ӱzərində eksperiment apa- |
| + | rıldıqını hiss etmir, hec bir gər- |
| + | ginlik, narahatlıq kecirmir, əzunu |
| + | adi həyat tpəraitində olduqu kimi (mə- |
| + | sələn, elmi-tədqiqat iptində, dərsin |
| + | geditində, səhbət və ya oyun zamanı, |
| + | əmək prosesində və s.) aparır. T.e. |
| + | metodunu ilk dəfə 1910 ildə rus psi- |
| + | xonory A. F. Lazurski psixologiya |
| + | elminə daxil etmiitdir. Sovet psixo- |
| + | loqları ez tədqiqatlarında, xususən |
| + | uiqaq psixologiyası və pedaqoji psi- |
| + | xologiya uzrə elmi tədqiqatlarda T.e.- |
| + | dən geniti istifadə edirlər. |
| + | TƏBİİ EHTİYATLAR—bəpəriyyətin |
| + | varlıqı ucun zəruri olan və təsərru- |
| + | fatda istifadə edilən təbiət element- |
| + | ləri. Gunət enerjisi, Yerin daxili |
| + | istiliyi, su, torpaq və mineral ehti- |
| + | yatları, bitki ərtuyu, heyvanat aləmi |
| + | T.e.-hIH əsas nevləri sayılır. T.e. |
| + | tӱkənən, lakin bərpa olunan, tukənən, |
| + | lakin bərpa olunmayan və tӱkənməyən |
| + | qruplara bəlunur. İstifadəsinin xa- |
| + | rakterinə gərə Q.e. maddi istehsal |
| + | sahələrində (energetika, sənaye, k.t. |
| + | və təsərrufatın digər sahələri) və |
| + | qeyri-maddi istehsal sahələrində |
| + | (məs., istirahət məqsədi ilə) istifa:- |
| + | də olunan nəevlərə ayrılır. İstifadə |
| + | ucun hazırlanan və təsərrufat dəv- |
| + | riyyəsinə cəlb edilən T.e. məhsuldar |
| + | quvvələrin muhum komponentinə cev- |
| + | rilir. Aikar edilən, lakin hələlik |
| + | istifadə olunmayan T.e. potensial |
| + | T.e. sayılır. Hər il təbii muhitdən |
| + | 35—40 mlrd. ?t-a qədər muxtəlif nəv |
| + | maddə hasil edilir. İnsan cəmiyyəti- |
| + | nin T.e.-la tə”min olunması ən mu- |
| + | hum problemlərdən biridir. T.e.-ın |
| + | yerlətidirilməsi məsələləri ilə coR- |
| + | rafiyanın xususi bəlməsi sayılan |
| + | təbii ehtiyatlar coqrafiyası məit- |
| + | |
| + | |
| + | kul olur. : |
| + | ƏBİİ EHTİYATLAR CORRAFİ- |
| + | YASI—coqrafiyanın xususi bəlməsiy |
| + | təbii ehtiyatların ayrı-ayrı nevləri- |
| + | nin strukturu və ərazi uzrə yerlətimə- |
| + | si, onların iqtisadi cəhətdən qiymət- |
| + | ləndirilməsi və təsərrufatda səmə- |
| + | rəli istifadəsi problemlərinin təd- |
| + | qiqi ilə məiquldur. Təbii ehtiyatla- |
| + | rın və ətraf muhitin muhafizəsi və |
| + | təkrar istehsalının, həmcinin bəptə- |
| + | riyyətin təbii ehtiyatlarla Tə MHH- |
| + | |
| + | |
| + | TƏBİİ OCAQLAR |
| + | |
| + | |
| + | tı —————ı—————nnınıg, |
| + | |
| + | |
| + | olunma dərəcəsinin coqrafi baxım- |
| + | dan əyrənilməsi ilə əlaqədar T.e.c.- |
| + | nın əhəmiyyəti artır. T.e.c.-nın tor- |
| + | paq fondunu, bitki və heyvanat alə- |
| + | mini, aqroiqlim, yeraltı, Dunya okea- |
| + | nı və qurunun hidroloji ehtiyatları- |
| + | nı eyrənən bəlmələri var. T.e.c.-nın |
| + | qarpqısında duran problemlər həm iq- |
| + | tisadi coqrafiya və sahə iqtisad elm- |
| + | lərinin, həm də təbiyyat elmlərinin |
| + | (fiziki coqrafiya, |
| + | |
| + | |
| + | . torpaqpqunaslıq, |
| + | biologiya, geologiya, okeanologiya |
| + | və s.) birgə səyi nəticəsində həll |
| + | |
| + | |
| + | oluna bilər. |
| + | |
| + | Hələ inqilabdan əvvəlki Rusiya- |
| + | da bir cox coqrafi tədqiqatlarda tə- |
| + | bii ehtiyatlarla əlaqədar məsələlə- |
| + | rin həllinə də fikir verilirdi. So- |
| + | vet hakimiyyətinin ilk illərindən |
| + | bailayaraq əlkənin təbii ehtiyatla- |
| + | rının eyrənilməsinə daha bəyuk diq- |
| + | qət yetirilir. Sovet coqrafiyaiqunas- |
| + | ları digər elm sahələrinin alimləri |
| + | ilə birlikdə əlkənin təbii ehtiyatla- |
| + | rına Həsr olunmutt bir sıra əsaslı |
| + | əsərlər (“Sovet İttifaqının təbii |
| + | ehtiyatları, onların istifadəsi və |
| + | təkrar istehsalı, coxcildli -“SSRİ- |
| + | nin təbii ppəraiti və təbii ehtiyatla- |
| + | rıq və s.) yazmınlar. T.e.c.-nın nə- |
| + | zəri əsaslarının inkitpafına sovet |
| + | alimlərindən V. İ. Vernadski, A. Y. |
| + | Fersman və V. S. Nemcinovun əsərlə- |
| + | rinin beyuӱk tə”siri olmutdur. Azərb. |
| + | |
| + | SR-də T.e.c.-nın aktual problemləri |
| + | ilə resp. EA-nın muvafiq elmi-tədqi- |
| + | qat in-tlarında məptqul olunur. |
| + | |
| + | Əda Nəbiyev N. Ə., Təbii sərvət- |
| + | lər və istehsal, B., 1983, Melhınikəev |
| + | N. V., Problemı ispolızovanila prirodnıx |
| + | resursov, M., 1967, Mini A. A.,. Əkono- |
| + | miceskan openka prirodnıx resursovi uslo- |
| + | vin proizvodstva, M., 1968: Resursı bio- |
| + | sferı na territorii SSSR, M.., 1971, Mi- |
| + | ropoN nodnın balans i vodnıe resursı |
| + | Zemli, L., 1974, Lıvvovic M. İ., Mi- |
| + | rovıe vodnıe resursı i ix budupdee, M.., |
| + | 1974: PalamarcukmM.M., Qorlen- |
| + | ko İ. A.. İsntok T, E., Mineralınıe |
| + | resursı i formirovanie promıplennıx |
| + | territorialınıx kompleksov, Kiev, 1978. |
| + | |
| + | |
| + | TƏBİİ EHTİYATLARIN KOSMİK |
| + | TƏDQİQİ İNSTİTUTU (TEKTİ), |
| + | Azərb.SSR EATəbii Ehti- |
| + | yatların Kosmik Tədqi- |
| + | qi İn-tu — 1978 ildə Azərb.SSR |
| + | cXəzərə Elmi Mərkəzi əsasında ya- |
| + | radılmıtpdır (Bakı). İn-tun nəzdin- |
| + | də kosmik cihazqayırma uzrə sınaq |
| + | z-du, radiofiziki cihazqayırma uzrə |
| + | xususi konstruktor burosu (Ordubad |
| + | it.), ətraf iə aviagosmik vasitə- |
| + | lərlə nəzarət uzrə xususi konstruk- |
| + | tor-texnoloji burosu (Sumqayıt ii.) |
| + | var. TEKTİ təbii muhitin kosmik |
| + | texnika vasitələri ilə tədqiqi sahə- |
| + | SİNDƏ ƏLKƏMİZDƏ İLK ixtisaslaimıin |
| + | elmi-tədqiqat in-tudur, Yerin kosmos- |
| + | dan eyrənilməsi uzrə əsaslı və tətbiqi |
| + | problemlər sahəsində elmi ip aparır. |
| + | TEKTİ-nin alimləri ilk fə |
| + | olaraq muxtəlif hundurluklu infor- |
| + | masiya-əlcmə platformalarında (peyk- |
| + | lərdə, təyyarələrdə, qitə və dəniz da- |
| + | pıyıcılarında) yerlətdirilən ci- |
| + | az qruplarının tərkibini elmi ba- |
| + | xımdan əsaslandıraraq funksional |
| + | cəhətdən birlətdirməklə mukəmməl |
| + | komplekslər yaratmıtd, bunun sayə- |
| + | sində təbii muhitə peyk nəzarətinin |
| + | avtomatlalidırılmınq idarəetmə sis- |
| + | temini hazırlamıtlar. Bu sistem- |
| + | lərin nəzəriyyə və praktiki qurulma |
| + | |
| + | |
| + | 159, c, 9 |
| + | |
| + | |
| + | 227 |
| + | |
| + | |
| + | prioriteti TEKTİ alimlərinə məx- |
| + | susdur. Həmin tədqiqatlar nəticəsin- |
| + | DƏ QİTƏ VƏ dəniz poliqonları ucun nə- |
| + | zərdə tutulmuti cihazları elmi-me- |
| + | todik, fiziki-texniki və konstruk- |
| + | tiv-texnoloji cəhətdən təkmilləi- |
| + | dirmək mumkun olmutdur. Dunya prak- |
| + | tikasında ilk dəfə olaraq TEKTİ tə- |
| + | rəfindən yaradılmınq peykaltı sis- |
| + | tem “Salyut-bə st.-nın beynəlxalq və |
| + | əsas hey”ətlərinin ucuitları zamanı |
| + | SSRİ, Mac.XR və MXR poliqonla- |
| + | rında eksperimental sınaqlardan cı- |
| + | xarılmı, sistemin ayrı-ayrı cihaz |
| + | və kompleksləri PXR, Kuba, CSSR və |
| + | digər əlkələrdə tətbiqi təcrubədən |
| + | kecirilmindir. İn-tun alim və mu- |
| + | təxəssisləri aman edən əlkələr |
| + | ucun kadrlar hazırlıqrı proqramının |
| + | yerinə Yetirilməsində iptirak edir- |
| + | lər. İn-tun fəaliyyəti əsasında BMT |
| + | 1977 və 1980 illərdə Asiya, Afrika və |
| + | Latın Amerikası mudavimləri ucun |
| + | elmi seminarlar kgecirmiindir. |
| + | 1982 ildən in-t (N. Tusi ad. PTa- |
| + | maxı Astrofizika Rəsədxanası da |
| + | daxil olmaqla) Azərb.SSR EA Kos- |
| + | mik Tədqiqat Elmi-İstehsalat Bir- |
| + | liyinə cevrilmitdir. Birlik bir |
| + | sıra muxtəlif səviyyəli kosmik eks- |
| + | perimentlərin təlppkili və keciril- |
| + | məsində 4“İnterkosmosəe ppurasının |
| + | bati təpkilatı olmaqla bərabər, umu- |
| + | miyyətlə SSRİ EA sistemində ilk |
| + | belə elmi idarədir, birlik tərəfin- |
| + | dən 1934 ildə Azərb.-ın (im. -q.-ində |
| + | (PPəki (pi, r-nunda) *İnterkosmose ii1- |
| + | tirakcısı olan əlkələrin alimləri |
| + | ilə əməkdatilıq tpəraitində coxmərtə- |
| + | bəli (kosmos-təyyarə-Yer) e€EyHətni-849 |
| + | beynəlxalq aerokosmik eksperimenti |
| + | kecirilmit və bunun nəticəsində hə- |
| + | min sahələrdəki torpaqların tərkibi, |
| + | bitkilərin xəstəlikləri, Mingəcevir |
| + | su anbarında minerallaqtmanın səviy- |
| + | yəsi və s. haqqında xeyli yeni mə”lu- |
| + | mat toplanmıpdır. Eksperimentlərdə |
| + | SSRİ təyyarəci-kosmonavtları V. A. |
| + | Lyaxov və L. İ. Popov da iptirak |
| + | €TMHUHTƏP. |
| + | TƏBİİ ƏDƏDLƏR SIRASI, na- |
| + | tural ədədlər — artan musbət |
| + | tam ədədlər ardıcıllıqı | =|1, 2, |
| + | Z,...) kimi itarə edilir. |
| + | TƏBİİ ƏSAS— bax Əsas. |
| + | TƏBİİ ZONALAR--bax Cokrafi zo- |
| + | nalar. |
| + | TƏBİİ KAUCU K—əsasən, rezin mə”- |
| + | mulat hazırlanmasında iilənən bit- |
| + | ki məniəli elastik polimer. T.k. gau- |
| + | cuklu bitkilərin sudiəgilli ipirə- |
| + | sində, qabıq və Yarpaqlarında olur. |
| + | Sənaye əhəmiyyətli Q.k. məntəyi Brazi- |
| + | liyadan olan heveya aqacının iyirə- |
| + | sindən alınır. Avropaya kaucuk ilk |
| + | dəfə 1738 ildə C. Amerikadan gəti- |
| + | rilmitdir. Uyrun həlledicilər ta- |
| + | pıldıqdan (Makintoit, 1839) və vul- |
| + | kanlaidırma gkəif edildikdən (Qud- |
| + | yir, 1839, Gengkok, 1843) sonra T.k. |
| + | sənayedə genii tətbiq edilməyə bai1- |
| + | lanmındır. -Heveyanın Loteks adla- |
| + | nan sudlu iirəsi yappı 5 ili gecmi |
| + | aqacların gəvdəsini cərtməklə yırı- |
| + | lır. T.k. hazırlamaq ucun sudlu iyi- |
| + | rəni—lateksi yıqılan yerdə formiat |
| + | və Ya asetat turipusu vasitəsilə koa- |
| + | qulyasiya edirlər (jelatinlətdirir- |
| + | lər), alınan konsentratı su ilə yuyur, |
| + | kalandlarda təbəqə halına salır, son- |
| + | ra isə tustu kameralarında hisə ver- |
| + | MƏK/ZƏ və ya acıq havada qurutmaqla |
| + | |
| + | |
| + | pəffaf acıq kəhraba rəngində T.k, |
| + | təbəqələri (smoked-pit) alı- |
| + | nır. Nisbətən az miqdarda iqəffaf |
| + | olmayan acıq krem rəngli T.k. təbə- |
| + | qələri də hazırlanır (koaqulyasiyadan |
| + | əvvəl lateksə arardıcı-natrium-bi- |
| + | sulfit əlavə edilir). T.k.-un tərki- |
| + | bində 93—9496 əsas maddə-kaucuk olur, |
| + | qalan hissəni zulallar (2,4—2,99(), |
| + | iqəgər (0,396 ), qatran (2,5—396) və |
| + | qeyri-uzvi maddələr (0,396 ) təpkgkil |
| + | edir. Makromolekulun əsas struktu- |
| + | runu izopentan (—SN.,—S=SN— |
| + | | |
| + | CHə |
| + | |
| + | SN,—) qrupları təpkil edir. Orta |
| + | molekul kӱtləsi 15000—500000 arasın- |
| + | da, molekul zəncirinin uzunluqru |
| + | 10000—40000 A, en kəsiyi 3 A olur. |
| + | T.k. karbohidrogenlərdə (məs., benzin- |
| + | də), xloroformda, karbon-sulfiddə |
| + | və s.-də həll olur, spirt, aseton, su, |
| + | karbon tӱrpularında həll olmur. T.k. |
| + | və ondan Lazırlanan rezinin (vulka- |
| + | nizatın) su və qazı kecirməməsi, yuk- |
| + | sək dielektrik xassəsi, bir sıra aq- |
| + | ressiv kimyəvi maddələrin tə”sirinə |
| + | davamlı olması, onların texnika və |
| + | məipətin butun sahələrində geniiy |
| + | tətbiq edilməsinə imkan yaratmıpndır. |
| + | T.k.-un cox hissəsi e”mal vasitəsilə |
| + | rezinə (vulkanizata) cevrilir, cox az |
| + | bir hissəsi (194 -ə qədər) rezin yapıii- |
| + | qanı və s. istehsalında iplənir. Ha- |
| + | zırda dunyada hər il 2 mln. tona ya- |
| + | xın T.k. istehsal və e”mal olunur. |
| + | Onun 6095 -i avtomobil ipinləri h - |
| + | zırlanmasına sərf edilir. SSRİ-də |
| + | ipin istehsalı və digər tətbiq sahə- |
| + | lərində T.k., əsasən, sintetik izopren |
| + | kaucuku ilə əvəz edilir. |
| + | |
| + | Ədl. Bızonv B. V., Prirodnın kau- |
| + | cuk, L., 1932, Doqadkin B. A., Ximil |
| + | i fizika kaucuka, M.—L., 1947: Doqad- |
| + | KHHB.A.,/loHuonA.A.,,llepmiuön |
| + | V. A., Ximin əlastomerov, M., 1981. |
| + | |
| + | |
| + | TƏBİİ LİFLƏR — iplik hazırla- |
| + | maq ucun yararlı olan mineral, bit- |
| + | gn və heyvan məntəli toxuculuq lif- |
| + | ləri. Bitki məniəli liflər pambıq, |
| + | kətan, cətənə və s.-dən alınır. Əsa- |
| + | sən, paltar, yorean-depək aqları, suf- |
| + | rə, tikii sapları və s. hazırlanma- |
| + | sında istifadə edilir. Heyvan mən- |
| + | iəli liflər qoyun, geci, dəvə və s. |
| + | heyvanların yunundan, həmcinin b4- |
| + | ramadan alınır. Kostyumluq, paltar- |
| + | lıq, paltoluq, texniki və s. parcalar |
| + | hazırlanmasında iilədilir. Asbest |
| + | mineral lifdir. Muxtəlif texniki |
| + | parcalar (yanmayan parca və s.) is- |
| + | tehsalı ucun ipliyin hazırlanmasın- |
| + | da istifadə edilir. T.l. təmiz, həm- |
| + | cinin qarhiyıq (məs., yun-pambıq) ilə- |
| + | kildə iplədilir. Liflərin qarıqtdı- |
| + | rılması onların keyfiyyətini İYKCƏT- |
| + | dir (komponentlərin yaxqpı xususiyyət- |
| + | lərini birlədirir), istehsalı ucuz- |
| + | laqidırır, muxtəlif effektli geru- |
| + | nuli almaqa imkan verir. |
| + | |
| + | TƏBİİ OCAQLAR—-cmuəyyən bir əra- |
| + | zidə, insan və onun təsərrufat fəa- |
| + | liyyətindən asılı olmayaraq yaran- |
| + | mıpi1 və uzunsurən epizootoloji ocaq- |
| + | ların olması. Belə ərazidə tarixən |
| + | biosenozlar yaranır. Buraya trans- |
| + | missiv xəstəlikləri terədən amillər |
| + | daxildir: bu xəstəliklərə tutulan |
| + | onurqalılar, qansoran cuӱcu və gənə- |
| + | lər transmissiv xəstəlikləri muhafi- |
| + | zə edir və onu xəstə orqanizmdən CaF- |
| + | lam orqanizmə kecirir. Belə ərazilə- |
| + | |
| + | |
| + | 228 |
| + | |
| + | |
| + | TƏBİİ SECMƏ |
| + | |
| + | |
| + | rin təsərrufat məqsədi ilə istifadə |
| + | olunması nəticəsində qeyd etdiyimiz |
| + | egoloji zəncirə—biosenoza, ev hey- |
| + | vanları və hətta insanlar da qopu- |
| + | lurlar. İnsanlarda transmissiv xəs- |
| + | təliklərin təbii ocaqlıqı haqqında |
| + | təqlimi Y. N. Pavlovski (1939) əsas- |
| + | landırmındır. Onlarda təbii ocaqlı |
| + | gəstəliklərin viruslar, bakteriyalar, |
| + | gəbələklər, rikketsiyalar, ibtidailər |
| + | və helmintlər tərəfindən yarandıqı |
| + | muəyyən edilmitpdir. Bunlara quduz- |
| + | luq, vəba, leptospiroz, toksoplazmoz, |
| + | ornitoz, piroplazmidozlar və trixo- |
| + | monozlar aiddir. |
| + | |
| + | Əd.: Bioloqiceskie problemı prirod- |
| + | nov ocaqovosti boleznen, M., 1981. |
| + | |
| + | |
| + | TƏBİİ SECMƏ—canlılar aləmində |
| + | təkamul prosesinin əsas amillərindən |
| + | biri. Daima fəaliyyət gəstərən QT.s.- |
| + | ni ilk dəfə ingilis alimi C. Dar- |
| + | vin apykar etmiiy və T.s. nəzəriyyəsi- |
| + | ni yaratmıpdır. T.s. insanın ipti- |
| + | rakı olmadan təbiətdə yayılmıil |
| + | . Kran və bitki orqanizmlərinin əla- |
| + | mət və xususiyyətlərində bat verən |
| + | dəyipikliklərin muəyyən həyat ppərai- |
| + | tinə uyqunlaypması, uyqunlaqpa bilmə- |
| + | yənlərin isə tədricən aradan cıxma- |
| + | sıdır. Darvin gestərir ki, hər han- |
| + | sı bir orqanizmin yapadıqı muhit |
| + | iəraiti dəyiiərsə, həmin itərait on- |
| + | larda bu və ya digər istiqamətdə cuzi |
| + | də olsa dəyitpkənlik əmələ gətirir. |
| + | Əgər belə dəyitkənlik yapamaq uerun- |
| + | da mӱbarizədə orqanizmin faydasına- |
| + | dırsa və nəsildən-nəslə gecərək davam |
| + | edirsə, onda həmin dəyitikənlik guc- |
| + | lənir. Əsrlərlə davam edən bu pro- |
| + | ses nəticəsində tədricən əmələ gələn |
| + | belə dəyitikənliklər adi nəvdən fərq- |
| + | lənən nəvdəyitkənliklərinə, nevmux- |
| + | təlifliyinə, sonra yarımnəvə və nəha- |
| + | yət, Yeni nevun əmələ gəlməsinə sə- |
| + | bəb olur. Yeni əlamət və xususiyyət- |
| + | lərə malik olan nəvlər əlveriiqsiz |
| + | muhitə dutpdukdə bəziləri uyqunla- |
| + | iparaq yapayır, uyqunlaqa bilməyənlər |
| + | isə tədricən məhv olur. Nev ucun |
| + | faydalı olan yeni əlamətlərin nəsil- |
| + | lər uzrə əmələ gəlməsi, gӱclənməsi |
| + | və toplanması T.s. yolu ilə Həyata ke- |
| + | cir. Darvin təbiətdə məvcud olan bu- |
| + | tun heyvan və bitki nevlərinin ol- |
| + | masının səbəbini eəzunun T.s. nəzə- |
| + | riyyəsi ilə izah etmiit, T.s.-yə yara- |
| + | dıcı quvvə kimi baxmıpit və onun ro- |
| + | lunu belə məph etmitdir: “ Məcazi |
| + | mə nada ifadə etsək demək olar ki, |
| + | təbii secmə butun dunyada cuzi dəyi11- |
| + | kənlikləri hər gun izləyir, bunlar- |
| + | dan yaramazlarını ataraq, yaxtıla- |
| + | rını toplayaraq, etidilmədən və gə- |
| + | rulmədən fəaliyyət gestərirvə. |
| + | Təbiətdə meəvcud olan muxtəlif |
| + | heyvan və bitki nəvləri yalpamaq ur- |
| + | runda mubarizədə T.s. yolu ilə ez rəng- |
| + | lərinə, formalarına və bə”zi xusu- |
| + | siyyətlərinə gərə yapadıqları mu- |
| + | hitə o qədər uyqunlatmındar ki, cox |
| + | zaman onları həmin muhitlən sec- |
| + | mək cətin olur. Bə”ziləri isə həyat- |
| + | da bioloji varlıqlarını təmin et- |
| + | MƏK ucun 63 xarici gerunctilərinə |
| + | gərə baiqa nəvə bənzəyirlər. Belə- |
| + | liklə, Darvin subut etmitdir ki, |
| + | sunqi senmədən fərqli olaraq T.s. |
| + | Yalnız muəyyən həyat ipərantində HƏB- |
| + | lərdə fayda verə biləcək əlamətlə- |
| + | ri secib saxlayır. Əgər belə olmaz- |
| + | sa, onda həmin nevlər əz həyatını |
| + | |
| + | |
| + | davam etdirə bilməz və tədricən on- |
| + | ların nəsli kəsilər. |
| + | |
| + | TƏBİİ SƏSDUZUMU—musiqi akus- |
| + | tikasında Yuxarı qalxan obertonların |
| + | sırası. Obertonların rəqs tezliklə- |
| + | rinin nisbəti təbii ədədlər ardıcıl- |
| + | lıqrı ilə ifadə olunur. PTərti olaraq |
| + | T.s.-ndə əsas ton birinci oberton ə |
| + | sab edilir. Bəyӱk oktavanın do səsi- |
| + | nin T.s.: |
| + | |
| + | Bə”zi obertonlar (--ilə iparə olu- |
| + | nan) rəqs tezliklərinə gərə tempera- |
| + | siyalı kekun eyni ucalıqlı səslə- |
| + | Hali ta ləti lər. |
| + | |
| + | ƏBHM CMRMHKATHAP (nar. silex— |
| + | caxmaq daqı)—ən geni yayılmıqn |
| + | minerallar sinfi. Yer qabıqının |
| + | 7596 -indən, puskurmə suxurların 9594 - |
| + | indən coxunu tətikil edir. T.s.-a təqr. |
| + | Ə00 mineral nevu daxildir. Muhum |
| + | suxur əmələ gətirən mineralları: cəl |
| + | ppatları, piroksenlər, amfibollar, |
| + | mikalar və s. T.s.-ın struktur əsası- |
| + | nı tetraedr formalı silisium-oksid |
| + | |
| + | |
| + | radikalı ISiO.1”— Təmknn eanp. T.s. |
| + | silisium-oksid tetraedrlərinin bir- |
| + | lətmə usuluna gərə adalı, halqalı, |
| + | zəncirli və lentli, laylı, karkaslı |
| + | olur. Tetraedr radikalının tərkibin- |
| + | dən asılı olaraq T.s. bəsit və mu- |
| + | rəkkəb silikatlara ayrılır. Murək- |
| + | kəb silikatlarda ISiO1”” tetraedr- |
| + | lərilə yanapqı aluminium (alumosili- |
| + | katlar), bor (borosilikatlar), titan |
| + | (titanlı silikatlar), uran (uranlı |
| + | silikatlar) və s. tetraedr qrupları |
| + | da itptirak edir. T.s. 13, Ve, S, 1q, |
| + | Hf, TR və s. metalların filizi, qiy- |
| + | mətli dapların (zumrud, akvamarin, |
| + | topaz, xrizolit, turmalin və s.) mine- |
| + | ralı, aluminium, potait, soda və s. |
| + | alınmasında texniki xammaldır (cel |
| + | ilpatları, kianit, sillimanit və s.). |
| + | TƏBİİ SULFATLAR (lat. ziyrhiq, |
| + | siybiq—kuӱukurd)—sulfat turiusunun |
| + | təbii duzlarından ibarət minerallar |
| + | sinfi. Təqr. 150 mineralı əhatə edir. |
| + | Ən muhum mineralları: anhidrit, ba- |
| + | rit, gips, selestin, alunit, mirabilit |
| + | və s. Q.s.-ın əsas kristallokimyəvi |
| + | struktur vahidi 5O,-dur. T.s.-ı əmə- |
| + | lə gətirən muhum kationlar: Ee (əsa- |
| + | cən, Fe”), Na”, K”, Cu”", Mg?", |
| + | A13”, Ca7”, Pb”, Ba?”". Rombik, mo- |
| + | noklinik, nadir hallarda triklinik |
| + | sinqoniyalarda kristallatpır. Adətən, |
| + | izometrik kristallar əmələ gətirir. |
| + | Rəngi xromofor ionlarından, mine- |
| + | |
| + | |
| + | ral puruzlarından və s. asılı ola- |
| + | raq ə lar olur. Sıxlıqı 1490— |
| + | 6920 gq/m?. Sərtliyi 2—3,6. T.s.-ın |
| + | |
| + | |
| + | coxu gəl və laqun sularından və arid |
| + | iqlimli r-nlarda hipergenez zona- |
| + | sında cəkmə yolla, bir qismi hidro- |
| + | termal proses nəticəsində və sulfid |
| + | yataqlarının oksidləitmə zonasında |
| + | əmələ gəlir. Kimya (5q, R1, A1 metal- |
| + | larının alınmasında xammal kimi), |
| + | kaqız, rezin, iqəkər, əczacılıq, də- |
| + | ri və s. sənaye sahələrində, qazma za- |
| + | manı (gilli məhlulda aqırlatdırı- |
| + | cı kimi), kalium gӱbrələrinin alın- |
| + | masında və s. istifadə“edilir. |
| + | |
| + | TƏBİİ SULFİDLƏR, sulfid- |
| + | n Ə p —KEHHH Yayılmıpl minerallar |
| + | sinfi, metalların təbii kukurdlu |
| + | birləmmələri. Yer qabıqı kutləsi- |
| + | nin 0O,1596-ni (cəkisinə gərə) təpkil |
| + | edir. T.s.-də mӱstəqil mineral əmələ |
| + | gətirən elementlər, əsasən, Pe, Si, |
| + | Zn, Pb, Mo, Bi, Ni, Co, As, Sb, Hg- |
| + | |
| + | |
| + | dir. Tərkibinə gərə, adətən, coxkom- |
| + | ponentli olur. Sadə T.s.-ə, disul- |
| + | fidlərə və murəkkəb T.s.-ə bəluçnur. |
| + | T.s.-in muasir təsnifatında əsas kim- |
| + | yəvi tiplər daxilində struktur tipi- |
| + | nə muvafiq qruplara bəlunən Yarım- |
| + | siniflər ayrılır: koordinasi- |
| + | yalı T.s.-ə qalenit, sfalerit və s., |
| + | adalı T.s.-əpiritvəs.,zəncir- |
| + | varı T.s.-ə antimonit, Millərit |
| + | və s, təbəqəli T.s.ə molibden |
| + | vəs, karkaslı T.s.-ə argentit, |
| + | falers və s, dəvrəvi T.s.-ə real- |
| + | qar qrupları daxildir. Q.s. metal |
| + | parıltıya, nisbətən az sərtliyə və yYuk- |
| + | sək sıxlıqa malikdir: əsasən, hidro- |
| + | termal məniqəlidir. Bir cox metalla- |
| + | rın filizidir. Q.s. xususiyyətləri- |
| + | nə gərə antimonidlərə, arsenidlərə, |
| + | selenidlərə, telluridlərə və bismu- |
| + | titlərə Yaxındır. | |
| + | |
| + | TƏBİİ TƏRBİYƏ—tərbiyənin məq- |
| + | sədini upaqın sərbəst inkipafına |
| + | kəmək etməkdə gərən pedaqoji nəzəriy- |
| + | yə. T.t.-nin əsasını J. J. Russo əzu- |
| + | nun 4Yeni Eloiza (1761) və *Emil və |
| + | ya Tərbiyə haqqında? (1762) romanla- |
| + | rında qoymupdur. Dəvrunun tərbiyə |
| + | sistemini tənqid edən Russoya gərə, |
| + | utpaq zehni inkipafdan əvvəl fiziki |
| + | cəhətcə saqlam olmalı, ona mustəqil- |
| + | lik, sərbəst beyumək və tərbiyə olun- |
| + | maq imkanı verilməlidir. |
| + | |
| + | TƏBİİ HUQUQ—siyasi və Huquq fik- |
| + | ri anlayıtplarından biri, guya insan |
| + | təbiətdən doqan və MYƏİ)ƏH COCHaAT HƏ- |
| + | raitdən və dəvlətdən asılı olmayan |
| + | prinsiplərin, qaydaların, huquqla- |
| + | rın, sərvətlərin məcmusunu ifadə |
| + | edir. T.H. ideyası xususilə antik |
| + | dəvrdə inkipaf etmiidi. Orta əsr- |
| + | lərdə T. H. teoloji forma kəsb edir- |
| + | di. Muasir dəvrdə də T.H. katolik |
| + | kilşəsinin rəsmi teoloji və siyasi |
| + | doktrinasının tərkib hissəsidir (bax |
| + | Neotomizm). 17—18 əsrlərdə T.H. ide- |
| + | yası feodalizmə qaritqı mubarizədə |
| + | əsas ideoloji vasitəyə cevrildi. T.H. |
| + | ideyaları insan və vətəndai huqu2- |
| + | |
| + | |
| + | ları bəyannaməsində (1789) və 6. |
| + | aktlarda əz əksini tapmındır. 19 |
| + | əsrin burjua ideoloqları T. H.-dan |
| + | |
| + | |
| + | imtina etmiyi, burjua qurulullunu ye- |
| + | ganə mumkun və ədalətli quruluİ |
| + | e"”lan etmitlər. 20 əsrdə buqjua ideo- |
| + | loqları T.H. nəzəriyyəsindən sosialist |
| + | ideyalarına qariqı istifadə edərək |
| + | xususi mulkiyyətin inkar edilməsini |
| + | T.H.-un əsas prinsiplərinin pozulma- |
| + | SI KİMİ qələmə verirlər. Huququ sin- |
| + | fi cəmiyyətin iqtisadi qurulupqunun |
| + | və siyasi strukturunun ifadəsi hesab |
| + | edən marksizm-leninizm T.H. anlayı- |
| + | ptını rədd edir. |
| + | TƏBİİ İYORALAR —azot turiusu |
| + | duzlarının mineralları: kalium i0- |
| + | rası (Hindistan porası) KM O-, nat- |
| + | ium porası (Cili porası) MaMOz. |
| + | alium iporası rombik, natrium 110- |
| + | rası triqonal sinqoniyada kristalla- |
| + | iır. Tli. qabıqlar, nadir hallarda |
| + | sıx sal kӱtlələr və s. əmələ gətirir. |
| + | Rəngsiz, aq, bə”zən sarımtıl olur. |
| + | Sərtliyi 1,5—2: sıxlıqı 2000— 2300 |
| + | kq)m?. Əsasən, bitkisiz quru isti sa- |
| + | hənəpnə azotlu ӱzvi maddələrdən, nit- |
| + | robakteriyalardan və s. biokimyəvi |
| + | oksidlətmə yolu ilə əmələ gəlir. Ya- |
| + | taqları Cili, Hindistan, PTri-Lanka, |
| + | AB1P və s. yerlərdə var. Barıt və |
| + | gӱbrə istehsalı ucun xammaldır. Ka- |
| + | lium tiorasından ərəblər qədimdə ba- |
| + | oıt istehsalında istifadə etmitlər. |
| + | |
| + | |
| + | TƏBPH3 |
| + | |
| + | |
| + | 220 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ABPQın c.-undakı maqaraların yataq- |
| + | larından 1812 il muharibəsi dəvrun- |
| + | də istifadə edilmipdir. T.pp.-ın eh- |
| + | tiyatı az olduqundan s | |
| + | TƏBİİ-ƏRAZİ KOMPLEKSİ CO |
| + | rafi kompleks—təbii və corra- |
| + | fi komponentlərik qanunauyqun əlaqə- |
| + | də olduqu vahid maddisistem. T.-ə.k., |
| + | adətən, relyefi, atm.-in yer səthinə |
| + | yaxın təbəqəsi, yerustu və yeraltı su- |
| + | ları, torpaq ərtuyu, canlı orqanizm |
| + | qrupları ilə birlikdə yer qabıqının |
| + | ir hissəsindən ibarət olur. Ayrı-ay- |
| + | rı T.-ə.k.-ləri və onların komponent- |
| + | ləri arasında daim maddələr və ener- |
| + | ji mubadiləsi batp verir. |
| + | TƏBİL—zərb musiqi aləti. Əksər |
| + | xalqlarda genit yayılmındır. Rezo- |
| + | nator məqsədi daiıyan ici ÖOlil KƏBHƏ- |
| + | si və ya cərcivəsi- |
| + | nə bir, yaxud iki |
| + | tərəfdən dəri cə- |
| + | "3 kilir. Səs, əsasən, |
| + | Y) cubuqları membra- |
| + | nın uzərinə vur- |
| + | maqla alınır. T.- |
| + | dən hələ qədimdən |
| + | qziqnal aləti kimi, |
| + | həmcinin rəqsləri, |
| + | təntənəli numa- |
| + | Yiti və dini məra- |
| + | simləri muipayiət |
| + | etmək ucun istifa- |
| + | də olunmusndur. |
| + | nəfəs alətləri orkes- |
| + | trlərində beyuk və kicik (yaxud |
| + | hərbi) T. tətbiq edilir. Beiyk |
| + | T. yumpaq ucluqlu toxmaqla calınır) |
| + | səsi guclu, boquq və bəm olur. Kicik |
| + | T.-in gevdəsi alcaq olur) apaqı memb- |
| + | ranın səthi ӱzərindən simlər tarım |
| + | cəkildiyindən gurultulu səs alınır. |
| + | Ucları yoqun iki arac cubuqla calı- |
| + | nır. Pioner T.-i kicik 1.-ə oxtayır |
| + | (lakin ondan da kicik olur). |
| + | TƏBİL BOİYLURU —insanda və qu- |
| + | ruda yapayan onurqalılarda orta qu- |
| + | laq bopluqu. Qəbil pərdəsi ilə daxi- |
| + | li qulaq labirinti və bir necə kəllə |
| + | sumuyu arasında yerlətir. – |
| + | TƏBİL PƏRDƏSİ —quruda l)ama)aH |
| + | onurqalılarda və insanda təbil b6oi1- |
| + | luqunun bayır tərəfində Yerlətən |
| + | nazik səfhə: birlətjdirici toxumadan |
| + | (zardan) əmələ gəlmitdir. Səs daləa- |
| + | ları Q.p.-nə cataraq onu ehtizaza gə- |
| + | tirir, bu da qulaq sumukcukləri va- |
| + | sitəsilə daxili qulaqa verilir. |
| + | TƏBLİ EAT—siyasi, elmi, nəzəri, bə- |
| + | dii, texniki və s. bilikləri, ideya- |
| + | ları gkutlələr icərisində Yaymaq məq- |
| + | sədi ilə aparılan iyi fəaliy- |
| + | yət. Məhdud mənada T. onun nəvlə- |
| + | rindən birini — kutlələrdə MuəYYəN |
| + | dunyagerupqu formalaqidırmaq məqsədi |
| + | daiıyan siyasi, yaxud ideoloji TQ.-ı |
| + | bildirir. Siyasi T.-ın əzəyini muçəy- |
| + | yən sinfin ideologiyası təiykil edir. |
| + | Muasir dəvrdə dunyada bir-birinə |
| + | zidd iki T.--kommunist T.-ı və bur- |
| + | jua T.-ı var. Burjua T.-ının məqsə- |
| + | di imperialistlərin aqalırını sax- |
| + | lamaq və məhkəmləndirməkdir. Anti- |
| + | kommunizmi əzunə baqilıca pquar et- |
| + | mii burjua T.-ı saxtakarlıq və beh- |
| + | tancılıqla sosializmə qara Yaxmara |
| + | calınır. |
| + | Kommunist T.-ının əsasını K. |
| + | Marks və F. Engels qoymuti və onun |
| + | ilk təbliqatcıları olmuttlar. Kom- |
| + | munist T.-ının bailıca muddəaları- |
| + | nı V. İ. Lenin yaradıcılıqla inki- |
| + | iaf etdirmiindir. Kommunist T.-ı |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Simfon HK, |
| + | |
| + | |
| + | Sİ, coq- |
| + | |
| + | |
| + | kommunist partiyalarının ippləyib |
| + | hazırladıqrı elmi cəhətdən əsaslandı- |
| + | rılmıtq fəaliyyət sistemi, sosialist |
| + | inqilabının və kommunizm uculu- |
| + | qunun qudrətli vasitəsidir. Partiya- |
| + | lılıq, sinfilik, elmilik, doqru- |
| + | luq, mubarizlik, həyatla sıx əlaqə |
| + | kommunist T.-ının əsas prinsipləri- |
| + | dir. Kommunist T.-ının batlıca və- |
| + | zifəsi xalq kutlələrini marksizm- |
| + | leninizm təlimi ilə, bu tə limin |
| + | həyata tətbiqinin təcəssumu olan par- |
| + | tiya siyasəti ilə, inqilabi mubarizə |
| + | və sosializm quruculuqu təcrubəsi ilə |
| + | silahlandırmaq, nəzəriyyə və siyasəti |
| + | |
| + | |
| + | genitl kutlələrə yiyələndirməklə onu |
| + | |
| + | |
| + | maddi quvvəyə cevirmək və əməkcilə- |
| + | ri kommunizm quruculuqunun pquurlu, |
| + | fəal iptirakcısı etməkdir. |
| + | |
| + | T. tifahi (muntəzəm məiytələ və |
| + | muhazirələr) və yazılı iyəkildə (qə- |
| + | zet, jurnal, kitab və s.) ən |
| + | Con.HKİl MK-nın iyun (1983) ple- |
| + | numu partiya T.-ını inkipaf etmi |
| + | sosializmin təkmillətdirilməsi və- |
| + | zifələri səviyyəsinə qaldırmaq, onun |
| + | ip uslubunu təkmilləttdirmək, təsər- |
| + | rufat və mədəniyyət quruculuqu proq- |
| + | ramının həyata kecirilməsində, idəeo- |
| + | loji mubarizədə onun rolunu və sə- |
| + | mərəsini artırmaq vəzifələrini irə- |
| + | nu CYDMYLI, ideoloji ipti butun par- |
| + | |
| + | |
| + | tiyanın, hər bir KOMMYHHCTHH HUIH |
| + | eqlan etmipdir. |
| + | Əd. Lenin V. İ., Əsərləri (bax |
| + | |
| + | |
| + | Mə”lumat cildi, H. 1, səh. 427—429), |
| + | V. İ. Lenin—teoretik kommunisticeskon |
| + | propaqandı, M., 1981, İdeoloji iqpi və |
| + | siyasi tərbiyə ipini daha da yaxtılanl- |
| + | dırmaq haqqında. Sov İKP MK-nın qə- |
| + | rarı. 26 aprel 1979-cu il, B., 1979, Sov. |
| + | İKP XXUCT qurultayının materialları, |
| + | B., 1981, Sov İKP Mərkəzi Komitəsi ple- |
| + | numunun materialları. 14—15 iyun 1983- |
| + | cu il, B., 1983: Azərbaycan KP MK plenu- |
| + | munun materialları. 8 iyul 1983-cu il, |
| + | Və 127 Partiya təhsilinin metodikası, |
| + | |
| + | |
| + | “TƏBLİRATCI — bax cAzərbaycan |
| + | kommunisti. |
| + | TƏBRİZ — İranda pəhər. Cənubi |
| + | Azərb.-ın ən beyuk iiəhəri, iqtisadi |
| + | və mədəniyyət mərkəzi. PQərqi Azərbay- |
| + | can ostanının inz. m. Avtomobil Yol- |
| + | ları qovpaqı. İranla SSRİ və Tur- |
| + | kiyə arasında ticarətdə muhum tran- |
| + | zit d.y.|Culfa—T. d.y.-nu (uz. 146 km) |
| + | 1916 ildə Rusiya cəkmipdir:s bu yol |
| + | sovet mutəxəssislərinin kəməyi ilə |
| + | elektriklətdirilmindir (1981). T.— |
| + | Tehran d.y. (751km) 1058 ildə istifa- |
| + | dəyə verilmiidir) məntəqəsi. Aero- |
| + | port. Acıcayın vadisində, 1364 M |
| + | |
| + | |
| + | hund.-dədir. 852, 1721, 1780, 1844, |
| + | 1936 illərdə lu ƏƏ. məruz |
| + | qalmılidır. Əh. 598 min (1976). |
| + | |
| + | |
| + | T. Azərb.-ın qədim iqəhərlərindən- |
| + | dir. Mənbələrdə Tarmakis, Tavrakis, |
| + | Təvrej, Tarmakiza, Tavriz, Toris, |
| + | Təvreiq, Tarbiz, Tərbis, Qəvrez, Ta6. |
| + | riz, Terbiz və s. kimi qeyd olunan |
| + | |
| + | |
| + | 4 Q.z sezunun etimologiyası və ipəhə- . |
| + | |
| + | |
| + | rin salınma tarixi haqqında muxtə- |
| + | lif fikirlər mevcuddur. |
| + | |
| + | hələ e.ə. iyəhər-qala olmutidur. |
| + | Son illərdə T. yaxınlıqında (Hə- |
| + | sənli təpəsində) aparılan arxeoloji |
| + | qazıntılar zamanı tapılmıpit maddi |
| + | mədəniyyət nӱmunələri, həmcinin A1- |
| + | pur həkmdarı 11 Sarqona (e.ə. 722— |
| + | 705) məxsus kitabədə Tarmakis qa- |
| + | lasının da adı cəkilir. Kitabədə |
| + | qalanın əzəmətli diparlarla əhatə- |
| + | ləndiyi və ətrafında xəndək qazıldı- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Təbriz bələdiyyə idarəsi. |
| + | |
| + | |
| + | vı gəstərilir. 3 əsrdə T. Atropate- |
| + | nanın əsas iqəhərlərindən idi. Sasa- |
| + | nilər dəvrundə strateji əhəmiyyəti |
| + | olan T.-də qarnizon saxlanırdı. 7 əs- |
| + | rin ortalarında ərəb qopqunları T.-i |
| + | ital etdi. “ə devrundə T. ma- |
| + | hal mərkəzi idi. Babək hərəkatı T.-ə |
| + | də yayılmındı. 852 il zəlzələsi za- |
| + | manı T. darılmın, bir muddət sonra |
| + | bərpa edilmitdi. Xilafətin zəiflə- |
| + | diyi dəvrdə Azərb.-da yaranmın Rəv- |
| + | vadilər dəvlətinin paytaxtı T. idi. |
| + | T.-in yun, ipək və pambıq parcaları, |
| + | xalcaları xarici əlkələrə də ixrac |
| + | olunurdu. 10 əsr ərəb muӱəlliflərin- |
| + | dən Muqəddəsi, İbn Havqəl və 6. T.- |
| + | dən abad bir pqəhər kimi bəhs etmint- |
| + | lər. 1054 ildə səlcuq sultanı 1 Tor- |
| + | rul T.-i tutdu. 1174 ildən Qızıl Ars- |
| + | lanın iqamətgahı olan T. sonralar |
| + | Azərb. Eldəgəzlər dəvlətinin paytax- |
| + | tına cevrildi. Q.-də abadlıq ipləri |
| + | aparıldı, yeni kəhrizlər qazıldı) |
| + | kehnə suvarma izəbəkələri bərpa olun- |
| + | du. PTəhərdə toxuculuq xeyli inkiaf |
| + | etdi. |
| + | 1220 ildə monqol KonkuDu T.-i iki |
| + | dəfə muhasirəyə aldı. Q. əhalisi |
| + | bac verməklə qarət və daqıntılardan |
| + | xilas oldu. 1224 ildə monqol qopun- |
| + | ları yenidən T.-ə yaxınlayidı. ə- |
| + | hər rəisi PYəms əd-din Tuqrai T.-in |
| + | mӱdafiəsini təpkil etdi. 1225 ildə |
| + | Xarəzmiah Cəlal əd-din T.-i tutdu- |
| + | 1231 ildə Cormaqun noyonun baiycı – |
| + | lıqı ilə monqol qopunu T.-ə hucum |
| + | etdi. 1258 ildən T. Elxanilər devlə- |
| + | tinin tərkibinə daxil oldu. Sonra- |
| + | lar bu dəvlətin paytaxtı Maraqadan |
| + | T.-ə kəcuruldu. Elxanilər dəvrundə |
| + | T.-in ərazisi 5—6 dəfə geniiləndi. |
| + | 13 əsrin 60-cı illərində T.-də monqol |
| + | zulmunə qariqyı bali vermin cıx hillar |
| + | amansızlıqla yatırıldı. Keyxatu dev- |
| + | ana 1129 1—95) Q.-in illik gəliri |
| + | s tumənə (bir qumən 10 min dinar idi) |
| + | catırdı. Qazan xanın hakimiyyəti |
| + | devrundə |1295—1304) T. Yaxın və |
| + | Orta PTərqin ən beyuk sənətkarlıq, |
| + | ticarət və mədəniyyət mərkəzlərindən |
| + | biri idi. Venesiya səyyahı Marko |
| + | Polonun (13 əsr) mə”lumatına gərə |
| + | T. gezəl və əzəmətli inəhən idi: Əha- |
| + | li, əsasən, ticarət və sənətkarlıqla |
| + | |
| + | |
| + | 230 |
| + | |
| + | |
| + | TƏBPH3 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | məpqul olurdu. T. ətrafında PTənb-i |
| + | Qazan (Qazaniyyə) və Rəb-e Rəti- |
| + | di ipəhərcikləri salınmıntdı. Burada |
| + | rəsədxana, məktəb, mədrəsə, kitabxa- |
| + | na, dar u1ip-tppəfa, karvansara, hamam |
| + | və s. var idi. Qazan xan dəvrundə T.- |
| + | in ərazisi təqr. 5 dəfə beyudu. T.-in |
| + | mudafiə divarları əsaslı surətdə |
| + | bərpa edildi. Elxanilər dəvlətində |
| + | itilədilən butun cəki və əlcu vahid- |
| + | ləri T. cəki və əlcu vahidləri ilə |
| + | muӱəyyənlətdirilirdi. |
| + | |
| + | 1356 ildə Qızıl Orda xanı Canı- |
| + | bəy T.-i iptal etdi. 1358 ildə isə |
| + | Cəlairi Peyx Uveys T.-də hakimiyyəti |
| + | ələ aldı. Peyx Uveys T.-də geni ti- |
| + | kinti ipləri apardı. 1385 ildə T.-i |
| + | Teymur iptal etdi. 1386 ildə isə Qı- |
| + | zıl Orda xanı Toxtamının qopunu |
| + | T.-i mӱhasirəyə aldı. Əhali məhəp |
| + | hakimi əmir Vəli və Xalxal hakimi |
| + | Mahmӱdun bacılıqı ilə mudafiəyə |
| + | qalxdı. ToxraMbim bac verilərsə, mu- |
| + | hHasirədən əl cəkəcəyini bildirdi. |
| + | Lakin o, 250 tumən qızıl pul bac al- |
| + | dıqdan sonra iyəhərə soxuldu, T. 10 |
| + | gun talan edildi. 1387 ildə Teymur |
| + | T.-n ələ kecirdi) T. sənətkarlarının |
| + | bir Hissəsi Səmərqəndə aparıldı. |
| + | Teymurun oqlu Miraniah Azərb. Hha- |
| + | kimi olarkən T.-də xeyli tarixi və |
| + | mədəniyyət abidəsini daqıtdırdı. Tey- |
| + | murun eluçmundən sonra (1405) Miran- |
| + | pahın oqlu Əmər Mirzə T.-ə hakim |
| + | oldu. 1406 ilin əvvəlində Əmər Mir- |
| + | zənin əmirləri bir il əvvəlin ver- |
| + | gisini tələb edərək T. əhalisindən |
| + | zorla xeyli pul topladılar. Teymuri- |
| + | lərin ezbapınalıqrı usyana səbəb ol- |
| + | du. Usyancılar Əmər Mirzənin ma- |
| + | liyyə məqmurunu əldurdulər. Usyanın |
| + | gərkəmli numayəndələrindən PTeyx Əli |
| + | Qəssab və Qazı İmadəddin məhəp bay1p- |
| + | cısı secildilər. PTəhər 2 ay (yanvar— |
| + | fevral) usyancıların əlində qaldı. |
| + | Usyancıların muraciətinə cavab ola- |
| + | raq Pirvantah 1 İbrahim 1406 ilin |
| + | mayında mӱqavimətə rast gəlmədən HlƏ- |
| + | hərə daxil oldu- Lagin iyul ayında |
| + | Cəlairi Sultan Əhməd və Pəttoyualu |
| + | ə Yusif T.-ə hucum etdilər. 1 İ6- |
| + | pahnM İlinpBaHa cəkilməyə məcbur oldu. |
| + | |
| + | Sonradan Cəlairiləri də darmada- |
| + | qın edən Qara Yusif 1410 ildə Qara- |
| + | qoyunlu dəvlətinin (1410—68) əsası- |
| + | nı qoydu. Yeni devlətin paytaxtı T. |
| + | oldu. QaraqoYunlular, xususilə Cahan- |
| + | pah T.-in abadlaidırılmasına xusu- |
| + | si diqqət verirdi. 1468 ildən T. Qara- |
| + | qoyunlular devlətinə son qoymuii Ar- |
| + | qoyunluların paytaxtına cevrildi. Ar- |
| + | qoyunlu Uzun Həsən T.-də əsriyyə və |
| + | Məqsudiyyə mədrəsələrini, məihur |
| + | Qeysəriyyə bazarını və s. tikdirdi. |
| + | 1501 ildə qızılbatlar 1 İsmayılın |
| + | bappcılıqı ilə T.-ə daxil oldular. |
| + | T. Səfəvilər dəvlətinin paytaxtı |
| + | e”lan edildi. 1514 ildə Osmanlı sul- |
| + | tanı 1 Səlimin qopunları T.-i tutdu: |
| + | iqəhər qarət edildi. Altı gundən son- |
| + | ra qopunda Həyəcan baliladıqı ucun |
| + | |
| + | Səlim T.-i tərk etməyə məcbur oldu. |
| + | O, mindən artıq T. ustasını ailəsi |
| + | ilə birlikdə İstambula apardı. Sə- |
| + | fəvi— Osmanlı muharibələri dəvrun- |
| + | də T. dəfələrlə əldən-ələ kecdi və |
| + | qarət edildi. PTah 1 Təhmasibin dəv- |
| + | ə (1524—76) aqır vergilər və :pə- |
| + | |
| + | ər hakiminin əzbatınalıqı T. zəh- |
| + | mətkeilərinin usyanına səbəb oldu |
| + | (bax Təbriz usyanı (1571—731. |
| + | |
| + | 15—17 əsrlərdə T. Yaxın PTərqin |
| + | |
| + | muӱhum sənətkarlıq və ticarət mərkəz- |
| + | |
| + | |
| + | lərindən idi. 1404 |
| + | ildə T.-də onmynı |
| + | ispan diplomatı |
| + | Klavixo burada 200 |
| + | mindən artıq adam |
| + | yappadıqrını gəstə- |
| + | rirdi. 16 əsrə aid |
| + | bəzi mənbələrdə |
| + | isə T. əhalisinin |
| + | 300 min nəfər ol- |
| + | duqu qeyd edilir. |
| + | |
| + | .-İ 4PTərqin pay- |
| + | taxtız adlandıran |
| + | 17 əsr tarixcisi |
| + | Oruc bəy Bayat |
| + | Osmanlılar təra- |
| + | findən daqılana- |
| + | dək ipəhərdə təqr. |
| + | 360 min nəfər (80 |
| + | min ev) yailyadı- |
| + | qını yazır. Fran- |
| + | sız səyyahı P/ar- |
| + | den (17 əsr) T.-in |
| + | İsfahandan bəyuk olduqunu və burada |
| + | İLDƏ 5 min tay ipək (təqr. 4 min |
| + | pud) istehsal edildiyini gestərir. |
| + | Turk səyyahı Evliya Cələbinin mə”- |
| + | lumatına gərə məxmər, darayı və s. |
| + | parca istehsalı ilə məphur olan T.- |
| + | də 200-dək karvansara, 7 min dukan, |
| + | 47 mədrəsə olmutdur. T.-də zərgərlik, |
| + | zərbaflıq və s. sənət sahələri xusu- |
| + | silə inkipaf etmiidi. Burada isteh- |
| + | sal olunan pambıq, yun parcalar, ayaq- |
| + | qabı, ipal, xalca, silah, bəzək peylə- |
| + | ri və s. xarici əlkələrə də ixrac |
| + | edilirdi. .1İN toptəkmə ustaları |
| + | (Bərxudarbəy Ənis, Heydərbəy Ənis, |
| + | Muradbəy və 6.) Səfəvilər dəvlətin- |
| + | dən kənarda da məihur idilər. |
| + | |
| + | 15—17 əsrlərdə T. Ən Asiya kar- |
| + | van ticarətinin ən beyuk mərkəzi he- |
| + | sab olunurdu. Trabzon, Cin, Hin- |
| + | distan və s. yerlərə gedən karvan yol- |
| + | ları buradan kecirdi. Yaxın PTərq |
| + | əlkələrindən Avropaya ipək və s. mal- |
| + | lar T. vasitəsilə ixrac olunurdu. |
| + | T. İraq, Genuya, Venesiya, Beyuk Mos- |
| + | kva knyazlıqı, Osmanlı imperiyası, |
| + | Hindistan, Orta Asiya, Cin, İngil- |
| + | tərə, İsvec, Polpa, Danimarka və s. |
| + | yerlərlə ticarət edirdi. |
| + | |
| + | 17 əsrin sonlarında Azərb. iqti- |
| + | sadiyyatının umumi tənəzzulu ilə |
| + | əlaqədar T.-in əhalisi getdikcə azal- |
| + | dı. 1725 ildə Osmanlı qopunu T.-i |
| + | mӱhasirə etdi. Bir həftəlik kucə |
| + | 00 yblHH/(aH sonra T. tutuldu. |
| + | 1 ildə Nadir ipah T.-i geri aldı. |
| + | 18 əsrin ortalarında Qə iə ya- |
| + | ranmınq mustəqil feodal dəvlətlə- |
| + | rindən biri də Təbriz xanlıqı ol- |
| + | mulpdur. Qacarlar dəvrundə T. vəli- |
| + | əhdin iqamətgahı idi. 1826—28 illər |
| + | Rusiya— İran muharibəsi zamanı Ru- |
| + | siya qopunu T.-i tutdu (oktyabr, 1827). |
| + | Turkməncay muqaviləsinə (1828) əsa- |
| + | sən Q. İranın hakimiyyətində qaldı. |
| + | |
| + | 19 əsrin sonlarından batlayaraq |
| + | əslində imperialist devlətlərin mucs- |
| + | təmləkəsinə cevrilmii İranda, o cum- |
| + | lədən Q.-də iqtisadi ppərantin aqır- |
| + | lapması təhər əhalisinin bir Hissə- |
| + | sinin ila məqsədilə Rusiyaya |
| + | getməsinə səbəb oldu. Rusiya proleta- |
| + | riatının tə siri ilə onların milli |
| + | və sinfi iuuru artdı. Rusiyada inqi- |
| + | labi mӱbarizə məktəbi kecmiiy bu fəh- |
| + | lələr sonrakı İran inqilablarında |
| + | muhum rol oynadılar. |
| + | |
| + | nqilabi ədəbiyyatın bir hissəsi |
| + | Rusiyaya Berlin—Vyana— Təbriz— Ba- |
| + | kı Yolu ilə gətirilirdi. 4“İskraənın |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Təbriz dəmiryol vaqrzalı, |
| + | |
| + | |
| + | və digər marksist ədəbiyyatın T.-də |
| + | qəbulu ucun xususi gizli məntəqə ya- |
| + | radılmıtdı. Bu əməliyyata gərə giz- |
| + | li partiya yazıtpmalarında Bakı isk- |
| + | racıları “Lopyadiq (“Atlarə) ppərti |
| + | ləqəbi ilə adlandırılırdılar. Za- |
| + | qafqaziya bolteviklərinin təsirilə |
| + | T. İranda inqilabi-azadlıq mubari- |
| + | zəsinin əsas mərkəzinə cevrildi. 1803 |
| + | ildə pah həkumətinin KƏMDYK siyasə- |
| + | tinə, 1903—04 illərdə isə məhtəkir- |
| + | liyə qarpı T.-də cıxınlar baiq ver- |
| + | di. Rusiyada 19005—07 illər inqila- |
| + | bının tə siri ilə 1905 ilin dekab- |
| + | rında T.-də kutləvi numayit və TƏ”- |
| + | tillər kecirildi. Q.-də əncumənlər |
| + | təpkil olundu: “Mucahidəin T. təp- |
| + | kilatı yaradıldı. 1907 ilin yanva- |
| + | rında T.-də irticanın tədbirlərinə |
| + | qaripı ӱsyan oldu. Xalq hərəkatının |
| + | təzyiqi ilə həmin il sentyabrın 9-da |
| + | Muzəffərəddin (iah məclisə secki- |
| + | lər kecirilməsi haqqında fərman ver- |
| + | di. Tehranda məclis daqıdıldıqdan |
| + | sonra 1908 il iyunun 28-də T.-də ӱsyan |
| + | qalxdı. İran inqilabının (1905—11) |
| + | ən yuksək mərhələsi olan T. usyanına |
| + | Səttarxan, Baqırxan, Əli Musyə və 6. |
| + | rəhbərlik edirdi. Oktyabr ayında |
| + | iah qopunları və irticacılar T.- |
| + | dən qovuldu. Usyanda T. s.-d. tətiki- |
| + | latı muhum rol oynayırdı. V. İ. |
| + | Lenin T. usyanı haqqında yazırdı: |
| + | ca. . Təbrizdə gedən qızqın mubarizə, |
| + | demək olar, artıq tamamilə darmada- |
| + | qın edilmiti kimi gərunən inqilab- |
| + | cıların dəfələrlə hərbi muvəffə- |
| + | qiYYƏT qazanması gestərir ki, Hətta |
| + | rus Lyaxovları və ingilis diplomat- |
| + | larının kemək gestərdiyi ppah baiyı- |
| + | pozuqları aiaqıdan ən guclu muqavi- |
| + | mətə rast gəlirlər. Kehnənin bərpa |
| + | edilməsi tətləbbuslərini hərbi TYBBƏ |
| + | ilə dəf edə bilən, belə təpəbbus qəh- |
| + | rəmanlarını yadellilərdən kemək is- |
| + | təməyə məcbur edən inqilabi Hərəkat |
| + | məhv edilə bilməz...ə (Əsər. tam ... |
| + | liyyatı, c. 17, cəh. 191). İnqilabın |
| + | gedipində əncumənlərin muhum rolu |
| + | olmutpdur: Q. əncuməni əslində butun |
| + | Azərb.-da pqah hekumətinin fəaliyyə- |
| + | tinə nəzarət edirdi. 1909 ilin yanva- |
| + | rında irtica quvvələri T.-i muhasi- |
| + | rəyə aldı. Aprelin 29-da car Rusiya- |
| + | sının silahlı mudaxiləsi nəticəsin- |
| + | də Q. usyanı yatırıldı. Bu dəvrdən |
| + | Cənubi Azərb., o cӱmlədən T. cariz- |
| + | Min itiqal zonası oldu. |
| + | |
| + | T. Birinci dunya muharibəsinə qə- |
| + | dər İranın Avropa əlkələri, xususi- |
| + | |
| + | |
| + | TƏBRİZ BƏYLƏRBƏYİLİYİ |
| + | |
| + | |
| + | ost |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | lə Rusiya ilə ticarətində muhum rol |
| + | oynayırdı. 1917 ilin avqustunda Ton |
| + | Azərb. Demokrat Partiyası (ADP) ya- |
| + | radıldı. Beyuk Oktyabr sosialist in- |
| + | qilabının qələbəsi Cənubi Azərb.-da, |
| + | o cumlədən T.-də azadlıq hərəkatını |
| + | gӱcləndirdi. 1919 ilin oktyabrında |
| + | Cənubi ərb.-da İngiltərənin mus- |
| + | TƏMLƏKƏCİLİK siyYasətinə qarpı usyan |
| + | oldu. T. usyancıları valini ipəhər- |
| + | dən qovdular. İran hekuməti Cənubi |
| + | Azərb.-da cəza tədbirlərini yumialt- |
| + | maqra, siyasi təpkilatlara azadlıq |
| + | verməyə məcbur oldu. 1920 ilin mar- |
| + | tında T.-də ingilis mustəmləkəcilə- |
| + | rinə qartı Yeni izdihamlı numayiin- |
| + | lər kecirildi. 1920 il aprelin 7-də |
| + | Peyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbər- |
| + | liyi ilə T.-də ӱsyan batlandı: Xiya- |
| + | baninin bappcılıqı ilə Milli Həku- |
| + | mət yaradıldıqı e”lan edildi. PQah |
| + | əkuməti T.-ə silahlı qopun gəndər- |
| + | di. 10 gunluk kuӱcə vurutimalarından |
| + | sonra usyan yatırıldı. T. usyanı |
| + | Azərb. milli azadlıq hərəkatı tari- |
| + | xində muhum hadisə idi (bax Təbriz |
| + | uӱsyanı (1920)|. 1922 ildə Ə. Lahuti- |
| + | nin rəhbərliyi ilə T.-də bali vermiyd |
| + | usyan da amansızlıqla yatırıldı. |
| + | İkinci dunya muharibəsi ərəfəsin- |
| + | də fatist Almaniyası İrandan Sovet |
| + | İttifaqına qartı təxribatcılıq mey- |
| + | danı kimi istifadə etməyə calıtır- |
| + | dı. Sovet--İran muqaviləsinə (1921) |
| + | əsasən 1941 il avqustun 15-də sovet |
| + | qopunları İrana daxil oldu-. T.-də |
| + | antifatist və demokratik hərəkat |
| + | gӱcləndi. Ana dilində bir necə qəzet |
| + | və jurnal xəm, olundu. 1942 ilin |
| + | yazında T.-də İran Xalq Partiyası- |
| + | nın komitələri yaradıldı. 1944 il |
| + | oktyabrın 26-da T.-də mərkəzi hekumə- |
| + | tə qarpı kutləvi numayit kecirildi. |
| + | Noyabrın 7-də T.-də Beyӱk Oktyabr so- |
| + | sialist inqilabının 27 illiyi muna- |
| + | sibəti ilə fəhlələrin tə tili oldu. |
| + | Dekabrın 1-də kecirilən mitinqdə 50 |
| + | min nəfər Bəyan edirdi. 1949 il |
| + | sentyabrın 3-də Q.-də Azərbaycan De- |
| + | mokrat Firqəsi (ADF) Yaradıldı. |
| + | ou 20—21-də T.-də Azərbaycan |
| + | Xalq Kopqresi carırıldı: Azərbaycan |
| + | Milli Komitəsi yaradıldı. Dekabrın |
| + | 12-də (21 azər) T--də Azərbaycan |
| + | Milli Məclisi (AMM) ipə bailadı |
| + | və S. C. Pipəvəri baida olmaq- |
| + | la Azərbaycan Milli Həkumətinin |
| + | (AMH) tərkibini təsdiq etdi. Milli |
| + | hekumət T.-də bir cox mədəni, ictimai |
| + | və siyasi tədbirlər həyata kecirdi. |
| + | 1946 il iyulun 13-də T.-də İran Hə- |
| + | kuməti ilə AMH arasında baerlanan |
| + | sazitpə gərə, AMH lərev edildi və vil. |
| + | əncu məninə cevrildi: 1946 il deka- |
| + | brın əvvəllərində İran qopunları |
| + | Q.-ə hucuma bapladı. Q.-də Milli |
| + | həkumətin tədbirləri ləqv edildi, de- |
| + | mokrat hərəkatı iptirakcılarına |
| + | amansız divan tutuldu. T.--də tərədi- |
| + | lən qırrınların tiikilində ABİL |
| + | imperialistləri yaxından iptirak |
| + | edirdilər. 1947 ilin əvvəllərində T.- |
| + | də tətillər oldu. Mayın 23-də Milli |
| + | həkumətin prokuroru Firudin İbra- |
| + | himinin: e”damı ilə əlaqədar, Q.-də |
| + | gənclərin numayitpi kecirildi, irti- |
| + | caya qarpı mubarizə ucun “İntiqam |
| + | komitəsiə yaradıldı. 1953 ildə T. |
| + | un-ti tələbələrinin, f-k və z-d fəh- |
| + | lələrinin tə tili oldu. |
| + | randa 1978—79 illər inqilabın- |
| + | da T. əhalisi ən şan izyəkildə iptirak |
| + | etdi, İnqilabi hərəkatın əvvəlində |
| + | |
| + | |
| + | (1978 il, 18—109 fevral) T.-də tpah |
| + | anə qarilı bazi vermi usyan |
| + | |
| + | randa yeni inqilabın planqıcı |
| + | oldu. T. usyanı hərbi hissələr, tank |
| + | və zirehli matın birləimələrinici |
| + | hucumu nəticəsində mərlubiyyətə uqra- |
| + | dı. Yuzlərlə inqilabcı əlduruldu., |
| + | minlərlə adam yaralandı. T. usyanı |
| + | İran cəmiyyətinə guӱclu tə sir KƏCTƏP- |
| + | di. İran xalqlarını inqilabi cı- |
| + | xhtplara səfərbər etdi. İnqilabın |
| + | qələbəsi ilə, T.-də yenə də Azərb. |
| + | dilində qəzet və jurnallar cıxmara |
| + | baqplamıtidı. T. zəhmətketləri Cə- |
| + | nubi Azərb.-a İran daxilində muxta- |
| + | riyyət verilməsi, Azərb. dili və mədə- |
| + | niyyətinin inkipafına iərait yara- |
| + | dılması və s. uqrunda mubarizəni da- |
| + | vam etdirirlər. |
| + | |
| + | T.T üs Kəbrizi, Xətib Təbri- |
| + | zi (11 əsr), Pəms Təbrizi (13 əsr), |
| + | Əssar Təbrizi (14 əsri Vəhid Təbri- |
| + | zi (15 əsr), Sadıq bəy Əfitar (16 əsr), |
| + | Qevsi Təbrizi, Saib Təbrizi (17 əsr), |
| + | M. Ə. Talıbov (19 əsr), M. Tərbiyət |
| + | (20 əsr) kimi pair və alimlərin, Kom- |
| + | munist partiyasının gərkəmli xadimi |
| + | M. F. Qasımov və b.-nın vətənidir. |
| + | |
| + | T. muhum sənaye mərkəzidir. Ma- |
| + | pınqayırma və metal e”malı, Yungul |
| + | (toxuculuq, trikotaj, dəri), yeyinti |
| + | (o cumlədən konserv), neft e”malı, |
| + | pquppə və s. sənaye sahələri, radioyır- |
| + | MA z-du var. Yeni sənaye muəssisələ- |
| + | rinin tikilməsində sosialist əlkələ- |
| + | ri ilə əməkdatlıqın muhum rolu ol- |
| + | mupdur. SSRİ-nin kəməyi ilə Q.-də |
| + | İES, RSR-in keməyi ilə traktor z-du |
| + | (1971), CSSR-in geməyi ilə matınqa- |
| + | yırma z-du (1972) tikilmitdir. Xal- |
| + | cacılıq, kustar sənətkarlıq inkitpaf |
| + | etmipdir. Un-t (1946) var, Radio və |
| + | televiziya verilitləri aparılır. |
| + | |
| + | T. qədim me”marlıq abidələri ilə |
| + | zəngindir. Bir cox abidənin məhv ol- |
| + | masına baxmayaraq ipəhər, əsasən orta |
| + | əsr simasını qoruyub muhafizə etmiiti- |
| + | dir. T. bazarı P1ərqin ən qədim, iri |
| + | və gəzəl bazarlarından biridir (haq- |
| + | qında qədim məqlumat 10 əsrə aiddir). |
| + | Taqqavanlar və guӱnbəzlərlə ertulu |
| + | ticarət kӱcələri sistemindən ibarət |
| + | bazar kompleksinə tacir sarayları, |
| + | məscidlər, karvansaralar, mədrəsələr, |
| + | hamamlar, zorxanalar və yeməkxana- |
| + | lar da daxildir. Bazar kompleksinin |
| + | mərkəzi hissəsi Sahib-ul-əmr meyda- |
| + | nıdır (bax Sahibabad meydanı). T.-də |
| + | təqr. 200 məscid (Bəyuk Cumə məsci- |
| + | di, 11 əsr, Həsən pyah məscidi, 15 |
| + | əsr, Sadiqiyyə məscidi, 17 əsr, İmam |
| + | Cuӱmə məscidi, 19 əsr, Mollabatı məs- |
| + | cidi, 19 əsr, Hacı Xalaoqrlu məsci- |
| + | di, 20 əsr), mədrəsələr (Sadiqiyyə, |
| + | Talibiyyə, Zahiriyyə, hamısı 17 əsr, |
| + | Xacə Əliəsgər, Hacı Səfərəli mədrə- |
| + | sələri, hər ikisi 19 əsr), xanəgahlar |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Təbriz universitetinin korpusları, |
| + | |
| + | |
| + | (Seyid Həmzə xanəgahı, Əli xanəgahı, |
| + | həp ikisi 14 əsr), turbələr (Əmir |
| + | Vəhsudan Məmlan turbəsi, 11 əsr, Yed- |
| + | dilər turbəsi, 13—14 əsrlər, Siqqə- |
| + | tul islam tӱrbəsi, 20 əsr), kerpulər, |
| + | qədim yapayınd evləri qalmılldır. Ən |
| + | qədim abidələrindən biri də Məqbə- |
| + | rət cpi-pquəradır (PTairlər qəbirista - |
| + | nı). T. ərazisində məphur me”marlıq |
| + | komplekslərinin — Əlimah məscidi, |
| + | Ərk qalası, Gəy məscid və s. qalıqla- |
| + | rı muhafizə olunmupdur. 20 əsr ti- |
| + | kililərindən Bələdiyyə idarəsinin |
| + | binası, Təbriz un-ti kompleksi, Gu- |
| + | lustan barı və s. fərqlənir. iri |
| + | bədii sənətkarlıq və təsviri sənət |
| + | mərkəzi olmutdur (bax Təbriz minia- |
| + | tur məktəbi). |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1—2, B., |
| + | 1961—64, İ brahimov C.,, Azərbay- |
| + | canın XU əsr tarixinə dair ocerklər, B., |
| + | 1959: Dəlili H. Ə., Təbriz qalası və |
| + | istehkamları haqqında (X U1İ—X1X əs. |
| + | rin əvvəlləri), Azərb.SSR EA Xəbərləri |
| + | (tarix, fəlsəfə və huquq seriyası), 1973, |
| + | Cə ə Vəlixanlı n. M., 1TXx—XP əer |
| + | ərəb coqrafiyaptunas-səyyahları Azərbay- |
| + | can haqqında, B., 1974, Pərifli M. |
| + | X., 1X əsrin ikinci yarısı—X1T1 əsrin ƏB- |
| + | vəllərində Azərbaycan feodal dəvlətləri, |
| + | B., 1978, Piriyen V. Z., Azərbaycan |
| + | Hulakulər dəvlətinin tənəzzulu dəvrun- |
| + | də (1316—1360-cı illər), B., 1978, |
| + | Onullahi S.M., X1P1—XUP əerlər- |
| + | də Təbriz ptəhəri, B., 1982, Alizade |
| + | A. A., Sopialhno-zkonomiceskan i poli- |
| + | ticeskal istorin Azerbaidjana Xİ1—X1U |
| + | BB., B., 1956: Taqieva PT, A., Napio- |
| + | nalıno-osvoboditelıhnoe dvijenie -v İran- |
| + | skom Azerbaidjane v 1917—1920 tq., B., |
| + | 1955: Əfendiev O. A., Obrazovanie |
| + | Azerbandjanskoqo qosudarstaa Sefevidov |
| + | v nacalq XU1 veka, B., 1961, yenə |
| + | onun, Azerbandjanskoe qosudarstvo Se- |
| + | fevidov v XUT veke, B., 1981, Buniml- |
| + | tov Z. M., Azerbandjan v UP—1X vv., |
| + | B., 1965, yenə onun, Qosudarstvo ata- |
| + | bekov Azerbandjana (1136—1225 qq.), B., |
| + | 1978, Abdullaevbfb Q. B., Azerbaindjan |
| + | B XVIII veke i hzaimootnopeniln eqo s Ros- |
| + | sieh, B., 1965: Qebdarov M. X., Re- |
| + | meslennov proizvodstvo n qorodax Azer- |
| + | baddjanan XU 11 v., B., 1967, yenə onun, |
| + | Qoroda i qorodskoe remeslo Azerbandjana |
| + | X1P—XUX1 vekov, B., 1982, Mamedov |
| + | M. A., O qeoqraficeskom nazvanii Teb- |
| + | riz, İzv. AN Azerb.SSR (seril litera- |
| + | turı, izıka i iskusstva), 1974, Ne 4, |
| + | Raxmani A. A., Azerbandjan v konie |
| + | XVI ii v XUT1 vekəe, B., 1981, |
| + | |
| + | "ə BI ə dk ə əb” Gə biyə səl |
| + | |
| + | |
| + | OS, Ed? ozӱ əyə nas |1bB|Y" Əb |
| + | AİT ələ yə ee əz? |
| + | |
| + | |
| + | TƏBRİZ BƏYLƏRBƏYİLİYİ, Azər- |
| + | baycan bəylərbəyiliyi—Sə- |
| + | fəvilər devlətinin inzibati vahid- |
| + | lərindən biri. Mərkəzi Təbriz it. idi. |
| + | Cuxursəd, Qarabaqr, PQirvan, İran |
| + | əyalətləri və Osmanlı imperiyası |
| + | ilə həmsərhəd olan T.b. 16 əsrin 1-ci |
| + | yarısında yaradılmıtpdı. T.b.-nə |
| + | Maraqa, Urmiya, Soucbulaq, Xoy, Sal- |
| + | mas, Mərənd, Maku, Qaradaqr, Ərdə- |
| + | bil, Miyanə, Talı:qi, Arasbar, Sul- |
| + | |
| + | |
| + | — taniyə, Zəncan və s. əyalətlər daxil |
| + | |
| + | |
| + | idi. T.b.-ndə əkincilik, maldarlıq |
| + | və sənətkarlıq inkipaf etmipidi. İc = |
| + | timai-iqtisadi və strateji cəhətdən |
| + | Səfəvilər dəvlətinin ən zəngin və |
| + | muhum əyalətlərindən olan T.b. pay- |
| + | taxtın Qəzvinə (1555), sonralar isə |
| + | İsfahana (1598) kecurulməsinə bax- |
| + | mayaraq o, əlkənin siyasi və iqtisadi |
| + | həyatında muhum rol oynayırdı. Sə- |
| + | fəvi ordusunun iqəxsi hey ətinin |
| + | (təqr. 60 min nəfər) 1/5 hissəsi (təqr. |
| + | |
| + | |
| + | 232 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 11—12 min) T.b.-nin payına duturdu. |
| + | T.6.-Hə ən nufuzlu. qızılbati əmirlə- |
| + | ri (əsasən təkəli və turkman tayfa batp- |
| + | cıları) hakim təyin edilirdi. |
| + | 1531 ildə Uləma Təkəli bəylərbəyi |
| + | idi. Sonralar T. 6. turkman əmirlə- |
| + | rinin nəvli idarəsinə kecdi. 1583/84 |
| + | ildə pamlı və ustaclı əmirlərinin |
| + | təqkidi ilə tӱrkman tayfa bacısı |
| + | Əmir xan bəylərbəyilikdən KəHap edil- |
| + | di. Bu, qızılbaplar arasında qanlı |
| + | toqqulpmalara səbəb oldu. Əmir xana |
| + | təkəlilər də yardım edirdi. Bu cı- |
| + | kıplar Osmanlı imperiyası ilə mu- |
| + | haribə aparan Səfəvilər dəvlətini |
| + | cətin vəziyyətə saldı: T.b.-nin idarə - |
| + | si yenidən turkmanlara qaytarıldı. |
| + | 1 PQah Abbasın dəvrundə (1587—1629 | |
| + | T.6.-nin ərazisi Osmanlı qopunla- |
| + | |
| + | rından azad edildikdən sonra 1605 |
| + | ildə bəylərbəyilik yenidən turkman |
| + | əmiri Pirbudaq xana (pornək oymaqın- |
| + | dan) tapipırıldı. Onun əlumundən |
| + | sonra yerinə oqlu PTahbəndə xan təyin |
| + | edildi. PPahbəndə 1624/25 ildə Gur- |
| + | custana hərbi səfər zamanı eldurul- |
| + | du. Onun 3 yaqilı oqlu Pirbudaq bəy- |
| + | lərbəyi təyin edildi və idarə ipləri |
| + | xususi vəkilə tappırıldı. Bu tə”yi- |
| + | natlar, butun vasitələrlə mərkəzləil- |
| + | dirmə siyasəti yurudən 1 PPah Abbasın |
| + | da T.b.-nin irsi hakimləri—turkman |
| + | tayfa bapcıları ilə hesablatmaqa |
| + | məcbur olduqunu subut edir. Nadir |
| + | ipahın əldurulməsindən (1747) sonra |
| + | T.b. ərazisində bir necə mustəqil xan- |
| + | lıq (məs., Təbriz xanlıqı, Urmiya |
| + | xanlıqı, Xoy xanlıqı, Qaradaer xan- |
| + | lıRı və s.) yarandı. |
| + | |
| + | — Əd. Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961, |
| + | Petrupev skiN İ. PM., Ocerki po |
| + | istorii feodalınıx otnopenin v AzerbanNn- |
| + | djane i Armenii v XUT—nac. XTX vv., |
| + | VL, 1949, PaxmaHH A.A. €TapHx-H anam |
| + | apaf-n Aööacıs xak HCTOHHHK TO HCTOPHH |
| + | Azerbaidjana, B., 1960, yenə onun, |
| + | Asepöafi mxaH B koHue XVI n v XU PP veke, |
| + | B., 1981, ƏbennmnebB O. A.,, Asepöafi- |
| + | Djanskoe qosudarstvo Sefevidov v XU1 |
| + | v., B., 1981. |
| + | TƏBRİZ DƏVLƏT FİLARMONİ- |
| + | YASI–—İranda ilk filarmoniya. 1946 |
| + | il sentyabrın 2-də acnılmındır. Azər- |
| + | baycan Milli Həkumətinin qərarı |
| + | ilə təpkil olunan T.d.f. Cənubi |
| + | Azərb.-da fəaliyyət gestarən musiqi |
| + | xadimlərini vahid sənət ocaqında |
| + | birlətdirmək ucun yaradılmındı. |
| + | |
| + | cılıpında S. C. Piməvəri cıxın |
| + | etmitpdi. 200-dən artıq musiqi xadi- |
| + | minin fəaliyyət gestərdiyi T.d.f.-nın |
| + | mudiri pair Əli Tudə, bədii rəhbəri |
| + | əstəkar Hacı Xanməmmədov idi. Fi- |
| + | larmoniyada milli orkestr (əsasını |
| + | Təbrizdəki Sovet mədəniyyət evində |
| + | calınan bəstəkar C. Cahangirov qoy- |
| + | mupdu), apıqlar ansamblı (rəhbəri |
| + | apıq Huseyn Cavan), orlan və qızlar- |
| + | dan ibarət rəqs ansamblı (rəhbəri |
| + | Bəhmən Heydərzadə), sazcı qızlar an- |
| + | samblı fəaliyyət gestərir, repertua- |
| + | rında muram, təsnif, xalq mahnıla- |
| + | |
| + | ı, apıq musiqisi əsas yer tuturdu. |
| + | |
| + | əbriz sənətkarlarından Həsən Uzza- |
| + | ri, Qulam Huseynxan, Yaqub Nəvapə- |
| + | rəst, Asatur Xacaturyan (tar), İsma- |
| + | Yıl Tiq (kamanca), Mahmud Fərnam |
| + | (dəf), Beyuk İbadi (santur), Hacara |
| + | Uzzari (viola), 12 yapplı aptıq İsa |
| + | (saz), Nailə xanım (rəqqasə), muӱqənni- |
| + | lərdən Ələsgər Rizvan, Sahib Ruhi |
| + | (PTukurov), Hidayət Məmmədzadə, Sə- |
| + | məd DƏ. Puran xanım, Raziyə xa- |
| + | nım, Fatma xanım və 6. T.d.f.-nın |
| + | |
| + | |
| + | -boqulması ilə əlaqədar |
| + | |
| + | |
| + | məphur solistlərindən olmuplar. Fi- |
| + | larmoniyanın konsertləri radio ilə |
| + | efirə verildiyindən əlkənin muxtə- |
| + | lif yerlərində dinləyicilərin geniyi |
| + | rəqbətini qazanmındı. Filarmoniya- |
| + | nın səhnəsində ayrı-ayrı sənətkarla- |
| + | rın, o cumlədən Sovet Azərb.-ndan |
| + | gəlmipq muqənni və ifacıların (S. |
| + | Qacar və b.) konsertləri təppkil olu- |
| + | nurdu. Konsertlərdən yıqılan vəsait- |
| + | lə muçəyyən tədbirlər həyata kecirilir- |
| + | di. Kollektiv Cənubi Azərb.-ın mux- |
| + | təlif mahallarında fəhlələr, kənd- |
| + | lilər, ziyalılar, fədailər və əsgər- |
| + | lər qarpısında cıxısi etmiti, Milli |
| + | həkumətin ideyalarının genin xalq |
| + | kutləsi arasında Yayılmasına kəemək |
| + | gestərmitdir. |
| + | |
| + | 1946 ilin dekabr ayında Cənubi |
| + | Azərb.-da milli azadlıq hərəkatının |
| + | .D.f.-nın |
| + | fəaliyyəti dayandırılmındır. |
| + | |
| + | |
| + | ƏÖ. diyən gU əla qalez a "əs yi dir |
| + | |
| + | |
| + | TƏBRİZ ƏSGƏR VƏ MULKİ DE- |
| + | PUTATLARI SOVETİ (TƏMDS)— |
| + | Təbrizdə rus hərbi hissələrində yara- |
| + | dılmısi inqilabi hakimiyyət orqanı. |
| + | 1917 il martın 14-də təpikil edil- |
| + | mipdir. İcraiyyə Komitəsinin sədri |
| + | boltevik A. Qəmbərov idi. TƏMDS |
| + | Rusiyadakı hadisələri izləyir, Zaqaf- |
| + | qaziya inqilabcıları ilə əlaqə saxla- |
| + | yırdı. Sovet ilk gundən əksinqilab- |
| + | cı zabitlərə və murtəce xadimlərə |
| + | qarpltı mubarizə aparmı:l, Cənubi |
| + | Azərb.-da milli azadlıq və inqilabi |
| + | hərəkatın genitlənməsinə sə”y gestər- |
| + | mipdir. Sovetin kəndli bəlməsi Ru- |
| + | siyanın ayrı-ayrı qub.-larında kənd- |
| + | lilərin vəziyyəti və torpaq məsələlə- |
| + | rinin necə Həll olunduqunu əyrənmək |
| + | ucun həmin yerlərə əz numayəndələri- |
| + | ni gəndərmii, Rusiya kəndlərinə mu- |
| + | raciət edərək, orada bat verən inqi- |
| + | labi hadisələri alqıplamıtndı. Be- |
| + | |
| + | |
| + | yuk Oktyabr sosialist inqilabının qə- |
| + | |
| + | |
| + | ləbəqindən sonra Qafqazda burjua- |
| + | mulmgədar hakimiyyətinə, Qafqaz Ordu- |
| + | su Əlkə Sovetinin sazipcilik fəa- |
| + | liyyətinə qarilı cıxmıil, onun tərki- |
| + | bini bolpeviklərin xeyrinə dəyindir- |
| + | mək məqsədilə yenidən secilməsini |
| + | irəli surən qərar qəbul etmiiydi. |
| + | TƏMDS-nin uzvləri Rusiya və İran |
| + | əsgərləri, həmcinin zəhmətkeilər ara- |
| + | sında inqilabi iyi aparmıil, Yerli |
| + | əhalinin rus əsgərləri ilə dostluqunu |
| + | məhkəmləndirmək məqsədi ilə birgə |
| + | numayitl və mitinqlər gecirmiidir. |
| + | Sovet 1917 ilin dekabrında rus əsgər- |
| + | ləri vətənə qayıtdıqdan sonra fəaliy- |
| + | yətini dayandırmıtndır. |
| + | |
| + | Əd. Həbibov Ə. M., İran Azər- |
| + | baycanında rus əsgər deputatları Sovet- |
| + | larinin yaranması və fəaliyyətinə dair, |
| + | Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, fəlsə- |
| + | fə və huquq seriyası), 1970, 2, Əzi- |
| + | mov H. S., İnqilab əsgərləri, Azərbay- |
| + | canda əsgər təpkilatları və əsgərlərin |
| + | |
| + | |
| + | inqilabi hərəkatı (1917—1918-ci illər), |
| + | B. yenə onun, Bakinskan Kom- |
| + | |
| + | |
| + | 5., 1978: | : |
| + | muna (1917—1918), B., 1982, |
| + | |
| + | |
| + | TƏBRİZ MEMARLIQ MƏKTƏBİ |
| + | Orta əsrlərdə Azərb.-da ən beyuk me”- |
| + | marlıq məktəbi. Elxanilər dəvrunun |
| + | genili beynəlxalq mədəni əlaqələri mu- |
| + | hitində formalapmıtndır. Beyləqan- |
| + | dan Həmədana, Qəzvindən PTərqi Ana- |
| + | doluyadək beyuk bir ərazini əhatə edən |
| + | T.m.m. zonasında pəhərsalma sənəti |
| + | genip inkipaf etmitidi. Bir sıra |
| + | qədim ipəhərlər (Maraqa, Təbriz, Sal- |
| + | |
| + | |
| + | gir, Abdulla Seyrəfi |
| + | |
| + | |
| + | TƏBRİZ DƏVLƏT FİLARMONİYASI |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | mas, Ucan və s.) bərpa edilib genii- |
| + | ləndirilmii, yeni ipəhərlər (Qutluq, |
| + | Balıq, Mahmudabad, Sultanabad, Sul- |
| + | taniyyə və s.) salınmınl, iri me”mar- |
| + | lıq kompleksləri (Təbrizdə PTənb-i |
| + | Qazan, Rəb-e Rəpidi, Əliiah məscidi) |
| + | tikilmipdi. 12—14 əsrlər T.m.m.- |
| + | nin copqun inkipaf dəevru olmuiqdur |
| + | (Təbriz, Ucan, Sultaniyyə və 6. izəhər- |
| + | lərdə Elxanilərin bar-saray kompleks- |
| + | ləri, Maraqada Goy gunbəz, Xivədə |
| + | |
| + | |
| + | Sultan Heydər turbəsi, Ərdəbildə |
| + | TPeyx Səfiəddin turbəsi (bax LPPeyx |
| + | Səfiəddin kompleksi), Naxcıvanda |
| + | |
| + | |
| + | Qarabaqlar turbəsi, Sultaniyyədə Əl- |
| + | caytu Xudabəndə turbəsi, Sarcam, |
| + | Mərənd və 6. iqəhərlərdə karvansara- |
| + | lar və Cl. 15 əsr 1.m.m.-nin klassik |
| + | yetkinlik devrudur. Təbrizdəkic Hətt |
| + | |
| + | iptə (€CƏKKH3 cənnətə) sarayı |
| + | (1486), Qeysəriyyə bazarı, Dar ui/-iə- |
| + | fa, Muzəffəriyyə (1467), Nəsriyyə |
| + | (1478— 1485) kompleksləri, Gey məs- |
| + | cid və s. abidələrdə bu dəvr T.m.m,- |
| + | nin uslub xususiyyətləri əksini tap- |
| + | mılldır. 16—17 SCAR Təbrizin |
| + | Sam meydanı olan SaLlibabad meydanı, |
| + | Ərdəbildəki PLeyx Səfiəddin komp- |
| + | leksi tam formalaptmınt, me”marlıqda |
| + | mərkəzi gӱnbəzli və qopa minarəli |
| + | məscidlər (Təbrizdə Pah Təhmasib |
| + | məscidi, Xoy və Həmədanda cumə məs- |
| + | cidləri), gӱnbəzli tӱrbələr |PTeyx Cu- |
| + | neyd turbəsi (bax Həzrə turbəsi), Ər- |
| + | dəbildə PTeyx Cəbrayıl, Sultaniyyədə |
| + | Məvlanə Həsən Kai, Qəzvində İmam- |
| + | zadə Huseyn turbələri və s. | muhum yer |
| + | tutmulpdur. T.m.m. Azərb. me”marlı- |
| + | qına abidəvi əzəmət, genin vus”ət, |
| + | klassik incəlik, bəzək əlvanlırı gə- |
| + | tirmiil, məphur me”marlar (Tacəddin |
| + | Əliiah Təbrizi, Əsir Əli, Xacə Əli |
| + | Kucəci, Xoca Əli Hafiz və b.) və me”- |
| + | marlıq bəzəyi ustaları (Nizam Bənd- |
| + | əöpusu, He"- |
| + | mətulla Bəvvab, Əli Rza Abbasi Təb- |
| + | pusu və b.) yetipdirmitdir. T.m.m.- |
| + | nin uslub xususiyyətləri Hindistan, |
| + | Misir, Turkiyə, Yuqoslaviya və s. əl- |
| + | gələrin me”marlıqında əksini tap:- |
| + | mı, PTərqin bir sıra me”marlıq abi- |
| + | dələrinin tikintisində azərb. ustalar |
| + | iptirak etmiilər (Səmərqənddə Bibi- |
| + | xanım məscidi, Aqrada Tac-Mahal |
| + | və s.). T. m.m. Yaxın və Orta TPərqin |
| + | bir sıra yerli me”marlıq məktəbləri- |
| + | nin Yaranması BƏ inkipafına ciddi |
| + | təsir gestərmipdir. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə. Salamzadə A. V., Arxitek- |
| + | tura Azerbabdjana, XU1—X1X vv., B., |
| + | 964, Qinsi Dj. A., Tebrizskan arxi- |
| + | tekturnal pkola (XİT1—XU 11 vv). Avto- |
| + | referat gand. diss., B., 1978, |
| + | |
| + | |
| + | TƏBRİZ MİNİATUR MƏKTƏBİ— |
| + | Orta PQTərq miniatur sənət məktəblə- |
| + | rindən biri. 13 əsrin sonu—14 əsrin |
| + | əvvəllərində Təbrizdə yaranan, forma- |
| + | lapan T.m.m. tezliklə Yaxın və Orta |
| + | PQTərqdə bədii yaradıcılıqın, xusu- |
| + | silə kitab sənəti və miniatur boya- |
| + | karlırının ən qudrətli mərkəzinə |
| + | cevrilmitidir. 14 əsrin əvvəllərində |
| + | Rəiidəddinin təpkil etdiyi kitabxa- |
| + | nada Yerli xəttat və rəssamlarla ya- |
| + | Hamını PTərqi Turkustan, Orta Asiya |
| + | və s. PTərq əlkələrindən toplanmıpl |
| + | sənətkarlar fəaliyyət gestərir, dini, |
| + | elmi, tarixi və poetik əsərlərin bədii |
| + | əlyazma nusxələrini hazırlayırdılar. |
| + | Bu devrdə hazırlanan əlyazmaların- |
| + | dan c“Vərqa və Gulilag (13 əsr, Topqa- |
| + | pı muzeyi, İstambul), İbn Bəhtutii- |
| + | |
| + | |
| + | TƏBRİZ MİNİATUR MƏKTƏBİ |
| + | |
| + | |
| + | nin “Mənafi əl-heyvan (1297/98, |
| + | Morqan kitabxanası, Nyu-York) əsər- |
| + | lərinə, eləcə də Rətidəddinin cCami |
| + | ət-təvarixə əsərinin mə”lum nusxələ- |
| + | rinə (1306, Edinburq yilırM, İllornanzı. |
| + | ya: 1314, Kral Asiya Cəmiyyəti, Lon- |
| + | don, 1318, Tepqapı muzeyi, İstambul) |
| + | cəkilmii illustrasiyalar PTərqdə mi- |
| + | niatur sənətinin ən qədim numunə- |
| + | lərindəndir. = |
| + | əsrin ortalarında Təbriz rəs- |
| + | samları qrafik usulla boyakarlıq usu- |
| + | lunun sintezindən doqan bədii uslub- |
| + | larını Yaratdılar. Bu uslubun for- |
| + | malaması 1340—50 illərə aid edi- |
| + | lən FBəyuk Təbriz 1Pahnaməsiənin |
| + | miniatӱrlərində bədii əksini tap- |
| + | mıpiqdır. Əksəriyyəti 14 əsr rəssam- |
| + | ları TTəmsəddin və Əhməd Musa tə- |
| + | rəfindən implənmiiy bu miniaturlər |
| + | azırda dunyanın muxtəlif muzeylə- |
| + | rində saxlanılır. 15 əsrin əvvəllə- |
| + | rində Nizaminin “Xosrov və Pirin |
| + | poemasının (1405— 1410, Frir qale- |
| + | reyası, Vapinqton), əsrin sonlarında |
| + | isəc Xəmsək nin əlyazmasına (1481, Top- |
| + | qapı muzeyi, İstambul) cəkilmiiy mi- |
| + | niaturlərin uslubu və bədii estetik |
| + | kamilliyi Təbriz məktəbinin təkmil- |
| + | ləimə prosesini əks edirir. Bu devr- |
| + | də Azərb.-dakı məvcud ictimai-siyasi |
| + | iqəraitlə əlaqədar olaraq Təbriz rəs- |
| + | samlarının bir coxu Səmərqənd, He- |
| + | rat və s. yerlərdə fəaliyyət gestərir- |
| + | di. Məphur alman sənətiqunası ə |
| + | PTults Təbriz məktəbini qontu PTərq |
| + | əlkələrinin miniatur sənətinin in- |
| + | kipafında muhum rol oynayan FAna |
| + | məktəbə (4“Mi(Fbeq 5shiyeə) adlandır- |
| + | mıpqidır. |
| + | |
| + | T.m.m.-nin inkitpaf zirvəsi 16 əs- |
| + | rin ortalarına təsaduf edir. 16 əs- |
| + | rin əvvəllərində mərkəzləpqmin Sə- |
| + | fəvilər dəvlətinin yaranması ilə |
| + | Təbriz yenidən Yaxın və Orta PTərqdə |
| + | mədəniyyətin, bədii yaradıcılırın |
| + | əsas mərkəzinə cevrilir. Təbrizdə |
| + | PPah İsmayıl və PTah Təhmasibin sa- |
| + | ray kitabxanasında ustad Sultan Mə- |
| + | həmmədin rəhbərliyi ilə Mir Musəv- |
| + | vir, Mirzə Əli Təbrizi, Mir Seyid |
| + | |
| + | |
| + | Əli, Mӱzəffər Əli kimi istedadlı |
| + | rəssamlarla birlikdə PTərqin gərkəm- |
| + | li sənətkarları Kəmaləddin Behzad, |
| + | Aqamirək İsfahani və b. fəaliyyət |
| + | gəstərirdi. İstambulun Topqapı mu- |
| + | zeyində saxlanılan “Xəmsə (15 əsrin |
| + | sonu—16 əsrin əvvəlləri), Leninqrad- |
| + | dakı M. Y. Saltıkov-PTedrin ad. ki- |
| + | tabxanada və Ermitajda saxlanılan |
| + | cQuy və covkanəı, “Cami ət-təvarixə, |
| + | 4 PQahnamək və s. əlyazmalarına cəkil- |
| + | mip miniaturlər 16 əsrin əvvəli |
| + | T.m.m.-nin dəyərli numunələrindən- |
| + | dir. T.m.m. 1530— 1540 illərdə PTərq |
| + | miniatur sənətinin ən yuksək inki- |
| + | iaf mərhələsinə catır. Bu devrdə |
| + | bədii-estetik və sənətkarlıq baxımın- |
| + | dan qiymətli miniaturlərlə bəzədil- |
| + | mip əlyazmaları hazırlanır. Bu əsər- |
| + | lər coxfiqurlu kompozisiyanın tən- |
| + | tənəli dekorativliyi, rəsmlərin plas- |
| + | tik ifadəliliyi, parlaq, əlvan rəng- |
| + | lərin və rəng calarlarının kontrast |
| + | AY3YMY BƏ ritmik təkrarlanmasından |
| + | doRran zəngin koloriti ilə secilir. |
| + | Təbriz məktəbinin əzunəməxsus us- |
| + | lub xususiyyətlərini, Azərb. sənətkar- |
| + | larının yaradıcılıq nailiyyətlərini |
| + | əks etdirən misilsiz miniaturlərlə |
| + | bəzədilmii nəfis əlyazmaları, 4“P1ah- |
| + | HaMƏə və “Xəmsəə nuӱsxələrinə, Hafiz, |
| + | Sə”di, Cami, Dəhləvi, Nəvai və 6. |
| + | PTərq klassiklərinin əsərlərinə cə- |
| + | kilmit miniaturlər yuksək sənətkar- |
| + | lıq səviyyəsinə, təmtəraqlı dekorativ |
| + | keyfiyyətə, emosional tə”sir quvvəsinə |
| + | malikdir. PTərqdə ən cox miniatur |
| + | rəsmləri Firdevsinin 4“PQahnaməəsinə |
| + | və Nizaminin -“Xəmsəəsinə cəgilmii- |
| + | dir. PTərq miniatur sənətinin ən gər- |
| + | kəmli mərkəzləri Herat, PTiraz, Qəz- |
| + | vin, İsfahan və Buxara məktəbləri, |
| + | bu məktəblərin gerkəmli xəttat və |
| + | rəssamları həmitə daha nəfis, daha |
| + | zəngin bəzəkli 4“PTahnaməq və *Xəmsəv |
| + | yaratmaqa calıpnmınqlar. Bu yarınqda |
| + | cox zaman Təbriz məktəbi qalib gəl- |
| + | midir. 258 miniaturlə bəzədilmikdn |
| + | 4“PYahnaməə (1537, cox hissəsi, Hour- |
| + | ton kolleksiyasında, bir hissəsi isə |
| + | Metropolten-muzeydədir, Nyu-York) |
| + | |
| + | |
| + | 233 |
| + | |
| + | |
| + | və PTərqdə kitab sənətinin ən qiymətli |
| + | incisi sayılan € XəMcəə (1539—43, |
| + | Britaniya muzeyi, London) nӱsxələri |
| + | nəfis dekorativ bəzəyi və zəngin mi- |
| + | niaturlərinə gərə T1Pərqdə miniatur |
| + | boyakarlıqının pah əsərləri hesab |
| + | edilir. Hər iki əsərin miniaturləri- |
| + | ni dəvrun gərkəmli rəssamları Sul- |
| + | tan Məhəmməd, Aqamirək İsfahani, |
| + | Mir Musəvvir, Mirzə Əli Təbrizi, |
| + | Mir Seyid Əli və Muzəffər Əli |
| + | cəkmitdir. Bu dəvrdə Təbrizdə fəa- |
| + | liyyət gəstərən rəssamların, xususi- |
| + | lə Sultan Məhəmməd və onun məktə- |
| + | binin yalnız Azərb. miniaturunun |
| + | deyil, ӱmumiyyətlə PTərq miniatur sə- |
| + | nətinin inkipafında beyuk rolu ol- |
| + | mupidur. Atası Mir Musəvvirlə bir- |
| + | likdə uzun muddət Hindistanda Mo- |
| + | qol hekmdarları Humayun və Əkbərin |
| + | sarayında ipləmini Mir Seyid Əli- |
| + | nin yerli sənətkarların hazırlanma- |
| + | sında, Moqol miniatur məktəbinin |
| + | Yaranması və inkitafında muhum |
| + | lu olmutidur. İyahqulu Nəqqai, Ka- |
| + | mal Təbrizi, Vəlican Təbrizi və 6. |
| + | Təbriz rəssamları muxtəlif devr- |
| + | lərdə stambulda fəaliyyət gestər- |
| + | mi, turk miniatur sənətinin inki- |
| + | pafına əməli kəmək etmiiylər. 16 |
| + | əsrin sonlarında bir sıra Təbriz |
| + | sənətkarları, o cumlədən Məhəmmədi, |
| + | Sadıq bəy Əfiar, Siyavuı bəy, Mir |
| + | Zeynalabdin Təbrizi bir muddət Qəz- |
| + | vində, sonra isə İsfahanda saray ki- |
| + | tabxanalarında ipləmitt, Qəzvin və |
| + | İsfahan miniatur məktəblərinin in- |
| + | kipafına guclu tə”sir gəstərminldər. |
| + | |
| + | T.m.m.-nin tə”sir dairəsi yalnız |
| + | miniatur sənəti ilə məhdudlatmır. |
| + | Onun geniiq yayılmıni bədii uslub |
| + | xӱsusiyyətləri uzun muddət Azərb. və |
| + | İranın divar rəsmləri HƏ dekorativ |
| + | sənətlərində əz əksini tapmıpqdır. |
| + | Bu tə”sir nəticəsində sujetli xalca |
| + | və parcalar, bədii metal və keramika |
| + | sənətində miniatur uslubunu xatır- |
| + | ladan bir cox dəyərli əsərlər yaran- |
| + | mhpidır. |
| + | |
| + | Orta əsrlərdə Azərb. təsviri sə- |
| + | nətini dunya miqyasına cıxaran, sə- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Təbriz miniatur məktəbi: |
| + | |
| + | |
| + | dan kscirirrk: Muzəffər nu. |
| + | |
| + | |
| + | soldan—Sultan |
| + | il tarixlı əlyazmasına miniatur. Britaniya Muzeyi. London: Atqamirək İsfahani |
| + | |
| + | |
| + | Məhəmməd. |
| + | |
| + | |
| + | cSultan Səncər və qarık. Nizami vXəmsəksinin 1539—43 |
| + | , “CD rpuyH ornaHnnapmıHbi CuHAT" |
| + | aRustəmin Akgvanı tə"qib etməsiz (2 və 3-cu miniatӱrlər Firdəvsinin 4//Yahnaməv |
| + | |
| + | |
| + | əsərinin 1537 il tarixli əlyazmasımadır. Metropoliten-muzey. Nyu-York). |
| + | |
| + | |
| + | 234 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nət tarixində ona genin mehpər ra- |
| + | zandıran T.m.m. olmupidur. |
| + | |
| + | ƏƏ: Salamzadə Ə. V., Kəri- |
| + | mov K. C., XUT1 əsrdə Təbriz miniatur" |
| + | məktəbi və rəssam Sultan Məhəmməd, Azərb. |
| + | SSR EA Xəbərləri, 1959, MHI5, Kəri- |
| + | mov K., Azərbaycan miniatӱrləri, Albom, |
| + | B., 1980: yenə onun, Sultan Muxam- |
| + | med i eqo tpkola, M., 1970: Denike B., |
| + | P., Jivopish İrana, M., 1938, Kaziev |
| + | A. K)., Xudojestvennoe oformlenie azer- |
| + | bavdjanskoV inan kniqi X1İ—XUP |
| + | vv., M., 1977, |
| + | |
| + | TƏBRİZ TEATRI—T.t.-nın tarixi |
| + | M. PPəfizadənin 1909 ildə Təbrizdə |
| + | tamapaya qoyduqu birpərdəli “Xəyalatı |
| + | (Ə. B. Haqverdiyev) pyesi ilə bapqla- |
| + | nır (ilk tamaipada M.PTəfizadə, PTeyx |
| + | Həsən Cərəkci, doktor Rəhimxan, Ələs- |
| + | gərxan, Ələkbər Bəradəran, Armenak |
| + | və b. cıxıtid etminlər). Həmin il |
| + | Sidqi Ruhullanın Təbrizə qastrola |
| + | gəlməsi və yerli həvəskarların iptiti- |
| + | gözu ilə bir sıra tamata gestərməsi |
| + | |
| + | ".t.-nın yaranması və təptəkkulu ucun |
| + | zəmin hazırlamıpdır. Təbrizdə teat- |
| + | rın yaranıb inkitpaf etməsi milli |
| + | azadlıq Hərəkatı ilə balı idi. İran |
| + | inqilabı (1905—11) dəvrundə Azər- |
| + | baycan Əyalət Əncuməni və Səttarxan |
| + | teatrın təppkili və maddi vəsaitlə |
| + | tə”min edilməsi haqqında xususi ges- |
| + | tərip vermitdi. Teatrın xususi bina- |
| + | sı olmadıqından tamatalar muxtəlif |
| + | yerlərdə gestərilirdi. 1920 ildə S.. |
| + | Ruhulla, M. PTəfizadə, M. R. Veizza- |
| + | də 3 Muəyyidzadə və b.-nın təpqəbbusu |
| + | ilə Təbrizdə ilk teatr binası—c Xey- |
| + | riyyə teatrıq tikildi. Teatrın səh- |
| + | nəsində N. B. Vəzirovun * Ev tərbiyə- |
| + | sinin bir ipəkliə, . Nərimanovun |
| + | cNadir pahqe, C. Məmmədquluzadənin |
| + | aƏlulərə, Ə. B. Haqverdiyevin “Bəxt- |
| + | siz cavanı, Pəri caduə pyesləri ta- |
| + | mapaya qoyulmutpdur. PPTeyx Məhəmməd |
| + | Xiyabani “Xeyriyyə teatrıuna, 1920— |
| + | 22 illərdə Təbrizdə yatayan C. Məm- |
| + | mədquluzadə teatrın inkipafına mu- |
| + | əyyən kəmək gəstərirdi. Teatrın kol- |
| + | lektivi U, Hacıbəyovun “Aritın mal |
| + | alanə, “Mətədi İbadə operettaları, |
| + | 4cƏsli və Kərəmə operası, Z. Hacıbə- |
| + | yovun - Appıq Qəribə operası ilə Təb- |
| + | riz, Urmiya, Xoy və 6. ipəhərlərdə cı- |
| + | xın etmitdir. 1928 ildə Təbrizdə 700 |
| + | tamapacı tutan 4“PTir-e xortidu teat- |
| + | rı tikildi. Lakin teatrın binasın- |
| + | dan pəxsi məqsədlər ucun istifadə |
| + | edildiyindən və onun səhnəsində Yer- |
| + | li mӱəlliflərin fars dilində bədii |
| + | cəhətdən zəif pyesləri tamaplaya qoyul- |
| + | nyryHnan ellinp-e xopun,y r T.t.-nın |
| + | inkitafına kemək gestərə bilmədi. |
| + | |
| + | |
| + | 1946 ilədək Təbrizdə mӱxtəlif |
| + | truppalar fəaliyyət gestərmiiydir: |
| + | “Azərbaycan artistləri Dəstəsi ə |
| + | |
| + | |
| + | (1909—21, tətpkilatcısı M. PTəfiza |
| + | də), *Cəmiyyəti-islahi-tərəqqiyi-maari- |
| + | |
| + | i-Azərbaycang (1921, yaradıcısı Mu- |
| + | ciriddəvlə), “Ariyenq (“LAriya-Nin- |
| + | jadə, 1922—41), aLyineyi-ibrətəv |
| + | (1924—30, yaradıcısı Mehdi Zəhiri), |
| + | aDram Təbrizə (1929—30: yaradıcısı |
| + | R, ifəpran), 4Təbrizə, “İranu, “Həqi: |
| + | qətə, *FAzərbaycanq, *Firdəevsiz (1941— |
| + | 46) və s. T.t.-nın təpəkkulu və Forma- |
| + | lapimasında M. PQəfizadə, R. PTərqli, |
| + | M. R. Vaizzadə, Ablulla Fərivər, |
| + | Əsədi, Hacıxan Cələbi, Səməd Səbahi, |
| + | Hilal Nasiri, İ. Vəkili, C. Baqca- |
| + | ban, C. Ədib, M. Muzduri, H. Ərəb- |
| + | oqlu və b.-nın muhum xidməti olmui- |
| + | dur. Azərb. sovet teatrının gerkəmli |
| + | xadimləri S. Ruhulla, M. Əliyev, H. |
| + | |
| + | |
| + | TƏBRİZ TEATRI |
| + | |
| + | |
| + | Abbasov, Ə. Qurbanov, Ə, |
| + | Salahlı, İ. İsfahanlı, |
| + | Qəmər xanım, M. Mər- |
| + | danov, İ. Əfəndiyev və 6, |
| + | teatrın inkipafına xey- |
| + | li kəmək gestərmitlər. |
| + | |
| + | Azərbaycan Milli he- |
| + | kumətinin yaranması ilə |
| + | T.t.-nın inkipafında |
| + | yeni dəvr acıldı. 1946 |
| + | ilin mart ayında Təbriz |
| + | Dəvlət Teatrı tətikil |
| + | edildi. Teatr C.Məmməd- |
| + | quluzadənin “Anamın ki- |
| + | tabız pyesinin tamatası |
| + | ilə fəaliyyətə batiladı. |
| + | 1945—46 illərdə T.t.-Ley- |
| + | li və Məcnunqı, “Əsli və |
| + | Kərəmə operalarının və “Artın |
| + | mal alanv, “Mətədi İbadı operetta- |
| + | |
| + | |
| + | larının, M. F. Axundovun “Hacı |
| + | Qaraz, H. Cavidin “Xəyyamə, S. S.. |
| + | Axundovun “Epiq və intiqamı, A. PTir- |
| + | |
| + | |
| + | vanzadənin “Namus, C. Cabbarlının |
| + | “Sevilq, 4Od gəlinir, “1905-ci ildəə, |
| + | V. Pekspirin *Otelloz, F. PQille- |
| + | rin a“Qacaqlarə pyeslərinin, eləcə də |
| + | |
| + | |
| + | yerli muçəlliflərin əsərlərinin |
| + | (4*Azərbaycan nuӱmayitpiz, “Cətirbaz- |
| + | largk, *Azərbaycan anasız, “Ərbab və |
| + | |
| + | |
| + | ƏKİNCİRF və s.) tamapasını gəstərdi. |
| + | Teatrda Məhəmmədəli Vəlizadə, Həzi |
| + | Ətari, Yadulla Nəbati, Qasım PTər- |
| + | baf, Məhəmməd Məhəmmədi, Salman |
| + | |
| + | |
| + | Suleymanpur, Həbib Quluzadə və 6. |
| + | aktyorlar, Leyla Məehsunpur, Capa |
| + | Bəfqəmi, Səfurə Səmburani, Qəmər |
| + | Huseynzadə (Nikpur), Arptalus Mar- |
| + | |
| + | |
| + | tirosyan, Anaxanım Seyfullahi, Sara |
| + | Miyanpur, Validə Kehnəptəhri və b. |
| + | aktrisalar cıxınt etmitlər. 1946 |
| + | ilin dekabr ayında Cənubi Azərb.-da |
| + | milli azadlıq hərəkatının moəlubiy- |
| + | yətindən sonra Təbriz Devlət Teatrı |
| + | daqıldı və T.t.-nın fəaliyyəti da- |
| + | yandırıldı. |
| + | |
| + | Əd. Kəndli"Q., Azərbaycan drama- |
| + | |
| + | |
| + | turqlarının əsərləri Cənubi Azərbay- |
| + | can səhnəsində (1941—1946), Azərb.SSR |
| + | EA Xəbərləri, 1959, 63, Əvəz Sa- |
| + | |
| + | |
| + | dıq, Təbriz teatrı tarixindən, onun |
| + | aSecilmip əsərləriv kitabında, B., 1971, |
| + | |
| + | |
| + | TƏBRİZ XCSYANI (1571--73)—qı- |
| + | zılbatl feodal hakimlərinə qaripı |
| + | Təbriz sənətkarları və pəhər yoxsul- |
| + | larının usyanı. Usyanın batlanma- |
| + | sına Təbriz daruqası Allahqulu bəy |
| + | Ustaclının ezbaitınalıqrı və zul- |
| + | mu bəhalə oldu. Feodal istismarın- |
| + | dan təngə gəlmii təbrizlilər Allah- |
| + | qulu bəyin mulazimlərindən birini |
| + | |
| + | ərcuyə məhəlləsində deydulər. Bir |
| + | necə gӱndən sonra Allahqulu bəy mu- |
| + | qəssir olduqu guman edilən məhəllə |
| + | saginlərindən birini e”dam etdirdi və |
| + | onun basdırılmasına mane oldu. Qə- |
| + | zəblənminy əhali daruqanın bir cox |
| + | mulazimini eldurdu, ezunu isə qacma- |
| + | qa məcbur etdi. İqtipzati tezliklə bu- |
| + | tun pəhəri burudu. Usyancılar daru- |
| + | qanın, seyid və din xadimlərinin, var- |
| + | lıların evlərini qarət etdilər. PTə- |
| + | hər iki ilə yaxın usyancıların əlin- |
| + | də qaldı. Yerli ə"yan və varlılar nə- |
| + | fələrlə usyanı yatırmaq yuyH mahnan |
| + | qolun gendərməsini xahit etdilər. |
| + | Lakin usyanın daha na genitlənəcə- |
| + | Yindən qorxuya dutən 1 Təhmasib |
| + | 11524—76| usyancılara guӱzəttə getməyə |
| + | məcbur oldu. Təbrizə Yusif bəy Ustac- |
| + | lı hakim təyin edildi. O, məhəllə |
| + | batpcıları ilə danıptıqa battladı. |
| + | Lakin ppəhər yoxsulları, o cӱmlədən |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | aArtın mal alanı (U. Hacıbəyov) tamatpasından səhnə, |
| + | |
| + | |
| + | Təbriz teatrı. 1946 |
| + | pəhləvan Yarının batcılıq etdiyi |
| + | usyancı dəstələri mubarizəni davam |
| + | etdirdilər. Danıttıqlar yolu ilə hec |
| + | bir nəticə əldə etməyən Yusif bəy ipah- |
| + | dan kəmək istədi. PTiə ӱləmaları da |
| + | usyancıların əlumunə fitva verdilər |
| + | və bunun piəriətə uyqun olduqunu elan |
| + | etdilər. PPahın əmrilə Qaradaq haki- |
| + | mi Sehrab bəyin bapicılıqı altında |
| + | qızılbaii qopunları pəhərə daxil |
| + | oldu. Qızılbai qopqunu uusyancıların |
| + | məhəllələrini muhasirə etdi. Muqa- |
| + | vimətin əbəs olduqunu gərən usyancı - |
| + | lar ipəhərin muxtəlif yerlərində |
| + | gizləndilər. Lakin Yusi y xeyli |
| + | usyancı tutub həbs edə bildi. Usyan - |
| + | cılara amansız Divan tutuldu. Pəh- |
| + | ləvan Yarı, pəhləvan Əvəz, Alay Hə- |
| + | səncan, Gəycə, Nəpmi, Ləng Musta- |
| + | fanın oqlu PTərəf, palduz PTunci, |
| + | cəkməci Həsən və 6. usyan bazicıla- |
| + | rı ilə yanapı 150-dən cox adam e”dam |
| + | edildi. |
| + | |
| + | Usyan Yatırılsa da hakim dairə- |
| + | lər xalqı sakitlətdirmək və yeni |
| + | iqtitpatiların qarpısını almaq ucun |
| + | bəzi gӱzətitlərə getməyə məcbur oldu- |
| + | lar. 1 Təhmasib əvvəlcə təbrizliləri |
| + | snətkarlıq vergisindən (mal-i muhtə- |
| + | rifə), sonra isə butun divan vergi- |
| + | lərindən azad etdi. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961, |
| + | O nullahi S. M., XİP1—XU11 əsrlər- |
| + | də Təbriz pəhəri, B., 1982, Petrutev- |
| + | sgiNn İ. P., Vosstanie remeslennikov |
| + | i qorodskon bednotı v Tebrize v 1571— |
| + | |
| + | 3 qq., v kn. Sbornik statenN po istorii |
| + | Azerbaddjana, v. 1, B., 1949: İstorin stran |
| + | Azii i Afriki v srednie veka, M., 1968, |
| + | Z gendien O. A., Azerbabdjanskoe |
| + | qosudarstvo Sefevidov v XUT v., B,, 1981, |
| + | |
| + | |
| + | TƏBPH3 YC)AHbi (1908 —09) —mah |
| + | hakimiyyəti və feodallar əleyhinə |
| + | xalq ӱsyanı. Məhəmmədəli ipahın HM" |
| + | perialistlərin kəməyi ilə Tehranda |
| + | mӱrtəce cevrilipindən (1908, 23 iyun) |
| + | sonra bailanmıtidı. Konstitusiyanı |
| + | bərpa etmək pquarı altında baillanan |
| + | usyanda fəhlə, kəndli, ipəhər yoxsul- |
| + | ları və milli burjuaziya iiytirak |
| + | edirdi. Səttarxan, Barırxan və 6.- |
| + | nın rəhbərlik etdiyi T.u.-nı yatır- |
| + | maq ucun 40 minlik qopun gendəril- |
| + | di. TTəhərin 12 məhəlləsindən 11-i |
| + | iah qopunları və irticacılar tərə- |
| + | findən tutulsa da, 20 minlik fədai |
| + | dəstələri 1908 ilin oktyabrında KY- |
| + | cə dəyutilərindən sonra əksinqilabi |
| + | quvvələri iqəhərdən cıxara bildi. T.u: |
| + | Devrundə itəhərdə yerli ezunuidarə or- |
| + | qanı — əncumən yaradıldı. Əncumən |
| + | bir sıra demokratik tədbirlər (var- |
| + | lıların pul və ərzaqı, xanədan mӱlk” |
| + | ləri musadirə edildi və s.) həyata |
| + | gecirdi. 1908 ilin noyabrından Cə- |
| + | |
| + | |
| + | TƏBRİZ XALCACILIQ MƏKTƏBİ |
| + | |
| + | |
| + | nubi Azərb.-ın bir hissəsi Təbriz |
| + | usyancılarının tərəfinə gecdi. İn- |
| + | qilabın mudafiəsi, konstitusiya qay- |
| + | dalarının bərpası, ana dilində maa- |
| + | rif və mədəniyyətin inkipafı sahə- |
| + | SİNDƏ Oir sıra tədbirlər gəruldu. |
| + | RSDFP Zaqafqaziya Tamkanarnabı |
| + | T,u.-na canlı quvvə, silah və s. dəyçii |
| + | ləvazimatı ilə yardım edirdi. T.u. |
| + | İran inqilabının (/905—11) zirvəsi |
| + | olub, onun yeni yuksəlipinə təkan |
| + | verdi. İran irticası usyanı əz quv- |
| + | VƏSİ İLƏ Yatırmaq iqtidarında deyil- |
| + | di, 1909 il aprelin 16-da car qo- |
| + | iunları Təbrizə daxil oldu və usyan |
| + | yatırıldı. İ. Lenin “Dunya si- |
| + | Yasətində alımpqan maddəə, e€bankaH- |
| + | larda və İrandakı hadisələrə adlı |
| + | məqalələrində T.u.-nı ipıqlandır- |
| + | MbiHl və usyanı boran carizmi kəskin |
| + | |
| + | |
| + | tənqid etmiidi (bax Əsər. tam kulliy:- |
| + | yatı, c. 17, səh. 191, 24 — |
| + | sos). 9, 246—47, |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: bax İran inqilabı (1905—11) |
| + | məqaləsinin ədəbiyyatına. |
| + | |
| + | |
| + | TƏBRİZ CSYANI (1920)—İran ho- |
| + | kumətinin murtəce siyasətinə qartı |
| + | antiimperialist xalq usyanı. Hərəkət- |
| + | verici quvvələri fəhlələr, ipəhər yox- |
| + | sulları, sənətkarlar və tacirlər idi. |
| + | |
| + | syanda ziyalıların, milli burjua- |
| + | ziyanın, kəndlilərin, liberal mulkə- |
| + | darların, orta və xırda ruhanilərin |
| + | nӱmayəndələri də iptirak edirdilər. |
| + | Aprelin 6-da battlanan usyana rəhbər- |
| + | lik etmək ucun PTeyx Məhəmməd Xiya- |
| + | baninin balicılıqı ilə İctimai Hey”- |
| + | ət Yaradıldı. Usyancılar Təbrizdə |
| + | əsas devlət idarələrini tutdular. |
| + | Maraqa, Xoy, Ərdəbil və s. iqəhərlər- |
| + | də hakimiyyət usyancıların əlinə kec- |
| + | di. Cənubi Azərb. *“Azadistanə (*Azad- |
| + | lıq elkəsi?u) adlandırıldı. İyunun |
| + | 22-də Xiyabaninin baılıqı ilə |
| + | milli həkumət yaradıldı: iqtisadiy- |
| + | yat, maarif, səhiyyə, qismən aqrar və s. |
| + | sapələr uzrə islahatlar gecirilməyə |
| + | baplandı. T.u.-nın məqsədi butun |
| + | İranda konstitusiyanın həyata geci- |
| + | rilməsi və təkmillətdirilməsi, in- |
| + | gilislərin aqralıqına son qoyulması, |
| + | iah Hekumətinin devrilməsi, burjua- |
| + | demokratik resp. yaradılması, Cənu- |
| + | bi Azərb.-a İran daxilində muxtariy- |
| + | Yət verilməsi, Sovet Rusiyası ilə |
| + | dostluq munasibətləri yaradılması |
| + | və s. idi. PTah hekuməti ingilis im- |
| + | perialistlərinin fəal keməyi ilə |
| + | sentyabrın 11-də usyancılar ӱzərinə |
| + | qopun Yeritdi. Usyan yatırıldı. Səna: |
| + | Ye proletariatının yoxluqu, geniii |
| + | kəndli kӱtlələrinin usyana cəlb olun: |
| + | maması, usyan rəhbərlərinin mudafiə |
| + | məvqeyi tutması, usyanın Umumiran |
| + | milli azadlıq hərəkatından təcrid |
| + | olması və s. Q.u.-nın məqlubiyyətinə |
| + | səbəb oldu. Usyancılara ttiddətli di- |
| + | van tutuldu: sentyabrın 14-də Xiyaba- |
| + | ni vəhtiicəsinə elduruldu. |
| + | |
| + | |
| + | ƏdəTaqisva PT, A., Napionalıno- |
| + | osvobolitelınov dvijqnie vn İranskom |
| + | A aep6afi mxane B 1917—1920 rr., B., 19356, |
| + | Yenə onun, Peix Moxammed Xinbani |
| + | i napionalhno-osnoboditelhnoe dvijenie v |
| + | İranskom Azerbandjane v 1917—1920 qt., v |
| + | kn.: İran. İstorin i sovremennosth. Sb, |
| + | Stateİ, M., 1983: İ vanova M. N., Na- |
| + | inonalhno-osvoboditelınos dpijeniq v |
| + | Prane 1918—1922 rr., M., 1961, |
| + | |
| + | |
| + | . z “4 qo - ə I |
| + | 4 zə AӦəta Hu Bə? 5 ə ən) |
| + | od |
| + | ə .F |
| + | |
| + | |
| + | 3 vil... Fr A . il |
| + | |
| + | |
| + | , iii |
| + | ə , əyə |
| + | |
| + | |
| + | VvİTS-Ir? “ə” FT |
| + | |
| + | |
| + | TƏBRİZ USYANI (1978)—İranda |
| + | mah Hekumətinin xalqa zidd mӱrtəce |
| + | daxili və xarici siyasəti əleyhinə |
| + | baq vermin usyan. T.Y.-HbiH bailən- |
| + | masının əsas səbəbi əlkədə xalq kut- |
| + | lələrinin iqtisadi vəziyyətinin aqır- |
| + | laqiması, demokratik huquq və azad- |
| + | lıqların boqulması, Cənubi Azərb.-da |
| + | guclu assimilyasiya siyasətinin apa- |
| + | rılması və s. olmuidur. PTiələrin |
| + | mӱqəddəs saydıqları Qum i,-ndə ya- |
| + | payan azərb. ruhanilərin Həkumətin |
| + | antidemokratik siyasətinə qariı e ti- |
| + | raz numayitinə cıxmaq carırınına |
| + | cavab olaraq fevralın 18-də (hicri |
| + | HTƏMCH yalanı ilə bəhmən ayının 29-u: |
| + | usyanın İranda 429 bəhmən usyanız |
| + | adlanmasında buradandır) Təbriz əha- |
| + | lisi kucələrə axhıpiydı. Hərəkatda |
| + | fəhlələr, ipəhər yoxsulları, sənətkar- |
| + | lar, tələbələr, məktəb ppagirdləri, |
| + | xırda və orta ticarət burjuaziyası |
| + | və b. iptirak edirdi. Lakin ppah hə- |
| + | kuməti fevralın 19-da polis, ordu və |
| + | hərbi: texnikanın gӱcu ilə usyanı |
| + | boqdu. T.u. əslində 1978—79 illər |
| + | İran inqilabının baltlanqıcı oldu, |
| + | paH rejiminə ilk zərbə vurdu və onu |
| + | antimonarxiya, antiimperialist isti- |
| + | qamətə yənəltdi. ü |
| + | TƏBRİZ XALCAHCILIQ MƏKTƏBİ |
| + | — Azərb.-ın ən qədim va məphur xal- |
| + | cacılıq məktəblərindən biri. Tə6 Ha, |
| + | Ərdəbil, Maraqa, Mərənd, Maku, Xoy, |
| + | rmiya, Zəncan, Qəracə, Heriz, ə- |
| + | rab, Əhmədabad, Miri:p, Əhər, Salmas, |
| + | Gerəvan, Sennə, Qaradaq və s. xalca |
| + | məntəqələrini əhatə edir. Bu ərazidə |
| + | yatmamıni tӱrkdilli tayfalar Hələ qə- |
| + | dimdən xalcacılıqın yaranması və |
| + | inkitpafında muhum rol: oynamıit, |
| + | muxtəlif devrlərdə (Midiya, Əhəmə- |
| + | nilər dəvləti və s.) İran xalca sə- |
| + | nətinin təpəkkulunə ciddi tə ”sirgəs- |
| + | tərmitlər. Orta əsrlərdə PTərqin ən |
| + | muhum ticarət mərkəzlərindən və zən- |
| + | gin pəhərlərindən olan Qəbrizin PTərq |
| + | əlkzləri, eləcə də Avropa ilə ticarət |
| + | əlaqələri xalcacılıq sənətinin sur”- |
| + | ətli inkipafına səbəb olmupidur. |
| + | Artıq 11—12 əsrlərdə cicəklənmə dəv- |
| + | ru kecirən T.x.m. 13—14 əsrlərdə Təb- |
| + | riz miniatӱr məktəbinin bədii xu- |
| + | |
| + | |
| + | susiyyətlərini mənimsəmiii, 16— 17 əsr- |
| + | |
| + | |
| + | lərdə yuksək inkitaf mərhələsinə |
| + | catmıtidı. Bu məktəbə mənsub xov- |
| + | lu və xovsuz xalcalar, həmcinin xsv- |
| + | suz xalca mə mulatları (məfrəii, cu- |
| + | val, cul, xurcun, Heybə və s.) bədii |
| + | tərtibat, rəng ahəngdarlırı, orna- |
| + | mental bəzəklərin muxtəlifliyi ilə |
| + | fərqlənir. T.x.m, əsas xalca kompo- |
| + | zisiyalarına gerə 2 qrupa ayrılır: |
| + | Təbriz və Ərdəbil qrupları. |
| + | |
| + | . Təbriz qrupuna “Təbrizə, cBaxiza- |
| + | yılir, cQərəcəz, cGərəpanə, v Herizə, |
| + | aLəcəkturuncə, cƏfianə, €Araqnbıb, |
| + | |
| + | |
| + | 4Ovculuqa, “Dərd fəsilə kompozisi- |
| + | yaları, ə qrupuna FƏrləbilə, |
| + | “1Peyx Səfi, “P”aha/basıə, 4“Səra- |
| + | |
| + | |
| + | Önə, “Zəncanə, *“Mirə pə cAcma-yum- |
| + | maq cepniləri daxildqr. Xovsuz xal- |
| + | calardan Təbriz qrupuna daxil olan |
| + | məntəqələrdə palaz, kilim, vərni və |
| + | zili, Ərdəbil qrupunla isə vərni, |
| + | zili və cecim daha genin yayılmın- |
| + | “Abip. T.X.M.-HHH € Bar-GehninTə, € bar- |
| + | MELƏb, “Balıqə, “Butaə, “Dərvitə |
| + | c Kətəbəliə, c“Gərdəstə, 4“Gellu, guilə: |
| + | Liz FKuldanlıq, “Leyli və Məcnunə, |
| + | e Məmahupə, eMyuvə, “Namazlıqə, 4 Nə- |
| + | caqlız, cSərvistanə, €Cəpnanvə, €Cə- |
| + | həndə, “Silsiləvi ləcəkə, *Fərhad və |
| + | |
| + | |
| + | 235 |
| + | |
| + | |
| + | PTirinə, “Xəyyamə, 4 Xətai, *Həddadə, |
| + | cCərxi-gulə, c“Ceyranlıə və s. klassik |
| + | kompozisiyaları da məphurdur. Bu |
| + | xalcaların bəzəklərində incə nəbati |
| + | ornamentlər, həndəsi naxınlar, in- |
| + | san və heyvan fiqurları, stilizə edil- |
| + | mip bədii xatt nəvləri (nəsx, nəstə- |
| + | liq və s.), gӱl-cicək, təbiət mənzərə- |
| + | ləri və me”marlıq abidələrinin təs- |
| + | viri əsas yer tutur. T.x.m. iki istiqa- |
| + | mətdə inkipaf etmiiydir: ornamental |
| + | və sujetli xalcalar. Ornamental xal- |
| + | caların (“Ləcəkturuncə, cƏfilanə, |
| + | 4Xətaiə, *İslimibəndlikə və s.) hələ- |
| + | zunlar (spirallar) ӱzərində qurulmui |
| + | mӱrəkkəb kompozisiyası ləcəkli nəba- |
| + | ti naxınlar, qəncə, gӱl, yariaq təs- |
| + | virlərindən ibarətdir. Təbrizdə to- |
| + | xunmuti Ləcəkturuncə kompozisiyalı |
| + | Məuhyp elllcix ӱn xalısı (əlcu- |
| + | su 56, 12m2, 1539, Viktoriya və Albert |
| + | muleyi, London) ornamental xalca- |
| + | ların ən gəzəl numunəsidir. T.x.m.- |
| + | nin sujetli xalcalarından FDərd |
| + | fəsilə, *Ovculuqə (4PQikariə, 17 əs- |
| + | rin əzvəllərinə aid ən yaxiqı numunə- |
| + | si Nyu-Yorkdakı Metropoliten-muzey- |
| + | dədir), “Leyli və Məcnunə, FƏjdaha |
| + | və simurqə, FDərviiə, “Xəyyamı və s. |
| + | kompozisiyalar daha genin yayılmıni- |
| + | dır. Sujetlər, adətən bir-biri ilə |
| + | herulmuli ornamental naxhiilar fo- |
| + | nunda verilir, ritm-hərəkət xalcanın |
| + | arasahəsində bir fiqurun digəri uzə- |
| + | rində yerləitməsi və Ya eyni motivin |
| + | təkrarı ilə gestərilir. |
| + | |
| + | T.x.m.-nin xalcaları azanı |
| + | formada (dəyirmi, uzunsov, kvadrat |
| + | və əlcudə (1 m?-dən—40 l2-dək: bəzi |
| + | hallarda daha cox) toxunulur. By xal- |
| + | caların ilmə Hhund. 2 mm-dən 15 mm- |
| + | lak (nadir hallarda ilmə hund. 49 mm |
| + | olan xalılvra da təsaduf edilir), |
| + | ilmə sıxlıqı 1 m?-də 60 mindən 360 |
| + | minədək (bə”zən 400 mini) olur. Bu |
| + | xalcaların əksərkyyəti qullabı ilmə |
| + | (bəzi hallarda dolama ilmə) usulun- |
| + | da toxunulur. Məqmulatların toxu- |
| + | nulmasında muxtəlif nevlu yun, pam- |
| + | bıq və ipəkdən, qızıl, gӱmuti və di- |
| + | gər metal saplardan istifadə olu- |
| + | nur. İpəkdən, qızıl və gumuçui sap- |
| + | lardan toxunmut xalcaların, xalca |
| + | toxunutilu pərdələrin və xovsuz xal- |
| + | caların inkipaf mərkəzi Təbriz ip. |
| + | olmutdur. T.x.m.-nin xalcaları (xu- |
| + | susilə 4 hissədən ibarət dəst xalı- |
| + | gəbələr) rənglərinin ipuxluquna və |
| + | ahəngdarlıqına gerə də geniii ipehrət |
| + | qazanmıtidır. Xalcaların rəng tərti- |
| + | batında gupəti spektrinin butun rəng |
| + | calarlarından yuksək sənətkarlıqla |
| + | istifadə olunur. Arasahə yerliyində |
| + | Azərb.-ın digar xalcacılıq məktəb- |
| + | lərindən (Qarabaq, Quba-PQirvan, Gən- |
| + | cə-Qazax) fərqli olaraq acıq yaiiful, |
| + | acıq cəhrayı, acıq ipəkəri və s. rəng- |
| + | lər ustun olur. Tund yerlikli (tund |
| + | qırmızı, tund surməyi, tund yalpıl) |
| + | xalcalara da təsaduf elilir. Xalca- |
| + | ların uzərindəki naxhipların rəngi |
| + | arasahə yerliyinin rənginə muvafiq |
| + | olaraq verilir. Hajiyələr Həm rəng, |
| + | həm də naxhıti cəhətdən arasahədən o |
| + | qələr fərqlənmir, əksinə arasahənin |
| + | davamı kimi bədii cəhətdən onu ta- |
| + | mamlayır. |
| + | |
| + | T.x.m.-nin F“Balıqə, F*Sərabiə, FƏf- |
| + | ianə, FLəcəkturuncə kompozisiyaları |
| + | Abiqeronun “Xiləbӱtaə, “Xiləəfiyanə, |
| + | Qarabaqın *“Xanlıqu, “Balıqə xalca- |
| + | ları ilə bədin cəhətdən uyqunluq |
| + | tətpgkil edir. |
| + | |
| + | |
| + | 236 |
| + | |
| + | |
| + | TƏBRİZ XANLIRI |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Təbriz xalcalarının ən gəzəl |
| + | nӱmunələri dӱnyanın bir sıra məii- |
| + | hur muzeylərində, eləcə də SSRİ- |
| + | nin və Azərb.SSR-in bədii kollek- |
| + | siyalarındə (Azərb. İncəsənət Mu- |
| + | zeyi, Azərb. Tarixi Muzeyi, Azərb. |
| + | Xalcası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dəv- |
| + | lət Muzeyi və s.) saxlanılır. |
| + | Yapınzdırma pqəkil, bax səh. 192-193 |
| + | |
| + | Əd. Kərimov L., Azərbaycan xal- |
| + | ca sənətinin əyrənilməsinə dair, cAzər- |
| + | baycan incəsənəti kitabında, B., 1959: |
| + | |
| + | |
| + | yenə onun, Azərbaycan xəlcəsi, c .1, |
| + | B.—L., 1961, yenə onun, Azerbah- |
| + | djanskiN kover, t. 2—3, B., 1983, yenə |
| + | |
| + | |
| + | onun, K izucenikə azerbaӧgdjanskoqo kon- |
| + | rovoqo iskusstva (Tebrizskin tip), İzv.AN |
| + | Azerb.SSR, 1954, 7, Muӱuciri C,, |
| + | Azərbaycan xalcacılıqı, B., 1977, Ab- |
| + | dullaevan., Kovrovoe iskusstvo Azer- |
| + | bandjana, B., 1971. |
| + | TƏBRİZ XANLI RI—18 əsrin or- |
| + | talarında Azərb.-da yaranmınq feo- |
| + | dal dəvləti. Xoy, Naxcıvan, Tapanar, |
| + | Sərab və Maraqa xanlıqları ilə həm- |
| + | sərhəd olmuidur. Mərkəzi Təbriz 1. |
| + | idi. Əhalisi əkincilik, barcılıq, |
| + | qismən də maldarlıqla məpqul olur- |
| + | du. Sənətkarlıq və ticarət inkitaf |
| + | etmiddi. Təbriz, Guney və Mərənd Ma- |
| + | hallarına bəlunurdu. Ayrı-ayrı ma- |
| + | halları bəylər, naiblər, kəndxudalar |
| + | və b. idarə edirdi. Xan və divanxana |
| + | mə murlarının huququ qeyri-məhdud |
| + | idi. Xanlıqın daimi qopunu (bə”zi |
| + | məlumatlara kərə 10 min nəfər) |
| + | vardı. Muharibə zamanı xanın sərən- |
| + | camına mahallardan cərik dəstələri |
| + | gendərilirdi. T.x.-nda divan, xalisə, |
| + | mӱlk, vəqf, camaat torpaq mulkiyyəq |
| + | Torisları məvcud idi. Kəndlilər və |
| + | pəhər sənətkarları onlarca vergi ve- |
| + | rir və muxtəlif mӱkəlləfiyyət daqtpı- |
| + | yırdılar T.x. baltiqa xanlıqlara nis- |
| + | bətən siyasi cəhətdən zəif idi. T.x.- |
| + | nın siyasi həyatında dumbuli tayfa |
| + | balicıları muhum rol oynayırdı. |
| + | Nadir pahın ədumundən sonra |
| + | (1747) Təbrizdə yalancı ppahzadələrdən |
| + | ə əzunu, 11 Sam Mirzə adı ilə |
| + | uı elan etdi. Lakin o mustəqil |
| + | devlət Yaratmaq niyyətində olan Azərb. |
| + | dalı Əmiraslan xana məqlub oldu. |
| + | Əmiraslan xan qısa muddətdə Təbriz, |
| + | Xalxal, Ərdəbil və Cənubi Azərb.-ın |
| + | bir sıra batqa əyalətlərini ezunə |
| + | tabe etdi. Əmiraslan xan İranda Adil |
| + | pah adı ilə Həkmdar e”lan edilən |
| + | Əliqulu xanın, 1748 ilin sonupda isə |
| + | onun saray cevrilipqi nəticəsində tax- |
| + | ta cıxmın qardapı İbrahim Mirzə- |
| + | nin hakimiyyətini tanımadı. İbra- |
| + | him Mirzə bəyuk quvvə ilə Əmiras- |
| + | lan xanın uӱzərinə hucum edib onu |
| + | məqlubiyyətə uqratdı. Təbrizə gələn |
| + | İbrahim Mirzə əzunu ipah e”lan etdi. |
| + | Lakin Məphəd və İsfahanda usyan |
| + | baiy verməsindən xəbər tutan İbrahim |
| + | mah Ə “ə nu sbnən olan Məhəm- |
| + | məd xanı Qəbrizə hakim təyin edərək |
| + | iəhərdən cıxdı. Məihəddə vurulima |
| + | zamanı İbrahim iyah həlak olarkən, |
| + | təbrizlilər usyan qaldırıb Məhəmməd |
| + | xanı əldurdulər. Azərb. torpaqları - |
| + | nı vahid dəvlət daxilində birləi- |
| + | dirmək siyasəti yurudən urmiyalı Fə- |
| + | təli xan Əfiar yaranmıiy ipərəitdən |
| + | istifadə edərək digər Azərb. feodalı |
| + | Naqı xanla birlikdə hucuma gecib |
| + | Təbrizi tutdu və əz paytaxtını Urmi- |
| + | Yadan oraya gecurtdu. Feodal ara mu- |
| + | haribələrində fəal ittirak edən |
| + | Fətəli xan Əftar cox vaxt Təbrizlə |
| + | gərunmurdu. Onun Kərim xan Zəndlə |
| + | |
| + | |
| + | muharibədə olmasından istifadə edən |
| + | qacar tayfa baqicısı Məhəmmədhəsən |
| + | xai 1757 ildə Təbrizə hucuma kecdi. |
| + | Maneəsiz iahərə daxil olan Məhəm- |
| + | mədhəsən xan oqlu Ara Məhəmməd xanı |
| + | Qəbrizə hakim tə”yin etdi. Məhəmməd- |
| + | həsən xan sonralar Urmiya qalasını |
| + | almaqa və Fətəli xan Əfiarı da |
| + | əzundən asılı vəziyyətə salmaqa nail |
| + | oldu. Lakin Məhəmmədhəsən xan Kərim |
| + | xan Zənd ilə vuruzimada məqrlubiyyətə |
| + | uqradı. Yenidən mustəqil siyasət yu- |
| + | ima bapplayan Fətəli xan Əfiyar |
| + | |
| + | əbrizin idarəsini Nəcəfqulu xan |
| + | Dumbuliyə taqipırdı. |
| + | |
| + | 1760 ildə Azərb.-a hucum edən Kə- |
| + | rim xan Zənd Təbrizi muhasirəyə al- |
| + | lı. Lakin ciddi muqavimətə rast gə- |
| + | lib geri cəkilməyə məcbur oldu. Kə- |
| + | qrim xan bir ildən sonra yenidən Təbri- |
| + | zə hucum edib ipəhəri ələ gecirsə də |
| + | dumbuli tayfasının etimadını qa- |
| + | zanmaq və əz tərəfinə cəkmək məqsədi |
| + | ilə Nəcəfqulu xanı yenidən Təbrizə |
| + | hakim təyin etdi. Lakin tezliklə Hə- |
| + | cəfqulu xan xeyli guӱclənmii xoylu |
| + | Əhməd xandan asılı vəziyyətə dulidu. |
| + | O, lazım gəldikdə Əhməd kana qolun, |
| + | pul və s. vasitəsilə kəmək edirdi. |
| + | |
| + | əcəfqulu xanın vəfatından (1780) |
| + | sonra hakimiyyətə oqlu Xuladad xan |
| + | kecdi. Xudadad xan Xoy xanlırından |
| + | asılılıqa son qoyaraq mustəqil siya- |
| + | sət yurutməyə baplladı. Əhməd xan və |
| + | qarabaqlı İbrahimxəlil xan ittifaq |
| + | baqlayaraq Təbrizə hucum edib nrəhəpu |
| + | muhasirəyə aldılar. PTəhər ə”yanları- |
| + | nın xəyanəti nəticəsində Təbriz mut- |
| + | təfiqlərin əlinə kecdi. Xudadad xan |
| + | həbs edildi. T.x. mustəqilliyini iti- |
| + | rib Xoy xaplıqrına tabe edildi. T.x.- |
| + | nın ərazisi sonralar Qacarlar dəevlə- |
| + | tinin tərkib hissəsinə cevrildi. |
| + | |
| + | Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961: |
| + | Dəlili H. Ə., Azərbaycanın cənub |
| + | xanlıqları (XUİT əsrin ikinci yarı- |
| + | sında), B., 1979: bax həmcinin Təbriz mə- |
| + | qaləsinin ədəbiyyatına. |
| + | |
| + | |
| + | TƏBRİZİ Əbu Səid (11 əsrin sonu— |
| + | 12 əsrin əvvəli)—Azərb. filosofu. |
| + | 1123 ildən əvvəl Beyhəq p.-nə səfər |
| + | edibmit. Əli ibn Zeyd Beyhəqi mutə- |
| + | fəkkirin Hikmət, xususən fəlsəfi |
| + | kateqoriyalar sahəsində iiəhrət tap- |
| + | dıqını gəstərmiii, kəlamlarından |
| + | nӱmunələr vermitdir. T. əqli yetkin- |
| + | lik, səxavət və təvazəkarlırı yuksək |
| + | qiymətləndirmi—i, bunların əksini |
| + | pisləmi(iiDir: “Varlı o kəsdir ki, |
| + | acgezluk buxovunda əsir deyildirə: |
| + | aDostlarla lovqa davranan adam onla- |
| + | rın səmimi məhəbbətini qazana bil- |
| + | MƏ35, “Birisi tərəfindən tə“riflən- |
| + | DİKDƏ vəcdə gəlib sevinən ppəxs, əzu |
| + | eəzunu tə rifləmiti kimidirə 4 Malik |
| + | olmadıqın keyfiyyətə gerə səni tə”- |
| + | rifləsələr, ələ salmınu olarlarə. |
| + | Əd.: Məmmədov Z. C., Azərbay- |
| + | kk əsrlərdə fəlsəfi fikir, |
| + | |
| + | |
| + | QAL əlil dı xə url giz əlkə |
| + | |
| + | |
| + | AR ə |
| + | |
| + | |
| + | TƏBRİZİ Əminəddin Muzəffər ibn |
| + | Əbulxeyr Varani (1:69, Təbriz — |
| + | 1224, PQiraz)— Azərb. muctəfəkkiri, |
| + | fəqih, mutəkəllim. Baqladda Nizamiy- |
| + | yə, Misirdə Nəsiriyyə mədrəsələrində |
| + | dərs demipdir. Uc cilddə “Simt əl- |
| + | fəraidə (4 Mirvarilər həmayiliə), iki |
| + | cilddə “Səbt əl-məsailə (4 Məsələlə- |
| + | rin səlisia) və b. əsərlər yazmıit, |
| + | |
| + | |
| + | Əbu Hamid Qəzalinin və Fəxrəddin |
| + | Razinin fiqhə və kəlama dair trak- |
| + | tatlarını xulasə etmiptdir. |
| + | |
| + | Ədl Məmmədov Z. C., XPQ əsr- |
| + | də yappamıti bə"zi Azərbaycan mӱtəfəkkir: |
| + | ləri haqqında, Azərbaycan SSR EA Xə- |
| + | bərləri (tarix, fəlsəfə və huquq seriya- |
| + | sı), 1968, X Z. |
| + | |
| + | |
| + | TƏBRİZİ Məhəmmədrza ibn Əbdulmu- |
| + | təllib (? —1698, Tehran)— Azərb, fi- |
| + | losofu, fəqih. “Kitab əl-itparət fi-l- |
| + | fiqhə (“Fiqhə dair iparət kitabı), |
| + | aKitab ət-pəfaə (4PQəfa kitabı), |
| + | aPQərh əl-Məfatihə (eəl-Məfatihin |
| + | ipqərhiə) və s. əsərləri var. Həyat və ya- |
| + | radıcılıqı haqqında məlumat azdır. |
| + | |
| + | Əd. Əminzadə Ə. Ə., Azərbay- |
| + | canda fəlsəfi və ictimai-siyasi fikir |
| + | tarixindən, B., 1972, |
| + | |
| + | |
| + | TƏBRİZİ Rəcəbəli (7? — 1669 )— Azərb. |
| + | filosofu. Dəvrunun əsas bilik sahə- |
| + | lərinə yiyələnən T. *İsbat əl-vacibə |
| + | (4 Vacib varlıqın isbatı), vəl-Əsl- |
| + | əl-əsilə (FƏsl əsasə) və b. əsərlərin |
| + | muəllifidir. Vahid təxəllusu ilə |
| + | təkin ipe”rlər də yazmınmdır. T. |
| + | zərb.-da Aristotel ən”ənələrinin da- |
| + | vamcısıdır. Onun yaradıcılıqrında |
| + | iiraqiliyin və sufiliyin də mçəyyən |
| + | təqsiri duyulur. Peripatetik filosof |
| + | kimi T.-nin varlıq tə limi ortodok- |
| + | sal islam ideoloqlarının əqidələri |
| + | ilə uzlapqmır. Varlıqrı on geni |
| + | həcmli anlayıtp saymıli, mahiyyətin |
| + | varlıqa nisbətdə ikinci olması haq- |
| + | qındakı peripatetik muddəaya tərəf- |
| + | dar cıxmhipdır. O, İyərq peripate- |
| + | tizminin emanasiya nəzəriyyəsini, hər |
| + | cəhətdən xalis bəsit vahiddən yalnız |
| + | vahid cıxdıqını, məvcudat silsilə- |
| + | sində səbəbiyyət əlaqəsinin olduqunu |
| + | qəbul etmiidir. T.-yə gərə, səbəb ilə |
| + | nəticə arasında əzunəməxsus munasi- |
| + | bət, substansional baqlılıq vardır. |
| + | FƏsl əsasə traktatında maddə və for- |
| + | ma, hərəkət və 6. kateqoriyalar peri- |
| + | patetizm məvqeyindən arapdırılmıin- |
| + | dır. Q. allahın ipəxsiyyətsiz varlı - |
| + | qına inanmaqla bərabər, onu məvcuda- |
| + | tın varlıqından xaric saymıti, PTərq |
| + | peripatetizminə sadiq qalaraq, pan- |
| + | teist dunyagerupqundən uzaq olmustidur. |
| + | Ədl Məmmədov Z. C., Azərbaycan- |
| + | |
| + | |
| + | əə əm əsrlərdə fəlsəfi fikir, B., |
| + | |
| + | |
| + | TƏBRİZİ— Azərb.-da xalq seleksiyası |
| + | yolu ilə alınmınq yuksəkkeyfiyyətli |
| + | sufrə uzumu sortu. Gəncə sufrə uzumu |
| + | də adlanır. Tənəyi guclu boy atır: ci- |
| + | cəyi ikicinsiyyətlidir. Tam yetitmin |
| + | giləsi ar-qızılı rəngdə olur: orta |
| + | muddətdə Yetipir. Vegetasiya dəevr |
| + | |
| + | 223 gӱnədək olur. PYirəsində zə, |
| + | iqəkər, 5,4 q/l turipu var. Hər 1/4-dan |
| + | 119—150 s-dək məhsul yıqrılır. Sen- |
| + | tyabrın ortasında yetipir, Azərb.SSR |
| + | uzum sortları standartına daxildir. |
| + | TƏVƏKKUL İBN BƏZZAZ (Yu |
| + | U)0, Tavəkkuli ibn İsma- |
| + | il əl-Ərdəbili (?—?)–-Səfəvi |
| + | tarixcisi (14 əsr), “Səfvət əs-səfaə |
| + | (*“Saflıqın saflıqıq) agioqrafik |
| + | əsərinin muəllifi. Səfəvi ipeyxi |
| + | Sədr əd-dinin muridi olmuppdur. |
| + | Səfəvilərin əcdadı peyx Səfi əd-di- |
| + | nin həyat və fəaliyyətinə həsr olun- |
| + | mut əsəri Ərdəbil c“Səfəviyyəə təriqə- |
| + | tinin tarixinin eyrənilməsində muhum |
| + | mənbədir. Səfi əd-diani cturk peyxir, |
| + | aturk piriq adlandıran .i. H.-ın |
| + | məqlumatları Səfəviləri farslap- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dırmatqa calıpan İran burjua təd- |
| + | qiqatcılarının cəhdlərinin əsassız |
| + | olduqunu gəstərir. Fars dilində ya- |
| + | zılmınph = Səfvət əs-səfaə 1911 ildə |
| + | Bombeydə nəpqr olunmutdur. |
| + | |
| + | ƏƏ.: Əfendiev O. Ak osvetde- |
| + | nikə nekotorıx voprosov istorii Sefevi- |
| + | dov v Sovremennon iranskon istorioqra- |
| + | fii, v kn.: Protiv burjuaznıx falhsi- |
| + | |
| + | |
| + | fikatorov istorii i kulıt - |
| + | djana, B., 1978. ulıturı Azerbani |
| + | |
| + | |
| + | TƏQVİM—beyuk vaxt intervalları |
| + | nın hesablanması sistemi. Əsasını |
| + | gəy cisimlərinin hərəkəti ilə əla- |
| + | tədar olan dəvri təbiət hadisələri |
| + | təpkil edir. T.-in inkipaf tarixin- |
| + | də xalqların təsərrufat tərzinin |
| + | imərtləri əz əksini tapır. T.-də-qilin |
| + | fəsillərinin, gecənin |
| + | |
| + | |
| + | | BƏ KYHAYAYH |
| + | nəvbələtməsindən, Ay səfhələrinin |
| + | dəyipməsindən istifadə edilir. Gun, |
| + | |
| + | |
| + | sinodik ay və tropik il vahidləri on- |
| + | larla əlaqədardır. Tam sayda sinodik |
| + | ay və orta gunəiz gӱnlərindən ibarət |
| + | tropik il olmadıqından T. yaratmaq |
| + | cox cətindir. Znev T. yaradılmındır: |
| + | Gunəi təqvimi (əsas vahidi tropik |
| + | ildir), Ay (qəməri) T.-i (əsas vahidi |
| + | sinodik aydır) və Ay-Gunəp (əsas va- |
| + | Hidi ay və ildir) T.-i. Sonuncu T. cox |
| + | mӱrəkkəbdir. Burada Gunəptin hərəkə- |
| + | ti Ay səfhələrinin nəvbələtiməsi ilə |
| + | uzlatpdırılır. Gunəiz təqvimində |
| + | ilin baplanqıcı həmitə eyni vaxta |
| + | dupqur. Ay təqvimində isə batqa fəslə |
| + | dulpqə bilər. Vaxtı Ay səfhələrinə və |
| + | fəslin real dəyitməsinə gərə hesab- |
| + | layarkən yaranan təhrifi ləəv etmək |
| + | ucun Ay təqvimində əlavə ay qəbul edi- |
| + | lir. Bu duzəliiydən sonra alınan təq- |
| + | vim Ay Gunəp T.-i adlanır. Xristian- |
| + | lıq qəbul edilənədək bu təqvim bir |
| + | cox əlkədə iplədilmitdir. Ay-Gunəpt |
| + | və Ay təqvimləri Afrikanın, Yaxın |
| + | və Uzaq PTərqin bir cox əlkəsində i11- |
| + | lədilir. Gunət T.-i ən genii yayıl- |
| + | mıtpi beynəlxalq T.-dir. İlk Gӱunət |
| + | təqvimi Yuli təqvaimidir. RSFSR |
| + | XKS-nin dekreti ilə Rusiyada Qri- |
| + | qori təqvimi qəbul edilmitdir (24. |
| + | 1.1918). T.-də ilin sıra nemrəsi tiər- |
| + | ti baplanqıcdan gəturulur (bax Era). |
| + | İttilətdiyimiz T.-in batilanqıcı 4 İsa- |
| + | nın doqulduqu. ısə hesab edilir. |
| + | SSRİ-də belə T. hesablama sistemi |
| + | cbizim erah, yaxud cyeni eraxjx adla- |
| + | nır. Umumdunya T.-i yaratmaq ucun T. |
| + | islahatı problemi ilə BMT-nin İQ- |
| + | tisadi və İctimai PQurası məqul |
| + | olur (bax həmcinin Hicri təqvim), |
| + | |
| + | Əd. Biqerman öÖ., XpoHonorun |
| + | Drevneqo mira, per. s anql., M., 1975, |
| + | İdelhson N. İ., İstoril kalendari, |
| + | zə kn.: Əpodı po istorii nebesnov mexa- |
| + | niki, M., 1975, Selepnikov S,İ,, |
| + | |
| + | |
| + | İstoril kalendari i xronoloqii, 3 izd., |
| + | M., 1977. |
| + | |
| + | |
| + | TƏQVİM AYI —təqvimə gərə ayın |
| + | İLK və son KYHNTƏPH arasıpdakı mud- |
| + | dət. Qriqori təqvimində və Yuli təq- |
| + | vimində 28—31 gundur. |
| + | TƏQVİM İLİ—təqvimə gerə |
| + | İLK və son gӱnləri arasındakı mud- |
| + | dət. Qriqori təqvimində adi il 365, |
| + | R il isə 366 gundur. |
| + | |
| + | "QİB (hərbidəy)— geri cəkilən duiq- |
| + | məni tamamilə darmadaRrRın etmək MəT- |
| + | sədilə hucum. Q. aviasiya, raket və |
| + | atəi zərbələri endirilməsini, qopyun- |
| + | ların surətlə hərəkət edərək du/11- |
| + | mənin cinahlarına və arxasına cıx- |
| + | maqla onu muhasirəyə almaqı, qrup- |
| + | lara ayıraraq məhv etməyi nəzərdə |
| + | |
| + | |
| + | ilin |
| + | |
| + | |
| + | TƏDAVUL |
| + | |
| + | |
| + | tutur. T. surətlə, fasiləsiz, gecə və |
| + | gӱndӱz, qӱvvələrin yuksək fəallıqrı |
| + | ilə duiməni darmadaqkın edənədək, |
| + | getdiyi Yolla (frontal) və ya paralel |
| + | istiqamətdə aparılır. |
| + | |
| + | TƏQLİD, psixologiyada—6baii- |
| + | qalarının hərəkət, əməl hə iplərini |
| + | təkrar etmək, yamsılamaqy bu zaman |
| + | insanda rəftarın yeni formaları ya- |
| + | ranır. Heyvanlarda T.-in ibtidai for- |
| + | malarına təsaduf edilir. İnsanlar- |
| + | da keyfiyyətcə baiqadır və xusu- |
| + | silə upyaq Yalilarında yeni davranıni |
| + | formalarına yiyələnməkdə muhum rol |
| + | oynayır. |
| + | |
| + | TƏQLİDCİLİK, epiqonculuq |
| + | —-ədəbiyyat və incəsənətdə muəyyən cə- |
| + | rəyan və ya bədii usul ən”ənələrinin, |
| + | obraz, sujet və motivlərinin, uslub |
| + | xususiyyətlərinin qeyri-yaradıcı, me- |
| + | xaniki iəkildə qəbul edilməsi. İste”- |
| + | dadsız təqlidcilər əsərlərini hər |
| + | hansı bir muəllifin əsərinə oxiyat- |
| + | maqa calıpnırlar ki, bu da Həmin |
| + | əsərləri əezunəməxsus məzmun və for- |
| + | madan məhrum edir, onları orijina- |
| + | lın sənuk, bəsit təkrarına cevirir. |
| + | T. dunya ədəbiyyatında, eləcə də |
| + | klassik PDərq, o cӱmlədən Azərb. poe- |
| + | ziyasında da məvcud olmutdur. Azərb. |
| + | poeziyası tarixində Nizami və Fuzu- |
| + | lini onlarla iair təqlid etmipt- |
| + | |
| + | |
| + | dir. |
| + | |
| + | TƏQRİBİ DUSTURLAR — /(x) — |
| + | | *(x)--e(x) dusturundan alınan riyazi |
| + | dusturlar: burada e(x)—xətadır və qiy- |
| + | mətləndirmələn sonra atılır. Onda |
| + | T.d. /(x)=/*(x) ipləklində olur. Məs., |
| + | (1-xy-142x dusturu (1--x)2 ifadə- |
| + | SİNDƏN KİCİK |X| ucun alınır və x= |
| + | = 0,0707, 0,0223 olduqda uyqun olaraq |
| + | yuzdə bir, mində bir dəqiqlik tələb |
| + | hesablamada |
| + | |
| + | |
| + | olunan | itlədilir. |
| + | TƏQRİBİ İNTEQRALLA MA — hazas- |
| + | lama riyaziyyatının belməsi: muəyyən |
| + | |
| + | |
| + | inteqralın təqribi hesablanması usul- |
| + | ları ilə məpquldur. Qa, B|-də iəsil- |
| + | məz /(a) funksiyasına uyqun E(l) ibti- |
| + | dai funksiyasının a —d BƏ x b HƏTTƏ- |
| + | lərində qiyməti məqlumdursa, Nyuton |
| + | — Leybnits dusturuna əsasən Y(/)= |
| + | = E(Ӧy—E(a), məqlum olmadıqda isə |
| + | /(f) öanıra usulla (məs., kvadratura |
| + | dusturu ilə) hesablanır (bax Duzbu- |
| + | caqlılar dusturu, Trapesiyalar dus- |
| + | turu, Simpson dusturu). |
| + | |
| + | Ədə Məmmədov R., Ali riyaziy- |
| + | yat gursu, H. 2, B., 1981: Berezin İ. |
| + | S. Jidkov N. P., Metodı vıcisle- |
| + | nil, 3 izd., c. 1, M., 1966, Krılon V. |
| + | |
| + | |
| + | İ., Priblijennoe vıcislenie inteqralon, |
| + | |
| + | |
| + | 2 izd., M., 1967, Sobolev S. L., Vve- |
| + | |
| + | |
| + | ə v teorik KyÖaTypHbix diopuya, M., |
| + | |
| + | |
| + | TƏQRİBİ HESABLAMA—verilənlə- |
| + | ri və ya hec olmasa nəticəsi uykun kə- |
| + | miyyəqlərin həqiqi qiymətlərini təqri- |
| + | bi ifadə edən ədədlər olan hesablama. |
| + | Məsələlərin təqribi həlli ilə əlaqə- |
| + | dar yaranmıltdır. T.H.-nın qayda və |
| + | usullarının nəzəriyyəsi ədədi usul- |
| + | lar adlanır (bax Ədədi uşul). |
| + | |
| + | TƏQRİBİ HƏLL, diferensial |
| + | tənliyin T. H.-i — diferensial |
| + | tənliyin axtarılan xususi həllinə |
| + | muəyyən dəqiqliklə yaxınlatan anali- |
| + | tik ifadənin və Ya təqribi qiymətin |
| + | tapılması. Bu ifadə sıra ipqəklində |
| + | (quvvət sırası, triqonometrik sıra |
| + | və s.), ardıcıl yaxınla:ima usulu, |
| + | Rits və Qalyorkin uşilu, kicik para- |
| + | metr usulu və Caplıgin usulu ilə ta- |
| + | pılır. Həll sonsuz sıra tpəklində |
| + | |
| + | |
| + | 237 |
| + | |
| + | |
| + | axtarılırsa, T.H, sonlu parcada ta- |
| + | pılır. |
| + | |
| + | Əd.: bax Təqribi inteqrallama mə- |
| + | qaləsinin ədəbiyyatına. |
| + | |
| + | |
| + | TƏQSİR, huquqda— huquq norma- |
| + | sının tələblərini pozan ictimai təh- |
| + | lukəli hərəkətin və ya hərəkətsizli- |
| + | yin daxili, subyektiv cəhəti. T. /pəx- |
| + | sin tərəqdiyi əməlin xarakterinə və |
| + | onun nəticəsinə psixi munasibəti- |
| + | dir. T. anlayımyına qəsd və e h- |
| + | tiyatsızlıq, civayət huququnda |
| + | isə cinayətin motivi, məqsədi və digər |
| + | subyektiv cəhətlər də daxildir. Ci- |
| + | nayət etmiil (yaxud huququ pozmuil) |
| + | iəxs əz hərəkətinin və ya hərəkətsiz- |
| + | liyinin ictimai təhlukəli olduqunu, |
| + | onun ictimai-təhlukəli nəticələrini |
| + | əvvəlcədən gərdukdə və bunları arzu |
| + | etdikdə və ya belə nəticələrin baii ver- |
| + | məsinə pquurlu surətdə yol verdikdə |
| + | cinayət (yaxud əməl) qəsdən edilmiii |
| + | hesab olunur. Cinayət etmii (Yaxud |
| + | huququ pozmuti) pəxs ez Hərəkat və ya |
| + | hərəkətsizliyinin ictimai-təhlukəli |
| + | nəticələr verə biləcəyi imkanını |
| + | əvvəlcədən germçii, lakin onların qar- |
| + | pısını alacarınayelbeyinliklə umid |
| + | baqlamıpdırsa, yaxud da bu nəticələ- |
| + | rin bali verəcəyini qabaqcadan germə- |
| + | li və ya gərə bilməli olduqu halda |
| + | onları gərməmiidirsə, cinayət (yaxud |
| + | əməl 5” uzundəv tərədil- |
| + | mil hesab olunur. | |
| + | |
| + | TƏQSİRSİZLİK PREZUMPİSİYA- |
| + | Cbi (nar. praesumptio--kyMmaH) — hy- |
| + | quqda hal: buna əsasən muttəhim təq- |
| + | siri qanunla muəyyən olunmuiy qayda- |
| + | da subut edilməyənədək təqsirli he- |
| + | sab olunmur. T.p. ilk dəfə İnsan və |
| + | vətəndai huquqları bəyənnaməsində |
| + | (1789) elan edilmitidi. T.p. prinsipi |
| + | muasir burjua qapunvericiliyində və |
| + | burjua cinayət prosesi elmində qəbul |
| + | edilsə də, burjua dəvlətlərinin məh- |
| + | kəmə praktikasında təqsirlik tə |
| + | zumpsiyası ustundur. T.p. İnsan pu- |
| + | quqları bəyannaməsində (1948) ləsbit |
| + | olunmuqidur. Sovet cinayət prosesində |
| + | T.p.-nın məqsədi ataqıdakılərdır. |
| + | məxsiyyətin huquqlarını mudafiə et- |
| + | mək, muttəhimin konstitusiyada elan |
| + | edilmit mudafiə huququnu Həyata ge- |
| + | cirmək, təqsirsiz pəxsi qanunsuz və |
| + | əsassız olaraq cinayət məs”uliyyətinə |
| + | cəlb olunmaqdan mudafiə etmək. T.p. |
| + | prinsipi SSR İttifaqı və multəfiq |
| + | respublikaların cinayət mchakimə ic- |
| + | raatının Əsaslarında (1958), SSRİ |
| + | Ali Məhkəməsi plenumunun 1969 il |
| + | 30 iyun tarixli 4“ Məhkəmə həkmu ba- |
| + | rəsindəz qərarında və s.-də əks edil- |
| + | |
| + | |
| + | mipidir. |
| + | TƏTTVİ (əp. A.lai? — KƏCMƏ, ayırma)— |
| + | ile”rin hər bir misrasında durruya) |
| + | fasiləyə əsaslanan belgu. T. həm he- |
| + | ca və əruz vəznlərində, həm də sər- |
| + | bəst ppe”rdə olur. Vəzndən asılı |
| + | olaraq, hər misrada bir, iki və Ya |
| + | daha cox T. ola bilər. PPe”rin səlis- |
| + | liyi, ahəngdarlıqrı T.-lərin dəqiq- |
| + | liyindən, yerli-Yerində olmasından |
| + | cox asılıdır. |
| + | |
| + | TƏDAVUL—əmək məhsullarının və |
| + | balqa mulkiyyət obyektlərinin alrı- |
| + | satqı yolu ə mubadiləsi forması |
| + | əmtzə təsərrufatı ucun xarakterik- |
| + | dir. T. bilavasitə mӱbadilədən (Ə—Ə ) |
| + | onunla fərqlənir ki, o pul vasitəsilə |
| + | (Ə—P—Ə), yəqni əmtəənin pula, pulun |
| + | da yenidəv əmtəəyə cevrilməsilə həyata |
| + | kecirilir. T. tarixən əmtəə istehsa- |
| + | |
| + | |
| + | 238 |
| + | |
| + | |
| + | TƏDAVUL VAXTI |
| + | |
| + | |
| + | kı –——Tj–—ih———jsjt—qkjtj-—jqKtjjjijjdjİiikkhg—jhqjhqtjimm,—Dbjıcık |
| + | |
| + | |
| + | lı ilə meydana gəlir və kapitalist |
| + | istehsal usulunda ən yuksək inkipaf |
| + | nəqtəsinə catır. Əmtəz istehsalı |
| + | və Q.-u zəminində kapitalın T.-u mey- |
| + | dana gəlir. Kapitalist T.-u ND—Ə—P: |
| + | (mənfəətlə satmaq naminz almaq) dus- |
| + | turu uzrə ba verir. Bu umumi dus- |
| + | turla kapitalın T.-u məqsədi KƏCTƏ- |
| + | rilsə də, mənfəətin əmələ gəlməsi |
| + | mənbəyi —ə=1i quvvəsinin istismarı |
| + | gərunmur. Kapitalın T.-unun həp yu |
| + | forması (pul, kapital, məhsuldar |
| + | kapital və əmtəə kapital) kapitaliz- |
| + | min ziddiyyətlərini kəskinlətdirir, |
| + | lakin eyni zamanda kapitalist istis- |
| + | marını da pərdələyir, fetitlətdi- |
| + | rir (bax Təkrar istehsal, İqtisadi |
| + | behranlar). Kapitalizmə məxsus zid- |
| + | diyyətlər T. prosesini ləngidir. T. |
| + | vaxtı artdıqca, daha cox kapital və |
| + | əmək istehsal dairəsindən T. dairə- |
| + | sinə kecir, qeyri-məhsuldar əməyin |
| + | xus. c., xalis tqədavul xərcləri ər- |
| + | tır. Butun bunlar məhsuldar quvvə- |
| + | lərin inkipafını ləngidir. Sosia- |
| + | LİZMDƏ ƏMTƏƏ VƏ PUL saxlanıldırın- |
| + | dan, əmtəə T.-uӱ də qalır. Onun xarak- |
| + | teri sosialist mulkiyyəti ilə MYƏİ- |
| + | yən olunur. T. sosializmin əsas iqti- |
| + | sadi qanununun tələblərinə və kommu- |
| + | nizm quruculuquna xidmət edir. Sosia- |
| + | lizmdə istehsal vasitələrinin əsas |
| + | hissəsi dəvlət mulkiyyətində olluqrun- |
| + | dan, 1 tӱvvəsi isə artıq əmtəə ol- |
| + | madıqından T. dairəsi də kapitalizm- |
| + | dəkinə nisbətən məhduddur. Sosializm- |
| + | də T. planlı surətdə həyata keciri- |
| + | lir. T. vaxtının qısaldılması əsas |
| + | və devriyyə foidlarının dəvriyyəsini |
| + | suӱr”ətləndirir, sosialist istehsalı- |
| + | nın iqtisadi effektliyini yuksəldir. |
| + | |
| + | Ədə Marks K., Siyasi iqtisadın |
| + | tənqidinə dair, B., 1955, yenə onun, |
| + | Kapital, c. 1—3, Lenin V. İ., Karl |
| + | Marks, Əsər. tam kulliyyatı, c. 26, Obra- |
| + | meHne sredstv proizvodstva v uslovilk so- |
| + | iialisticeskoqo xozanstvovaniln, M., 1980, |
| + | |
| + | |
| + | TƏDAVUL VAXTI —kapitalın (ka- |
| + | pitalizmdə), yaxud muəssisə BƏCBHTH- |
| + | nin (sosializmdə) tədavul sahəsində |
| + | qaldırı muddət. T.v.-na daxildir: |
| + | hazır məhsulun anbara daxil oldutu |
| + | andan realizəsinədək olan vaxt: hazır |
| + | məhsulun realizəsindən əldə edilən |
| + | pula yeni istehsal sikli çcun zəruri |
| + | olan istehsal vasitələri alınması |
| + | vaxtı. Kapitalizmdə T.v. dəvrundə pul |
| + | kapital məhsuldar kapitala və əmtəə |
| + | kapital pul kapitala cevrilir. Texni- |
| + | ki tərəqqi, nəql. və rabitə vasitələri- |
| + | nin inkipafı, ticarətin təpkilinin |
| + | təkmilləpdirilməsi T.v.-nın xeyli |
| + | azalmasına imkan yaradır. Sosializm- |
| + | də T.v.-nın azalması muəssisə ... |
| + | larından istifadənin effektliyinin |
| + | artırılmasından, xususilə dəvriyyə |
| + | vəsaiti dəvriyyəsinic sur"əqləndiril- |
| + | məsindən atılıdır. 1.v.-nın azal- |
| + | dılmasının əsas yolları və metodla- |
| + | rı bunlardır: texniki tərəqqi, tica- |
| + | rət, nəql., rabitə vasitələrini, anbar |
| + | təsərrufatının təqikilini və satıil |
| + | orqanlarının operativliyini təkmil- |
| + | ləpdirmək, nomenglatura, cepid və |
| + | keyfiyyə uzrə plan tatqipırıqlarını |
| + | Yerinə yetirmək: maddi-texniki təcpi |
| + | zat orqanlarının fəaliyyətini yax- |
| + | pılasiadırmaq və s. |
| + | |
| + | TƏDAVUL FONDLARI — təsərru- |
| + | dar hesablı sosialist muəssisələri- |
| + | nin (təikilatlarının) devriyyə və- |
| + | saitinin bir Hissəsiy tədavul sahə- |
| + | sində əmtəə və pul formasında fəa- |
| + | |
| + | |
| + | liyyət gəstərir. Muəssisələrdə isteh- |
| + | sal olunmuyit, lakin satılmamıiz ha- |
| + | zır məhsul ehtiyatlarından, ticarət |
| + | mӱəssisələrində əmtəə ehtiyatların- |
| + | dan, tədavul prosesində iptlədilən |
| + | tara və digər maddi dəyərlərdən, de- |
| + | bitor borcundan və hesablaimaların |
| + | digər vəsaitindən, həmcinin kassada- |
| + | kı, hesabdakı pul vəsaitindən iba- |
| + | ətdir. Sosialist muəssisələrində |
| + | .f. istehsal fondları ilə birgə tək- |
| + | rar istehsalın fasiləsizliyini tə". |
| + | min edir. |
| + | TƏDAVUL XƏRCLƏRİ —əmtəə təda- |
| + | vulu prosesi ilə əlaqədar məsrəflə- |
| + | rin məcmusu. İqtisadi təbiətinə gərə |
| + | xalis və əlavə xərclərə bəlunur. Xa- |
| + | lis xərclər alqı-satqı aktları, dəyər |
| + | formasının dəyipilməsi (əmtəələrin |
| + | ealizəsi prosesində) ilə ipərtlənir, |
| + | ec bir yeni dəyər yaratmır və qeyri- |
| + | məhsuldar xərclərdir. Əlavə T.x. əm- |
| + | təə tədavulu dairəsində istehsal pro- |
| + | sesinin davamı ilə əlaqədardır, də- |
| + | yəri artırır və məhsuldar xərclər- |
| + | dən ibarətdir. ə |
| + | Kapitalist təsərrufatında T.x.- |
| + | nin əsas hissəsini xalis xərclər təii- |
| + | kil edir və bunlar izafi dəyərdən |
| + | ədənilir. T.x. qiymətin tərkib His- |
| + | səsi olduqundan aqırlıq da zəhmət- |
| + | ketilərin ӱzərinə duiqur. Sosializm- |
| + | də T.x. pul formasında ictimai-zə- |
| + | ruri əmək məsrəfidir. SSRİ-də T. |
| + | x.-nin həcmi iqtisadi-sosial ingkiyla- |
| + | fın vəzifələrinə uyqun olaraq planlı |
| + | qaydada muəyyən edilir. T.x. həcminin |
| + | durmadan artmasına baxmayaraq, səviy- |
| + | yəsi daim apaqı dupqur. Ticarətdə |
| + | (ictimai iailə də daxil olmaqla) T.x.- |
| + | nin umumi məbləqi pərakəndə əmtəə |
| + | devriyyəsinə nisbətən 1940 ildə 8,2196, |
| + | 1970 ildə 6,9494, 1983 ildə 6,76906, |
| + | Azərb.SSR-də 1970 ildə 6,3294, 1983 |
| + | ildə 6,4296 olmupdur. |
| + | TƏDARCLK, tədaruk muqavi- |
| + | ləsi—SSRİ-də sosialist təikilat- |
| + | ları arasında onların məhsulun və |
| + | əmtəənin satıppı ilə baelı təsərru- |
| + | fat muçnasibətlərini rəsmilətdirmək |
| + | ucun baqlanan muqavilə. T. muqaviləsi- |
| + | nə gərə, tədarukcu təpkilat muəyyən |
| + | muddətlərə Hər iki təikilat ucun |
| + | məcburi olan məhsul bəlgusunə dair |
| + | plan aktı ilə muəyyən edilmiini məh:- |
| + | sulları alıcı (sifaritci) təpikila- |
| + | tın mulkiyyətinə və Ya əməli surətdə |
| + | idarə edilməsinə verməyi əhdəsinə |
| + | gəturur, təpikilat—alıcı isə məhsu- |
| + | lu qəbul etməyi və onun muəyyən edil- |
| + | MHM qiymətini ədəməyi ehdəsinə gə- |
| + | YEYP: T. harrbı na YMYMH qaydalar |
| + | 0, R İttifaqı və muttəfiq respub- |
| + | likaların mulkiqanunvericilik Əsas- |
| + | ları (1961) və digər aktlarla nizam- |
| + | lanır. T. muqaviləsində aiyarıdakı- |
| + | lar muəyyən edilməlidir: T. edilən |
| + | məhsulun adı, miqdarı və keyfiyyəti: |
| + | mӱqavilənin qӱvvədə olma mudləti və |
| + | T. mӱddətləri, məhsulun qiyməti və |
| + | T.-un umumi məbləri: hesablama qay- |
| + | dası, tara və qablaipdırma və s. |
| + | muqaviləsinin tpərtlərini pozmara ge- |
| + | rə tərəflər əmlak məs"uliyyəti dapı- |
| + | yır. Məs., istehsal-texniki təyinatlı |
| + | məhsulun T.-u gecikdirildikdə və Ya |
| + | natamam olduqda tədarukcu alıcıya |
| + | dəbbə pulu verməlidir. T.-lə əlaqədar |
| + | mӱbahisələr arbitrajda həll edilir. |
| + | TƏDARUK, kənd təsərruf a- |
| + | tı məhsullarının təda- |
| + | ru kk u—bax Kənd təsərrufatı məh- |
| + | sullarının satın alınması. |
| + | |
| + | |
| + | TƏDARCUK QİYMƏTİ—bax Sotınal- |
| + | ma qiyməti. |
| + | TƏDQİQAT SİLSİLƏSİ—Qutbyanı |
| + | Uralda dar silsiləsi. Uz. 175 km, hund. |
| + | 1894 m-ə (Narodnaya d., Ural d-rında |
| + | ən yuksək zirvə) qədərdir. Muasir buz- |
| + | laqlar var. Yamaclarının aaqı His- |
| + | sələri tayqa məpələri, yuxarı Hissə- |
| + | ləri yӱksək daqrlıq tundradır. |
| + | TƏQDİYƏ BALANSI, ədəmə ba- |
| + | lansı—hər hansı əlkənin muəy- |
| + | yən vaxt (il, rub və s.) ərzində xaric- |
| + | dən daxil olmui pul ilə həmin el- |
| + | kənin xaricdəki butun pul ədəmələri |
| + | arasındakı nisbəti. Daxil olmutn |
| + | pul ədəmələrdən artıq olduqda bu, |
| + | .6.--nın aktiv, musbət saldosunu, ək- |
| + | sinə olduqda passiv, mənfi saldosunu |
| + | (kəsirini) gestərir. T.b.-nda əlkələr |
| + | arasındakı muxtəlif beynəlxalq ədə- |
| + | mələrə səbəb olan curbəcur iqtisadi |
| + | munasibətlər, habelə siyasi, elmi-tex- |
| + | niki və mədəniyyəq sahəsindəki beynəl- |
| + | xalq əlaqələr əks etdirilir. T.b.-nın |
| + | aktivliyi, Yaxud passivliyi əlkənin |
| + | xarici iqtisadi, xususilə valyuta və- |
| + | ziyyətinin muhum gəstəricisidir. T.6b.- |
| + | nın passivliyi, pulun qiymətdən du1- |
| + | məsinə səbəb ola bilər. T.b.-nın pas- |
| + | siv saldosu qızıl, yaxud sərbəst kon- |
| + | versiya oluna bilən vəlyuta ilə tə”- |
| + | min edilmədikdə valyuta məzənnəsi |
| + | alpaqı dupqur, bu isə əlkə daxilində |
| + | qiymətlərin artmasına səbəb olur, |
| + | T.6.--nın aktivliyi valyuta məzənnə- |
| + | sinin artmasına tə sir gestərir. T.b.- |
| + | nın vəziyyətini yaxpılapdırmaq məq- |
| + | sədilə kapitalist əlkələri cox za- |
| + | man valyutanın devalvasiyasına əl |
| + | atırlar. Sosialist əlkələrinin xa- |
| + | rici iqtisadi əlaqələri dəvlət xari- |
| + | ci ticarət inhisarı və valyuta inhi- |
| + | sarı əsasında həyata gecirildiyin- |
| + | dən Q.b, xarici ticarət və valyuta |
| + | planı əsasında formalapır. |
| + | TƏ"DİYƏ QABİLİYYƏTLİ TƏLƏV, |
| + | əhalinin təqdiyə(edəmə) |
| + | qabiliyyətli tələbi — in- |
| + | sanların pul vəsaiti ilə tə”min olu- |
| + | nan iəxsi tələbatlarının təzahur |
| + | forması. Sadə əmtəə təsərrufatı- |
| + | NIN VƏ deməli, əmtəə-pul munasibət- |
| + | lərinin meydana gəlməsilə yaranır. |
| + | .Q.T. MƏCMİ ictimai məhsulun sosi- |
| + | al-iqtisadi təbiətindən, strukturun- |
| + | dan, milli gəlirin həcmindən və bol- |
| + | gusunun xarakterindən, xalqın rifa- |
| + | hından asılıdır, iqtisadiyyatın və |
| + | mədəniyyətin inkipaf səviyyəsi ilə |
| + | tə min olunur. İqtisadi mə”nada T.q.t.- |
| + | it reallıqı əhalidə olan pul vəsaiti |
| + | İLƏ muəyyənlətdirilir. K. Marks qeyd |
| + | edirdi: “Tələbə gəldikdə, o ancaq əz |
| + | sərəncamında mubadilə vasitələri |
| + | olduqda, gercək tələbdir. Bu vasitə- |
| + | lər ezu də məhsuldur, mubadilə də- |
| + | yəridirə (Marks K., Fəlsəfə yox- |
| + | sulluqu, B., 1975, səh. 30). T.q.t.-in |
| + | qarpısında bv...təklif, yə”ni bazarda |
| + | olan, yaxud bazara cıxarıla biləcək |
| + | məhsulə (Marks K., Kapital, c. |
| + | 3, B., 1960, səh. 194) layanır. Tələb və |
| + | təklif bir-birinə tə”sir edir. On- |
| + | ların arasındakı ziddiyyətdə əmtəə |
| + | dəyəri ilə əmtəənin istehlak dəyəri |
| + | arasındakı, habelə alqı nə satqı |
| + | arasındakı ziddiyyət əz ifadəsini |
| + | təpır. Əmtəə satını istehlak dəyər- |
| + | lərinin təklifi formasında, alın- |
| + | ması isz Q.q.t.-in reallatpidırılma- |
| + | sı formzsında həyata gecirilir. Ka- |
| + | pitalizmdə T.q.t.-lə əmtəə təklifi |
| + | arasındakı nisbət kortəbii yaranır |
| + | |
| + | |
| + | TƏZƏKƏND |
| + | |
| + | |
| + | 239 |
| + | |
| + | |
| + | və bazar qiymətinin konkret səviyyə- |
| + | sinə tə”sir edir. T.q.t.-in Hi ep |
| + | pitalizmin əsas iqtisadi qanunu ilə |
| + | muəyYƏNLƏPDİRrİilir və sənaye tsikli |
| + | zamanı kəskin surətdə enib qalxır. |
| + | Sosializmdə T.q.t. ictimai tələbat |
| + | KİMİ CIXI1P edir, onun daha tam |
| + | ƏDƏNİLMƏSİ sosialist istehsalının |
| + | məqsədidir (bax Sosializmin əsas i?- |
| + | tisadi qanunu). | |
| + | |
| + | TƏ”QDİYƏ İNTİZAMI — sosialist |
| + | mӱəssisələri (birlikləri) və təpki- |
| + | latlarının pul ehdəlikləri" uzrə |
| + | edəmələrin muddətinə və qaydaları- |
| + | na dəqiq riayət etmələri: məcəppydam |
| + | hesabının mehkəmləndirilməsi izərt- |
| + | lərindən biridir. SSRİ-də ədəmə- |
| + | lərin muəyyən ardıcıllıqı məvcӱd- |
| + | dur (bax Naqrdsız hesablaima). Xst.- |
| + | nda qəbul olunmup hesablatma qay- |
| + | dalarını pozmara gərə səsərrufat |
| + | |
| + | |
| + | təpkilatlarının və huquqi məxc- |
| + | lərin məs uliyyəti muəyyən olunmui- |
| + | dur. T |
| + | |
| + | |
| + | .İ.-NI pozmara gərə bank maliy- |
| + | Yə sanksiyaları tətbiq edir. |
| + | |
| + | TƏ”Dİ YƏ TAQİYIRIRI, SSRİ- də |
| + | hesab sahibinin, ona xidmət edən |
| + | banka əz hesablatma hesabından mu- |
| + | vafiq pul məbləqini vəsait alanın |
| + | hesabına kecirmək barədə verdiyi ya- |
| + | zılı sərəncam, əmtəə alınmasına və |
| + | xidmət gəstərilməsinə gərə Hesab- |
| + | lappmalar aparılmasında, kreditor |
| + | borcunun ədənilməsində, Həmcinin tey- |
| + | ri-Əmtəə əməliyyatları və maliyyə əh- |
| + | dəlikləri uzrə vəsaitin baqa hesaba |
| + | kecirilməsində istifadə edilir. T.t. |
| + | quvvəsini 10 gӱn muddətində saxlayır. |
| + | TƏ:DİYƏ TƏLƏBİ, edəmə tələ- |
| + | bi, SSR İ-də—malgəndərənin mal |
| + | kendərilməsi, yaxud xidmət gestəril- |
| + | məsi muqabilində tə”diyəcinin hesa- |
| + | bından muvafiq vəsait məblərini onun |
| + | hesabına kecirməsi barədə əmris ak- |
| + | sept hesablatlma formasında icra |
| + | olunur. Hazır məhsulun bir iəhərdə, |
| + | yaxud baqa ipəhərə dapınmasında və |
| + | tranzit gəndərilməsində tətbiq olu- |
| + | nur. T.t. mal gəndərildikdən sonra |
| + | uc ii gunu ərzində tərtib olunub |
| + | banka verilməlidir. |
| + | |
| + | TƏ”DİYƏ CƏDVƏLİ (siyahısı) — |
| + | muhasibat kassa sənədi: fəhlə və qul- |
| + | luqculara əmək haqqının verilməsi- |
| + | ni sənədlətdirmək uӱcundur. Butəv- |
| + | lukdə mӱəssisə (təikilat), sex və HƏ- |
| + | bələr uzrə, əmək haqqının hesablayi- |
| + | ma cədvəlləri, Yaxud fərdi hesab və- |
| + | rəqələri əsasında ipləyənlərin ka- |
| + | teqoriyaları uzrə tərtib olunur, T. |
| + | c.-ndə ipcinin tabel nəmrəsi, fami- |
| + | liyası, adı və atasının adı, ələ ve- |
| + | riləcək əmək haqqının məbləri gəs- |
| + | tərilir və pulu almaqa gərə imzala- |
| + | ma qrafası ayrılır. |
| + | TƏDRİS VƏSAİTİ—6biliyin daha |
| + | yaxtı mənimsənilməsi ucun tədriə |
| + | proqramı və dərslərin tələbinə ca- |
| + | vab verən vəsait. T.v,-nə dərsliklər, |
| + | lӱqətlər, məqlumat kitabcaları, kon- |
| + | tur xəritələr, tədris filmləri, ci- |
| + | hazlar, modellər və s. daxildir. Mey- |
| + | və, tərəvəz, toxum kolleksiyası, tex- |
| + | niki əiyalar və s. təbii T.v.-dir. |
| + | TƏDRİS İLİ, dərs ili—təhsil |
| + | mӱəssisələrində məiqələlərin bali- |
| + | lanqrıcından Yay tə tilinədək olan |
| + | vaxt. İlk dəfə 16 əsrin axırı—17 |
| + | əsrin əvvəlində Qərbi Avropa və Uk- |
| + | raynada tətbiq edilmiindir. SSRİ- |
| + | nin təhsil muəssisələrində T.i. əsa- |
| + | sən, sentyabrın 1-dən nevbəti il ma- |
| + | yın 20—30-dək davam edir, |
| + | |
| + | |
| + | TƏDRİS İNSTİTUTLARI, SSRİ- |
| + | D ə—x.t.-nın, elm və mədəniyyətin muӱx- |
| + | təlif sahələri ucun ali ixtisas təh- |
| + | silli mutəxəssis, elmi və pedaqoji |
| + | kadrlar hazırlayan ali təhsil muəs- |
| + | sisələri. Bax Ali məktəb, İnstitut. |
| + | TƏDRİS KİNOSU —elmi KuHO HƏB- |
| + | lərindən biris tədris və təlim pro- |
| + | sesində kəməkci vasitə kimi istifadə |
| + | onyHyp. 1.K.-Ha, aHnərTəH, MƏLİFƏTƏ HƏ- |
| + | raitində tədris materialının qav- |
| + | ranılması cətin olduqda muraciət |
| + | edilir. Kinematoqrafiya sur”ətlə ge- |
| + | dən prosesləri yavapıdılmıpp ucsulla |
| + | numayil etdirməyə (bax Yavaiıdıl- |
| + | mı kinocəkmə) imkan verdiyi ucun |
| + | T.k.-nda belə hadisələri yerli-yerində |
| + | gəstərmək, gəzlə gərunməyən proseslə- |
| + | ri beyutmək, onların daxilinə nufuz |
| + | etmək, həmcinin uӱmumilətdirmə və |
| + | mӱcərrədlikləri multiplikasiya va- |
| + | sitəsilə əyanilətdirmək olur. Q.k. |
| + | kecilən fənnin və ya gesqərilən ha- |
| + | disənin fərdi xususiyyətlərinə, audi- |
| + | toriyanın ya və bilik səviyyəsinə, |
| + | habelə didaktik prinsiplərə gərə |
| + | qruplara ayrılır. |
| + | |
| + | .K., LTumyer qardampları tərəfin- |
| + | DƏN kinematoqrafın ixtirasından |
| + | (1895) sonra inkipyaf etməyə batla- |
| + | mhildır. İlk tədris filmi 1898 il- |
| + | də Fransada cəkilmitdir. 1907 ildə |
| + | Rusiyada, 1908 ildə ABPT-da tədris |
| + | filmlərinin istehsalına baitlanıl- |
| + | mhipdır. Kinoproyeksiya aparatının |
| + | ixtirasından sonra T.k. tarixində |
| + | yeni mərhələ baplandı. Moskva, Le- |
| + | ninqrad, Sverdlovsk və Kiyevdə mun- |
| + | təzəm surətdə tədris filmləri isteh- |
| + | sal olunur. Muttəfiq resp.-larda, |
| + | o cӱmlədən Azərb.-da da tədris film- |
| + | ləri cəkilir. 1967 ildən əlkəmizdə |
| + | Umumittifaq tədris filmləri fes- |
| + | tivalı kecirilir. |
| + | |
| + | |
| + | Ədl Ucebnın filım. Sb, stateİ, M., |
| + | 1961, Paxmaev N. M., Didakticeskie |
| + | problemı primenenin texniceskix sredsti |
| + | obucenin v sredneV tikole, M., 1973, E v- |
| + | ropehfvpenaqQ. N., İspolhzonanie uceb- |
| + | nıx filhmon na urokax fiziki v srednix |
| + | proftexucilitnax, M., 1983, |
| + | |
| + | |
| + | TƏDRİS PEDAQOJİ ƏDƏBİYYATI |
| + | NƏİYRİYYATI —bax “Maarifə, |
| + | TƏDRİS PLANI –—hər hansı tədris |
| + | mӱəssisəsində eəyrənilən tədris fən- |
| + | lərinin tərkibini və vaxtını muəy- |
| + | yənləndirən, bunları illik və butçi |
| + | təhsil muddəti ucun bəluidurən sə- |
| + | nəd. SSRİ-də eynitinli təhsil MYƏC- |
| + | sisələri ucun vahid T.p. muttəfiq |
| + | resp.-ların muvafiq nazirlik və ya |
| + | komitələri tərəfindən təsdiq edilir. |
| + | TƏDRİS PROQRAMI–—hər hansı |
| + | tədris fənni uzrə təhsilin əsas məz- |
| + | mununu, pagirdlərin mənimsəyəcək- |
| + | ləri zəruri bilik, vərdi və baca- |
| + | rıqın həcmini muəyyənlətdirən, həm- |
| + | cinin bəlmə və məvzuların məzmunu- |
| + | nu tədris ili uzrə bəluidurən sənəd. |
| + | SSRİ-də eynitipli təhsil muəssisə- |
| + | ləri və ixtisaslar uzrə vahid dəvlət |
| + | T.p. var. |
| + | |
| + | TƏDRİS USULLARI—bax |
| + | metodları. |
| + | |
| + | TƏDRİS FƏNNİ—təhsil muəssisə- |
| + | lərində eyrənilmək YHYH elmin, tex- |
| + | nikanın, incəsənətin, istehsalat fəa- |
| + | liyyətinin muəyyən sahəsindən secil- |
| + | mili bilik, bacarıq və vərditlər sis- |
| + | temi. Məzmununa gərə umumtəhsil |
| + | T.f. və ya mutəxəssis hazırlanması |
| + | ilə əlaqədar xususi Q,f, olur, |
| + | |
| + | |
| + | Tə lim |
| + | |
| + | |
| + | TƏDRİS FİLMİ—bax Tədris ki- |
| + | |
| + | |
| + | noşi. |
| + | TƏDRİS-TƏCRUBƏ SAHƏSİ, mək- |
| + | təbyan ı—tiagirdlərlə tədris iiti |
| + | və gənc təbiyyatcılarla dərnək ipi |
| + | aparmaq məqsədi ilə yerli Sovetlərin |
| + | icraiyyə komitələri tərəfindən ayrıl- |
| + | mhpi (2 La-dək) torpaq sahəsi. T.-t.s.- |
| + | idə mətqələlər sinif rəhbərinin (ib- |
| + | tidai siniflərdə) və biologiya MYƏT- |
| + | liminin baicılıqı ilə kecirilir. |
| + | TƏZAD (ər. :(2—bir-birinə zidd)— |
| + | fikir və ya hissi daha qabarıq, can- |
| + | lı və tə sirli ifadə etmək məqsədilə |
| + | əks mənalı həyat ləvhələrinin qar- |
| + | izılatdırılması, T.-a me”pnə daha |
| + | cox təsaduf edilir. M. F. Axundo- |
| + | vun “Puikinin əlumuçnə PTərq poema- |
| + | sımjnda təbiətdəki baharla ipairin |
| + | crəyindəki gədər arasındakı T.-dan |
| + | məharətlə istifadə edilmiindir. Əks |
| + | mə”nalı seəz və ifadələrin yanatı iit- |
| + | lədilməsi də (bax Antonimlər, Antı- |
| + | teza) T.-a Yaxındır. |
| + | TƏZƏ (:|)S)—Mərakepdə iqəhər. Tə- |
| + | zə əyalətinin inz.m. D.y. st. Əh, 55 Mum |
| + | (1971). Atqac eqmalı, dəri, toxuculuq, |
| + | unuyutmə sənayesi: Milli park var. |
| + | ustar ӱsulla xalca toxunur. Dark ku- |
| + | rortudur. 8 əsrdən mə”lumdur, |
| + | TƏZƏ AyY—bax Bədirlənmii Ay, |
| + | TƏZƏ ALVADI—Azərb.SSR Masal- |
| + | lı r-nunda kənd. T, A. sovetliyinin |
| + | mərkəzi. R-n mərkəzindən 15 km :im.- |
| + | q.--də, Bakı— Astara avtomobil yolu |
| + | gənarında, Lənkəran ovalırındadır. |
| + | ƏH. 4558 (1985), uzumculuk və heyvan- |
| + | darlıqla məpquldur. Orta və səkkiz- |
| + | illik məktəb, klub, 2 kitabxana, ki- |
| + | noqurqu, tibb məntəqəsiy arxeoloji |
| + | abidələrdən Dəmir dəvrunə aid kur- |
| + | qanlar var. Bəyuk Vətən mӱharibəsin- |
| + | də həlak olmui həmyerlilərin ipərə- |
| + | finə abidə qoyulmuzidur. |
| + | TƏZƏ (DİLYAN — Azərb.SSR Ucar |
| + | r-nunun Mususlu sovetliyində kənd. |
| + | R-n mərkəzindən 37 km ip.-də, Pirvan |
| + | duzundədir. ƏH. 2076 (1985): pambıq- |
| + | cılıq, taxılcılıq, baramacılıq və |
| + | heyvandarlıqla məpqtquldur. Orta mək- |
| + | təb, klub, kitabxana, kinoqurqu var. |
| + | TƏZƏKƏND — Azərb.SSR Aqcabədi |
| + | r-nunun Husulu sovetliyində kənd. R-n |
| + | mərkəzindən 16 km q.-də, Qarabaq du- |
| + | zumdədir. Əh. 1230 (1985): pambıqcı- |
| + | lıq, taxılcılıq və heyvandarlıqla |
| + | məiquldur. Heyvandarlıq kompleksi, |
| + | orta məktəb, kitabxana, tibb məntəqə- |
| + | si var. |
| + | TƏZƏKƏND —Azərb.SSR Bərdə r-nu- |
| + | nun PTirvanlı sovetliyində kənd. R-n |
| + | mərkəzindən 8 km c.-da, Qarabar duӱzuӱn- |
| + | dədir. ƏH. 1205 (1985), pambıqcılıq, |
| + | taxılcılıq, heyvandarlıq və barama- |
| + | cılıqla məptquldur. SəKkizillik məka |
| + | təb, klub, gitabxana var. |
| + | TƏZƏKƏND — Azərb.SSR Jdanov |
| + | r-nunda gənd. T. sovetliyinin mərgkə- |
| + | zi. R-n mərkəzindən 9 km HTM.-Za, AY- |
| + | zənlikdədir. ƏH. 2030 (1985), pambıq- |
| + | cılıq, taxılcılıq və heyvandarlıqla |
| + | məpquldur. Orta məktəb, mədəniyyət |
| + | evi, kitabxana, xəstəxana var. Bəyuk |
| + | Vətən muharibəsində həlak olmui həm- |
| + | Yerlilərin iqərəfinə abidə qoyulmu11- |
| + | dur. |
| + | TƏZƏKƏND—Azərb.SSR İsmayıllı |
| + | r-nunda kənd, Q. sovetliyinin mərkə- |
| + | zi. R-n mərkəzindən 11 km i1.-də, DaR |
| + | ətəyindədir. ƏH. 1172 (1985). Əsas. tə- |
| + | sərrufatı uzumculukdur. Orta məktəb, |
| + | klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var, |
| + | |
| + | |
| + | 240 |
| + | |
| + | |
| + | TƏZƏKƏND |
| + | |
| + | |
| + | ————ə.— —,,”, ——".uuuuuuuuunı———.— iexj = |
| + | |
| + | |
| + | TƏZƏKƏND--Azərb.SSR Lacın r-nun- |
| + | da kənd, T. sovetliyinin mərkəzi. R-n |
| + | mərkəzindən 39 km iim.-da, dar ətəyin- |
| + | dədir, ƏH. 263 (1985). Əsas təsərru- |
| + | fatı heyvandarlıqdır. Klub, kitab- |
| + | xana, xəstəxana var. |
| + | |
| + | TƏZƏKƏND — Azərb.SSR Masallı |
| + | r-nunun Yeddioymaq sovetliyində kənd. |
| + | R-n mərkəzindən 22 km i1.-də, Lənkə- |
| + | ran ovalıqındadır. Əh. 1963 (1985), |
| + | tərəvəzcilik və heyvandarlıqla məi- |
| + | quldur. Səkkizillik məktəb, klub, ki- |
| + | tabxana, kinoqurqu, tibb məntəqəsi var, |
| + | TƏZƏKƏND—Azərb.SSR Pupjin r-nu- |
| + | nun Atqalıkənd sovetliyində kənd. R-n |
| + | mərkəzindən 10 km c.-da, Muqan du- |
| + | zundədir. Əh. 787 (1985), pambıqcı- |
| + | lıq, taxılcılıq və heyvandarlıqla |
| + | məpquldur. Səkkizillik məktəb, ki- |
| + | tabxanay arxeoloji abidələrdən Tunc |
| + | əyçə anı 2 kypraH (€Tomarənəs”) Bap. |
| + | TƏZƏKƏND—Azərb.SSR Salyan r-nu- |
| + | nun Qarabaqlı sovetliyində kənd. R-n |
| + | mərkəzindən 24 km (im.-da, Cənub-TPər- |
| + | qi PTirvan dӱzӱndədir. ƏH. 1542 (1985), |
| + | Əsas təsərrufatı pambıqcılıqdır. |
| + | Klub, tibb məntəqəsi var. |
| + | TƏZƏKƏND — Azərb.SSR P1amxor |
| + | r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkə- |
| + | zi. R-n mərkəzindən 12 km ip.-də, Gən- |
| + | cə-Qazax dӱzənliyindədir. ƏH. 7528 |
| + | (1985), pambıqcılıq və uzumculuklə |
| + | məpquldur. Orta məktəb, xəstəxana var. |
| + | TƏZƏKƏND--Erm.SSR-də Yerevandan |
| + | 12 km im.-da Zəngi (indiki Razdan) |
| + | cayı sahilində arxeoloji abidə. Orta |
| + | Tunc devrunə aid qəbirlərdən qırmı- |
| + | zı rəngli saxsı qablar tapılmındır. |
| + | Son Tunc və ilk Dəmir devrlərinə aid |
| + | qəbirlərdən isə pardaxlanmıpq qara və |
| + | boz rəngli gil qablar, həmcinin tunc |
| + | ətlYalar apqkar edilmiildir. T. boyalı |
| + | qabları Azərb.SSR, Gurc.SSR, Cənu- |
| + | bi Azərb. və İran ərazisindəki abi- |
| + | dələrdən tapılmıtn qablarla oxilyar- |
| + | lıq təpkil edir. |
| + | |
| + | TƏZƏKƏND ABİDƏLƏRİ—Ərənqala |
| + | iz, xarabalıqından 8 km c.-it.-də qə- |
| + | dim Yapayıt yeri. Azərb.SSR Jdanov |
| + | r-nunun Qəzəkənd ərazisindədir. Biri |
| + | digərindən 700 m aralı iki təpədən |
| + | |
| + | |
| + | (hund. 3—4 m| birinci 5,5 ha, ikin- |
| + | |
| + | |
| + | cisi—1,3 ha) və qəbiristandan ibarət- |
| + | dir. Qəpələr xəndəklə əhatə olunmun- |
| + | dur. 1936, 1955 və 1957 illərdə arxeo- |
| + | loji axtarıpnlar zamanı dadan iki |
| + | sutun altlıqı, kup qəbirləri, Roma |
| + | imperatoru Avqustun gӱmuti pulları, |
| + | gil pamdanlar, dən dapları, saxsı |
| + | qab"qırıqları, təndir qalıqları və s. |
| + | tapılmıpdır. Materiallar antik |
| + | dəvr və erkən orta əsrlərin əvvəllə- |
| + | rinə . (e.ə. 2—eramızın 5 əsrləri) |
| + | aiddir. T.-də 12—13 əsrlərdə də yapa- |
| + | Yvpp olmutidur. Tədqiqatcıların bir |
| + | qisminin fikrincə T. Paytakaran 11:.- |
| + | nin xarabalıqıdır. |
| + | |
| + | |
| + | Əd:ƏhmədovQ. M., Orta əsr Bey- |
| + | ləqan pəhəri, B., 1979 (bibl.). |
| + | |
| + | |
| + | TƏZƏNƏ—saz, tənbur və s. musiqi |
| + | alətlərində istifadə olunan mizrab. |
| + | T., adətən, albalı aqacının qabıqın- |
| + | dan duzəldilir. |
| + | |
| + | TƏZƏPİR MƏSCİDİ—Azərb. me”- |
| + | marlıq abidəsi. Bakıdadır. 1905—14 |
| + | illərdə tikilmitdir (me”mar Z. ƏH- |
| + | mədbəyov). Kvadratplanlı T.m,-nin bapp |
| + | faşadındakı uctaqlı eyvanı, cinah- |
| + | larındakı minarələr və gunbəz ay- |
| + | dın və dəbdəbəli me”marlıq kompozi- |
| + | siyası əmələ gətirir. Məscidin 66e- |
| + | Yuk ibadət zalı (20x20 m) sferik gun- |
| + | |
| + | |
| + | bəzlə (diametri 20 m) ərtulmulldur. |
| + | İbadət zalının icməkan qurulutu |
| + | yerli me”marlıq konstruksiyaları ilə |
| + | iplənmit, gӱnbəzi saxlayan catmatar |
| + | formalarından istifadə olunmutdur. |
| + | T.m. Bakı-Abtperon dini tikililəri |
| + | arasında xususi yer tutur. Məscidin |
| + | tikintisində PTQərq me"marlıqrı monu- |
| + | mental formalarının dəbdəbəli usul- |
| + | ları yerli me"marlıq ən”ənələri və |
| + | elementləri ilə uzvi surətdə əlaqələn- |
| + | dirilmiptdir. |
| + | |
| + | ZƏ: Fatullaev PT. S., Qrado- |
| + | stroitelıhstvo Baku XQX—nacala XX ve- |
| + | |
| + | |
| + | kov, L., 1978 |
| + | |
| + | |
| + | TƏZYİQ—bir cismin digərinin sət- |
| + | hinə perpendikulyar istiqamətdə tə”- |
| + | sirini xarakterizə edən fiziki kə- |
| + | miyyət. Quvvələr (Ey) səth uzrə bəra- |
| + | bər paylandıqda təzyiq R—R/8 kimi |
| + | tə”yin edilir (5—səthin sahəsidir). |
| + | Əks halda E təzyiqin orta qiymətinə |
| + | uyqun gəlir. Sukunətdə olan mayenin |
| + | istənilən nəqtəsində T. butun istiqa- |
| + | mətlərdə eynidir. Bu, hərəkətdə olan |
| + | ideal ma yelər və qazlar ucun də dor- |
| + | rudur. T. vahidləri: n/m? (Beynəlxalq |
| + | vahidlər sistemində), at, bar, mm c- |
| + | sut. və s. T. maonmetr, barometr, va- |
| + | kuummetr və s. cihazlarla əlculur. |
| + | TƏZYİQ ALTINDA TƏKMƏ—Y1) me- |
| + | talları T.a.t.—qəliblərdə əlvan me- |
| + | tallardan və bə”zi polad markaların- |
| + | dan təkmələr alma usulu. T.a.t. Ha- |
| + | zır detalın formasına və əlculə- |
| + | rinə maks. Yaxın forma və əlculər- |
| + | də təkmə almaqa imkan verir. Proses |
| + | soyuq və isti presləmə kameraları |
| + | olan tekmə maqpınlarında aparılır. |
| + | Bu məqsədlə formalatdırıcı qəlib |
| + | bopluquna birlətidirilən presləmə ka- |
| + | merasına tekulmuti maye metal porilen- |
| + | lə basılır, nəticədə ərinti sur”ətlə |
| + | qəlibə dolur, təkmənin formasını |
| + | alaraq bərkiyir. Təkmə qəliblər (pres- |
| + | qəliblər adlanır) poladdan hazırla- |
| + | nır. Təkmə mapınlarında dəq-də 50 |
| + | təkmə almaq olar. 1 dəfə tekmədə 20 |
| + | detal almaqa imgap verən cox yuvalı |
| + | qəliblərdən də istifadə edilir. |
| + | |
| + | 2) Polimer materialları T.a.t.— |
| + | plastik kӱtlələrdən (termoplast, reak- |
| + | toplast) və rezin qarıtıqlarından |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | muxtəlif formalı mə”mulat hazırla- |
| + | ma metodu. Bu məqsədlə təkmə matını- |
| + | nın qızdırma silindrində material |
| + | qızdırılıb yumpaldılır, buradan o, |
| + | sonsuz-vint, yaxud porpenin təzyiqi |
| + | altında təkmə qəlibə basılır. Soyu: |
| + | duqdan (termoplastlar), bərkidikdən |
| + | (reaktoplast) və ya vulkanlatdırma- |
| + | dan (rezin qarıtpıqları) sonra mate. |
| + | rial mə”mulatın konfiqurasiya və əl: |
| + | culərini əzundə saxlayır. |
| + | |
| + | TƏZYİQ MƏRKƏZİ —maye və ya qaz |
| + | muhiti icərisində sukunət vəziyyə- |
| + | tində və ya ərəkətdə olan cismə həz |
| + | min muhit tərəfindən tə”sir gəstə- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | kə iz İk. gə |
| + | Təyyarə qana= Təzyiq R A |
| + | dına təsir mərkəzi ik |
| + | edən havaaxı= ” | daş |
| + | nının təzyiq — —— |
| + | |
| + | |
| + | mərkəzi. ada |
| + | rən təzyiq quvvələri əvəzləyicisinin |
| + | ehtimal olunan tətbiq nəqtəsi. Məs., |
| + | təyyarə qanadı ucun T.m. aerodinamik |
| + | TYBBƏHHH təqsir xətti ilə qanadın və- |
| + | tər mustəvisinin kəsipdiyi nəqtə he- |
| + | sab olunur (pqək.). T.m.-nin vəziyyəti |
| + | cismin hərəkətinin dayanıqlıqına be- |
| + | yuk tə”sir gestərir. |
| + | |
| + | TƏZYİQ TƏDBİRLƏRİ—bax Penpec- |
| + | saliy (lar. |
| + | |
| + | TƏZYİQLƏ EUMAL,metalların |
| + | təzyiqlə e"malı — texnoloji |
| + | proseslər qrupu. Q.e. nəticəsində xa- |
| + | rici quvvələrin tə”siri altında me- |
| + | Tanı pəstahın forması onun butəevluyu- |
| + | nə toxunmadan ayrı-ayrı hissələrinin |
| + | nisbi yerdəyinməsi hesabına, Yə”ni |
| + | plastik deformasiya yolu ilə dəyiiq- |
| + | dirilir. Yayma, presləmə, metalcəkmə, |
| + | dəymə və :qitamplama əməliyyatları |
| + | T.e.-ın əsas nəvləridir. T.e. nəticə- |
| + | sində bir qayda olaraq metalların fi- |
| + | ziki-mexaniki xassələri yaxtılamır. |
| + | TƏZGİRƏ (ər. /:—xatırlatmaq,4,/ |
| + | —xatirat, tərcumeyi-hal)—orta . |
| + | lərdə Yaxın PTərqdə, eləcə də Azərb.- |
| + | da genii yayılmır elmi-ədəbi əsər. |
| + | Əsasən, ədəbiyyatcı və tarixci alimlər |
| + | tərəfindən yazılır və əlyazması ha- |
| + | lında yayılırdı. T.-lərdə gərkəm- |
| + | nu maHp və yazıcıların həyat və Ya- |
| + | radıcılıqı haqqında mə”lumat, əsər- |
| + | lərindən numunələr verilirdi. AƏB- |
| + | lətiyah Səkərəndi, Ə. Nəvai, Əhdi |
| + | Baqdadi, Sam Mirzə, Lətifi, Sadiq |
| + | bəy Əfiqar, Lutfəli bəy Azər, M. MCC- |
| + | |
| + | |
| + | təhidzadə, M. M. Nəvvab və 6.-nın |
| + | T.-ləri Nipturlur. |
| + | TƏZMİNAT—6beynəlxalq huquqda dəy- |
| + | |
| + | |
| + | miiy ziyanı ədəməyi (adətən pulla) nə- |
| + | zərdə tutan əvəzetməş sulh muqavilə- |
| + | si, yaxud bapqa beynəlxalq aktlar əsa- |
| + | sında Həyata kecirilir. İlk dəfə T. |
| + | Bepcan cyAh Ayzasunəcundə (1919) əcac- |
| + | landırılmıpdı. Fapqist Almaniyası |
| + | və onun mӱttəfiqlərinin İkinci dun- |
| + | ya muharibəsi nəticəsində vurduqları |
| + | ziyanın T. formasında ədənilməsi |
| + | Krım konfransında (1945) və Pots- |
| + | dam konfransında (1945) muəyyən edil- |
| + | mipdir. 1947 il sulh muqavilələrin- |
| + | də Almaniyanın tərəfində Avropada |
| + | vurulan devlətlərdən də T. almaq nə- |
| + | zərdə tutulmuzlpdur. Restitusiya for- |
| + | masında da həyata kecirilə bilər. |
| + | |
| + | TƏ”YİN—cumlənin ikinci dərəcəli |
| + | uzvlərindən biri. T. mubtədanın, elə" |
| + | cə də, isimlə ifadə olunan digər cum- |
| + | lə ӱzvlərinin əlamətini bildirir. |
| + | Əsasən, sifətlə, Həmcinin say, əvəz" |
| + | lik, isim, habelə fe”li və ismi CH“ |
| + | |
| + | |
| + | x |
| + | |
| + | |
| + | ƏYYARƏ AERODİNAMİKASI |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | fət tərkibləri, təyini səz birlə |
| + | , rlətp- |
| + | mələri və muxtəlif nit - |
| + | rindən əmələ gələn | 5 |
| + | də oluna bilir. |
| + | “ Ən İcasir Azərbaycan dili, 3 cild- |
| + | TƏ"”YİN OBLASTI —Həqiqi dəyitpən- |
| + | li funksiyanın asılı olduqu sərbəst |
| + | dəyipənin ALDIRI qiymətlər coxlu- |
| + | qu. Funksiyanın T.o. oblast olmaya |
| + | da, bilər. Q.o. birbata gestərilmə- |
| + | yibsə, dusturla verilmit funksiya- |
| + | nın T.o. dedikdə, cox vaxt arqumen- |
| + | tin mumkun qiymətləri coxluqu (ar- |
| + | qumentin elə qiymətləri ki, həmin dus- |
| + | turdan Funksiya ucun həqiqi qiymət- |
| + | lər alınır) bata duqulur. Məs., |
| + | q:=|pu 1—x?—u2 funksiyası ucun T.o. |
| + | baplanqıcı koordinat baplanqıcında |
| + | olan vahid radiuslu 22--) = 1 dairə- |
| + | sinin daxilidir. |
| + | TƏYYARƏ (ər. = ..—ucmaq: kəhnə adı |
| + | —aeroplan)—dartı quvvəsi yarat- |
| + | maq ucun guc qurqusu, atmosferdə hə- |
| + | rəkət etmək məqsədi ilə qaldırıcı quv- |
| + | və yaratmaqdan etru qanadları olan |
| + | havadan arqır ucupq aparatı (UA), Yuk- |
| + | şək sur”əti, cox yuk getӱrə bilməsi, |
| + | hərəkət radiusunun beyukluyu və istis- |
| + | |
| + | |
| + | marının e”tibarlı olması sayəsində /* |
| + | |
| + | |
| + | ən cox iplənən UA nəvudur. T.-nin |
| + | inkutpaf tarixi və əsas gəstəricilə- |
| + | ri haqqında aviasiya məqaləsində mə”. |
| + | lumat verilir. T.-lər mulki və hərbi |
| + | olur. Mulki T. qrupuna — nəql. |
| + | (sərniiyin, yuk və yuk-sərnitpin), id- |
| + | man, rekord (sur”ət, qalxma hund., |
| + | yuyuı uzaqlıqı və s. uzrə), turist, |
| + | inzibati, tə”lim-mətiq, K.t., sani- |
| + | tar, xususi nev (məs., xilasetmə itntlə- |
| + | ri ucun, teleidarəolunan) və eksperi- |
| + | mental:, hərbi T. qrupuna—qırıcı, |
| + | qırıcı-tutucu, qırıcı bombardman- |
| + | cı, mbardmancı (raketdatıyan), |
| + | hucumcu, kəpfiyyatcı, coxməqsədli |
| + | (bir necə Tunusiyanı icra edən), qa- |
| + | yıqvuran, Hhərbi-nəql., rabitə, sanitar |
| + | və s. T.-lər (bax həmcinin Hərbi Hava |
| + | Quvvələri) daxildir. |
| + | |
| + | T.-nin əsas hissələri (tpək.) qanad, |
| + | fuzelyaj, quyruq cıxıntıları, qalx- |
| + | ma-enmə qurquları (bax Təyyarənin |
| + | qalxma-enmə qureqiları), guc qurqusu, |
| + | idarəetmə sistemləri və kəməkci ava- |
| + | danlıqdır (hərbi T.-lərdə silah və |
| + | digər xususi avadanlıq da olur). Q a- |
| + | nad atmosferdə hərəkət zamanı qal- |
| + | dırıcı quvvə yaradır: eninə hərəkəti |
| + | idarə edən orqanlardan—eleronlardan |
| + | (interseptorlardan), quyruq cıxıntı- |
| + | ları olmadıqda isə uzununa hərəkə- |
| + | ti idarə edən elevonlardan, qalxma- |
| + | enmə qurqularına daxil olan aerodi- |
| + | namik mexaniklətdirmə vasitələrin- |
| + | dən ibarətdir. F uzelyaj (gevdə) |
| + | idarə edən heyət, sərniptin, avadan- |
| + | lıq, yanacaq, yuk, silah, guc qurqusu |
| + | və s.-nin yerləiddirilməsi ӱcçidur. |
| + | Qanad, quyruq cıxıntıları (bəzi Q. |
| + | |
| + | |
| + | nəvlərində ppassi dayaqları da) fu- |
| + | zelyaja birləpdirilir. Quyrut |
| + | q bl X-bi H T bi / a p hi (171)—1.-HHH da- |
| + | |
| + | |
| + | yanıqlıqını və idarə olunmasını tə - |
| + | min edən aparıcı səthlərdir. Yöyru |
| + | və pqaquli olur. Ufuqi QC T.-nin uzu- |
| + | nuna oxuna nisbətən hərəkət dayanıq- |
| + | lıqını və idarəetməni tə min edir. |
| + | Sur”əti səs surətindən az olan |
| + | lərdə ufuqi QC adətən, tərpənməz sta- |
| + | bilizatorlardan və mutəhərrik hun- |
| + | durluk sukanından ibarətdir. Səsdən- |
| + | sur”ətli T.-lərdə, adətən, hundurluğ |
| + | |
| + | |
| + | ASE—16, c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | tərkiblərlə ifa- qu |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | . 2 = zı" rəd n”ka An si |
| + | u Hu" 3. bi ən. “ |
| + | RN ə "I |
| + | q A m ea u . |
| + | 2 .— bə RI en - |
| + | “ Da qə |
| + | Y 1 . |
| + | ul" |
| + | “ir : |
| + | . 2 = |
| + | i "ai |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | r |
| + | |
| + | |
| + | vd “NS Ak opara, |
| + | s ə A Tala iz” “ə : a Əl dz "o 1 |
| + | SA OK kə İM nü zi |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | lq bə |
| + | |
| + | |
| + | 1 46 “Li “s Pre. |
| + | istiqamətinin (?0-- Yal. s “”Sx——— |
| + | un) dayanıqlıqını və idarəolunm-.t tb Dİ |
| + | lizatorla (diferensial sapma zamanı) 600”. |
| + | birlikdə isə eninə (krem uzrə) dayaak =. d |
| + | “Qemli 42 “İn, “ləq x , 404 m -T |
| + | |
| + | |
| + | öl Mu = |
| + | 1 "əə |
| + | Qal F sə l |
| + | |
| + | |
| + | da. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | əsi Tü |
| + | H |
| + | |
| + | |
| + | Ca) |
| + | |
| + | |
| + | 2—idarəedən |
| + | fuzelyaj, |
| + | |
| + | |
| + | nıqlıqı |
| + | edir. PTaquli QC |
| + | kildən və meyledən istiqamət sukanın- |
| + | |
| + | |
| + | təmin |
| + | tərpənməz |
| + | |
| + | |
| + | və idarəolunmanı |
| + | adətən, |
| + | |
| + | |
| + | dan ibarətdir. Guc qurqusu |
| + | aviasiya mӱhərriklərindən BƏ .onla- |
| + | rın ipini tə”min edən qurqru və sis- |
| + | temlərdən ibarət kompleksdir. Əsas və- |
| + | zifəsi: T.-nin hərəkəti ucun zəruri |
| + | olan dartı qunvvəsi yaraqmaq və . |
| + | sistemlərinin ipqləməsi ucun. enerji |
| + | əldə etməkdir. Muasir T.-lərin Kyu |
| + | qurqularında cӧx vaxt qaz-turbin mu- |
| + | hərrikləri, o cӱmlədən turboreaktiv |
| + | mӱhərriklər, turboventilyatorlu mu- |
| + | hərriklər (ikikonturlu) və turbo- |
| + | vintli mӱhərriklər tətbiq olunur. |
| + | Porpenli muhərriklərdən yalnız yun- |
| + | gul T.-lərdə istifadə olunur. Raket |
| + | muhərrikləri eksperimental T.-lərdə |
| + | və sur ətləndiricilərdə tətbiq edilir. |
| + | Umumiyyətlə, T.-də bir və ya bir necə |
| + | mӱhərrik olur, onlar qanadın uzə- |
| + | rində, altında (pilonlarda) və icəri- |
| + | sində, fuzelyajın burun və ya quyruq |
| + | bəlmələrində, quyruq hissəsinin fu- |
| + | zelyaj bortlarında, fuzelyajın al- |
| + | tında yerləplir. 50—60-cı illərdən |
| + | ballayaraq bir sıra əlkələrdə ppaquli |
| + | qalxan və enən T.-lər yaradılmaqda- |
| + | dır. Belə Q.-nin ӱstun cəhəti nisbətən |
| + | qısa qalxma-enmə zolarından istifadə |
| + | edə bilməsidir. Lakin həmin T.-lərdə |
| + | gӱc qurqusunun yaratdıqı quvvə T.-nin |
| + | aqırlıq qӱvvəsindən 1,2 dəfə artıq |
| + | olmalıdır. İdarəetmə sis- |
| + | temləri —T.-nin havada və yerdə |
| + | Hərəkətini idarə edən bort qurquları- |
| + | dır. Əsas və kəməkci qruplara ayrı- |
| + | lır. Əsas qrupa ucutun trayektoriya- |
| + | sını idarə edən sistemlər (əmr dəs- |
| + | təkləri, pedallar və idarəetmə orqan- |
| + | larına gedən naqillər), xususi mexa- |
| + | nizmlər və icraedici qurulupplar, |
| + | gəməkci sistemlərə isə qanadarxası |
| + | hissələri, hava tormozlarını və s.-ni |
| + | idarə edən mexanizm və qurqular da- |
| + | xildir. Muasir T. avadanlı- |
| + | qı — pilotaj-naviqasiya cihazları, |
| + | gӱc qurqusunun ilinə nəzarət edən |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ql. : 1: .. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | o unu |
| + | |
| + | |
| + | 4 |
| + | |
| + | |
| + | vs” rır: |
| + | |
| + | |
| + | Qurboreaktiv İl-62 təyyarəsi: 1/—tpassinin qabaq dayaqı |
| + | |
| + | |
| + | eyətin kabinəsiy 3—girip qapısı: 4— |
| + | |
| + | |
| + | 5—qabaq sərnipin salonu: 6—tassinin əsas |
| + | |
| + | dayatı: 7—qanad: 8—muhərriklər, 9—texniki belmə: |
| + | |
| + | 10—stabilizator: 11—antenay, 12—gil: 13—apxa cəpHH" |
| + | muHE canoHy: 74—öy der, 15—rapnepo6, |
| + | |
| + | |
| + | aparatlar, radiorabitə vrə radiologa- |
| + | siya avadanlıqı, naviqasiya sistemlə- |
| + | i, elektrik avadanlıqrı, xidmətci |
| + | ey ətin və- sərnitinlərin həlar mə- |
| + | raitini təchiz edən sistemlərdən və s.- |
| + | dən ibarətdir. |
| + | |
| + | Konstruksiyasına gərə T.-lər, adə- |
| + | tən, qanadlarının sayından nə yerləit- |
| + | mə qaydasından, fuzelyajının tipin- |
| + | dən, mӱhərrikinin, iassisinin nəvun- |
| + | DƏN və s.-dən asılı olaraq qruplaii- |
| + | dırılır. Qanadlarının sayına gərə |
| + | monoplan və biplan, yerlətmə qaydası- |
| + | na gərə qanadları fuzelyajın aila- |
| + | qısında, orta hissəsində vz yuxarı- |
| + | sında yerlətən olur. T. fuzelyajın |
| + | tipinə (birfuzelyajlı və ikitirli |
| + | qondolalı) və ipassisinin tipinə gə- |
| + | rə (quru təyyarələri, Hhidrotəyyarə və |
| + | əə ufanap) nə Myxrənud.anp. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə İkovlenv A. S., Sovetskie |
| + | samoletı, M., 1982, Koxeman D., Az- |
| + | rodinamiceskov proektirovaniq samole- |
| + | tov, M., 1983, Pix oqp Ə,, Sverxzvuko- |
| + | vıe samoletı, M., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | TƏYYARƏ AERODİNAMİKASI |
| + | aerodinamikanın bir bəlməsi, təyya- |
| + | rənin hava ilə qarpılıqlı tə”sirini, |
| + | aerodinamik hesablama ӱsullarını |
| + | əyrənir. Hava axınının qanada tə”- |
| + | siri nəticəsində aerodinamik quvvə |
| + | (E) əmələ gəlir. Bu quvvənin hava |
| + | axınına nəzərən tpaquli toplananı — |
| + | qaldırıcı qӱvvə (U), ufuqi toplana- |
| + | nı isə en muqavimət quvvəsi (O) ad- |
| + | lanır (bax Aerodinamik quvvə və mo- |
| + | ment, Aerodinamik muqavimət). Ən |
| + | mӱqavimət havanın təyyarə qanadı sət- |
| + | hinə surqunmə quvvələri (Ökyəpm), |
| + | hava axınının təzyiqi (O,,3ə) və |
| + | |
| + | |
| + | qanadda qaldırıcı quvvə olduqda əmə- |
| + | lə gələn induktiv muqavimətin (O,də) |
| + | cəmindən ibarətdir (O, -- O,,əzy)— |
| + | profil muqaviməti adlanır). O,də |
| + | yuksək təzyiqli qanadaltı sahədəki ha- |
| + | va alcaqtəzyiqli qanadustu sahəyə axa- |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | 242 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | raq qanadın ucunda burulqanlar. əmə- |
| + | lə gətirdikdə meydana cıxır. Ucuii |
| + | sur”əti səs sur”ətinə yaxın olduqda |
| + | dalqavarı mӱqavimət (Oddd,) əmələ gə- |
| + | |
| + | |
| + | lir. Təyyarənin qaldırıcı quvvəsi) |
| + | adətən, qanadın qaldırıcı quvvəsinə, |
| + | ən muqaviməti isə qanad, quyruq və s.- |
| + | nin onları əhatə edən hava axınına |
| + | muqavimətlərinin, həmcinin interfe- |
| + | rensiya mӱqavimətinin (bu hissələrin |
| + | qarilılıqlı lə”sirinin) cəminə bəra- |
| + | bərdir. Qaldırıcı quvvənin en muqa- |
| + | |
| + | |
| + | vimətə nisbətinə İK = |
| + | |
| + | |
| + | b təyyarə |
| + | |
| + | nin aerodinamik keyfiyyəti deyilir. |
| + | |
| + | Muasir təyyarələrdə aerodinamik key- |
| + | iyyət 10—20-yə catır. |
| + | |
| + | ƏYYARƏ İDMANI–ərbi-texniki |
| + | idman nəvuş aviasiyanın, YMYMH BƏ |
| + | idman təyyarələri istehsalının inki- |
| + | ipafı ilə əlaqədardır. T.i.-na aqır- |
| + | lıRı, muhərrikləri muxtəlif olan |
| + | təyyarələrdə sur ət, yukqaldırma qabi- |
| + | liyyəti, ucuti Yuksəkliyi, məsafəsi və |
| + | muddəti uzrə rekordlar mçəyyən etmək |
| + | |
| + | cun ucutplar, həmcinin ali pilotaj |
| + | Qulu iyu) uzrə yarıtilar daxil- |
| + | dir. T.i. 20 əsrin əvvəllərində yaran- |
| + | mı1i, 1905 ildə Parisdə Beynəlxalq |
| + | |
| + | Aviasiya Federiei yası (FAİ) təpkil |
| + | olunmutppdur. Rusiyada T.n.-pın ya- |
| + | ranması 1908 ildə Petsrburqda Umum- |
| + | rusiya aeroklubunun təikili ilə əla- |
| + | |
| + | |
| + | m CPİİ |
| + | SRİ-də, o cumlədən Azərb.SSR-də |
| + | 20—30-cu illərdə T.i. uzrə yarıllar |
| + | epizodik xarakter dapımındır. T.i.- |
| + | nın inkitafı hava donanmasına kə- |
| + | mək edən muxtəlif xə təpkilat- |
| + | ların (Osoaviaxim, SSRİ OADKYC |
| + | və s.), SSRİ Mərkəzi Aeroklubunun |
| + | şr ilə baqlıdır. 1950 ildə |
| + | SRİ Aviasiya İdmanı Federasiyası |
| + | yaradılmıtdır (1960 ildən FAİ-nin |
| + | uzvu). 1965 ildə mustəqil SSRİ Təyya- |
| + | rə İdmanı Federasiyası təpqkil olun- |
| + | mupdur. Hazırda SSRİ-də, o cumlə- |
| + | dən Azərb.SSR-də T.i. klublarının |
| + | genitt pqəbəkəsi fəaliyyət gəstərir. |
| + | arici əlkələrdə— ADR, B. Brita- |
| + | niya, AB1P, Fransa, AFR, CSSR və s.- |
| + | də genitp yayılmıtidır. |
| + | TƏYYARƏ GƏMİSİ, təyyarəda- |
| + | pıyan gəmi, aviadaiıyı- |
| + | c ı—suustu hərbi gəmi, ӱzən aviasiya |
| + | bazası. Dutimənə zərbə ucun nəzərdə |
| + | tutulmui əsas deyuiy quvvəsi—geyər- |
| + | təsində yerləpdirilən və raket, bom- |
| + | ba, torpedalarla təchiz olunmuin təy- |
| + | yarə və vertolyotlardır. Əzunu qoru- |
| + | maq ucun T.g.-ndə zenit-raket kom- |
| + | pleksləri və 100—127 mm kalibrli ze- |
| + | nit-artilleriya qurquları da olur. |
| + | T.g.-ndən Birinci dunya muharibəsin- |
| + | də istifadə etməyə bailamıiylar. |
| + | İkinci dunya muharibəsində T.g. |
| + | ADLI, Yaponiya və B. Britaniya lonan- |
| + | masının əsas zərbə quvvəsini təikil |
| + | edirdi, muharibə illərində cəmi 194 |
| + | T.g. duӱzəldilmidir. Muasir ən iri |
| + | T.g.-nin su basımı 95 min m-nəK, |
| + | enerji qurqusunun gucu 206 Mvul- dək |
| + | (280 min 4-q), sur"əti isə 35 mil-dək- |
| + | dir (64.8 km/saat): hey”ətində 6300-dək |
| + | adam olur. T.g.-ndə ucui geyərtəsi, |
| + | 2—4 katapult, geyərtəaltı anqarlar, |
| + | ucupp aparatını qaldırıb endirmək |
| + | ucun liftlər, deyuiy sursatı, o cum- |
| + | lədən nuvə sursatı ucun anbarlar və s. |
| + | avadanlıq olur. ABİ1 HDQ-ndəki T.g. |
| + | təyyinatına gərə coxməqsəlli, zərbə |
| + | endirən və qayıqvuran, enerji qur- |
| + | |
| + | |
| + | TƏYYARƏ İDMANI |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | qusuna gərə isə adi və atom T.g.-nə |
| + | ayrılır. T.g.-ndən donanma quvvələ- |
| + | rini məhv etmək, sahil obyektlərini |
| + | daqıtmaq, okean (dəniz) kommunikasi- |
| + | Yasını qorumaq və s, ucun istifadə |
| + | edirlər. Məvcud ən guclu T.g.-ndən |
| + | biri ABİPP-ın zərbə endirən €EH- |
| + | terprayzı atom Q.g.-dir (su basımı |
| + | 90 min tt, sur”əti 35 mil, bortunda |
| + | 100-ə yaxın təyyarə Yerləklir), NATO |
| + | HDQ-ndə 25 T.g. vardır (1982). |
| + | TƏYYARƏ MEYDANI —bax Aerodrom. |
| + | TƏYYARƏ MUHƏRRİKİ—təyyarələr- |
| + | də tətbiq olunan əsas aviasiya muhər- |
| + | riki. Muhum nəevləri porienli mu- |
| + | hərriklər, turbovintli mӱhərrik- |
| + | lər, turboreaktiv mӱhərriklər və |
| + | ikikonturlu turboreaktiv muhərrik- |
| + | lərdir. Kəməkci muhərrik (məs., start |
| + | surqətləndiricisi) kimi isə təyyarə- |
| + | lərdə raket mӱhərriklərindən isti- |
| + | adə edilir. |
| + | |
| + | TƏYYARƏ TƏRƏZİSİ—təyyarənin uc |
| + | nəqtəsində dayaq reaksiyasını tə”yin |
| + | etməklə onun cəkisini hesablayan tə- |
| + | rəzi. Təyyarənin aqırlırı uc tenzo- |
| + | vericiyə dupqur. Qenzovericilər əlcu- |
| + | cu quruluiila uc ekranlı kabel va- |
| + | sitəsilə birləpir və vericilər dev- |
| + | rədəyipən acarla ardıcıl olaraq əlcu |
| + | kərpusunun sxeminə qopulur. Verici |
| + | —-uzərinə diametri təqr. 30 mkm olan |
| + | məftil mutapimət yapıqidırılmınl |
| + | polad sutuncuqdan ibarətdir. Muqavi- |
| + | mətin qiyməti yuk təqsiri altında ar- |
| + | tır və dərəcələnmii (kq ilə) cihaz- |
| + | da qeydə alınır. İki verici 50 m-ayr |
| + | yuklərə, biri isə 25 ?t-lura hesablan - |
| + | mıtpdır. Hər bəlgunun qiyməti 50 7)-a |
| + | hesablanmıti vericidə—10 kq, 25 ?t- |
| + | luq vericidə—59 k2-dır. Tərəzinin |
| + | maks. xətası aqırlırı tə yin edilən |
| + | yukun cəkisinin --0,596 -i qədərdir. |
| + | TƏ ))APƏHALIbI)AH KƏMM AVİA- |
| + | SİYASI, aviadatıyıcı avi- |
| + | asiya — Hərbi-Dəniz Quvvələrinin |
| + | (HDQ) aviasiya nəvutu təyyarədatıyan |
| + | gəmilərdən baza kimi ə edir |
| + | (bax Təyyarə gəmisi). Gəmi geyərtə- |
| + | sində yerləpdirilən qırıcı təyyarə- |
| + | lər, hucumcu təyyərələr, qayıqvuran təy- |
| + | yarələr və vertolyotlardan ibarətdir. |
| + | Funksiyası havadan gəmilərə, nəql.-a, |
| + | desant gəmilərinə və sahil obyektlə- |
| + | rinə zərbə endirmək, həmcinin HDQ |
| + | gəmi birləmələrinin dəyui fəaliy- |
| + | yətini lə”min etməkdir. |
| + | TƏYYARƏİDARƏETMƏ, təyyarə- |
| + | surmə—ucut zamanı təyyarə və ya |
| + | digər uculi aparatını (UA) idarə |
| + | etmək ucun əməliyyatlar toplusu. UA- |
| + | HbiH yuyuly qəbul olunmuli koordinat |
| + | sisteminə nəzərən aparatın kutlələr |
| + | mərkəzinin irəliləmə hərəkətindən |
| + | (yerləyitməsindən) və UA-nın həmin |
| + | mərkəz ətrafında hərəkətindən iba- |
| + | rətlir. Birinci— hava naviqasiyası |
| + | vasitələri ilə, ikinci isə U A-nın |
| + | pilot tərəfindən və ya avtomatik |
| + | idarəetmə vasitələri ilə idarə olun- |
| + | ması (ucuiq rejimini dəyindirmək |
| + | və ya saxlamaq məqsədi ilə) nəticə- |
| + | sində ba:pa gəlir. Pilotsuz UA-nın |
| + | ucupqu yerustu məntəqədən operatorun |
| + | əmrlərini U A-na elektromaqnit dalqa- |
| + | ları vasitəsilə catdırmaqla (teleida- |
| + | rəolunan pilotsuz UA), yaxud da bort |
| + | avtomatik idarəetmə sisteminin qa- |
| + | baqcadan tərtib olunmu:il proqrama |
| + | uyqun əmrləri ilə (avtonom idarəolu- |
| + | nan pilotsuz U A) yerinə yetirilir. |
| + | |
| + | |
| + | TƏYYARƏ-MƏRMİ—bax Qanadlı ra- T |
| + | |
| + | |
| + | ket, |
| + | |
| + | |
| + | TƏYYARƏNİN AERODİNAMİK |
| + | HESABLANMASI—təyyarənin ucuiy |
| + | xarakteristikalarını: ucu sur”ə- |
| + | tini, havayaqalxma sur ətini, qalxdı- |
| + | qı hundurluk həddini, ucuiy məsafə- |
| + | CHHH və ilən tə Yin etmək ucun |
| + | aparılan hesablamalar. | |
| + | TƏYYARƏNİN QALXMA-ENMƏ QUR. |
| + | RULARI — təyyarənin yerdən qalxma- |
| + | sını, yerə enməsini və Yerdə (suda) |
| + | hərəkətini idarə edən qurqular: bura- |
| + | ya qiassi, qanadın aerodinamik mexa- |
| + | nikləidirmə vasitələri, sur ”ətgetur- |
| + | mə (yerdən) və tormozlama qurquları |
| + | daxildir. Ucuili zamanı en muqavi- |
| + | məti azaltmaq ucun, adətən, ipassi yı- |
| + | qılır (yalnız bə zi porienli yungul- |
| + | motorlu təyyarələrdən batqa). Qanadın |
| + | aerodinamik mexaniklətdirmə pasitə- |
| + | ləri (baqlayıcılar, qanad eənlukləri, |
| + | enmə sipərcikləri və s.) qalxma və |
| + | enmə zamanı sur əti azaltmaq ucundur. |
| + | Qalxma zamanı yerdə qacıpl məsafə- |
| + | sini azaltmaq məqsədi ilə muasir təy- |
| + | yarələrdə xususi start sur”ətləndiri- |
| + | ciləri adlanan qurqulardan istifadə |
| + | olunur. Yerə endikdə isə qacıiy məsa- |
| + | fəsini azaltmaq uucun təkər tormozla- |
| + | rı, tormoz parapqutləri və digər me- |
| + | xanizmlər, habelə muhərrikin dartı |
| + | evers mexanizmi itə salınır. |
| + | TƏYYARƏCİ-KOSMONAVT--bax Kos- |
| + | monavt, SSRİ təyyarəci-kosmonavtı. |
| + | TƏK ƏDƏD—2 ədədinə TaM ÖƏnYHMƏ- |
| + | yən tam ədəd. Məs., =1, =3, ə. Hər |
| + | T.ə. 2m-1 və ya 2 /t—1 kimi yazılır. |
| + | TƏK FӰNKSİYA—bax Cut və tək |
| + | funksiyalar. |
| + | TƏKAMUL, bioloji təkamul |
| + | — orqanizmlərin tarixi inkitafı. |
| + | İrsi dəyipkənlik, yapamaq uqrunda |
| + | mubarizə, təbii və suni secmə ilə |
| + | muəyyən edilir. T. mahiyyətcə, orqa- |
| + | nizmlərin yatpadıqı muhi:ə uyrunlai- |
| + | malarının formalapqması, populyYa- |
| + | siyaların, nəvlərin genetik tərkibi- |
| + | nin dəyipilməsi, az uyqunlatimıyi nev- |
| + | lərin məhv olması, biogeosenozla- |
| + | rın və butunlukdə biosferin dəyi- |
| + | ipilməsi ilə nəticələnir. |
| + | |
| + | T.-un səbəb və qanunauyqunluqları |
| + | təkamӱl tə”liminin predmetini təi1- |
| + | kiledir. 4“ T.ə lerminindən biologiya- |
| + | da ilk dəfə İsvecrə təbiətipqunası və |
| + | filosofu PT. Bonne (1762) istifadə |
| + | etmiidir. |
| + | |
| + | “TƏKA MӰLə–Azə b. dilində leqal |
| + | bolpevik qəzeti, -Hummətə təikila- |
| + | tının orqanı. 4Də”vət-Qocı baqlandıq- |
| + | dan sonra onun əvəzinə S. M. Əfən- |
| + | diyevin təpəbbusu və bilavasitə iiiti- |
| + | akı ilə Bakıda nəpr olunmutdur. |
| + | İlk nemrəsi 1906 il daxasrın 16-da, |
| + | sonuncu 1907 il martın 26-da (cəmi |
| + | 14 nəmrə) cıxmıtdır. 4T.ə boltevik- |
| + | lar partiyasının strategiya və takti- |
| + | kasını, inqilabi sosial-demokrati- |
| + | ya, xalqlar dostluqu və proletar bey- |
| + | nəlmiləlciliyi ideyalarını təbliə |
| + | etmi, həmkarlar ittifaqlarının hə- |
| + | yatını ipıqlandırmıd, millətci- |
| + | liyi tənqid atəpinə tutmutdur. Qəzet |
| + | 1907 il martın 26-da car həkuməti |
| + | tərəfindən czərərli istiqamətinə GƏ- |
| + | rəq baqlanmıtidır. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Rəfiyevbv X. A., Leqal bolqjpe" |
| + | vik qəzeti 4Qəkamulə, B.., 1962, |
| + | |
| + | |
| + | TƏKAMUL VƏ İNQİLAB—inkipla |
| + | fın muxtəlif cəhətlərini səciyyələn- |
| + | dirmək ucun illədilən anlayınjlar. |
| + | əkamul cisim və hadisənin tədriclə |
| + | elə dəyipməsidir ki, bu zaman onun |
| + | |
| + | |
| + | | TƏKƏLDUZCULUQ 243 |
| + | |
| + | |
| + | əsas xӱsusiyyətləri, qanunauyrunluqla- V. V., Dialektika poznanil əvolopion- |
| + | |
| + | |
| + | rı dəyiiyməz qalır, qeyri-əsas xassə- |
| + | ləri isə kəmiyyətcə dəyinir. Məc., tə- |
| + | kamul dəyitimələri prosesində kapi- |
| + | talizm quruluunun məhsuldar quvvə- |
| + | ləri və istehsal munasibətləri, idarə |
| + | formaları və i.a. qismən dəyitildiyi |
| + | halda, əsas xӱsusiyyətləri və qanuna- |
| + | uyqunluqları qalır. |
| + | |
| + | Təkamuldən fərqli olaraq inqilab |
| + | cisim və hadisənin qurulupiunun, |
| + | əsas xassələrinin, qanunauyqunluqla- |
| + | rının keyfiyyətcə dəyiiməsi, baqqa |
| + | cisim və hadisəyə cevrilməsidir. So- |
| + | sialist inqilabı nəqicəsində burjua |
| + | hakimiyyəti proletar hakimiyyəti ilə, |
| + | xususi mӱlkiyyət ictimai mulkiyyətlə |
| + | əvəz olunur. Q. və i. dialektik vəhdət- |
| + | dədir və biri digərini tamamlayır. |
| + | Əgər təkamul inqilabın inkipafı |
| + | ucun iyərait yaradırsa, inqilab təka- |
| + | mulu balla catdırır, onun gələcək |
| + | inkipafına imkan yaradır. İnkila- |
| + | fın T. və i. formaları kəmiyyət də- |
| + | yipmələrinin keyfiyyət dəyinmələri- |
| + | nə, fasiləsizliyin fasiləliyə, geh- |
| + | HƏHHH yepiyə kecməsini də ifadə edir. |
| + | Cisim və hadisələrin kəmiyyətcə təga- |
| + | MY/IY dəyinmələri muəyyən mərhələdə |
| + | onların keyfiyyətcə kəklu, inqilab |
| + | dəyinmələrinə gətirib cıxarır. V. İ. |
| + | Lenin gestərirdi ki, c...təbiətdə həyat |
| + | və inkitpaf həm tədrici təkamulu, həm |
| + | də sur”ətli sıcrayıtiları, tədrici- |
| + | lik fasilələrini... əhatə edirə |
| + | akr tam kӱlliyyatı, c. 20, səh. 71). |
| + | |
| + | arici muhitin tə siri ilə uzvi |
| + | təbiətdə gəhnə orqanizmlərin və nev- |
| + | lərin yox olması və sıcrayıpi Yolu |
| + | ilə yenilərinin yaranması qanunauyeun |
| + | surətdə bali verir. Orqanizmin və ya |
| + | butevluklə nevun kəhnə keyfiyyət ha- |
| + | lı cərcivəsində, maddələr mubadilə- |
| + | sinin kehnə cərcivəsində inkitpafı |
| + | daha mumkun olmur. Bu da sıcrayıp |
| + | yolu ilə kəhnənin yeni ilə əvəz olun- |
| + | masına gətirib cıxarır. İctimai in- |
| + | kipafda kəhnənin yenini əvəz etməsi |
| + | qanunauyqun prosesdir. Kəhnə cəmiyyət |
| + | icərisində tədricən bali verən təka- |
| + | mul dəyitmələri nəticədə inqilab yolu |
| + | ilə kəhnə munasibətlərin daqılması- |
| + | na və yenisinin yaranmasına gətirib |
| + | cıxarır c...dinc inkipaf dəvrləri |
| + | deyilən dəvrlərdə tədriclə toplanan |
| + | yıqın-yıqın ziddiyyətlər məhz inqi- |
| + | lab dəvrlərində həll olunur (yenə |
| + | orada, c. 16, səh. 25). |
| + | Təkamul dəyipmələri inkipafın |
| + | fasiləsizliyini, inqilabi dəyiiyik- |
| + | liklər isə fasiləliyi gestərir. Qeyri- |
| + | marksistlər, məs., reiformistlər cəmiy- |
| + | yətin dəyitiməsində təkamulu əsas TY” |
| + | tur, sinfi mubarizə əvəzinə sinfi |
| + | əməkdaplıqı irəli şurur, islahat yo- |
| + | lu ilə kapitalizmdən sosializmə ke- |
| + | cilməsinin mumkunluyunç əsaslandır- |
| + | maqa calınırlar. Onlara gərə, in- |
| + | qilabi cevrilinlər inqilabi ipərait |
| + | yaranmadan, hec bir hazırlıq dəvruç |
| + | olmadan, tədricən qӱvvələr toplanma- |
| + | dan, habelə təkamul olmadan baiy ve- |
| + | rir. Bu, obyektiv aləmin inkitafına |
| + | ӱytqun deyildir. Cunki yalnızytəkamul |
| + | dəyinmələrinin, ya da təkcə inqilabi |
| + | dəyinmələrin birtərəfli olaraq qəbul |
| + | edilməsi cisim və hadisələrdə baiy ve- |
| + | rən dəyinmələrin muxqəli formala- |
| + | rını, onların inkimaf prosesinin |
| + | məzmununu inkar edir. |
| + | 42 tomonov GƏ). Q., Razmıpt- |
| + | "k. Hi caterini, M.. 1976: Am- |
| + | barpuman V. A., Kazotinskia |
| + | |
| + | |
| + | 169 c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | nıx propessov vo VselennoV, V kn.: Fi- |
| + | |
| + | |
| + | losofin i sovremennoe estestvoznanie, vıp. |
| + | 1, M “ 1982, |
| + | |
| + | |
| + | TƏKAMUL TƏRLLİMİ (biologi- |
| + | yada)—canlı təbiətin tarixi inki- |
| + | nzafı haqqında biliklər kompleksi: |
| + | uyerunlamaların, orqanizmlərin fər- |
| + | di inkipafı təkamulunun (ontogenez), |
| + | təkamulu istiqamətləndirən amillə- |
| + | rin, ayrılıqda orqanizm qruplarının |
| + | və butunluklə ӱzvi aləmin tarixi |
| + | inkimafının (filogelezin) konkret |
| + | yollarını təhlil edir. T.t.-nin əsa- |
| + | sını təkamul nəzəriyyəsi tətgil edir. |
| + | Həyatın məniyəyi və insanın məniməyi |
| + | konsepsiyaları da T.t.-nə aildir. |
| + | |
| + | T.t.-nin tarixi, Empedokl, Demok- |
| + | rit, Lukretsi Kar və 6. antik filo- |
| + | sofların əsərlərində, həyatın inki- |
| + | iafı barədə bioloji faktlarla təs- |
| + | diq edilməmiti dahiyanə zənnlərin |
| + | məvcudluqruna baxmayaraq, uzun muddət |
| + | nəvlərin allah fak Yaradıl- |
| + | dıqını və dəyitməzliyini nəzərdə Ty- |
| + | tan kreasionizm konsepsiyası |
| + | məvcud olmuidur. 18 əsrdə transfor- |
| + | mizm meydana gəldi. 18 əsrin sonu, |
| + | 19 əsrin əvvəllərində gərkəmli tracs- |
| + | Kari lir J. Byuffon və E. J. |
| + | |
| + | ent-İler (Fransa), E. Darvin (İn- |
| + | giltərə), İ. V. Gete (Almaniya), K. F. |
| + | Rulye (Rusiya) nevlərin dəyipilməsi- |
| + | ni, yaxın nevlər arasında aralıq for- |
| + | maların olmasını bitki və heyvan |
| + | orqanizminin vahid plan əsasında qu- |
| + | rulması ilə izah edirdilər. Onlar |
| + | nəvlərin dəyitilməsi səbəblərini və |
| + | amillərini germurdulər. |
| + | |
| + | . B. Lamark cZoologiyanın fəl- |
| + | səfəsiq (1809) əsərində təkamulun hə- |
| + | rəkətverici qӱvvələri barədə təsəvpur- |
| + | ləri pqərh etmii və T.t.-ni )aparmara |
| + | cəpd kestərmitdi. Lamarka gərə nev- |
| + | lər ibtidai həyati formalardan ali |
| + | formalara doqru qradasiya is- |
| + | tiqamətində dəyitilir. |
| + | |
| + | Təkamulun təbii amillərini C. |
| + | Darvin muəyyən etmipdir. .LTamarkizm |
| + | və darvinizm təkamulu busbutun bir- |
| + | birinə əks olaraq itərh edir: lamar- |
| + | kizm təkamulu uyqrunlatma (adapta- |
| + | siya) ilə, darvinizm isə uyrunlaima- |
| + | nı təkamuӱllə izah edir. |
| + | |
| + | Nəvun daxilində ban verib, nəv- |
| + | əmələgəlmə ilə nəticələnən inkitaf |
| + | —mikrotəkamul, nəvdən yuksək |
| + | orqanizm qruplarının tarixi inkipia- |
| + | fı isəmakrotəkamuladlanır. |
| + | |
| + | Biogenetikqanunda ges- |
| + | tərilir ki, orqanizm fərdi inkitia - |
| + | fında ezunun mənsub olduqu sistema- |
| + | tik qrupun tarixi inkipafının əsas |
| + | mərhələlərini qısa ipəkildə təkrar |
| + | edir. Yailı orqanizmdə baiq verən |
| + | mutasiyalar Onun ontogenez prosesi- |
| + | ni dəyinir. Ona gerə də yaiilı fərd- |
| + | lərin təbii secməsi ontogenez prose- |
| + | sinin təkamulunə, İ. -İ. 1Pmalhauze- |
| + | nin dediyi KİMİ OntOogenetik |
| + | korrelyasiyaya gətirib cıxa- |
| + | rır. Hərəkətverici secmənin təsiri |
| + | ilə ontogenetik korrelyasiya sistemi- |
| + | nin dəyipilməsi—filembriogenezin |
| + | dəyipilməsinə, orqanizmdə yeni əla- |
| + | mətin formalaimasına səbəb olur. Sa- |
| + | bitlətidirici secmənin tə”siri altın- |
| + | da ontogenetik korrelyasiyanın təka- |
| + | muӱlu ilə ontogenezi daha artıq tə”- |
| + | min edən kӧorrelyasiyanın 2. |
| + | nə səbəb olur. T.t. və onun əzəyi sa- |
| + | yılan təkamul nəzəriyyəsi muasir bio- |
| + | logiyanın metodoloji əsaslarından |
| + | |
| + | |
| + | biri olub, dialektik materializmin |
| + | təoni-elmi əsasını təpkil edir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.. Ablokov A. V., Osufov |
| + | A. Q., Əvolopionnoe ucenie, M., 1981, |
| + | N s. i dr., Əvolopil, nep. c aHrı., |
| + | |
| + | |
| + | TƏKANVERƏN GƏMİ—yedək gəmi- |
| + | sinin bir neəvu. T.g. yedəyə aldıqı |
| + | gəmini itələməklə hərəkətə gətirdi- |
| + | |
| + | |
| + | yi ucun onun burun hissəsi xususi for- |
| + | mada ol R Bax Yedək gəmisi. |
| + | |
| + | TƏ KEY) UZ (lat. Moposeqo5)—ek- |
| + | vatorial burc. Ən parlaq EL 3,8 |
| + | vizual |/lduz əlculudur. SSRİ-nin |
| + | yr ərazisində gerunur. |
| + | TƏKDİRNAQLILAR, təkbar- |
| + | |
| + | |
| + | maqlılar (Reqyzodasqu1a )—məmə- |
| + | lilər dəstəsi. İri, bə”zən də orta 6ə- |
| + | yuklukdə heyvanlardır. Ən ətrafla- |
| + | rında 1—3, yaxud 4, arxa ətrafların- |
| + | da 1, yaxud 3 barmaq olur. 3-cu barmaq |
| + | o birilərinə nisbətən inkipaf etmit |
| + | olur və heyvanın butun bədən aeqırlı- |
| + | qı onӱn ӱzərinə dutpur. 1 cut sud və- |
| + | zisi var. Otyeyəndirlər. bala do- |
| + | qurlar. Afrikada, Asiyada, Cənubi |
| + | Amerikada və ev pəraitində butun ma- |
| + | teriklərdə yayılmıtlar. Muasir fau- |
| + | nada 3 fəsiləsi (atkimilər, kərgə- |
| + | anlar və tapirlər) var. |
| + | |
| + | TƏKƏLDUZCULUQ— Azərb.-da geni |
| + | yayılmınl bədii tikmə sənəti nevu, |
| + | Təkəlduz tikmələr qırmızı, mavi, |
| + | sӱrməyi, yapplıl, qara rəngli mahud və |
| + | məxmər parcalar uzərində ipplənir. |
| + | Parca muxtəlif formalı (girdə, duz- |
| + | bucaqlı) saqanaəra tarım cəkilir, əv- |
| + | vəlcədən karız uzərində hazırlanmıil |
| + | kompozisiyanın kənar, gəzmə xətləri |
| + | karandaii və ya tabatirlə parcanın |
| + | ӱzərinə kecurulur. Əvvəl kompozisi- |
| + | yanın gəzmə xətləri tikilir, sonradan |
| + | isə naxıiy və ornamentlərin icərisi |
| + | doldurulur. Təkəlduz tikmələr ucun |
| + | aqac qulplu xususi metal milcədən və |
| + | muxtəlif rəngli saplardan istifadə |
| + | edilir. Saqanaqda tikildiyinə gərə |
| + | təkəlduz tikmələrə cox vaxq csaranaq- |
| + | lı tikməq də deyilir. |
| + | |
| + | T. qədim tarixə malik sənət nevu- |
| + | dur. Azərb.-da muxtəlif məninət ətiya- |
| + | larının (o cӱmlədən balıiy, mutəkkə, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ӱ I Tara Qu. . an |
| + | . yar" ib, ut. YDU" VƏ. YR |
| + | id Mo “ə du |
| + | |
| + | |
| + | x AR. |
| + | |
| + | |
| + | əla |
| + | Lv sının ıni |
| + | |
| + | |
| + | AS HA Aİ KK |
| + | |
| + | |
| + | Təkəlduz numunəsi. Fraqment. 19 əsr, |
| + | Azərb. Tarixi Muzeyi. Bakı. |
| + | |
| + | |
| + | 244 |
| + | |
| + | |
| + | TƏKƏLƏ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dəpyəkcə ӱzləri, pərdə, carpayı ertu- |
| + | mu, hamam xcası, məcməyi ərtuyu, |
| + | tənbəki torbası, divar xalcası, həm- |
| + | cinin qadın, bə”zən də kipi paltarla- |
| + | rı) bədii tərtibatında və bəzək iplə- |
| + | rində T. a tətbiq edilmiidir. T. |
| + | Azərb.-ın Quba, Bakı, Gəncə, Təbriz, |
| + | |
| + | amaxı, PLəki, PTupta və s. yerlərin- |
| + | də genii yayılmıldı. Əsas istehsal |
| + | mərkəzləri Təbriz və PYəki ptp.-ləri |
| + | olmutdur. 19 əsrdə PTəkidə T. ilə |
| + | məptqul olan 80-ə yaxın e”malatxana |
| + | fəaliyyət gestərirdi. Bu dəvrdə T. |
| + | usulu ilə bəzədilmiil məiptət əpiyala- |
| + | rı Azərb.-dan buqun Zaqafqaziyaya, |
| + | eləcə də Rusiyaya ixrac edilmitdir. |
| + | = Təkəlduz tikmələrdə nəbati motiv- |
| + | li naxımların bir-birinə hərulmə- |
| + | sindən əmələ gələn murəkkəb quruluii- |
| + | lu kompozisiyalardan, cox vaxt real |
| + | |
| + | urmada verilən qızılgul, qəncə, qə- |
| + | rənfil və s, naxıtjilardan, eləcə də |
| + | kompozisiyanı bədii surətdə tamamla- |
| + | Yan qopa quli təsvirlərindən istifadə |
| + | edilir. Divar ucun nəzərdə tutulan |
| + | təkəlduz tikmələrin ara sahəsi nəba- |
| + | ti motivli gəl, muxtəlif heyvan təs- |
| + | virləri ilə bəzədilir, kompozisiya- |
| + | |
| + | |
| + | nın ətrafı hatiyə ilə ertulur. Ge- 6 |
| + | |
| + | |
| + | zəl kompozisiya, zəngin rəng kolori- |
| + | ti, simmetrik naxıii və ritmlə |
| + | Azərb. T. nӱmunələrinin səciyyəvi xu- |
| + | susiyyətləridir. Bunların ən yajxpı |
| + | nӱmunələri Azərb. Tarixi Muzeyi, R. |
| + | |
| + | ustafayev ad. Azərb. Dəvlət İncəsə- |
| + | nət Muzeyi, Azərb. Xalcası və Xalq |
| + | Tətbiqi Sənəti Devlət Muzeyində və s. |
| + | yerlərdə saxlanılır. |
| + | |
| + | |
| + | Əd: Əfəndi R.,, Azərbaycan el |
| + | sənəti (parca, tikmə, xalca), B., 971, |
| + | Azərbaycan tikmələri. Albom, M., 1971: |
| + | Salamzadə Ə. R. və bapqaları, Azər- |
| + | baycan incəsənəti, B., 1977, Alieva |
| + | Q. M., Xudojestvennıe tkani Azerbai- |
| + | djana X1X—nacala XX vv. Avtoreferat |
| + | kand. diss., B., 1972, |
| + | |
| + | |
| + | TƏKƏLƏR, Qafqaz qaya keci- |
| + | si (Tiqiz)—kecilər cinsindən cut- |
| + | dırnaqlı heyvan yarımcinsi. Qafqaz |
| + | T.-i (T. saisazsa) adlı 1 nəvu var, |
| + | 3 yarımnevu (PTərqi Qafqaz, yaxud Da- |
| + | |
| + | |
| + | lər. Səfəvilər dəvlətinin siyasi həya- |
| + | tında muhum rol oynayan T.-in bir |
| + | hissəsi sonralar mərkəzi hakimiyyətə |
| + | qarppı cıxdıqlarına gerə 1596 ildə |
| + | 1 PPah Abbas tərəfindən məhv edil- |
| + | mipp, qalanları ərb.-ın muxtəlif |
| + | yeri inə Yayılmılar, |
| + | |
| + | TƏKƏR DUSTURU—1) aptomobilin |
| + | kecicilik qabiliyyətindən asılı ola- |
| + | raq onun gediit hissəsinin iərti dus- |
| + | turu, məs., 3H./I-130 —4x2, TA3-66— |
| + | 4x4, 3H/I-131—6x6. Burada mapı- |
| + | nın markasından sonra verilmiti rə- |
| + | qəmlərdən birincisi—təkərlərin umu- |
| + | mi sayını, ikincisi isə aparan tə- |
| + | kərlərin sayını gestərir. 2) Loko- |
| + | motivin gedit Hissəsinin pərti xa- |
| + | rakteristikası: cox dusturuz |da ad- |
| + | lanır. Q.d. təkər oxlarının sayı- |
| + | nı və yerlətmə qaydasını gestərir, |
| + | məs., dərd ikioxlu arabacıqı olan |
| + | V-oxlu VL-10 elektrovozu ӱn T.d. be- |
| + | lə yazılır: 2, —2, —2, —2,, burada |
| + | 409 indeksi gestərir ki, butun təkər |
| + | cutlərinin fərdi intiqalı var. , |
| + | TƏKƏSAQQAL, keciyemliyi |
| + | (5soqqopeqa)—murəkkəbcicəklilər fə- |
| + | siləsindən bitki cinsi. Coxillik, |
| + | ə”zən ikiillik yarımkollardır. Lə- |
| + | ləkvarı bəlumlu yarpaqları nəvbəli |
| + | duzulur. Cicəyi ikicinsiyyətlidir. |
| + | Orta Avropa və Aralıq dənizi sahil- |
| + | boyu ərazisindən PTərqi Asiyaya qə- |
| + | dər quraq vil.-lərdə 170-dək, SSRİ- |
| + | də, əsasən, Orta Asiya və Qafqazda 80- |
| + | DəƏn cox, o cumlədən Azərb.SSR-də |
| + | 1 nevu mə”lumdur. Bəqzi nevlərinin |
| + | kəkundə kaucuk olur, bir qismi yax- |
| + | ptı yem bitkisi və balverəndir. Coxu |
| + | dekorativdir. |
| + | |
| + | |
| + | dir |
| + | TƏKƏ-TURKMANLAR—bax Turkmən- |
| + | |
| + | |
| + | lər. |
| + | |
| + | TƏKƏİY, Əbu-l Muzəffər Təkəpt ibn |
| + | əl-Arslan (?7 —1200)—Xarəzmtpah (1172 |
| + | ildən). Xarəzmi qarakitayların vas- |
| + | sallıqından qurtarmaq məqsədi ilə 12 |
| + | əsrin 70—80-ci illərində Mavərauӱn- |
| + | nəhrə yurutilər eqmitdi. ilə el- |
| + | dəgəz hekmları MəLləmməd Cahan Pəh- |
| + | ləvan arasında dostluq munasibəti ya- |
| + | ranmıtndı, T. Nipapuru (1187), Reyi |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Təkələr" 1. Qafqaz təkəsi. 2. Daqıstan təkəsi. |
| + | |
| + | |
| + | tqıstan T.-i, Mərkəzi Qafqaz, yaxud |
| + | Guӱldenitedt T.-i, Qərbi əri yaxud |
| + | Severtsov T.-i) məqlumdur. Azərb.SSR- |
| + | in Bəyuk Qafqaz ərazisində Darıstan |
| + | T.-H genit yayılmındır. |
| + | |
| + | TƏKƏLİLƏR — qızılba tayfaların- |
| + | dan biri. ə tayfasının |
| + | bir qolu olan T. Cənubi Azərb.-da və |
| + | Kicik Asiyada kecəri həyat sururdu- |
| + | |
| + | |
| + | (1192) və Mərvi (1193) tutmut, 1194 |
| + | ildə q səlcuq sultanı P1 Torru- |
| + | lun, 1196 ildə xəlifə Nasirin qopun- |
| + | larını məqlub etmiafdi. T.-in dəv- |
| + | rӱndə Xarəzm Orta Asiya və Yaxın |
| + | |
| + | ərqin qudrətli dəvlətlərindən bi- |
| + | rinə cevrilmitdi. Q.-in əlumundən |
| + | sonra hakimiyyətə oqlu Məhəmməd il |
| + | Əlaəddin kecmiyydi. |
| + | |
| + | |
| + | TƏKMHAHRnRƏP, Təkə ə p—rypk- |
| + | mən tayfası (bax Tӱrkmənlər). |
| + | TƏKLƏ— Azərb.SSR Masallı r-nun- |
| + | da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n |
| + | mərkəzindən 19 km iim. da, Lənkəran |
| + | ovalıqındadır. Əh. 4028 (1985). hey- |
| + | vandarlıq və uzumculuklə məpqul- |
| + | dur. Orta və səkkizillik məktəb, |
| + | klub, kinoqurqu, tibb məntəqəsi var. |
| + | Beyuk Vətən muharibəsində həlak ol- |
| + | Myu Həmyerlilərin iqərəfinə abidə |
| + | qoyulmutidur. |
| + | TƏKLƏ— Azərb.SSR Cəlilabad r-nun- |
| + | da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n |
| + | mərkəzindən 15 km q.-də, dar ətəyində- |
| + | dir. ƏH. 482 (1985), uzumculuk, taxıl- |
| + | cılıq və Heyvandarlıqla məpquldur. |
| + | Orta məktəb, tibb məntəqəsi var. |
| + | TƏKLƏ MİRZƏBABA — Azərb.SSR |
| + | PPamaxı r-nunun Leninabad sovetli- |
| + | yində gənd. R-n mərkəzindən Z0 km c.- |
| + | it.-də, dar ətayindədir. Əh. 1589 (1885). |
| + | Əsas təsərrufatı uzumculukdur. Sək- |
| + | kizillik məktəb, klub, tibb məntəqəsi: |
| + | yaxınlıqında arxeoloji abidələrdən |
| + | orta əsrlərə aid qədim qəbiristan var. |
| + | ƏKLƏLƏR—turkdilli tayfa bir- |
| + | ləpməsi. Oquz tayfa ittifaqına da- |
| + | xil olan T. əvvəllər Turkiyə ərazisin- |
| + | də yapamıpi, 1540 ildə isə tayfa bait- |
| + | cısı Qazı xanın rəhbərliyi ilə Sə- |
| + | fəvi hekmdarı 1 Təhmasibin haki- |
| + | miyyətini qəbul edib Mahmudabad əra- |
| + | zisində (indiki Salyan r-nu) məskun- |
| + | lapmıtlar. Sonralar PYahsevənlərin |
| + | tərkibinə daxil olmutlar. Qəklə |
| + | (Atsu, Kӱrdəmir. Masallı, Cəlil- |
| + | abad r-nları) və Qəklə Mirzəbaba (P1a- |
| + | maxı r-nu) kəndlərinin adları Q.-lə |
| + | əlaqədardır. |
| + | TƏKLƏ-MƏKAN—Qərbi Cində səh- |
| + | ra. Dunyanın ən beyuk qumlu səhrala- |
| + | rından biri. Kapqariya (Tarim) duӱ- |
| + | zənliyinin mərkəzi hissəsini tutur. |
| + | Uz. (q.-dən pt.-ə) 1000 km-dən cox, eni |
| + | 420 km-ə qədər, qumluqların sah. 320 |
| + | min g.m?-dən artıqdır. Hund. 800— 1300 |
| + | m., maks. hund. 1664 m. İqlimi mula- |
| + | yim-isti, kəskin kontinentaldır. İl- |
| + | lik yarıntı 50 mm-dən azdır. Cayla- |
| + | rı, adətən, mənsəbə catmadan qumluq- |
| + | larda itir. Yalnız Xotan cayının |
| + | suyu yayda TQarim cayına catır. Vahə- |
| + | |
| + | |
| + | lər vr |
| + | TƏKMƏ”NALILIQ—dilin leksik-se- |
| + | |
| + | |
| + | mantik sisteminda coxmə”nalılıqdan |
| + | |
| + | |
| + | fərqli olaraq, səzlərin ancaq bir mə" |
| + | na bildirməsi. Səezlərin T.-ına mono- |
| + | semiya (yun. popoz—tək4- zetpa—itparə) |
| + | da deyilir. Dildəki bir qrup səzlər |
| + | yalnız təkmə nalıdır: mən, sən, qırx |
| + | və s. Muxtəlif elm sahələrinə aid |
| + | terminlər həmipə bir mənada iilə- |
| + | dilir. |
| + | TƏKNƏ, tə hn ə—Azərb.-da ev məi- |
| + | pətində iplədilən qab. Atacdan du- |
| + | zəldilir. Xəmir yoqurmaq, cerək YıR- |
| + | maq və s. ucun ə ə Sud |
| + | məhsullarının (qaymaq və s.) hazır- |
| + | lanmasında da iplədilir. Dərinliyi |
| + | 7—8 sm (bəzən 10—15 sm-dək) olan |
| + | T. uzunsov və dairəvi olur. Azərb.- |
| + | da erkən orta əsrlərdən (təqr. 3—7 |
| + | əsrlər) geni istifadə edildiyi mə - |
| + | lumdur. |
| + | |
| + | Əd. Cavadov T. C,, Azərbaycanda |
| + | aqacitpiləmə sənəti haqqında, Azərbaycan |
| + | Ethoqrırnk məcmuəsi, buraxılısi 3, B., |
| + | |
| + | |
| + | TƏKNİKAHLIQ—bax Monoqamiya. |
| + | TƏKRAR İNTEQRAL—inteqral he- |
| + | sabının anlayılı. x=a, xb AY5 |
| + | |
| + | |
| + | TƏKRAR İSTEHSAL |
| + | |
| + | |
| + | 245 |
| + | |
| + | |
| + | XƏTHƏDH BƏ gg) (x), u = q? (x) əipn- |
| + | ləri ilə hududlanmıin 5 səth | |
| + | f (x, vu) funksiyasının ən |
| + | |
| + | |
| + | yo Di U) dx du |
| + | T.i.-ı |
| + | |
| + | |
| + | ou fs ?a(x) | |
| + | =“ 1. əə Q bə) v) di | - |
| + | |
| + | |
| + | dusturu ilə hesablanır. Beləliklə, |
| + | ikiqat inteqral iki adi inteqrala gə- |
| + | |
| + | |
| + | tiyilir. | |
| + | |
| + | TƏKRAR İSTEHSAL—fasiləsiz və |
| + | daim təkrarlanan ictimai istehsal |
| + | prosesi. Maddi ne”mətlərin, ipi quv- |
| + | VƏSİNİN və istehsal munasibətləri- |
| + | nin T.i.-ını əhatə edir. Muxtəlif |
| + | tarixi ptəraitdə T.i. da muxtəlif ol- |
| + | muidur. Sadə Q.i. və geni T.n, fərq- |
| + | ləndirilir. Sadə T.i.-da istehsal |
| + | dəyinməz həcmdə, geni T.i.-da daim |
| + | artmaqla təkrarlanır, Sadz T.i. ka- |
| + | |
| + | |
| + | pitalizmdən əvvəlki formasiyalar |
| + | ucun xasdır. |
| + | Kapitalist T.n.-ı. Kapitalizm |
| + | |
| + | |
| + | pəraitində T.i. təkcə maddi ne”mət- |
| + | lərin Q.i.-ından ibarət deyil, o həm- |
| + | cinin kapitalın və izafi dəyərin də |
| + | T.i.-ını əhatə edir və bu halda onun |
| + | hərəkətverici quvvəsi izafi dəyər və |
| + | mənfəət ardınca qacmaq olur. Bu da |
| + | kapitalistlərdə geni T.i.-ı, yaxud |
| + | kapital yırımını Həyata kecirmək |
| + | meyli Yaradır. Kapitalizmdə ii quv- |
| + | vəsinin T.i.-ı onun əmtəə kimi T.i.-ı |
| + | xarakterinə malikdir: muzdlu fəh- |
| + | nə 63 ƏMƏK haqqına zəruri yaltayıpi |
| + | vasitələri alıb istehlak etməklə əzu- |
| + | nun əmək qabiliyyətini bərpa edir və |
| + | hər dəfə onu yenidən kapitalistə sa- |
| + | tır. Burjua cəmiyyətində muzdlu |
| + | fəhlələr sinfi ilə kapitalistlər |
| + | sinfi arasındakı istismar munasi- |
| + | bətləri təkrarlandıqından kapita- |
| + | list istehsal munasibətlərinin də. |
| + | T.i.-ı bapi verir. Sadə T.i. kapitalizm |
| + | ucun xarakterik deyil, bununla belə |
| + | o kapitalist geniiy T.m.-ının real un- |
| + | suru və muhum tərgib hissəsidir. O, |
| + | həm ayrıca kapitalist muəssisəsi cər- |
| + | civəsində (yə ni fərdi kapitalın |
| + | i.-ı), həm də butəvlukdə geturulmuti |
| + | kapitalizm cəmiyyətində bati verir. |
| + | Əmtəə istehsalı iqəraitində ”" |
| + | istehsal və tədaqul proseslərinin vəh- |
| + | dətindən ibarətdir. T.i. prosesinin |
| + | maddi ifadəsi məcmu ictimai məh- |
| + | silun Q.i.-ı, məcmu qictimai kapita- |
| + | lın Hərəkətidir. Axırıncıya ist h- |
| + | sal, bəlgӱ, mubadilə və istehlak da- |
| + | xildir. İstehsal və istehlak bu zən- |
| + | cirin son halqası olmaqla bir-biri- |
| + | ni pərtləndirir. cİstehsalsız is- |
| + | tehlak yoxdur, istehlaksız istehsal |
| + | yoxdur... İstehlak, hər iteydən əvvəl, |
| + | istehsal əməliyyatını bata catdırır, |
| + | məhsula bir məhsul olmaq e"tibarilə |
| + | mӱkəmməllik verir, onu yox edir, |
| + | mustəqil ipey formasını istehlak |
| + | edirə(Marks K,, Siyasi iqtisadın |
| + | tənqidinə dair, B., 1955, səh. 204— |
| + | 205). Normal T.i. prosesi istehsal |
| + | olunan məhsulun keyfiyyət və miqdar |
| + | cəhztdən cəmiyyətin tələbatına Uy |
| + | qun gəlməsini nəzərdə tutur. Lakr |
| + | kapitalizmdə ictimai istehsal nisbət- |
| + | lərinin puurlu tənzimlənməsi M YMEYH |
| + | deyil. Butun istehsalcı kapitalist- |
| + | lər bazarı oriyentasiya tutur. Bu və- |
| + | ZİyYYət istehsal olunmuli məhsulun rea- |
| + | lizəsini muhum problemə cevirir. |
| + | K. Marks məcmu ictimai məhsu- |
| + | lun T.i.-ının əsas nisbətlərini kəif |
| + | |
| + | |
| + | etməklə kapitalizmdə sadə və genitp |
| + | T.i.-ın bali verməsi ppərtlərini gəs- |
| + | tərmipdir. Məcmu ictimai məhsulun |
| + | realizəsi pərtlərinin aydınlaqdı- |
| + | rılması onun dəyərcə və natural-mad- |
| + | di formaca strukturunu bilməyi nə- |
| + | zərdə tutur. Məcmu ictimai məhsul |
| + | dəyərcə S-- 0--tz (sabit kapital-- də- |
| + | yipən kapital-- izafi dəyər)-dən iba- |
| + | rətdir. Natural-maddi formaca isə |
| + | istehsal vasitələrinə və istehlak |
| + | predmetlərinə ayrılır. Buna muva- |
| + | fiq olaraq butun ictimai istehsal |
| + | iki bəlməyə—istehsal vasitələri is- |
| + | qehsalına (T bəlmə) və istehlak pred- |
| + | metləri istehsalına (İP bəlmə) ayrı- |
| + | lır. Bu bəlmələrin məhsulu yekunda |
| + | illik ictimai məhsulu təpjkil edir. |
| + | Sadə T.i.-da 1 beəlmənin məhsulu na- |
| + | tural formasına muvafiq olaraq muəs- |
| + | SİSƏDƏ AlİiINMIi avadanlıqın, iit- |
| + | lədilmii xammal və yanacarın əvə- |
| + | zini almaq ucun kapitalist tərəfin- |
| + | dən mənimsənilir. 11 bəlmənin məh- |
| + | sulu natural ə muvafiq |
| + | olaraq yalnız fəhlənin və kapitalis- |
| + | tin ppəxsi isqehlakına xidmət edə |
| + | bilər. Beləliklə, 1 bəlmənin məhsu- |
| + | lu həm 1 və həm də P bəlmədə sərf olun- |
| + | |
| + | |
| + | .mull sabit kapitalın vdənilməsinə |
| + | |
| + | |
| + | gedir, İN bəlmənin məhsulu isə həp |
| + | iki belmənin fəhlələri və kapita- |
| + | listləri tərəfindən (0-4-?”t) məblə- |
| + | Rində (milli gəlir məblərində) əl- |
| + | də edilir. Hər iki bəlcmə arasında |
| + | mubadilə olur: 1 bəlmədən istehsal |
| + | vasitələri 11 bəlməyə kecməklə Q bel- |
| + | mədəki fəhlə və kapitalistlərin 11 |
| + | bəlmədə əldə etdikləri istehlak pred- |
| + | metlərinə mӱbadilə olur. Məcmu ic- |
| + | timai məhsulun realizədi ipərtləri |
| + | apaqrıdakılardır: Q (o--t)=P s. İs- |
| + | tehsal vasitələri hər iki bəlmədə nə |
| + | qədər apınıbsa o qədər də istehsal |
| + | olunmalıdır: 1 (s4--o--t)=1 s-- P s. |
| + | İstehlak predmetləri də hər iki 6el- |
| + | mədəki fəhlə və kapitalistlərin əldə |
| + | edəcəyi qədər istehsal olunmalıdır: |
| + | İP (s--o4-t)=1 (o4-t)--P (set). Bu |
| + | iqərtlərə riayət edildikdə butun ic- |
| + | timai istehsalın proporsional inki- |
| + | ilafı və istehsal olunmuzt butun məh- |
| + | sulun tam (ictimai istehsalın miq- |
| + | yası dəyitilmədikdə) realizəsi təmin |
| + | |
| + | |
| + | olunur. |
| + | otımamor geniii Q.i.-ı sadə |
| + | T.i.-dan bununla fərqlənir ki, izafi |
| + | ləyərin bir hissəsi kapitallatır, yə”- |
| + | ni fəaliyyətdə olan kapitalla birlə- |
| + | iir və istehsal həcminin artırılma- |
| + | sına yepəldilir. Nəticədə kapital |
| + | Yıqımı bai verir. Yıqılan izafi də- |
| + | yərin bir hissəsi əlavə istehsal vasi- |
| + | tələri alınmasına, digər hissəsi— |
| + | əlavə iiy quvvəsi alınmasına xərclə- |
| + | nir. Yıqılan izafi dayər s-- o (sabit |
| + | və dəyityən kapitalın) artmasına sərf |
| + | olunur: bu nisbət kapitalın yanu qu- |
| + | riluniynun orta ictimai səviyyəsi ilə |
| + | muəyyən edilir. Məcmu ictimai məhH- |
| + | sulӱn realidəsi kapitalist genip |
| + | T.i.-ında da Jak, izyərt olaraq qalır. |
| + | Genit Q.in. iəraitində proporsiyalar |
| + | aiyaqıdağı nisbətlərdə səciyyələnir: |
| + | I (vd ni) 11 c-nən Q və İ bəlmələrdə |
| + | YıRıM ucun lazım olan əlavə istehsal |
| + | vasitalərinin həcmi qədər cox olma- |
| + | lıdır: 1 bəlmənin butun məhsulu vdə- |
| + | z fondundan cox olmalıdır, yə”ni |
| + | Er -t)=1s-- Ps (T və N bəlmələrdə |
| + | yıqılan s-nin Həcmi qadar), butun |
| + | milli gəlir isə həmin həcmdə İP bəl- |
| + | mənin məhsulundan cox olmalıdır: |
| + | |
| + | |
| + | (o--t)--P (ox-t)ə P (s-- -- 04-t), öyr. |
| + | ki milli gəlirin bir hissəsi isteh- |
| + | lak olunmur—yıqılır. Bu nisbətlərə |
| + | riqyət edilməsi normal genin T.i. |
| + | prosesi ucun vacibdir, lakin kapita- |
| + | lizmdə bunlar daim pozulur. Kapita- |
| + | lizmin ziddiyyətləri və hər tpeydən əv- |
| + | vəl onun əsas ziddiyyəti—istehsalın |
| + | icqimai xarakteri ilə mənimsəmənin |
| + | xususi kapitalist forması arasında- |
| + | kı ziddiyyət ayrı-ayrı sahələrin inki- |
| + | iafındakı nisbətlərin pozulmasına, |
| + | ifrat istehsal iqtisadi bəhranları- |
| + | nın yaranmasına səbəb olur: bunların |
| + | təqsiri altında kapitalist T.i.-ı tsi- |
| + | klik xarakter alır (bax Kapitalist |
| + | tsikli). İctimai istehsalda daimi |
| + | proporsionallıqın saxlanılması yal- |
| + | nız butun təsərrufatın planlı inki- |
| + | ipafı zamanı mumkundur, bu isə yal- |
| + | nız sosializmdə ta kecirilə bilər. |
| + | |
| + | Sosnalist T.n.-ı. Sosializm ppə- |
| + | raitində T.i. ictimai istehsalın |
| + | fasiləsiz təkrarlanması, genitlən- |
| + | məsi və texniki cəhətdən təkmillət- |
| + | dirilməsinin planauyqrun prosesidir |
| + | və butun cəmiyyət uzvlərinin rifahı- |
| + | nın və hərtərəfli inkipafının da- |
| + | ha dolqun təmin olunması məqsədi |
| + | gudur. İstehsal vasitələri uzərində |
| + | ictimai mulkiyyət və iqtisadiyyatın |
| + | planauyqun inkipafı (bax Xalq tə- |
| + | sərrufatının planauyerun, propor- |
| + | sional inkimafı qanunu) sokialist |
| + | T.i.-ının kapitalist T.i.-ı YALANA" |
| + | ki ustunluyunu iqərtləndirir. Sosia- |
| + | lizmdə maddi rə əmək resurslarından |
| + | daha səmərəli istifadə etmək, muəyyən |
| + | inkipaf mərhələsində istehsalın op- |
| + | timal sahəvi strukturunu muəyyənləii- |
| + | dirmək imkanı yaranır. Sosializm |
| + | cəmiyyəti pquurlu olaraq butun x.t.- |
| + | nın texniki səviyyəsini muəyyən edən |
| + | daha mutəraqqi sənaye sahələrin sur” |
| + | ətlə inkipaf etdirir. Bu zaman əl- |
| + | kənin mudafiəsi, sosialist əlkələri |
| + | və inkippaf edən əlkələrlə əməkdaiv- |
| + | lıq da nəzərə alınır. Sosnalizmdə |
| + | xalqın rifahının muntəzəm yuksəli- |
| + | ipi Hazır məhsulun satın bazarını |
| + | daim genipləndirməyə imkan verir. |
| + | İstismarcı siniflzrin və bununla |
| + | barlı tufeyli istehlakın olmaması |
| + | yırım imkanını xeyli artırır (bax |
| + | Sosialist yıqımı). İFrat istehsal |
| + | behranlarının, rəqabət mӱbarizəsinin |
| + | və bununla baqlı itkilərin olmaması- |
| + | nı da buna əlavə etmək olar. Nəticədə |
| + | istehsalın daha yuksək sur”ətlə artı- |
| + | mı tə”min edilir. |
| + | |
| + | İctimai ət də effektliyinə |
| + | elmi-texniki inqilab əhəmiyyatli tə”- |
| + | sir gəstərir. Onun sosializmin us- |
| + | tunlukləri ilə birlətməsi sosialist |
| + | təsərrufat sistemini dunyada ən di- |
| + | namik iqtisadi quvvəyə cevirir (bax |
| + | Dӱnya sosializm sistemi). Sosialist |
| + | geniyi Q.i.-ı iki yolla: ekstensiv— |
| + | əlaRə əmək resurslarının cəlb olun- |
| + | ması və istehsal fondlarının texni- |
| + | ki əsasını dəyitdirmədən həcmini |
| + | artırmaq hesabına və intensiv—əsa- |
| + | sən, istehsal vasitələrini təkmillət- |
| + | dirmək və əmək məhsuldarlırını yuk- |
| + | səltmək hesabına təmin olunur.:İngi- |
| + | iaf etmit sosializFcəmiyyətinin qu- |
| + | rulması ilə geniti T.n.-ın intensiv |
| + | forması en plana kecir: o, sosializm |
| + | qurulutlunun ustunluklərindən və HM- |
| + | kanlarından geniiy istifadə olunma- |
| + | sına əsaslanır. Genipl T.i.-ın mən- |
| + | bəyi milli gəlirin artmasıdır, belə |
| + | ki, onun bir hissəsi yYıqım fondu |
| + | |
| + | |
| + | 246 |
| + | |
| + | |
| + | vaşftəsilə cəmiyyət tərəfindən muntə- |
| + | zəm olaraq istehsal və qeyri-istehsal |
| + | fondlarının artırılmasına yenəl- |
| + | dilir. İntensiv genii T.i.-ın fond- |
| + | tutumlu və Fondqoruyucu formaları |
| + | fərqləndirilir. ha mutərəqqisi, |
| + | sosialist T.i.-ı məqsədlərinə daha |
| + | cox muvafiq gələni fondqoruyucu for- |
| + | masıdır. O, eyni miqdar əsaslı vəsa- |
| + | it qoyuluptu və istehsal fondları ilə |
| + | istehsalı artırmaqa və xalqın ri- |
| + | |
| + | ahını yuksəltməyə imkan verir (bax |
| + | |
| + | aslı, vəsait qoyuluunun iqtisadi |
| + | effektliyi). |
| + | |
| + | Məcmu ictimai məhsulun muxtəlif |
| + | hissələrinin iqtisadi əhərxəs HCTH- |
| + | fqdə olunmqsından asılı olaraq bu- |
| + | tun ictimai məhsul iki bəlməyə ayrı- |
| + | lır: istehsal vasitələri istehsalına |
| + | və istehlak predmetləri istehsalına. |
| + | Sosialist T.i.-ı pqərti məcmu məhsu- |
| + | lun elə bir planlı bəlkusundən iba- |
| + | rətdir ki, bu zaman sərf olunmu:i |
| + | istehsal vasitələrinin əvəzi ədəni- |
| + | lir, yıqım fondu və istehlak fondu |
| + | yaradılır. İctimai məhsulun reali |
| + | zəsi 1 bəlmə məhsulunun bir hissəsi- |
| + | nin həmin bəlmə daxilindəki muəs- |
| + | sisələr arasında mubadiləsini, yə”ni |
| + | il ərzində sərf olunmuiq istehsal |
| + | vasitələrinin edənilməsini və isteh- |
| + | salı genipləndirmək məqsədilə is- |
| + | tehsal fondlarının artırılmasını |
| + | tə min etməyi nəzərdə tutur. P bəlmə |
| + | daxilində də məhsulun bir hissəsi |
| + | DƏVLƏT VƏ KOOp.-kolxoz muəssisələri |
| + | arasında bəlutdurulur. Bu məhsulun |
| + | hesabına P bəlmədə calıptan və əlavə |
| + | cəlb olunan ipcilərin ipəxsi tələba- |
| + | tı ədənilir. Bundan, batqa, məhsulun |
| + | muəyyən hissəsi qeyri-istehsal sahəsin- |
| + | də calınzanların gəlirinə (mənbəyi |
| + | izafi məhsuldur) mubadilə olunur. |
| + | Hər ini bəlmənin qalan məhsulları |
| + | onlar |
| + | ticədə 1 bəlmə P bəlmədə istehsal |
| + | fondlarının genitp T.i.-ını, P belmə |
| + | isə 1 bəlmənin butun ipcilərini la- |
| + | zımi istehlak predmetləri ilə tə”- |
| + | min edir. Sosialist T.i.-ının bəl- |
| + | mələri arasındakı nisbətin və bir |
| + | sıra sahələrarası və sahədaxili nis- |
| + | bətlərin saxlanılması ictimai məh- |
| + | sulun istehsalı və bəlkusu balans- |
| + | larının keməyi ilə mumkun olur (bax |
| + | SSRİ xalq təsərrufatı balansı). |
| + | |
| + | Ədl Marks K., Qota proqramının |
| + | tənqidi, B., 1982, yenə onun, Kapi- |
| + | tal, c. 1, fəsil 21—23: c. 2, |
| + | 21, Engels F., Anti-Durinq, B., 1967 |
| + | (Sosializmə bəlməsi), Lenin V, İ., |
| + | Bazarlar məsələsi deyilən məsələyə dair, |
| + | Əsər. tam kulliyyatı, c. 1, yenə onun, |
| + | Rusiyada kapitalizmin inkipafı, yenə |
| + | Orada, c. Z- yenə onun, Bir daha real- |
| + | lapdırma nəzəriyyəsi məsələsinə dair, |
| + | yenə orada, x. 4, raӧӧini vosproizvod- |
| + | stva v period razvitoqo sopializma, M., |
| + | 1976, MeHbmukoB C, M., Sovremen- |
| + | nıvg kapitalizm: Ot grizisa k krizisu, |
| + | M., 1981, Politicesgal əkonomin, t. |
| + | Stol red. A. M. Ruminpeva i dr.), M., |
| + | |
| + | |
| + | TƏKRAR İSTEHSAL MƏR HƏLƏLƏ- |
| + | Rİ—məcmu ictimai məhsulun hərə- |
| + | kət mərhələlər istehsal, bəlgu, |
| + | mubadilə və isti lak. Onların ara- |
| + | sında daxili qartiılıqlı əlaqə var |
| + | və burada istehsal mərhələsi ustun- |
| + | luk təpkil edir. |
| + | |
| + | TƏKRAR İSTİSMAR USULLARI, |
| + | layların neftvermə q a- |
| + | biliyyətinin artırılma- |
| + | s ı—quyuların məhsuldarlıqını və |
| + | |
| + | |
| + | arasında bəluçtdurulur. Hə-. |
| + | |
| + | |
| + | TƏKRAR İSTEHSAL MƏRHƏLƏLƏRİ |
| + | |
| + | |
| + | layın neftvermə qabiliyyətini artır- |
| + | MAT YUYH tətbiq edilən termiki və |
| + | kimyəvi usullar. T.i.uӱ. ilə tərkibin- |
| + | də parafin-qatran-asfalten maddələri |
| + | cox və ezluluyu yuksək olan aqır neft- |
| + | lər laydan qismən (bə”zən tamamilə) |
| + | cıxarılır. T.i.uӱ. quyudibi ətrafı |
| + | zonasını qızdırma, laya termiki və |
| + | kimyəvi tə”sir etmə ӱsullarına ayrı- |
| + | lır. Birinci iki usulla laya tə”sir |
| + | etdikdə oraya cəkən parafin-qatran- |
| + | asfaltenlər əriyir, neftin əzluluyu |
| + | azalır və nəticədə neft istismar qu- |
| + | yusuna yaxtpı suzulur. Quyudibi ətrafı |
| + | zonası elektrik qızdırıcısı, buxar, |
| + | isti su, turiqu və digər vasitələrlə |
| + | qızdırılır. Bu usul ilk dəfə 1920 |
| + | ildə ABİT mə”dənlərində sınaqdan ke- |
| + | cirilmipdir. Termiki təsir usulu |
| + | əzluluyu cox olan aqır neftlərin |
| + | layda suzulməsini yaxtılatndırmaq |
| + | məqsədi ilə aparılır. Bunun ucun |
| + | laya buxar və isti su vurulur, yaxud |
| + | laydaxili yanma ocaqrı Yaradılır. Bu |
| + | usul ilk dəfə 193F ildə Maykop neft |
| + | yatarında tətbiq edilmitdir. |
| + | |
| + | Buxar və ya isti su ilə layın muəy- |
| + | yən (25—3096 ) hissəsini qızdırdıq- |
| + | dan sonra oraya istilikdən səmərə- |
| + | li adan etmək ucun su vurulur. |
| + | Su yaranmıti istilik səddini layda |
| + | istismar quyularına doqru hərəkət |
| + | etdirir. Quyu gəvdəsində istilik it- |
| + | kisinin qarpısını almaq məqsədi |
| + | ilə istiliyə davamlı pakerlərdən is- |
| + | tifadə edilir. Laydaxili yanma pro- |
| + | sesini aparmaq ucun quyunun dibində |
| + | elektrik qızdırıcısı ilə və ya kim- |
| + | yəvi usulla 400—6009S-dək yanma oca- |
| + | qı yaradılır və o hava vasitəsilə la- |
| + | ya gecӱrulərək istismar quyularına |
| + | doqru hərəkət etdirilir. Proses, adə- |
| + | tən, quru vənəm yanma kimi iki vari- |
| + | antda aparılır. Laydaxili Yanma oca- |
| + | qı birinci variantda hava vasitəsi- |
| + | lə, ikincidə isə havaya su (1 m? ha- |
| + | vaya 0,002 m?) əlavə etməklə layda hərə- |
| + | gkət etdirilir. Laya termiki tə sir |
| + | etməklə onun neftvermə qabiliyyətini |
| + | 25—3096 artırmaq mumkundur. |
| + | |
| + | Quyudibi ətrafı zonasına kimyə- |
| + | vi təsir usulunda muxtəlif həlledi- |
| + | cilər (məs., səthi aktiv maddələr), |
| + | polimer və mikroemulsiya məhlulla- |
| + | rından istifadə edilir. Laya vurul- |
| + | mupi suya əlavə olunan səthi aktiv |
| + | maddələr suyun neftlə toxunma sər- |
| + | hədində səthi gərilməni xeyli azal- |
| + | dır və neftin suxurlardan yaxpı yu- |
| + | yulmasına pərait Yaradır, nəticədə |
| + | layın neftvermə qabiliyyəti 6—896 |
| + | artır. -Laya orta hesabla 0,594 poli- |
| + | merin (poliakrilamid) su ilə məhlu- |
| + | lunu vurduqda layda polimer məhlu- |
| + | lundan ibarət sədd yaradılır. Son- |
| + | ra laya su vurmaqla həmin sədd lay- |
| + | da hərəkət etdirilir. Polimer məhlu- |
| + | lunun ezluluyu laydakı neftin ezlu- |
| + | luyundən cox olduqundan onu su ilə |
| + | hərəkət etdirdikdə məhlul layın,, bu- |
| + | tun effektli qalınlıqını əhatə edir. |
| + | Bu usulla layın neftvercə qabiliyyə- |
| + | tini 10—1296 artırmaq olar. Azərb. |
| + | SSR neft mə”dənlərində T.in.u.-ndan |
| + | geniti istifadə olunur. |
| + | |
| + | Əd.. Bababakov N, K. idr., Ter- |
| + | mointensifikapdin dobıci nefti, M., 1971, |
| + | Qriqarepenko Q. İ,, Mirza- |
| + | djan-zade A. V. idr... Pramenenr |
| + | polimerov v neftedobıce, M., 1978. |
| + | TƏKRAR KRİSTALLAYYDIRMA, |
| + | təkrar kristallaiıima — 1) |
| + | bərk halda T.k.—maddəni qız- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | otura və s. |
| + | |
| + | |
| + | dırdıqda və ya soyutduqda (onun aqre- |
| + | qat halını dəyipndirmədən) kristal |
| + | qurulutlunun dəyiiqilməsi|, tərkibində- |
| + | ki komponentlərin polimorf (allotro- |
| + | pik) cevrilmələri nəticəsində nı |
| + | verir (bax Allotropiya, Polimor- |
| + | fizm), 2)məhluldan T.k.—kris- |
| + | Tan maddəni qatıtıqlardan təmizlə- |
| + | mək məqsədi ilə ocun suda Həll edilmə- |
| + | si və alınan məhluldan həmin gkristal- |
| + | ların yenidən cəkdurulməsi prosesi. |
| + | TƏKRAR METAL—istehsalatda metal |
| + | qırıntısı və tullantıları ipəklin- |
| + | də alınan və yenidən əritmək ucun ip- |
| + | lədilən xammal, yenidən əritməklə |
| + | alınan əlvan metal gkulcəsi. T.m. |
| + | polad, eləcə də bə”zi əlvan metallar |
| + | (mis, aluminium, qurqutpun və s.) is- |
| + | tehsalında xammaldır. |
| + | TƏKRAR XAMMAL—ilkin tam is- |
| + | tifadədən (yeyilmədən) sonra isteh- |
| + | salatda xammal kimi təkrarən tətbiq |
| + | oluna bilən material və məmulat. |
| + | Metal qırıntısı, qara, əlvan və qiy- |
| + | mətli metal tullantıları, iilən- |
| + | mip surtku yaqları, zay detallar, is- |
| + | tifadədən cıxmın polietilen mə”- |
| + | mulatı, yeyilmitl avtomobil ipini, |
| + | iplənmiti sulfat turiqusu, makula- |
| + | .xX.-ın əsas nəvləridir. |
| + | TƏKRİR (ər. s —təkrarlama, tək- |
| + | rar)—bədii uslub vasitəşi, ppe”rdə |
| + | eyni səz, ifadə və ya misranın qəsdən, |
| + | məharətlə təkrarı. İste dad və bədii |
| + | təfəkkurun zəifliyini, səz - ehrTu)a- |
| + | tının azlıqını gəestərən luzumsuz |
| + | təkrardan fərqli olaraq, yerində ii1- |
| + | lənmit T. bədii mənanı, əsərin dil |
| + | və uslubunu daha da quvvətləndirir |
| + | (məs., cusyan yarat, usyan yarat, us- |
| + | yan yarat, usyan |9—- Suleyman Rustəm). |
| + | TƏK-TƏK İSTEHSAL—istehsal tipi: |
| + | muxtəlif və dəyipkən nomenklaturalı |
| + | məhsulların tək-tək (ədədi) hazırlan- |
| + | ması ilə səciyyələnir. T.-t.n.-a iri |
| + | turbinlər, yayma stanı, gəmi, nadir |
| + | dəzgahlar, metallurgiya və mə dən ava- |
| + | danlıqı istehsal edən muəssisələr, |
| + | həmcinin tə”mir və təcrubə z-dları |
| + | aildir. Kutləvi istehsaldan və se- |
| + | riyalı istehsaldan fərqli olaraq |
| + | T.-t.i.-da mə”mulatın ii yerləri uzrə |
| + | reqlamentlipndirilmədən hərəkətinə və |
| + | sərbəst ipi rejiminə icazə verilir. |
| + | İi yerləri, alətən, universal avadan- |
| + | lıqla təchiz olunur. Hər bir sifari- |
| + | ipin istehsal prosesi fərdi layihə- |
| + | ləpdirilir. |
| + | TƏKHUCEYRƏLİLƏR, birhucey- |
| + | rəlilər--bədəni bir Huceyrədən |
| + | ibarət olan bitki və heyvan orqanizm- |
| + | ləri. T.-in arasında 2 quruluz səviy- |
| + | yəsi ViPOxapsrr və eukariot) məvcud- |
| + | dur. Birhuceyrəli prokariotlar Y"YH |
| + | (Sakteriyalar, gey-yaplıl yosunların |
| + | ir qismi) mitozun və diferensiasiya |
| + | etmili nuvənin olmaması xaragterik- |
| + | dir: irsi informaviya aparatı nӱk- |
| + | leotiddən ibarətdir. Birhuceyrəli |
| + | eukariotlarda (birhuceyrəli yalpıl |
| + | və bə”zi digər yosunlar, heyvanlardan— |
| + | ibtidailər) mntoz yolu ilə bəlunən |
| + | ceyrə nӱvəsi olur. T. umumi suru- |
| + | tp planına və orqanellaların dəs- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | inə gərə coxhuceyrəli orqanizmlə- |
| + | |
| + | |
| + | rik huceyrələrinə oxtardır. Bə”zi |
| + | . koloniyalar əmələ gətirir. |
| + | TƏKCƏ, XUSUSİ VƏ mumi— |
| + | gercəkliyin tey və təzahurləri ara- |
| + | sında dialektik vəhdəti və fərqi əgs |
| + | etdirən fəlsəfi kateqoriyalar. Qə k- |
| + | cə (və ya ayrıca) muvafiq zaman və |
| + | məkan ilə, mӱvafiq keyfiyyət ilə sə- |
| + | |
| + | |
| + | TƏL-ƏVİV |
| + | |
| + | |
| + | 247 |
| + | |
| + | |
| + | tə —IBG—LRQBGUR1G5*1B151QQQR1ƏQGKQKK1il—ikin ıı ıl ms ==ııng ymək alı ah ——— III nı |
| + | |
| + | |
| + | ciyyələnən ayrıca ptey və təzahurdur. |
| + | Təkcə uӱmuminin dialektik .... |
| + | və elcusu, onun varlıq usulu kimi |
| + | mevcuddur. U mu midə konkret key- |
| + | fiyyət muəyyənliyi həddində predmet- |
| + | lər, peylər, proseslər arasında obyek- |
| + | tiv məvcud olan birlik nəzərdə tu- |
| + | tulur. Xususidə umumi və təkcə- |
| + | nin dialektik vəhdət cəhəti əks olu- |
| + | nur, xususi umuminin konkret təzahu- |
| + | ru KİMİ meydana cıxır. Xususidə |
| + | TƏKCƏNİN və umuminin birtərəfliyi |
| + | aradan qaldırılır. |
| + | |
| + | T., x. və u.-nin bir-bi |
| + | sibətini muxtəlif fəlsə |
| + | lar mӱxtəlif ipəkildə iqərh edirlər. |
| + | C. Lokk və b. yalnız təkcənin . real |
| + | məvcudluqunu qəbul, umuminin obyek- |
| + | tiv məvcudluqunu isə inkar edirlər. |
| + | Hegel umumini mutləqləpdirir, onu |
| + | təkcənin bapplanqıcı, cəsasıq, czəmi- |
| + | niə sayır. Materialist dialektikaya |
| + | gərə bunların hər ikisi yanlıtpdır. |
| + | Muasir pqəraitdə təftiticilər hadi- |
| + | sələrdə ӱmumini nəzərə almayıb, tək- |
| + | cə və Xususiyə, ehkamcılar isə əksi- |
| + | nə, yalnız umumiyə diqqət yetirirlər. |
| + | |
| + | Marksizm-leninizmə gərə hər bir |
| + | predmet və hadisədə təkcə ilə umumi |
| + | dialektik vəhdətdədir. Hər bir təkcə |
| + | umuminin tərəfi, məqamı, təzahuru, |
| + | məvcudluq formasıdır. Umumi həmi- |
| + | ppə predmet və hadisələrin tək cəhətlə- |
| + | z və xususiyyətlərində təzahur edir. |
| + | |
| + | . İ. Lenin deyirdi: c...ayrıca umu- |
| + | miyə doqru aparan əlaqədən batiqa bir |
| + | halda mevcud deyildir.Umumi yalnız |
| + | ayrıcada, ayrıcanın vasitəsilə məv- |
| + | cuddur. Hər bir ayrıca (bu və ya bapi- |
| + | qa tərzdə) ӱmumidir. Hər bir umumi |
| + | ayrıcanın (hissəciyi və ya tərəfi, ya- |
| + | xud mahiyyəti)dir. Hər bir umumi |
| + | butun ayrı-ayrı predmetləri yalnız |
| + | təqribən əhatə edir. Hər bir ayrıca |
| + | cmumiyə natamam daxil olur və i.a. və |
| + | i.a. Hər bir ayrıca baqa nev ayrı- |
| + | calarla (peylərlə, təzahurlərlə, pro- |
| + | seslərlə) minlərlə kecidlər Rasitəsi- |
| + | lə LADA va i.a.ə (Əsər. tam |
| + | kӱlliyyatı, c. 29, səh. 336—339). PPey- |
| + | lərin obyektiv dialektikasını əks |
| + | etdirən T., x. və u. həmcinin idrakın |
| + | hərəkət prosesini gəstərir. Təkcədən |
| + | mӱtləq umumiyə, ondan konkret umu- |
| + | miyə və yalnız sonra xususiyə İYKCƏ- |
| + | lən elmi idrak, predmeti onun tərəf- |
| + | ləri, əlaqələri və munasibətlərinin |
| + | |
| + | utun rəngarəngliyi ilə yenidən can- |
| + | landırır. uasir dəvrun aktual |
| + | problemlərini, məs., muxtəlif əlkə- |
| + | lərin kapitalizmdən sosializmə kec- |
| + | MƏCHHHH umumi qanunauyqunluqları |
| + | nisbətini və spesifik xususiyyətləri- |
| + | |
| + | |
| + | HHƏ MYHa- |
| + | i cərəyan- |
| + | |
| + | |
| + | ni həll etmək unun T., x. və Y.-HHH |
| + | qarpqılıqlı əlaqələrinin dialektik |
| + | materialisqcəsinə anlatjılmasının |
| + | |
| + | |
| + | Kuti əhəmiyyəti var. |
| + | |
| + | TƏLQİN (tibbdə)—mualicə məqsədi |
| + | ilə xəstəyə, yaxud bir qrup xəstələrə |
| + | həkimin psixi tə”siri. Psixote apiya- |
| + | nınuubir nevudur. Qibb təcrubəsində |
| + | ezunutəlqin də genitp yayılmı:hdı |
| + | Əzunutəlqin bə”zən xəstəlik hissiy- |
| + | yatının mənbəyi ola bilər (isterik |
| + | nevrozlarda). T.-in fizioloji təbiə- |
| + | tini İ. P. Pavlov tədqiq etmip, onun |
| + | psixoloji təbiətini V. M. Bexterov |
| + | əyrənmitp, alkoqolizmin mçalicəsin- |
| + | də hipnoz və T.-dən genisqp istifadə |
| + | etmitpdir. T. bir sıra xəstəliklərdə |
| + | (nevroz, narkomaniya, sinir sistemi- |
| + | NİN pozqunluqları və s.) də tətbiq |
| + | edilir. |
| + | |
| + | |
| + | TƏLQİN (suqqestiya, psixolo- |
| + | giyad a—pqəxsiyyətə psixi təsirin |
| + | xususi nevu. T. insanda onun iquur |
| + | və iradəsindən asılı olmayaraq muəy- |
| + | yən halətlərin (ruh Yarar inam), |
| + | hisslərin (qorxu), munasibətin (ob- |
| + | yektlərə, əzunə, duliduyu vəziyyətə) Tə- |
| + | zahuru, ya da onun bilavasitə qəbul |
| + | etdiyi norma və prinsiplərdən irəli |
| + | gəlməyən hərəkətləri ilə lar. |
| + | Qrup, kollektiv, sosial təbəqə də T. |
| + | obyekti ola bilər (kutləvi T.). Tər- |
| + | biyə ipində, mӱalicədə T.-in muxtə- |
| + | lif formalarından istifadə olunur. |
| + | TƏLƏ—xəzli vəhtpi heyvanların (ca- |
| + | navar, ayı, tulku, pələng və s.), həm- |
| + | cinin k.t. zərərvericilərinin (sun- |
| + | bulqıran, daq sicanları və s.) tutul- |
| + | ması və ovlanmasında istifadə edi- |
| + | lən alət. Ovculuqla əlaqədar Dai dəv- |
| + | rundə meydana gəlmipdir. Muxtəlif |
| + | nevləri var. Leac və ya dəmirdən |
| + | dӱzəldilir. T. heyvan yatayan yerlər- |
| + | də, onların cox gedib-gəldiyi cırır- |
| + | larda, gecidlərdə, su kənarlarında |
| + | və s. qurulur. Heyvanı cəlb etmək |
| + | | n bə”zi T. nəvlərinə yem qoyulur. |
| + | Rİ-də T. ilə dırnaqlı heyvanla- |
| + | rın ovlanması qadaqandır. |
| + | TƏLƏB VƏ TƏKLİF–əmtəə istehsa- |
| + | lının iqtisadi kateqoriyası. Tələb |
| + | pul ilə ifadə olunan və məhdudlai1- |
| + | dırılan ictimai tələbatdır. Əhali- |
| + | nin istehlak predmetlərinə və XİD- |
| + | mətlərə olan ehtiyacının əsas hissə- |
| + | si tədiyə qabiliyyətli tələb :pək- |
| + | lində olur. Muəssisələrin istehsal |
| + | vasitələrinə olan tələbatı da əmək |
| + | vasitələri və predmetlərinin konkret |
| + | nevlərinə “olan tələb formasında tə- |
| + | zahur edir. K. Marks təklifi ən |
| + | .. mənada c...bazarda olan Yaxud |
| + | zara cıxarıla biləcək məhsul |
| + | (Kapital, c. 3, B., 1960, səh. 194) ki- |
| + | mi mӱəyyən etmitdi. Təklif tələbə uy- |
| + | qun gələn əmtəə ehtiyatlarından, ba- |
| + | zara cıxarıla biləcək əmtəə kutləsin |
| + | dən ibarətdir: əsasən, istehsalın in- |
| + | kipafı ilə pzərtlənir. T. və t. ara- |
| + | sındakı munasibətlərin xarakteri |
| + | mevcud ictimai qurulutpun obyektiv |
| + | iqtisadi qanunları ilə muəyyən olu- |
| + | nur. Kapitalizmlə istehsalın ictimai |
| + | xarakteri ilə mənimsəmənin xususi |
| + | kapitalist forması arasındakı əsas |
| + | ziddiyyətə uyqun olaraq T. və t. də an- |
| + | taqonist ziddiyyətlərlə səciyyələnir. |
| + | Zəhmətketplərin alıcılıq qabiliyyəti- |
| + | nin məhdud olması, inflyasiya və ”i- |
| + | sizlik nəticəsində təklif tələbdən |
| + | yӱksək olur. Bu uyqunsuzluq ifrat |
| + | iqtisadi bəhtanlara gətirib cıxa- |
| + | rır. Sosializmdə istehsal vasitələri |
| + | uzərində ictimai mulkiyyət istehsalla |
| + | istehlak, T. və t. arasında planauyqun |
| + | və pquurlu proporsiya saxlamaqra imkan |
| + | verir. Q. və t.-in birgə inkitpafı, |
| + | onlar arasında dinamik proporsio- |
| + | nallıq istehsalın yuksək sur”ətlə |
| + | aotmasını, əhalinin tələbatının da- |
| + | ha dolqun edənilməsini, əmtəələrin |
| + | maneəsiz, ən az istehsal və tədavul |
| + | xərcləri ilə realizəsini tə”min edir. |
| + | |
| + | |
| + | Ədi Marks K., Fəlsəfə yoxsullu- |
| + | qu, B., 1975, yenə onun, Kapital, c. |
| + | |
| + | 3, yenə onun, İzafi dəyər nəzəriy- |
| + | yələri (*Kapitalbın QU cildi), H. 2, B., |
| + | 1968, Lenin V. İ., Rusiyada kapitaliz- |
| + | min inkipafı, Əsər. tam kulliyyatı, c. |
| + | ƏZ, Levin A. İ., Sodialisticeskiv vnut- |
| + | rennin rınok, M., 1973, Potrebnosti ni |
| + | spros v razvitom sopialisticeskom obtde- |
| + | STV, M., 1979, |
| + | |
| + | |
| + | TƏLƏBATIN YUKSƏLMƏSİ QA- |
| + | NUNU--cəmiyyətin inkipaf qanunu: |
| + | məhsuldar qӱvvələrin və mədəniyyə- |
| + | |
| + | |
| + | tin inkitltafı ilə cəmiyyətin tələ- |
| + | |
| + | |
| + | batının artmasını və təkmillətmə- |
| + | sini ifadə edir. Cəmiyyət inkipaf |
| + | etdikcə ӱzvlərinin tələbatı da ar- |
| + | tır və dəyinir. Bə”zi tələbatlar yox |
| + | olur, yeniləri yaranır, nəticədə tə- |
| + | ləbatın dairəsi geniiylənir. Eyni za- |
| + | manda tələbatın strukturunda keyfiy- |
| + | yət dəyitiklikləri baiy verir. İntel- |
| + | lektual və sosial tələbatların payı |
| + | artır. Fiziki tələbatlar xeyli cnə- |
| + | cibləpirə—onların yaranmasında və |
| + | edənilməsi ӱsulunun muəyyən edilmə- |
| + | sində sosial- mədəni amillər bəyuk rol |
| + | oynayır. T.y.q. cəmiyyətin hər bir ay- |
| + | rıca uzvunun tələbatına munasibətdə |
| + | deyil, yalnız ictimai tələbat siste- |
| + | MİNƏ, O cumlədən cəmiyyətin butun |
| + | çavlərinin ipəxsi tələbatı məcmusuna |
| + | munasibətdə obyektiv olaraq fəaliyyət |
| + | gestərir və təzahur edir. |
| + | |
| + | T.Y.q. hər bir sosial quruluqtda |
| + | fəaliyyət gəstərir, lakin muxtəlif |
| + | tarixi pəraitdə muxtəlif formada cı- |
| + | xıi edir. ializmə qədərki sinfi |
| + | formasiyalarda T.y.q. antaqonist for- |
| + | mada fəaliyyət gəstərir. Sosial-iqti- |
| + | sadi bərabərsizlik saxlanılır. Ha- |
| + | kim siniflər əsas istehsal vasitələri- |
| + | nə sahi5 olmaqla muhum inqellektual |
| + | fəaliyyət sahələrini və sosial-iqtisa- |
| + | di idarəetmə Cnksiyalarmin inhisa- |
| + | |
| + | a alırlar. ializmdə QT.y.q.-nun |
| + | nın u cəmiyyətə xas olan tamamilə |
| + | yeni xususiyyətləri yaranır. Bunlar- |
| + | dan ən muhumləri apaqıdakılardır: |
| + | tələbatların umumi və hərtərəfli art: |
| + | ması, onların strukturunun sosial- |
| + | iqtisadi cəhətdən tədricən |bərabər- |
| + | ləpməsi, tələbatların planauyqun, |
| + | |
| + | asiləsiz və yuksək sur”ətlə artması. |
| + | |
| + | QƏLƏ BƏ —ali və ya orta ixtisas mək- |
| + | təblərində təhsil alan ippəxs. Qədim |
| + | Romada biliklərə yiyələnməklə məpt- |
| + | qul olan hər kəs T. sayılırdı. Bir |
| + | sıra xarici əlkədə orta məktəb BƏ |
| + | kolleclərdə oxuyunlara da T. deyilir. |
| + | TƏLƏ BƏ ELMİ CƏMİYYƏT ƏRİ, |
| + | SSRİ-də—ali məktəblərdə tələbə- |
| + | ləri elmi-tədqiqat iplərinə cəlb et- |
| + | mək məqsədilə yaradılmıp kənullc |
| + | təpkilatlar. Rusiyada ilk T.e.c. El- |
| + | mi-Ədəbi Hənıyyaq adı ilə 1882 ildə |
| + | Peterburq un-tində yaradılmıtdır. |
| + | SSRİ-nin, o cumlədən Azərb.SSR- |
| + | in (1940 illərdən) gədə ali məktəb- |
| + | lərində T.e.c. var. Bu cəmiyyətlərdə |
| + | elmi-tədqiqat ipi ilə 1,7 mln, tələbə |
| + | məiptul olur (1083). Sovet tələbələri- |
| + | nin elmi intiləri ADR, Mac. |
| + | XR, CSSR, Hindistan, Kanada, ABİ1 |
| + | sərgilərində numayiti etdirilmindir. |
| + | TƏL-ƏBİV. İsra in muhum iqtisa- |
| + | di və mədəniyyət mərkəzi. D.y. və avto- |
| + | mobil yolları qoviaqı. Aralıq dəni- |
| + | zi sahilində port. Yaxınlıqrında bey- |
| + | nəlxalq aeroport (Lidda),var. Əh. 400 |
| + | min (1980). İqlimi subtropik Aralıq |
| + | dənizi tiplidir. Orta temp-r yanvar- |
| + | da 122S, iyulda 259S-dir. " |
| + | |
| + | 1Pəhərin əsasını 1909 ildə Av- |
| + | ropa mustəmləkəciləri qoymuii, İs- |
| + | rail dəvləti yarandıqdan (1948) son- |
| + | ra onun paytaxtı olmuidur. İsrail |
| + | |
| + | əkuməti BMT Baqi Məclisinin Qud- |
| + | |
| + | sun xususi statusu haqqındakı qəra- |
| + | rına (1947) zidd olaraq, 1950 ildə |
| + | (1980 ildə yenidən) Qudsu paytaxt elan |
| + | etmipdir. Lakin BMT-nin uzvu olan |
| + | əlkələrin musləq əksəriyyəti Qudsu |
| + | |
| + | |
| + | b |
| + | |
| + | |
| + | 248 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | İfvsrailin paytaxtı kimi tanımaqdan |
| + | imtina etmitlər. Xarici səfirlik- |
| + | lərin əksəriyyəti T.-Ə.-də qalmıidır. |
| + | Maptınqayırma, metal emalı, kim- |
| + | ya, əczacılıq, toxuculuq, yeyinti, ka- |
| + | qız, dəri-ayaqqabı, poliqrafiya və s. |
| + | sənaye sahələri var. Almaz e”malının |
| + | iri mərkəzidir. Almaz (cilalanmıpp), |
| + | neft, neft məhsulları, mapın və |
| + | avadanlıq, nəql. vasitələri idxal olu- |
| + | nur. Cilalanmıp almaz ixrac edilir. |
| + | T.-Ə. iotlandiyalı me”mar P. Ged- |
| + | desin tərtib etdiyi bat:i plan əsasın- |
| + | da tikilmipdir. Me”marlıq abidə- |
| + | lərindən Mahmudiyyə məscidi (1810) |
| + | diqqəti cəlb edir. Umumi Əmək Fede- |
| + | rasiyasının binası (1953), konsert |
| + | zalı (1957), Beylinson qospitalı |
| + | (1958), yeni un-tin sinaqoqu (yəhudi |
| + | mə”bədiy 1950-ci illərin 2-ci yarısı) |
| + | əsas mӱasir tikililərdəndir. |
| + | PTəpərdə un-t, elmi idarələr, Bələ- |
| + | diyyə kitabxanası, etnoqrafiya və folk- |
| + | lor, incəsənət, arxeologiya muzeyləri |
| + | və s., teatrlar, konservaqoriya var. |
| + | TƏLİQ (əp. 344 )—əpə6 hə |
| + | yazılan əsas bədii xətt nevlərindən |
| + | biri. 14 əsrdə Mran xəttatı alman |
| + | İsfahani tərəfindən toqi və ruq”ə |
| + | xətlərinin əlaqələndirilməsi əsasın- |
| + | ”- g |
| + | u b |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Təyliq xəttindən numunə. |
| + | |
| + | |
| + | da yaradılmıtppdır. Kursiv xətti |
| + | olan T. sur”ətlə yazılma xassəsinə |
| + | malikdir. Q.-in sonrakı dəvr xəttat- |
| + | lıq sənətinin inkipafında bəyuk ro- |
| + | ny onmyuuyp. |
| + | |
| + | TƏ”LİM—bilik, bacarıq və vərdipi- |
| + | lərin bapqasına verilməsi pə mənim- |
| + | sənilməsi prosesi, insanı həyata və |
| + | əməyə hazırlamarın əsas vasitəsi. Qəh- |
| + | sil və tərbiyənin məqsəd və vəziyyət- |
| + | ləri T. prosesində, əsasən tədris mu- |
| + | əssisələrində hayata kecirilir. Fər- |
| + | di-briqadaz, sinif-dərs, kurs, muhazi- |
| + | rə-seminar və s. Q. sistemləri var. |
| + | Sinfi cəmiyyətlə T. sinfi xarakter |
| + | dapıyır. T.-in məzmun və xarakteri |
| + | onun həyata kecirildiyi əlkədə cə- |
| + | miyyətin ictimai, siyasi qurulutu, |
| + | maddi və mədəni inkipaf səviyyəsi |
| + | ilə muəyyən edilir. T. ikitərəfli |
| + | proses olub, eyrədənin və eyrənənin |
| + | qariılıqlı əlaqəsindən asılıdır. |
| + | TƏ”LİM MAİYINI —cmuəyyən tatqipı- |
| + | rıqı tələbələrə eyrətmək, onun mə- |
| + | nimsənilməsi prosesinə nəzarət etmək |
| + | və tələbələrin biliyini yoxlamaq ucun |
| + | mapın. Bax həmcinin Əyrədən matın. |
| + | TƏ”LİM METODLARI, umum- |
| + | təhsil məktəblərində — |
| + | təhsilin məzmununun tpakirdlər tərə- |
| + | findən mənimsənilməsinə yenəldilmiynd |
| + | ip usulları. Tə”limin məqsəd və məz- |
| + | mununa, pagirdlərin yaqp xususiyyəti- |
| + | nə uyqun olaraq T.m.-nın duzgun secil- |
| + | məsi uzpaqların idrak fəaliyyətinin |
| + | |
| + | |
| + | TƏLİQ |
| + | |
| + | |
| + | inkipafına, qazandıqları bilikləri |
| + | praktikada tətbiq etmək bacarıqrı və |
| + | vərditlərinə yiyələnmələrinə gəmək |
| + | edir, dunyagerutilərini formalaidı- |
| + | rır, onları kollektivdə ipləməyə, bi- |
| + | likləri mustəqil eyrənməyə hazırla- |
| + | yır. T.m. keyfiyyətcə coxcəhətlidir |
| + | (qnoseoloji, məntiqi, psixoloji, pe- |
| + | daqoji və s.). SSRİ məktəblərində |
| + | elmi cəhətdən əsaslandırılmınq və |
| + | praktikada yoxlanılmınd əsas T.m. |
| + | apaqıdakılardır: informasiya-mə”lu- |
| + | mat metodu, izahlı illustrativ me- |
| + | tod, problemli metodlar (problemli |
| + | iyərh, qismən-axtarılı, tədqiqat metod- |
| + | ları) və s. Tə”lim prosesinin səmərə- |
| + | sini artırmaq ucun tədris vəsaitin- |
| + | dən, proqramlapdırılmıt tə”limdən |
| + | genipq istifadə edilir. |
| + | TƏ”QLİM PRİNSİPLƏRİ — gənc |
| + | nəslin tərbiyə və təhsili məqsədlə- |
| + | rinə uyrun olaraq tə”limin xarakte- |
| + | rini muçəyyənləndirən əsas prinsip- |
| + | lər. Sovet pedaqogikası tə”limin di- |
| + | daktik prinsipləri sistemini, tər- |
| + | biyə və təhsilin mahiyyətini kommu- |
| + | nizm quruculuqu məevqeyindən muəy- |
| + | yən edir. Sӧvet məktəblərində muəl- |
| + | lim- və pagirdlərin butun fəaliyyə- |
| + | ti tərbiyələndirici təlim prinsi- |
| + | pinə əsaslanır. Q.p. muӱntəzəm- |
| + | lik və ardıcıllıq qanunauy- |
| + | qunluquna tabedir: pagirdlərin |
| + | puurlu vəaktiv fəaliyyə- |
| + | tinə əsaslanır: tə”lim prosesində |
| + | əyanilik ustunluk təpkil edir): |
| + | tədris materialı pagirdlərin yap |
| + | xususiyyətinə və fərdi keyfiyyətləri- |
| + | nə uyqun olduqu ucun hamı tərəfindən |
| + | anlampılandır, ppagirdlərdə |
| + | fərdi yanamtma prinsipinə uy- |
| + | qundury mӱəllimdən hər ipagirdin bi- |
| + | lik və bacarıqını diqqətlə əyrənmək- |
| + | lə, butun sinfin (kollektivin) u mu- |
| + | mi səviyyəsini yӱksəltməyi tə- |
| + | ləb edir. |
| + | TƏ"LİMAT (ər. 04e),huquqda— |
| + | idarəcilik aktıy Hər hansı fəaliy- |
| + | yətin həyata gecirilməsi qaydasını |
| + | və iqərtlərini nizamlayan normalar- |
| + | dan və qaydalardan ibarətdir. T.-la- |
| + | rı SSR İ, muttəfiq və muxtar resp. |
| + | nazirləri (səlahiyyətləri daxilində) |
| + | verir. SSRİ Nazirlər Soveti, muttə- |
| + | həl və muxtar resp.-ların Nazirlər |
| + | ovetləri devlət komitələrinin, batp |
| + | idarələrinin və idarələrinin, həmci- |
| + | nin yerli xalq deputatları Sovetləri |
| + | icraiyyə komitələri p6”bə və idarələ- |
| + | rinin də Q. oni huququ var. |
| + | TƏLİMDƏ FƏRDİLƏYİDİRMƏ — |
| + | pagirdləri, onların fərdi xususiy- |
| + | yət və zehni inkipaf qabiliyyətləri- |
| + | ni nəzərə almaqla, eyrətməyin usul |
| + | və metodlarını muəyyənlətdirən tə”- |
| + | lim prosesi. tə limin umumi |
| + | vəzifə və məzmunu cərcivəsində hə- |
| + | yata kecirilir. |
| + | TƏLL ƏD-DUVEYR (qədim Lahi m) |
| + | —Qudsdən 40 km c.-q.-də Tunc və ilk |
| + | Dəmir dəvrlərinə aid. Yatpayılnl məs- |
| + | kəni. Qədim iyəhər mədəniyyəti ilə CƏ- |
| + | ciyyələnən T.D.-də e.ə. 3-cu minilli- |
| + | yin sonundan sənətkarlıq inkipta |
| + | etmitdi. E.ə. 18 əsrdə istehkam, e.ə. |
| + | 16 əsrdə isə tpəhərin mərkəzinə cev- |
| + | rilən mə”bəd tikilmipdi. Kən”anın |
| + | məhkəmləndirilmii ppəhərciklərin- |
| + | dən biri olan T.D. bir necə dəfə Mi- |
| + | sir DƏVLƏTİNİN tərkibinə Qatılmıp1- |
| + | dı. T.D.-dən tapılmıtl e.ə. 18—12 |
| + | əsrlərə aid kitabələr və e.ə. 6 əsr yə- |
| + | hudi yazıları xususilə maraqlıdır, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | T.D.-i e.ə. 6 əsrdə Babil həkmdarı |
| + | II Navuxodonosor daqıtmhildır. |
| + | TƏLL ƏL-AMARNA—bax Amarna. |
| + | TƏLL ƏL-AMARNA ARXİVİ—Mi- |
| + | sirdə, Nil cayının iy. sahilində qə- |
| + | dim yapayınt yerində apkar olunmut |
| + | gil levhəciklərdən ibarət arxiv (bax |
| + | Amarna). |
| + | TƏLXƏLƏR (So1iHheq)—suilanları fə- |
| + | siləsinin bir cinsi. Uz. 2,4 m-dək |
| + | olur. Bədəninin ust tərəfi, adətən, |
| + | birrəngli, bə”zən tund-zolaqlı və lə- |
| + | kəli, alt tərəfi bir qədər acıqrəng- |
| + | lidir. 100-dək nəvu var. Cənubi Av- |
| + | ropa, Asiya, PTimali və PPərqi Afri- |
| + | kada, PPimali, qismən də Mərkəzi e- |
| + | rikada yayılmınq 30-dək, SSRİ-də, |
| + | Orta Asiyada, Qazax. SSR-də və Qaf- |
| + | qazda 20, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 8 |
| + | nəvu var. Cox cəlddirlər. Gəmiri- |
| + | ci, kərtənkələ, kicik quptlar, cucu- |
| + | lər və s. ilə qidalanır. T. yumurta |
| + | (25-dək) qoymaqla coxalır. T.-in dip- |
| + | ləməsi insan ucun təhlukəsizdir, la- |
| + | kin arrılıdır. Bə”zi nəvləri nəsli |
| + | kəsilmək uzrə olduqundan c“Qırmızı |
| + | kitabəa salınmındır. |
| + | TƏMAYEV Nəbi Korotlu orlu (21.7. |
| + | 1887, indiki Babək r-nunun CyCT K.— |
| + | 2.6.1957, Babək r-nunun Beyuk Duz k.) |
| + | --Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1948), |
| + | 1931—57 illərdə indiki Babək r-nun- |
| + | dakı 26 Bakı komissarı ad. k-zda co- |
| + | ban tipləmipdir. 194/ ildə qoyuncu- |
| + | luq sahəsində yuksək əmək gəstərici- |
| + | lərinə nail olmutdur. Nax, MSSR |
| + | Ali Sovetinə deputat (4-cu caqırın) |
| + | secilmippdir. Medallarla təltif |
| + | edilmitdir. |
| + | TƏMƏRKUZLƏYİMƏ, konsen 1 a- |
| + | si ya—cəmləmə, yıqrma, toplama, bir- |
| + | ləpmə. Bax İstehsalın təmərkuӱzləi- |
| + | məsi, Sosialist istehsalının tə- |
| + | mərkuӱzləiiməsi. |
| + | TƏMİZQANLI MİNİK ATI — |
| + | dunyada ən itiqacan at cinsi, B. Bri- |
| + | taniyada 17 əsrin sonu—18 əsrin əv- |
| + | vəllərində yerli cinslərin PTərq (bar- |
| + | bar, turk, ərəb və turkmən) və Avro- |
| + | pa (Neapol və İspaniya) atları ilə |
| + | cutlətdirilməsindən alınmındır. |
| + | Sonralar cins at yetitdirmə usulu |
| + | ilə təkmillətdirilmitidir. əsr- |
| + | dən baplayaraq bu cins butun əlkələ- |
| + | rə o cӱmlədən Rusiyaya yayılmındır. |
| + | ri, mӱtənasib bədən qurulutlu at- |
| + | lardır. Bapı yungul, suysunu hun- |
| + | dur və uzun, beli nisbətən qısa, ayaq- |
| + | ları quru və Yaxptqı gerunən vətərlə- |
| + | rə malikdir. Rəngi kurən, kəhər, acıq- |
| + | qəhvəyi, qara, aq və boz olur. Suysunu- |
| + | nun “ə 161—162 cə, nem qucumu |
| + | 182—186 sm-dir. T.m.a.-ndan bir cox |
| + | minik atlarının (Trakenen, Hanno- |
| + | ver, Budyonnı, Kustanay və s.) yax- |
| + | pılaqqdırılmasın istifadə edi- |
| + | lir. Rekordcuları Cıdırda 1200 m |
| + | məsafəni 1 dəq 07,4 san-də, 2400 m mə- |
| + | safəni 2 dəq 23 san-də, 3200 m məsafə- |
| + | Nİ 3 dəq 19 san-də qət edir. Bu atlar |
| + | ən cox Avropa və ABPQ-da, SSRİ-də |
| + | isə RSFSR, USSR, Gurc.SSR, Azərb. |
| + | SSR, Qırq.SSR və Qazax.SSR-i |
| + | |
| + | |
| + | atcı- |
| + | lıq 3-dlarında yetipdirilir. SSRİ |
| + | tərədici-ayqrırları B. Britaniya, |
| + | |
| + | |
| + | Fransa və ABPT-dan alır və əz atla- |
| + | pan İtaliya, Fransa, ADR, AFR, |
| + | exoslovakiya, Macarıstan, Bolqarıs- |
| + | tan və Poltaya gəndərir. |
| + | TƏMİZƏCHCİXARMA—bax |
| + | tasiya. |
| + | TƏMİZLƏMƏ İYYLƏRİ (mə”dən |
| + | imilərində )—faydalı qazıntı |
| + | |
| + | |
| + | Reabili- |
| + | |
| + | |
| + | “TƏNBƏL QARDAPPə |
| + | |
| + | |
| + | 249 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nı yataqdan yeraltı ӱsulla cıxarma |
| + | ipləri, Q.i. zamanı faydalı qazın- |
| + | tılar yataqdan birgə və ayrı-ayrı- |
| + | lıqda—selektiv (bu halda filizlə- |
| + | rin ayrı-ayrı təvləri, kemur və s, |
| + | Yataqdan əlahiddə) cıxarılır. T.i, |
| + | nəticəsində Yaranan mə”dən yerləri |
| + | təmizləmə qazmaları adlanır. T.i, |
| + | mexanikləndirilmindir. |
| + | |
| + | TƏMİZLİK SİNİFLƏRİ–--səthin |
| + | kələ-Keturluyunun əsas parametrləri- |
| + | nin (profilin orta hesabi meyli və |
| + | nahamar Yerlərin 10 nəqtədə hund.) |
| + | ədədi qiymətlərinin umumiliyinə gə- |
| + | rə qruplapan səthlər toplusu. T.s.- |
| + | nə yeni standartla kələ-keturluk si- |
| + | nifləri deyilir. Bax Sətlin kələ- |
| + | |
| + | |
| + | kəturluyu. - | |
| + | TƏMİZCİNSLİ YETİYDİRMƏ— |
| + | k.t. heyvanlarının yetitidirilməsi- |
| + | |
| + | |
| + | nin əsas usullarından biri. T.y. za- |
| + | manı nəsil almaq ucun eyni cinsdən |
| + | olan heyvanlar cutlətdirilir. T.Y. |
| + | anlayınlı 16—17 əsrlərdən mə”lum- |
| + | dur. Bu anlayıtpl 18—19 əsrlərin əv- |
| + | vəllərində, təmizqanlı minik və Or- |
| + | lov ləhrəmi at cinslərinin yaradıl- |
| + | dıqı bir dəevrdə fərmalatmındır. |
| + | T.y.-də əsas məqsəd cinsin qiymətli |
| + | əlamətlərini saxlamaq, gələcəkdə istə- |
| + | nilən istiqamətdə təkmillətdirmək |
| + | və onları irsi yyətdə məhkəmlətməkdən |
| + | ibarətdir. Bunun əsas iqərtləri aila- |
| + | qıdakılardır: 1) suru daxilində və |
| + | ya umumiyyətlə cinsdə mӱxtəlif hey- |
| + | vanların qohumluq əlaqəsini və əcda- |
| + | dını dərindən bilməklə onların ara- |
| + | sında daimi secmə BƏ carpazladırma |
| + | aparılması: 2) delluk ip zamanı |
| + | qohum olmayan, muxtəlif keyfiyyətli |
| + | ailə və xətlərdən ibarət cinslərin |
| + | olması: 3) cinsin muxtəlif təbii və |
| + | təsərrufat pqəraitinə uyerunlatmaq Ta- |
| + | biliyyətini tə/yin etmək məqsədi ilə |
| + | onun arealının genipliyi və miqda- |
| + | rının coxluqu:, 4) cavan heyvanların |
| + | istiqamətli yetiidirilməsis Ə) dəl- |
| + | luk heyvanların hərtərəfli və duz- |
| + | gӱn secilməsi. |
| + | |
| + | TƏ"MİNATLAR VƏ ƏVƏZ (əmək huqu- |
| + | qunda)—fəhlə və qulluqcuların əmək |
| + | huquqları və mənafelərinin muhafi- |
| + | zəsini, əmək munasibətlərinin sabit- |
| + | liyini TƏ”MHH edən qaydalar və tədbir- |
| + | lər. SSRİ vətəndailarının SSRİ |
| + | Konstitusiyasında təsbit edilmi hy- |
| + | QuQ və azadlıqlarının təminatıdır. |
| + | Əmək qanunvericiliyinə əsasən iilci- |
| + | lər ucun tə”minatlar apaqıdakı hal- |
| + | larda verilir: 1) dəvlət və Ya icti- |
| + | mai vəzifələri yerinə yetirdikdə, 2) |
| + | ixtisaslarını artırdıqda: 3) tibbi |
| + | muayinəyə gəndərildikdə, 4) donor və- |
| + | zifəsini icra etdikdə: 5) ixtira et- |
| + | dikdə və səmərələidirici təkliflər |
| + | verdikdə, 6) xidməti e”zamiyyətə gən- |
| + | dərildikdə və s. Fəhlə və qulluqcu- |
| + | lar tərəfindən cəkilən xərclərin əvə- |
| + | zi ataqıdakı hallarda dəvlət hesa- |
| + | bına ədənilir: 1) eyzamiyyət dəvrun- |
| + | də: 2) itici basiqa ii Yerinə kecurul- |
| + | dugdə:s 3) tmicinin Hü alətlərindən |
| + | mӱəssisənin xeyrinə istifadə olunduq- |
| + | da, 4) ipciyə ipi paltarı və piy ayaq- |
| + | qabısı verilmədikdə:s 9) mə zuniyYƏT- |
| + | dən istifadə edilmədikdə və s. |
| + | TƏ”MİR—əsas fondların (istehsal |
| + | vasitələrinin), yaxud iyəxsi istifadə |
| + | predmetlərinin istehlak ləyərinin |
| + | saxlanması, qismən, Yaxud tam bərpa- |
| + | sı ilə baqlı olan texniki-iqtisadi və |
| + | təpkilati tədbirlərin məcmusu. Tex- |
| + | nikiqurquların T.-i onların sazlı- |
| + | |
| + | |
| + | qının, yaxud ip qabiliyyətinin bər- |
| + | pası məqsədilə geruluӱr. Konstruktiv |
| + | xӱsusiyyətindən, qurquların ayrı-ayrı |
| + | tərkib hissələrinin zədələnməsi .xa- |
| + | rakterindən və aınması dərəcəsin- |
| + | dən, eləcə də bərpa itlərinin əmək |
| + | tutumundan asılı olaraq cari (kicik), |
| + | orta və əsaslı T. fərqləndirilir. |
| + | ari T, zamanı qoviaq və detalla- |
| + | rın dəyindirilməsi, yaxud bərpasıilə |
| + | xırda zədələnmələr aradan qaldırı- |
| + | lır, eləcə də nizamlama iləri apa- |
| + | rılır. Orta T.-də qurqu qismən se- |
| + | kulur, qoviaqların texniki vəziyyəti |
| + | yoxlanılır, ӱzə cıxan qusurları ara- |
| + | dan qaldırılır, bə”zən də ayrı-ayrı |
| + | hissələri əsaslı T. edilir. Əsas- |
| + | l ı T., stasionar iqəraitdə T. muəssisə- |
| + | lərinin Yerinə yetirdiyi tam və əmək |
| + | tutumlu T. nəvudur. Pəxsi istifadə |
| + | predmetlərinin T.-i əhalinin hesabı - |
| + | na məiinət xidməti mӱəssisələri tərə- |
| + | findən yerinə yetirilir. |
| + | TƏ” MMPAPACbı GEDİ(İ—-relsli və |
| + | relssiz nəql. vasitələrinin iki əsas- |
| + | lı təmir arasında getdiyi yolun KH- |
| + | lometrlərlə ifadəsi. T.g. norması, |
| + | adətən, nəql. vasitəsinin birinci əsas- |
| + | lı tə"mirə qədər getdiyi məsafə ilə |
| + | muəyyən olunur. Bu zaman nəql. vasitə- |
| + | sinin modifikasiyası (nəvu), istis- |
| + | Map tppəraiti, istismar olunduqu zona |
| + | (rayon) və s. nəzərə alınır. |
| + | TƏRMİRƏYARARLILIQ — mə"mula- |
| + | tın, onda baiq verə biləcək zədələnmə- |
| + | lərin və yaranma səbəblərinin, texni- |
| + | ki xidmət və tə”mir aparılması yolu |
| + | ilə əvvəlcədən aiqkar edilməsinə və |
| + | aradan qaldırılmasına uyqrunluq xac- |
| + | səsi. T. mapının, yaxud mexanizmin |
| + | iti qabiliyyətinin tam və ya muəyyən |
| + | dərəcədə bərpa olunması ucun sərf |
| + | olunan əmək, vaxt və vəsaitin miqda- |
| + | rı ilə xarakterizə olunur. Bərpa |
| + | olunan mə qmulatın Q.-ını yuksəlt- |
| + | mək ucun nasazlıq bali verən yerlər |
| + | avtomatik usullarla axtarılır, xa- |
| + | rab olmu:i detallar cəld dəyipdiri- |
| + | lir. Bərpa olunmayan mə”mulatlarda |
| + | T, isə texniki vəziyyətin yoxlanılma- |
| + | sına və profilaktika iiylərinin (tə- |
| + | mizlənmə, Yaqlanma və s.) aparılması- |
| + | na onların yararlılıq xassəsidir. |
| + | |
| + | |
| + | TƏMSİL (ər. 42 —bənzətmə, oxitat- |
| + | ma)—nəsihətamiz məzmunlu satirik |
| + | əsər. Həcmcə kicik, əsasən, mənzum |
| + | |
| + | |
| + | olur. Bə”zən mənsur T.-lərə də təsaduf |
| + | edilir. Q.-də bədii ideya alleqoriya |
| + | vasitəsilə ifadə olunur, insan xarak- |
| + | terləri, ictimai həyat hadisələri və |
| + | munasibətləri Heyvan və ya bitgilər |
| + | aləminin təsviri yolu ilə verilir. |
| + | T., adətən, bədii mətləbi yekunladı- |
| + | rap qısa nəsihətamiz nəticə ilə qur- |
| + | tarır. T.-in tarixi qədimdir. Ezopun |
| + | T.-dəri, “Pancatantraq, — Və |
| + | Dimiək kimi qədim T. topluları, La- |
| + | Şərə İ. A. Krılov, D. Bednı və |
| + | nın T.-ləri məiyhurdur. B. Za- |
| + | kir. S. Ə. İPirvani və M. Ə. Sabirin |
| + | T.-ləri Azərb. ədəbiyyatında bu jan- |
| + | rın gezəl numunələridir. Hikmət |
| + | Ziya, R. Zəbioqlu və 6. Azərb. sovet |
| + | ədəbiyyatında T. janrını davam et- |
| + | dirmiilər. |
| + | |
| + | |
| + | Mətnlər: Təmsillər nə alleqoriya- |
| + | lar (tərtibci M Sultanov), B., 1978: Klas- |
| + | siceskan basna, M., 1981, |
| + | |
| + | |
| + | “*TƏMSİLATUu— M. F. Axunlovun 1859 |
| + | ildə Tiflisdə capdan cıxmıit kome- |
| + | diyalar məcmuəsinin adı. Bu ad mən- |
| + | HTƏHƏ “təmsil ə səzu ilə barlı olsa da, |
| + | |
| + | |
| + | M. F, Axundov onu ckomediyaları mə”- |
| + | nasında inlətmiyydir. |
| + | TƏNASUB (riyaziyyatda)—iki |
| + | |
| + | |
| + | nisbətin bərabərliyi: : a vəa |
| + | |
| + | |
| + | Ba |
| + | T.-un kənar, b və s isə orta Hədləri |
| + | adlanır. ənar hədlərinin hasili |
| + | orta hədlərinin hasilinə bərabər ol- |
| + | malıdır. fs=aa. Bu, T.-un dorru- |
| + | luqunu yoxlamaq və bir həddini di- |
| + | gərləri vasitəsilə tapmaq YUYH TƏT- |
| + | |
| + | |
| + | biq edilir | məs., bz . |
| + | |
| + | TƏNASUXİLİK (ər. 2 2—cardıcıl |
| + | kecmə, nəvbələtiməz?, cruhun kecməsik |
| + | səzundən)—bədənin ian sonra |
| + | ruhun əlməyib, baiqa bir bədənə kec- |
| + | məsini iddia edən dini-fəlsəfi tə”- |
| + | lim. T. bu vəya bapqa məzmunda qədim |
| + | PQərq dini-fəlsəfi fikrində, xurrə- |
| + | milikdə, xususən =tiəlikdə geni ya- |
| + | yılmındı. Sokrat, Platon və neo- |
| + | platoncular da T. tərəfdarı olmuit- |
| + | lar. PLərq peripatetizmini mukəmməl |
| + | |
| + | |
| + | eyrənib, ona tənqidi yanatpan Azərb. |
| + | filosofu Nəcməddin Naxcıvani də |
| + | (13 əsr) tənasux təliminə gӱclu meyl |
| + | |
| + | |
| + | gəstərmitdir. PTərq peripatetikləri |
| + | (İbn Sina, Bəhmənyar və 6b.), habelə |
| + | iiraqilik fəlsəfəsinin banisi PTi- |
| + | habəddin Suhrəvərdi T.-i inkar et- |
| + | miplər. İpqraqiliyin numayəndələrin- |
| + | dən bə”ziləri (məs,, Cəlal əd-din |
| + | Dəvvani) isə insan cisminin məhvin- |
| + | dən sonra onun ruhunun əri) |
| + | bapqa insana, habelə heyvana, bitkiyə, |
| + | |
| + | |
| + | hətta minerala kecməsini mumkun |
| + | saymıtlar. |
| + | Ədə Məmmədov Ə. C., Azərbay- |
| + | |
| + | |
| + | canda DİN əsrlərda fəlsəfi fikir, |
| + | |
| + | |
| + | TƏHBƏKM (Nicotiana rustica)—TyTyH |
| + | bitkisi cinsinin bir nəvu. T.-nin və- |
| + | təni Cənubi Amerikadır. 16 əsrdə |
| + | Avropaya gətirilmiti, 17 əsrin əvvəl- |
| + | lərindən Ukraynada yetiidirilir. |
| + | Azərb.-a 17 əsrin axırı və 18 əsrin |
| + | əvvəllərində gətirilmitdir. Əsasən, |
| + | qəlyan (cubuq) vasitəsilə cəkilir. |
| + | Qurudulmuniq yarpaqların tərkibində |
| + | 1—1026-ə qədər nikotin, 15—2096 uz- |
| + | vi turiu, o cumlədən 1096 -dən cox li- |
| + | mon turiusu var. Sarıyarpaqlı T, |
| + | daha keyfiyyətli hesab edilir. Səna- |
| + | yedə fermentləindirilmiin T. yarpaq- |
| + | ları sapları ilə Əş nə xırdala- |
| + | nıb satıla verilir. Q.-dən burunotu |
| + | da (iynənilən T.) hazırlanır. |
| + | |
| + | TƏNBƏKİ XUSYANI—İranda ilk |
| + | |
| + | |
| + | antiimperialist xalq hərəkatı. Nəs- |
| + | |
| + | |
| + | zəldin ipahın ingilis kapitalisti |
| + | olbota İranda tənbəki alınıb-sa- |
| + | tılması, e"malı və ixracı uzərində |
| + | inhisar Yaratmaq imtiyazı verməsi |
| + | |
| + | |
| + | (1891, 9 mart) elkədə beyuk narazılı- |
| + | qa səbəb oldu. Təbriz, Tehran, İsfa- |
| + | han və 6. iəhərlərdə ingilis tiirkə- |
| + | tinə qariı izdihamlı mitinqlər ke- |
| + | cirildi. T.ӱ.-na ruhanilər və milli |
| + | burjuaziya baicılıq edirdi. 1891 |
| + | ilin dekabrında mӱvəqqəti olaraq bu- |
| + | tun elkədə papiros cəkilməsi haram |
| + | e"lan elildi. 1892 il yanvarın 4-də |
| + | usyancılar Tehranda ipah sarayına Hu - |
| + | cum etdilər. Yanvarın 5-də ilah həky- |
| + | məti xalq kutlələrinin təzyiqi altın- |
| + | da Tolbotla baqlanan mӱqaviləni lətv |
| + | etməyə məcbur oldu. T.u. xalqın qələ- |
| + | bəsi ilə nəticələndi. |
| + | |
| + | “TƏNBƏL QARDAİIYuı — Azərb. xalq |
| + | teatrı nəvlərindən biri. El arasına |
| + | |
| + | |
| + | 250 |
| + | |
| + | |
| + | TƏNBƏLƏN |
| + | |
| + | |
| + | N I II İIİ Kİ İDDK"S"Znytiəə———-—jhihhkj-———–——LjkJKs əəə ə — hə ə ı—-d |
| + | |
| + | |
| + | da bu tamaiyaya cƏkəndə yox, bicəndə |
| + | yox, yeyəndə ortaq qardaiyf da deyilir. |
| + | Adətən, meydanda oynanılırdı. u |
| + | səhnədəm ibarət 4T.q.ə tamapasında |
| + | zəhmətə xor baxan, muftəxorluqla batp |
| + | girləyən kicik (tənbəl) qardapq tən- |
| + | qid edilir, əz əməksevərliyi, calıpp- |
| + | qanlıqı ilə fərqlənən bəyuk qardapa |
| + | haqq qazandırılır, Tamaiyanın axı- |
| + | rında pepman olan və tənbəllik et- |
| + | məyəcəyinə and icən kicik qardapi tə- |
| + | sərrufata (ərik edilir. Yumoristik |
| + | Yə) nanıbığaH € T.r.. TaMamacbızna |
| + | məhkəm sӱjet, bitkin və aydın xarak- |
| + | terlər, dramatik Hərəkət vardır, |
| + | Əd. Məmməd Ariyf, Secilmipt |
| + | əsərləri, c. 3, B., 1970, Əfəndiyev |
| + | p. Azərbaycan itifahi xalq ədəbiyyatı, |
| + | TƏNBƏLƏN—1) bucaqın T.-i—buca- |
| + | RIN TƏPƏ NƏQTƏSİNDƏN Gecən və onu ya- |
| + | rı belən mya, bucaqın tərəflərin- |
| + | dən eyni uzaqlıqda olan neqtələrin |
| + | həndəsi yeri, 2) Ucbucaqın T.-i—bu- |
| + | caq T.-inin təpə nəqtəsi ilə qarpı- |
| + | dakı tərəf arasındakı hissəsi. Uc- |
| + | bucaqın T.-i qariqıdakı tərəfi yan |
| + | tərəflərlə mutənasib hissələrə bəlur. |
| + | Əksi də doqrudur. |
| + | TƏNBUR (ər. ,,-5, far. ,,5)—miz- |
| + | rabla calınan ucsimli PTərq musiqi |
| + | aləti. 19 əsrin axırlarınadək Azərb.- |
| + | da da Yayılmındı. Orta əsr rəssamla- |
| + | rının miniaturlərində təsvir edil- |
| + | mil, Nizami, Fuzuli və 6.-nın əsər- |
| + | lərində adı cəkilmiidir. Xarici ge- |
| + | runupqu saza oxpiyayır. Uzun qoldan və |
| + | armudabənzər kicik canaqdan ibarət- |
| + | dir, Umumi uz, 1100—1300 mm-dir. |
| + | |
| + | |
| + | Yazılı mənbələrə gərə Azərb.-da T.-un |
| + | simlərinin sayına və əlcusunə gərə |
| + | fərqlənən setar, cartar, tietptar kimi |
| + | nəvləri də olmutdur. Marla Zaqa- |
| + | tala və Balakən r-nlarında T. adlanan, |
| + | calov ipəkilli gəvdəsi olan ikisimli |
| + | musiqi aləti məvcuddur. T. muasir |
| + | əzbək və tacik xalq calrı alətləri |
| + | F. .1İNDƏ əsas musiqi alətlərindən |
| + | iridir. |
| + | |
| + | TƏNQİD—bax Ədəbi tənqid. |
| + | TƏNQİD VƏ ƏZUNUTƏNQİD—icti- |
| + | |
| + | |
| + | mai inkitafın ziddiyyətlərini acmaq T |
| + | |
| + | |
| + | və aradan qaldırmaqmetodu: marksist- |
| + | leninci partiyaların, sosializm cə- |
| + | miyyƏətində xalq kӱtlələrinin inqilabi |
| + | dəyitdirici fəaliyyətinin batplıca |
| + | prinsiplərindən biriz sosializm cə- |
| + | miyyəti inkipafının hərəkətverici |
| + | qӱvvələrindən biri:z insanların mə”- |
| + | nəvi tərbiyə, əzunutərbiyə, mə”nəvi |
| + | lağı prinsipi. T. və ə. ziddiyyət- |
| + | ləri, səhv və neqsanları apqkar etmək- |
| + | lə onların aradan qaldırılmasına, |
| + | sosializm və kommunizm quruculuru- |
| + | nun ən yaxpı forma və metodlarının |
| + | tapılmasına kəmək edir. |
| + | |
| + | Marks kapitalizm ppəraitində |
| + | ctənqid silahına proletariatın sin- |
| + | fi mubarizəsinin tə”sirli vasitələ- |
| + | iindən biri kimi baxırdı, V. İ. |
| + | |
| + | enin sosialist inqilabı və Kommu- |
| + | nist partiyasının fəaliyyəti ucun |
| + | T. və ə.-in həyati əhəmiyyətini KƏCTƏP- |
| + | mipdir. Tənqid silahından sinfi, |
| + | milli azadlıq mubarizəsində, kapita- |
| + | lizmin istismarcı təbiətini, hakim |
| + | siniflərin siyasətini ifita etmək |
| + | ucun geniipq istifadə olunmusdur və |
| + | İNDİ də olunur, |
| + | |
| + | |
| + | Sosialist cəmiyyətində yaradıcı |
| + | silaha cevrilən T. və e.-in obyektiv |
| + | ilkin ipərtləri sur”ətlə artan ic- |
| + | timai tələbatla onu ədəmək imkan- |
| + | ları arasındakı ziddiyyətlərdən, |
| + | istehsalı və butun ictimai munasi- |
| + | bətləri daim təkKmillətdirmə zəru- |
| + | rətindən yaranır. Sosializmdə is- |
| + | tehsalatda, insanların munasibətin- |
| + | də, psixologiyası və əxlaqında yeni- |
| + | liklə kəhnəlik, mutərəqqi ilə muha- |
| + | fizəkar arasında fasiləsiz muba- |
| + | rizə gedir. İctimai həyatın butun |
| + | sahələrində xalqın ideya-siyasi bir- |
| + | liyi Yarandıqı ucun bu mubarizə so- |
| + | sial ziddiyyətlərə cevrilmir. |
| + | |
| + | Sosializm cəmiyyətində və partiya- |
| + | da tənqidin xarakteri, |
| + | tənqid obyektindən asılı olaraq muəy- |
| + | yən olunur. Sov. İKP həmitə impe- |
| + | rializmi, onun siyasətini, ideologi- |
| + | Yasını kəskin tənqid etmipdir, Bu |
| + | cur tənqid mubarizə vasitəsidir. |
| + | Sov. İKP əz muttəfiqləri arasın- |
| + | dakı fikir ayrılıqını və ziddiy- |
| + | yYətləri inandırma metodu və yoldalp- |
| + | LIQ tənqidi vasitəsilə ləqv etməyə |
| + | calınır. Sosializmdə tənqid adam- |
| + | ları tərbiyə vasitəsidir. Tənqidin |
| + | qiyməti onun dӱzgӱn olmasında, qal- |
| + | dırılan məsələlərin ictimai əhəmiy- |
| + | yətindədir. Partiya prinsipial tənqi- |
| + | din geniyy mudafiə olunmasına, tən- |
| + | qidi qeydlərin vaxtında nəzərə alın- |
| + | masına və həyata kecirilməsinə calı- |
| + | iqır. Belə munasibət kutlələrdə T. |
| + | BƏ ə.-in əhəmiyyətinə inam doqurur, |
| + | onları catınmazlıq və nəqsanların |
| + | vaxtında aradan qaldırılmasına səvq |
| + | edir, onlarda fəal həyat məvqeyi tər- |
| + | biyə edir. SSRİ-də ctənqid ustundəz |
| + | təqib qadaqandır. “Tənqid ustundə |
| + | tə"qib edən pəxslər məs”uliyyətə cəlb |
| + | olunurları (SSR Konstitusiyası, |
| + | maddə ). |
| + | |
| + | TƏNQİDİ REALİZM, fəlsəfə- |
| + | d ə—19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllə- |
| + | rində alman, ingilis və amerikan fəl- |
| + | səfəsində idealist cərəyan, T.r. anla- |
| + | yıppı İ, Kantın ckritisizmik ilə əla- |
| + | qədardır. Alman T,r.-i kantcılırın |
| + | crealistcəsinəg iplənməsindən ibarət- |
| + | dir və bə”zən geniii mə"nada yeni kant- |
| + | cılıqa aid ir (A. Ril, O. Kul- |
| + | pe, E, Bexer və b.). B., Britaniyada |
| + | .r. personalizmə yaxın idi (A. Set, |
| + | D. Xiks). Mustəqil məktəb kimi ABİ1- |
| + | da 20 əsrin 20-ci illərində meydana |
| + | gəlmipdir (D. Dreyk, Lavcoy, C. |
| + | Pratt, A. Rocers, C. Santayana və 6.). |
| + | Neorealizmdən fərqli olaraq, T.r. |
| + | yalnız vasitəli idrakın mumkunluyu- |
| + | nu irəli surur kn, bu da ikili ay- |
| + | dınlapdırılır: ya obyekt cvarlıqınu |
| + | kəməyilə oybekt və subyektdən fərqli, |
| + | lagin birincinin bə”zi cəhətlərini |
| + | ifadə edən məntiqi mahiyyət kimi |
| + | dərk olunur, Ya da vasitəlilik maddi |
| + | ətyaları əks etdirən və ya simvollai- |
| + | dıran psixi təsəvvurlərin kəməyi sa- |
| + | yəsində həyata kecirilir. Buna uyqun |
| + | olaraq T.r. nӱmayəndələri obyektiv |
| + | idealistlərə (Santayana, Dreyk, HU, O. |
| + | Stronq) və materialistlərə yaxınla- |
| + | tppan naturalistlərə (R. V. Sellers, |
| + | Lavcoy) bəlunurlər. “T.r.ə termini ge- |
| + | nip mə"nada muasir burjua fəlsəfə- |
| + | sində sadələvh realizmə əks olaraq ii1- |
| + | lədilir və idrak predmeti ilə onun ba- |
| + | rəsində subyektin biliyi arasında fər- |
| + | qin qəbul olunması ilə əlaqədardır. |
| + | |
| + | Əd. Boqomolov A. S., Burjuaz- |
| + | |
| + | nan filosofil SİLA 20 v., M., 1974, Bur- |
| + | |
| + | |
| + | formaları : |
| + | |
| + | |
| + | juaznal filosofil kanuna i nacala im" |
| + | perializma, M., 1977. m |
| + | |
| + | TƏNQİDİ REALİZM, ədəbiyyat |
| + | və incəsənətdə—bax Realizm, |
| + | TƏNDİR—cərək bitirmək vasitəsi, |
| + | soba. T. oturaq həyatın məvcud olduqu- |
| + | nu gəstərən maddi mədəniyyət unsur- |
| + | lərindən biridir. T. gil, saman, qum |
| + | və s. qatıpıqından hazırlanmıpt pal- |
| + | cıqdan dӱzəldilir. Qədim zamanlarda |
| + | T.-dən ev qızdırmaq, gil mə mulatı |
| + | bitirmək, meyvə qurutmaq, xərək hazır- |
| + | lamaq və s. ucun də istifadə edilir- |
| + | di, Yeraltı və yerustu T.-in cdəymər, |
| + | abadlız, ckərpicə nəvləri var. Yaxın |
| + | 1Pərq, Orta Asiya, Qafqaz xalqları |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | arasında genip yayılmıtdır. Azərb.- |
| + | da Neolit dəvrundən mə”lumdur. El |
| + | arasında T. muqəddəs sayılır. Xalq |
| + | məitpətində T.-dən indi də istifadə |
| + | olunur. | |
| + | TƏNƏZZUL—inkipafın tipi, onun |
| + | ucun ən yӱksəkdən ən apaqıya kecid |
| + | |
| + | |
| + | səciyyəvidir. T.-un məzmunu darıl- |
| + | ma, təppkil səviyyəsinin əqparı AYI |
| + | məsi, bu və ya digər zəruri vəzifəni |
| + | yerinə yetirmək bacarırının itiril- |
| + | məsi proseslərindən ibarətdir, dur- |
| + | |
| + | |
| + | qunluq devrləri, vaxtı kecmii r- |
| + | Ma və qurulutlara qayıtmaq da 1,-ə |
| + | aiddir. İstiqamətinə gərə T. tərə42- |
| + | |
| + | |
| + | qinin əksidir. Onlar arasında - |
| + | rəkkəb coxcəhətli əlaqə var: bir tərəf- |
| + | dən, sistemin çmumi inkilafı cər- |
| + | civəsində bə”zi tənəzzul dəyipiklik- |
| + | ləri mumkundur, digər tərəfdən isə |
| + | butevlugdə sistemdə tənəzzul DƏYİ- |
| + | piklikləri gӱcləndiyi halda, onun |
| + | ayrı-ayrı tərkib hissələri mutərəqqi |
| + | inkipaf istiqamətini saxlaya bilər. |
| + | İctimai inkipafda T. tarixi prose- |
| + | sin ziddiyyətli mahiyyətindən doqur. |
| + | V. İ. Lenin gestərirdi ki, “Qarix əy- |
| + | ri-uyru və dolanbac yollarla gedir? |
| + | (Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 36, səh. 90). |
| + | Murtəce siniflər və quvvələr muəyyən |
| + | muddətdə (irtica, fatizm dəvrləri |
| + | tərəqqi quvvələrinə ustun gələ bilər- |
| + | lər. Lakin bu T. təzahurləri daha |
| + | umumi sistem cərcivəsində inkitpaf |
| + | prosesinin qaritısını ala bilməz. |
| + | |
| + | TƏNƏK, meynə — uzunsov elastik |
| + | gəvdə (liana). Kək sistemi gucludur. |
| + | Gevdənin nazik zoqları 3—5 m uz.-da |
| + | olur, buqumludur. Ustdəki buqӱmlar- |
| + | dan Yarpaq, altdakılardan bic zoqlar |
| + | və tumurcuqlar ingitaf edir. Alt bu- |
| + | qumlarda cicək qrupu, ӱst buqumlarda |
| + | bıqcıqlar (isəklini dəyitpmiti çicəğ |
| + | qrupu) əmələ gəlir. Bunların KƏMƏ" |
| + | |
| + | |
| + | İn ilə zoqlar aqaclara, plantasiya- |
| + | larda isə sun”i dayaqlara dırmanır. |
| + | Cicəkləri xırda, yapıl olub suturgə |
| + | cicək qrupunda toplanmıtidır. Meyvə- |
| + | si 1—4 bərk xırda toxumdan ibarət- |
| + | dir, meyvəyanlıqrı (ləti) yaxtı inki- |
| + | ilxaf etmipdir. Giləmeyvəısi (uzum) |
| + | SALXIM cicək qrupunda toplanmındır. |
| + | TƏNƏKƏ—soyuq yayılmıl polad (baip- |
| + | lıca olaraq az karbonlu polad), qa- |
| + | lınlırı 0,08—0,5 mm olan nazik lent |
| + | və Ya vərəq pqəklində hazırlanır. Qida |
| + | muhitinin tə”sirindən və atm, korro- |
| + | ziyasından qorumaq ucun uzərinəqalay, |
| + | xrom, xususi laklar, plastik kutlə |
| + | və s. qoruyucu ertuklər cəkilir. T.- |
| + | dən baplıca olaraq konserv qabları |
| + | və s. metal qutular hazırlamaq ucun |
| + | istifadə olunur. |
| + | |
| + | TƏNƏKƏ BANKA İSTEHSALATI— |
| + | yeyinti məhsullarını konservlətdir- |
| + | mək və qablapdırmaq, həmcinin kimya |
| + | məhsullarını qablaidırmaq ucun ban- |
| + | ka hazırlayan istehsalat sahəsi, T.b.i. |
| + | dəq-də 400—500 banka istehsal edə bi- |
| + | lən avtomat xətlərlə təchiz edilmisi- |
| + | dir. Bankalar və onların qapaqları |
| + | uzəri hər iki tərəfdən qalaylanmınn |
| + | nazik polad vərəqdən və ya tənəkədən |
| + | Hazırlanır. Tənəkənin səthi xromla- |
| + | no, uzərinə qara lak, yaxud Yeyinti |
| + | qabları hazırlamaq ucun səhiyyə orqan- |
| + | ları tərəfindən icazə verilən batpqa |
| + | qoruyucu materiallar cəkilir. Banka- |
| + | lar ayrıca hissələrdən—gevdə, qapaq |
| + | və altlıqdan yıqılır və ya butəv ipə- |
| + | kildə ptamplanır. Yıqma bankalarda- |
| + | kı tikipq Yerləri lehimlənir. Banka- |
| + | lar silindr, oval və dӱzbucaqlı |
| + | mada olur. |
| + | |
| + | SSRİ-də daha cox yayılmıt si- |
| + | lindrik bankaların elculəri (daxili |
| + | diametrxhund., mm-lə) bunlardır: |
| + | |
| + | 12,8x89,9, 83,4x49,4: 99,0 x31,9: |
| + | |
| + | 99,0 x 74,0, 99,0 x 116,0. |
| + | |
| + | TƏHƏQd?d) YC —okcuxeHHH OpraHHƏMƏ da- |
| + | xil olması və ondan karbon qazının |
| + | xaric olmasını (xarici T,.)tə”min edən |
| + | proseslərin məcmusu: uzvi maddələrin |
| + | oksidləptməsi və canlıların Həyat |
| + | fəaliyyətində zəruri enerjinin azad |
| + | olunması ӱcӱn (toxuma T.-u, hӱceyrə |
| + | T.-u) hӱceyrə və toxumaların oksigen- |
| + | dən istifadə etməsi. |
| + | |
| + | Heyvanlarda və insanda T. İbtidai |
| + | heyvanlarda, sungərlərdə, Öarbıpcar- |
| + | bopluqlularda və bə”zi baqiqa orqa- |
| + | nizmlərdə O, bilavasitə diffuziya yo- |
| + | lu ilə bədən daxilinə nufuz edir. |
| + | Bədən qurulutunun mӱrəkkəblətməsi |
| + | və bədən əlcusunun bəyuməsi nəticə- |
| + | sində xususi tənəffus orqanları, |
| + | həmcinin qan devranı sistemi əmələ |
| + | gəlir. Həpəratda O, traxeyalar vasi- |
| + | təsilə toxumalara verilir. Balıqla- |
| + | rın bir coxunda öarbıpcar T.-y MYhYM |
| + | rol oynayır: suda yapayan heyvanların |
| + | coxunda qaz mӱbadiləsi (əsasən, SO,) |
| + | dəri vasitəsilə icra olunur. Quruda |
| + | Yapayan heyvanlarda xarici Q, bilava- |
| + | sitə akciyərlər vasitəsilə bali verir, |
| + | Qilldarda, məməlilərdə və insanda xa- |
| + | rici T, sinir sistemi tərəfindən ko- |
| + | ordinasiya edilən T. əzələlərinin |
| + | (əsasən, diafraqma və qabırqaarası əzə- |
| + | lələr) ritmik ipi ilə tə”min olunur. |
| + | Bir dəfə nəfəsalma zamanı ciyərlərə |
| + | dolan havanın miqdarı (orta hesabla |
| + | 500 ml) tənəffus həcmi: dərin nəfəs- |
| + | alma zamanı aqkciyərlərə hava miqda- |
| + | rından əlavə dolan havaya əlavə hava |
| + | (1900 ml təpkil edir), dərin nəfəs |
| + | |
| + | |
| + | for-. |
| + | |
| + | |
| + | TƏNZİMLƏYİCİ |
| + | |
| + | |
| + | verdikdə tənəffus həcmindən və əla- |
| + | və havadan balpqa yenə də 1500 ml həcm- |
| + | də hava" qӧvmaq mumkundur ki, buna eh- |
| + | tiyat hava, aqciyərlərdə daimi qalan |
| + | və 1500 ml-ə bərabər olan hava qalıq |
| + | hava (bunların hamısı bir yerdə ar- |
| + | ciyərlərin umumi həcmi olub |
| + | ml-ə |
| + | qa, Yerdə qalan hava isə arciyərin |
| + | hava tutumu (3500 ml) adlanır, |
| + | dəq-də aeciyərdən gecən hava miq- |
| + | darına dəqiqəlik tənəffus |
| + | həcmi (DTH) deyilir. DTH T, həc- |
| + | mi ilə T. tezliyinin hasilinə bərabər |
| + | olub yaplı adamlarda sakit vəziyyətdə |
| + | 3—8 l/dəq təpkil edir. DT H-nin an- |
| + | caq 70964-i alveola daxil olub qaz mu- |
| + | badiləsində iptirak edir, qalan hissə- |
| + | si isə hava yollarında qalır. Nəfəs- |
| + | alma zamanı arqciyərlər genəlir və ora- |
| + | dakı mexanireseptorlar qıcıqlanır |
| + | və bu qıcıqlar azan sinirin lifləri- |
| + | lə Q. mərkəzinə verilir. Aeciyərlərin |
| + | həcmi muəyyən dərəcəyə catdıqda nəfəs- |
| + | vermə bat verir. T. və onun tənzim |
| + | mexanizmləri pozulduqda qanın qaz |
| + | tərkibi dəyipir (bax Hipoksiya). |
| + | Bitkilərdə T. onların butun or- |
| + | qan, toxuma və hӱceyrələrinə aid ol- |
| + | masına baxmayaraq eyni sur”ətlə get- |
| + | mir. T. prosesi bitki orqanizmində |
| + | cavan, tezbəyuӱyən orqan və toxumalar- |
| + | da intensiv, reproduktiv orqanlarda, |
| + | yarpaqda daha aktiv, gevdə və kəkdə |
| + | zəifdir, kif gəbələklərində və bak- |
| + | teriyalarda nisbətən daha beyuk sur"- |
| + | ətlə gedir. Kelgəyədavamlı bitkilər |
| + | ipıqsevən bitkilərdən zəif T, edir. |
| + | Temp-run, habelə mexaniki və kimyəvi |
| + | qıcıqlandırıcı amillərin (yaralan- |
| + | ma, bə”zi zəhərli və narkotik maddə- |
| + | lər) Q. prosesinin sur”ətlənməsinə |
| + | bəyuk tə"siri var. Temp-run hər 102S |
| + | artması T.-un 2—3 dəfə sur”ətlənmə- |
| + | sinə səbəb olur və 45—50”S. temp-rda |
| + | T. tamamilə dayanır. Temp-r ataqı |
| + | dutdukcə T. prosesi zəifləyir. İstər |
| + | heyvan, istərsə də bitki orqanizmin- |
| + | dən T, prosesi və ATF-in (adenozin- |
| + | trifosfat) sintezi hӱceyrələrdə olan |
| + | mitoxondrilərdə gedir, 1, prosesinin |
| + | nəzəri cəhətdən eyrənilməsində A. N. |
| + | Baxın və V, İ. Palladinin iiləri- |
| + | nin boyӱk əhəmiyyəti olmutidur. Mua- |
| + | sir təsəvvӱrə gərə ӱzvi maddələrin T. |
| + | prosesində oksidləməsi həmin maddə- |
| + | lərin elektronları itirmələri ilə |
| + | əlaqədardır. Oksigenin yuksək oksid- |
| + | ləidirici potensiala malik olması- |
| + | na baxmayaraq o bilavasitə oksidlə- |
| + | ilən maddələrlə reaksiyaya girə bilmir. |
| + | Ədl Kostıcev S. P., Fizioloqil |
| + | rasteniM, 3 man.,.T. 1, M.—L., 1937: Pal- |
| + | ladin İ., İzbr. trudı, M., 1960, |
| + | Mixlin D. M., Bioximin kletocnoqo |
| + | dıxanil, M., 1960, Requlapdin dıxanin u |
| + | celoveka, M., 1961: Fizioloqin celoveka, |
| + | M., 1966, Breslav İ. S., Proizvolh- |
| + | noe upravlenie dıxaniem u celoveka, L., |
| + | 1975 (bibl.): Serqievskin M. V.i |
| + | dr., DıxatelınıN pentr, M., 1975, |
| + | |
| + | |
| + | TƏNƏFFUS ƏMSALI —eyni vaxt- |
| + | da orqanizmdən ixrac olunan karbon |
| + | qazı həcminin udulmup oksigenin |
| + | həcminə olan nisbəti ə r. |
| + | |
| + | | O, |
| + | RQ, R. T.ə. orqanizm ilə muhit ara- |
| + | sında gedən qaz mubadiləsinin və or- |
| + | qanizmdə maddələr mubadiləsinin xu- |
| + | susiyyətini izah edir. Orqanizmin ok- |
| + | sigenlə tə”min olunması ppəraitində |
| + | T.ə.-nın 1-ə bərabər olması tənəffus |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | bərabərdir), qalıq havadan bap- |
| + | |
| + | |
| + | 251 |
| + | |
| + | |
| + | prosesində karbohidratların, 0,7 ol- |
| + | duqda yaqların, O,8 olduqda zulalla- |
| + | rın, 1-dən artıq olduqda isə uzvi |
| + | turpuların tənəffus prosesində ok- |
| + | sidləiməsini kg “= |
| + | |
| + | TƏNƏFFUS ORQANLARI — orqa- |
| + | nizm ilə xarici muhit arasında ge- |
| + | dən qaz mubadiləsini "tə”min edən or- |
| + | qanlar. T.o, ancaq oksigeni havadan |
| + | və yaxud sudan alan aeroblarda məv- |
| + | cuddur. Anaeroblarda və ibtidai ae- |
| + | ob orqanizmlərin əksəriyyətində T,o, |
| + | yoxdur. Bu orqanizmlər oksigeni zərif |
| + | dəriləri vasitəsilə diffuziya Yolu |
| + | ilə alırlar. Bir sıra balıq və suda- |
| + | quruda Yapayanlarda dəri ilə tənəf- |
| + | fus beyuk rol oynayır. Quruda yalpayan |
| + | canlıların T.o. akciyər və traxeyadan, |
| + | suda yatpayanların .0, QƏLSƏMƏDƏN |
| + | |
| + | |
| + | ibarətdir. |
| + | TƏNƏF YC PİQMENTLƏRİ — tə- |
| + | nəffus prosesində iptirak edən və |
| + | oksidlətimə nəticəsində rəngi dəyi- |
| + | iilən maddələr. |
| + | TƏH3HMAT (rYpKvə tanzimat, əp., a.Bz |
| + | —nizama salmaq)—Osmanlı imperiya- |
| + | sında 1839 ildən 19 əsrin 70-ci illə- |
| + | rinin əvvəlinə qədər kecirilmiyi is- |
| + | lahatlar. Rəmid pamanın tərtib et- |
| + | diyicGulxanə xətt-i nəririnin elan |
| + | olunması ilə (1839, noyabr) bati- |
| + | lanan və sədr”əzəm (bali vəzir) Əli |
| + | papanın tərtib etdiyi cXətt-i huma- |
| + | yunu (1856, İB fevral) əsasında davam |
| + | etdirilən islahatlar devru Turkiyə |
| + | tarixində 4Q. devruӱz adlanır. T.-ın |
| + | əsas məqsədi əlkədə iqtisadi-maliyyə |
| + | pozeunluqunu aradan qaldırmaq, idarə |
| + | sistemində Avropa tipli bə"zi dəyi- |
| + | iikliklər etmək, Balkan xalqları- |
| + | nın milli azadlıq hərəkatının qar- |
| + | pısını almaq, Qurkiyənin daxili ii1- |
| + | lərinə Avropa dəvlətlərinin mudaxi- |
| + | ləsinə Yol verməmək, Osmanlı imperi- |
| + | yasını parcalanmaqdan xilas etmək |
| + | idi. c“Xətt-i pərifədə imperiyanın |
| + | butun təbəələri ucun həyat və əmlak |
| + | toxunulmazlıqrı, əmurluk Hərbi mu- |
| + | kəlləfiyyətin ləqv edilməsi, məhkəmə |
| + | qaydalarında dəyipikliklər edilməsi, |
| + | dӱnyəvi məktəblərin acılması və s. |
| + | nəzərdə tutulurdu. c“Xətt-i humayunəda |
| + | Osmanlı bankının, ədliyyə və xalq |
| + | maarifi nazirliklərinin təikili, ti- |
| + | carət və torpaq haqqında qanunlar, |
| + | inz. bəlgu aparılması və s. Dİ lif |
| + | lər irəli surulurdu. Murtəce hakim |
| + | dairələrin, ruhanilərin və Avropa |
| + | imperialist deəvlətlərinin kəskin mu- |
| + | qaviməti nəticəsində T. tam həyata |
| + | kecirilmədi. Bununla belə, T. Tur- |
| + | kiyənin iqtisadi-maliyyə həyatında |
| + | muəyyən canlanmaya, iqtisadiyyatda yer- |
| + | li burjuaziyanın rolunun artması- |
| + | na, elm və mədəniyyətin inkipafına |
| + | səbəb oldu. |
| + | |
| + | Əd..Novicev A. D., İstorild Typ- |
| + | pin, t. Z, L., 1973: Pabanov F. D1,, |
| + | QosudarstvennıN stroN i pravovan siste- |
| + | |
| + | |
| + | ma Turpii v period tanzimata, B., 1967, |
| + | Todorova M. N., Anqlil, Rossil i |
| + | tanzimat (Vtoral cetvertıv XTX v.), per. |
| + | |
| + | |
| + | s bolqarskoqo, M., 1983, Du li na N. A., |
| + | ər i Mustafa Pemnn-nama, M., |
| + | |
| + | |
| + | TƏNZİMLƏYİCİ—qurqunun və ya |
| + | prosesin parametrinin verilmiiy həd- |
| + | də saxlanılması (stabillətldirilmə- |
| + | si), parametrin verilmii qanun uzrə |
| + | dəyipməsi (proqramlı T.): ekstremu- |
| + | mun axtarılması və saxlanması (eks- |
| + | tremal T.) ucun qurulup. Təzyiq, |
| + | temp-r, səviyyə, sur”ət, sərf, elektrik |
| + | |
| + | |
| + | 252 |
| + | |
| + | |
| + | TƏNZİMLƏYİCİ KLAPAN |
| + | |
| + | |
| + | ğ—————————————"qqh” Ki lə as ə Iki kn —————————- tmə. |
| + | |
| + | |
| + | gərginliyi, cərəyan piddəti, tezlik, |
| + | KYN Bə s. 1.-si olur. Əsas hissələri |
| + | |
| + | |
| + | əlcmə, muqayisə və icra orqanlarıdır. |
| + | Və İHMM LAPAN — bax |
| + | |
| + | |
| + | Canan, | |
| + | TƏNZİMLƏMƏ (İLUZU—suvarma və |
| + | |
| + | |
| + | digər su təchizi qurqularında, habe- be |
| + | |
| + | |
| + | lə su kanallarında suyun sərfolunma |
| + | rejimini dəyitən hidrotexniki qurqu. |
| + | Aztpaqıdakı nəvləri var: ba pi: Tip.— |
| + | kanala suyun mənbədən və ya iri (ma- |
| + | gistral) kanaldan verilməsini tənzim- |
| + | ləyir, səviyyə saxlayan Tali. |
| + | kanaldan su az sərf olunanda onӱn |
| + | səviyyəsini sabit saxlayır: yuyucu |
| + | Tlp. kanalın qurquya yaxın hissələ- |
| + | rində gəlmə cəekӱntuləri təmizləyir: |
| + | suayırıcı Tli, kanalın ipaxə- |
| + | ləndiyi Yerdə suyu paylapdırır:, su |
| + | tullayıcı Tlip.—istifadə olun- |
| + | mamıpt suyu kənar edir. | |
| + | |
| + | Tap. əksər hallarda dəmir-betondan |
| + | (cox vaxt Yıqma konstruksiyalardan) |
| + | Tӱrmilirilır. : |
| + | TƏNZİMLƏNƏN KAPİTALİZM |
| + | NƏZƏRİYYƏLƏRİ — burjua refor- |
| + | mist və təftipci konsepsiyaların |
| + | məcmusuyz iqtisadiyyatın dəvlət tərə- |
| + | findən tənzimlənməsi əsasında kapi- |
| + | talist təkrar istehsalının antaqonist |
| + | ziddiyyətlərini aradan qaldırmaq, im- |
| + | kanını təbliq edir. T.k.n.-nin for- |
| + | malapması 20 əsrin əvvəlinə aiddir. |
| + | Kapitalist iqtisadiyyatının tsiklik |
| + | inkipafını investisiya prosesinin |
| + | qeyri-bərabərliyi və istehlak tələbi- |
| + | nin enib-qalxması ilə əlaqələndirir, |
| + | tsiklik iqtisadi bəhranların qariı- |
| + | sını almaqrı, yaxud onları yunguӱllən- |
| + | dirməyi kapital qoyuluipqu və isteh- |
| + | lak tələbinin umumi həcmini tənzim- |
| + | ləməkdə KƏDYD. |
| + | |
| + | Dəvlət-inhisarcı kapitalizmin in- |
| + | kipafının ilkin mərhələsində kapi- |
| + | talist tsiklinin caradan qaldırıl- |
| + | masınaq dair burjua konsepsiyaları |
| + | arasında tsiklin monetar-kredit nəzə- |
| + | riyyəsinə əsaslanan kreditlə tənzimlə- |
| + | mə usulları mərkəzi yer tuturdu. La- |
| + | kin 1929—33 illərin dunya iqtisadi |
| + | bəhranı bu nəzəriyyənin əsassızlırı- |
| + | nı gestərdi. 30-cu illərin sonunda |
| + | ilk dəfə C. M. Keynsin iplədiyi ka- |
| + | pitalist tsiklinin makroiqtisadi kon- |
| + | sepsiyası dəvlət-inhisarcı tənzimləmə |
| + | |
| + | qramının nəzəri əsası olmupddu. |
| + | |
| + | eyns ona əsaslanırdı ki, muasir ka- |
| + | pitalizm kortəbii inkipaf edən və |
| + | əzunu tənzimləyən təsərrufat sistemi |
| + | kimi daha fəaliyyət gestərə bilmir. |
| + | Keynscilik tərəfdarları bunun əsas |
| + | səbəbini xususi (ppəxsi) ceffektli tə- |
| + | ləbinə catınmazlıqında gərmut və |
| + | buna gərə də burjua dəvləti tərəfin- |
| + | dən tələbi (ədənilməklə) genitlən- |
| + | dirmək proqramını irəli surmutilər. |
| + | İkinci dunya muharibəsindən sonra |
| + | T.k.n. keynscilik istiqamətində iplə- |
| + | yən iqtisadcıların əsərlərində inki- |
| + | ipaf etdirilmitdi. Onların fikrin- |
| + | cə kapitalist iqtisadiyyatının tən- |
| + | zimlənməsi həm avtomatik (məs., rəqa- |
| + | bət mexanizminin kəməyi ilə), həm də |
| + | həkumətin xususi (cdiskresionə) iqti- |
| + | sadi tədbirləri vasitəsilə həyata ke- |
| + | cirilməlidir. Muasir reformizm və |
| + | təftitci nəzəriyyəcilərin coxu da bu |
| + | məvqedə durur. Muasir Q.k.n.-nin MYX- |
| + | təlif variantlarının məvcudluqruna |
| + | baxmayaraq, onları burjua devlətinin |
| + | iqtisadiyyatı cumumi rifah- yolu ilə |
| + | planlı inkiaf etdirmək iqtidarın - |
| + | da olması ideyası birləpdirir (bax |
| + | |
| + | |
| + | cӱmumi rifah dəvləti nəzəriyyəsiz). |
| + | Lakin, V. İ. Leninin qeyd etdiyi ki- |
| + | mi, kapitalist trestləri hec vaxt tam |
| + | planlatdırmaya nail olmamıpq və ola |
| + | da bilməz. Muasir iqəraitdə ən inki- |
| + | iaf etmiiq kapitalist dəvlətləri |
| + | lə aqır iqtisadi sarsıntıdan azad |
| + | deyil. Bu əlkələri burumuli inflya- |
| + | siya və imsizlik devlət-inhisarcı |
| + | tənzimləmə metodlarının tam əsassız- |
| + | Tbi FDİHbl- KƏCTƏPHD. |
| + | TƏNZİF (ər. .ə.d2—təmizləmə, pak |
| + | etmə), cunayhı—polotno toxunui- |
| + | lu yungul, =ppəffaf, yumtaq, hurpoc- |
| + | kopik pambıq parca, Aqardılmıit, |
| + | bəzən də xam ipəkildə istehsal edi- |
| + | lir. Sarqı materialı kimi, həm də |
| + | paltar tikilitində kəməkci materi- |
| + | al kimi, poliqrafiyada (xəritələri |
| + | yapıpidırmaq ucun) və s.-də istifa- |
| + | də edilir. |
| + | TƏNGƏ, Təngk i—Azərb.SSR-in Ty- |
| + | ba r-nunda, Vəlvələ cayının Yan sil- |
| + | siləni kəsdiyi yerdə dar dərə. Təqr. |
| + | 750 x hund.-də, Afurca k. yaxınlı- |
| + | qındadır. Quba—Qonaqkənd avtomobil |
| + | yolu buradan gecir. Bax Boyuk Qaf- |
| + | qaz məqaləsindəki pəklə (Beyuk Qaf- |
| + | qazda dar dərə). |
| + | TƏNGƏ— Orta Asiyada (Xivə, Buxa- |
| + | ra, Daikənd, Kokand) 14 əsrdən 1893 |
| + | ilədək kəsilmiyi gumuii sikkə, Təqr. |
| + | 20 qəpiyə bərabər idi. |
| + | TƏNGƏRUD, Təngəru — Azərb. |
| + | SSR-in Astara r-nunda cay. Uz. 48 km, |
| + | hevzəsinin sah. 273 km2?. Talıyi sil- |
| + | siləsindən (1520 m Hhund.-dən) baiila- |
| + | nır. Xəzər dənizinə təkulur. Əsa- |
| + | CƏH, İaFbiNI suları ilə qidalanır. Su- |
| + | varmada istifadə edilir. |
| + | |
| + | |
| + | "TƏNGƏRUD— Azərb.SSR Astara r-nun- |
| + | |
| + | |
| + | da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n |
| + | mərkəzindən 18 km 1im.-da, Bakı— As- |
| + | tara avtomobil yolu kənarında, Lən- |
| + | kəran ovəlıqındadır. Əh. 2284 (1985), |
| + | tərəvəzcilik, caybecərmə və heyvandar- |
| + | lıqla məptuldur. Orta məktəb, mədə- |
| + | niyyət evi, kinoqurqu, 2 kitabxana, xəs- |
| + | təxana: meqmarlıq abidələrindən |
| + | Təkiyə, arxeoloji abidələrdən or: |
| + | ta əsrlərə aid qədim qəbiristanlar |
| + | |
| + | |
| + | var. |
| + | |
| + | TƏNGNƏFƏSLİK-tənəffus tezli- |
| + | yinin və dərinliyinin pozulması) ha- |
| + | va catınimazlıqı ilə muliaynət olu- |
| + | nur. T. urək xəstəliklərində, fiziki |
| + | idən bali verə bilər: kəskin T. tutma- |
| + | ları (ən cox gecə) crək astmasının tə- |
| + | zahurudur. Belə halda inspira- |
| + | tor T. (nəfəsalma cətinləttir) bali |
| + | verir. Ekspirator T. (nəfəs- |
| + | vermə cətinləiqir) xırda bronx və |
| + | bronxiolların (məs., bronxial astma- |
| + | da) mənfəzinin daralmasından və ya |
| + | atciyər toxumasının elastikliyinin |
| + | itməsindən (məs., xronik akciyər em- |
| + | fizemasında), beyin T.-i tənəffus |
| + | mərkəzinin qıcıqlanmasından (iliii- |
| + | lər, qansızma və s.) baiy verir. |
| + | TƏNLİK—iki funksiyanın qiyməti |
| + | bərabər olduqda arqumentlərin qiymət- |
| + | lərinin tapılması məsələsinin ana- |
| + | litik yazılınqı. Bu funksiyaların |
| + | asılı olduqu arqumentlərə məchullar, |
| + | funksiyaların qiymətlərini bərabər- |
| + | liyə cevirən məchulun qiymətlərinə “əz |
| + | in həlləri (kekləri) deyilir. Məs., |
| + | x2=4 T.-inin həlli x = -2-dir. Q. umu- |
| + | mi iqəkildə E(dn, 25) X,)=E(x1,e, X,) |
| + | |
| + | |
| + | kimi yazılır. Funksiya x1,.... lu, dəyi- |
| + | pdənlərindən asılı coxhədlidirsə, T. |
| + | |
| + | |
| + | cəbri T. adlanır. Birməchullu umu- |
| + | mi cəbri T. |
| + | |
| + | |
| + | dx" mə” nəf a 0 |
| + | |
| + | |
| + | iqəklindədir: a, kompleks ədədləri əm- |
| + | sallar, ” natural ədədi cəbri T.-in |
| + | dərəcəsi adlanır (a,*=0, 1 =0, ”). Bir |
| + | və ikidərəcəli T.-uH Həlli qaydası |
| + | hələ qədimdən mə”lumdur. Cəbri T.-in |
| + | həlli 16—17 əsrlərin ən vacib məsə- |
| + | lələrindən biri olmupi, Z və 4 dərə- |
| + | cəli T.-in həlli ucun dusturlar ta- |
| + | pılmındır (bax Kardano dOusturu). |
| + | Dərəcəsi 4-dən bəyuk olan cəbri |
| + | T.-i umumi iqəkildə radikallarla həll |
| + | etmək mumkun deyil. Cəbri T.-in ra- |
| + | dikallarla həlli məsələsi Qalua nə- |
| + | zəriyyəsinin yaranmasına səbəb olmui- |
| + | dur. Hər cəbri tənliyin hec olmasa |
| + | bir həqiqi və ya kompleks kəku var |
| + | (bax Cəbrin əsas teoremi). Bir T.-in |
| + | həlli digərinin də həllidirsə (və |
| + | əksinə) bunlara ekvivalent (eyniguc- |
| + | lu) T.-lər deyilir. T.-in həllinin |
| + | varlıqı kəklərin hansı coxluqda ax- |
| + | tarılmasından asılıdır. Məs., bir- |
| + | məchullu ikidərəcəli x2=—2=0) tənli- |
| + | yinin rasional ədədlər coxluqunda |
| + | həlli yoxdur, həqiqi ədədlər coxlu- |
| + | |
| + | |
| + | qunda var və x = --u 2. Lakin x24-1= |
| + | =() tənliyinin həqiqi ədədlər coxlu- |
| + | qunda həlli yoxdur, kompleks ədədlər |
| + | coxluqunda həlli var və x= :1. Məc- |
| + | hulların mumkun qiymətləri coxlu- |
| + | qunda butun ədədlər T.-i edəyirsə, ona |
| + | oblastda eynilik deyilir. Məs., x = |
| + | |
| + | |
| + | r-—-— q |
| + | |
| + | = x? mənfi olmayan ədədlər coxlu- |
| + | tunda eynilikdir, həqiqi ədədlər cox- |
| + | luqunda isə eynilik deyil. |
| + | |
| + | |
| + | Transsendent dəyitəndən asılı |
| + | funksiya daxil olan T.-ə transsen- |
| + | ent tənlik, məchulu radikal altın- |
| + | da olan T.-ə irrasional tənlik de- |
| + | yilir. Ədədlər nəzəriyyəsində qeyri- |
| + | muəyyən T. eyrənilir. Belə T.-ə bir |
| + | necə məchul daxil edilir, tam və ya |
| + | rasional kəklər axtarılır (bax |
| + | Diofant tənliyi). Məs., x2? 4-/2=22 |
| + | tənliyinin tam həlləri 2=t24-n?, |
| + | u = 2tp, x = tq? —p2? ipəklindədir |
| + | (t, p—tam ədədlərdir). 4T.ə ter- |
| + | mini digər təbiyyat elmlərində də |
| + | iplənir (bax Kimyəvi tənliklər, |
| + | Vaxt tənliyi). |
| + | TƏNTƏN—Yaxın PTərq musiqi ədə- |
| + | biyyatında musiqi əlcusunu (vəzn, |
| + | bəhr) qeyd etmək ucun istifadə olu- |
| + | nan vəzn bəlguӱsu (tən, tənnən, TƏHƏ- |
| + | nən, təntən və s). |
| + | TƏNTƏNƏLİ MARCMY — paradlarda, |
| + | baxı tdlarda, deyuti bayraqları, orden- |
| + | lər, SSRİ mudafiə nazirinin vım- |
| + | pelləri təqdim edildikdə, abidələrə, |
| + | deyuticulərin məzarlarına əklillər |
| + | qoyulduqda və s. hallarda əsgəri his- |
| + | sələrin (birlətqmələrin) musiqi səda- |
| + | sı altında cərgələrlə kecib getməsi. |
| + | Bax həmcinin marqi, rəsm-kecid. |
| + | TƏHYXM (əə2), Əbu Əli əl- |
| + | Muhesin ibn Məhəmməd |
| + | ət-Tənuxi (939—994)—ərəb alimi, |
| + | c Kitab nitivar əl-muhazira və əxbar |
| + | əl muzakərah (*“Muhazirələrin tərtibi |
| + | və mӱzakirələrin məqlumatıh) antolo- |
| + | giyasının mçəllifi. Əsərdə Babək hə- |
| + | rəkqtı, Dərbənd, onun əhalisi, Əbu-S- |
| + | Sac tərəfindən Azərb.-ın im. sər- |
| + | hədlərinin mehkəmləndirilməsi və s. |
| + | haqqında da məlumat vardır. |
| + | |
| + | |
| + | 253 |
| + | |
| + | |
| + | —-.rkxsuox—x—x—unununı—xn—.ncnıxxxn—xusunnun———ıx—-n-xınısıı——x—xı-“—“—“oÖx—ıas?sd“asDsS”um———,—,.,”.— —.—————————--——. |
| + | |
| + | |
| + | .... R nb nı . M., Obzor is: |
| + | po istorii Aze)| 1 |
| + | tocniki arabskie), B., tərbağdikna (is |
| + | |
| + | |
| + | TƏPƏ —nisbi hund. 200 m-ə qədər, ya- |
| + | macları az meylli, zirvəsi girdə və |
| + | Ya ovalilyəkilli, bə”zən də ətəkləri ət- |
| + | rafındakı sahələrdən az secilən |
| + | sə ət relyef forması. |
| + | TƏPƏ—qədim tikili qalıqları və |
| + | mədəni təbəqələrlə ərtulmui yuksək- |
| + | lik (Hund. təqr. 30—40 m). Orta Asiya, |
| + | Qafqaz (o cumlədən Azərb. SR), Ya- |
| + | xın PTərq (ər. təll), Hindistan və |
| + | Balkan əlkələrində yayılmındır. |
| + | T.-lərdəki məskənlər əsrlər, hətta |
| + | min illər boyu məvcud olmuzidur. |
| + | T. lər coxtəbəqəli qazıntıların apa- |
| + | rılması və onun stratiqrafiyasının |
| + | |
| + | |
| + | (Azərb.SSR-də Kultəpə, Tur.SSR-də |
| + | ə Əzb.SSR-də ə |
| + | və s. |
| + | |
| + | |
| + | muəyyənlə məs - |
| + | ə in idirilməsində. mu |
| + | TƏPƏ YATA EI — Azərb.SSR Xacmaz |
| + | r-nunda ilk Qunc devrunə aid (e.ə. |
| + | -cu minillik) yaptayılp yeri. Hund. |
| + | 3—4 m olan uzunsov təpədə Yerlətir. |
| + | Mədəni təbəqənin qalınlırı 2 m-dir. |
| + | Təsərrufat və mənipətə aid tikili qa- |
| + | lıqları, ocaq yerləri, təsərrufat |
| + | quyuları, qara və acıq cəhrayı rəngli |
| + | gil qablar (kasa, celmək, təsərrufat |
| + | kupləri, tava qırıqları və s.), dən- |
| + | dapı, həvəngdəstələr, buləv daitları, |
| + | sumuk bizlər, heyvan sumukləri və s. |
| + | apkar edilmitdir. Əhali əkincilik |
| + | və maldarlıqla məiqul olmutdur. T.y. |
| + | PPimal-Pərqi Azərb.-da Kӱr-Araz mə- |
| + | dəniyyətinin xarakterik arxeoloji |
| + | abidələrindən biridir. |
| + | TƏPƏ GAVRA, TəpəGa y pa(əşşf” o) |
| + | — Mosul i.-ndən (İraq) 25 km iq.-də, |
| + | e.ə. Ə—2-ci minilliklərə aid coxtəbə- |
| + | qəli Yaayıti yeri. 1927, 1931—38 il- |
| + | lərdə amerikan arxeoloji ekspedisi- |
| + | yası qazıntılar aparmımldır. Aqqaqı |
| + | təbəqə (XX) Xələf mədəniyyətinə (e.ə. |
| + | Ə-ci minillik) aiddir. XTX—XP ta- |
| + | bəqələr Ubeyd mədəniyyətinin yerli |
| + | variantıdır. XT1—Uİ1 təbəqələr bo- |
| + | ya ilə naxhiplanmıinq keramika, ingki- |
| + | iaf etmii metallurgiya və zəngin ma- |
| + | teriallı daiyq sərdabalarla səciyyə- |
| + | lənən xususi mədəniyyətə mənsubdur. |
| + | V11—V1 təbəqələrdə (e.ə. 4-cu minil- |
| + | liyin sonu—3-cu minilliyin balilan- |
| + | Rıcı) dulus carxında duzəldilmiin |
| + | qablar əksəriyyət təqkil edir və si- |
| + | lindrik məhurlər meydana gəlir. T. |
| + | G.-da həyat e.ə. 2-ci minilliyin orta- |
| + | larınadək davam etmiidir. Onun ust |
| + | (111—1) təbəqələri gerunur, hurrilər |
| + | mədəniyyəti ilə xarakterizə olunur. |
| + | Əd. Caild Q., Drevnenpin Vostok |
| + | v Svete novıx raskopok, per. s anql., M |
| + | |
| + | |
| + | TƏPƏ SİALK — İranda arxeoloji |
| + | abidə (bax Sialg). |
| + | |
| + | TƏPƏ HİSSAR—PTimal-PTərqi İra- |
| + | nın Damqan (pi. yaxınlıqında Eneolit |
| + | və Qunc dəvrlərinə aid yaayıi yeri. |
| + | Ən qədim təbəqə (e.ə. 4-cu minilliyin |
| + | 2-ci yarısı) Həndəsi naxınlı yapma |
| + | keramika ilə səciyyələnir. Əhali ciy |
| + | kərpicdən tikilmiti evlərdə yalpamıid: |
| + | dır. Sonrakı təbəqələrdən dulus car- |
| + | xında hazırlanmıil, uzərində geci, |
| + | bəbir, quti təsvirləri olan keramika |
| + | tapılmıtpdır: metallurgiya inkittaf |
| + | etmitidi. E.ə. 3-cu minilliyin 1-ci ya- |
| + | rısında tədricən naxıstlı keramika- |
| + | nı qonur keramika əvəz etmipidir. |
| + | E.ə. 3-cu minilliyin 2-ci yarısı— |
| + | |
| + | |
| + | QƏRBİYƏ |
| + | |
| + | |
| + | 2-ci minilliyin əvvəllərində cicək- |
| + | lənmə devru kecirmitdir. Həmin dəv- |
| + | rə aid qəbirlər zəngin avadanlıqı |
| + | ilə fərqlənir. T.H.-da varlı patriar- |
| + | xal ailəyə məxsus olduqu gӱman edi- |
| + | lən ayrıca Yaqpayıti evi də tədqiq edil- |
| + | miidir. Bu da ibtidai icma qurulu- |
| + | iyunun darılmasını gestərir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.. Masson V. M., Srednla Azil |
| + | i DrevninV Vostok, M.—L., 1964, |
| + | |
| + | |
| + | TƏPƏDALI QƏBİRİSTANI |
| + | Azərb.SSR Atqsu r-nunda, Qırlar k. |
| + | yaxınlıqında antik və orta əsrlərə |
| + | aid yatpayıti məskəni. Buradan Qaf- |
| + | qaz Albaniyası dəvrunə aid qiymətli |
| + | maddi mədəniyyət numunələri aikar |
| + | olunmutdur (bax Qırlar). |
| + | TƏPƏGƏ 3— Azərb. mifologiyası və |
| + | folklorunda antropomorfik obraz. |
| + | Divə yaxındır. 4 Kitabi-Dədə Qorqudə- |
| + | un cBasatın Təpəgəzu əldurduyu ÖO- |
| + | yuunda pəri ilə insan (coban) evladı, |
| + | alnının ortasında tək gəzu olan |
| + | azman kimi təsvir olunmutdur. T., |
| + | əfsanəyə gərə, kərpə ikən ona sud ve- |
| + | rən dayələrin qanını sorub əldur- |
| + | mulidur. Anasının sehirlədiyi T.-u |
| + | yalnız gezundən oxla vurmaq, əz til- |
| + | simli qılıncı ilə əldurmək olar. |
| + | Dastanda Basat T.-ə qalib gələrək, |
| + | xalqı fəlakətdən qurtarır. T. suje- |
| + | tinə və obrazına cQaraoelumg dasta- |
| + | nında, Azərb. naqıllarında da təsa- |
| + | duf edilir. T.-un bir cox dunya xalq- |
| + | ları mifologiyası və folklorunda |
| + | paralelləri |kikloplar, Homerin |
| + | c Odisseyaəsında Polifem, Orta Asiya |
| + | xalqları folklorunda Birgezdu, |
| + | Jelqızgez (qazax), Jelqızkezdi dev |
| + | (qırqız), Ekegəz, Təpəgez, Dəpəgəz |
| + | (turkmən, qaqauz) surətləri və s.Y var. |
| + | Əd. Təhmasib M. H., 4Dədə Qor- |
| + | qudə boyları haqqında, Azərbaycan pyi- |
| + | fahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər, |
| + | kitab 1—2, B., 1961—66, Sultanlı |
| + | Ə., Dədə Qorqud dastanı haqqında qeyd- |
| + | lər, onun 4*Məqalələrə kitabında, B., 1971, |
| + | Bartolıd V. V., TurepkiNn ənoc M |
| + | Kavkaz, Soc., t. 5, M., 1968: Koroqlı |
| + | X. Q., OquzskiA qeroiceskin əpos, M., |
| + | 1976: Mifı narodov mira, t. 2, M., 1982. |
| + | |
| + | |
| + | TƏPİTMƏ— dərini, toxuma və orqan- |
| + | ları isitmək ucun inlədilən mӱalicə |
| + | usulu. Q. ucun istiliyi pis gecirən |
| + | maddələrdən (İslandiya mamırı, gə- |
| + | tan toxumu, kӱl, torf və s.) istifadə |
| + | olunur. Quru və nəm T. mə”lumdur. T. |
| + | məqsədi ilə isti palcıq və parafindən |
| + | də istifadə edilir. Azərb.-da qədim- |
| + | dən bəri undan, un və yumurta sarı- |
| + | sının qarıpıqından isti xəmir ha- |
| + | zırlayıb T. məqsədi ilə iilədirlər. |
| + | TƏPMƏYƏN TOPLAR —atəi acılar- |
| + | kən luləsi təpməyən (arxaya hərəkət |
| + | etməyən) reaktiv silahlar. T.t.-da atəil |
| + | zamanı barıt qazlarının bir qismi |
| + | lulənin xəzinə hissəsindəki deipikdən |
| + | arxaya cıxaraq təpmə quvvəsinə əks |
| + | istiqamətli reaktiv quvvə yaradır və |
| + | təpməni aradan qaldırır. Kalibri |
| + | 57—120 mm, cəkisi 50—310 kq-dır. |
| + | Kumulyativ və qəlpələnən mərmilərlə |
| + | atəi acır. 400 mm-dək qalıplıqda |
| + | zirehi depə bilir. Bir və coxluləli, |
| + | yedəyə qopulan, əzugedən və avtomobi- |
| + | liv kuzovunda datınan olur. |
| + | |
| + | TƏR—tər vəzilərinin ifraz etdiyi |
| + | rəngsiz, azacıq pYor maye. İnsai QT.- |
| + | inin 98—9926-ini su, O,196-dək qədə- |
| + | rini sidik cevhəri, sidik luriyusu, |
| + | ammonyak, muxtəlif duzlar, yaqlapr, |
| + | uzvi və qeyri-uzvi maddələr və s. təp1- |
| + | kil edir, Dəri səthində toplanan T.-ə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | piy vəzilərinin sekreti qarıpqır. |
| + | Ətraf muhitin temp-ru Yuksəldikdə, |
| + | arır əzələ ipi zamanı və isti maye |
| + | qəbul etdikdə və s. T. ifrazı kəskin |
| + | artır. T. parcalanma məhsullarının |
| + | orqanizmdən cıxarılmasında, istili- |
| + | yin tənzimlənməsində və osmotik təzyi- |
| + | qin sabit saxlanmasında yaxından ii1- |
| + | tirak edir. T.-in tərkibi orqanizmin |
| + | vəziyyətindən, qanda mӱxtəlif maddə- |
| + | lərin olmasından vz s.-dən asılıdır. |
| + | TƏR VƏZİLƏRİ– insanda və bir cox |
| + | məməli heyvanlarla dərialtı birləit- |
| + | dirici toxuma qatında tər ifraz edən |
| + | boruvarı sadə vəzilər. T.v.-nin sayı |
| + | (insanda 2-dən 5 mln.-dək)və beyukluyu |
| + | bədənin muxtəlif yerlərində də |
| + | rabər yayılmıtidır. Ən cox ovucda, |
| + | ayaqaltı nahiyədə, qoltuqaltı bopyluq- |
| + | da, alında və digər bukutilərdə olur. |
| + | Bu nahiyələrin hər sm?-ində 140—340- |
| + | dək T.v. yerləlir. T.v.-nin fəaliyyəti |
| + | muhit teml-rundan asılı olaraq kəs- |
| + | kin dəyinir. T.v. istilikherməni tən- |
| + | zimləyir, orqanizmdən azot mӱbadiləsi |
| + | məhsullarını və qələvi metalların |
| + | duzlarını, o cӱmlədən natrium-xlori- |
| + | di ifraz edir. |
| + | |
| + | TƏRAKİ (,/:/) Nur Məhəmməd (1917, |
| + | Qəznə əyaləti, Mukur (1i,—8.10.1979, |
| + | Kabil)—Əfqanıstan dəvlət xadimi, |
| + | yazıcı. Kəndli ailəsində dorulmuit- |
| + | dur. Qəndəharda konserv z-lunda fəh- |
| + | lə ipləmitdir. 50-ci illərin əvvə- |
| + | lində c“Oyanan gənclikə siyasi qrupu- |
| + | nun yaradılması nə fəaliyyətində ya- |
| + | xından itptirak etmindir. 1965 ilin |
| + | yanvarında Əfqanıstan Xalq Demok- |
| + | rat Partiyasını (ƏXDİ) yaratmıpi, |
| + | partiyanın 1-ci plenumunda ƏXDİ |
| + | MK-nın birinci katibi (1977 ildən |
| + | Bap katibi) secilmipdir. ƏXDİ-nin |
| + | orqanı olan 4“Xalqə məcmuəsinin re- |
| + | daktoru (1965 ildən) idi. 1978 il Ap- |
| + | pel inqilabının qələbəsindən sonra |
| + | IDR İnqilab PQuqasının sədri (1978, |
| + | aprel— 1979, sentyabr) və ƏDR-in Ba |
| + | naziri (1978—1979, marl1) olmutdur. |
| + | 1978 ilin dekabrında SSRİ- yə rəsmi |
| + | səfəri zamanı dostluq və əməkdatllıq |
| + | |
| + | |
| + | haqqında Sovet—Əfqanıstan muqavi- |
| + | ləsi imzalanmıpldı. |
| + | T. imperializmin agenti H. Əmi- |
| + | |
| + | |
| + | nin əmri ilə partiya və dəvlət vəzi- |
| + | fələrindən uzaqlalpdırılmopi (1979, |
| + | sentyabr), sonra isə vəhiyicəsinə əl- |
| + | durulmutdur. |
| + | |
| + | T. 1953 ildən ədəbi yaradıcılıqla |
| + | məpqul olmuqidur. Əfqan xalqının |
| + | inqilabaqədərki acınacaqlı həyatın- |
| + | dan bəhs edən povestlərin (*Banqın |
| + | sərgərdanlıqıg (1958), cHərlənməə |
| + | (1958), 4 Tənhaq (1962)|, hekayə, ocerk |
| + | və publisistik yazıların muəllifi- |
| + | dir. Yaradıcılıqı əfqan ədəbiyya- |
| + | tında realizmin inkiipyafına tə sir |
| + | gestərmipdir. Klassik rus və sovet |
| + | ədəbiyyatından tərcӱmələr etmiiydir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsəri: |
| + | povesti, M., |
| + | |
| + | |
| + | TƏRBİYƏ —pəxsiyyətin ictimai və mə- |
| + | dəni Həyatda, istehsalda fəal iptira- |
| + | kına nail olmaq ucun onun məqsədyen" |
| + | lu, sistemli surətdə formaladırıl- |
| + | ması prosesi. Q. ailənin, məktəbin, |
| + | məktəbəqədər və məktəbdənkənar mMuəs- |
| + | sisələrin, ulaq və gənclər təigilat- |
| + | larının birgə faaliyyəti sayəsində |
| + | həyata kencirilir. T. tə”lim prosesin- |
| + | də də verilir və onunla vəhdət təiPQ- |
| + | kil edir. Tə lim T.-nin guclu BaCH“ |
| + | təsidir. |
| + | |
| + | |
| + | Skitanil Banqa i druqie |
| + | 80. |
| + | |
| + | |
| + | 254 |
| + | |
| + | |
| + | T. sinfi xarakter dapıyır. K. |
| + | Marks və F. Engels burjua T. usu- |
| + | lunu kəskin təpqid edərək, prinsipcə |
| + | yeni, proletar T. usulunu irəli sur- |
| + | mulplər. V. İ. Lenin kgəstərmiidir: |
| + | cGənclərin tə”lim ipini, təpkilini |
| + | və tərbiyəsini biz yalnız kəkundən də- |
| + | Yipdirməklə mӱvəffəq ola bilərik ki, |
| + | GƏNC nəslin səyləri nəticəsində kəh- |
| + | nə cəmiyyətə bənzəməyən bir cəmiyyət, |
| + | yəni kommunizm cəmiyyəti yaradıl- |
| + | mıpi olsunə (Əsər. tam kӱlliyyatı, c. |
| + | 41, səh. 325). |
| + | |
| + | SSRİ-də həyata gecirilən vahid |
| + | T. sistemi kommunist tərbiyəsidir. |
| + | T. vəzifəsinin yerinə yetirilməsində |
| + | sovet ailəsinin rolu beyukdur (bax |
| + | Ailə tərbiyəsi, Məktəbəqədər tər- |
| + | biyə). Bununla yanapyı, gənc nəslin |
| + | kollektivcilik, doqruculuq, pquurlu |
| + | intizam, “əməksevərlik, insanpərvər- |
| + | lik, vətənpərvərlik, beynəlmiləlci- |
| + | lik ruhunda Q.-sində pioner və komso- |
| + | mol təpkilatlarının, televiziya, ra- |
| + | Dio, kino, teatr, kitabxana və s. də |
| + | rolu az deyildir (bax Məktəbdənkənar |
| + | və sinifdənkənar ii, “Məktəbdənkə- |
| + | nar syəccucənəp). T. muhitlə qariı- |
| + | lıqlı əlaqədədir. Sovet adamlarının |
| + | kommunist Q.-si ictimai muhitin daha |
| + | da yaxpılaqidırılması və təkmilləii- |
| + | dirilməsinə yənəldilmipdir. T. eyni |
| + | zamanda mӱhitin tə”sirinə də mə“ruzqa- |
| + | lır. Muhitin bu və ya digər amilləri |
| + | T. ipini Həm asanlatidıra, həm də cə- |
| + | tinləpdirə bilər. Ona gərə, utpaqla- |
| + | rı əhatə edən muhitdə nəqsan və qusur- |
| + | lar dərhal aradan qaldırılmalıdır. |
| + | |
| + | T.-nin ictimai fəaliyyətlə, kommu- |
| + | nizm quruculuqu prinsipləri ilə sıx |
| + | əlaqələndirilməsi, umaqların icti- |
| + | map-faydalı əməyə cəlb olunması, T. |
| + | ipinin kollektivdə və kollektiv va- |
| + | sitəsilə təpkili, uttaqların ya:i və |
| + | fərdi xususiyyətlərinin nəzərə alın- |
| + | ması, ptəxsiyyətə hərmətlə tələbkarlı- |
| + | qın vəhdəti T.-nin əsas prinsiplə- |
| + | ridir. T. prosesində utpaqların hiss |
| + | və puuruna, davranhitına tə”sir edən, |
| + | onları əxlaqi normalara əməl etməyə |
| + | alıpdıran bir sıra usullardan isti- |
| + | fadə olunur (bax Tərbiyə uşulları), |
| + | PQəxsiyyətdə mutpahidə edilən zərərli |
| + | əxlaqi keyfiyyətlərin aradan qaldı- |
| + | rılması (Yenidəntərbiyə və əzunutər- |
| + | biyə) da T.-nin tərkib hissəsidir. t. |
| + | nin qanunauyequnluqları cəmiyyət, is- |
| + | tehsal, təqlimin məzmunu, T. oluna- |
| + | nın Yapp və fərdi xususiyyətləri, tər- |
| + | biyəcinin hazırlıq səviyyəsi və s. ilə |
| + | sıx əlaqədardır. T. cəmiyyətin ən |
| + | zəruri funksiyalarından biridir: o6- |
| + | ektiv prosesdir, adamların arzu və |
| + | istəyindən asılı deyil. |
| + | |
| + | |
| + | Kommunist T.-sinin nəzəriyyə və |
| + | |
| + | |
| + | metodikası məsələləri N. Krup- |
| + | skaya, M. İ. Kalinin, A. V. Luna- |
| + | carski, N. N. Nərimanov, A. S. Ma- |
| + | |
| + | |
| + | karenko, V, A. Suxomlinski və digər |
| + | DəVlət xadimləri və sovet pedaqoqla-" |
| + | rının əsərlərində ətraflı :iərh edil- |
| + | mipdir. T.-nin məqsəd, məzmun və və- |
| + | zifələri Kommunist partiyası və So- |
| + | Vet dəvlətinin direktiv sənədlərin= |
| + | də, o cumlədən Sov. İKP MK-nın iyun |
| + | (1983) və fevral (1984) plenumların- |
| + | Da əks olunmuztdur. |
| + | |
| + | |
| + | ö Əö.: Marks K., Ənqelıs F., |
| + | . vospitanii i obrazovanii, t. 1—2, M., |
| + | 1978: Lenin V. İ.,*Kommunist tərbi yəsi |
| + | mə nəviyyatı Haqqında, B., 1977, yenə |
| + | onun, O vospitanii i obrazovanii, t. |
| + | 1—2, M., 1980: Sov. İKP Proqramı, B.. |
| + | |
| + | |
| + | TƏRBİYƏ PRİNSİPLƏRİ |
| + | |
| + | |
| + | 1977, Sov.İKP Mərkəzi Komitəsi Plenu- |
| + | munun materialları. 14—15 iyun 1983-cu |
| + | il, B., 1983, Sov İKP Mərkəzi Komitəsi |
| + | Plenumunun materialları. 13 fevral 1984- |
| + | cu il, B., 1984, Muradxanov, M. |
| + | Makarenkonun pedaqoji irsi, B., 1965: |
| + | Makarenko A. S., Soc,, v .7-mi t,, t. |
| + | Ə, M., 1958, SuxomlinskinB. A., O |
| + | vospitanii, 4 izd., M., 1981, Kabalev- |
| + | skinND., Vospitanie uma i serdia, M..1981, |
| + | TƏRBİYƏ PRİNSİPLƏRİ |
| + | Tərbiyə, |
| + | |
| + | TƏRBİYƏ XUSULLARI–—tərbiyə olu- |
| + | nan pəxsə lazımi əxlaqi keyfiyyətlər |
| + | apılamaq ucun istifadə edilən təd- |
| + | birlər. Sovet pedaqogikasında T.y. |
| + | bunlardır: 1)inandırma— kom- |
| + | munizm qurucusunun əxlaqi keyfiyyət- |
| + | lərinin həyati əhəmiyyətinə inam və |
| + | əqidə yaratmaqy 2) alıpmpdırma— |
| + | pəxsdə (utpaqda) əxlaqi hərəkətin də- |
| + | fələrlə təkrarı yolu ilə adətə cevril- |
| + | MƏCH Z)urərbətləndirmə və |
| + | cəzalandırma–rərbətləndirmə |
| + | zamanı tiəxsin (utaqın) diqqətini |
| + | onun yaxpı, ictimai-faydalı hərəkət- |
| + | lərinə yənəltmək, bu hərəkətlərin bəyə- |
| + | nildiyini onun nəzərinə catdırmaq, |
| + | pəxvi (uptaqı) dəyərli, :-ictimai-fay- |
| + | dalı hərəkətlərini təkrarlamaqa hə- |
| + | vəsləndirmək. |
| + | pəxsin (uzlparın) diqqətini onun pis |
| + | hərəkətlərinə yənəltmək, bu hərəkətlə- |
| + | rin pisləndiyini ona bildirmək, onu |
| + | bu hərəkətlərdən cəkindirmək. Pər6əT- |
| + | ləndirmə və cəzalandırma zamanı pe- |
| + | daqoji tələblərə əməl edilməlidir. . |
| + | TƏRBİYƏVİ XARAKTERLİ MƏC- |
| + | BURİ TƏDBİRLƏR – SSRİ-də həd- |
| + | di-buluqa catmamıpnlara bəyuk icti- |
| + | mai təhluləli cinayət hesab edilmə- |
| + | yən əməllərə gərə, cinayət məs”uliy- |
| + | yəti tətbiq oluna bilməyən yatda edil- |
| + | MHH ictimai təhlӱkəli əməllərə ge- |
| + | rə, cəmiyyətə zidd hərəkətlərə (məs., |
| + | xırda xuliqanlıq) və s. huquq pozun- |
| + | tularına gərə cinayəq cəzası əvəzi- |
| + | nə tətbiq olunan tədbirlər. |
| + | |
| + | T.x.m.t. bunlardır: camaat qar- |
| + | pısında və ya məhkəmə tərəfindən |
| + | muəyyən edilmitl batqa formada zə- |
| + | rər cəkmiti ipəxsdən uzr istəmək və- |
| + | zifəsini uçzərinə qoymaq təhmət və ya |
| + | iiddətli təhmət e”lan etməş Hhəddi- |
| + | buluqa catmamıtp ipəxsi valideynlə- |
| + | rin və ya onları əvəz edən pqəxslərin |
| + | ciddi nəzarətinə vermə: ictimai tər- |
| + | biyəcinin, xalq maarifi orqanları- |
| + | nın və ya məktəblərin nəzarətinə ver- |
| + | məs ictimai təpkilatın və ya əmək |
| + | kollektivinin (onların razılıqı |
| + | olarsa) nəzarətinə verməy xususi muça- |
| + | licə-tərbiyə mӱəssisəsinə yYerləidir- |
| + | məqs həddi-bulura catmamınlar ucun |
| + | tərbiyə koloniyalarına gendərmə. |
| + | T.x.m.t. məhkumluq hesab olunur. |
| + | TƏRBİYƏDƏ (YƏXSİ NU MUNƏ — |
| + | tərbiyə edənin (muəllim, valideyn və |
| + | b.-nın) əz iəxsi hərəkətləri, fəa- |
| + | liyyəti ilə tərbiyə olunana təsiri. |
| + | Tərbiyəcinin 1pəxsi numunəsi tərbi- |
| + | yə prosesinə əsaslı kəmək gestərir. |
| + | Utpaq və yeniyetmələrdə yuksək əxlaqi |
| + | və iradi keyfiyyətlər tərbiyə etmək |
| + | ucun Hər ppeydən əvvəl, tərbiyəcinin |
| + | əzu belə keyfiyyətlərə malik olmalı, |
| + | əməklə, ailədə, davranızyda, uçmumiy- |
| + | yətlə, butun fəaliyyətində baiqala- |
| + | rına numunə olmalıdır. |
| + | |
| + | K. D. Uminski T lp.n.-ni Hec bir |
| + | dərslik, hec bir əxlaqi nəsihət, hec |
| + | bir cəza BƏ rəqbətləndirmə vlə əvəz |
| + | edilə bilməyən ecazkar quvvə adlan: |
| + | dırmısidır, |
| + | |
| + | |
| + | bax |
| + | |
| + | |
| + | əzalandırma zamanı |
| + | |
| + | |
| + | TƏRBİYƏ-ƏƏMƏK KOLONİYASI— |
| + | SSRİ-də azadlıqdan məhrumetməyə |
| + | məhkum olunmut və hHəddi-buluqa cat- |
| + | mamıntl cinayətkarların cəza cəkdik- |
| + | ləri islah-əmək -idarəsi. Otlanlar və |
| + | qızlar ucun ayrılıqda T.-ə.k. yaradı- |
| + | lır: ӱmumi rejimli və mehkəm rejim- |
| + | li koloniyalar da məvcuddur. Meh- |
| + | kəm rejimli koloniyaya əvvəllər azadə |
| + | lıqdan məhrumetmə cəzasını cəkmipq, |
| + | yaxud aqır cinayətlərə gerə məhkum |
| + | olunmupq və ya rejimi qərəzli surətdə |
| + | pozmaqa gərə umumi rejimli koloni- |
| + | yadan kecurulmuti ovrlanlar gəndəri- |
| + | dir. Həddi-buluqa catdıqda tərbiyə- |
| + | ləndirilənlər islah-əmək koloniyası- |
| + | na kecurulurlər. Tərbiyələndirilən- |
| + | lərin hamısı məcubri təhsil, ixti- |
| + | sası olmayanlar, həmcinin pepə texni- |
| + | ki təhsili almalıdır. T.-ə.k.-nda 8 |
| + | və 10-cu sinifləri, peə təhsilini, |
| + | yaxud ixtisasını artırma kursunu |
| + | bitirənlərə umumi tipli attestat və |
| + | vəsiqə verilir. Onlar əmək qanunveri- |
| + | ciliyinin normalarına riayət etməklə |
| + | əməyə cəlb olunurlar. Tərbiyələndi- |
| + | rilənlərin saxlanılmasına sərf olu- |
| + | |
| + | |
| + | ənnan xərclərin bir Hissəsini və tə- |
| + | |
| + | |
| + | rətdikləri cinayətlərin vurduqu mad- |
| + | di zərəri ədəmək ucun onların əmək |
| + | haqqından pul tutulury bununla yana- |
| + | piı rejimi pozmayan tərbiyələndiri- |
| + | lənin əmək haqqının 4596 -i onun pəxsi |
| + | hesabına kecurulur. |
| + | |
| + | Koloniyadan azad edilmiit tərbi- |
| + | yələndirilənlər, bir qayda olaraq, va- |
| + | lideynlərinin, yaxud onları əvəz edən |
| + | pəxslərin yanına gəndərilir:z bu |
| + | məqsədəuyqun hesab edilmədikdə onlar |
| + | həddi-bulura catmamıiların iiləri |
| + | uzrə komissiyaların kəməyi ilə kolo- |
| + | niya Yerlətdiyi yerdə İLİƏ əə |
| + | TƏRBİYƏLƏNDİRİCİ TƏ”LİM — |
| + | pagirdlərin bilik, bacarıq, vərdi |
| + | əldə etməsini onların ippəxsiyyət kimi |
| + | formalatması ilə uzvi surətdə əla- |
| + | qələndirən təlim. Təlimin tərbiyə- |
| + | ləndirici təsiri onun məzmunu, təip- |
| + | kili, planlalpdırılması, usul və |
| + | Fərməları ilə barqlıdır. Sovet mək - |
| + | təblərində T.t. prosesində kommunist |
| + | tərbiyəsinin əsas vəzifələri həyata |
| + | geci ər |
| + | TƏRBİ YƏT Məhəmmədəli Mirzə Sa- |
| + | dıq oqlu (26.5.1877, Təbriz— 17.1.1940, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Tehran) — Azərb. uzunu |
| + | alimi, maarifci- Nu |
| + | demokrat, ictimai |
| + | |
| + | xadim. Təbrizdə |
| + | |
| + | |
| + | təhsil almıpt, ərəb, |
| + | fars, fransız və |
| + | ingilis dillərini |
| + | mӱkəmməl eyrən- |
| + | mipdir. Təbrizdə |
| + | yeni tipli €Təpön- |
| + | yətə mədrəsəsi(1899 ) |
| + | və eyniadlı ki: | |
| + | tabxana an bli, |
| + | caGəncineyi-fununı | |
| + | (F Bilik xəzinəsizr, 1903) jurnalını |
| + | nəpir etdirmitt, 4İttihadə (1908) qə- |
| + | zetinin redaktoru olmupdur. Yaxın |
| + | PPərq və Avropa əlkələrinə səfər et" |
| + | miip, bir muddət Bakıda iranlıların |
| + | ca İttihadə məktəbində mudir ipləmii- |
| + | dir. İran inqilabının (1905—11) |
| + | . iptirakcısı olmup, onun məRlu" |
| + | iyyətindən sonra Berlində və İstam- |
| + | bulda mӱhacirətdə yalpamıpdır. 19 |
| + | ildə vətənə qayıtmıpl, Cənubi Azərb. |
| + | maarif idarəsinin rəisi, Təbrizin |
| + | bələdiyyə rəisi olmusqi, bir necə dəfə |
| + | İran milli məclisinə deputat secil" |
| + | |
| + | |
| + | TƏRƏVƏZCİLİK İNSTİTUTU |
| + | |
| + | |
| + | mitidir. *İran və fars mətbuatı |
| + | tərindən səhifələri (5915) ə |
| + | 20 əsrə qədərki Cənubi Azərb., İran |
| + | mətbuat və mətbəə tarixi tnıqlandı- |
| + | rılır. Qədim" dəvrlərdən 20 əsrin 30- |
| + | cu illərinədək yazıb-yaratmı:t azərb. |
| + | pair, yazıcı, rəssam, nəqqait, xəttat, |
| + | musiqici, alim, jurnalist və digər |
| + | .... xadimləri əkə KEHHLI |
| + | məlumat verilmiqi cDanipməndani- |
| + | Azərbaycanı (1935) əsəri Azərb. ədəbiy- |
| + | Atı və mədəniyyəti tarixinə dair mu- |
| + | um mənbədir. Cənubi Azərb.-ın cor- |
| + | rafiyasına dair əsərləri də var. Fir- |
| + | |
| + | |
| + | dik ... yubileyində |
| + | |
| + | -yə gəlmiii akıdla olmuti |
| + | |
| + | (1934). , ulidur |
| + | Əsəri: |
| + | |
| + | |
| + | ks "bər Feb ST ə kəl |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, 3 |
| + | cilddə, c. 2, B., 1960, səh. — a m" |
| + | |
| + | |
| + | TƏRBİ YƏHCİ—genip: mə”nada—tərbi yə |
| + | edən, eyrələn adam, kollektiv: məhdud |
| + | mə nada: tədris-tərbiyə muəssisəsindzə |
| + | T. vəzifəsini ifa edən itəxs. Məktəbə- |
| + | qədər tərqiyə muəssisələrində T. ura- |
| + | tı var. (mumtəhsil məktəblərində T. |
| + | vəzifəsini butun mӱəllimlər yerinə |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | |
| + | ƏPƏ (Chenopodiun)—rəpəunsəknn-nəp |
| + | fəsiləsindən bitki cinsi. Bir və ya |
| + | ikiillik otlar, bə”zən yarımkollar, |
| + | az hallarda aqaclardır. Cicəkləri |
| + | igicinsiyyətlidir: supurgəvarı, yaxud |
| + | sunbulvarı cicək qrupunda toplan- |
| + | mıtidır. Meyvəsi təktoxumludur. Mu- |
| + | layim qurptaqlarda 200-dən artıq, |
| + | SSRİ-də 30-dək, o cumlədən Azərb. |
| + | SSR-də 13 nəvu məqlumdur. Aərım- |
| + | tıl T. (SH. ayHip) qaramal ucun yax- |
| + | iptı yemdir. Bunun və nəvlərinin |
| + | yarpaq və cavan zorları dovqada, salat |
| + | və porbada istifadə edilir. Toyuq |
| + | T.-sinin tərkibində olan xenopodi ya- |
| + | qından qurdqovucu vasitə kimi isti- |
| + | |
| + | adə edilir. |
| + | |
| + | ƏRƏVƏZ BİTKİLƏRİ—Secərilən |
| + | və ya yabanı ot bitkiləri: bunların |
| + | pirəli hissələri—tərəvəzi yeyilir. |
| + | T.b.-nə 1200-dən artıq nəvu əhatə edən |
| + | 78 fəsilə aiddir: təxminən yarısı |
| + | becərilir, qalanından yabanı halda |
| + | istifadə edilir. T.b.-nin (pomidor, |
| + | badımcan, istiot, xiyar, yerkəku, kə- |
| + | ləm, turp, soran, sarımsaq, kəvər, cu- |
| + | qundur və s.) meyvəsi, kəku və gəvdə- |
| + | sindən istifadə olunur. T.b. bir, iki |
| + | və coxillik olur. Birillik T.b. hə- |
| + | yat tsiklini (toxumdan toxuma qədər) |
| + | bir ildə bapa vurur və butunluklə |
| + | quruyur (paxlalılar, qabaq fəsiləsi, |
| + | qırmızı turp, pquyud və b.). İkiil- |
| + | lik T.6. birinci il yeməkdə istifadə |
| + | edilən məhsullar, ikinci il toxum |
| + | (soran, sarımsaq, meyvəkəklulər, qır- |
| + | mızı qurp və gələmdən baiqa) əmələ |
| + | gətirirlər. Coxillik T.b. (rəvənd, |
| + | turpəng, tərxun və 6.) təkrarən meyvə |
| + | verməsi ilə xarakterizə olunur. T.b.-n- |
| + | dən coxu tropik və su pik quripaq- |
| + | larda əmələ gəlmitpdir: bir qismi is- |
| + | tiliksevən, bəziləri isə soyuqsevən |
| + | bitkilərdir. T.6. SSRİ-nin butun |
| + | zonalarında becərilir.Bax həmcinin |
| + | |
| + | |
| + | əvəzcilik. |
| + | |
| + | TƏRƏVƏZ VƏ MEYVƏ KONSERVLƏ- |
| + | Rİ—muxtəlif tərəvəz və meyvələri |
| + | xususi e”maldan gecirməklə (sterili- |
| + | zasiya və ya pasterizasiya) hazırlan- |
| + | mı yeyinti məhsulları. T ə R ƏBƏ3 |
| + | konseraləri (TK) istehsalın- |
| + | dan və lə yinatından asılı olaraq |
| + | təbin, qəlyənaltı, pəhriz, nahar çcun |
| + | |
| + | |
| + | konservlərə, həmcinin qatılaqtidırıl. |
| + | mhip tomat məhsulları, tərəvəz ipirə- |
| + | si, sirkəyə qoyulub pasterizə edilmin |
| + | və s. qruplara bəluӱnur. Təbii TK Ha- |
| + | zırlamaq ucun pərtulmuii tərəvəzin |
| + | (gey noxud, gey lobya, yerkəku, cuqun- |
| + | dur, gul kələm və s.) uzərinə 2—394 - |
| + | li duz məhlulu təkulub sterilizə edi- |
| + | lir. Qəlyanaltı TK ucun bitki yarqın- |
| + | da qızardılmı(l soran, Yekə və s. |
| + | doqranılıb ic hazırlanır. Bibər, po- |
| + | midor və 6. tərəvəzin ici doldurulub |
| + | uzərinə tomat sousu əlavə edilir. |
| + | Qəlyanaltı TK-nin ən cox yayılmıln |
| + | nəvu tərəvəz (badımcan və s.) kurusu- |
| + | ayp. Nahar konservləri 1-ci və 2-ci |
| + | xərək (borti, porba, tərəvəz raqusu |
| + | və s.) reseptləri uzrə hazırlanır. Bu |
| + | konservlərdə suyun miqdarı adi xərək- |
| + | lərə nisbətən 2 dəfə azdır. Meyvə |
| + | konservlərinə təzə yə və |
| + | tizəkərdən muxtəlif usullarla hazır- |
| + | lanmıii kompot, sterilizə edilmit |
| + | pure, pirələr, murəbbə, cem, jele |
| + | və s. daxildir. |
| + | TƏRƏVƏZCİLİK—1) tərəvəz bitki- |
| + | lərinin yetipdirilməsi ilə məpRul |
| + | olan k.t. sahəsi. T. k.t.-nın muhum bir |
| + | sahəsi kimi insanların qidasında is- |
| + | tifadə edilən və mualicə əhəmiyyətli |
| + | tərəvəz bitkilərinin becərilməsi ilə |
| + | məprul olur. Elmi fənn kimi T. tə- |
| + | rəRəz bitkilərinin bioloji xususiy- |
| + | yətlərini və bunun əsasında onların |
| + | becərilmə qaydalarını eyrənir. Bos- |
| + | tancılıqda—bostan bitkilərinin (qar- |
| + | pız, yemiti, qabaq) yetippdirilməsi T.-ə |
| + | aiddir. Acıq qrunt va ertulu qrunt |
| + | T.-i ayırd edilir. Acıq qruntda tərə- |
| + | vəz və toxum almaq ucun yaz-yay vz pa- |
| + | yız dəvrundə tərəvəz bitkiləri yetitpə |
| + | dirilir. İqlim ipəraitinə gərə məhsul |
| + | almaq mumkun olmadıqda tərəvəz ertu- |
| + | lu qruntda yetipdirilir. Acıq və ər- |
| + | tulu qruntlar bir-biri ilə sıx əlaqə- |
| + | dar olub biri o birini tamamlayır, |
| + | butun il ərzində tərəvəz istehsalını |
| + | tə min edir. SSRİ-də“acıq qruntda |
| + | 60-dək tərəvəz (kələm, pomidor, xiyar, |
| + | soran, yerkəku, cuqundur) və həmcinin |
| + | ədviyyat bitkiləri (tərxun, kəpniqt, |
| + | reyhan, kəvər, nanə və ac ərtulu qrunt- |
| + | da isə xiyar, pomidor, soran, həmcinin |
| + | gӱl kələm, turp, kahı daha cox əkilir. |
| + | SSRİ ərazisində tərəvəz yetitidi- |
| + | rilməsi haqqında ilk təsəvvurlər era- |
| + | Mbl3blH Ə ƏCpHHƏ aiddir. 11—1 mol |
| + | Rusiyada T. əz dəvru ucun yuksək səviy- |
| + | yəyə catdı. Sovet hakimiyyəti illərin- |
| + | da T. geni inkitaf yoluna qədəm qoy- |
| + | du. Belə ki, iri iyahərlərin (Moskva, |
| + | Leninqrad, Kiyev, Xarkov və s.) ətra- |
| + | fında ixtisaslipdırılmıiz T. s-zla- |
| + | rı yaradıldı. SSRİ-də tərəvəz isteh- |
| + | qalı bitkilərin məhsuldarlıqının |
| + | arxırılmayı hesabına əldə olunur. |
| + | İnqilabdan əvvəl Azərb.-da T. az |
| + | bio sahəni (3300 ha) əhatə edir və |
| + | əhalinin tərəvəzə olan tələbinin cəmi |
| + | 10—1595-ini ədəyə bilirdi. İnqilab- |
| + | dan sonra resp.-da tərəvəz əkinləri sa- |
| + | həsinin xeyli genipləndirilməsinə |
| + | baxmayaraq 1960 illərin əvvəllərinə qə- |
| + | dər bu sahə ləng inkipiaf edir nə |
| + | qədim dirrikcilik r-nlarından gə- |
| + | ə cıxa bilmirdi. Sov.İKP MK və |
| + | SSRİ Nazirlər Sovetinin c Azərbay- |
| + | can SSR-də kənd təsərrufatını in- |
| + | kmipaf etdirmək tədbirləri haqqındaq |
| + | (1970, iyul) və cAzərbaycan SSR-də |
| + | gənd təsərrufatı istehsalını laha |
| + | da intensivləidirmək tədbirləri haq- |
| + | qındaə (1975, iyul) qərarlarından |
| + | |
| + | |
| + | 255 |
| + | |
| + | |
| + | sonra T. Sur ətlə inkipafa batladı. |
| + | Tərəvəz istehsalı respublikanın 4 iq- |
| + | tisadi oonasında— Lənkəran-Astara, |
| + | Quba-Xacmaz, Abiyeron və Kirovabad- |
| + | Qazax zonalarında mərkəzləptdiril- |
| + | miidir. İqlim-torpaq pqəraitinə, cor- |
| + | rafi məvqeyinə və iqtisadi məqsədəuy- |
| + | qunluquna gərə Lənkəran-Astara zona- |
| + | sında farai tərəvəz istehsalı, Quba- |
| + | Xacmaz zonasında konserv sənayesi və |
| + | Bakı, Sumqayıt iqəhərlərinin əhali- |
| + | SİNİ QİSMƏN TƏ MİN etmək ucun tərəvəz |
| + | istehsalı inkipaf tapmıpdır. Ab- |
| + | peron və Kirovabad-Qazax zonaları- |
| + | iın T.-i, əsasən, yerli əhalini tə”min |
| + | etmək ipinə xidmət edir. İndi resp.- |
| + | da tədarӱk edilən tərəvəz məhsulla- |
| + | rınıp 9026-ni təkcə iki zona (Lənkə- |
| + | ran-Astara, Quba-Xacmaz) verir. Tərə- |
| + | vəz, an bitkiləri və gartof əkin- |
| + | ləri 69,3 min La sahəni tutur. Bunun- |
| + | la yanapı, Lənkəran-Astara zonası |
| + | Umumitti tərəvəz bazası e”lan |
| + | edilmipdir və əlkənin iri sənaye mə- |
| + | hərlərini faraiq tərəvəzlə tə”min |
| + | edir. Tərəvəz istehsalı 016,7 min tona |
| + | (1982), 2a-dan məhsuldarlıq isə 1969 |
| + | ildəki 120 s-dən 1982 ildə 219 s-ə cat- |
| + | dırılmındır. |
| + | |
| + | h, xarici əlkələrdən ən cox BXR. |
| + | də inkipaf etmipdir. Burada istəh- |
| + | sal olunan tərəvəzin cox hissəsi, tə- |
| + | zə tərəvəz və tərəvəz konservi 30-dək |
| + | əlkəyə eksport elilirMacXR, RSR və |
| + | qismən ADR-də T. ingipaf etdirilir. |
| + | Cində T. əkinciliyin ən qədim sahə- |
| + | lərindən biridir. Burada 80-dək tə- |
| + | rəvəz becərilir. |
| + | |
| + | apitalist əlkələrindən ən cox |
| + | tərəvəz əkən İtaliyadır. Nide land |
| + | inkipaf etmipq T. əlkəsidir. Nider- |
| + | land dunyada adambaptına dupqən is- |
| + | tixana sahəsinin ən cox olduqu əlkdə- |
| + | dir. AFR-də 30-dan artıq HƏ- |
| + | BY, B. Britaniyada isə mnaxnanbı TəD3- |
| + | vəz bitkiləri BƏ kələm əkilir. ABPQ- |
| + | da T. k.t. istehsalının ən bəyuk sahə- |
| + | sidir. T. Yaponiya, Meksika, MƏR, |
| + | Əlcəzair, Məraketi və s. əlkələrdə |
| + | də inkitaf etdirilir. |
| + | |
| + | 2) Tərəvəz bitkilərinin biologi - |
| + | yasını və becərilmə usullarını əy- |
| + | sə elm sahəsi. |
| + | |
| + | TƏRƏVƏZÇİLİK İNSTİTUTU, |
| + | Azərbaycan Elmi-Taəadqi- |
| + | qat Tərəvəzcilik İnsti- |
| + | tut u—Azərb.SSR Meyvə-Tərəvəz Tə- |
| + | sərrufatı Nazirliyinin elmi-tədqi- |
| + | qat mӱəssisəsi. 1965 ildə Azərbaycan |
| + | Elmi-Qadqitat Əkincilik İn-tunun |
| + | tərəvəzcilik pe”bəsi əsasında yara- |
| + | dılmıindır. İn-tun 4 ppe”bəsi, 16 la- |
| + | boratoriyası, Lənkəran, Qusa cay, To- |
| + | vuz zona təcrubə st.-lapı asallı |
| + | dayaq məntəqəsi, elit kartofculuq s-zu, |
| + | Abieron yardımcı təcrubə təsərrufa- |
| + | tı var. İn-tda yuksəkməhsuldar, tez- |
| + | yetipən, xəstəlik və zərərvericilərə |
| + | davamlı, uzaq məsafələrə dapına bi- |
| + | lən, uzun muddət saxlanması mumkun |
| + | olan tərəvəz, bostan bitkilərinin və |
| + | kartofun yeni sortlarının yaradıl- |
| + | ması ilə yanaptı, toxumculuqun duz- |
| + | gun təpkili, ӱzvi və mineral gubrə- |
| + | lərin səmərəli normalarının aptar |
| + | edilməsi, əkin, becərmə və yıqım it- |
| + | lərinin mexaniklətdirilməsi, xəstə- |
| + | LİK və zərərRericilərə qarpqı mubari- |
| + | zə tədbirləri, nəvbəli əgin sistemi, |
| + | mӱtərəqqi aqrotexniki usulların acız |
| + | Və ertulu sahələrdə Hi |
| + | dair tədqiqat iplərin aparılır. İn- |
| + | tun əməkdaiyları tərəvəz bitkilərinin |
| + | |
| + | |
| + | 256 |
| + | |
| + | |
| + | TƏRƏQQİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | (pomidor, gələm, soqan, sarımsaq, yer- |
| + | kəku və s.) bir cox yeni yӱksəkməhsul- |
| + | dr sortunu Yaratmhıllar. |
| + | TƏRƏQQİ, cəmiyyətdə--cəmiyyə- |
| + | tin ən sadədən ali pilləyə doqru inki- |
| + | pafı. Burjua filosoflarından bə”- |
| + | zisi ictimai dəyipikliklərin istiqa- |
| + | mətsiz xarakterdə olduqunu, baqkJkala- |
| + | rı cəmiyyətin dairəvi, ucunculəri |
| + | isə geri (tənəzzul) hərəkətdə olması |
| + | fikrini seyləyir. Bəqəriyyətin inki- |
| + | ppaf yolu murəkkəbdir. Cəmiyyətin in- |
| + | kipafında dairəvi hərəkət halları |
| + | da, tənəzzul devrləri də olmupdur. |
| + | Lakin tarixin ayrıca qısa muddəti |
| + | deyil, beyuk bir devru, tarixi mər- |
| + | hələsi nəzərdən kecirildikdə inkippa- |
| + | fın çmumi meylini —T. yolu ilə hə- |
| + | rəkətini muəyyənlətdirmək slar. Bu, |
| + | ictimai-iqtisadi formasiyaların də- |
| + | yiptməsində ifadəsini tapır: onun zsa- |
| + | sında məhsuldar quvvələrlə istehsal |
| + | munasibətlərinin qarpılıqlı tə si- |
| + | ri, gehnə istehsal usulunu mudafiə |
| + | edən siniflərlə qabaqcıl ictimai |
| + | quvvələrin mubarizəsi durur. |
| + | İctimai T.-nin obyektiv “ə |
| + | cəmiyyətin maddi əsasındadır. V. İ. |
| + | Lenic məhsuldar quvvələrin inkiiya- |
| + | fı mənafeyini cictimai tərəqqinin ən |
| + | yuksək me”yarız (Əsar. tam kulliyya- |
| + | tı, c. 16, səh. 234) saymıqldır. İnsald |
| + | həyatının həlledici sahəsi maddi is- |
| + | tehsal olduquna gərə, bu me”yar ən ƏB- |
| + | vəl məhsuldar quvvələrin inkilyafı- |
| + | nı, insanın ictimai bərabərsizlik- |
| + | dən, istismardan azad olması dərəcə- |
| + | sini ehtiva edir. Həmin me”yar baxı- |
| + | mından ibtidai icma, quldarlıq, feo- |
| + | dalizm, kapitalizm və kommunizm for - |
| + | masiyaları bəpzəriyyətin yӱksələn HF- |
| + | kipafında qanunauyqun mərhələlər- |
| + | dir. Kutləlzrin mənəvi inkitafı |
| + | cəmiyyətin umumi T.-si ilə tə min edi- |
| + | lir. Kapitalizmdə T. antaqonist, qey- |
| + | ri-bərabər xarakter dapıyır. İsteh- |
| + | salın, texnikanın, elmin inkitafı, |
| + | əsasən bir qrup insanların mənafe- |
| + | yinə. xidmət edir. Sosializm muasir |
| + | devrdə cəmiyyətin hərtərəfli T.-si |
| + | ucun tərait yaradır. Bundan məqsəd |
| + | cəmiyyətin butun qrup və ӱzvlərinin |
| + | səadəti və rifahını təmin etməkdir. |
| + | Əd. Petropavlovski N R. |
| + | V., Dialektika proqressa i ee prolvlenie |
| + | v nravstvennosti, M., 1978, Momdjaln |
| + | X. N., Problemı obadestvennoqo proqres- |
| + | |
| + | |
| + | sa v sonremennoN ideoloqiceskon borhbe, |
| + | M., 1981. |
| + | |
| + | |
| + | €TƏPƏTTMə — Asəpö. nınnnə nurnMaH- |
| + | siyasi, iqtisadi, ədəbi qəzet. İlk nəm- |
| + | rəsi 1908 il iyunun 8-də, sonuncusu — |
| + | 1909 il oktyabrın 6-da (cəmi 434 nəm- |
| + | rə: 46-cı nemrəyədək həftədə 5 ləfə, |
| + | sonra gӱndəlik) Bakıda nəpir edil- |
| + | mipdir. Redaktor və napiri Əhməd- |
| + | bəy Aqayev İdi. “İriadzın davamı |
| + | olan 4 Q.ə ideyaca panislamizmi və |
| + | panturkizmi təbliq edən milli li- |
| + | |
| + | |
| + | beral-burjua qəzeti idi. 4T.ə-nin |
| + | nəprində F, Kecərli, Əmər Faiq, U. |
| + | Hacıbəyov, M. Hadi və ititirak |
| + | |
| + | |
| + | etmiplər. Qəzet maliyyə cətinliklə- |
| + | rinə gerə barlanmıtdır. |
| + | |
| + | “TƏRƏQQİ NAMİNƏ İTTİFAQUu— |
| + | Latın Amerikası əlkələrinə cyar- |
| + | dımə proqramı: 1961 ilin martında |
| + | ADI prezidenti C. Kennedi elan |
| + | ETMHMHI, avqustunda Amerika Dəvlət- |
| + | ləri Təpkilatı İqtisadi pə Sosial |
| + | PQurasının sessiyasında təsdiq olun- |
| + | mutpdur. Latın Amerikası əlkələ- |
| + | ripə 10 il (1961—71) mӱddətində hər |
| + | |
| + | |
| + | il 2 mlrd. dollar verilməsini nəzər- |
| + | də tuturdu. Latın Amerikası əlkələ- |
| + | rinin BPT-dan asılılıqını guc- |
| + | ləndirmək və regionda inqilabi də- |
| + | Yipiklikləra muӱqazimət gestərmək |
| + | məqsədi gulurduӱ. Ayoılmın pul məb- |
| + | ləqinin xeyli Hissəsi Amerika mal- |
| + | larının kəndərilməsinə və budcə |
| + | kəsirinin edənilməsinə sərf olunur- |
| + | du. 60-cı illərin sonunda “T.n.i.v |
| + | proqramının səmərəsizliyi bəlli ol- |
| + | du. 70-ci illərin əvvəlində bir sıra |
| + | Latın Amerikası əlkəsinin kecirdi- |
| + | yi muhum sosial-iqtisadi islahatlar |
| + | ABHT imperialist siyasətinə ciddi |
| + | zərbə vurdu və ABPT həkuməti €T.H.H.ə- |
| + | daq əslində imtina etdi, |
| + | |
| + | TƏRƏZİ--cisimlərin kutləsini), o1- |
| + | lara tə sir edən cazibə qӱvvəsinə əsa- |
| + | CƏli MYƏİİƏH etmək ucun itilədilən ci- |
| + | haz. Bəzən digər fiziki gəmiyyətlə- |
| + | ri əlcmək ucun iplədilən cihazlara |
| + | da T. dəyilir (məs., cərəyan T.-si, Ku- |
| + | lon T.-si). İnsanlar arasında tica- |
| + | rət əlaqələrinin baqplanması ilə orta- |
| + | ya cıxan və tədriclə butun xalqlar |
| + | arasında yayılan T. elm və istehsalat |
| + | inkitaf etdikcə təkmillətdirilmini- |
| + | dir. Bərabərqollu asma (manivelalı) |
| + | T. eramızdan hələ 2500 il əvvəl Qə- |
| + | dim Babilistanda və 2000 il əvvəl |
| + | Misirdə genitl intipar tapmıtidı. |
| + | Sonralar qolları bərabər olmayıb, |
| + | muəyyən nisbətlərdə geturulən T. nəv- |
| + | ləri yaradılmıpq və e.ə. 4 əsrdə Aris- |
| + | totel bu tipli T.-nin ippləmə prin- |
| + | sipi haqqında pəzəriyyə irəli sӱrmui- |
| + | Dur (quvvə momentləri qaydası). İNnki- |
| + | paf edən sənaye və nəqliyyatın bəyuk |
| + | yukləri cəkmə tələbatı 19 əsrdə onluq |
| + | (cəki dapının kutləsinin yӱkə nisbə- |
| + | ti 1:10) və yuzluk T. Yaranmasına gə- |
| + | tirib cıxarmındır. Axın istehsalı- |
| + | nın təikili ilə əlaqədar 19 əsrin |
| + | sonu və 20 əsrin əvvəllərində yukləri |
| + | fasiləsiz cəkən konveyer tipli, doza- |
| + | layıcı və s. Q. nəvləri yaranmıqidır. |
| + | İndi dəqiq cihazqayırmanın cox ki- |
| + | cik Hissələrindən bailayaraq yuklu |
| + | avtomatthın və vaqonlara qədər hər ppeyi |
| + | cəkə bilən curbəcur T.-lər var. Elmi- |
| + | tədqiqat ipləri ucun analitik, mikro- |
| + | |
| + | |
| + | 1, 1 = 1 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TPək. 1. Bərabərqallu ikigezlu mikroana- |
| + | litik tərəzi (ən coxu 20 q cəkir): |
| + | tərəzi qolu: 2—sagitlətdiriciy 3—daxi- |
| + | li cəki daplarını (1—999 mq) qoyan me- |
| + | xanizm: 4— hesablama pkalasının əks |
| + | olunduqu ekran: 9—tərəzinin gəzunç pən- |
| + | cərəyə tərəf cəkən manipulyator, 6—tərə- |
| + | zi qolunu temperaturun dəyitməsi tə si- |
| + | rindən və hava axınlarından qoruyan |
| + | arakəsmə: 7—daxili cəki dapları. |
| + | |
| + | |
| + | | — |
| + | |
| + | |
| + | PLək. 2. Stol- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ustu sifer- vs) 13 Di |
| + | blatlı tica. əy : |
| + | rət tərəzisi: ( |
| + | |
| + | |
| + | HHH CXEMH£: /— |
| + | birqollu əsas . |
| + | maninelay 2— |
| + | dayaq prizma- = |
| + | Cbi, 2, 4—Y39- |
| + | rinə yuk du- |
| + | pən prizma- |
| + | lar, 5, 6—tə- |
| + | rəzinin gəz" |
| + | lərini HeH- |
| + | rilməyə qoyma- |
| + | Yan dirəklər, |
| + | 7—kvadrant, |
| + | 8—əqrəb: 9— |
| + | ppkala. q |
| + | |
| + | |
| + | analitik (pək. 1) və digər dzqiq T. |
| + | konstruksiyaları da itlənib hazır- |
| + | lanmındır. |
| + | |
| + | İiləmə prinsiqinə gərə T.-lər |
| + | manivelalı, yaylı, elektrotenzomet- |
| + | rik, hidrostatik və hidravlik olur. |
| + | Bunlardan ən genip yayılanı mani- |
| + | velalı T.-lərdir. Onlar manivelanın |
| + | muvazinət qanunu əsasında ipiləyir. |
| + | Manivelanın (T. qolunun) dayaq nəq- |
| + | təsi ortada (bərabərqollu T.-lərdə) və |
| + | ya kənarda (muxtəlifqollu və birqol- |
| + | lu T.-lərdə) yerləptə bilər. Metrolo- |
| + | ji, nӱmunəvi, analitik və texniki T,, |
| + | eləcə də ticarət (ipək. 2), tibb, vaqon, |
| + | avtomobil T.-si tiplərinin coxu, av- |
| + | tomatik və porsiya ayıran T.-lərin |
| + | isə hamısı manivelalı Q. prinsipin- |
| + | də qurulmutmdur. Manivelaların da- |
| + | yəqı, adətən, xususi poladdan ərə ya |
| + | sərt dadan (əqiq, korund) prizma və |
| + | yastıq pəklində hazırlanır. İMillə- |
| + | dilmə Yerlərindən asılı olaraq numu- |
| + | nəvi (cəki daplarını yoxlamaq ucun), |
| + | laboratoriya (məs., analitik), çmumi |
| + | təyinatlı (elm, texnika və x.t.-nın |
| + | muxtəlif sahələrində iiiləliləp) və |
| + | ixtisaslapdırılmısn T.-lər vardır. |
| + | Cəkmə qabiliyyətinkn maks. qiymətinə |
| + | gərə umumi təyinatlı T.-lər stolustu |
| + | (50 kq-dək yuk cəkən), səyyar (50 kq-dan |
| + | 6 t-dək) və stasionar (5 t-dan 200 t- |
| + | dək) T.-lərə ayrılır. |
| + | |
| + | TƏRƏZİLƏR (lat. T.Iqa) — zodiak |
| + | burcu. Ən parlaq ulduzu 2,6 vizual |
| + | ilduz (5 Azərb.SSR-də gv- |
| + | runur (bax Ulduz xəritəsi). |
| + | |
| + | c“ TƏRƏKƏMƏ — Azərb. xalq rəqsi. |
| + | Məntəyinin tərəkəmələrlə əlaqədar |
| + | olması gӱman edilir. 4 1.ə-nin muxtə- |
| + | lif variantları məvcuddur. Əsasən, |
| + | kippi və qadınlar solo ifa edirlər. |
| + | Gəziptmə, sӱzmə, fırlanma rəqsin |
| + | əsas hərəkətləridir. 4T.ə-nin melo- |
| + | diyası lirik, gumrah xarakterli olub |
| + | bir musiqi frazasının variasiya- |
| + | 20 ibarətdir. Məqam əsası se- |
| + | gah, musiqi əlcusu 6/8, tempi cəlddir. |
| + | C. Hacıbəyov (c- Artqın mal alan ope- |
| + | reqtası), R. M. Qlier (“Təntənəli |
| + | uverturaqk), Ə. Bədəlbəyli (“Qız qala- |
| + | sız baleti) 4“Q.ə məlodiyasından is- |
| + | tifadə etmipllər. |
| + | |
| + | TƏRƏKƏMƏLƏR. azərb -ın etnogene- |
| + | zində iptirak etmii tӱrkdilli tayfa. |
| + | Əvvəllər Sırdəryanın saq sahilində |
| + | Yaplamınt və ərəb istilalarından sonra |
| + | turkmən adlandırılmıiy oruz turglə- |
| + | ri 11 əsrdən İran, Zaqafqaziya, Ki- |
| + | cik Asiya və Mesopotamiyaya yayıl- |
| + | mıpdılar. Kecəri həyat surən oruz- |
| + | ların bir hissəsi tərəkəmə (ər. turg- |
| + | mən səzunun cəmidir) adlandırıl- |
| + | mıtpdı. Azərb.-da Kur-Araz ovalırı, |
| + | Mil-Qarabaq, Muqan və ə AY3“ |
| + | lərində yatayan və icma halında yay- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | = = i Tər LA |
| + | | mu |
| + | LL — |
| + | M “rdi un. m |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | :- y |
| + | 1 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | "YR Yİ |
| + | |
| + | |
| + | TƏRKİBİN SABİTLİYİ QANUNU |
| + | |
| + | |
| + | 257 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | mara gedən T. həm də əkinciliklə məii- |
| + | qul olurdular. T.-in kənddə qalan |
| + | hissəsi aranda bicini qurtarır, payız |
| + | əkininə hazırlıq gərurdu. T. əsasən |
| + | Heyvandarlıq məhsulları (yaq, pendir, |
| + | yun və s.) istehsal edir, onları taxıl |
| + | və sənətkarlıq məhsulları ilə dəyi- |
| + | pirdilər. Xalcacılıq, toxuculuq və s. |
| + | də inkiplaf etmitdi. “Tərəkəmə xalq |
| + | rəqsinin T.-lə əlaqədar olması guman |
| + | olunur. |
| + | Əd: Koroqlı X., OquzskiN qe- |
| + | |
| + | roiceskiN əpos, M., 1976. |
| + | |
| + | TƏRƏFLƏR, məhkəmə prose- |
| + | sind ə—məhkəmə prosesinin muəyyən |
| + | huquqlara malik iptirakcıları. So- |
| + | BET hӱququna gərə mӱlki iiidə iddianı |
| + | və cavabdeh, cinayət itpində isə it- |
| + | tihamcı, muttəhim, mudafiəci, zə- |
| + | rər cəkmii (əxs, həmcinin mulki ca- |
| + | vabdeh, mulki iddiacı və onların nu- |
| + | mayəndələri T.-dir. | |
| + | TƏRƏCHCİCƏKLİLƏR FƏSİLƏSİ |
| + | (Sheporofaseae)—ikiləpəli bitki fə- |
| + | siləsi. Otlar və ya yarımkollar, az |
| + | hallarda kol və ya alcaq boylu aqac- |
| + | lardır. Yarpaqları nəevbəli duzulur. |
| + | Murəkkəb cicək qrupunda toplanan ci- |
| + | cəkləri iki və ya bircinsiyyətlidir. |
| + | Meyvəsi birtoxumludur. T. f. iki be- |
| + | yuk qrupa (yarımfəsiləyə) bəlunur. |
| + | Aralıq dənizi sahilboyu ərazisində, |
| + | Asiya, Afrika və 27557 cəh- |
| + | ralarında, həmcinin erikada 100- |
| + | dək, SSRİ-də 50-dək, o cumlədən |
| + | Azərb.SSR-də 31 cinsi mə”lumdur. |
| + | T.F.-nin bir cox nevləri Azərb.SSR- |
| + | in bitki landiaftının yaradılma- |
| + | sında iptirak edir. Bə”zi nəvləri yem |
| + | bitkisi, coxu alaqdır, HCuqundur, is- |
| + | panaq, saksaul, əldurgən, TƏDƏ, HODaH- |
| + | gə və s. Q.f.-nə aiddir. |
| + | TƏRƏCƏ—qarqı, qamıpq və s.-dən he- |
| + | rulən tikinti materialı. Dam və ev- |
| + | lərin tavanının ertulməsində, hə- |
| + | yət cəpərinin cəkilməsində, muxtə- |
| + | lif təsərrufat tikililərində, həm- |
| + | cinin yay yapayıti evlərinin inilasın- |
| + | da T.-dən genin iqtifadə olunurdu. |
| + | T. hazırlamaq ucun qarqı və qamıipn |
| + | bərkiyib bali baqlayanda onu qurudub |
| + | muəyyən əlcudə bir-birinə sıx para- |
| + | lel duzulmuii halda (yoqun qarqını |
| + | cox vaxt yarı belub) herurlər. 20 əs- |
| + | rin əvvəllərinədək Azərb.-ın əsasən |
| + | aran r-nlarında geniiq yayılmındı. |
| + | |
| + | ƏRZİ Mahmud bəy (1867/68, Qəznə— |
| + | 1934/35, İstambul)—Əfqanıstan dəv: |
| + | lət və ictimai xadimi, yazıcı, tarix- |
| + | ci, publisist. cGənc əfqanların |
| + | ideoloqlarından idi. 1911—19 illər- |
| + | də “Sirac ul-əxbarə (“Bilik ziyası) |
| + | qəzetinin naiyiri və redaktoru, Əmə- |
| + | nulla xanın hakimiyyəti dəvrundə |
| + | Əfqanıstanın ilk xarici iplər na- |
| + | 1007 olmuqpdur (1919—22, 1924—27). |
| + | 19 ildən Turkiyədə muhacirətdə |
| + | yapamıqpdır. T. yeni əfqan ədəbiyya- |
| + | tının bapisidir. c-Mudriklik barı |
| + | (1913) kitabı əfqan xalqının yadel- |
| + | |
| + | |
| + | li ipqalcılara qariqı mubarizəsin- . |
| + | |
| + | |
| + | dən bəhs edir. Yaradıcılıqı demo- |
| + | kratik əfqan ədəbiyyatının inkipLa- |
| + | fına tə”sir gəstərmitdir. |
| + | |
| + | Əsəri: Stixi, Fİnostrannal li- |
| + | Teparypas, 1981, . 5. |
| + | |
| + | Əd. Qerasimova A., Qirs Q., |
| + | Literatura Afqanistana, M., 1963: |
| + | Ocilhdiev D. M., Obiestvenno-poli- |
| + | ticeskan mıslı Afqanistana nakanune za- |
| + | voevanil nezavisimosti, Taptkent, | 19731. |
| + | TƏRZİ ƏFİYAR (?, Cənubi Azərb., |
| + | Urmiya—?)—17 əsr Azərb. piairi. |
| + | |
| + | |
| + | ACE—17, v. 9 |
| + | |
| + | |
| + | (Dapc nHnmnə nə iaəMbininbip. Əcəp- |
| + | lərində əhalini incidən hərbcilər, |
| + | dutikun Həyat surən yuxarı təbəqə nu- |
| + | mayəndələri tənqid atətinə tutulur): |
| + | məsnəvilərinin birində vəqf idarəsi |
| + | mə”murlarının surundurməciliyi və |
| + | ruilvətxorluqu ifita edilir. T.Ə. pove- |
| + | ziyada forma Yeniliyinə cəhd gestər- |
| + | mi (muxtəlif adlardan yeni fe”llə |
| + | əmələ gətirmiti, fars səzlərinə Lzərb. |
| + | pəkilciləri artırmınt), əzu dediyi |
| + | kimi yeni ədəbi usul—cTərzi tərzi |
| + | yaratmıtidır. Bəhri-təvillər də yaz- |
| + | mıtidır. Muləmmələri fars, Azərb. |
| + | və ərəb dillərində misraların nəv- |
| + | bələtməsi czərində turulmutdur. |
| + | |
| + | Ədz Araslı H., XUP—XUP1 |
| + | əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, B., 1956: |
| + | Bertelıhs E. Ə., Tarzi Aftar i eqo |
| + | tvorcestvo, Zapiski İnstituta postoko- |
| + | vedenil AN SSSR, t. Z, L., 1935 Marr |
| + | NY. N., O sefevidskom pozte Tərzi Afiopa- |
| + | re, v eqo kn.: Stathi, soobtpenin i rejo- |
| + | me dokladon, t. 1, M.—L., 1936. |
| + | |
| + | |
| + | TƏRZİBAYYI Əta Ӧmər oqlu (d. 11. |
| + | 11.1924, İraq, Kərkuk)—İraq-lurkman |
| + | (Azərb.) əl eiyazsı, publisist, |
| + | dilci, tənqidci. Qurk Dil Qurumunun |
| + | (Turkiyə) fəxri uzvu. İraq turkman- |
| + | larının folklor nӱmunələrinin top- |
| + | lanması, nətri və tədqiqində muhum |
| + | xidməti var. cPTərqilər və turkulərə |
| + | (1953), *Kərkuk xoyratları və manilə- |
| + | riq (c. 1—3, 1955—57), *Kərkuk ha- |
| + | valarıq (1961), “Gərkuk əskilər sə- |
| + | zuz (1962) və s. kitablarında folk- |
| + | lor materialları ilə yanaqtı, elmi |
| + | arappdırmalar da muhum yer tutur. |
| + | cKərkuk pairlərik (c. :5, 1963-— |
| + | 68) kitabında İraq-turkman pairlə- |
| + | rinin həyat və yaradıcılıqına dair |
| + | məlumat və əsərlərindən numunələr |
| + | verilmipdir. Fuzuliyə və M. Həh- |
| + | riyara həsr olunmuli məqalələri var. |
| + | |
| + | ..ənın topluları əsasında Bakıda |
| + | c Kərkuk bayatılarıq (1968), 4“İraq- |
| + | Kərkuk atalar səzləri (1978), € Apabı- |
| + | Qəmbərə dastanı (1971), cİraq-Kər- |
| + | kuk bayatılarıq (1984) kitabları |
| + | cap olunmuzidur. |
| + | |
| + | Əd. Papayev Q., Bir əmurdən CƏ- |
| + | hifələr, “Arzı-Qəmbərə kitabında, B., |
| + | 1971. |
| + | TƏRİQƏT-–buddizm, |
| + | tianlıq, islam və b. |
| + | cərəyandan ayrılmıti dini qrup və |
| + | icmaların adı. Bax Təriqətckilik. |
| + | TƏRİQƏTCİLİK, sektantcı- |
| + | lı q—1) buddizm, iudaizm, xristian- |
| + | lıq, islam və 6. dinlərdə hakim tə”- |
| + | limdən ayrılaraq ona muxalifətdə |
| + | olan muxtəlif dini qrup, icma və |
| + | birliklərin (bax Qəriqət)çmumi adı. |
| + | Demokratik hərəkat iəklində meyda- |
| + | na cıxmılı T. hakim quruluta qar- |
| + | itı e”tirazı dini pərdə altında ifa- |
| + | də etmit, lakin ictimai inkipaf ge- |
| + | diitində əzunəməxsus burjua kilsəsi- |
| + | nə (Qərbdə ən cox protestantlıqra) |
| + | cevrilmitdir: muasir cəmiyyətdə qatı |
| + | murtəce rol oynayır. 20 əsrin 2-ci ya- |
| + | rısında Avropa və Amerikada T.-in |
| + | (daha səp) gə ckilsəyəv cevrilmit |
| + | |
| + | r |
| + | |
| + | |
| + | iudaizm, xris- |
| + | dinlərdə hakim |
| + | |
| + | |
| + | təriqətlər) genii yayılmın formala- |
| + | rı: metodistlər, baptistlər, kva- |
| + | gerlər, adventistlər, iyeqovistlər. |
| + | Mustəmləkə və asılı əlkələrdə bə zən |
| + | T. mustəmləkəciliyə qariqı milli azad- |
| + | lıq mubarizəsi ilə culqapırdı. Ru- |
| + | siyada mologanlar, dӱxoborlar və b. |
| + | təriqətlər mevcud olmupt, 15 əsrin |
| + | 60-cı illərindən baptizm, 80-ci il- |
| + | lərdən adventizm və s. yayılmındır. |
| + | |
| + | |
| + | Orta əsrlərdə islamda ismaililik, |
| + | xaricilik, qərmətilik və s., yeni |
| + | dəvrdə vəhhabilik, mehdicilik , babi- |
| + | lik, bəhailik təriqətləri anti na:. |
| + | sosial istiqamətdə olmutlar. Lakin |
| + | sosial e”tirazın dini forması kimi |
| + | məhdudluquna və 6. səbəblərə gərə T. |
| + | tarixi inkitpaf gediptində dəyipir, |
| + | daxili ziddiyyətlər . apkara cıxır, |
| + | T. ckilsələtirə. |
| + | |
| + | Beyuk Oktyabr sosialist inqilabı |
| + | ərəfəsində Rusiyada təqr. 1 mln. T. |
| + | tərəfdarı var idi. T. rəhbərləri in- |
| + | qilabı duqiməncəsinə qarpıladılar, |
| + | bə”zi təriqətlər kollektivləiməyə mu- |
| + | qavimət gestərdilər. Lakin sıravi |
| + | dindarların təzyiqi ilə bir cox tə- |
| + | riqət və onların rəhbərləri 20-ci |
| + | illərdən Sovet hakimiyyətinə loyal |
| + | munasibətlərini bildirdilər. |
| + | |
| + | 2) Bə”zən, inqilabi fəhlə hərəka- |
| + | tında antimarksist sol opportunist |
| + | cərəyanı — sektantcılıqı bildirən |
| + | termin. |
| + | |
| + | TƏ”RİZ (ər. saz əxi —numayit etdirmək) |
| + | —PPərq, o cӱmlədən Azərb. klassik ədə- |
| + | biyyatında satirik bədii ifadə və |
| + | uslub vasitəsi. T.-də yazıcı əz e”ti- |
| + | razını, tənqid obyektinin eyiblərini |
| + | birbata deyil, dolayısı ilə, ustuər- |
| + | tulç iəkildə bildirir. Sezun məca- |
| + | zi mənası çzərində qurulan kinayədən |
| + | fərqli olaraq T.-də səzun Həqiqi mə na- |
| + | sından doqan yeni mə”na ifadə edilir. |
| + | TƏRRİF, definisiya— hər han- |
| + | sı obyekti fərqləndirməyə, tapmara, |
| + | qurmaqa, elmə yenidən daxil edilən, |
| + | yaxud artıq elmdə məvcud olan ter- |
| + | minin əhəmiyyətini dəqiqlətdirməyə |
| + | kəmək edən məntiqi vasitə. |
| + | TƏRKİB—PtTutitər və Humayun |
| + | qamlarında əsas pe”bə. |
| + | TƏRKİBBƏND (ər... — tərkib -k |
| + | bəndӱ—PTərq, o cӱmlədən Azərb. klassik |
| + | tpe”r forması. İrihəcmlidir. Hər |
| + | er ucun bəndlərin və misraların |
| + | sayı muxtəlifdir: 6-dan 24-dək, bə”zən |
| + | isə 30 və daha cox misrası olan bir |
| + | necə bənddən ibarətdir. Qafiyə siste- |
| + | mi ya qəzəldəki kimidir, yaxud da ay- |
| + | rılıqda hər bəndin misraları həmqaə |
| + | fiyədir. Bəndlərin sonunda hər dəfə |
| + | dəyinilən 757 beyt gəlir. Əsa- |
| + | sən, məhəbbət, habelə fəlsəfi və s. mӧv: |
| + | zularda yazılırdı. Fuzuli, Zakir və |
| + | S. Ə. PQirvaninin maraqlı T.-ləri var. |
| + | TƏRKİBİN SABİTLİYİ QANUNU |
| + | —kimyanın əşas qanunlarından biri. |
| + | Hər bir muəyyən kimyəvi birləimə, |
| + | alınma usulundan asılı olmayaraq, |
| + | eyni elementlərdən ibarətdir, onla- |
| + | rın kutlələrinin nisbəti sabitdir, |
| + | atomlarının nisbi miqdarı isə tam |
| + | ədədlərlə ifadə olunur: məs., suda |
| + | 11,1996 N və 88,8196 O (kutləcə) var- |
| + | dır: mol.k. 18,016-dır, bu, N.O-ya |
| + | uyqundur. T.s.q. yalnız qaz və maye ha- |
| + | lında olan kimyəvi birləptmələrə |
| + | tətbiq edilə bilər. Kristal maddələ- |
| + | rin tərkibi həm sabit, həm də dəyit- |
| + | kən olur və sonuncu halda atomların |
| + | tam ədədli nisbətlərinə uyqun gəlmir. |
| + | Dəyitikən tərkibli maddələr bertol- |
| + | lidlər, T.s.q.-na dəqiq uyqun gələnlər |
| + | isə daltonidlər adlanır. T.s.q.-ndan |
| + | kimyacılar (T. Berqman, A. Lavuazye) |
| + | hələ 18 əsrin sonu—19 əsrin əvvəllə- |
| + | rində, əzləri belə dərk etmədən isti- |
| + | fadə etmitlər. Bu qanunu K. Bertolle |
| + | ilə uzun muddətli (1801—08) mubahi: |
| + | sələrdən sonra fransız kimyacısı J. |
| + | Prust qəti muçəyyənlətldirmindir. |
| + | |
| + | |
| + | mu- |
| + | |
| + | |
| + | TƏRK-SİLAH |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TƏRK-SİLA H—muharibə aparma vasi- |
| + | tələrinin tamamilə məhv edilməsi, ya- |
| + | xud əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlai- |
| + | dırılması, dunya nuvə muharibəsi |
| + | təhlukəsinin aradan qaldırılması |
| + | ucun əlveripli ippərait yaradılması- |
| + | na yenəldilmii tədbirlər sistemi. |
| + | |
| + | Silahlı toqquitmalara və muhari- |
| + | bələrə qartı tutarlı vasitə kimi T. |
| + | ideyası coxdan mə”lumdur. Lakin an- |
| + | taqonist sinfi cəmiyyətdə bu ideya |
| + | hakim siniflər tərəfindən siyasi |
| + | manevr, dulimən tərəfin hərbi cəhət- |
| + | dən zəiflədilməsi və əz hərbi poten- |
| + | sialını artırmaqı pərdələmək ucun |
| + | istifadə edilmitdir. |
| + | |
| + | Yalnız Sovet dəvləti Yarandıqdan |
| + | sonra T. probleminin həlli ucun real |
| + | imkanlar yarandı. V. İ. Lenin ə |
| + | 1916 ildə yazmımldır ki, c“Tərksilah |
| + | sosializmin idealıdır. Sosializm cə- |
| + | miyyətində mӱharibələr olmayacaqdır, |
| + | deməli tərksilah həyata kecəcəkdirə |
| + | (Əsər. tam kulliyyatı, c. 30, səh. 174), |
| + | Genuya konfransında (1922) Sovet nu- |
| + | mayəndə hey”ətinin irəli surduyu ha- |
| + | mılıqla silahları azaltmaq təklifi |
| + | buna parlaq subut oldu. Numayəndə |
| + | Heyətinə daxil olan Azərb.SSR Xalq |
| + | Komissarları Sovetinin sədri |
| + | Nərimanov yazırdı: “ Tərksilah haqə |
| + | qında ilk səz butun dunyada bizi Ta- |
| + | nıtdı. Konfransa qədər bizə cvəhiyi- |
| + | lərə, cbolpevik barbarlarə kimi acıq- |
| + | lı-acıqlı baxırdılar. Lakin biz ha- |
| + | mıya tərksilah olunmarı birinci də- |
| + | fə təklif etdikdə, bu təklif burada |
| + | iptirak edənləri, hamını, butun Av- |
| + | ropanın ictimai dairələrini ayılt- |
| + | dıq (bax XaNnpman V., Sovetskii |
| + | Sokoz. Razorujenie. Mir. Sobıtil i |
| + | faktı. 1917—1962, M., 1962, səh. 18). |
| + | |
| + | T. uqrunda mubarizə Sovet dəvlə- |
| + | tinin butun tarixi ərzində SSRİ- |
| + | nin leninci sulhsevər xarici siyasət |
| + | xəttinin ayrılmaz tərkib Hissəsi ol- |
| + | mupdur. Sov. İKP MK-nın 26-cı qu- |
| + | rultaya hesabat mə ruzəsində qeyd ol. |
| + | nur ki, c mӱharibə təhlukəsinin zəif- |
| + | lədilməsi, sur”ətlə silahlanmanın |
| + | cilovlanması uerunda mubarizə par- |
| + | tiya və dəvlətin xarici siyasət fəa- |
| + | liyyətinin əsas istiqaməti olmulpdur |
| + | və əsas istiqaməti olaraq qalırq (Sov. |
| + | İKP XXCT qurultayının material- |
| + | ları, B., 1981, səh. 34). 24-cu qurultay- |
| + | da (Sulh proqramı), 25-ci qurultayda |
| + | (Sulh, beynəlxalq əməkdaiylıq, xalqla- |
| + | rın azadlırı və istiqlaliyyəti uqrun- |
| + | da mubarizənin daha da genitləndi- |
| + | rilməsi proqramı), 26-cı qurultayda |
| + | (60-ci illər ucun gӧ sa proqramı) və |
| + | sonrakı illərdə T. sahəsində irəli su- |
| + | rulmui geni tədbirlər proqramı bu- |
| + | na parlaq subutdur. Muharibədən son- |
| + | akı illərdə Sovet həkuməti umumi |
| + | |
| + | . və bətəriyyəti muharibə təhlugəsin- |
| + | dən xilas etməyə yənəldilmii 150-dək |
| + | əməli təklif irəli CYDMYULİYD. |
| + | |
| + | Sovet İttifaqının ardıcıl və |
| + | inadlı səyləri nəticəsində 60—70- |
| + | ci illərdə surətlə silahlanmanın |
| + | məhdudlapdırılması və T.-a dair 20- |
| + | dən cox muӱhum əhəmiyyətə malik bey- |
| + | nəlxalq saziip imzalanmılidır. SSRİ |
| + | və qardaiq sosialist əlkələri nuvə |
| + | muharibəsinin qarilısıpı almaq ucui |
| + | əllərindən gələni edir, Dərə |
| + | ən aktual probleminə cevrilmiiy |
| + | məsələlərinə həsr olunmuiy muxtəlif |
| + | beynəlxalq məclislərdə, o cӱmlədən |
| + | BMT tribunasından Yepi Yeni konkret |
| + | və ipguӱzar təkliflər irəli sӱrməkdə |
| + | |
| + | |
| + | davam Dr rlar 26-cı qurultayın 80-ci |
| + | illər ucun Sulh proqramına muvafiq |
| + | olaraq Sovet İttifaqı T. yolunda mu- |
| + | hum addım olmaq etibarilə nuvə mu- |
| + | haribəsi təhlukəsinin aradan qaldı- |
| + | rılması, sur”ətlə silahlanmanın ci- |
| + | lovlanmasına yenəldilmiiy yeni sulh |
| + | təpqəbbusləri irəli surmutidur. BMT |
| + | ban Məclisinin T.-a dair İkinci |
| + | xususi sessiyasında (1982, iyun) bi- |
| + | rinci nuvə zərbəsi endirməmək barədə |
| + | SSRİ-nin birtərəfli qaydada getur- |
| + | duyu əhdəlik buna parlaq subutdur. |
| + | CC öy sessiyada həmcinin, mərhə- |
| + | lələrlə həyata kecirilməsini nəzərdə |
| + | tutan nuvə Q.-ı proqramı hazırlanma" |
| + | sı təklifini irəli surmuiddur. |
| + | SSRİ-nin kosmik fəzanın hərbiləit- |
| + | dirilməsinə yol verməmək barədə Co- |
| + | vet— Amerika danılpıqlarına bailla- |
| + | maq (1984) təklifi butun dunyada raq |
| + | zılıqla qaritılanmıtidır. |
| + | |
| + | SSRİ və Variava Muqaviləsi tə11- |
| + | kilatının uzvu olan digər əlkələr |
| + | T. probleminin bir sıra konkret mə- |
| + | sələləri uzrə Qərblə. Pərq arasında |
| + | umumi razılıqra səy gəstərirlər. Bu- |
| + | nunla əlaqədar onlar Qərb dəvlətlə- |
| + | rinə tərksilaha dair Cenevrə Komitəsi |
| + | cərcivəsində nӱvə silahı sınaqları- |
| + | nın tam və umumi ipəkildə qadaran |
| + | edilməsi barədə muqavilə, kimyəvi si- |
| + | lahların qadaqan olunması və ləvevi |
| + | barədə beynəlxalq konvensiya, neytron |
| + | silahının qadaqan olunmasına dair |
| + | konvensiya baqlamaq təklifini irəli |
| + | surmuti, adi silahların və silahlı |
| + | quvvələrin indiki səviyyəsini xeyli |
| + | azaltmaqa, hərbi xərcləri artırmama- |
| + | qa caqırmınlar. Lakin sosialist əl- |
| + | kələrinin T. yolundakı inadlı sə” ylə- |
| + | ri Qərb dəvlətləri tərəfindən e”tina- |
| + | sızlıqla qarpqılanmıtdır. Bir sıra |
| + | Qərb əlkələri ərazisində 1983 ilin |
| + | sonlarından ABPQ-ın orta mənzilli |
| + | nuvə raketlərinin yerlətldirilməsinə |
| + | baqilanması isə beynəlxalq miqyasda |
| + | T. ipinə beyuk zərbə vurmutdur. |
| + | |
| + | BMT Bali Məclisinin xususi ses- |
| + | siyasının və ӱmumdunya Sulh PQura- |
| + | sının qərarı ilə 1984 il oktyabrın |
| + | 24—31-də dӱnyanın butun əlkələrin- |
| + | də T. uqrunda fəaliyyət Həftəsi ge- |
| + | cirilmitdir. |
| + | |
| + | Əd. Cernenko K, Y., Secilmitp |
| + | nitqlər və məqalələr, B., 1983, Orucov |
| + | rR., Gərginliyin zəiflədilməsi uqrunda |
| + | Sovet İttifaqının mubarizəsi, B., 1983) |
| + | XafuMan B., CCCP i problema razo- |
| + | rujenin (mejdu pervon i vtoron mirovı- |
| + | mi voNnnami), M., 1959, Yenə onun, |
| + | SSSR i problema razoru jenin. 1945—1969, |
| + | M., 1970: Borhba Sovetskoqo Sokoza za ra- |
| + | zorujenie. 1946-—1960 qq., M., 1961, Sov- |
| + | remennıe problemı razorujenin, M., 1970, |
| + | Strateqin imperializma i borıba SSSR |
| + | aa miri razorujenie, M., 1974, Petrov- |
| + | skifn V. F., Razorujenie: konpepinin |
| + | problemı, mexanizm, M., 1982, Za mir, ra- |
| + | zorujenie i bezopasnostı letopisv vnepə |
| + | neh politiki SSSR, M., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | TƏRLİKLƏR (Ra qapestaqlay—infizor- |
| + | lar sinfindən ibtidai Heyvan cinsi, |
| + | Bədəni uzunsov-oval (0,3 mm-ə qədər) |
| + | olub, səthini qiiya (pellikula) ərtur. |
| + | Bir necə nevu var. İPirin sularda, o |
| + | cumlədən gəlməcə və suni gəllərdə |
| + | yapayır. Quyruqlu tərlik (I. |
| + | caudatum) KeHHüi yayılmıil, adətən, HY- |
| + | rumə prosesi gedən sularda rast, gə- |
| + | |
| + | |
| + | lir. Muxtəlif təcrubələrdə istifadə |
| + | olunur. Kisəməkilli tər- |
| + | lik (R. Biqzaqqa), əsasən, TƏMİZ suda |
| + | |
| + | |
| + | yaayır. Huceyrədə yapayan zooxlorel- |
| + | |
| + | |
| + | la ona yapqıllıq verir. Azərb.SSR-də |
| + | 3 nepy (P. caudatum, P. aurelia, P, |
| + | putrinum) Bap. |
| + | TƏRNƏYUT— Azərb.SSR Aqdam r-nu- |
| + | nun Geytəpə kənd sovetliyİNDə kənd, |
| + | Yaxınlıqrında erkən orta əsrlərə aid |
| + | ama ip yerinin və alban (Qafqaz) |
| + | xristian məbədinin qalıqları var. |
| + | Tədqiqatcıların (S. Yeremyan, M. |
| + | Barxudaryan, R. Vahidov və 6.) fik- |
| + | rincə erməni salnaməciləri Sebeos |
| + | (7 əsr) və Asoqrikin (10 əsr) İran — |
| + | Bizans mӱharibələri zamanı 623 il |
| + | hadisələri ilə əlaqədar adını cək- |
| + | dikləri Tiqranokert yalayıni məntə- |
| + | qəsinin qalıqlarıdır. Arxeoloji qa |
| + | zıntılar aparılmamındır. |
| + | |
| + | Əd. Vahidov R. M., Govurqala" |
| + | da arxeoloji qazıntılar, Azərbaycanın |
| + | maddi mədəniyyəti, c. 6, B., 1965, |
| + | |
| + | |
| + | TƏRRAHLIQ—Azərb.-da ən ənəvi ppar- |
| + | baflıq sənətinin bir sahəsi, toxuma |
| + | texnologiyasının tələbinə muvafiq |
| + | olaraq cillə tellərinin muəyyən qaya |
| + | dada dəzgahın nirə və ilana Hissələ- |
| + | rindən kecirilməsi ilə barlı peiyə |
| + | nəvu. İpək məqmulatının hər bir ne- |
| + | BY ucun xususi cillə duzumu yaradan, |
| + | toxuma əməliyyatının planını cəkən |
| + | sənətkar, petpə sahibi tərrah adlanır. |
| + | Tərrah cillə tellərinin alt-ust ol- |
| + | maqla aqız acmasını təmin etmək |
| + | ucun onları muəyyən qayda uzrə nirə |
| + | lingələrindən və plana dəndənələrinin |
| + | arasından kecirirdi. Bu məqsədlə tər- |
| + | ah xususi dəzgahdan istifadə edirdi. |
| + | ecmində adətən, hər bir karxananın |
| + | əzunun ayrıca tərrahı olurdu. PTar- |
| + | bafların sifariti ilə evdə iiy KƏ- |
| + | rən xususi tərrahlar da in. ə |
| + | baqpilıca olaraq ipək parca istehsalı |
| + | mərkəzlərində (PTamaxı, Gəncə, PTƏə- |
| + | ki, PQulya, Mucu, Basqal və s.) yayıl- |
| + | mıpdır. |
| + | Ədl. Mustafayev A. N., Pirvana |
| + | da tərrahlıq, Azərb.SSR EA Xəbərləri |
| + | ərik, fəlsəfə və huquq seriyası), 1976, |
| + | |
| + | |
| + | TƏRS ƏDƏD — vahidin sıfırdan |
| + | yen ədədə nisbəti. Hasili vahidə |
| + | ərabər olan iki ədədəqarpılıq- |
| + | lı T.ə.-lər deyilir. |
| + | TƏRS MUTƏNASİB KƏMİYYƏTLƏR |
| + | —bax Mutənasiblik. |
| + | TƏRS TEOREM —bax Teorem. |
| + | TƏRS TRİQONOMETRİK FӰNKSİ- |
| + | YA, dairəvi funksiya—triqo" |
| + | nometrik funksiyanın tərs funksiya- |
| + | sı. sinT, cosx, tg, Cİga, SECT BƏ COSE€CS |
| + | funksiyalarının uyqun olaraq Aqs 51px |
| + | (apKCHH yc X), Arccosr (arkko- |
| + | CHHYC 9, Arctgrer (arktan- |
| + | K € H c ), Arcctigr(apKKOTaHKEH€ |
| + | x), Aqszesx a DKCEKaHC 3) BƏ |
| + | Aqsaozesx (arkkosekansj) İYHEK- |
| + | siyaları, Aqsupx və Aqssozx funksiz |
| + | yanapbı 1xlc 1, Arctge nə Arcctgx HXTHe |
| + | yari x, Aqszesx və Axeosior vcə lal 21 |
| + | ucun tə”yin edilmitdir. T.t.f. coxqiy: |
| + | mətlidir. Bu funksiyaların birqiy- |
| + | mətli (bali) hissəsi aqs51px, aqsso5J,.... |
| + | kimi iparə edilir. Məs., aqs51px |
| + | funksiyası Aqsupx funksiyasının |
| + | — l/2 € arcsinx = l/2 budaqıdır. aqs |
| + | sozx, aqsbox və aqssbdj də uyqun olaraq |
| + | 0 c arccos x € x, —x/2-c.arctgx € z/2 |
| + | və 0saqssd xal kimi tapılır. T.t.F. |
| + | arqumentin kompleks qiymətləri ucun |
| + | DƏ TƏ )HH güm. |
| + | TƏRS FӰUNKSİYA — verilən /(t) |
| + | funksiyası ilə ifadə edilmiyl x=-i |
| + | =(r(u) asılılıqrına cevrilən funksi" |
| + | |
| + | |
| + | ya. Məc., i=ax4-I ucun T.f. a |
| + | =(u—b)/a, u=e" çcun x= 1pu funksi- |
| + | yasıdır. T.Ff.-nın tə”yin oblastı ve- |
| + | rilmit funksiyanın qiymətlər coxlu- |
| + | |
| + | |
| + | dur. |
| + | |
| + | TƏPCAHƏ (ər. cəS.ə/1 4. —arsenal, za- |
| + | vod, fabrik, |5—ev, bina -- a2Şə—səna- |
| + | ye, istehsal)—1) gəmi inila edilən və |
| + | ya qurapdırılan muəssisə. 2) Diri- |
| + | jablların tikildiyi bina və ya qurqu. |
| + | TƏRSİMİ HƏNDƏSƏ —hHəndəsənin |
| + | bəlməsi, neqtələrin məcmusundan iba- |
| + | rət fəza fiqurlarını onların pro- |
| + | yeksiyaları (bax Proyeksiya) vasitəsi- |
| + | nə ənar, T.h.-nin əsas vəzifələrin- |
| + | dən biri ucelculu fiqurların mus- |
| + | təvidə təsvir usulunu yaratmaq və bu |
| + | təsvirlər vasitəsilə fiqurlarla əla- |
| + | qədar məvqeli və metrik məsələlərin |
| + | həlli ucun çsullar ippləyib hazır- |
| + | lamaqdır. T.H. məzmun və usullarına |
| + | gərə muhəndis yaradıcılırında zəru- |
| + | ri olan fəza təsəvvurunu inkipaf |
| + | etdirmək ucun ən yaxtı vasitədir. |
| + | T.H. insan təfəkkurunun ixtisası sa- |
| + | yılan certyoj tərtibatının nəzəri |
| + | əsasını təpkil edir. |
| + | |
| + | Proyeksiya təsvirlərinə tətəbbusə |
| + | hələ e.ə. yalpamınln xalqlarda təsaluf |
| + | edilirdi. Lakin T.H.-nin elmi əsasla- |
| + | rını fransız alimləri J. Dezarq və |
| + | Q. Monj itnləmiti, banisi isə Monj |
| + | sayılır. Məsələlərin T.H. usulları |
| + | ilə həlli qrafiki yerinə yetirilir. |
| + | Həlletmə zamanı ən sadə əməliyyat iki |
| + | xəttin kəsiimə nəqtəsinin tə yinidir. |
| + | Butun Həndəsi qurmalar ancaq xətket |
| + | və pərgarla icra olunduqundan kəsiii- |
| + | məsi tapılmalı xətlər duz xətlər və |
| + | cevrələrdir. Bapqa səzlə, T.h.-nin |
| + | teorem və qaydaları vasitəsilə, muva- |
| + | fiq ardıcıllıqla duz xətt parcaları |
| + | və cevrə qəvsləri (nadir hallarda isə |
| + | lekal əyrilərinin bir hissəsini) ke- |
| + | cirməklə elm və texnikanın mӱrəkkəb |
| + | məsələləri həll edilir. Həll prose- |
| + | sinin elementar, eynitipli əməliyyYAat- |
| + | lara bəlunə bilməsi həllin Hesab - |
| + | |
| + | |
| + | lama texnikasının kəməyi ilə av- |
| + | tomatlalpdırılması imkanını Ya- |
| + | ratmıiidır. |
| + | |
| + | |
| + | Me”marlıqda,.intaatda, təsviri sə- |
| + | nətdə, sənayedə və elmdə T.H.-nin rolu |
| + | 6eiykayp. Məs., T.h.-nin proyeksiya |
| + | usulları obyektin və butev kompleksə |
| + | lərin əyani təsvirini almaqa imkan |
| + | verir. T.H. sayəsində muxtəlif formaq- |
| + | lara malik yer səthinin relyefləri |
| + | mustəvi uzərində təsvir olunur, Yol, |
| + | kanal, tunel layihələri ilə əlaqədar |
| + | məsələlər sadə qrafiki usullarla Həll |
| + | edilir. Aviasiya, avtomobil sənayesi, |
| + | gəmiqayırma və texnikanın baiqa sa- |
| + | hələrində murəkkəb səthlərin kons- |
| + | truksiyası ucun ən rasional YOL T.h |
| + | usullarıdır. Coxkomponentli sistem- |
| + | lərin və ərintilərin hal diaqramla- |
| + | rının tədqiqində coxəlculu T.H. tət- |
| + | biq edilir. Riyaziyyatın batqa sahələ- |
| + | ri kimi T.H. də insanda məntiqi təfək- |
| + | gӱru inkitaf etdirir. T.h. MyhəHuuc |
| + | təhsilinin əsasını təiykil edən fun- |
| + | dlamental fənlərin tərkibinə daxil: |
| + | |
| + | |
| + | dir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd: Məmmədov Ə. M., P uz ı- |
| + | |
| + | |
| + | revski V. F... Məmmədov K. H.. |
| + | Tərsimi həndəsə, B... 1964) Qordon |
| + | V. O. Semenion- Opevski M. |
| + | A.. Kurs nacertatel hnoİN qsometrii, 18 |
| + | izl., M., 1977, Frolov S. A., Nacerta- |
| + | |
| + | |
| + | telınan qsometrin, M., 1978. |
| + | |
| + | |
| + | TƏRTƏR — Azərb.SSR-in Kəlbəcər, |
| + | Mardakert, Mirbətir və Bərdə r-n- |
| + | |
| + | |
| + | 17)“ 9 |
| + | |
| + | |
| + | TƏSADUF İ KƏMİYYƏT |
| + | |
| + | |
| + | larında cay. Kurun saq qolu. Uz. 184 |
| + | km, hevzəsinin sah. 2650 km?. Qarabaq |
| + | yaylasından (3120 m hund.-dən) Ganına- |
| + | Hblp. Amarbı axını QarabaRr duzundə- |
| + | dir. Əsasən, yeraltı sularla qidala- |
| + | nır. Orta illik su sərfi 23,1 m/san, |
| + | illik axım həcmi 729 mln. m-dir. |
| + | Suvarmada istifadə edilir. Ustundə |
| + | Sərsəng şu qoviarı yaradılmıtndır. |
| + | TƏRTƏR—Mirbəmir 11.-nin 1949 ilə- |
| + | DƏK adı. |
| + | |
| + | TƏRTƏR RAYONU—Mirbəmir ra- |
| + | yonunun 1949 ilədək adı. |
| + | TƏRTƏRLƏR—9—13 əsrlərdə Cənu- |
| + | bi Rus cəllərində və PTimali Qafqaz- |
| + | da yamaMbıı qıpcaq tayfası. Təqr. |
| + | 1280— 1323 illərdə Bolqarıstanda ha- |
| + | kimlik etmit həkmdar sulaləsi də |
| + | məntpəcə T.-dən idi. T.-in bir qismi- |
| + | nin erkən orta əsrlərdə Azərb.-a gəl- |
| + | mələri ehtimal olunur. Bəzi tədqi- |
| + | qatcılara gərə Tərtərcay hidronimi |
| + | T.-lə əlaqədardır. 19 əsrdə Azərb.-da |
| + | yalpayan tayfalar arasında Tərtərli |
| + | tayfasının da adı cəkilir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Popov A. İ., Nazvanil naro- |
| + | dov SSSR, L., 1973. |
| + | |
| + | |
| + | TƏRTİB—riyazi obyektin ədədi xa- |
| + | rakteristikası. 1) Ən yӱksək dərəcə- |
| + | |
| + | |
| + | li Həddinin dərəcəsinə coxhədlinin |
| + | |
| + | |
| + | T.-ır, 2) Ipp a/8V" sonlu limiti varsa |
| + | və sıfır deyilsə, ”* ədədinə o sonsuz |
| + | kicilənin f |
| + | |
| + | |
| + | sonsuz ÖƏİYİƏHƏ nəzərən |
| + | |
| + | |
| + | ti varsa və sıfır deyilsə, ” ədədinə |
| + | |
| + | |
| + | |(x) funksiyasının a sıfrının T.-i, |
| + | 4) funksiyanın necə dəfə diferen- |
| + | siallandıqını gəestərən ədədə tərəmə- |
| + | nin T.-iys 5) tənlikdəki tərəmələrin |
| + | ən yuksəyinə diferensial tənliyin Q.-i: |
| + | 6) sətir və ya sutunlarının sayına |
| + | kvadrat matrisin T.-i, 7) elementləri- |
| + | nin sayına sonlu qrupun T.-i deyilir. |
| + | Baiqa nev T.-lər də var. |
| + | |
| + | TƏRXAN, tarxan (turk dillərin- |
| + | də)—1) orta əsrlərdə turk xalqların- |
| + | da, xususən Xəzər xaqanlıqında hekm- |
| + | darların titulu. 2) Zaqafqaziya və |
| + | Orta Asiyada, Kazan, Həpqtərxan xan- |
| + | lıqlarında feodalların dӧvlət ver- |
| + | gilərindən azad edilmiiy mulku və tor- |
| + | paqı. 3) Azərb.-da Elxanilər dəvrun- |
| + | də vergi və muӱkəlləfiyyətlərdən azad |
| + | olan kəndlilər (maaf termininin si- |
| + | nonimi). 4) Orta əsrlərdə Rus dəvlə- |
| + | tində umumi-huquqi akt novu—imti" |
| + | yazlı fərman. |
| + | |
| + | TƏRXİS (ər. şa- —rusxət, musaidə, |
| + | buraxma)—hərbi qulluqcunun muha- |
| + | ribənin qurtarması, həqiqi hərbi xid- |
| + | mətinin bata catması, xəstəliyi, Ya- |
| + | xud ailə vəziyyətinə gerə silahlı |
| + | qӱvvələrdən buraxılması. |
| + | |
| + | TƏPXYH (aArtemisia dracunculus) — |
| + | mӱrəkkəbcicəklilər fəsiləsinin yov- |
| + | ipan cinsindən coxillik bitki ne- |
| + | BY. Hund. 60—125 sm-dir. Tamkəparlı |
| + | yarpaqları lanset formalıdır. At |
| + | aicəkləri girdə səbətdə toplanmıit1- |
| + | dır. Vətəni Monqolustan və Cənubi |
| + | Sibirdir. Kicik və Orta Asiya, Mon- |
| + | qolustan, Pimali Cin və İllnMazn |
| + | Amerikada yayılmısidır. İran, Hin- |
| + | distan, ABPT, Braziliya, IIpu Lanka, |
| + | B. Britaniya, AFR, MXR və BXR-də, |
| + | SSRİ-də isə Zaqafqaziyada, həmlinin |
| + | Azərb.SSR-də becərilir. Ətirli yar- |
| + | paqlarından və cavan budaqlarından |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | tərəvəz, ədvə kimi, spirtli və spirt- |
| + | siz ickilər istehsalında istifadə |
| + | edilir. |
| + | |
| + | |
| + | 259 |
| + | |
| + | |
| + | TƏR H—orta əsrlərdə bə”zi Yaxın |
| + | PQərq elkəsində, o cumlədən Azərb.- |
| + | da xususi feodal qayda-qanunu. El- |
| + | xanilər dəvrundə geniyi yayılmıp- |
| + | dı. iki iqəraitdə Həyata Keunpn- |
| + | lirdi: 1) əlkədə qıtlıq bap verər- |
| + | kən devlət xəzinəsinə lazım olan hər |
| + | hansı məhsul, mal, əmtəə və s. əhali- |
| + | dən bazar qiymətindən dəfələrlə ucuz |
| + | qiymətə alınırdı: 2) devlət anbarla- |
| + | rı və xəzinələrində toplanmıti artıq |
| + | mallar bazar qiymətindən bir necə |
| + | dəfə aha qiymətdə satılırdı. Zorla |
| + | həyata kecirilən T. əhalini soymaq |
| + | ən biri idi. |
| + | |
| + | TƏRCAN VURUİYMASI (1473) — |
| + | Aqqoyunlularla Osmanlılar arasın- |
| + | da Tərcan duzundə Ğamı BepMHM neiym. |
| + | Bax Otluqbeli vuruiması (1473). |
| + | TƏPMMBƏHA (əp. A. / —HərəpaT, TƏK- |
| + | pap-- bənd )—Hləpr, o cӱmlədən Azərb. |
| + | klassik per forması. Bir necə bənd- |
| + | dən, hər bəndi isə 6—14 və daha cox |
| + | (bəzən 40-dan artıq) misradan iba- |
| + | rət olur. Tərkibbəndin ən populyar |
| + | variantıdır. Adətən, birinci bənd |
| + | butunlukdə, hər sonrakı bənd isə (son |
| + | beytdən batqa) ayrılıqda həmqafiyə |
| + | olur. Bə”zən qəzəl formasında da ya- |
| + | zılır. Birinci bəndin son beyti (bey- |
| + | ti-vəsilə) nəqərat ipəklində hər bən- |
| + | din sonunda təkrarlanır. Fuzuli, |
| + | Qəvsi Təbrizi, Aqa Məsih PTirvani, |
| + | Nəbati və b. Azərb. ipairlərinin T.- |
| + | ləri məphurdur. |
| + | TƏRCUMEYİ-HAL—bax Avtobioqra- |
| + | |
| + | |
| + | fiya. |
| + | TƏRCUXLMƏ—bax Bədii tərcumə. |
| + | TƏSADXMF—bax Zərurət və təsa- |
| + | |
| + | |
| + | duf. |
| + | |
| + | TƏSADUXFİ ƏDƏDLƏR VERİCİSİ |
| + | --ehtimalları (O,1) intervalında, |
| + | demək olar ki, bərabər paylanmıiy |
| + | asılı olmayan təsadufi ədədlər ardı- |
| + | cıllıqını hasil edən qurqu. Bu vaxt |
| + | təsadufi kəmiyyətin (TK) gəstərilən |
| + | intervalın istənilən parcasına du11- |
| + | mə ehtimalı həmin parcanın uz.-na bə- |
| + | rabər olur. TK rəqəmlə hesablayan ma- |
| + | iqının (RHM-nın) yaddapına daxil |
| + | olunduqundan o, ikilik say sistemin- |
| + | də hasil olunur (hər bir mərtəbədəki |
| + | rəqəmin qiyməti, qalan mərtəbələrdəki |
| + | rəqəmlərin qiymətindən zəif asılı |
| + | olub, təqr. 0,5 ehtimalla (0) və ya 1 |
| + | qiymətini alır). T.ə.v.-nin ipi kuyun |
| + | (məs., elektron lampasındakı) alın- |
| + | ması, onun qiymətinin əlcmələrin bir- |
| + | birindən qeyri-asılılıqını təmin |
| + | edən zaman intervallarında əlculmə- |
| + | si və alınmınt gəmiyyətlərin kvant- |
| + | laidırılmasındanv ibarətdir. Bu vaxt |
| + | paylanmasına gərə Bernulli ardıcıl- |
| + | lıqrına Yaxın olan O və 1 rəqəmləri- |
| + | nin bərabər ehtimallı ardıcıllıqı |
| + | alınır. Qurqunun tərkibinə genera- |
| + | tor, formalaidırıcılar, ilkin təsa- |
| + | dufi prosesi (kuyu) rəqəm cevrilmə- |
| + | ləri ucun əlveriiyli (yəklə salan guc- |
| + | ləndirici-formalapdırıcı, forma- |
| + | laidırılmın təsadufi siqnalı bəra- |
| + | bər ehtimallı diskret formaya salan |
| + | rəqəm ceviricisi və s. daxildir. QT.ə.v. |
| + | ardıcıl, paralel və kombinə edilmil |
| + | olur. Paralel T.ə.v.-nin sur əti beyuk, |
| + | istifadə olunan avadanlıqı coxdur. |
| + | T.ə.v.-ndən Monte-Karlo çsulunda is- |
| + | tifadə olunur. |
| + | |
| + | TƏSAD UFİ KƏMİY YƏT—təsadufdən |
| + | asılı olub, bu və ya digər qiymətləri |
| + | muəyyən ehtimalla alan kəmiyyət. Zə- |
| + | rin atılhipında xalların duiiməsi- |
| + | nin və telefon xidmətini gəzləyən si- |
| + | |
| + | |
| + | 260 |
| + | |
| + | |
| + | TƏSADUFİ PROSES |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | faritpcilərin sayı, cihazın saz ipt- |
| + | ləmə muddəti, muəyyən momentdə hərə- |
| + | gət edən obyektlərin koordinatları |
| + | və s. Q.k.-ə misaldır. İki nev T.k. |
| + | var: diskret T.k. və kəsilməz T.k. |
| + | Qiymətləri ardıcıllıqı sonlu və |
| + | sonsuz hesabi sayda olan və bu qiymət- |
| + | ləri muəyyən ehtimalla alan kəmiyyət |
| + | disgret 1.k.-dir. Deməli diskret |
| + | T.k. x/,,e, x, qiymətləri və ona uy- |
| + | |
| + | |
| + | eyn Ri)... RA ehtimalları ilə veri- |
| + | |
| + | |
| + | lir. Diskret T.k.-in paylanma qanunu |
| + | RŞE=x,) kimi verilir (1=0, 1, 2,..,). |
| + | |
| + | |
| + | T.k.-in ixtiyari |a, IY Vit valına |
| + | duilmə ehtimalı R(a=ӱE=“b)=(ӧ)—E(a) |
| + | paylanma funksiyası ilə təyin edi- |
| + | lir. Mənfi olmayan elə R(x) funksi- |
| + | yası varsa ki, ixtiyari x ucun E(x)= |
| + | |
| + | |
| + | = (= R(:) aq-dir, onda R(x) T.k.- |
| + | — Od |
| + | |
| + | |
| + | in ehtimal sıxlırı (və ya sıxlıq |
| + | funksiyası) adlanır. Belə T.k. kəsil- |
| + | məz kəmiyyət adlanır. T.k.-in bə”zi |
| + | umumi xassələri ədədi xarakteristi- |
| + | kalar (riyazi gəzləmə, dispersiya, me- |
| + | dian, moda və s.) vasntəsilə tam təsvir |
| + | |
| + | |
| + | olunur. |
| + | TƏSADUFİ PROSES ehtimal- |
| + | lı və ya stoxastik T.p.—və- |
| + | ziyyətləri zamana gərə muəyyən ehtimal- |
| + | la muxtəlif olan proses. Broun hərə- |
| + | gəti T.p.-dir. Fizika, texnika, ra- |
| + | diotexnika və 6. sahələrdə T.p.-dən |
| + | geniti istifadə edilir. Riyazi usul- |
| + | ların T.p.-ə tətbiqi ucun sistemin ani |
| + | vəziyyətlərini hər hansı faza (vəziy- |
| + | yətlər) fəzasının nəqtəsi kimi nəzə- |
| + | rə almaq imkanı olmalıdır. T.p. /za- |
| + | mandan asılı ()-da qiymətlər alan E(t) |
| + | funksiyası kimi verilir. Praktiki |
| + | cəhətdən tətbiqinə gərə əlveritlisi |
| + | O-nın nəqtələrinin bir, yaxud cox- |
| + | lu sayda ədədi parametrlərdə veril- |
| + | məsidir. Riyazi tədqiqatlarda Q.p. |
| + | dedikdə, əksər halda E(:) ədədi funk- |
| + | siyası bapa dupqulur. İxtiyari arqu- |
| + | mentli təsadufi funksiyalar nəzəriy- |
| + | yəsi, xususi halda T.p. lərin azı |
| + | nəzəriyyəsi, ehtimal nəzəriyyəsinin |
| + | muasir belmələrindəndir. T.p.-ə dair |
| + | İLK nəticələri diskret asılı ardı- |
| + | cıl sınaqlar sxemi uçcun A. A. Mar- |
| + | gov almındır (ən mӱhӱmləri Markov |
| + | prosesi Və stasionar T. p.. ndur). |
| + | TƏSADUFİ PROSESLƏRİN STA- |
| + | TİSTİK TƏHLİLİ —riyazi statis- |
| + | tikanın bəlməsiqs təsadufi proseslə- |
| + | rin mupyahidələrinin istifadəsinə və |
| + | təhlilinə dair usullardan ibarətdir. |
| + | I təsadufi prosesini bir dəfə mu- |
| + | tppahidə etdikdə alınan x (1) qiyməti- |
| + | HƏ onun muplyahidə qiyməti, deyilir. |
| + | |
| + | .P.Ss.T.-NDƏ ipilədİilən statistik MƏ"- |
| + | lumat dedikdə verilmii x (1) reali- |
| + | zasiyası ucun muəyyən vaxt intervalın- |
| + | dakı qiymətlərə dair mə”lumat nəzərə |
| + | alınır. Bunlar E (() ilə hər Hansı |
| + | itzəgildə barlı kəmiyyətə aid ola bi- |
| + | lərq məs., |
| + | |
| + | |
| + | nif) $(() m(t), |
| + | öypaza n(f) Myinahimə onynan proses- |
| + | dir və E(:) ilə hər hansı csəsinə cə- |
| + | midir Bu c€cəcHə x(/)-nin qiymətləri- |
| + | nin əlculərindəki səhvlər və xarici |
| + | maneələr terədir. T.p.s.t.-nin eyrən- |
| + | DİYİ məsələlərdən praktiki cəhətdən |
| + | ən əhəmiyyətlisi kӱy icərisindən siq- |
| + | nalı tapmaqla baqlı məsələlər sin- |
| + | fidir. Riyazi cəhətdən bunlar hLi- |
| + | potezlərin statistik yoxlanması- |
| + | na gətirilir. Verilmiil funksiya- |
| + | |
| + | |
| + | nın mutpahidə nəticələri əsasında |
| + | muəyyən edilməlidir ki, cbu funksi- |
| + | yanın E(*) və t(()-nin cəminə bərabər |
| + | olması və cfunksiyanın ancaq m(t)- |
| + | yə bərabər olmasız hipotezlərindən |
| + | hansı doqrudur. 2(() siqnalının for- |
| + | ması mə”lum deyilsə, ona daxil olan |
| + | namə”lum parametrlər statistik qiy- |
| + | mətləndirilir. T.p.s.t. muəyyən sinif |
| + | qeyri-parametrik məsələlərin həllini |
| + | əyrənir: 2E(:)-nin mutpahidə qiymətləri- |
| + | nə əsasən onun ehtimallarının pay- |
| + | lanmasını xarakterizə edən bə"zi |
| + | funksiyaların qiymətləndirilməsi: |
| + | məs., E(:)-nin ehtimallarının sıxlıq |
| + | funksiyasının və ya M E(1)-E(5) kor- |
| + | relyasiya funksiyasının, stasionar |
| + | proses ucun E(X) spektral Funksiya- |
| + | sının tapılması, T.p.s.t. zamanı xu- |
| + | susi sinif məsələlərə baxılır və |
| + | E (E)-nin statistik strukturu muəyyən |
| + | pərtlərə (ən əhəmiyyətlisi E (:) təsa- |
| + | dufi prosesinin stasionar olması- |
| + | dır) tabe olur. Muəyyən 0=2=2T inter- |
| + | valında x (() mutpahidəsinə əsasən |
| + | əhəmiyyətli statistik nəticələr tapı- |
| + | lır. Məs., xususi halda |
| + | |
| + | |
| + | — 1 (T |
| + | XT = 00” (2) dt |
| + | ədədi orta qiyməti və secmənin |
| + | a ikfFirtq |
| + | R, (t) = (4 x (t) x (tv) at |
| + | |
| + | |
| + | korrelyasiya funksiyası, uyqun ola- |
| + | raq Q-əso pərtində M E(1)=a və t(1)= |
| + | = ME (0)-E (1--t) ucun doqru qiymətlər |
| + | olur. T.p.s.t.-ndə normal stasionar |
| + | proseslər və Markov prosesi YyuyH |
| + | muhum nəticələr alınmınqdır. |
| + | |
| + | Əd. Rozanov G). A., Stapionar- |
| + | nıe slucannıe propessı, M., 1963: İ 6- |
| + | ramxalilov İ. PT.., Skoroxod |
| + | A. V., Sostoltelınıe openki parametrov |
| + | slӱucannıx propessov, Kiev, 1980. |
| + | |
| + | |
| + | TƏSADUFİ STASİONAR PROSES t |
| + | |
| + | |
| + | —xususi sinif təsadufi proses. Tex- |
| + | nikada və təbiətiqunaslıqda ehtimal |
| + | nəzəriyyəsinin tətbiqi ilə əlaqədar |
| + | |
| + | |
| + | cox rast gəlir. E (:)o vaxt T.s.p. ad- T |
| + | |
| + | |
| + | lanır ki, * vaxtı kecdikcə onun eh- |
| + | timal xarakteristikalarından Hec |
| + | biri dəyinmir, Məs.,E (()-nin ehti- |
| + | mallarının paylanması butun £f-nəp |
| + | ucӱn eynidir, 2(54) və 2E(5,)-nin birgə |
| + | paylanması ancaq 5) VƏ 55 vaxtlar fər- |
| + | qindən asılıdır: (E (4), E (5:)) və |
| + | (B (14-54), E(44-34)) cutlərinin pay- |
| + | lanmaları ixtiyari 5, və 545 ucun eyni- |
| + | dir. T.s.p.-lər fizika, mexanika, |
| + | texnika və b. sahədə yaranmını coxlu |
| + | sayda real hadisələri təqribi dəqiq- |
| + | LİKLƏ Yaxtapı təsvir edir. Beləliklə, |
| + | T.s.p.-ləri umumilətdirən yeni sahə- |
| + | lər—verilmipl tərtibdən stasionar |
| + | artımlı təsadufi proseslər, umumi- |
| + | ləpmi T.s.p.-lər və bircins T.s.p.- |
| + | lər Yarandı. (E (:))-nin qiymətlərinə |
| + | uyqun paylanma momentlərinin T.s.p.- |
| + | lərin riyazi təhlilində əsas rolu |
| + | var. Riyazi gəzləmə vəqt (5, ()= MI): |
| + | :E (5) korrelyasiya funksiyası bir cox |
| + | riyazi məsələdə T.s.p.-in bu xarakte- |
| + | ristikaları ilə baqlı xassələrinin |
| + | əyrənilməsi ucun kifayətdir. Məs., |
| + | Qauss tipli normal stasionar proses |
| + | ezunun riyazi gəzləmə və korrelyasiya |
| + | |
| + | ungsiYası ilə tə”Yin olunur. 4 riya- |
| + | zi gəzləməsi 1-dən asılı deyilsə və |
| + | " (4, 5) korrelyasiya funksiyası ancaq |
| + | 5—41-dən asılıdırsa, q (2, 5)= q (5—:), |
| + | onda |E (:))| genin mə"nada T.s.p. ad- |
| + | lanır. (() və q(q)u-nin Furye və |
| + | |
| + | |
| + | Furye--Stiltyes inteqrallarına ayrı- |
| + | lıpının T.s.p.-in riyazi təhlilində |
| + | beyuk rolu var. E(:)-yə prosesin Xin- |
| + | cin teoreminə əsasən |
| + | |
| + | |
| + | o) = | ebkato) |
| + | |
| + | |
| + | pəklində spektral ayrılıntı deyilir |
| + | (burada, t(i)—asılı olmayan artımlı |
| + | təsadufi funksiyadır). Bu inteqral |
| + | uyqun inteqral cəminin orta kvadra- |
| + | tik mə”nada limiti kimi bata duӱpqu- |
| + | lur. Uyrun korrelyasiya funksiyası |
| + | |
| + | |
| + | q (6) = - ev a F (iy) |
| + | |
| + | |
| + | kimi Yazılır, F (i) monoton azalma- |
| + | yan funksiyadır və E (:)-nin spektral |
| + | |
| + | unksiyası adlanır (Stiltyes inteq- |
| + | ralı mə”nasında), | * |-so itərtində (1) |
| + | sur”ətlə azalırsa, |
| + | |
| + | |
| + | r (0) | at oya) di |
| + | |
| + | |
| + | və f (i)= F”(i) olur. f (i)-yə E (1)- |
| + | nin sıxlıq funksiyası deyilir, |
| + | Əd.: bax Təsadӱfi proseslərin sta. |
| + | |
| + | |
| + | tistik təhlili məqaləsinin ədəbiyya= |
| + | tına. |
| + | |
| + | |
| + | TƏSADUFİ FӰNKSİYA —təsadufi |
| + | olmayan : arqumentini, 70 mumkun ele- |
| + | mentar hadisəsini uyqun olaraq T və () |
| + | coxluqlarında alan və (3x T Hhasi- |
| + | LİNDƏ TƏ Yin edilən ikiarqumentli |
| + | (E (1, 10), Eş T, 1“ s (ə) unksiyası. |
| + | Qeyd edilmiit E ucun o-nın, qeyd edil- |
| + | Mİİİ (o) ucun isə Həqiqi ( dəyitəninin |
| + | funksi Yasıdır. Arqumentlərinin han- |
| + | SININ qeyd olunmasına gərə təsadufi |
| + | kəmiyyətlər coxluqu kimi gestərilir. |
| + | Adətən, (o atılır, E isə 1-nin funk- |
| + | siyası kimi gestərilir: R (1) və ya” |
| + | x (. T—sonlu və ya sonsuz ardı- |
| + | cıllıqlar coxluqu kimi verilərsə və |
| + | E ((, o), E (6, o), ..lpəklində |
| + | gestərilərsə, diskret arqumentli T.f. |
| + | və ya təsadufi ardıcıllıq T.f.-sın- |
| + | dan danıpılır. T intervaldırsa, |
| + | |
| + | .F. kəsilməz arqumentdən asılı |
| + | olub, təsadufi kəmiyyətlər coxluqu- |
| + | dur, T Həqiqi duz xətt və ya duz xətt |
| + | parcasıdırsa və TsT arqumenti za- |
| + | man kimi təsvir edilirsə, T.f. təsa- |
| + | dufi proses adlanır. T.f. sonlu-el" |
| + | culu birgə paylanma əli kimi |
| + | də verilir. Qiymətləri Həqiqi ədəd |
| + | |
| + | |
| + | Eu T.f. lə SA əəə "dı |
| + | =r İF (£, o) €xı, əz E0,, o)4x,| ki |
| + | mi verilir. n-i artırmaqla onun |
| + | |
| + | |
| + | butun xarakteristikaları tapılır. |
| + | TQ.f.-nın xarakteristikaları riya- |
| + | zi gəzləmə, dispersiya, korrelyasiya |
| + | funksiyası və s.-dir. |
| + | |
| + | TƏSADUFİ HADİSƏ — verilən ipərt- |
| + | lər daxilində ya baii verən, ya da ba |
| + | verməyən hadisə. Məs., bir dəfə at- |
| + | dıqda zərin muçəyyən xalının, metal |
| + | pulun gerb uzunun dutiməsi, anadan |
| + | doqulan uparın oqrlan və qız olması |
| + | və s. T.H.-dir. T.H.-nin verilən ipərt- |
| + | lərdə R balvermə ehtimalı var (0- |
| + | =“Ra1T). T.H.-nin ehtimalı onun te9- |
| + | nn) vasitəsilə verilir: M sayda ve” |
| + | rilən pərtlərdə A hadisəsi M (A) |
| + | |
| + | |
| + | dəfə baiy verərsə, ə tezliyi |C-in |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | beyuk qiymətlərində R-yə yaxın olur. |
| + | TƏCBE h—xəhpəğa, araq, tala və s.” |
| + | dən hazırlanmıpiy iri muncuq duzumӱ- |
| + | Dua və səcdələrin sayını hesablamaq |
| + | ucun istifadə edilən T. katolik, bud” |
| + | |
| + | |
| + | TƏCƏK |
| + | |
| + | |
| + | 261 |
| + | |
| + | |
| + | ——.uü?"1BüB——,—...... R . = : : B |
| + | |
| + | |
| + | Dacı, mӱsəlman ruhani və dinlarlaq |
| + | rı arasında Hələ qədimdən kəkia Yə - |
| + | yılmındır. T.-dən məpquliyyət kimi |
| + | də (əsasən yallı və qocalar) istifadə |
| + | edirlər. Kecmiptdə qoca qarılar niy- |
| + | Yəttutma məqsədi ilə T. cevirmitlər. |
| + | Ziyarətə gedənlər İCPərqin muqəddəs |
| + | ptəhərlərindən hədiyyə məqsədi ilə T. |
| + | TƏSVİYƏCİLİK |
| + | . ——HpTHua mnnəpunnə |
| + | (1907—10) RSDFP daxilində təf- |
| + | tippci, opportunist istiqamət. İdeya- |
| + | siyasi cərəyan kimi 1908 ilin yayında |
| + | rmalatmıit və 4 Napta zaryac jurna- |
| + | lı ətrafında birlətmisdi. ƏCBH- |
| + | yəcilər fəhlələri yeni inqilab hazır- |
| + | lamaqdan cəkindirməyə, inqilabi s.-d. |
| + | partiyasını ləərv etməyə və Qərbi Av- |
| + | xan tipli leqal reformist partiya |
| + | Yaratmaqa cəhd gestərirdilər. T.-ə |
| + | menievizmin liderləri (P. B. Aksel- |
| + | rod, N. N. Jordaniya, Y. Larin, Y. |
| + | O. Martov, A. N. Potresov və ə) öamı- |
| + | cılıq edirdilər. T. gizli partiya |
| + | təpkilatlarının ləqvinə və gizli HH- |
| + | qilabi ipqə son qoyulmasına calıiır, |
| + | partiyanın Tora və taktikasından, |
| + | onun inqilabi ən ənələrindən imtina |
| + | etmək bahasına car polisindən leqal |
| + | Yapamaq icazəsini satın almaq istə- |
| + | Yirdi. Buna gərə də V. İ. Lenin |
| + | T.-i vstolıpinci fəhlə partiyasız, |
| + | partiyadan ӱz dəndərmək dərəcəsinə |
| + | catan opportunizm adlandırmıpdı. |
| + | Menitevik gerutiləri zəminində əmələ |
| + | gəlmili T. mentpevizmin bəhranını, |
| + | onun saq qanadının acıqca liberal |
| + | burjuaziyanın tərəfinə kecdiyini |
| + | gestərirdi. T.-in meydana cıxması- |
| + | nın əz sinfi kəkləri var idi. 1905— |
| + | 07 illər inqilabı zamanı RSDFP-yə |
| + | xırda burjua cıqırdapları daxil |
| + | olmutpduqy inqilabın məqlubiyyəti xır- |
| + | da burjuaziya icərisində parcalan- |
| + | maya və pozqunluqa səbəb oldu. Butun |
| + | bunlar partiya daxilində də əz əksi- |
| + | ni tapdı. Təsviyəci menpeviklər fəh- |
| + | lə hərəkatında burjuaziyanın agent- |
| + | ləri rolunu oynayırdılar. V. İ. |
| + | Lenin gəstərirdi ki, menteviklərin |
| + | T.-i ideya cəhətdən proletariatın in- |
| + | qilabi sinfi mubarizəsini və onun |
| + | burjua-demokratik inqilabında hege- |
| + | monluqunu, təpkilat cəhətdən qeyri- |
| + | leqal s.-d. partiyasının zəruriliyini |
| + | inkar etməkdən ibarətdir (bax Əsər. |
| + | tam kulliyyatı, c. 19, səh. 46—47). |
| + | Azərb. bolpevikləri T.-yə qaritı |
| + | ideoloji, taktiki və təpkilati mu- |
| + | barizə aparır, partiyanın leninci |
| + | məvqeyinə tərəfdar cıxırdılar. Bu |
| + | itidə bolpevik nəptrlərinin (4Ba- |
| + | kinski proletariə, c“Bakinski rabo- |
| + | ianə, c“Yoldaiq, €Työoxe qəzetləri, |
| + | aVolnav jurnalı və s.) muhum rolu |
| + | olmutlpdur. 1911 ilin axırlarında |
| + | Bakıdakı təsviyəci qrupu artıq par- |
| + | calanmındı. : |
| + | RSDFP-nin 5-ci (Umumrusiya) |
| + | konfransı (1908) T.-yi pislədi və bu- |
| + | tun partiya təpkilatlarını təsvi- |
| + | yəctilərə və otzovistlərə qariqı ba- |
| + | rımmaz mubarizəyə caqırdı. 1912 il- |
| + | də təsviyəcilər, otzovistlər və sent- |
| + | ristlər (bax Sentrizm) L. D. Trotski- |
| + | nin təpkil etdiyi Avqust ə |
| + | tiya blokunda birləldilər. RSDFP- |
| + | nin 6-cı Umumrusiya (Praqa) konf- |
| + | ransı (1912) təsviyəciləri partiyadan |
| + | qovdu. Bundan sonra T.-in antimark- |
| + | sist mahiyyəti tamamilə apjar oldu |
| + | və Birinci dunya muharibəsi zamanı |
| + | o, sosial -povinizmə Yuvarlandı, |
| + | |
| + | |
| + | Ədl Lenin |
| + | |
| + | |
| + | B. |
| + | Mə"lumat cildi, h. |
| + | |
| + | |
| + | İ., Əsərləri (bax |
| + | |
| + | 1, səh. 604—606): Azər- |
| + | baycan Kommunist Partiyası tarixinin |
| + | ocerkləri, B., 1964: İstoril KPSS, t. |
| + | |
| + | |
| + | 2, M., 1966: Stelınik B. A., Bakin- |
| + | sk |
| + | 1910 qq.), B., 1969 |
| + | |
| + | |
| + | TƏSVİRİ SƏNƏT—boyakarlıq, Hey |
| + | kəltərailıq, qrafika və foto sənə- |
| + | tini əhatə edən plastik sənət bəl- |
| + | məsi. Plastik sənətin qeyri-təsviri |
| + | nəvlərindən fərqli olaraq, T.s. ger- |
| + | cəkliyi əyani obrazlarla əks etdirir. |
| + | T.s.-in muxtəlif nevləri real alə- |
| + | min həcm, rəng, məkan, əiyaların mad- |
| + | di forması, ipıq-hava muhiti və s. |
| + | kimi gəzlə qavranılan, obyektiv su- |
| + | rətdə mevcud olan əlamətlərini tə- |
| + | səvvurdə canqandırır. T.s. eyni za- |
| + | manda dunyanın mə”nəvi cəhətdən dərk |
| + | edilməsi imkapına malikdir. T.s. |
| + | insanın mə”nəvi simasını, onun di- |
| + | gər insanlarla qariılıqlı munasibə- |
| + | tinin xarakterini acır, təsvir olu- |
| + | nan vəziyyətin emosional və psixolo- |
| + | ji məzmununu gəstərir. T.s. real var- |
| + | lıqı, insanların Həyatını, təbiətin |
| + | gəzəlliyini butun zənginliyi və fər- |
| + | di təzahӱrləri ilə gəstərməklə yana- |
| + | ilı, insan təxəyyulunun məhsulu olan |
| + | hadisələri, dini, mifoloji obraz- |
| + | ları da əks etdirirq, tarixin gəru- |
| + | lub duyulan hadisələrindən bapqa |
| + | onun mə”nəvi mahiyyəti, aktual siyasi, |
| + | Fəlsəfi, estetik və etik idealları da |
| + | .s.-in mevzusu olur. |
| + | |
| + | Gercəkliyin muxtəlif cəhətlərini |
| + | estetik surətdə mənimsəyən T.s. dun- |
| + | yanı dərketmənin bir forması kimi |
| + | sosial həyatda muhum rol oynayır, cə- |
| + | miyyətin ideya tərbiyəsində guclu va- |
| + | sitəyə cevrilir. T.s. obrazlarının |
| + | əyaniliyi həyatın bu və ya digər ha- |
| + | disələrinə rəssamın əz munasibətini |
| + | bildirməyə və bunu tamatacıya təlqin |
| + | etməyə imkan verir. Buna gərə də si- |
| + | nifli cəmiyyətin inkippafının ilk |
| + | devrlərindən hakim sinif T.s.-dən |
| + | ideoloji silah kimi istifadə etmiit- |
| + | dir. T.s. sahəsində ideya təmayullə- |
| + | |
| + | |
| + | "rinin mubarizəsi inkipaf etmiii ka- |
| + | |
| + | |
| + | pitalizmdə xususilə kəskin xarakter |
| + | dapıyır, muasir ppəraitdə isə iki |
| + | sistemin — sosializm və kapitalizm |
| + | sistemlərinin ӱmumi ideoloji muba- |
| + | |
| + | |
| + | razəsiiin “ir hissəsini tətkil edir. |
| + | ƏSVİRİ SƏNƏT MUZEYİ, A. E |
| + | Pupkin adına —xarici əlkə |
| + | incəsənəti (qədim devrlərdən indiyə- |
| + | dək) nӱmunələrinin toplandıqı mu- |
| + | zey. Moskvadadır. Əhəmiyyətinə gərə |
| + | SSRİ-də Ermitajdan (Leninqrad) |
| + | sonra ikinci muzeydir. 1912 ildə acıl- |
| + | mıpdır. Kolleksiyasının əsasırı |
| + | məphur incəsənət əsərlərinin satın |
| + | alınmı surətləri təpkil edir. Son- |
| + | ralar muzeyin fondu misiriqunas V. S. |
| + | Qolenipippevin topladıqı Qədim Mi- |
| + | sir incəsənəti kolleksiyasının, ha- |
| + | belə az miqdarda Qərbi Avropa boya- |
| + | karlıqrı numunələri (orijinal), an- |
| + | tik vaza, sikkə və medallar hesabına |
| + | artmılldır. Sovet dəvrundə T.s.m. |
| + | kecmipt Rumyantsev muzeyi, Ermitaj |
| + | və Tretyakov qalereyasından (Qərbi |
| + | Avropa rəssamlarının tabloları) |
| + | gətirilmiii incəsənət əsərləri ilə, |
| + | eləcə də pəxsi kolleksiyalarla zən- |
| + | ginləpmitdir. Muzeydə Qədim PTərq, |
| + | Qədim Yunanıstan, Qədim Roma, Bi- |
| + | zans, Qərbi Avropa əlkələrinin in- |
| + | cəsənət abidələri muhafizə ol "Hyp. |
| + | Muzeyin izəkil qalereyasında 17 əsr |
| + | |
| + | |
| + | proletariat v qodı reakpii (1907—* |
| + | |
| + | |
| + | holland və flamand boyakarlıqının |
| + | beyuk kolleksiyası var (o cumlədən |
| + | Rembrandt, Y. van Reysdal, G. Terborx, |
| + | A. van Beyeren, A. van Ostade Ӱ. Yor. |
| + | dans, F. Sneyders, P. II. |
| + | van Deykin əsərləri). 17—19 əsrlə |
| + | Fransa boyakarlıqı N. Pussen, K. |
| + | Lorren, A. Vatto, F. Bute, J. L. |
| + | David, K. Koro, Q. Kurbe və 6.-nın |
| + | əsərləri ilə təmsil olunur. Burada |
| + | Barbizon məktəbinin dunyada ən zən- |
| + | gin kolleksiyası, fransız impressio- |
| + | nistlərinin (bax İmpressionizm), həm- |
| + | cinin P. Sezann, P. Qogen, V. van |
| + | Qoq, A. Matiss, P. Pikassonun ən yax- |
| + | pyı əsərləri toplanmıtpdır. T.s.m.- |
| + | nin Qravura və rəsm ppe”bəsində 350 |
| + | mindən artıq qrafika əsəri var. Mu- |
| + | zey geni elmi-tədqiqat ipti aparır, |
| + | sovet və xarici mӱzeylərin kolleksi- |
| + | yalarına daxil olan əsərlərdən sərgi: |
| + | lər təpkil edir. Muzeyin nəzdində |
| + | beyuk bərpa e”malatxanası var. |
| + | |
| + | Əd.: Qosudarstvennın muzen izobra= |
| + | |
| + | |
| + | zitelınıx iskusstv im. A. S. Pupqkina, |
| + | M., 1980. |
| + | |
| + | |
| + | TƏCBHPH CƏHƏT 10. (Ors- |
| + | zagos-Szepmüv6szeti Müseum), By na- |
| + | nem rTanə — Macarıstanda xarici |
| + | əlkə təsviri sənət əsərlərinin top- |
| + | landıqı ən bəyuk muzey.1896 ildə ya |
| + | radılmıpndır (muzeyin binası 1900— |
| + | illərdə tikilmipdir). Əsasını |
| + | iri pəxsi kolleksiyalar (o cӱmlədən |
| + | Esterxazi kolleksiyası) təpjil edən |
| + | muzeyin fondunda antik incəsənət, |
| + | Qədim Misir, Bizans, kecmitp macar |
| + | incəsənəti (18 əsrin sonunadək) nu- |
| + | munələri, 15—20 əsrlər Avropa qra" |
| + | fikasının nadir kolleksiyası (o |
| + | cumlədən Leonardo da Vinci, A. .. |
| + | er, Rembrandt, Y. van Reysdal, . |
| + | aTTO BƏ Ö.-HhIH pəcMnəpH), 13—20 əcp- |
| + | lər Avropa sənətkarlarının boyakar: |
| + | lıq və heykəltərailıq əsərləri (o |
| + | cӱmlədən El Qreko, D. Velaskes, F. |
| + | Qoyya, Kranax, Centile Bellini, |
| + | Corconenin tabloları, orta əsr hey- |
| + | gəltəraplıqı) saxlanılır. |
| + | TƏSƏVVUR—kecmipdə qavranılmıpt, |
| + | indiki anda isə Hiss ӱzvlərinə tə"sir |
| + | etməyən cisim və hadisələrin umumi |
| + | lətmitt surəti. Psixologiyada belə |
| + | surətlər hafizə T.-ləri adlanır. Tə |
| + | un xususi nəvunu tətpkil edən təxəy- |
| + | yul T.-ləri Hafizə T.-ləri əsasında |
| + | yaranan yeni surətlərdir. T. pquurun |
| + | zəruri elementidir) o, anlayıtqların |
| + | əhəmiyyət və mə”nasını daim pteylə- |
| + | rin surəti ilə əlaqələndirir və eyni |
| + | zamanda pquura cisimlərin hissi-əya- |
| + | ni surətləri ilə əməliyyat aparmaq |
| + | imkanı verir. Lakin, hissi idrakın |
| + | rması kimi T. cisim və hadisələ- |
| + | rin mahiyyətinə nufuz edə bilmir. |
| + | . İ. Lenin T. və təfəkkurun qaripı- |
| + | lıqlı munasibətinin dialektikasını |
| + | səciyyələndirərək yazmıtpdır: €TəcəB- |
| + | vur reallıqa təfəkkurdən yaxın - |
| + | dırmı? Həm yaxındır, həm də yox. |
| + | Təsəvvur hərəkətibutunlukdəqav- |
| + | raya bilmir, mzsələn, 1 saniyədə |
| + | km sur"ətli Hərəkəti qavraya bilmir, |
| + | təfəkkur isə qavrayır və qavra- |
| + | malıdıru (Əsər. tam kulliyyatı, c. |
| + | 29, səh. 217), T. hissi idrakdan mən- |
| + | tiqi idraka kecid prosesində muhum |
| + | |
| + | |
| + | du oynayır. |
| + | |
| + | ƏSƏK—bap geyimi. Keçmitpdə əsa- |
| + | sən qarılar və qadınlar saclarını |
| + | yıqcam saxlamaq məqsədi ilə Yaylıq, |
| + | kəlarayı və s. ba ərtuklərinin Al- |
| + | tından geyirdilər, Pambıq parca- |
| + | |
| + | |
| + | 202 |
| + | |
| + | |
| + | TƏSƏRRUFAT BİRLİYİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dan, qırmızı və yappıl məxmərdən ti- |
| + | kilirdi. T. in qabaq kənarına metal |
| + | bəzək nӱmunələri (təsəkqabaqı) |
| + | bəndlənirdi Qoniyu İPTərq, Orta Asi- |
| + | ya, Qafqaz, o cӱmlədən Azərb.-da ya- |
| + | yılmınndı. |
| + | |
| + | TƏSƏRRUFAT BİRLİYİ—SSRİ-də |
| + | istehsal təsərrufat kompleksi: iqti- |
| + | sadiyyatın bir və ya bir necə sahəsi- |
| + | nin muəssisələrindən və istehsal va- |
| + | hidlərindən ibarətdir. Sov İKP MK |
| + | və SSRİ Nazirlər Sovetinin 2 mart |
| + | 1973 il tarixli qərarından sonra ge- |
| + | niii Yayılmınndır. Əsas, ilkin halqa- |
| + | lı təqqkilatlar (istehsal birliklə- |
| + | ri) kimi Yaranır. Sənaye birliyi orta |
| + | halqalı T.b. dir. Elm-istehsalat |
| + | birlikləri T.b. ipin xususi nevudur. |
| + | TƏSƏRRUFAT İLİ –vaxt dӧvru: bu |
| + | dəvrə muvafiq olaraq hesabat aparı- |
| + | lır, mӱəssisənin (birliyin) fəaliyyə- |
| + | ti, yaxud butun x.t. planlaidırılır. |
| + | Uz. 12 aydır: muxtəlif muddətlərdə |
| + | baplaya bilər. Kapitalist əlkələrin- |
| + | də Q.i. sənayedə təqvim ilinə uyrun |
| + | gəlir, k.t.-nda isə g.t. ilinin dəvrç |
| + | ilə muəyyənlətdirilir. SSRİ-də mu- |
| + | əyyən vaxtlarda T. i. dəvru muxtəlif |
| + | olmutidur. 1957 ildən T.i. dəvru yan- |
| + | |
| + | |
| + | varın 1-dən dekabrın 31-dək muəyyən |
| + | olunmusidur. |
| + | TƏSƏRRUFAT MUQAVİLƏSİ — |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ-də, digər sosialist əlkələrində |
| + | sosialist tipkilatları—huquqi tpəxs- |
| + | lər arasında baqlanan muqaviləs tə- |
| + | sərrufat məqsədlərinə nail olunma- |
| + | sına Yənəldilir və planlı xarakte |
| + | dapıyır. SSRİ-də T.m.-nin muxtəli |
| + | nəvləri məvcuddur: tədarӱk, podrat, |
| + | Yuku damtıma, kontraktasiya (k.t. məh- |
| + | sullarının vahid satınalma forma- |
| + | sı), komisyon mӱqaviləsi, borc muqa- |
| + | viləsi və s. T.m. baqlama qaydası, icra |
| + | mӱddətləri və digər məsələlər SSR |
| + | İttifaqı və muttəfiq respublikala- |
| + | rın mӱlki qanunvericilik Əsasları |
| + | (1961) ilə, həmcinin xususi normativ |
| + | aktlarla nizamlanır, T.m. ipərtləri |
| + | qanunla, planla, yaxud tərəflərin ra- |
| + | zılıqı ilə muəyyən edilir. T.m. nev- |
| + | ləri iqərtlərinin unifikasiyası ucun |
| + | məcburi standart mӱqavilələr |
| + | (məs., kontraktasiya muqaviləsi ucun) |
| + | məvcuddur, nӱmunəvi muqa- |
| + | vilələr əksinə olaraq hər Hansı |
| + | mӱqavilə nəvu ucun numunədir. T.m. |
| + | tərəflərin vahid sənədi imzalaması |
| + | və Yaxud məktub mubadiləsi vasitəsi- |
| + | lə baqlanır. T.m. haqqında mubahi- |
| + | sələri arbitraj həll edir: onun qə- |
| + | rarı tərəflər ucun məcburidir. |
| + | Sovet hӱququnda T.m.-nin real ic- |
| + | rası prinsipi quvvədədir, yə”ni bar- |
| + | lanmıil mӱqavilələrə ciddi riayət |
| + | olunmalıdır və natura ipəklində ic- |
| + | ranın pulla əvəz edilməsinə yol ve- |
| + | rilmir (bax Dəvlət intizamı). T.m. |
| + | icra edilmədikdə, yaxud layiqincə |
| + | icra edilmədikdə muqaviləni pozmuil |
| + | tərəf əmlak məs"uliyyəti (dəbbə pulu, |
| + | cərimə, penya tutulması və zərərin |
| + | ədənilməsi) dapıyır. Bax həmcinin |
| + | Muqavilə. |
| + | TƏSƏRRUFAT FƏALİYYƏTİNİN |
| + | TEXNİKİ-İQTİSADİ TƏHLİLİ, |
| + | sosialist 500 |
| + | n i n—muəssisə və birliklərin isteh- |
| + | sal fəaliyyətinin kompleks eyrənil- |
| + | məsi, istehsal fəaliyyətinin effekt- |
| + | liyinin yӱksəldilməsinə dair tədbir:- |
| + | lər iplənilməsi məqsədi gudur: CO- |
| + | sialist muəssisələrinin təsərrufat |
| + | fəaliyyətinin məə (muəssi- |
| + | |
| + | |
| + | — —————..-— — — —— —— — —— ———., |
| + | |
| + | |
| + | sələrin iptinin iqtisadi təhlili) ey- |
| + | npidir. |
| + | |
| + | TƏSƏRRUFAT FƏALİYYƏTİNİN |
| + | TƏHLİLİ, sosialist muçəs- |
| + | sisələrinin (muəssisələ- |
| + | rin ipinin iqtisadi təh- |
| + | lili)—muəssisə və birliklərin qəq |
| + | sərrufat fəaliyyətinin kompleks ey- |
| + | rənilməsiy, mӱəssisələrin (birliklə- |
| + | rin)təsərrufat fəaliyyətinin effekt- |
| + | liyini Yuksəltmək məqsədi gudur. So- |
| + | sialist muəssisələrinin idarə edilmə- |
| + | si sistemində muhum halqadır. T.f.t. |
| + | mӱəssisənin planlaidırılması, layi- |
| + | Hələtdirilməsi, tikintisi və istis- |
| + | marının butun mərhələlərində, yeni |
| + | mə”mulat nӱmunələrinin yaradılma- |
| + | sında və məvcud mə"mulatların tək- |
| + | millətdirilməsində, ictimai məhsul |
| + | tədavulu sferasında oltimal həll |
| + | edilən variantların secilməsini əsas- |
| + | landırır. |
| + | |
| + | T.f.t. idarəetmənin mӱxtəlif pil- |
| + | lələrində həyata kecirilir: mӱəssisə |
| + | daxilində (onun təsərrufat Hesablı |
| + | bəlmələri, sexləri və ipi yerləri uz- |
| + | rə), butunluӱkdə muəssisə ӱzrə və muəs- |
| + | sisə birlikləri (trestlər, firmalar, |
| + | Sarı idarələr, nazirliklər) uzrə. |
| + | iri T.f.t. təsərrufat fəa- |
| + | liyyətinin butun tərəflərini eyrənir. |
| + | Təhlilin kompleksliyini tə”min etmək |
| + | məqsədilə qarpılıqlı əlaqədə olan |
| + | analitik gestəricilərin vahid siste- |
| + | mi yaradılır, bu da iqtisadi infor- |
| + | masiyanın butun nəvlərinə—normativ |
| + | və plan mə”lumatlarına, texniki sə- |
| + | nədlərə, operativ, mӱhasibat, statis- |
| + | tik ucot və hesabat materiallarına |
| + | əsaslanır. Analitik gəstəricilər sis- |
| + | teminin kəməyi ilə texniki, texnolo- |
| + | ji amillərin, əməyin, istehsalın və |
| + | idarəetmənin təpkilinin maliyyə, kre- |
| + | dit və hesabat mӱnasibətlərinin qə- |
| + | sərrufat fəaliyyətinin effektliyinə |
| + | tə”siri muəyyən edilir. |
| + | |
| + | əhlilin predmetini dəevlət pla- |
| + | nının yerinə yetirilməsinə Yyenəl- |
| + | dilmip və plan gestəriciləri sis- |
| + | temində, ucotda, hesabatda və digər |
| + | informasiya mənbələrində əks etdi- |
| + | rilən təsərrufat fəaliyyəti və onun |
| + | mӱəssisələrdə əldə edilmin effekt- |
| + | lik səviyyəsi təppkil edir. Qəhlilin |
| + | metodu təsərrufat planlarının yeri- |
| + | nə yetirilməsinə və təsərrufatın in- |
| + | kipaf dinamikasına ayrı-ayrı amil- |
| + | lərin tə”sirinin kompleks, ӱzvi surət- |
| + | də, qariqılıqlı əlaqədə eyrənilməsin- |
| + | DƏN, ƏLCӰLMƏSİNDƏN VƏ umu miladi |
| + | qilməsindən ibarətdir. Əyrənilən mə- |
| + | sələlərin dairəsinə gərə 1.Ff.t. butun |
| + | təsərrufat fəaliyyətinin tam təhlili- |
| + | nə və ayrı-ayrı tərəflərinin, Yaxud |
| + | gəstəricilərinin tematik təhlilinə |
| + | bəlunur. Tətbiq olunan MYTA İHCƏİƏ Ke- |
| + | pə on yalnız əyrənilən muəssisə- |
| + | nin məlumatlarına, yaxud bir sıra |
| + | muəssisənin muqayisəli mə”lumatları- |
| + | na, həmcinin orta sahəvi gestəricilə- |
| + | rə əsaslana bilər. İstifadə olunan |
| + | informasiyalardan və gecirilməsi |
| + | vaxtından asılı olaraq təhlil aypa- |
| + | qıdakılara ayrılır: gӱndəlik iqti- |
| + | sadi informasiyalar əsasında muəssi- |
| + | SƏNİN VƏ ayrı-ayrı elmələrinin HLTH - |
| + | nin operativ təhlili, devri hesabat |
| + | məlumatları əsasında ayrı-ayrı mu- |
| + | əssisələrin daha uzun muddət ərzin- |
| + | dəki fəaliyyətinin təhlili, Yekun |
| + | hesabatı mə”lumatları əsasında bir- |
| + | liyə daxil olan muəssisələrin fəa- |
| + | liyyətinin təhlili, Məzmununa və is- |
| + | |
| + | |
| + | tiqamətinə gərə təhlil ӱmumi-iqtisa- |
| + | di, ma LİY yə-i qtisadi, Statistik-iqtisa- |
| + | di və ya texniki-iqtisadi olur. |
| + | Sənaye muəssisələrinin, K.Tt., ti- |
| + | |
| + | kinti, nəql., ticarət, təchizat-satıit |
| + | və digər təpkilatların T.F.t.-nin |
| + | məzmununda kəklu fərqlər var, bu |
| + | da onların x.t.-nda tutduqu roldan |
| + | və funksiyadan irəli gəlir. |
| + | TƏSƏRRUFAT HESABI —fərdi tək- |
| + | rar istehsal prosesində əmələ gələn |
| + | iqtisadi mӱnasibətlər sistemi, resurs- |
| + | lardan huri” istifadəyə və isteh- |
| + | sal nəticələrinin ictimai tələbata |
| + | uyqun gəlməsinə cəmiyyət tərəfindən |
| + | nəzarət edilməsini tə"min edir. So- |
| + | sialist təsərrufat orqanlarının (mu- |
| + | əssisə, birlik, təpkilat, k-z, nazir- |
| + | lik) və onların bəlmələrinin əməli |
| + | ipində T.H. ictimailətdirilmin tə- |
| + | sərrufatın planlı aparılması metoq |
| + | du kimi təzahur edir. T.H. kapitalist |
| + | kommersiya hesabından kəklu fərqlə: |
| + | nir: belə ki, kommersiya hesabı əməyin |
| + | istismarına əsaslanır və minimum ka- |
| + | pital xərcləməklə maksimum mənfəət |
| + | gəturmək məqsədi gudur. T.H.-nın əsa- |
| + | sını V. İ. Lenin Sovet hakimiyyə- |
| + | tinin İLK illərində qoymupdur. T.H.- |
| + | nın sonrakı nəzəri və praktiki in- |
| + | kipafı Sov.İKP və Sovet hekumə- |
| + | tinin, kommunist və fəhlə partiya- |
| + | larının, dəvlət və ti q or- |
| + | qanlarının sənədlərində, həmcinin |
| + | SSRİ və digər sosialist əlkələri |
| + | iqtisadcılarının əsərlərində əks |
| + | olunmutidur. İnkipaf etmiyd sosna- |
| + | lizm pəraitində ictimai istehsalın |
| + | effektliyinin yӱksəldilməsi məqsədi- |
| + | lə T.H.-nın tədqiqi və ondan tam is- |
| + | tifadə edilməsinə beyuk əhəmiyyət ve- |
| + | Rənir Sov.İKP 26-cı qurultayında |
| + | |
| + | .h.-HblH həp vasitə ilə inkitaf et- |
| + | dirilməsi və mehkəmləndirilməsi təv- |
| + | siya edilmitdir (bax Sov.İKP XXUT1 |
| + | ə a materialları, B., 1981, |
| + | səh. 259). |
| + | |
| + | |
| + | T.h.-nın mahiyyəti, prinsipləri və |
| + | xususiyyətləri apaqıdakılar nəzərə |
| + | alınmaqla muəyyən edilir: hər bir |
| + | əməkci istehsal vasitələrinin kollek- |
| + | THB MY/IKH) ƏTUHCH KHMH MYƏCCHCƏHHH |
| + | əmək kollektivinə daxil olarkən cə- |
| + | miyyətlə munasibətdə olur: sosializm- |
| + | də iplasizlik yoxdur: tiici quvvəsi ilə |
| + | istehsal vasitələrinin birləiməsi |
| + | maneəsiz baiy verir: istismardan azad |
| + | adamların Yoldatcasına əməkdailı- |
| + | qı və qarpılıqlı gəməyi inkipaf |
| + | edir, butun ictimai mulkiyyətə qəna- |
| + | ətcil munasibət və muəssisə resursla- |
| + | rından səmərəli istifadə olunması |
| + | və onları butun cəmiyyətin, kollek- |
| + | tivin, ayrılıqda hər bir iticinin mə- |
| + | nafeyi naminə artırmaq meylləri məh- |
| + | kəmlənir: planauyqun, bilavasitə icti- |
| + | mai əlaqələr formasında təzahur olu- |
| + | nan əmtəə-pul munasibətləri elmi-tex- |
| + | HHKH tərəqqi əsasında istehsalın ef- |
| + | fektliyini yuksəldir. Beləliklə, T.P. |
| + | munasibətləri iqtisadi munasibətlər |
| + | kompleksini birlətdirir. T.H. iqti- |
| + | sadi mənafelər sistemi ilə uzvi su- |
| + | rətdə baqlıdır (bax Həmcinin Maddi |
| + | və mə"nəvi stimullaidırma). |
| + | T.H. təptkilinin prinsipləri: muəy- |
| + | Yən olunmuit həddə operativ-təsərru" |
| + | fat mӱstəqilliyi, xərclərin cıxarıl- |
| + | ması və rentabelliyin tə”miniş təsər- |
| + | rufat nəticələri səviyyəsi ucun mad- |
| + | di maraq və məs"uliyyəts resurslardan |
| + | qənaətli istifadəyə pulla nəzarət |
| + | Muəssisə (birlin) muəyyən olunmun) |
| + | |
| + | |
| + | TƏSİREDİCİ KUTLƏLƏR QANUNU |
| + | |
| + | |
| + | 263 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ixtisaslattma, dəvlət plan tapppırıq- |
| + | ları və qanunları dairəsində, nisbə- |
| + | tən operativ-təsərrufat mustəqilliyi- |
| + | nə malikdir, kadrlar secir, istehsa- |
| + | lı və idarəetməni, əməyi və onun ədə- |
| + | nilməsini, əlavə maddi və mə”pəvi |
| + | stimullaipdırmanı təikil edir, onun |
| + | ucun ayrılmıiy istehsal vasitələrin- |
| + | dən istifadə edir. Avadanlıqın iir |
| + | qabiliyyətini tə”min edir və apınma- |
| + | sının əvəzini verir, digər muəssisə |
| + | və təpkilatlarla təsərrufat əlaqəsi- |
| + | nə girir. Muəssisə (birlik) istehsal- |
| + | təsərrufat fəaliyyətini həyata keci- |
| + | rir: o maddi dəyərlərin saxlanması, |
| + | sosialist qanunculuquna riayət olun- |
| + | ması təsdiq olunmuiy təsərrufat plan- |
| + | larının yerinə yetirilməsi ucun dəv- |
| + | lət qarppısında cavabdehdir. Opera- |
| + | tiv-təsərrufat mӱstəqilliyi ona kon- |
| + | kret pəraiti nəzərə almaqla daha ef- |
| + | fektli təsərrufat qərarları qəbul |
| + | etməyə imkan verir. T.h.-nın obyektiv |
| + | əsasını planlı idarə olunan təsər- |
| + | rufatla ayrı-ayrı əmək kollektivlə- |
| + | rinin nisbətən təpqkilati və operativ- |
| + | təsərrufat mustəqilliyi prinsipləri- |
| + | nin əlaqələndirilməsi, çmumxalq, kol- |
| + | lektiv və iyəxsi iqtisadi mənafelə- |
| + | rin yukunlatdirilnaqı təpkil edir. |
| + | T.H. hər bir əmək kollektivində tə- |
| + | sərrufatı effektli və ictimai məq- |
| + | sədyenlu aparmaqda iqtisadi stimul- |
| + | lar yaradır, əməkcilərin ictimai-fay- |
| + | dalı təpəbbuslərini səfərbərliyə |
| + | alır. T.H. mӱnasibətlərində sosializ- |
| + | min iqtisadi qanunlarından pquurlu |
| + | istifadə olunur. Təsərrufat hesablı |
| + | sosialist muçəssisəsi (istehsal birli- |
| + | yi) Luquqi tmiəxsdir, devlət bankında |
| + | Hesablaima hesabı olur, mӱhasibat |
| + | ixoti sistemindən istifadə edir. |
| + | .H.-nın konkret formaları istehsa- |
| + | lın xususiyyətləri, həmcinin həmin |
| + | təsərrufat orqanının, yaxud idarəet- |
| + | mə halqasının funksiyaları ilə muəy- |
| + | yən olunur. |
| + | Əd.: Arxiv K. Marksa i F. Ənqelhsa, |
| + | t. 4, M., 1933: Lenin V. İ., Sovet ha- |
| + | kimiyyətinin nəvbəti vəzifələri, Əsər. |
| + | tam kӱlliyyatı, c. 36, yenə onun, Okt- |
| + | fabro inqilabının dərduncu ildənumu |
| + | munasibətilə, yenə orada, c. 44, Yenə |
| + | onun, Yeni iqtisadi siyasət pəraitində |
| + | həmkarlar ittifaqlarının rolu və vəzi. |
| + | fələri haqqında, tezislərin layihəsi, 2 |
| + | nə orada: Sov. İKP Proqramı, B.., 1977, |
| + | Sov İKP XXU1 qurultayının material- |
| + | ları, B., 1981: 4“Planlapdırmanı Yax11ı- |
| + | lapdırmaq, istehsalın səmərəliliyinin |
| + | və tipin keyfiyyətinin yuksəldəilməsinə |
| + | təsərrufat mexanizminin tə sirini guc- |
| + | ləndirmək haqqındak Sov.İKİ MK-nın |
| + | və SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarı, |
| + | 12 iyul 1979-cu il, B., 1979, Təsərrufat |
| + | mexanizminin təkmillətdirilməsi, B., |
| + | 1981:Allahverdiyev M. M., Təsər- |
| + | rufat mexanizmi və iqtisadi səmərəli- |
| + | lik, B., 1981, Abalkin L., Xoziist- |
| + | venn(ıN mexanizm razvitoqo sopialistice- |
| + | skoqo oblestva, M., 1973: XozlNstvennın |
| + | rascet i eqo soverienstpovanie n yCnOHHARX |
| + | razvitoqo sodializma, Kiev, 1980, Metodo- |
| + | loqiceskieə osnovı teorii XOSRHCTBEHHOTO |
| + | rasceta, M., 1981, Teoril aktivnıx sis- |
| + | tem i soverpenstponanie XO3HİİCTBEHHOTO |
| + | |
| + | |
| + | Me izma. M., 1984. |
| + | TƏSƏRRUFAT HESABLI BRİQA- |
| + | |
| + | |
| + | DA,SSR İ-də—təsərrufat heca- |
| + | bına kecirilmiit istehsalat briqada- |
| + | sı, Material, alət və s.-nin sərfi ya- |
| + | rə plan pormativləri briqadaya bildi |
| + | rilir. T.H.b. səviyyəsində butun resurs- |
| + | lardan ilailı pə faktiki istifadə |
| + | nin UCOtTu TƏLUKH.1 edilir. |
| + | |
| + | TƏSƏRRUFAT HESABLI HALQA— |
| + | sosialist ictimai istehsalının 19- |
| + | |
| + | |
| + | sərrufat əzəyi. Plapauyqun tətpkil |
| + | olunmuit sosialist istehsalı bir-biri |
| + | ilə baqlı və muəyyən istehsal funk- |
| + | siyalarını yerinə yetirən muxtəlif |
| + | struktur halqalardan ibarətdir. İs- |
| + | tehsal muəssisəsi (birliyi, kombina- |
| + | tı) ilkin struktur halqadır. Muəs- |
| + | sisələr əmtəə istehsalcısıdır və on- |
| + | ların cəmiyyətlə mӱnasibəti əmtəə mu- |
| + | nasibətləri formasındadır. Muəssi- |
| + | sələrin ipinin effektliyi xeyli də- |
| + | rəcədə onların fəaliyyətini əlaqə- |
| + | ləndirən təsərrufat halqalarında |
| + | umumittifaq (resp.) sənaye birliklə- |
| + | rindən asılıdır. Sahə nazirliklə- |
| + | rinin təsərrufat hesabının tikili |
| + | təcrubəsi də yayılmımndır. Belə T. |
| + | H.H.--nın xususiyyəti ondan ibarətdir |
| + | ki, butev bir sahə (nazirlik) ezunu |
| + | maliyyə resursları ilə tə”min etmək- |
| + | lə ipləyir, butun xərclərini sahə |
| + | uzrə gəturulən və dəvlət tərəfindən |
| + | nazirliyin ixtiyarında saxlanılan |
| + | gəlir və mənfəətdən ədəyir. Sənaye |
| + | birliklərinin və sahə nazirliklə- |
| + | rinin təsərrufat hesabına geciril- |
| + | məsi, təsərrufat hesabı prinsiplə- |
| + | rinin geniiy yayılması muəssisə, bir- |
| + | lik və nazirliklərin mənafe birli- |
| + | yini tə”min edir, ictimai istehsalın |
| + | effektliyini yӱksəldir. SSRİ Kon- |
| + | stitusiyasında (m. 16) qeyd edilir ki, |
| + | iqtisadiyyata rəhbərlik mərkəzlətdi- |
| + | rilmiii idarəetməni muəssisələrin, |
| + | birliklərin və baiqa təpkilatların |
| + | təsərrufat mӱstəqilliyi və təpqəbbus- |
| + | karlıqı ilə əlaqələndirməklə həyata |
| + | kecirilir. Bu zaman təsərrufat he- |
| + | sabından, mənfəətdən, maya dəyərin- |
| + | dən, digər iqtisadi vasitələrdən və |
| + | stimullardan fəal istifadə olunur. |
| + | TƏSƏRRUFAT CİNAYƏTLƏRİ —so- |
| + | vet cinayət huququna gərə sosialist |
| + | x.t.-na zərər vuran cinayətlər, T.c. |
| + | butun muttəfiq resp.-ların cinayət |
| + | məcəllələrində “ri fəsil təqikil |
| + | edir (məs., Azərb.SSR Cinayət Məcəl- |
| + | ləsi, fəsil UT), T.c. x.t.-nın hər han- |
| + | sı sahəsində (umumi T.c.) və x.t.-nın |
| + | ayrı-ayrı sahələrində edilən cinayət- |
| + | lərə bolunur. Azərb.SSR Cinayət Mə- |
| + | cəlləsinə gərə umumi T.c. ataqıda- |
| + | kılardır: qadaqran edilmiiy peypə ilə |
| + | məpqulolma, xususi muəssisə sahib- |
| + | liyi fəaliyyəti, ticarət vasitəcili- |
| + | yi, evdə istehsal edilən tund spirtli |
| + | ickilər hazırlama, saxlama və satma, |
| + | vətəndaiiların (pəxsi mulkiyyətində |
| + | olan avtomotonəqliyyatdan asan qa- |
| + | zanc məqsədilə istifadəetmə, plan- |
| + | ların yerinə yetirilməsi barədə he- |
| + | sabatlarda rəqəmləri artıq gestərmə |
| + | və baiqa təhriflər. | |
| + | X.t.-nın ayrı-ayrı sahələrində tə- |
| + | rədilən T.c. bunlardır: sənaye sahə- |
| + | sində—keyfiyyətsiz, standartsız və ya |
| + | komplektsiz məhsul buraxmaz k.t. sa- |
| + | həsində—əkinlərin və baiqa bitki ər- |
| + | tuyunun qəsdən otarılması, suvarı- |
| + | lan əkincilik r-nlarında sudan isti- |
| + | fadə qaydalarını pozmayz ticarət və |
| + | əhaliyə məniyət xidməti sahəsində—eh- |
| + | tikarlıq, alıcıları və sifarimtcilə- |
| + | ri aldatma, satıda keyfiyyətsiz, stan- |
| + | dartsız və ya komplektsiz mallar bu – |
| + | raxma, spirtli ickilər ticarəti qay- |
| + | dalarını pozma, mal-qaraya cərək və |
| + | ya baqaqa taxıl məhsulları yedirtmə, |
| + | təbiətin mӱhafizəsi sahəsində—qapun- |
| + | suz balıq tutmaq ilə məpqulolma, qa- |
| + | pupsuz ovetmə, qapunsuz aqackəsmə, su- |
| + | tutarları və havanı cirkləndirmə, |
| + | dənizi adamların səhhəti ucun və ya |
| + | |
| + | |
| + | dənizin canlı sərvətləri ucun zərər- |
| + | li maddələrlə cirkləndirmə və s. |
| + | Bax həmcinin Vəzifə cinayətləri. |
| + | TƏSƏRRUFATLARARASI MUƏS- |
| + | SİSƏLƏR, SSRİ-də — əmtəəlik |
| + | məhsul istehsal edən sənayə tipli iri |
| + | muəssisələr, təsərrufatlararası koo- |
| + | perasiya əsasında k-z, s-z və digər |
| + | mӱəssisə və təqkilatların vəsaitini, |
| + | maddi-texniki və əmək resurslarını |
| + | birləpdirməklə yaradılır. Onlar |
| + | Leninin kooperativ planının həyata |
| + | kecirilməsində təsərrufatlararası |
| + | kooperasiya və aqrar-sənaye inteqrasi- |
| + | yası əsasında k.t. istehsalının ix- |
| + | tisaslapdırılması və təmərkӱzləi- |
| + | dirilməsi ilə baqlı yeni mərhələdir. |
| + | İnkipaf etmiiy sosializm cəmiyyə: |
| + | tində kənddə kollektivizm munasibət: |
| + | ləri təkmilləir, k-z iqtisadiyyatı- |
| + | nın ictimailəiməsi səviyyəsi Yuk- |
| + | səlir, dəvlət (umumxalq) sosialist |
| + | mӱlkiyyəti ilə kolxoz-koop. mӱlkiy- |
| + | yəti durmadan yaxınlatır. S-z sek- |
| + | torunda istehsal birliklərinin yeni |
| + | 0. (ixtisasliaptmınl trest, |
| + | irma, istehsal, elm-istehsal və di: |
| + | gər birliklər) yaranır. K-z və s-3- |
| + | ların k.t. məhsullarını e”mal edən |
| + | muӱəssisələrlə, ticarət və nəql. təili- |
| + | kilatları ilə, eləcə də K.T.-Ha TEXHH- |
| + | ki xidmət gəestərən təiykilatlarla |
| + | kooperativləipməsi daha da geniiylə- |
| + | nir. Bunun əsasında aqrar-sənaye MYƏC |
| + | sisələri və rir yaranır və in- |
| + | ktitpaf edir. Yəsərrufatlararası koo- |
| + | perasiya k.t.-nda istehsalın ictimai- |
| + | ləqlmə səviyyəsini artırır, inkitafı- |
| + | nı sur”ətləndirir. İxtisaslatdırıl- |
| + | mıpq təsərrufatlar və birliklər el- |
| + | mi-texniki nailiyyətləri daha tez tət- |
| + | biq etmək, maddi-texniki vəsaitdən və |
| + | əmək resurslarından daha səmərəli |
| + | istifadə etmək, məhsulun maya dəyəri- |
| + | ni ataqrı salmaq və keyfiyyətini yax- |
| + | iplılaipdırmaq imkanına malikdir. |
| + | TƏ"SİR (fizikada)—fiziki kə- |
| + | miyyət, enerjinin zamana olan hasili |
| + | ilə əlculur. T. hərəkət edən sistemin |
| + | əsas xarakteristikasıdır. |
| + | TƏ"SİR KVANTI —fiziki sabitlər- |
| + | dən biri (bax Plank sabiti). |
| + | |
| + | |
| + | TƏ"QSİR TƏBRİZİ Miri Məhsun |
| + | (1650, İsfahan—1716, sfahan) — |
| + | Azərb. ipairi. Atası 1 PTah Abbas dəv- |
| + | |
| + | |
| + | rundə zorla İsfahana kecuӱrulmui |
| + | azərb.-lardan olmuidur. T. T. İsfa- |
| + | handa mӱkəmməl təhsil almıpil, sa- |
| + | Elza dəftərdar, sonralar isə Yəzd |
| + | agiminin vəziri olmupddur. ə |
| + | və Azərb. dillərində yazmınddır, “Ən |
| + | min beytdən ibarət divan yaratmıit- |
| + | dır. Nizami cXəmsəjinin tə”siri |
| + | ilə yazdıqı farsca “Dəvət ul-aili - |
| + | qing (4“ Appiqlərin də”vətiz), 4-Gul- |
| + | zari-səadətə (“Səadət gӱlzarıq), *Sə- |
| + | mərət ul-hicabə (4 Hicabın səmarəsik) |
| + | poemaları, hind iahzadəsi Ӧvrəngi- |
| + | zibin 1667 ildə İsfahana gəlməsi |
| + | mӱnasibəti ilə azərb.-ca qəzəli BƏ €, |
| + | əsərləri var. |
| + | |
| + | Əd: Cahani Q., Azərbaycan Ənəs |
| + | biyyatında Nizami ən"ənələri, B., U, |
| + | |
| + | |
| + | səh. 190—203. |
| + | |
| + | TƏSİREDİCİ KUTLƏLƏR QANU- |
| + | NU—fiziki kimyanın əsas qanunla |
| + | rından biriy kimyəvi reaksiyaların |
| + | sur"”ətinin qarihılıqlı tə”sirdə olan |
| + | maddələrin qatılıqınlan asılılı- |
| + | qını pə kimyəvi tarazlıq halında |
| + | eaksiya məhsullarının qatılıqı (və |
| + | ya aktivliyi) ilə bailanqıc məhsul- |
| + | ların qatılıqlaqı arasındakı nis- |
| + | |
| + | |
| + | 264 |
| + | |
| + | |
| + | TƏ”QSİRSİZ QAZLAR |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | bətləri muəyyən edir. 1864—67 illər- |
| + | nə rı 1 ifadə etmitp Norvec alim- |
| + | ləri K. Quldberq və P. Vaaqe, ctə”- |
| + | — edən kutləq ifadəsi ilə maddənin |
| + | |
| + | id Həcmdəki miqdarını, yə”li qa- |
| + | tılıqını adlandırmındlar (adı da |
| + | buradandır). | |
| + | |
| + | İdeal qaz qarılıqında və ya ideal |
| + | |
| + | |
| + | maye məhlulda apaqıdakı reaksiya: |
| + | |
| + | |
| + | gedirsə, |
| + | |
| + | aA--a"”A ——IV--IV” (1) |
| + | (A, A” və i.a.—maddələr, 4, a” və i.a.— |
| + | stexiometrik əmsallar), T.k.q.-na əsa- |
| + | sən dӱz istiqamətdə reaksiyanın sur”- |
| + | əti belə olar: |
| + | |
| + | |
| + | r, — K, LAYTA”Y” (2) |
| + | Burada (A | və i.a.—A maddəsinin qa- |
| + | tılıqı, K , —reaksiya sur”ətinin (duz |
| + | istiqamətdə) sabitidir. |
| + | |
| + | (1) reaksiyasının sur”əti əks is- |
| + | tiqamətdə belə olur: |
| + | |
| + | |
| + | r. K 1B)1B”Y” (3) |
| + | |
| + | |
| + | T,k.q. əsasında reaksiya sur”ətləri |
| + | cӱn kinetik tənliklər alınır (kim- |
| + | yəvi aparatlar hazırladıqda aparı- |
| + | lan hesablamalarda tətbiq edilir). |
| + | TƏ”USİRSİZ QAZLAR, nəcibqaz- |
| + | lar, nadir qazdar—element- |
| + | lərin devri sisteminin Cİ qrupu- |
| + | nun əsas yarımqrupunu təpkil edən |
| + | elementlər: helium Ne (at.n. 2), neon |
| + | Me (10), arqon Aq (18), kripton Kq (36), |
| + | ksenon Xe (54) və radon Ep (86). T.q.- |
| + | dan yalnız K,-un stabil izotopları |
| + | |
| + | |
| + | yoxdur və radioaktivdir, 4T.q.ə adı, |
| + | bu yarımqrup elementlərinin kimyə- |
| + | vi cəhətdən tə”sirsiz və atomlarının |
| + | davamlı xarici elektron ərtuyu ol- |
| + | ması ilə izah edilir, İlk T.q. (Ne) |
| + | 1868 ildə, qalanları 1892—1908 il- |
| + | lərdə kəipf edilmitdir, T,q, sərbəst |
| + | Halda həmitə havada məvcuddur. 1 m? |
| + | havada normal ppəraitdə 9,4 l-ə yaxın |
| + | T.q, (əsasən, arqon) var. Həll olmutt |
| + | halda suda, bə”zi minerallarda və su- |
| + | xurlarda da olur. T.q,-ın molekulla- |
| + | rı biratomludur, rəngi, iyi və dadı |
| + | Yoxdur. Tam dolmuiy xarici elektron |
| + | təbəqələri onların maye və bərk halda |
| + | alınmasını cətinlətdirir (Q.q. haq- |
| + | qında ətraflı mə”lumat ucun hər ele- |
| + | ment haqqındakı Ilə tax) |
| + | TƏ”SİSAT MƏNFƏƏTİ —kapitalist |
| + | səhmdarlar cəmiyyətini tə”sis edənlə- |
| + | rin mənimsədiyi mənfəət:u buraxıl- |
| + | mıp səhmlərin satıipından əldə edi- |
| + | lən pul məbləri ilə səhmdar muəssi- |
| + | səsinə real qoyulmuli kapital arasın- |
| + | dakı fərq ptəklində olur. Q.m.-nin |
| + | əldə edilmə imkanı bazarda səhmlərin |
| + | məzənnə dəyərinin onların nominal |
| + | dəyərindən (yə”ni real qoyulmuyi kapi- |
| + | talın həcmindən) xeyli yuksək olma- |
| + | sından irəli gəlir, T,m.-nin mənim- |
| + | sənilməsi maliyyə oliqarxiyasının |
| + | varlanması usullarından biridir. |
| + | TƏSLİM (hərbidə)—qalib gəlmiil |
| + | tərəfin həkmu və ya saziplərlə əl- |
| + | də edilmiyi razılıq nəticəsində si- |
| + | lahlı quvvə ilə muqavimətin dayan- |
| + | dırılması, T.-dən sonra, bir qayda |
| + | olaraq, butun silahlar, hərbi gəmilər |
| + | və təyyarələr, məhkəmləndirilmiiy mən- |
| + | təqələr və hərbi muxəlləfat qalibə ve- |
| + | rilir, ipəxsi hey”ət isə Hərbi əsirlər |
| + | kimi rəqibin ixtiyarına kecir. , |
| + | TƏSNİF (ər. ./4=:—siniflərə ayır- |
| + | ma, əsər tərtibetmə)—dəstgah forma: |
| + | lı vokal-instrumental muqamlarda 119 = |
| + | |
| + | |
| + | bələr arasında ifa olunan mahnıva- |
| + | rı musiqi parcası. T. muqamın tə- |
| + | sir gucunu artırır, ie"bələr arasın- |
| + | da təzad yaradır, eyni zamanda 116”- |
| + | bələri bir-birilə əlaqələndirir. Əv- |
| + | vəllər dəstgahlarda oxunan T.-lər, |
| + | adətən kicik həcmli olub, quruluy- |
| + | ca intermediyaya yaxın idi. ucasir |
| + | T.-lər cox zaman əsaslandıqrı mura- |
| + | mın butun xususiyyətlərini əzuӱndə |
| + | birlətdirir, mӱrəkkəb forma və məz- |
| + | muna malik olur. Belə T.-lər mustə- |
| + | qil də ifa olunur. T. mustəqil oxun- |
| + | dӱqda onun ya əvvəlində, ya da orta his- |
| + | SƏSİNDƏ aid olduqu muram parcasın- |
| + | dan istifadə edilir (məs., Rast T.-i, |
| + | Hisar T.-i və s.). T.-in mətn əsasını |
| + | qəzəl, qopma, bayatı, gəraylı və s, tpe”r |
| + | formaları təpkil edir. |
| + | |
| + | Ədə Zəhrabov R., Azərbaycan |
| + | təsnifləri, cAzərbaycan xalq musiqisiə |
| + | kitabında, B., 1981: yenə onun, Azer- |
| + | baidjanskie təsnifı, M., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | TƏSNİFAT (məntiqdə)—hər hansı |
| + | bilik, yaxud insan fəaliyyəti sahə- |
| + | sində tabeli anlayınlar (obyektlər |
| + | sinfi) sistemi. Həmin anlayıpllar, |
| + | yaxud obyektlər sinfi arasında əla- |
| + | qə yaratmaq vasitəsi kimi istifadə |
| + | edilir. Elmi T. onun əks etdirdiyi |
| + | gercəklik sahəsinə məxsus olan qa- |
| + | nunlar sistemini ifadə edir. Təbii |
| + | və sun”i T. fərqləndirilir. Təbii |
| + | T.-ın əsasını obyektlərin muhum əla- |
| + | mətləri təpkil edir (məs., kimyəvi |
| + | elementlərin dəvri sistemi). Sun”i |
| + | T.-da obyektlərin qeyri-muhum əlamət- |
| + | lərinə muraciət olunur. |
| + | |
| + | TƏSNİFAT, b İN alı qazın- |
| + | tıların zənginlətdiril- |
| + | məsin də—xırdalanmın faydalı |
| + | qazıntılardakı mineral hissəciklə- |
| + | rin iriliyinə, formasına və sıxlı- |
| + | qına gərə siniflərə bəlunməsi. T. |
| + | yap (hidravlik) və quru (pnevmatik) |
| + | |
| + | |
| + | muhitlərdə, xususi aparatlarda (klas-- |
| + | |
| + | |
| + | sifikatorlarda) aparılır. |
| + | TƏSRİF—fe"”lin pəxsə, zamana, 11ək- |
| + | lə və kəmiyyətə gərə dəyinməsi. T. |
| + | Dərqlə bir nitq Hissəsi kimi əsas |
| + | |
| + | ərqləndirici xususiyyətlərindəndir. |
| + | |
| + | eqlin butun təsriflənən formaları |
| + | cumlədə yalnız fe”li xəbər vəzifə- |
| + | sində cıxıtp edir. Mӱxtəlif dillər- |
| + | də T. formaları bir-birindən fərq- |
| + | nəunp, məs., Azərb. dilində fe”lin 3 |
| + | zamanı və 6 iqəkli, rus dilində isə |
| + | 3 zamanı və 3 ipəkli var. T. formala- |
| + | rı sintetik və analitik formalara |
| + | bəlunur. QT. tarixən dəyitkəndir. |
| + | |
| + | Əd.: Muasir Azərbaycan dili, 3 cild- |
| + | |
| + | də, c. 2, B., 1980, Russkal qrammatika, c. |
| + | 1, M., 1980. |
| + | |
| + | |
| + | TƏSUC— Azərb.-da tarixi Yer, kənd. |
| + | Cənubi Azərb.-dadır. Səfəvi—Osman- |
| + | lı muharibələri devrundə, 1605 il- |
| + | də Cıqaloqlu Sinan papanın koman- |
| + | danlıqrı altında Osmanlı qopunu |
| + | Səlmas və T.-dan kecərək Azərb.-a hu- |
| + | cum etmiydi. |
| + | |
| + | TƏ”TİL—fəhlə sinfinin, zəhmətket- |
| + | lərin kapitalist istismarına qariyı |
| + | əzlərinin siyasi və iqtisadi tələblə- |
| + | rinin ədənilməsi uqrunda apardıqı |
| + | əsas mubarizə vasitələrindən biri. |
| + | Proletariatın ilk Q.-ləri 16—18 |
| + | əsrlərdə bali vermiyt, iqtisadi, Gortə- |
| + | bii və qeyri-mutətəkkil xarakter da- |
| + | pımıppdır. Sinfi mubarizə və prole- |
| + | tariatın sinfi iquurunun formalail- |
| + | ması prosesində iqtisadi Q.-lər bir |
| + | cox hallarda siyasi məzmun kəsb etmə- |
| + | |
| + | |
| + | yə bapladı. Həmkarlar ittifaqları |
| + | və proletar partiyalarının meydana |
| + | gəlməsi ilə zəhmətkeilərin T.-ləri |
| + | daha mutəpəkkil xarakter aldı. T, hə- |
| + | rəkatında kӱtləvilik və siyasi isti- |
| + | qamət gӱcləndi. Marksizm-leninizm |
| + | klassikləri T,-lərə yuksək qiymət ver- |
| + | mipplər, |
| + | |
| + | Muasir dəvrdə T.-in bir sıra |
| + | formaları məvcuddur. 24 və ya 48 |
| + | saatlıq davam edən “Xəbərdarlıq (qı- |
| + | samuӱddətli) xarakterli T., *Dəyitənə, |
| + | cpilləli T.v (ipqtin həftədə bir necə |
| + | gӱnlӱyə və yaxud gӱndə bir necə saat- |
| + | lıqa dayandırılması), c“Əks T.ə (mu- |
| + | əssisənin baqlanmasına baxmayaraq |
| + | davam etdirilməsi), cDəvri |
| + | |
| + | |
| + | HHIHH |
| + | T.ə (ayda bir necə dəfə təkrar olunan |
| + | "ER. Yahıldı T.z (bir sexdən dirər |
| + | |
| + | |
| + | sexə kecməklə muəssisənin fəaliyyəti- |
| + | ni pozan T.) və s. |
| + | |
| + | Əz məqsədi etibarilə T.-lər iki |
| + | cur olur. iqtisadivə siyasi |
| + | T.-lər. Qə”til barizəsinin muasir |
| + | mərhələsi siyasi Q.-lərin daha geni |
| + | pəkil alması ilə səciyyəvidir. İkin- |
| + | ci dunya muharibəsindən sonra sənaye |
| + | rayonları, təsərrufat sahələri və |
| + | umumdəvlət miqyaslı T.-lər geni |
| + | iəkil almılpdır. Beynəlxalq inii- |
| + | sarların muxtəlif əlkələrin zəhmət- |
| + | kelilərini amansız istismara ducar |
| + | etməsi ilə əlaqədar son vaxtlar Yeni |
| + | T. nevu meydana gəlmipqdir. Digər əl- |
| + | gələrin zəhmətkeqtplərinin T.-lərinin |
| + | mudafiə olunmasına yənəlmiyi belə |
| + | T.-lər “Umumi bazarı əlkələrində və |
| + | ABPT-da genitl yayılmaqdadır. |
| + | TƏFAVUT (ər. s ,m:—fərq, muqayisə) |
| + | —orta əsrlərdə bə”zi Yaxın PTərq el- |
| + | kələrində, o cӱmlədən Azərb.-da məv- |
| + | cud olmun qeyri-qanuni vergi. Adətən, |
| + | vergi həcmindən artıq, toplanılmın |
| + | vəsait və Ya umumiyyətlə, vergilərin |
| + | miqdarının coxaldılması nəticəsində |
| + | əldə olunmut məhsul nəzərdə tutulur- |
| + | du. Elxanilər dəvrundə geni yayıl- |
| + | mıpdı. T. hakim sinfin əlində zəh- |
| + | mətkei kӱtlələri soymaq vasitəsi idi, |
| + | TƏFƏKKUR—gercəkliyin cisim və |
| + | hadisələri arasındakı əlaqə və muӱ- |
| + | nasibətlərin, onların mahiyyətinin |
| + | ӱumumiləqimiit və vasitəli in”ikasın- |
| + | dan ibarət idrak prosesi. T. Hissi |
| + | idrakdan (Duyqu, Qavrayıı, Təsəvvur) |
| + | |
| + | ərqlənir. Q.-də varlıqrın in”ikası |
| + | ir sıra fikri proseslər sisteminin |
| + | kəməyilə bat verir. Həmin proseslər. |
| + | varlıqı tmumilənmiya və vasitəli |
| + | iləkildə əks etdirməyə imkan verir. |
| + | Bununla da T. varlıqın məntiqi id- |
| + | rakı səviyyəsinə yӱksəlir, T. Hissi |
| + | idrak materiallarına, kecmipt bilik |
| + | və təcrubəyə istinad edərək, cisimlə- |
| + | rin Yeni əlaqə və munasibətlərini |
| + | ara cıxarır. T. prosesində cisim- |
| + | lər, hadisələr ətraflı təhlil və mu- |
| + | qayisə edilir, onlar arasındakı oX- |
| + | par cəhətlər secilib, umumilətdiri- |
| + | lir. T. nitq ilə uzvi surətdə barlı- |
| + | dır. Q. sayəsində (təhlil, muqayisə |
| + | və umumilətdirmənin kəməyilə) nəin- |
| + | ki Hiss uzvlərimiz vasitəsilə əks eT- |
| + | dirilə bilən cisimləri, həm də bi- |
| + | lavasitə qavranıla bilməyən gizli |
| + | mahiyyətləri, yeni əlaqə və munasibət- |
| + | ləri də acmaq muӱmkundur. Cisim və |
| + | hadisələrdə Yeni cəhətlərin axtarı- |
| + | lıb tapılması T.-un əsas mahiyyətini |
| + | təppkil edir. Deməli, T. cox murəkkə |
| + | idrak prosesidir və insanın xarici |
| + | aləmi dərk etməsinin ən yuksək mər” |
| + | Hələsidir, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TƏXƏYYUL |
| + | |
| + | |
| + | 265 |
| + | |
| + | |
| + | -—-— oe...k,. 84... ə - |
| + | ———— ————,,,T, DI, ,77”7”ı7y7 VU... |
| + | |
| + | |
| + | T, ictimai-tarixi inkipafın məh- |
| + | suludur. Cunki insan idrakının mən- |
| + | tiqi səviyyəsi cəmiyyətin tələbatları |
| + | ilə iqərtlənir, Yə”ni insan idran |
| + | prosesində, ilk nəvbədə muasir tarixi |
| + | mərhələdə zəruri olan problemlərin |
| + | həlli ilə əlaqədar məsələlər çzərində |
| + | dupqunur. T. insanın ictimai təcru- |
| + | bəsi və praktik fəaliyyəti ilə sıx əla- |
| + | qədardır. F, Engelsin qeyd etdiyi ki- |
| + | mi, *İnsan təfəkkurunun ən muhum və |
| + | ən yaxın əsası ...təkcə əzluyundə tə- |
| + | biət deyil, məhzinsanın təbiə- |
| + | tidəyiiməsidir, insanın zə- |
| + | kası da onun təbiəti dəyipdirməyi ey- |
| + | 0000 surətdə inkipaf |
| + | |
| + | irdik (Təbiətin dialekti |
| + | 1960,c. 202), Kacbı, B., |
| + | |
| + | T, MYpƏKKƏÖ strukturu olan idrak |
| + | prosesidir. T.-un tədqiqi ilə idrak |
| + | nəzəriyyəsi və məntiq, psixologiya |
| + | BƏ neyropsixologiya mətquldur. Fəl- |
| + | səfi fikir tarixində T.-un mahiyyə- |
| + | ti, onun varlıqa munasibəti məsələ- |
| + | si həmipə mərkəzi problemlərdən bi- |
| + | ri olmupdur. Lakin psixologiyada |
| + | |
| + | .-Qun genin miqyasda tədqiqinə 19 əsr- |
| + | dən baplanmıpdır. Muxtəlif psi- |
| + | xoloji nəzəriyyələr (assosiasiya, bi- |
| + | Heviorizm, geptaltpsixologiya və s.) |
| + | T.-un mahiyyətini ez tə”limləri nəq- |
| + | teyi-nəzərindən pərh etməyə calıiq- |
| + | mımlar, Həmin nəzəriyyələrin hamı- |
| + | sı ucun umumi cəhət odur ki, onlar |
| + | T.-un mahiyyətinə sosial baxımdan |
| + | yanappmır, onun məniəyi və tarixi |
| + | inkipafını arapdırmaqa sə”y gəs- |
| + | tərmirlər. Bununla da onlar tarixi |
| + | inkipyaf prosesində insan T.-unun |
| + | qanunauyeunluqlarında bapp verən də- |
| + | yipiklikləri nəzərdən qacırırlar. |
| + | |
| + | Sovetpsixologiyası in- |
| + | san T.-unun meydana gəlməsi və inki- |
| + | ppafında fəaliyyət, ӱnsiyyət və icti- |
| + | mai həyat tərzinin, o cӱmlədən icti- |
| + | mai praktikanın həlledici rolunu gəs- |
| + | tərir. *Təfəkkur konkretdən abstrakta |
| + | |
| + | |
| + | yuksəlirkən, —əgər oduzgun tə- |
| + | fəkkurdursə... — həqiqətdən |
| + | uzaqlamtmmayıb, ona yYaxınla- |
| + | |
| + | |
| + | pır... Canlı seyrdən abstrakt təfək- |
| + | kurə və ondan praktikaya— |
| + | Həqiqəti dərk etməyin, obyektiv |
| + | reallıqı dərk etməyin dialektik yolu |
| + | belədirə (Lenin V. İ., Əsər. tam |
| + | kulliyyatı, c. 29, cəh, 158—199). |
| + | |
| + | T. fəal idrak prosesidir. T.-də |
| + | muəyyən problemin Həlli insanın mu- |
| + | ri idrak fəaliyyəti nəticəsidir. |
| + | |
| + | nsan obyektiv aləmi həm hiss uzv- |
| + | ləri vasitəsilə, həm də məntiqi yolla |
| + | dərk edir. Hissi idrak prosesində |
| + | əldə olunan biliklər insan pquurun- |
| + | da cisimlərin surətləri ipəklində, |
| + | məntiqi idrak nəticəsində qazanılan |
| + | biliklər isə məfhumlar, anlayımlar |
| + | pəklində həkk olunur. Məfhumlar |
| + | T.-un əsas forması kimi umumiləiq- |
| + | mipp biliklərdir. Lakin belə umu- |
| + | miləptmip biliklər mӱrəkkəb fikri |
| + | əməliyyat (təhlil, tərkib, muqayisə, |
| + | umumilətdirmə, mucərrədlətdirmə, |
| + | təsnif və s.) nəticəsində baqi verir. |
| + | |
| + | |
| + | Ədz Bayramov Ə.S. Pagird- |
| + | lərdə təfəkkurun inkipafı, B., 1962, |
| + | yenə onun, PPagirdlərdə əqli keyfiy- |
| + | ah inkitaf xususiyyətləri, B., 1967, |
| + | |
| + | ruplinskibn . V., Psixoloqin |
| + | mıplenin i kibernetika, per. s anql., M.. |
| + | 1970: Bruner Dj., Psixoloqin pozna- |
| + | nil, M., 1977, Kalmıkova də |
| + | Produktivnoe mımplenie kak osnova obu- |
| + | caemosti, M., 1981: Kliks F., Probuj- |
| + | daoideesi mınplenme, per. s nem., M., 1983: |
| + | |
| + | |
| + | ə vitin K., Qoratkib spetilhnik, |
| + | TƏFSİR (ər, ,..:—izah, məph)—d6ax |
| + | illəph. |
| + | |
| + | |
| + | TƏFTAZANİ Sə”dəddin Məs”ud ibn |
| + | Əmər (1312, İran, Təftəzan (ii, — 1390, |
| + | Səmərqənd) — filosof, mutəkəllim, |
| + | ədib. Qutbəddin Razi və Əzudəddin |
| + | İcidən (?7—1355) təhsil almındır. |
| + | T. Sərəxsdə yaqpamıli, Teymurləng |
| + | onu Səmərqəndə aparmındır, “Təh- |
| + | zib əl-məntiq və -l-kəlamə (4 Məntiq |
| + | və kəlamın islahız), “Məqasid ət ta- |
| + | libinə (vӦyrənənlərin məqsədləri) |
| + | mutəfəkkirin bailıca kitabları- |
| + | dır. O, Nəcməddin Nəsəfinin və |
| + | 1142), Katibi Qəzvininin (1203—1277) |
| + | və Əzudəddin İcinin məntiqə, fəl- |
| + | səfəyə, kəlama, dilciliyə dair əsər- |
| + | lərinə pərhlər yazmındır. T.-nin |
| + | isalələrini Cəlal əd-din Dəvvani, |
| + | ir Əbulfəth Ərdəbili (7 —1495), |
| + | Ara Huseyn Xalxali (7? —1621) və 6. |
| + | pərh etmitlər. |
| + | TƏFTİİY, sənədli təftipk— |
| + | mӱəssisələrin, təpkilatların, ida- |
| + | rələrin, Yaxud ayrı-ayrı vəzifəli |
| + | pəxslərin muəyyən devrdə maliyyə-tə- |
| + | sərrufat fəaliyyətini Yoxlama. SSRİ- |
| + | də butun dəvlət və koop. muəssisələ- |
| + | ri T. obyektidir. Bir qayda olaraq hər |
| + | il, bilavasitə təsərrufat əməliyyat- |
| + | larını həyata kecirməyən təpkilat- |
| + | larda isə iki ildə bir dəfə aparı- |
| + | lır: zəruriyyət olduqda istənilən vaxt- |
| + | da aparıla bilər (vaxtsız T.). T. dəv- |
| + | lət nəzarəti orqanlarının və ida- |
| + | rədaxili nəzarət orqailarının funk- |
| + | siyasına aiddir) SSRİ XKS-nin 1936 |
| + | il 15 aprel tarixli qərarı ilə tət- |
| + | biq olunur. Əsas vəzifələri ataqıda- |
| + | kılardır: dəvlət planlarının ye- |
| + | rinə yetirilməsini yoxlama, təsərru- |
| + | fat əməliyyatlarının qanuniliyini, |
| + | maliyyə və smeta intizamına riayət |
| + | edilməsini yoxlama: sosialist mulkiy- |
| + | yətinin qorunmasına nəzarət, muha- |
| + | sibat ucotunun duzgunluyunu və mu- |
| + | Hasibat qeydiyyatının duzgun rəsmi- |
| + | ləpdirilməsini yoxlama, anbar tə- |
| + | sərrufatının maddi ucotunun duz- |
| + | gunluyunu yoxlama. |
| + | TƏFTİİİCİLİK—inqilabi fəhlə hə- |
| + | rəkatı daxilində marksizm-leniniz- |
| + | min bailıca muddəalarını (sinfi |
| + | mӱbarizə, sosialist inqilabı, prole- |
| + | tariat diktaturası haqqındakı tə”lim- |
| + | ləri) ictimai inkiyyaf proseslərinə |
| + | yaradıcılıqla yanapqmaq pərdəsi al- |
| + | tında yenidən nəzərdən gecirməyə, təf- |
| + | tip etməyə cəhd gəstərən opportunist |
| + | istiqamətli cərəyan (bax həmcinin Op- |
| + | portunizm). İki nevu var: marksizm |
| + | mӱddəalarını burjua eri ge- |
| + | ruplərlə əvəzedən saq T. və bu muddəa- |
| + | lara qaritı anarxist, blankist, vol- |
| + | yuntarist ideyalar qoyan csolg T. Mən- |
| + | pəyinə gərə T. inqilabi fəhlə hərəka- |
| + | tına xırda burjua və burjua tə”siri- |
| + | nin nəticəsi, sinfi təbiətinə gerə |
| + | isə xırda burjuaziyanın, fəhlə aris- |
| + | tokratiyasının, orta təbəqələrin ideo- |
| + | logiyasının formalarından biridir. |
| + | T. 19 əsrin 70-ci illərinin son- |
| + | larında, marksizm məvqeyinə kecmiyn |
| + | Almaniya S.-D. Partiyasında əmələ |
| + | gəlmindir. 1879 ildə E. Berniteyn, |
| + | K. PQramm və 6. inqilabi nəzəriyyənin |
| + | əsas muddəalarını Yenidən nəzərdən |
| + | kecirmək cəhdi ilə cıxın etdilər. |
| + | K. Marks və F. Engels A. Bebelə, V. |
| + | Libknextə, V. Brakkeyə BƏ Ö.-Ha KƏH- |
| + | dərdikləri xususi məktubda təftiil- |
| + | |
| + | |
| + | cilərin bu ilk həmləsini qətiyyətlə |
| + | dəf etdilər. T, bir istiqamət kimi |
| + | K. Marks və F, Engelsin vəfatından |
| + | sonra, 90-cı illərdə təpəkkul tapdı, |
| + | Bu zaman Berntteyn marksizmi təftip |
| + | etmək sahəsində butev bir proqram ilə |
| + | cıxhip etdi (bax Berniteyncilik), |
| + | 20 əsrin əvvəllərində T. Almaniya, |
| + | Fransa, Avstriya-Macarıstan, Rusiya |
| + | və digər əlkələrin sosial-demokrat |
| + | hərəkatında yayıldı (K. Kautski, O. |
| + | Bauer, E. Vandervelde, F. PPeydeman, |
| + | K. Legin, S, Prokopovic, L. Martov, |
| + | L. Trotski və b.). 19 əsrin sonu —20 |
| + | əsrin əvvəlində T. marksizmin bu- |
| + | tun tərkib hissələrini yenidən |
| + | nəzərdən kecirmək cəhdi ilə cıxıp |
| + | edirdi. |
| + | |
| + | --in elmi cəhətdən əsaslandırıl- |
| + | mılpp, hərtərəfli tənqidini V. İ. |
| + | Lenin verdi. V. Plexanovun, R. |
| + | Luksemburqun, K. Libknextin, : |
| + | Merinqin, K. Setkinin və 6.-nın bir |
| + | sıra əsərində də T. geniiy tənqid olun- |
| + | mupdur. Beynəlxalq kommunist hərə- |
| + | katı marksizm-leninizmi akəhnəl- |
| + | mip e”lan edən, onun butun əsas mud- |
| + | dəalarının ictimai inkipaf ucun |
| + | əhəmiyyətini itirdiyini iddia edən |
| + | saq T.-i baplıca təhlukə kimi pis- |
| + | ləyib, əz sıralarını onun fəal tə- |
| + | rəfdarlarından təmizlədi. Muasir |
| + | saq T. inqilabın zəruriliyini, azad- |
| + | lıq hərəkatında fəhlə sinfinin rəh- |
| + | Gəh polyar inkar edir, kapitalizmi |
| + | is etmək məvqeyində durur, sosia- |
| + | lizmi chumanistlətdirməyəə, yəni əs- |
| + | lində burjua demokratiyasına qayıt- |
| + | maqa caqırır, bir-birindən prinsipcə |
| + | fərqlənən csosializm modellərini? |
| + | mudafiə edir. 60—70-ci illərdə kom- |
| + | munist hərəkatında csolə 1. ezunu |
| + | gəstərdi. “Solə T. muxtəlif kapita- |
| + | list əlkələrindəki ekstremist qrupla- |
| + | ra da xasdır. 4Solu T. ideologiyasın- |
| + | dan trotskizm xususilə geni(yil isti- |
| + | fadə edir. “Sol T. ehkamcılıqla |
| + | sıx baqlıdır və son nəticədə sek- |
| + | tantcılıqa doqrru aparır. |
| + | |
| + | Kommunist və fəhlə partiyaları |
| + | fəhlə sinfinə reformist və anarxist |
| + | 7 apılamarqa, onu ideoloji |
| + | cəhətdən tərksilah etməyə cəhd KƏCTƏ- |
| + | pəH car və csolg T.-ə qaripı qətiyyətlə |
| + | mubarizə aparırlar. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Marks K. və Engels Öl: |
| + | A. Bebelə, V. Libknextə, V. Brakkeyə və |
| + | balpqalarına (4 Tə"mimi məktubə, 1 —18 |
| + | sentyabr 1879-cu il), Marks K., En- |
| + | kels F., Secilmip əsərləri, c. 2, B., |
| + | (1953: Lenin V. İ., Əsərləri (bax Mə" |
| + | lumat cildi, H. 1, səh. 477—478), Sulh, |
| + | demokratiya və sosializm uqrunda nə |
| + | rizənin proqram sənədləri, B., 1962, KoMm- |
| + | munist və fəhlə partiyalarının beynəlxalq |
| + | mutpavirəsi. Sənədlər və materiallar, B., |
| + | 1970: Kritika sovremennıx burjuaznıx i |
| + | reformistsgkix falhısifikatorov marksiz- |
| + | ma-leninizma, M., 19800 Mrackova |
| + | skan İ. M., Kritika V. İ. Leninım |
| + | revizionizma i sovremennostı, M., 1982. |
| + | |
| + | |
| + | TƏXƏYYUL, fantaziya —psixi |
| + | fəaliyyətin insana məxsus forması, |
| + | real mevcud olmayan yeni surət və ha- |
| + | disələrin təsəvvurdə yaradılması ki- |
| + | mi təzahur edir. T.-un psixi proses |
| + | kimi ən baptlıca vəzifəsi əmək pro- |
| + | sesində fəaliyyətin planlappdırılma- |
| + | sı zərurəti ilə əlaqədardır. 1. əmə- |
| + | yin nəticəsini qabaqcadan təsəvvur eT- |
| + | mək imkanı verir. -Əmək prosesinin |
| + | sonunda alınan nəticə artıq bu pro- |
| + | sesin əvvəlində insanın təsəvvurundə, |
| + | yə”ni ideal surətdə Məvcӱud oluru |
| + | |
| + | |
| + | 266 |
| + | |
| + | |
| + | TƏXƏLLUS |
| + | |
| + | |
| + | —x——nkxı———mcuıı-—m-—ı—xna—“ıSXxıxgz—x——ı———x—xğxs————xıxn———-—-XoXöğ — —“€4“———“ 1” ””,. ”.,”. —....—.— ————— |
| + | |
| + | |
| + | (Marks K,, Kapital, c, 1, B., 1968, |
| + | səh. 184). |
| + | |
| + | T. adətən hər hansı bir problemin |
| + | bədii, elmi və ya texniki həllinin |
| + | axtarılmasının zəruri olduqu hal- |
| + | larda əmələ gəlir. V. İ. Lenin fan- |
| + | taziyanın butun fəaliyyət sahələrin- |
| + | RƏ MYhYM rol oynadıqını xususilə |
| + | qeyd edərək yazmıldır: “Əbəs yerə |
| + | guman edirlər ki, bu ancaq ppairə la- |
| + | zımdır. Bu, axmaq xurafatdır| O, |
| + | hətta, yiyaziyyatda da lazımdır, hət- |
| + | ta, differensial və inteqral hesabla- |
| + | maların kəifi də fantaziyasız mum- |
| + | kun olmazdı. Fantaziya olduqca qiy- |
| + | mətli bir keyfiyyətdir...ə (Əsər. tam |
| + | kulliyyatı, c. 45, səh. 141). |
| + | |
| + | T. psixologiyada adətən idrak pro- |
| + | sesi kimi səciyyələndirilir. Lakin |
| + | son zamanların tədqiqatları gestə- |
| + | rir ki, o, həm də emosional və iradi |
| + | proseslərə daxildir, psixi proseslər |
| + | sistemində nisbətən universal xa- |
| + | rakter dapıyır. |
| + | |
| + | T.-də surətlərin yaradılmasının |
| + | əsas mexanizmini muxtəlif formalar- |
| + | da (aqqlutinasiya, hipertolizasiya, |
| + | tipikləidirmə və s.) həyata kecirilən |
| + | analiz və sintez təiqkil edir. Onun |
| + | mahiyyəti təsəvvurləri dəyitmək və ye- |
| + | ni surətlər yaratmaqdan ibarətdir. |
| + | Təsvir (xəritə, not, sxem, certyoj və s.) |
| + | əsasında Yaradılan surətlər bərpaedi- |
| + | ci T. surətləridir. Yaradıcı T. isə |
| + | fəaliyyətin orijinal və dəyərli məh- |
| + | sullarında reallapdırılan yeni su- |
| + | rətlərin mustəqil yaradılmasını nə- |
| + | zərdə tutur. Yaradıcı T. elmi-texni- |
| + | |
| + | |
| + | ki tərəqqini pərtləndirən psixoloji: |
| + | |
| + | |
| + | amillərdəndir. O, bədii yaradıcı- |
| + | lıqda daha qabarıq təzahur edir. |
| + | |
| + | T. fəaliyyət prosesində formala- |
| + | pır. Həyat təcrubəsinin zənginləilq- |
| + | məsi, biliyin genipqlənməsi və dərin- |
| + | ləmməsi Q.-un zəruri mənbəyidir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Əlizadə Ə,, PPagirdlərdə |
| + | təxəyyulun inkipaf və tərbiyə edilməsi, |
| + | B., 1965: yenə onun, IlaxnpanəpnH İa- |
| + | radıcı fəaliyyətinin psixologiyası, |
| + | B., 1968, Eminov A., Pagirdlərdə ya- |
| + | radıcı fantaziya tərbiyəsi, B.., 1980: |
| + | Berkinblit M., Petrovskihn |
| + | |
| + | ) Fantazicn i realınostı, M., 1966: |
| + | Kortunova P., Voobrajenie i eqo |
| + | rolı v poznanii, M., 1979, Vekker L., |
| + | Psixicesgkie propassı, t. 3, L., 1981. |
| + | |
| + | |
| + | TƏXƏLL US (ər. sayı —qurtarma, xi- |
| + | las olma)—əsasən, ipair və yazıcıla- |
| + | rın əz əsərlərində muəllif imzası |
| + | kimi əsl ad və familiya əvəzinə ii1- |
| + | lətdikləri ad. T.-u, adətən, sənət adam- |
| + | ları əzləri secir, bə”zən isə onlara |
| + | bu adı ustadları, yaxud qələm dost- |
| + | ları verirdi. T. asan, ahəngdar və |
| + | iairanə olur. Yaxın və Orta İlləpr |
| + | irdəvsi, Rumi, Sə”di, Hafiz, Nə- |
| + | vai və b,), habelə Azərb. ədəbiyyatında |
| + | (Nizami, Xaqani, Fuzudi, Nəsimi, Va- |
| + | qif, Sabir, Vurqun və 6.) T. geni |
| + | Yayılmıpdı. T.-dən baiqa xalqların |
| + | ədəbiyyatında da istifadə olunur (Qor- |
| + | ki, Bednı, Stendal, Tven və fu |
| + | TƏXMİS (ər. == —bepə catdırma)— |
| + | Yaxın və Orta PTərq, eləcə də Azərb. |
| + | te”ri ipəkillərindən biri. Adətən, |
| + | iqa tpairin qəzəlinin hər beytinə |
| + | məzmunca uyqun Z misra artırılmaq- |
| + | La Yaradılırdı. Orta əsrlərdə cox |
| + | iplənən QT. 19—20 əsrlər iie”rində, |
| + | Lə ə HbIXMPLIUUHPİD. |
| + | TƏXRİBAT—1) xususi hazırlıq kec- |
| + | MHIH çasuslar və ya casus qrupları |
| + | vasitəsilə həyata keçirilən pozucu- |
| + | |
| + | |
| + | luq ipləri (partlayıti, yYaprın 70- |
| + | rətmək və s.). Dinc dӧvrdə nə a Myha- |
| + | ribə dəvrundə dutimən dəvlətin əra- |
| + | zisində, yaxud opun tutduqu ərən |
| + | Həmin dəvlətin iqtisadi və hərbi, |
| + | Həmcinin mə”nəvi qudrətini sarsıt- |
| + | maq məqsədilə təikil olunur. Siya- |
| + | si, hərbi, ideoloji və s. T. nevləri |
| + | də məvcuddur. |
| + | |
| + | ) Sovet cinayət huququna gərə T. |
| + | |
| + | xususi təhlukəli dəvləti cinayətlər- |
| + | dən biridir. T. aktı devlətin iqtisa- |
| + | di əsasına ziYan vurmaq çcundur. So- |
| + | vet dənlətini zəiflətmə məqsədilə |
| + | mӱəssisələri, tikintiləri, yolları və |
| + | əlaqə vasitələrini, rabitə vasitələ- |
| + | rini, Yaxud baiqa dəvlət əmlakını |
| + | və ya ictimai əmlakı partlatma, yan- |
| + | dırma, Yaxud sair usulla daqıtma və |
| + | ya zədələmə, kӱtləvi Surətdi zəhərlə- |
| + | mə, Yaxud insanlar və heyvanlar ara- |
| + | sında yoluxucu xəstəliklər yayma yolu |
| + | ilə həyata kecirilir. |
| + | TƏXTİ SULEYMAN—Cənubi Azərb.- |
| + | da, Əfiar mahalında, Maraqa ip. ya- |
| + | xınlıqrında qala. Atropatenanın di- |
| + | ni mərkəzi Qazaka (PT iz) i1.-ndə olan |
| + | Azərgətəsb atəpgədəsinin xarabalıq- |
| + | ları T.-S. ərazisindədir. Arxeoloji |
| + | qazıntılar nəticəsində atəptpərəst |
| + | mə"bədinin, məhtətəm qala divarları- |
| + | nın qalıqları, bunəvrəsi iri dati- |
| + | larla tikilmipit, ustu ciy kərpiclə he- |
| + | rulmuti yarımdairəvi tikililər, Sa- |
| + | sani dəevrunə və sonrakı əsrlərə aid |
| + | coxlu maddi mədəniyyət numunələri |
| + | və s. appkar edilmiptdir (bax həmci- |
| + | nin Azərkətəsb, Qazaka). |
| + | |
| + | Əd. Ciddi H. Ə., İran Azərbay- |
| + | canında aparılan arxeoloji qazıntı- |
| + | |
| + | |
| + | ların icmalı, Azərbaycanın maddi mə- |
| + | dəniyyəti, c. 6, B., |
| + | |
| + | |
| + | TƏXTİ CƏMİYİD (Ffar, d.5.=— =, qə- |
| + | dim farsca Parsa, yun. ReqzeroDz— |
| + | Persepol)—Qədim İranda pəhər (PT1i- |
| + | razdan km tim.-11,-də), Əhəmənilə- |
| + | rin (Haxamaniti) paytaxtlarından bi- |
| + | i. Əsası 1 Daranın dəvrundə (e.ə. |
| + | 22—486| qoyulmusidur. E.ə. ildə |
| + | Makedoniyalı İsgəndərin i1.-ə hucum |
| + | zamanı yandırılmılndır. 1931—34, |
| + | 1935—39 illərdə arxeoloji qazıntı- |
| + | lar aparılmhpidır. T. və onun ətra- |
| + | fında muxtəlif dəvrlərə aid coxlu |
| + | abidə qalmıqidır. Kuhe-Rəhmət (Rəh- |
| + | MƏət d.) d.-nın dəptundə daqi platforma |
| + | ustundə tikilmip sarayın (e.ə. 6 əsrin |
| + | sonu —4 əsr) qalıqları, saraydan q.-də |
| + | iəhərin xarabalırı, həmcinin qaya- |
| + | larda capılmın sərdabalar (e.ə. 405 |
| + | ), atəpgədənin bunevrəsi (e.ə. 3 |
| + | əsr) və s. muhafizə olunmutidur. Ku- |
| + | he-PəhMər d.-nın ətəyində Sasanilər |
| + | devrunə aid 3 qaya relyefi (Nəqiqi- |
| + | Rəcəb), İstəxr (11.-nin (Əhəmənilər |
| + | dəvrundə salınmıt, 10 əsrdə xaraba |
| + | qalmılldır) qalıqları, Huseyn-Kuh |
| + | (Huseyn d.) d.-nın ətəyində Nəqiti- |
| + | Rustəm nekropolu SOpəmbnilar dəvr |
| + | nun 4 qaya sərdabası, e.ə. 521—405, |
| + | Kə"bəyi-Zərdutit mə”bədi), Sasanilə |
| + | dəvrunə aid relyeflər və qaya mehrab- |
| + | ları, e.ə. 9-ci minilliyə aid məskən |
| + | qalıqları və s. yerlətir. Q.-C-dən |
| + | Əhəməni pahlarına aid kitabələr və |
| + | Elam dilində yazılı gil ləvhələr də |
| + | tapılmısldır. |
| + | Əd. Dhvıakonov M. M., Ocerk is" |
| + | torii Drevneqo İrana, M., 1961, U i l- |
| + | ber D., Persepolh, per. s anql., M., 1977, |
| + | |
| + | |
| + | TƏHVİLVERMƏ QİYMƏTİ |
| + | Satınalma qiyməti, |
| + | |
| + | |
| + | bax |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | |
| + | |
| + | TƏHQİQAT—cinayəti istintaq etmə |
| + | formalarından biri. CCPH-nə amarnı- |
| + | dakı T.-lar fərqləndirilir: 1) ibti. |
| + | dai istintaq aparılması məcburi olan |
| + | iplər uzrə T.: 2) ibtidai istintaq apa- |
| + | rılması məcburi olmayan ipylər uzrə |
| + | T. Birinci halda T. yalnız cinayət |
| + | ini bailama və cinayətin izlərinin |
| + | muəyyən edilməsi və məhkəmləndiril- |
| + | məsi ucun tə”xirəsalınmaz istintaq |
| + | hərəkətləri (muçayinə, axtarın, gətur- |
| + | MƏ, ipəxsi muayinə, iqubhə edilən ppəxs- |
| + | ləri tutma, zərər cəkmipq pqəxsləri |
| + | və iaHhHidləri dindirmə) aparmaqdan |
| + | ibarətdir. Bu hərəkətləri yerinə yez |
| + | tirdikdən sonra T. orqanı ipi mus- |
| + | təntiqə verməlidir. İkinci Halda T, |
| + | cinayətin tam istintaqından ibarətdir. |
| + | SSRİ-də T.-ı milis orqanları, hərbi |
| + | hissələrin, birlətimələrin komandir- |
| + | ləri və Hərbi idarələrin rəisləri, |
| + | devlət təhlukəsizliyi orqanları, is- |
| + | lah-əmək idarələrinin rəisləri, dəv:- |
| + | lət yanqından mӱhafizə nəzarəti orqan- |
| + | ları, sərhəd muhafizəsi orqanları |
| + | və s. (bax məs., Azərb.SSR Cinayət-Pro. |
| + | sessual Məcəlləsi, m. 113) aparırlar, |
| + | TƏHQİR — sovet cinayət huququnda |
| + | təxsiyyəqin iqərəf və ləyaqətini qəs- |
| + | dən alcaltma. Hərəkətlə, səzlə, yazı |
| + | vasitəsilə, jestlə yetirilə bilər. T. |
| + | 1 ilədək muddətə islah itləri və ya |
| + | 30 manatadək cərimə, yaxud ictimai |
| + | məzəmmətlə cəzalandırılır): cap yolu |
| + | ilə və b. usulla yayılan əsərdə T. etmə |
| + | 1 ilədək mӱddətə azadlıqdan məhrum |
| + | etmə və ya həmin muddətə islah iplə" |
| + | ri, yaxud 100 manatadək cərimə ilə |
| + | cəzalandırılır. |
| + | |
| + | Sovet cinayət qanunvericiliyi ha- |
| + | kimiyyət nӱmayəndəsini və ya ictimaiy- |
| + | yətin numayəndəsini, habelə milis |
| + | iicisini və ya xalq drujinacısını |
| + | T. etməyə gerə daha ciddi məs”uliyyət |
| + | |
| + | |
| + | muəyyən etmipdir (bax məs., Azərb. |
| + | ə o Məcəlləsi, M. 190, |
| + | |
| + | |
| + | TƏhKH/Ə (əp. 4 — nüHblM3, nəql |
| + | etmə)—epik əsərin, surətlərin va- |
| + | sitəsiz nitti istisna edilməklə, tam |
| + | mətni, mӱəllif nitqi. T., ədəbi nəv |
| + | kimi, nəsri ipe”r və dramaturgiyadan |
| + | fərqləndirən əsas əlamətdir. T. tər |
| + | zi yazıcının fərdi dil və uslubu- |
| + | nun tərkib hissəsidir. Gərgəmli ya- |
| + | zıcıların bənzərsiz, asanlıqla ta |
| + | nınan Q. tərzi olur. Aydınlıq, yır- |
| + | camlıq, dəqiqlik və təbiilik T.-nin |
| + | əsas tələbləridir. Birinci ipəxsin |
| + | (qəhrəmanın) dilindən nəql olunan |
| + | əsərlərdə muəllif T.-si, ipərti olaraq, |
| + | surətdə in nitqi kimi fərdiləpir. |
| + | TƏHKİMLİ, təhkimli kənd" |
| + | l i—mulkədardan :pəxsən asılı və |
| + | pay torpaqına barlı kəndli (bax TƏəh- |
| + | kimcilik huququ, Feodalizm). |
| + | |
| + | TƏHKİMCİLİK—təhkimcilik huqu" |
| + | qunun hekmranlıqınq əsaslanan təsər" |
| + | rufat sistemi. Dunyanın bir cox 8/1" |
| + | kəsində məvcud olmutdur (bax Feod8* |
| + | |
| + | |
| + | lizm). |
| + | |
| + | tən Kimcilik hYTYTY — deona/ |
| + | devlətində kəndlinin feodaldan ası- |
| + | lılıqını muəyyən edən huquq normala" |
| + | rı sistemi:y feodalizmdə kəndlilərin |
| + | əsas istismar forması. T.H. quldar- |
| + | lıq, onun olmadırı yerlərdə isə (məsə |
| + | pərqi slavyanlarda) ibtidai icma QU” |
| + | ruluplunun daqıldıqı devrdə meydana |
| + | gələrək iki batlıca istiqamətdə tə” |
| + | pəkkul tapırdı: quldarların əə |
| + | uzərində tam mulğiyyətinin məhdud" |
| + | lamtması və azad icma uzvlərinin fed |
| + | |
| + | |
| + | TƏHMASİB |
| + | |
| + | |
| + | 267 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dal"*asılı kəndlilərə cevrilməsi, |
| + | V. İ. Lenin yazmılpdır: cTəhkimci- |
| + | lik huququnun əsas əlaməti ondan iba- |
| + | rət idi ki, kəndlilər... torpaqa təh- |
| + | kim edilmiy sayılırdılar,—tahkim- |
| + | cilik huququ anlayılının azu də bu- |
| + | radan meydana gəlmipdirg (Əsər. tam |
| + | kulliyyatı, c. 39, səh. 82). |
| + | |
| + | T.H. Mərkəzi və |Pərqi Avropada |
| + | V— 14 əsrlərdə bərqərar olmut,u, 16—18 |
| + | əsrlərdə tamamilə aradan cıxmıtdır. |
| + | PTərqi slavyanlarda Kiyev Rus dəvləti |
| + | zamanında yaranmaqa baqilamısdı. |
| + | İlk təhkimlilər xoloplar idi. 1649 |
| + | il kilsə qanunları Rusiyada təhkim- |
| + | ciliyi huquqi cəhətdən qəti təsdiq et- |
| + | di. Dvoryanlara cox genipq torpaq sa- |
| + | hələri paylanır, iri feodalların |
| + | mulkləri sur ətlə artırdı. 17 əsrin |
| + | axırlarına yaxın vergi verən kənd- |
| + | lilərin 9096 -ə qədəri təhkimli idi. |
| + | Rusiyada T.H. 18 əsrin 2-ci yarısında |
| + | ən eybəcər ppəkil almıqildı və € KƏNƏ- |
| + | likdən hec bir cəhətdən fərqlənmir- |
| + | dig (yenə orada, səh. 77). Qəhkimli |
| + | kəndlilərin satılıb alınmasında hec |
| + | bir məhdudiyyət yox idi. Feodal yal- |
| + | nız təhkimlisini əldurdukdə məs”u- |
| + | liyyət dalıyırdı. Amansız istismar, |
| + | mӱlkədarların hədsiz əzbaınalıqı |
| + | sinfi mubarizəni kəskinlətdirirdi |
| + | |
| + | Bolotnikovun, Razinin, Bulavinin, |
| + | uqacovun cılıqı ilə usyanlar). |
| + | T.H. Rusiyada məhsuldar quvvələrin |
| + | inkitpafı yolunda baplıca maneə idi. |
| + | 18 ərk sonu— 19 əsrin 1-ci yarısın- |
| + | nə .h.--nun behranı kəskinləəydi. |
| + | Kapitalist munasibətlərinin inkiiYa- |
| + | fı, sinfi mubarizənin kəskinlətməsi |
| + | u4apHaMH T.h.-Hy ləev etməyə məcbur |
| + | etdi |bax Kəndli islahatı (1861). |
| + | Bununla belə, Q.H.-nun qalıqları Bə- |
| + | yuk Oktyabr sosialist inqilabınadək |
| + | davam etmitdir. |
| + | |
| + | 1Pərq əlkələrinin coxunda T.H. |
| + | olmamısdır. |
| + | |
| + | Elxani hekmdarı Qazan xanın 1303 |
| + | ildə verdiyi fərmana gərə Elxanilər |
| + | devlətində, o cӱmlədən Azərb.-da kənd- |
| + | lilər rəsmi iqəkildə torpaqa təhkim |
| + | edilmi:i, onların bir yerdən baiqa |
| + | yerə gecməsi qadaqan olunmuitdu. Tər |
| + | rar sahibləri qacqın kəndliləri . |
| + | il muddətində məcbur surətdə geri qa y- |
| + | tara vala alır. Onları gizlətmək |
| + | olmazdı. Eyni zamanda fərmanda gəs- |
| + | tərilirdi ki, sahibkar rəiyyətə və |
| + | qulu kimi baxmamalıdır, onu əldurə, |
| + | əmlakını alıb iəxsən feodal ucun |
| + | ipləməyə məcbur edə bilməz. Sonra- |
| + | kı devrlərdə Azərb.-da təhkimcilik |
| + | olmamhipdır. |
| + | |
| + | Əd.z Lenin V. İ., Əsərləri (bax |
| + | Mə”"lumat cildi, H. 1, cəh. 610—612), A n u- |
| + | vade A, A.,, Sopialıno-əkonomiceskai |
| + | i politiceskali ilərin Azerbandjana |
| + | XIII—XIX vv., B., 1956, Zavonckov- |
| + | skib P. A., Otmena krepostnoqo prava |
| + | v Rossii, 3 izd., M., 1968, KorepkiVv |
| + | V. İ., Formirovanie krepostnoqo prava |
| + | i pervan krestvinskan vohna v Rossii, M., |
| + | 1975, Pevcenko M. M., İstoril kreə, |
| + | postnoqo prava v Rossii, Voronej, 1981, |
| + | TƏHLİL VƏ TƏRKİB—bax Analiz |
| + | və sintez. | | |
| + | TƏHLUKƏSİZLİK TEXNİKASI— |
| + | əmək mӱhafizəsi bəlmələrindən biri, |
| + | zərərli (təhlӱkəli) istehsal amillə- |
| + | rinin mpləyənlərə təsirinin qariı- |
| + | sını almaq ucun təigilati və texni- |
| + | ki tədbir və vasitələr sistemi. Tat. |
| + | uzrə tədbirlər, onun texniki vasitə- |
| + | lərinin yaradılması və tətbiqi mçəy- |
| + | yən olunmuti qaydada təsdiq edilən nor- |
| + | |
| + | |
| + | mativ sənədlər—standartlar, qayda- |
| + | ə) normalar, təqlimatlar əsasında |
| + | həyata kecirilir. T.t.-nın tə 1k i- |
| + | lati tədbirlərinə aiları- |
| + | dakılar daxildir: ipləyənlərə təhlu- |
| + | kəsiz və zərərsiz ipt metodları və |
| + | usullarının eyrədilməsi və bunlara |
| + | dair təqlimat verilməsiz istehsalat |
| + | sanitariyası və əmək gigiyenası nor- |
| + | maları əsasında tətbiq olunan muha- |
| + | fizə vasitələrindən istifadə etməyin |
| + | əyrədilməsi, aqır ilər icra etdikdə |
| + | və zərərli ii ipəraitində itplədikdə |
| + | əmək və istirahət normalarının i1- |
| + | lənib hazırlanması və tətbiqi. SSRİ- |
| + | də əmək təhlukəsizliyi standartları |
| + | sistemi qӱvvədədir. |
| + | |
| + | T.q-nın texniki tədbir- |
| + | lərimçəyyən norma və qaydalara əsas- |
| + | lanır. Məs., qabarit-sahə normala- |
| + | rında əlverimtli və təhlukəsiz əmək |
| + | iəraiti ucun zəruri olan sahə və |
| + | həcmlər nəzərdə tutulur, parametrik |
| + | normalarda avadanlıqın istismar pa- |
| + | rameqrləri məhdudlaidırılır, kons- |
| + | truktiv-hesablama normalarında opti- |
| + | mal eneynəp, keyfiyyət və hesablama |
| + | metodikası muəyyən edilir. Əsas tex- |
| + | niki tadbirlərdən biri də insanın |
| + | psixi, anatomik, fizioloji xususiy- |
| + | yətlərini nəzərə alan konstruktiv mu- |
| + | |
| + | afizə tədbirləridir (məs., mappının |
| + | idarəetmə orqanı rahat zonadan kəna- |
| + | ra cıxmamalı, elementləri gəzu qa- |
| + | matpdırmamalı, toz və digər sıcran- |
| + | |
| + | |
| + | tıları olmamalıdır). Zərərli tə sir-. |
| + | |
| + | |
| + | lərdən qorunmaq ucun ən cox yayıl- |
| + | mı ehtiyat tədbiri sipərlərin qu- |
| + | rulmasıdır. Bunlardan əlavə, elek- |
| + | tron qurquları, fotoelementlər, avto- |
| + | matik inləyən qoruyucu qurulupllar |
| + | və s.-dən də geniii istifadə olunur. |
| + | Təhlӱkəli iplərin icrasında məsafə- |
| + | lən idarəetmə xususilə effektlidir. |
| + | SSRİ-də və digər sosialist əlkələ- |
| + | ində T.t. vasitələrinin tətbiqi ucun |
| + | ər il xeyli maddi vəsait ayrılır. |
| + | Kapitalist əlkələrində T.t. uzrə qay- |
| + | dalar, adətən, firmalar, yaxud ayrı- |
| + | ayrı sahələr cərcivəsində məhdudlaii- |
| + | |
| + | |
| + | dırılır. |
| + | |
| + | TƏHLUKƏSİZLİK MYURASI —bax |
| + | Birləmmii. Millətlər Təikilatı- |
| + | nın Təhlӱkəsizlik Pӱurası. |
| + | TƏHMASİB | (3.Z.1513 — 14.5.1576, |
| + | Qəzvin: Ərdəbildə dəfn olunmupdur) |
| + | --Səfəvi hekmdarı |1524—76), 1 1Pah |
| + | İsmayılın oqlu. On yapında mah |
| + | eqlan edilən 1 T. Hakimiyyət uqrunda |
| + | mubarizə aparan qızı lbai tayfa əmir- |
| + | lərinin əlində oyuncaqa cevrilmiiy1- |
| + | di. İllər gecdikcə əmirlərin muqa- |
| + | vimətini qıran 1 T. sonralar mərkə- |
| + | zi hakimiyyəti xeyli mehkəmlədə bil- |
| + | di. 1 T.-in devrundə PTirvaniahlar |
| + | dəvlətinə (1538), PQəki hakimliyinə |
| + | (1551) son qoyuldu və onların ərazi- |
| + | ləri Azərb. Səfəvilər devlətinə bir- |
| + | ləpdirildi. 1544 ildə Beyuk Mool |
| + | Həkmdarı Humayunun yenidən haki- |
| + | miyyəti ələ gecirməsinə yardım edən |
| + | 1 T. Qəndəhar əyalətini də Səfəvilər |
| + | dəvlətinə birlətdirli. 1 Q.-in dəv- |
| + | rundə uzun muddət (1534—55) Osman- |
| + | lı imperiyası (bax Səfəvi—Osman- |
| + | lı muharibələri) zə Xorasanda əz- |
| + | bək xanları ilə muharibələr aparıl- |
| + | mıtpidır. Savadlı itəxs olan Q T. bə- |
| + | dii yaradıcılıq və xəttatlıqla da |
| + | məpqul olmuiy, tarixə dair təzkirə |
| + | (41Pah Təhmasibin təzknrəsiə) yazmın, |
| + | elm və mədəniyyət xadimlərini Hima- |
| + | yə etməni, zəmanəsinin ən məpyhur rəs- |
| + | |
| + | |
| + | sam, xəttat, nəqqatt və 6.-nı Təbrizdə- |
| + | ki 41Pah kitabxanasızjna toplamıpq, |
| + | Azərb. mədəniyyəqinin inkitafına ca- |
| + | lıpmhpidır. 1 T. əlkənin iqtisadi |
| + | həyatını, ticarət və sənətkarlıRrı |
| + | dircəltmək ucun bir sıra islahat |
| + | lar kecirmiidi (məs., 1565 ildə t4m- |
| + | qa vergisini ZƏFB etmiiy və s.). |
| + | |
| + | Əd:. Əfendiev O. A., Azerbavğ- |
| + | |
| + | |
| + | djanskoe qosudarstvo Sefevidov v XUT |
| + | v., B., 1981, |
| + | |
| + | |
| + | TƏHMASİB |1–-Səfəvi həkmdarı |
| + | 1722—32|, pah Sultan Huseynin oRrlu. |
| + | fqanların İsfahana hucumu zamanı |
| + | |
| + | (1722) atası hakimiyyətdən məcburi əl |
| + | cəkdikdə Astrabad hakimi Fətəli xan |
| + | Qacarın yanına qacmıiy və ilah e”lan |
| + | edilmindi. Onun dəvrundə Xəzərin |
| + | ıı. sahillərini Rusiya, Pimal-Qərbi |
| + | İran, Kurdustan və Azərb.-ı isə Os- |
| + | manlılar ələ kecirdi. 1726 ildə Məii- |
| + | Hədə hərbi səfər zamanı Nadir xan |
| + | O fiarla (bax Nadir iqah) yaxınla- |
| + | ian P T. sonralar onu butun Hərbi |
| + | qӱvvələrin komandanı e”lan etdi. Na- |
| + | dirin batcılıqı ilə əfqanlar əlkə- |
| + | dən qovuldu. Osmanlıların və Rusiya- |
| + | nın tutduqu torpaqlar geri qaytarıl- |
| + | dı. Faktiki olaraq butun hakimiyyəti |
| + | ələ kecirən Nadir xan P T.-i taxtdan |
| + | saldı və da kərpə oqlunu İP1 Abbas |
| + | adı ilə iyah elan etdi. |
| + | |
| + | TƏ HMASİB Məmmədhӱseyn Abbasqulu |
| + | |
| + | oqlu (12.4.1907, Naxcıvan—5.10.1982, |
| + | |
| + | Bakı)— Azərb. sovet ədəbiyyatiqunası, |
| + | |
| + | folkloriqunas, dramaturq. Filologiya |
| + | |
| + | e.d. (1965), prof. (1969). 1944 ildən |
| + | |
| + | Sov.İKP tu, Azərb.SSR EA Nizami |
| + | |
| + | ad. Ədəbiyyat İn-tunun folklor :p8bə- |
| + | |
| + | sinin mudiri idi (1945 ildən). T. |
| + | |
| + | Azərb. sovet folklorpqunaslıqının |
| + | |
| + | əsasını qoyanlardandır. Uzun muddət |
| + | |
| + | ali məktəblərdə dərs demii, ali mək- |
| + | təblər ucun 4Pifahi xalq ədəbiyyatı |
| + | kursut uzrə ilk tədris vəsaitinin tər- |
| + | tibcilərindən olmutdur. c“Kitabi-Də- |
| + | nə Topryas, “Koroqluk eposlarının, |
| + | pifahi xalq ədəbiyyatı abidələrinin |
| + | |
| + | —dastanların, naqılların, Molla |
| + | |
| + | Nəsrəddin lətifələrinin toplanması, |
| + | |
| + | HƏHIPH və tədqiqində, pedaqoji və elmi |
| + | |
| + | kadrlar hazırlanmasında muhum xid- |
| + | |
| + | məti var. “Aslan yataqız, “Cicəklanən |
| + | arzuları, “Gulən gezlərə, cRubailər |
| + | aləmində (Məhsəti Gəncəviyə həsr |
| + | olunmutidur) və s. pyeslərin muəlli- |
| + | fidir. Ssenariləri əsasında Bir |
| + | qalanın sirri (4“Cicəkli daqrə pyesi |
| + | əsasında), “Onu baqıplamaq olarmı? |
| + | |
| + | (eBahaps pyesi əsasında, hər ikisi |
| + | 1960) filmləri cəkilmiiidir. |
| + | |
| + | Əsərləri: UP əsrə qədər Azər- |
| + | baycan pifahi talq ədəbiyyatı, cAzər- |
| + | baycan ədəbiyyatı tarixiz kitabında,C. |
| + | |
| + | 1, B., 1960: Dədə Qorqud boyları haqqın- |
| + | |
| + | da, FAzərbaycan pifahi xalq ədəbiyyatı- |
| + | |
| + | na dair tədqiqlərə, kitab 1—2, B., 1961— |
| + | |
| + | 66: Azərbaycan xalq dastanları (orta əsr- |
| + | |
| + | lər), B., 1972. |
| + | |
| + | TƏHMASİB Rza Abbasq araş (20.4. |
| + | |
| + | 1894, Naxcıvan—14.2. 19 , Bakı)— |
| + | |
| + | Azərb. sovet aktyoru, rejissoru, pe- |
| + | |
| + | daqoq. bana əməkdar incəsənət |
| + | |
| + | xadimi (1946). Azərb.SSR xalq ar- |
| + | tisti (1964). SSRİ Devlət mukafatı |
| + | laureatı (1946), 1949 ildən Sov. İKİ |
| + | or Umumittifaq Kinematoqrafiya |
| + | 1n-tunun rej.-luq fakultəsini bi- |
| + | tirmiidir (1937). Səhnə fəaliyyə- |
| + | |
| + | |
| + | tinə 1910 ildə Tiflisdə € MycəsMaH |
| + | |
| + | |
| + | Artistləri İttifaqıənın teatr TrRuPp- |
| + | pasında batlamhıpdır. İnqilabadəg |
| + | Tiflis, Yerevan, Naxcıvan teatrla- |
| + | |
| + | |
| + | 268 |
| + | |
| + | |
| + | TƏHRİF |
| + | |
| + | |
| + | rında aktyorluq və |
| + | lu etmindir. |
| + | -in səhnə yaradı- |
| + | cılıqı, əsasən, M. |
| + | Əzizbəyov ad. Azərb. |
| + | Dəvlət Dram Teat- |
| + | rı ilə qlıdır. |
| + | O, burada aktyor |
| + | vərej. (1920 ildən), |
| + | direktor və bədii |
| + | rəhbər (1922 — 24, |
| + | 1937 —38, 1953—59) |
| + | FITVTƏMHI, teatrda |
| + | sosialist realizmi | |
| + | ən”ənələrinin məhkəmləndirilməsinə |
| + | calıqamınldır. Q.-in Yaratdıqı İs- |
| + | gəndər (“Əlulərə, C. Məmmədquluza- |
| + | də), blis və Arif, İlleix Sən”- |
| + | an, Knyaz (“İblisə, 4“PYeyx Sən”anz, |
| + | 4Knyazə, H. Cavid), Qacar (“Aqa Mə- |
| + | Həmmədiyah Qacarı, Ə. B. Haqverdiyev), |
| + | Suleyman (“Həyatəı, M. İbrahimov), |
| + | Kopkin (“Lyubov Yarovayaə, K. Tren- |
| + | yov), Strijin (4“Eskadranın məhvi, |
| + | A. Korneycuk), Karl Moor (“Qacaq- |
| + | ları, F. Piller) kimi obrazlar sə- |
| + | nətkarlıq, yaradıcılıq axtarımları |
| + | baxımından diqqəti cəlb edir. T.-in |
| + | iste”dadının puxtələtməsində C. Cab- |
| + | barlı dramaturgiyası muhum rol oy- |
| + | namhıpipdır: o, Aydın, Elxan, Balaiq, |
| + | Hacı Əhməd, İmamyar, general-quber- |
| + | HaTop (€ A İnbiH 9, 4“Odgəliniə, “Sevilə, |
| + | “€ AnMacə, € lamıapə, € 1903-uH HzAƏ?) pozn- |
| + | larının ən yaxpı ifacılarından |
| + | olmutpdur. T. eyni zamanda gərkəmli |
| + | teatr və kino rej,-u kimi də tanın- |
| + | |
| + | |
| + | R. A. T Ə h- |
| + | masib |
| + | knyaz |
| + | (4“Knyazə, |
| + | H. Cavid) |
| + | rolunda. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | b SM | |
| + | mıpdır. C, Məmmədquluzadənin “Əlu- |
| + | |
| + | |
| + | lərgk komediyası onun İLK mustəqil |
| + | rej.-luq ipidir (1915, Naxcıvan). |
| + | Sonralar T. Azərb, Devlət Dram Te- |
| + | atrında c“PTeyx Sən”anə (1931, H. Ca- |
| + | vid), “Sevilə (1934, C. Cabbarlı), |
| + | cƏzgə upaqız (1936, V, PTkvarkin), |
| + | cMadridg (1938, M. İbrahimov), “Və- |
| + | faə (1943, Rəsul Rza), “Hacı Qara |
| + | (1958, M. F. Axundov) və s. tamaa- |
| + | lara maraqlı quruluplar vermitdir. |
| + | T., həmcinin “Ordenli Azərbaycanı |
| + | (1937) sənədli filminin, “Səbuhi |
| + | (1943, A. Bek-Nazarovla birgə), cAR- |
| + | pın mal alan (1945, N, Letqpenko |
| + | ilə birgə), cBakının ipıqlarık |
| + | (1950, A. Zarxi və İ, Xeyfitslə 0 |
| + | gə), “Mahnı belə yaranırg (1959, M, |
| + | Mikayılovla birgə), “Onu baqıtla- |
| + | maq olarmı? g (1960) bədii filmləri- |
| + | nin rej. olmuil, “Fətəli xanı (1947), |
| + | cQanun naminəz.j (1969, S. Rəhimovun |
| + | aMehman povestinin motivləri uzrə) |
| + | və s. filmlərdə cəkilmitdir. K. Sta- |
| + | nislavskinin 4“*İncəsənətdə mənim həya- |
| + | tımə, A. Ostrovskinin cGunahsız mu- |
| + | qəssirlərə, D. Furmanovun cCapayevə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | əsərlərini Azərb, dilinə tərcumə et- |
| + | mipdir. T. Bakı Teatr Texnikumun- |
| + | da, 1946 ildən isə M. A. Əliyev ad. |
| + | Azərb, Dəvlət İncəsənət İn-tunda pe- |
| + | daqoji fəaliyyət gestərmiidir (1947 |
| + | ildən prof.). 3 4PQərəf nipanı or- |
| + | deni və medallarla təltif edilmii- |
| + | dir. |
| + | |
| + | Əd: Məmmədov C,, Rza Təhmasib, |
| + | B., 1966. |
| + | |
| + | |
| + | TƏHRİF (texnikada)—cıxı |
| + | siqnalının formasının (spektrinin) |
| + | girip siqnalının formasından (spek- |
| + | trindən) fərqlənməsi. Radioveriliil |
| + | və rabitə kanalları, səsyazma sistem- |
| + | ləri vasitəsilə danhilıq və Ya musiqi |
| + | verildikdə təbii və təkrar səslənmə |
| + | arasında oxmparlıqın pozulması sə- |
| + | sin T.-i adlanır. Radio, telefon, te- |
| + | leqraf aparatlarının və s. mӱkəmməl |
| + | olmaması və radiodalqaların Yayıl- |
| + | dıqı muhitin, həmcinin maneələrin |
| + | tə”siri nəticəsində T,-lər yaranır. |
| + | TƏHSİL—sistemlətidirilmii bilik, |
| + | bacarıq və vərdiqlərin mənimsənil- |
| + | məsi prosesi və nəticəsi. T. muxtəlif |
| + | tədris muəssisələri sistemində veri- |
| + | lən tə”limdir, İnsanın Həyata və əmək |
| + | fəaliyyətinə hazırlanmasının xarak- |
| + | terini umumi, pepə və ixtisas Q.-i |
| + | muəyyən edir (bax Ali təhsil, Orta |
| + | təhsil, Umumi təhsil, Texniki peiə |
| + | təhsili, Politexnik təhsil). |
| + | SSRİ-də T. umumxalq itidir. So- |
| + | vet T. sistemi hərtərəfli inkipaf |
| + | etmitl, kommunizmin fəal və iquurlu |
| + | qurucularını yetipdirmək məqsədi da- |
| + | ipıyır. SSRİ-də T. Hamı ucun muyəs- |
| + | sərdir, tədris mӱəssisələri dəvlətin |
| + | ixtiyarındadır. T.-in butun dərəcələ- |
| + | ri hər xalqın əz ana dilindədir və |
| + | pulsuzdur. T.-in demokratizmi və butun |
| + | millətlərin (həmcinin kipilərlə qa- |
| + | dınların) T, huququnun bərabərliyi, |
| + | T.-in dӱnyəvi və tərbiyəvi xarakteri, |
| + | getdikcə təkmillənməsi, həyatla məh- |
| + | kəm əlaqəsi və ideya istiqaməti onun |
| + | burjua T. sistemindən styiluy unu bir |
| + | kaha gostərir. Sov, İKP MK iyun |
| + | (1983) plenumunun gəstəritlərinə Uy. |
| + | qun olaraq Sov, İKP MK aprel (1984) |
| + | plenumunda, SSRİ Ali Sovetinin (on |
| + | birinci carırın) Birinci sessiya- |
| + | sında (1984) qəbul edilmiii cu mum- |
| + | təhsil və pepyə məktəbi islahatının |
| + | əsas istiqamətləri haqqındag və mək- |
| + | təb islahatı ilə əlaqədar digər mu- |
| + | vafiq konkret qərarlar təhsil itpini |
| + | inkipaf etmiiy sosializm cəmiyyəti- |
| + | nin iqəraitinə və tələbatına Muvasi |
| + | olaraq yenidən qurmaq vəzifəsini hə- |
| + | yata kecirməyi qariyıya qoymutidur. |
| + | Azərb. KP MK-nın 1984-cu il may |
| + | plenumunda respublikada məktəb isla- |
| + | hatının həyata gecirilməsinin kon- |
| + | kret yolları muӱəyyənləipdirilmitdir. |
| + | TƏHTANİ Qutbəddin Əbu Abdulla |
| + | Məhəmməd ibn Məhəmməd Razi— |
| + | bax Razi Qutbəddin. |
| + | TƏMABY3—BMT Nizamnaməsinə zidd |
| + | olaraq bir dəvlətin (bir qrup dəvlə- |
| + | tin) digər dəvlətin, yaxud xalqın |
| + | (millətin) suvereniteti, ərazi butev- |
| + | luyu, siyasi mӱstəqilliyi əleyhinə si- |
| + | lahlı quvvə tətbiq etməsi. Ən təhlu- |
| + | kəli T. forması silahlı (birbata) |
| + | T.-dur. Silahlı T. muasir beynəlxalq |
| + | huquqda ən aqır beynəlxalq cinayət— |
| + | a A və bəpəriyyətin təhlukəsizliyi- |
| + | nə qariı cinayət hesab edilir. Dolayı, |
| + | iqtisadi və ideoloji T. anlayını da |
| + | məvcuddur. Muasir beynəlxalq huquq |
| + | |
| + | |
| + | T.-ə gərə huquqi məs”uliyyəti nəzərdə |
| + | tutur. Sulhə qaritı cinayət tərətmit |
| + | dəvlət siyasi və maddi məsuliyyət, |
| + | fiziki iyəxslər isə fərdi cinayət |
| + | məsuliyyəti dalıyır. Siyasi məs? |
| + | uliyyət həm fərdi, həm də kollqktiv |
| + | tədbirlərdən ibarət ola bilər. Zə- |
| + | rər cəkmii əleyhdar devlət barəsində |
| + | fərdi olaraq repressaliyalara və re- |
| + | torsiyaya əl ata bilər. Kollektiv təd- |
| + | birlər isə təcavuzkar dəvlətin suve- |
| + | renitetini muxtəlif sahələrdə mӱvəq- |
| + | qəti olaraq məhdudlatdırmaqdan və |
| + | onu tam, yaxud qismən hərbi iqtidar- |
| + | dan salmaqdan, devlət və ictimai qu- |
| + | rulutqun demokratiklətdirilməsindən |
| + | və s. ibarət ola bilər. Təcavuzkar |
| + | dəvlətin maddi məsuliyyəti |
| + | restitusiya, yaxud təzminatdan iba- |
| + | rətdir. Fərdi cinayətməs” |
| + | uliyyəti Q.-un planlaidırılma- |
| + | sı, hazırlanması, baplanması yaxud |
| + | həyata kecirilməsində təqsiri olan |
| + | iəxslərin, həmcinin T.-un geditpində |
| + | muharibə qanunları və adətlərinə |
| + | qaripı cinayətlər və insanlıra qariı |
| + | cinayətlər tərətmi:i ipəxslərin (bax |
| + | hərbi canilər) cinayət məs”uliyyətini |
| + | nəzərdə tutur. |
| + | ovet dəvləti tarixdə ilk dəfə |
| + | olaraq V. İ. Leninin SulhL haqqında |
| + | Dekretində təcavuzkar mӱharibəni bə- |
| + | iləriyyətə qariı ən arqır cinayət, onun |
| + | qarpısının alınması uqrunda muba- |
| + | rizəni isə əzunun xarici siyasətinin |
| + | əsas məqsədi elan etmiidir. SSRİ- |
| + | nin İran, Əfqanıstan, Turkiyə ilə |
| + | 1921 ildə baqladıqı muqavilələr TƏ- |
| + | cavuzkar mӱharibələri qadaqan etmək |
| + | ideyasını əks etdirən ilk ikitərəf- |
| + | li beynəlxalq aktlar olmusdur. T.-ya |
| + | qadaqan edilməsi və ona gərə məs”uliy- |
| + | yət prinsipi xususilə İkinci dunya |
| + | muharibəsindən sonra umumtanınmıil |
| + | prinsipə cevrilmipdir ki, bu da BMT |
| + | izamnaməsində, Nurnberq və Tokio |
| + | beynəlxalq hərbi tribunallarının |
| + | nizamnaməsində əz əksini tapmındır. |
| + | Muharibədən sonra imperializm bir |
| + | sıra təcavuzkar hərbi blok yaratmıpq- |
| + | dır və Q.-ə tez-tez əl atır. Məs., |
| + | ABP-ın Koreya və Vyetnamda T.-u, |
| + | Amerika hərbcilərinin Latın Ameri- |
| + | kasının bir sıra əlkəsinə (məs., Qre- |
| + | nadaya) mӱdaxiləsi, B. Britaniya, |
| + | Fransa və İsrailin Misirə, İsrai- |
| + | lin ərəb əlkələrinə, CAR-ın Anqola |
| + | və Mozambikə qarpı T.-u buna misal- |
| + | dır. SSRİ hələ 1933 ildə London |
| + | tərksilah konfransında, sonra isə |
| + | BMT-də andayınlının tə/rifini |
| + | MuӱəYYƏN etmək təpəbbusunu irəli sur- |
| + | mulidu. BMT Baqi Məclisinin XX1 |
| + | sessiyasında (1974) T, anlayılının |
| + | təqrifi verilmiiy Qətnamə qəbul edil- |
| + | midir) burada T. anlayıtpının əsas |
| + | meqyyaoı, T. kimi pərh olunan əməllə- |
| + | in təxmini siyahısı da verilmii), |
| + | |.-qun beynəlxalq cinayət kimi xarak- |
| + | teristikası və ona gərə məs”uliyyət |
| + | prinsipi təsbit edilmitdir. T. anla- |
| + | yhppının tərifi birincilik prinsi- |
| + | pinə (birinci olaraq silahlı quvvə- |
| + | dən rün nə etmiii dəvlət təcavuzkar |
| + | sayılır) və BMT Təhlukəsizlik PLu- |
| + | rasının hər konkret T. aktının təq- |
| + | sirkarını apikar etmək haqqında TƏ" |
| + | rarına əsaslanır. SSRİ və digər s0- |
| + | sialist əlkələrinin mӱxtəlif siyasi |
| + | sistemli devlətlərin Oinc yanaiqı Y6- |
| + | iiamaq prinsipinin həyata keçirilmə” |
| + | sinə, tərksilah və beynəlxalq gərgin- |
| + | liyin zəifləməsinə yenəldilmiin sulV- |
| + | |
| + | |
| + | TƏYİVİQAT |
| + | |
| + | |
| + | 269 |
| + | |
| + | |
| + | sevər siyasəti T.-un aradan qaldı- |
| + | rılması uqrunda mubarizədə ti |
| + | əhəmiyyət kəsb edir. Sov.İKP-nin 24- |
| + | cu qurultayında qəbul edilmiil, 25— |
| + | 26-cı qur ltaylarında genitləndi- |
| + | rilmitl S.ӱlh proqramı, SSRİ-nin |
| + | təpəbbusu ilə baqlanmınpq bir sıra |
| + | beynəlxalq mӱqavilələr, Avropada təh- |
| + | "YKƏCHƏnHK və əməkdatlıra dair mu- |
| + | pavirənin Yekun aktı (1975), Avro- |
| + | panın kommunist və fəhlə partiyala- |
| + | rının Konfransının (1976) sənədlə- |
| + | ri, Varpava Muqaviləsi Təpkilatı |
| + | iptirakcısı olan əlkələrin sulh tə- |
| + | iəbbusləri, sulh tərəfdarları hərə- |
| + | gatı T,-un aradan qaldırılmasına |
| + | xidmət edir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Əsgərov Ə., Beynəlxalq “ |
| + | ryr, B., tə Hr "3 eHk ət Və Ki |
| + | tapenko D. D., Mejdunarodnoe pravo, |
| + | M., 78, Karpep m Tal Tao |
| + | nil mejdunarodnoqo xaraktera, M., 1979) |
| + | Sbornik mejdunarodnıx doqovorov SSSR, |
| + | M., 1982, Xorev V. A., NATO—orudie |
| + | aqressii, M., 1984, |
| + | |
| + | CTƏCƏDDUDƏə (4 :.-= ək—4Yenilikə)— |
| + | leqal qəzet, Azərbaycan Demokrat Par- |
| + | tiyasının orqanı idi. Təbrizdə |
| + | Azərb. və fars dillərində nəitr edil- |
| + | mip, ilk nəmrəsi 1917 il mayın 16- |
| + | da, son— 202-ci nəmrəsi 1920 il sent- |
| + | yabrın 14-də cıxmın, nəpri muntə- |
| + | zəm olmamıddır. Redaktorları Ə. |
| + | Fiyuzat (1—57 nəmrələr), Q. Rəf”ət |
| + | (58—86 nəmrələr), M. Ə. Əl”əvi (87— |
| + | 136 nemrələr), PT. M. Xiyabani (137— |
| + | 202 nemrələr) olmuptlar. Qəzet İran:- |
| + | da Azərb. xalqının milli azadlıq |
| + | mubarizəsini iptıqlandırmıtn, Xi- |
| + | yabaninin inqilabi-demokratik gərutP- |
| + | lərini təbliq etmiit, qadın azadlıqı |
| + | məsələsinə əhəmiyyətli yer vermiit, |
| + | həmcinin Rusiyadakı siyasi hadisələ- |
| + | rin geditinə və ptərhinə dair məqalə- |
| + | lər (“İran və azad Rusiyaə, €Myha- |
| + | ribə və sulhə, “Rus demokratiyası və |
| + | sulhə və s.) dərc etmiidir. |
| + | TƏCƏN (SSRİ ərazisindən kənarda |
| + | H ə r ud)—Əfqanıstanda və SSRİ- |
| + | də (Tur.SSR) cay. Orta və apqaqı axı- |
| + | nında cayın bir Hissəsi Əfqanıstan |
| + | —İran və iri sərhədindən |
| + | axır. Uz. 1150 km, həvzəsinin sah. |
| + | 70,6 min km?, Paropamiz d-rından |
| + | (təqr, 3000 m Hund.-dən) bailanır, |
| + | əcən vahəsində qurtarır. Əsasən, |
| + | qar suları ilə qidalanır. Suyu cox |
| + | lillidir. Suvarmada geniiq istifadə |
| + | edilir. Ustundə su an var. |
| + | Amudərya cayı suyunun bir hissəsi 1960 |
| + | ildən Qaraqum kanalı vasitəsilə Q.-ə |
| + | ən. Təcən 1p. cayın sahilindədir. |
| + | TƏCƏN—Tur.SSR Apqabad vil.-ndə |
| + | pəhər. Təcən r-nunun mərkəzi. Qəcən |
| + | vahəsində, Təcən cayının sol sahilin- |
| + | dədir. D.y. st. Pambıqtəmizləmə, sud |
| + | z-Dları, xalca f-ki, tikinti mate- |
| + | əla kombinatı var. |
| + | Ə*CİL—maddi nəqtənin sur ətinin |
| + | qiymət və istiqamətinin zamana gərə |
| + | dəyitməsini xarakterizə edən vektor |
| + | kəmiyyət. Nəqtə dӱzxətli bərabərdəyi- |
| + | pən Hərəkət icra etdikdə T. a= Lo/d |
| + | dusturu ilə hesablanır (Lo kəmiyYƏTİ |
| + | AR muddətində sur”ətin dəyinməsidir). |
| + | Umumi halda tə”cil vektoru 4= 40/41= |
| + | ==ə kimi təyin edilir, nəqtənin hə- |
| + | rəkət trayektoriyasının cekuk hissə- |
| + | sinə tərəf yənəlir, ona toxunan mustə- |
| + | vi uzərində yerlətir. Q.-in trayekto- |
| + | riyaya toxunan istiqamətdəki proyeksi- |
| + | yası tangensial T., ona cəkil- |
| + | miqp normal istiqamətdəki proyeksiya- |
| + | |
| + | |
| + | sı isə mərkəzdənqacma T.-i adlanır. |
| + | Duzbucaqlı Dekart koordinat siste- |
| + | |
| + | |
| + | ağ “- |
| + | - az -- a? iəklində gəstərilir. Sərbəst |
| + | |
| + | |
| + | maddi nəqtənin T.-i, KYTNƏCH (m) BƏ |
| + | ona tə”sir edən quvvə (E) arasında Nyu- |
| + | tonun ikinci qanununa uyqun olaraq |
| + | aplaqıdakı asılılıq var: |
| + | |
| + | |
| + | a — Ryt, |
| + | |
| + | |
| + | T. vahidləri: m/san?, CM can” və s. |
| + | TƏCİLİ SƏVDƏ (ƏQD)–birjalar- |
| + | da qiymətli kaqızlarla, yaxud əmtəə- |
| + | təri səvdə (əqd) HƏBY. | |
| + | TƏCİLİ TİBBİ YARDIM–-6bəd- |
| + | bəxt hadisələrdə (yaralanma, zəhər- |
| + | lənmə), habelə qəflətən kəskin xəs- |
| + | tələnmələrdə gestərilən tibbi yardım |
| + | nəvu və sistemi. Tibbi xidmət siste- |
| + | mi kimi T.t.y.-ın alaqıdakı vəzifə- |
| + | ləri var: hadisə yerində, Yolda və xəs" |
| + | təxanada ixtisaslaidırılmıql həkim |
| + | yardımısz xususi tibbi gəestəriyi əsa- |
| + | sında xəstələrin tibb muəssisələrinə |
| + | daptınması: bədbəxt hadisələrin qar- |
| + | ptısını almaq ucun onların qeydə |
| + | alınması və səbəblərinin muçayinəsi. |
| + | Nəqliyyatı və tibb ipcisi olan ilk |
| + | T.t.y. stansiyası 1881 ildə Vyanada, |
| + | daha sonralar Moskvada (1898), Pe- |
| + | terburqda (1899), Bakıda (1922) və s. |
| + | yerlərdə yaradılmıntdır. T.t.y. stan- |
| + | siyası olmayan yerlərdə T.t.y. gӱnduz |
| + | poliklinikalarda, axiyamlar tibb nəv- |
| + | bətcisi olan tibb muəssisələrində, |
| + | kənd yerlərində isə Həkim və felditər |
| + | məntəqələrində gestərilir. |
| + | |
| + | TƏCNİS (ər. == —cinas səzundən)— |
| + | Yaxın və Orta PLərq, eləcə də Azərb. |
| + | ipe”ri pəkli.T.-ə həm pifahi, Həm də |
| + | yazılı ədəbiyyatda təsaduf edilir. |
| + | Azpıq pe”rində T., adətən, 3—5 bənd: |
| + | dən ibarət olur. Qafiyə sistemi q014- |
| + | maya yaxındır. Cinas rədif və qafi- |
| + | yələr ӱzərində qurulur (absb, vvvb: |
| + | qqqb). T.-lərin əsas məvzusu məhəbbət |
| + | və gəzəllikdir. Dodaqdəyməz, cıralı, |
| + | ayaqlı T. (hər bənddən sonra əlavə |
| + | misralar iplədilir:, ona bəzən mus- |
| + | təzad T. də deyilir) və s. nəvləri var. |
| + | T.-də cinas yaratmara aludəcilik bə”- |
| + | zən ipe”rin məzmununa xələl gətirir. |
| + | Azərb. ədəbiyyatında Sarı Apıq, Xəs- |
| + | tə Qasım, Aqpıq Ələsgər, Molla Cuma, |
| + | Apıq Huseyn PQəmkirli, Apıq Huseyn |
| + | Bozalqənlı, | Vaqif, Q. Zakir, |
| + | Ə. Nəbati və 6.-nın T.-ləri məthur- |
| + | dur. Muasir ippe”rdə az iplədilir. |
| + | TƏCRİD EDİLMİMINY NƏQTƏ — bax |
| + | Məxşusi nəqtə. |
| + | |
| + | TƏCRUBƏ—obyektiv gercəkliyin his- |
| + | si-empirik praktikaya əsaslanan dər- |
| + | ki, bilik və bacarıqın, vərditlərin |
| + | vəhdəti. Q. həm insanın xarici aləmə |
| + | təqsiri, həm də bu tə”sirin bilik və |
| + | ə pəklində nəticəsidir. |
| + | |
| + | |
| + | mində təqcilin modulu 4 = |
| + | |
| + | |
| + | TƏCRUB HOVUZU (gəmici- |
| + | likdə) — gəmi, Hidrotexniki və |
| + | port qurquları və s. modellərini |
| + | |
| + | |
| + | sınaqdan cıxarmaq ucun sun”i hovuz: |
| + | en kəsiyi dairəvi, oval və ya duzbucaq- |
| + | lı olur. Gəmi T.H.-nda təcrubə nə- |
| + | TİCƏSİNDƏ, ƏCaCƏH, KƏMH YHYH ƏHBEDHUN- |
| + | li forma (zahiri kontur), hərəkətve- |
| + | rici tipi və elementləri tapılır, hə- |
| + | rəkət zamanı hərəkətvericilərlə və |
| + | suğanlarla gəmi gəvdəsi arasındakı |
| + | qarpılıqlı əlaqə tədqiq edilir. Bu |
| + | isə əsas muhərrikləri, sukan mexa- |
| + | nizmləri və idarəetməni qiymətlən- |
| + | dirməyə imkan verir, T.H.-nda dəniz |
| + | |
| + | |
| + | dalqalarını imitasiya edən xususi |
| + | Q r ular olur. Hidrotexniki |
| + | t. .-nda dalqaların və axınların |
| + | hidrotexniki qurquya tə”siri eyrəni- |
| + | lir, qurquların dayanıqlıq və effek- |
| + | tivliyi yoxlanılır və s, |
| + | |
| + | TƏCHİZAT KOOPERASİYASI — |
| + | kooperasiya nəvuş xırda əmtəə isteh- |
| + | salcılarını—kəndliləri, kustarla- |
| + | rı, sənətkarları, balıqcıları və 6.- |
| + | nı istehsal vasitələri, yaxud isteh- |
| + | lak predmetləri ilə tə min etmək ucun |
| + | birlətdirir. Koop. hərəkatı inkipya- |
| + | fının erkən mərhələlərində (18 əs- |
| + | rin sonu—19 əsrin əvvəlləri) T.k. sa- |
| + | thip və kredit kooperasiyası ilə ya- |
| + | nalı geni(i yayılmıyl kooperasiya |
| + | formalarından olmutdur. Muasi |
| + | tpəraitdə k.t.-nda daha cox təsadus |
| + | edilir (bax Kənd təsərrufatı koope- |
| + | rasiyası, Kəndli təsərrufatları- |
| + | nın kooperativləidirilməsi). |
| + | TƏİYBEH (ər. 4.2-—bənzətmə, tutup1- |
| + | durmay—sadə məcazlardan biri, bədii |
| + | obrazın—hadisə, adam və ya məfhu- |
| + | mun muəyyən cəhətdən ona bənzər baip- |
| + | qa bir hadisə, adam və ya məfhumla |
| + | qariptılaqidırılması Yolu ilə təs- |
| + | viri. T. vasitəsi ilə bədii obrazın |
| + | muəyyən bir cəhəti daha qabarıq və |
| + | quvvətli tpəkildə verilir. |
| + | TƏYYVİQAT — kutlələr icərisində |
| + | aparılan siyasi ippin bailıca nəv- |
| + | lərindən biri: siniflərin və par- |
| + | tiyaların mubarizəsində muhum va- |
| + | sitədir. Siyasi T. sinfi xarakter |
| + | dapıyır. Burjua T.-ı kapitalizm |
| + | cəmiyyətində hakim siniflərin, par- |
| + | tiyaların mənafeyini gudur. Proletar |
| + | T.-ı fəhlə partiyalarının yaranması |
| + | ilə meydana cıxmın və fəhlə sinfi- |
| + | nin mənafeyinə xidmət edir. Prole- |
| + | tar, kommunist T.-ının əsası mark- |
| + | sizm-leninizm təqlimidir. K. Marks |
| + | və F. Engels T.-ı fəhlə sinfini ga- |
| + | pitalizmə qarı mubarizəyə hazırla- |
| + | maq vasitəsi sayır və ona cox bəyuk |
| + | əhəmiyyət verirdilər. V. İ. Lenin bu |
| + | ideyaları hərtərəfli ipləyib hazır- |
| + | lamıq və inkitaf etdirmiii, kutlə- |
| + | vi inqilabi T.-ın forma və metodla- |
| + | rını, məqsəd və vəzifələrini muçəyyən" |
| + | lətdirmindir. V, İ. Lenin gəstərir- |
| + | di ki, Kommunist partiyasının fəa- |
| + | liyyəti uc əsas hissədən—nəzəri it, |
| + | təblirat və T.-dan ibarətdir. Siyasi |
| + | T.-ın əsas vəzifəsi partiyanın və dev- |
| + | nəTHH daxili və xarici siyasətini, ca- |
| + | ri təsərrufat nə tərbiyə vəzifələri- |
| + | ni izah etmək, onların Həyata gkeci- |
| + | rilməsi ucun adamları səfərbər və |
| + | təppkil etməkdir. Siyasi T. əlkənin |
| + | siyasi, iqtisadi, mədəni həyatı və bey- |
| + | nəlxalq vəziyyət haqqında əhaliyə ge- |
| + | nii, muntəzəm məlumat verilməsi |
| + | əsasında qurulmalıdır. İnkitaf et- |
| + | mitp sosializmdə T.-ın vəzifələri |
| + | Sov.İKP MK-nın “Sov.İKP XXU qu- |
| + | rultayı qərarlarının yerinə yetiril- |
| + | məsində tpifahi siyasi tətviqatın ro- |
| + | lunu yӱksəltmək haqqında (1977), |
| + | caİdeoloji ipi, siyasi tərbiyə ipini |
| + | daha da yaxpılaqtdırmaq haqqında |
| + | (1979) qərarlarında, Sov.İKP MK |
| + | iyun (1983) plenumunun qərarında mMu- |
| + | əyyən edilmitdir. |
| + | |
| + | T. kutləvi informasiya vasitələri |
| + | (mətbuat, televiziya, radio), iqifahi |
| + | cıxınlar və əyani vasitələrlə apaq |
| + | rılır. Bu məqsədlə təmviqat kollek- |
| + | tivlərindən, mədəni-maarif mçəssi- |
| + | sələri pzyəbəkəsindən, tətviqat qatar" |
| + | larından, təiviqat briqadaların” |
| + | |
| + | |
| + | 270 |
| + | |
| + | |
| + | dan, məhsul bayramları və s. kutləvi |
| + | tədbirlərdən də istifadə edilir. Va- |
| + | hid siyasi gunlər—Lenin cumə gunlə- |
| + | ri, mitinq və yıqıncaqlaripifahi si- |
| + | yasi T.-ın muhuçm formalarındandır. |
| + | Azərb.SSR-də 8 mindən cox siyasi mu- |
| + | Hazirəci, 28,5 mindən cox siyasi mə”- |
| + | lumatcı, 69 mindən artıq təviqatcı |
| + | fəaliyyət gestərir (1964). |
| + | |
| + | Sov.İKP MK-nın c“Agitatorı, AKP |
| + | MK-nın c“Təpviqatcıq jurnalı nətr |
| + | olunur. |
| + | |
| + | Əd. Lenin B. İ., O propaqande i |
| + | aqitapii, M., 1978, Pifahi siyasi təp- |
| + | viqat. Nəzəriyyə, təppkilat, metodika, nətir |
| + | |
| + | |
| + | 2, B., 1981. |
| + | |
| + | TƏİYVİQAT BRİQADASI —kicik pe- |
| + | pləkar yaxud əzfəaliyyət kollektivi. |
| + | T.6. Bəyuk Oktyabr sosialist inqila- |
| + | bından sonrakı ilk illərdə meydana |
| + | gəlmipdir. Bu briqadalar muəyyən si- |
| + | yasi və təsərrufat kampaniyası ilə |
| + | əlaqədar tikintilərdə, f-k və z-dlar- |
| + | da, ali məktəblərdə, hərbi hissələr- |
| + | də və s. yerlərdə mə ruzə, məqlumat BƏ |
| + | bədii səhnələrlə cıxısi edir, qabaq- |
| + | cıl təcrubəni təbliq edir, nəqsanla- |
| + | rı pisləyirlər. |
| + | |
| + | TƏİVİQAT KOLLEKTİVLƏRİ — |
| + | ilk partiya təpkilatlarııda təpviqat |
| + | ipi çcun yaradılır. Kutlələrin kom- |
| + | munist pquurluluqunun yuksəldilmə- |
| + | sində, onların səylərinin partiya və |
| + | dəvlət qərarlarının yerinə yetiril- |
| + | məsinə səfərbər edilməsində, muhum |
| + | siyasi kampaniyaların (xalq deputat- |
| + | ları Sovetlərinə seckilər və yı ha- |
| + | zırlanması və kecirilməsində əhəmiy- |
| + | yətli rol oynayır. T.k. əmək kollek- |
| + | tivlərində, həm də yapayın yerlərin- |
| + | də fəaliyyət gəstərir. |
| + | |
| + | TƏİİVİQAT MƏNTƏQƏSİ—ilk dəfə |
| + | 1919 ilin mayında Fəhlə və Kəndli |
| + | Mudafiəsi Purasının qərarı ilə |
| + | kutləzi siyasi ip mərkəzləri kimi |
| + | məhəpsəpnə və d.y. st.-larında yara- |
| + | dılmılidı. Mətbuat, ədəbiyyat, pla- |
| + | kat, kino, cıxıpqlar və s. vasitəsi |
| + | ilə inqilabi mubarizənin mə”nasını, |
| + | Sovet hakimiyyətinin məqsəd və vəzi- |
| + | fələrini qızıl əsgərlərə və zəhmət- |
| + | ketlərə izah edir, onların Kommunist |
| + | partiyası ətrafında birləpməsinə |
| + | calıpırdı. SSRİ Ali Sovetinə ilk |
| + | seckilər kecirildiyi vaxtdan (1937) |
| + | secki kampaniyaları zamanı siyasi ip |
| + | aparan mərkəzlərə cevrilmitdir. T.M, |
| + | daimi və mӱvəqqəti olur. T.m.-ndə de- |
| + | putaqlıqa və xalq hakimliyinə nami- |
| + | aədlərlə gəerutqylər kecirilir, muha- |
| + | zirələr, səhbətlər, sərgilər və s. təip- |
| + | kil edilir, divar qəzeti, yaxud mə lu- |
| + | mat vərəqəsi buraxılır. Azərb.SSR-də |
| + | 1870 daimi fəaliyyət gəstərən T.m. |
| + | |
| + | |
| + | var Es | | |
| + | “TƏYYVİQATCI, — “AGİTATORə — |
| + | AKP MK-nın jurnalı. 1966 ildən |
| + | Azərb., rus və erməni dillərində Ba- |
| + | kıda ayda :2 dəfə nər edilir (1932— |
| + | 9 illərdə cAgitator bloknotu”, c QəiL- |
| + | viqatcının dəftərcəsi və s. adlarla |
| + | cıxmıp, 1960—65 illərdə nətri mu- |
| + | vəqqəti dayandırılmındı). 4T.9-cA.ə |
| + | Kommunist partiyası və Sovet dəvlə- |
| + | tinin daxili və xarici siyasət məsələ- |
| + | lərini yerli partiya təpkilatlarının |
| + | ideoloji, kuӱtləvi-siyasi ili sahəsin- |
| + | dəki fəaliyyətini, təviqatcıların |
| + | təcrubəsini və s. ipıqlandırır. Rus |
| + | və erməni dillərində nəirləri, əsa- |
| + | sən, azərbaycancanın eynidir. Azər- |
| + | baycanca nəpqrinin birdəfəlik tirajı |
| + | 30 min nusxədir (1984). |
| + | |
| + | |
| + | TƏLİVİQAT BRİQADASI |
| + | |
| + | |
| + | TƏYİYKİL—1) tamın qurulutpu ilə |
| + | ptərtlənən, onun az-cox ayrı və mustəqil |
| + | hissələrinin daxili nizamı, onların |
| + | qaritlılıqlı tə”sirinin uzlapması. |
| + | 2) Tamın hissələri arasında qariyı- |
| + | lıqlı əlaqənin yaranmasına və təkmil: |
| + | ləmməsinə yenəlmit proses və ya fəa- |
| + | liyyət. |
| + | |
| + | T. anlayıptı bioloji, sosial və |
| + | bə”zi texniki obyektlərə nəzərən (adə- |
| + | tən struktur və sistem anlayılla- |
| + | rı ilə ӱmumi kontekstdə) iplədilir. |
| + | 4“ T.ə anlayıttında hissələrin fəaliyyə |
| + | tinə, hərəkətinə və qarptılıqlı tə”- |
| + | sirinə aid qanunauyqunluqlar ifadə |
| + | olunur. |
| + | |
| + | T.-in iki tərəfi var: nizamlı- |
| + | lıq və istiqamətlilik. Nizamlılıq |
| + | informasiya miqdar vahidləri vasi- |
| + | təsilə ifadə olunan kəmiyyətdir, T.- |
| + | in istiqamətliliyi isə sistemin ət- |
| + | raf muhitə uyqunluqu və ya uyqrunsuz- |
| + | luqu dərəcəsidir. 20 əsrin əvvəllərin- |
| + | də biologiya və psixologiyada subut |
| + | edildi ki, tərkibcə xeyli Fərqli o6- |
| + | yektlər T. usulundakı cumumiliyə gərə |
| + | oxtar xassəli ola bilər. T. prosesləri |
| + | və formalarının coxmuxtəlifliyi T. |
| + | haqqında umumi tə”lim yaratmaq cəhd- |
| + | pərinə stimul olmutdu. Bu cur ilk |
| + | konsepsiyalardan biri A. A, Boqda- |
| + | novun ipləyib hazırladıqı tektolo- |
| + | giya (ən umumi təpkil elmi) idi, o, |
| + | T.-in ən muxtəlif yaraıma və daqıl- |
| + | ma proseslərinin ӱmumi təsvirini |
| + | vermipdir. Sonralar T. problemlə- |
| + | rinə umumi ippəkildə yanapma əz ifa- |
| + | dəsini kibernetikada və çmumi sistem |
| + | nəzəriyyəsində tapdı. |
| + | |
| + | Biologiyada T. problemlərinə mu- |
| + | raciət vitalizmin və mexanisizmin |
| + | ziddiyyətini aradan qaldırmaqda mu- |
| + | Hum addım oldu. T. anlayını bio- |
| + | loji obyektlərin tamlırını və key- |
| + | fiyyət xӱsusiyyətlərini səmərəli izah |
| + | etməyə imkan verdi. Canlı sistemlər- |
| + | də T.-in muhum rolunun Öama duptul- |
| + | məsi ona kətirib cıxardı ki, dəyipi- |
| + | kən muhitdə bioloji obyektlərin di- |
| + | namik sabitliyini tə”min edən Hissə- |
| + | lərin qarptılıqlı əlaqə və tə”sirinin |
| + | əyrənilməsi canlını dərk etməyin |
| + | əsas istiqamətlərindən birinə cevril- |
| + | di. Bioloji T. haqqında təsəvvurlə- |
| + | rin digər inkipaf xətti bioloji id- |
| + | ragın hududlarının keniplənməsi, |
| + | butun canlı təbiətin bir tam kimi |
| + | T.-i problemi ilə əlaqədardır. Prob- |
| + | lemin bu cur qoyulupu ifadəsini can: |
| + | lı materiyanın T.-inin ierarxiya sə- |
| + | viyyələri haqqında anlayımllın meydana |
| + | cıxmasında tapdı. |
| + | |
| + | Sosial T.anlayını (geni mə”- |
| + | nada) ayrı-ayrı fərdlərin və sosial |
| + | qrupların fəaliyyətini tənzim etmək |
| + | usulunu səciyyələndirir. İnsanların |
| + | qarpılıqlı munasibətlərinin butun |
| + | sahələrini və səviyyələrini əhatə edən |
| + | sosial T.-in muxtəlif mexanizmləri |
| + | inteqrativ funksiya yerinə Yetirir və |
| + | sosial sistem tərəfindən fərdlərin |
| + | fəaliyyətinin idarə olunmasını tə" |
| + | min edir. Əvvəlan, bu mexanizmlər s0- |
| + | siallpima və məvcud sosial sistemdə |
| + | hekm surən norma və sərvətləri fərd |
| + | lərin mənimsəməsi vasitəsi ilə insan- |
| + | ların ictimai munasibətlərə girmə- |
| + | sinə imkan yaradır, ikincisi, sosial |
| + | nəzarət və sanksiya sistemi vasitəsi |
| + | ilə fərdə elə tə sir məqsədi dapıyır |
| + | ki, onun Hərəkətlərinin xarakteri və |
| + | istiqaməti həmin sistem cərcivəsindən |
| + | kənara cıxmasın,. |
| + | |
| + | |
| + | Daha dar mə”nada sosial T.—ra- |
| + | baqcaldan muçəyyənlətdirilmint bə”zi |
| + | (həyata gecirilməsi birgə və mӱntəzəm |
| + | fəaliyyət tələb edən) məqsədlərə catmaq |
| + | niyyəti olan muxtar insan qrupudur. |
| + | Bu cur T.-in xarakter xӱsusiyyəti onda |
| + | muvafiq hazırlıq kecmipt və idarə- |
| + | etmə funksiyasını Yerinə yetirən xu- |
| + | susi Heyqətin olmasıdır. İri T.-lərin |
| + | inkipafı muasir ictimai istehsalın |
| + | obyektiv tələbidir. Lakin o, xususi |
| + | mulkiyyətə əsaslanan cəmiyyətin ptərai- |
| + | ti ilə ziddiyyətdə olur. Kapitalizmdə |
| + | T.-in rolunun artması ona gətirib |
| + | cıxarır ki, nəhəng T.-lər (inhisar- |
| + | lar) səviyyəsində bap verən rəqabət mu- |
| + | barizəsi daha darıdıcı sosial və |
| + | iqtisadi nəticələr tərədir. Əmək bəl- |
| + | gusunun artması, texnoloji proses- |
| + | lərin murəkkəblətməsi, istehsalın |
| + | təmərgӱzlətməsi və iri T.-lərin ya- |
| + | ranması, həmcinin zəhmətkeilərin |
| + | istismarının guclənməsi inzibati |
| + | idarə hey/ətinin artması, onda coxlu |
| + | yeni funksiyaların yaranması və təp" |
| + | kilatcılıq fəaliyyətinin səmərəlili- |
| + | yinə tələbin sur/ətlə artması ilə mu- |
| + | tpayiət olunur. |
| + | |
| + | Burjua cəmiyyətipqunaslıqında so- |
| + | sial T. sahəsində ilk tədqiqatlar sır |
| + | tətbiqi və normativ xarakterdə olub, |
| + | təpkilatcılıq və idarəcilik fəaliy- |
| + | yətini təkmillətdirmək məqsədi da- |
| + | ptımhppdır. F. Teylor (ABPİ1) inzibati |
| + | funksiya və məs”"uliyyətin idarəetmə |
| + | aparatının həlqələri arasında əlve- |
| + | ripli bəlutidurulməsi ӱsulunu əyrən- |
| + | məyin əsasını qoymutdur (1911). Qey- |
| + | lorun konsepsiyasının rasional cəhət- |
| + | lərini Yӱksək qiymətləndirən V. İ. |
| + | Lenin gestərmitdir ki. bu, mənfəət |
| + | geqӱrməyin kapitalist tərtəkdurmə |
| + | vasitəsini gӱcləndirməyə xidmət edir |
| + | sər. tam kulliyyatı, c. 23, səh. |
| + | 20—21). Leninci metodologiya digər |
| + | burjua T. konsepsiyalarını da qiymət- |
| + | ləndirmək imkanı verir. Alman so- |
| + | sioloqu M. Veber ideal örpospaylla |
| + | modeli—ən səmərəli idarəetmə və rəh- |
| + | bərlik sistemi ideyasını irəli sur- |
| + | mulp və bu cur sistemdəki munasibət- |
| + | lərin əsaslanacaqı prinsipləri gəs“ |
| + | tərmitdir. Bu tədqiqatlarda sosial |
| + | T.-in formal cəhətinə diqqət cəlb |
| + | olunmutpdur: imcilər arasında muna- |
| + | sibətlərin ciddi qaydaya tabe edilməsi |
| + | və xususi sərəncamlarda qeyd olunma- |
| + | sının zəruriliyi, ipcilər arasında |
| + | qeyri-formal, ppəxsi nasibətlərin |
| + | əməyin səmərəliliyi və məhsuldarlırı- |
| + | na təqsiri muəyyənlətdirilmindir. |
| + | |
| + | ial T. problemləri marksizm- |
| + | |
| + | |
| + | leninizm nəzəriyyəsində, sosialist |
| + | inqilabı, sosializm və kommunizm |
| + | cəmiyyəti quruculuqu aktikasında |
| + | |
| + | |
| + | prinsipcə yeni və genitp əhəmiyyət kəsb |
| + | etmipdir. K. Marks və F, Engels |
| + | gəstərmitplər ki, məhz ictimai isteh- |
| + | salın T.-i səviyyəsindəki custunluyunə |
| + | gerə sosializm kapitalizmin yerini |
| + | tutur. V. İ. Lenin zəhmətkeplərin |
| + | siyasi T.-inin ən yuksək forması kimi |
| + | proletar partiyası nəzəriyyəsini əsas- |
| + | landırmıpdır. Leninin əsərlərində |
| + | T. və idarəetmənin demokratik mər- |
| + | kəzİYYƏT prinsipi, partiya və dəvlət |
| + | rəhbərliyində təkbatcılıq, idarə apa- |
| + | ratı fəaliyyətinə nəzarət və burokra- |
| + | tik təmayullərlə mubarizə kimv |
| + | prinsipial nəzəri problemlər hərtə” |
| + | rəfli ipıqlandırılmıtdır. Levin |
| + | ideyaları Sov.İK P-nin nəzəri və prag- |
| + | tik fəaliyyətində daha da inkiytaf |
| + | |
| + | |
| + | etdirilmitqdiru Sov,İKP |
| + | ki, sosialist ictimai qurulutpunun |
| + | təbiəti ictimai həyatın maksimum |
| + | T.-i tələbini irəli surur. İqtisadiy- |
| + | yatın və sosial inkipafın idarə |
| + | olunmasının təkmillətdirilməsi təd- |
| + | birləri, həmcinin kutləvi ictimai |
| + | (həmkarlar, komsomol BƏ b.) təpkilat- |
| + | ların, sosialist cəmiyyəti istehsal |
| + | kollektivlərinin fəaliyyəti bu məqsə- |
| + | di dapıyır. |
| + | |
| + | Əd: Len in V. İ., Beyuk təpəbbus, |
| + | Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 39: yenə onun, |
| + | Yarıpı necə təpgil etməli, yenə orada, |
| + | c. 35: yenə onun, Az olsun, yaxtı ol- |
| + | sun, yenə orada, c. 45: Boqdanov A. |
| + | A., Vseobtal orqanizapionnald nauka (tek- |
| + | toloqil), 3 izd., c. 1—Z. M., 1925— |
| + | 29: Opranrsauna i upravlenie, M., 1968: |
| + | CIA: sohremennıe metodı upravlenin, |
| + | M., 1971, Qvipiani D. M., Orqaniza= |
| + | pil i upravlenie, 2 izd., M., 1972: Af a- |
| + | nashev BV. Q., Sistemnostı i obltleastvo, |
| + | M., 1982, Naucnoe upravlenie obiestvom, |
| + | vıp. 17, M., 1988: Pervak V. İ., Ru- |
| + | Kovodstvo i upravlenie vn sonialistices- |
| + | kom estve: Su Pnosth, mexanizm vzai- |
| + | modevstvin, Lınov, 1984. |
| + | |
| + | |
| + | TƏİYKİLAT— hər hansı proqramı, |
| + | yaxud məqsədi birlikdə həyata kecirən |
| + | və muəyyən usul və qaydalar əsasında |
| + | əaliyyət 2 adamların birliyi. |
| + | ƏYYKİLAT BUROSU, Uİ K(b)P |
| + | MK-hın Təpikilat Buro- |
| + | s u—1919—52 pllərdə partiya MK- |
| + | sının icra orqanı. MK plenumunda |
| + | secilir, partiyanın təqkilat iiinə |
| + | En rəhbərlik edirdi. İlk vaxtlar |
| + | -NIN 5 uzvundən ibarət secilirdi. |
| + | 1921 ildən tərkibi artırılmıjnpdı |
| + | və sabit olmurdu. Partiyanın 19-cu |
| + | qurultayının (1952) qərarına əsasən |
| + | b.-nun əvəzinə Sovet İttifaqı Kom- |
| + | munist Partiyası Mərkəzi Komitə- |
| + | sinin Katibliyi Yaradıldı. |
| + | 009 illərdə AK(b)P MK-da |
| + | da 1.6. olmutidur. |
| + | TİAMİN (V. vitamini)—bax Vita- |
| + | minlər. |
| + | TİANETİ -– Gurc.SSR-də iptq. Tia- |
| + | neti r-nunun mərkəzi. İori cayı sahi- |
| + | lindədir. Parket, Yaq-pendir, limonad |
| + | a-dları, əlkətunaslıq muzeyi var. |
| + | THMAYAHAKO (Tiahuanaco, Tivvanaku) |
| + | —1Pimali Boliviyada e.ə. 1-ci minil- |
| + | liyin sonu—eramızın 1-ci minilli- |
| + | Yinə aid ərdə mədəniyyəti. Mərkəzi |
| + | Titikaka gəlundən c.-İ1.-də Yerlətən |
| + | məhəp yeri (sah. 40 La) olmuidur. |
| + | Burada monumental tikinti qalıqla- |
| + | rı (Akapana piramidası, Kalasasayya |
| + | mə”bəd kompleksi, cGunəiin qapısı, |
| + | “Sarkofaqlar sarayı və s.) qalmaqda- |
| + | dır. T.-dan dai heykəllər, naxıtmlı |
| + | geramika, metal məmulatı aikar |
| + | edilmitdir. T. mədəniyyətini Peru- |
| + | nun mərkəzi hissəsində yaayan qohum |
| + | tayfalar yaraqmımllar. Əkincilik və |
| + | lama saxlamaqla məpqul olmuli hə- |
| + | min tayfaların tə”siri genii yayıl- |
| + | mı və siyasi hakimiyyətləri gӱclən- |
| + | mipdi. T. mədəniyyəti And vilayətlə- |
| + | rinin qədim İNCƏSƏNƏTİNƏ TƏ sir kəs- |
| + | tərmipdi. Eramızın 1-ci minilliyi- |
| + | nin sonunda T.-nun mevcudluqruna son |
| + | qoyulmuti və həmin ərazini ay.marala- |
| + | rın əcdadları tutmutdular. |
| + | Ə2a: Batilov V. A., Drevnie pi- |
| + | vilizapii Peru i Bolivii, M., 1972. |
| + | |
| + | |
| + | TİAӰ NA—Qafqaz Albaniyasında ya- |
| + | payıpa məntəqəsi. Ptlolemeyin 4Cor- |
| + | rafi təqlimnaməv əsərində adı cəki- |
| + | lmr. Kaysi (Kas) və Kepp cayları |
| + | |
| + | |
| + | gəstərir |
| + | |
| + | |
| + | TİBB ZƏLİSİ |
| + | |
| + | |
| + | arasında yerlətdiyi gestərilir. Ye- |
| + | ri muəyyənlətdirilməmitidir. |
| + | |
| + | Əd. T rever K. V., Ocerki po is= |
| + | torii i kulhture KavkazskoV Albanii, |
| + | M.—L., 1959. |
| + | |
| + | |
| + | TİBA— Yapopiyada iqəhər və port. |
| + | Honsu a.-nda, Tokio kerfəzi sahilin- |
| + | dədir. Tiba prefekturasının inz.m. |
| + | Əh. 574 min (1973). Əlvan vəqara metal- |
| + | lurgiya, nefq-kimya, toxuculuq, aqac |
| + | eqmalı, yeyinti, kimya, maplınqayırma |
| + | sənayesi var. |
| + | |
| + | TİBB—elmi və praktik fəaliyyətin |
| + | bir istiqamətis xəşYə və saqlam HH- |
| + | sanların orqanizmində gedən proses- |
| + | ləri eyrənir: onların sarlamlıqrını |
| + | qoruyur, xəstəliklərin mӱalicə usul- |
| + | larını ipləyib hazırlayır. |
| + | |
| + | T. insanın elmi və praktik fəa- |
| + | liyyətində muhum yer tutur. Q.-in və- |
| + | ziyyəti cəmiyyətin inkitlaf dərəcəsin- |
| + | dən, sosial-iqtisadi qurulutundan, |
| + | təbiət və texnika elmlərinin nailiy- |
| + | yətlərindən, umumi mədəni səviyyəsin- |
| + | dən asılıdır. T.-in tibbi-bioloji, |
| + | klinik, tibbi-sosial və gigiyena bəl- |
| + | mələri məqlumdur. Q.-in tarixi cox |
| + | qədimdir. . P. Pavlov gestərmiit- |
| + | dir ki, Q. insan cəmiyyəti ilə Yapıd- |
| + | dır. Xəstəliklərə, onların mӱalicəsi |
| + | haqqında məqlumatlara uzaq kecmiil- |
| + | dən təsəduf edilir. Tapılmıil in- |
| + | san sgeletlərindən mə”lum olmutdur |
| + | ki, onlar raxit, dip kariyesi, sınıq- |
| + | lar və s. xəstəliklərə ducar olmui1- |
| + | lar. Həmin devrdə xəstələri ara hə- |
| + | kimləri mualicə edirdilər. Bu mua- |
| + | licə bitkilərlə, digər təbii vasitə- |
| + | lər və maddələrlə aparılırdı. Son- |
| + | ralar T. sahəsi inkitppaf etməyə bali- |
| + | ladı. T.-in inkipafı Hinpokrat, Qa- |
| + | len, İbn Sina, A. Vezalinin adı ilə |
| + | baqlıdır. 20 əsrdə təbiət və texnika |
| + | elmlərinin inkipafı ilə əlaqədar T. |
| + | elmi də inkimaf etməyə bailadı. |
| + | Rentgen ipqualarının kəif edilməsi |
| + | rentgen-diaqnostikanın əsasını qoydu. |
| + | Aviasiyanın inkipafı tibbi aviasi- |
| + | yanın, genetikanın inkipafı tibbi |
| + | genetikanın, kibernetikanın inki- |
| + | iafı tibbi kibernetikanın inkiiya- |
| + | fına səbəb oldu. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Bidloo N,, Nastavlenie |
| + | dli izucakiDdix xirurqin)z v anatomices- |
| + | kom teatre, per. s latinskoqo, M., 1979: |
| + | İstoril mediipinı(, M., 1981, |
| + | |
| + | |
| + | TİBB ENSİKLOPEDİYALARI — |
| + | tibb ipciləri və tibbi biliyini tək- |
| + | millətdirənlər çcun elmi-soraq nər- |
| + | ləri. Hələ e.ə. 3—2-ci minillikdə |
| + | PPərq əlkələrində tibbə aid toplular |
| + | (4“Ayurvedamk, Hindistan, cNeytszinə, |
| + | Cində) yazılmındır. cVay-tay-bi-yao |
| + | (752 il, 40 cilddə) və “PPen-tszi-tszun- |
| + | luq (1111 il, 200 cilddə) ilk ə |
| + | T.e.--dır. Avropada ilk T.e. Oribasi- |
| + | nin 4“Sinopsisəidir (4 əsr, 70 cilddə, |
| + | Bizans). İbn Sinanın cƏl-Qanun fn-t- |
| + | tibbə in əsrin 1-ci yarısı, 5 Hissə- |
| + | də), ibn Rupidun (Averroesin) “Kitab |
| + | əl-kulliyyatə (təqr. 1180 il, 7 cilddə) |
| + | T.e. Avropada genii yayılmıstdı. 19 |
| + | əsrdən etibarən Fransa, İspaniya, B. |
| + | Britaniya və Almaniyada da T.e. cıx- |
| + | mılidır. Rusiyada ancaq tərcumə en- |
| + | siğlopediyaları nəiqr edilmiidir. |
| + | |
| + | Beiyk Oktyabr sosialisq inqila- |
| + | bından sonra SSRİ-də T.e.-nın nəit- |
| + | ri ucun ilərait yaranmısl, “Praktik |
| + | kicik tibb ensiklopediyasız (1927— |
| + | 30 illər, 6 cilddə) cıxmındır. İlk |
| + | |
| + | |
| + | “disinskaya qazetav (1858—78) |
| + | |
| + | |
| + | 271 |
| + | |
| + | |
| + | cBəyuk tibb ensiklopediyası (BTE) |
| + | 1928—36 illərdə N. Sematkonun |
| + | rəhbərliyi ilə (35 cilddə: 4956—64 |
| + | illərdə 2-ci nəri, 36 cilddə) nəir |
| + | edilmitdir. c Hərbi tibb ensiklope- |
| + | dik luqətik (1946—50), 4 Hərbi feld- |
| + | terlər ucun tibb ensiklopedik soraq |
| + | kitabı (1953) nəprləri 1941—45 il- |
| + | lərin Beyuk Vətən muharibəsi təcrӱ- |
| + | bəsini əzundə əks etdirmitdir. 1 |
| + | ildən BTE-nin bircildli *İllik eH- |
| + | siklopedik luqəti buraxılır. 1965— |
| + | 70 illərdə “Kicik tibb ensiklopedi- |
| + | yasız (12 cilddə), 1972—74 illərdə |
| + | cQısa tibb ensiklopediyası (Z cild- |
| + | də) buraxılmındır. Əhalinin sani- |
| + | tariya mədəniyyətini yӱksəltmək məqsə- |
| + | di ilə vaxtapırı bircildli ellonyn- |
| + | yar tibb ensiklopediyası nəir edi- |
| + | lir. SSRİ-də T.e. nətri ilə SSRİ |
| + | Tibb EA yanında ixtisaslatmıqn BTE |
| + | Bapq redaksiyası və € COBETCKa İla €HCHK- |
| + | lopediyaə nətriyyatı məquldur. 1974, |
| + | cu ildən BTE-nin 30 cildlik 3-cu |
| + | nətrinə bailanılmındır: 23 cild |
| + | (1984) nətir edilmisidir. |
| + | TİBB JURNALLARI, SSRİ-də |
| + | —-Rusiyada ilk T.j. cSankt Peterburq- |
| + | skiye vracebnıye vedomostikni (1792— |
| + | 94) prof. F. İ. Uden nətir etdirmi(yi- |
| + | dir. Bundan sonra Moskvada c Mediko- |
| + | iziceski jurnalg (1808—21), Peter- |
| + | urqda “Bocoğına jurnal vrəcebnoy nau- |
| + | kiə (1811—16), “Voyenno-Medisinski |
| + | jurnalq (1823—1817, 1944 ildən) və s. |
| + | cıxmısldır. 50 illərin sonu—İ) il- |
| + | lərin əvvəllərində c Moskovskaya me- |
| + | c Medni- |
| + | sinski vestnikə (1861—85), “Sovremen- |
| + | naya medisinaəz (1860—80) və s. T.j. |
| + | nəmlr olunmu, 19 əsrin axırı—20 |
| + | əsrin əvvəllərində tibb elminin in- |
| + | kipafı ilə əlaqədar coxlu sahə nəiqr- |
| + | ləri yaranmısndı. |
| + | |
| + | Beyuk Oktyabr sosialist inqila- |
| + | bından sonra SSRİ-də tibb elminin |
| + | nəzəri, elmi və ideya inkipafı ilə |
| + | əlaqədar Q.j.-nın sayı xeyli artmıpil, |
| + | İLK sovet Q.j.—cRusski fizioloqi- |
| + | ceski jurnal HM. İ. M. Secenovav |
| + | (1917) hə *Vracebnoye delov (1918) nət- |
| + | rə baplamıpndır. Bir sıra sovet T.j.- |
| + | nın—cPednatriyaq (1922), eMenucuH- |
| + | skaya parazitologiya i parazitarnıye |
| + | bolezniə (1922, c“Problemı tubergkul- |
| + | yozaq (1923), “Ortopediya, travmatolo- |
| + | giya i protezirovaniyev (1927), c“Xi- |
| + | Viki 1937), c“ Sovetskaya medisinav |
| + | (1937) və s.-nin xarici eəlkələrdə coxlu |
| + | oxucusu vardır. SSRİ-də 100-dən cox |
| + | T.j. (o cӱmlədən cAzərbaycan tibb |
| + | jurnalı) nər edilir (1984). |
| + | |
| + | TİBB ZƏLİSİ (Hirudo medicinalis) |
| + | —zəlilər sinfindən halqavarı qurd. |
| + | Orta hesabla bədəninin uz. 12 sm-dir. |
| + | Mərkəzi və Cənubi Avropa və Kicik |
| + | Asiyanın inrin sularında yaplayır. |
| + | Su icmək ucun suya girmin iri məməli |
| + | heyvanların qanı ilə qidalanır. T.z.- |
| + | nin tupurcəyinin tərkibində hirudin |
| + | olur: bu, qan laxtalanmasının qariyı- |
| + | sını alır, ona gerə də "ənHHHH AZHUU- |
| + | li cənəsinin acdıqı yaradan uzun mud- |
| + | dət qan axır. T.z.-ndən mualicə məqsə- |
| + | di ilə qanalmada (qanburaxmada) is- |
| + | tifadə edirlər. Muasir tibbdə trom- |
| + | boflebit, hipertoniya, insultqabaqı |
| + | halla da və s. zamanı tətbiq olunur. |
| + | SSRİ-də T.z. Ukraynada, Orta Asiya- |
| + | da yayılmımndır. Moskva ətrafında |
| + | biofabriklərdə yetimdirilir. Azərb. |
| + | SSR-də T.z. Ləngəran r-nunun təbii |
| + | sularında genəil yayılmıtdır. Haq- |
| + | |
| + | |
| + | 272 |
| + | |
| + | |
| + | zırda T.z.-nin sun”i surətdə artırıl- |
| + | ması ucun Bakı yaxınlıqında xususi |
| + | gəl təsərrufatı təpkil edilmiindir. |
| + | Azərb.SSR-də ildə 2 mln.-dək T.z. tu- |
| + | tulur və SSRİ-nin muxtəlif yerləri- |
| + | nə gəndərilir. |
| + | TİBB CƏMİYYƏTİ—tibb və səhiyyə |
| + | sahəsində elmi-tədqiqat və praktik |
| + | iplərlə məpeul olan Həkim və mutə- |
| + | xəssisləri birlətdirən kenullu MYƏC- |
| + | sisə. Xaricdə ilk mustəqil T.c. 1731 |
| + | ildə Parisdə, 1773 ildə Londonda, |
| + | 1775—83 illərdə Nyu-Yorkda tətpkil |
| + | edilmitdir. 1803 ildə Parisdə ana- |
| + | tomiya və əczacılıq cəmiyyəti: 1805, |
| + | ildə Kral Bərə Yə cəmiyyəti |
| + | yarandı. 1861 ildə Moskvada rus hə- |
| + | kimlər cəmiyyətinin rəsmi acılhpipı |
| + | oldu. Sonralar bu cəmiyyətlərdən te- |
| + | rapevtlər, cərrahlar, ginekoloqlar, |
| + | oftalmoloqlar və s. xususi tibb cə- |
| + | miyyətləri təikil olundu. T.c.-nin |
| + | əsas məqsədi marksizm-leninizm nə- |
| + | zəriyyəsi əsasında nəzəri və təcrubi |
| + | tibbi ipləri elmi səviyyədə aparmaq: |
| + | cəƏmiyYYƏt ӱzvlərinin xususi bilikldə- |
| + | rini təkmillətdirmək, əhali arasın- |
| + | da tibbi nailiyyətlərin təblirini ge- |
| + | nipləndirmək, əhaliyə tibbi xidməti |
| + | daha da yaxtılaqtidırmaq və s.-dir. |
| + | SSRİ-də məma-ginekoloqlar, anatom, |
| + | histoloq və embrioloqlar, anestezio- |
| + | loq və revmatoloqlar, həkim nəzarəti |
| + | və bədən tərbiyəsi, qastroenteroloqlar, |
| + | gerontoloq və geriatrlar, gigiyenist- |
| + | lər, pediatorlar, kardioloqlar, ney- |
| + | cərrahlar, onkoloqlar və s. T.c. |
| + | aradılmıpdır. Cəmiyyətlərin elmi |
| + | purası ӱmumittifaq plenumlarının |
| + | caqırılmasını əlaqələndirir, plenu- |
| + | mun proqramına baxır və təsdiq edir. |
| + | — Ədl Naucnıe medipinskie oĞmecrna |
| + | SSSR, pod red. M. V. Volkova, M.., 1972, |
| + | |
| + | |
| + | TİBBİ KİBERNETİKA— kiberneti- |
| + | kanın istiqaməti, tibdə və səhiyyə |
| + | sistemində idarəetmə prosesləri ilə |
| + | əlaqədar olan problemləri eyrənir. |
| + | Tibbi və digər informasiya, infor- |
| + | masiyanın yırılması, itilənməsi sis- |
| + | temləri, insan orqanizmində və sə- |
| + | hiyyə sistemində olan rabitə və ida- |
| + | rəetmə sistemləri T.k.-nın tədqiqat |
| + | obyektidir. T.k. tibb və səhiyyə siste- |
| + | mində toplanmıpp biliklərə, kiberne- |
| + | TİK ӱsul və texniki vəsitələrə isti- |
| + | nad edir. Genipt təyinatlı rəqəm və |
| + | analoq hesablama mapınları muxtə- |
| + | lif cetidli daxiledici və xa ricedi- |
| + | ci qurqular kompleksinə malik ixti- |
| + | saslapdırılmıs hesablama matpınla- |
| + | rı T.k.-nın texniki bazasıdır. Təd- |
| + | QİQ olunan sistem və ya prosesin dərin |
| + | və hərtərəfli təhlilinə əsaslanan mo- |
| + | Ddelləpdirmə T.k.-nın əsas tədqiqat |
| + | tӱludӱr. SSRİ-də T.k.-nın inkiia- |
| + | bi İP. K, Anoxin, N. M. Amosov, N. |
| + | |
| + | . Bloxin, A. A. Viptevski və b.-nın |
| + | adı ilə baqlıdır. |
| + | |
| + | T.k.-nın əsas vəzifəsi muxtəlif |
| + | fizioloji sistemlərə və butevlukdə |
| + | orqanizmə mӱalicə məqsədi ilə tə sir |
| + | gəstərmək, təbii orqanları az və ya |
| + | COX Mӱddətdə CYH”H orqanlarla əvəz |
| + | etmək, ə olunan usulları hazır- |
| + | lamaqdır. Q.k.-nın inkipafında əsas |
| + | istiqamətlər: normal və patoloji HTƏ- |
| + | raitdə orqanizmdə bapq verən proseslə- |
| + | rin modellətdirilməsi və idarəolun- |
| + | ması problemləri: xəstəliklərin diaq- |
| + | nostikasında EH M-dən istifadə olun- |
| + | ması və s.-dir. İnformasiya-axtarımp |
| + | və diaqnostika sistemlərinin hazır- |
| + | |
| + | |
| + | TİBB CƏMİYYƏTİ |
| + | |
| + | |
| + | lanması apaqıdakı məqsədlərə xidmət |
| + | edi murəkkəb diaqnostika halların- |
| + | da Həkimə məsləhət gəstərilir (öy |
| + | vaxt EHM həkimə ən cox ehtimal olu- |
| + | nan diaqnostika variantları haqqında |
| + | mə”lumat və ya lazım olan əlavə mua- |
| + | Yinə usulları barədə məsləhət verir): |
| + | xususi rabitə sistemləri vasitəsilə |
| + | Yuksəkixtisaslı tibb kadrları olma |
| + | yan ərazilərdə yapyayan xəstələrin mua- |
| + | THHƏCH ucun mərkəzi tibb muəssisələ- |
| + | rindən məsləhət verirs genin əhali |
| + | kutləsi arasında aparılan kutləvi |
| + | mӱayinələr zamanı mӱəyyən xəstəliyə |
| + | yӱksək meylli olan pqəxsləri aiykara |
| + | cıxarır (bu məqsədlə mӱxtəlif məxc- |
| + | lərin anket gestəriciləri təhlil edi" |
| + | lir), bir-birinə oxtar xəstəlik hal- |
| + | larında mualicə texnikasına yardım |
| + | gestərmək məqsədi ilə EHM-də coxlu |
| + | miqdarda informasiya saxlanılır: |
| + | guclu toksiki tə”sirə malik olan mua- |
| + | licə vasitələrinin dozasını dəqiq- |
| + | ləpdirmək ucun riyazi modellətdir- |
| + | mə metodundan istifadə edilir və s. |
| + | Səhiyyə təpkilində informasiya sis- |
| + | temlərindən və avtomatlapdırılmın |
| + | idarəetmə sistemlərindən istifadə |
| + | olunması da Q.g.-ya aiddir. Tibb sa- |
| + | Həsində elmi tədqiqatların idarə |
| + | olunmasında da informasiya sistem- |
| + | lərindən istifadə olunur. |
| + | |
| + | Əd. Vorobıhev E. İ., Kitov |
| + | A. İ., Vvedenie v medipinskukə kiberne" |
| + | tiku, M., 1977, Vorobhevv E. İ., Ki- |
| + | tov A. İ., Medipinskal kibernetika, |
| + | M., 1983. |
| + | TİBBİ GENETİKA—insan geneti- |
| + | kasının bəlməsi: irsi amillərin in= |
| + | san patologiyasında rolunu eyrənir. |
| + | İrsi xəstəliklərin etiologiya və pa- |
| + | togenezini, onların diaqnostika, muc- |
| + | alicə və profilaktikasını eyrənən |
| + | klinik genetika T.g.-nın əsasını |
| + | təpkil edir. T.g. genetikanın butun |
| + | tədqiqat metodlarından istifadə edir. |
| + | T.g: somatik huceyrələrin hibridlət- |
| + | dirilməsi, riyazi və bioloji model- |
| + | ləidirmə, xromosomların xətti di- |
| + | ferensiasiyası və molekulyar-genetik |
| + | analiz kimi yeni tədqiqat metodları |
| + | ilə zənginlətmitdir. Bə”zi xəstəlik: |
| + | lərin nəsildən-nəslə kecməsi haqqın- |
| + | da ilk mə”lumat 18 əsrin axırı və |
| + | 19 əsrin əvvəlinə təsaduf edir. La- |
| + | kin T.g.-nın mustəqil elm sahəsi kimi |
| + | ik yalnız 20 əsrin əvvəllə- |
| + | rindən batlamhipdır. Əlkəmizdə T.g.- |
| + | nın inkipafı S. N. Davidenkovun |
| + | adı ilə baqlıdır. |
| + | |
| + | T.g.-nın ən intensiv inkiptaf dəv- |
| + | ru 20 əsrin 50-ci illərinin axırın- |
| + | dan baplamıtndır. 1956 ildə insan |
| + | xromosomlarının dəqiq sayı və quru- |
| + | luplu muəyyən edilmit, 1959 ildə isə |
| + | insanlarda xromosom xəstəlikləri |
| + | kətpf edilmipdir. Sonrakı illərdə |
| + | bioloji kimyanın və molekulyar ge- |
| + | netikanın nailiyyətləri sayəsində in- |
| + | sanlarda təsaduf edilən bir sıra ir- |
| + | si mӱbadilə pozequnluqlarının mahiy- |
| + | yəti alikara cıxarılmındır. T.g.-ya |
| + | 2000-dək irsi xəstəlik məqlumdur ki, |
| + | bunlardam da 1000-ə qədəri maddələr |
| + | mubadiləsinin irsi pozqunluqları ilə |
| + | əlaqədar olan xəstəliklərdir. İrsi |
| + | xəstəliklərin biokimyəvi və molekul- |
| + | yar-genetik mahiyyətinin apykara cıxa- |
| + | rılması, onların erkən diaqnostika- |
| + | sına və patogenetik mualicəsinə im- |
| + | kan yaratmındır. İrsi xəstəliklərin |
| + | mualicəsində bir sıra nailiyyətlər |
| + | əldə edilsə də, onlara qarupı mubari- |
| + | |
| + | |
| + | | mn əhəmiyyəti |
| + | zədə professional ӱsulun |
| + | əha az qıqdır. İrsi xəstəliklərin |
| + | profilaktikası iki yolla həyata keci- |
| + | rilir: yeni mutasiyaların ƏMƏLƏ GƏL- |
| + | məsinin profilaktikası və bir nəsil- |
| + | də olan mutasiyanın sonrakı nəslə kec- |
| + | məsinin profilaktikası. SSRİ-də, o |
| + | cumlədən Azərb.SSR-də irsi xəstəlik: |
| + | lərin profilaktikası ilə tibbi-gene- |
| + | tik məsləhətxanalar na olur. |
| + | Əd. Həsənov Ə. və Üamranapsı, |
| + | Bioloji kimya, B., 1974, Xarris E., |
| + | Osnovı bioximiceskon qenetiki celoveka, |
| + | per, s anql., M., 1973: Qenetika i medini" |
| + | na, pod red. N. P. Bockova, M., 1979, P o= |
| + | numy k İ., Bulaxova L., Klini" |
| + | ceskan qenetika B psixiatrii, Kiev, 1982, |
| + | |
| + | |
| + | TİBBİ PARAZİTOLOGİYA VƏ |
| + | TROPİK TƏBABƏT İNSTİTUTU, |
| + | S. M. Kirov ad.—Azərb.SSR Sə- |
| + | hiyyə Nazirliyinin elmi-tədqiqat muəsa |
| + | sisəsi. Bakıdadır. 1931 ildə Azərb. |
| + | Virusologiya, Mikrobiologiya və Kp- |
| + | giyena İn-tunun Tropik ilə.bəsi baza- |
| + | |
| + | |
| + | sında təpkil olunmupdur. |
| + | İn-tun 4 ipe bəsi (təbii ocaqlı |
| + | xəstəliklər, qeyri-transmissiv para- |
| + | |
| + | |
| + | zitar xəstəliklər, elmi-tibbi infor" |
| + | masiya və tətppkilati metodik pte”bə), |
| + | 3 bəlməsi (malyariyanın epidemiya- |
| + | sı və profilaktikası, tibbi helmin: |
| + | tologiya, tibbi araxnoetimologiya), 2 |
| + | laboratoriyası (leypqmanioz, protozooz: |
| + | lar), habelə qrupları var (1084), |
| + | İn-tun əsas tədqiqat problemləri pa- |
| + | razitar və tropik xəstəliklərin etio- |
| + | logiyası, patogenezi və klinikasını |
| + | əyrənmək, onların muçalicə-profilak- |
| + | tikası ucun elmi surətdə əsaslandı |
| + | rılmın səmərəli tədbirlər komplek- |
| + | si ipləyib hazırlamaqdır. İn-t 10 |
| + | e.d., 36 elmlər namizədi hazırlamıpn- |
| + | dır. İn-tda 1 e.d. və 19 elmlər nami- |
| + | zədi calhipır (1984). İn-tun elmi |
| + | |
| + | |
| + | əsərləri nəpr olunur. |
| + | TİBBİ PSİXOLOGİYA — psixolo- |
| + | giyanın insan xəstəliklərinin mən- |
| + | |
| + | |
| + | bəyi, yaranması, inkgitpafı və muali- |
| + | cəsi prosesində psixikanın rolunu |
| + | əyrənən bəlməsi. T.p.-nı ilk dəfə 10 |
| + | əsrdə alman psixoloqu və filosofu |
| + | R. G. Lotse əsaslandırmhıındır. So- |
| + | matik və psixogen xarakterli xəstə" |
| + | liklər zamanı (bax həmcinin Poto- |
| + | psixologiya) psixikanın dəyitpməsini |
| + | eyrənən klinik psixologiya T.p.-nın |
| + | ən inkipaf etmit sahəsi saynlır. |
| + | T.p.-nın metodları umumi psixologi- |
| + | yanın metodlarından prinsipcə fərq- |
| + | lənmirylakin ppəxsin və xəstəliyin xa" |
| + | rakterindən asılı olaraq, konkret ilə- |
| + | kil alır. T.p. psixoterapiya və psi” |
| + | xogigiyenanın əsası hesab olunur. |
| + | |
| + | TİBBİ TƏHSİL–-həkim və provi- |
| + | zorların, orta tibb ippcilərinin, |
| + | elmi tibb kadrlarının hazırlanma: |
| + | sı və təkmillətdirilməsi sistemi. |
| + | T.t.-in qədim tarixi var. Rusiyada |
| + | həkim kadrların hazırlanmasına 17 |
| + | əsrin 2-ci yarısında baplanmıtdır. |
| + | 1764 ildə Moskva Un-tində tibb fa- |
| + | kultəsi təpkil olundu. Beyuk Oktyabr |
| + | sosialist inqilabı ərəfəsində Rusi- |
| + | yada 17 ali tibb muəssisəsi var idi. |
| + | Ali tibb məktəbləri Mərkəzi Rusi- |
| + | yada, Ukraynada və Pribaltikada fəa- |
| + | liyyət gestərirdi, Orta Asiyada, Qa- |
| + | zaxıstanda, Zaqafqaqiyada (o cӱmlədəv |
| + | Azərb.-da), Belorusiyada isə belə mək" |
| + | təblər yox idi. 1918—22 illərdə daha |
| + | 16 ali tibb mӱəssisəsi acıldı (Zaqaf- |
| + | qaziyada, o cӱmlədən Azərb.SSR-də, |
| + | Orta Asiya və Belorusiyada). 1930 |
| + | |
| + | |
| + | THBO |
| + | |
| + | |
| + | 273 |
| + | |
| + | |
| + | ildən un-tlərin tibb fakultələri əsa- |
| + | sında tibb in-tları yaradıldı. 1983— |
| + | 84 illərdə Azərbaycan Tibb İn-tu 1316 |
| + | həkim və əczacı, tibb texnikumları |
| + | 3277 —– tibb iicisi hazırlamıil- |
| + | dır. SSRİ-də həkimlər ixtisas uzrə |
| + | (mualicə ipi, pediatriya, sanitariya, |
| + | Stomatologiya, əczacılıq in-tları |
| + | farmasiya mxctəxəssisləri) hazırla- |
| + | nır. Birinci və ikinci kurslarda |
| + | umumi-bioloji, umumi-siyasi fənlər |
| + | kecilir. Əsas klinik və gigiyenik |
| + | fənlər (terapiya, cərrahlıq, mamalıq |
| + | və ginekologiya, pediatriya, gigiye- |
| + | na, epidemiologiya və s.) 4—6-cı kurs- |
| + | larda tədris edilir. |
| + | |
| + | |
| + | TİBBİ XARAKTERLİ MƏCBURİ |
| + | TƏDBİRLƏR--SSRİ -də anlaqsız və- |
| + | ZİYYƏTDƏ ictimai-təhlugəli əməl et- |
| + | mi, Yaxud anlaqlı vəziyyətdə cinayət |
| + | terətmit, lakin həkm cıxarılanadək |
| + | və Ya cəzanı cəkən muddətdə xronik |
| + | ruhi xəstəliyə tutulmuyi və bunun |
| + | nəticəsində əz hərəkətlərini əlcub- |
| + | bicmək və ya idarə etmək imkanından |
| + | məhrum olmut 1Yəxslərə məhkəmənin |
| + | tətbiq etdiyi tədbirlər. Qanunda umu- |
| + | mi, Yaxud xususi tipli psixiatriya |
| + | mualicəxanalarına gendərmə nəzərdə |
| + | tutulmutdur. Məhkəmə cinayət etmit |
| + | alkoqoliklərə və narkomanlara cina- |
| + | yət cəzası verməklə yanatı, xususi |
| + | mӱalicə və əmək rejimi olan tibb |
| + | mӱəssisələrində məcburi mualicə də |
| + | təqyin edə bilər (bax həmcinin Alko- |
| + | qolizm, Narkomaniya). |
| + | Anlaqsız vəziyyətdə ictimai təh- |
| + | |
| + | -luӱkəli əməl etmit, həmcinin cinayət |
| + | etdikdən sonra xronik ruhi xəstəliyə |
| + | tutulmupy tpəxslərin ən HÖTH- |
| + | dai istintaq məcburidir. Muttəhimin |
| + | anlaqsızlıqını muəyyən etmək ucun |
| + | məhkəmə-psixiatriya ekspertizası tə”- |
| + | yin olunur. PTəxsin ruhi xəstə olma- |
| + | sı faktı muəyyən olunan momentdən |
| + | ipdə mudafiəcinin, həmcinin məhkəmə |
| + | iclasında prokurorun və mudafiəci: |
| + | nin iptirakı məcburidir. Məhkəmə |
| + | cinayət məs”uliyyətindən azad etmək və |
| + | T.x.m.t. tətbiq etmək barəsində xususi |
| + | qərardad qəbul edir, ondan mudafiəci, |
| + | zərər cəkmiiy ppəxs və onun numayəndə- |
| + | si, ipinə baxılmıt ppəxsin Yaxın qo- |
| + | humu 7 gun ərzində pikayət, prokuror |
| + | isə protest verə bilər. |
| + | |
| + | TİBERİ (T:beqqiz)— Klavdi Neron |
| + | (e.ə. 16.11.42—eramızın 16.3.37 ili) |
| + | —Roma imperatoru |14—37|. Avqus- |
| + | tun oqulluqu və varisi. Tarixi mən- |
| + | bələrə gərə xoflu, inamsız və riya- |
| + | kar idi. Əvvəlcə hakimiyyəti senatla |
| + | birgə, sonra isə pretorianlara arxa- |
| + | lanaraq təkbaiına idarə etmiitdir. |
| + | TİBESTİ (Trevi )— Mərkəzi Beyuk |
| + | səhrada, Cad Resp.-sında yayla. Hund. |
| + | 3415 m-ə (Emi-Kusi vulkanı) qədər- |
| + | dir. Kristallik ipistlər, lava və qum- |
| + | dapılardan təkil olunmundur. |
| + | İllik yakıntı 100 mm-dən azdır. Xur- |
| + | ma aqacı, akasiya və s. bitir. |
| + | TİBET DİLİ—tibetlilərin dili. |
| + | Tibet -Birma dillərinə daxildir. |
| + | Bu dildə 5 mln.-dan cox adam danı- |
| + | urbıp (1981). Əsasən, fonetik əlamətlə- |
| + | ri ilə secilən bir necə dialekti (ar- |
| + | xaik—amdo, dege, qeyri-arxaik—lhas |
| + | və ədəbi dilin əsaslandırı ipiqatsze) |
| + | var. Səs tərkibi zəngindir (16 sait, |
| + | 36 samit). Təcridi tipli iltisaqi- |
| + | |
| + | lektiv qurulutia malikdir. İlk ədə- |
| + | |
| + | i abidələri 7—10 əsrlərə aiddir, |
| + | |
| + | azısı devanaqariyə əsaslanır, |
| + | |
| + | |
| + | ASE—18, c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | Ədl Parfionovic 10. M,, Tu- |
| + | betskinN pishmennın azık, M., 1982. |
| + | TİBET YAYLASI —Mərkəzi Asiyada |
| + | yayla. Əsasən, Cində, qismən Hindis- |
| + | tandadır. Q.-dən Qaraqorum, 1im.-dan |
| + | Kunlun, i.-dən Sino-Tibet darları |
| + | (bə”zən bu daq sistemləri T.y.-na da- |
| + | xil edilir), c.--dan Himalay daqrları |
| + | ilə əhatələnir. Sah. təqr. 2 mln, km?, |
| + | orta hund. 4—5 min m. Bir cox silei- |
| + | lələrdə hund. 6—7 min m-ə catır. Əsa- |
| + | sən, qumdatı, əhəngdatı, gilli tpist- |
| + | lər, qranit və qneyslərdən təppkil olun- |
| + | mutidur. T.y.-nın 1im.-ı Hertsin, or- |
| + | ta hissəsi Mezozoy, c. hissəsi Alp qı- |
| + | rıppıqlırında əmələ gəlmiitdir, |
| + | Faydalı qazıntıları: dai kəmur, |
| + | dəmir filizi, əlvan metallar və s. |
| + | İqlimi cox sərt və qurudur. İllik |
| + | yarıntı cox yerdə 100—200 mm, c.-da |
| + | 1000 mm-ə qədərdir. Cay ipəbəkəsi sey- |
| + | rəkdir, cayları, əsasən, axarsız gəl- |
| + | lərə təkulur. Yaylanın c, hissəsin- |
| + | dən Hind, it. hissəsindən Xuanxe, Yans- |
| + | zı, Mekonq cayları batlanır. Cox- |
| + | lu gəl (ən beyuyu Namtso) var. Dar- |
| + | səhra və dar-cəl torpaqlarında yuk- |
| + | sək daqlıq səhra və yarımsəhra bitki- |
| + | ləri ustundur. Nisbətən rutubətli |
| + | ucqar c.-p. LHissədə iynəyarpaqlı və |
| + | enliyarpaqlı mepələr var. | |
| + | TİBET MUXTAR RAYONU, Tibet |
| + | (NHNin dilində Sitszan)—Cinin c.-q.- |
| + | ində, Tibet yaylasındadır. SaH. 1221 |
| + | min km?. ƏH. təqr. 1,9 mln. (1981), İnz. |
| + | m. Lxasa ip:.-dir. Əhalinin əsas his- |
| + | səsi tibetlilər və onlara yaxın syan, |
| + | nu, dulun, abor, mipqmi, dafla tayfa- |
| + | larıdır. Tibet-Birma qrupu dillə- |
| + | rində danıptırlar. Dindarları bud- |
| + | dist-lamaistdir. |
| + | |
| + | Tarixi mə”lumat,. Tibet ərazisində |
| + | İLK dəvlət 7 əsrdə yaranmıpq, |
| + | əsrlərdə feodal munasibətləri inki- |
| + | pqaf etmipdi. 787 ildə buddizm dəv- |
| + | lət dini oldu. 13—14 əsrlərdə Tibet |
| + | monqolların əsarəti altında idi. 14— |
| + | 17 əsrlərdə Tibet feodalların haki- |
| + | miyyət ӱtrunda mӱbarizə meydanına |
| + | cevrildi. 17 əsrdən əlkəni hakim ge- |
| + | luqba buddist təriqətinin bacıları |
| + | —dalay-lamalar idarə edirdilər. Ti- |
| + | bet 18 əsrin sonunda tamamilə Cinin |
| + | tərkibinə daxil oldu (dalay-lama hə- |
| + | kuməti saxlanılmaqla). Sinxay inqi- |
| + | labı (1911—13) dəvrundə 13-cu dalay- |
| + | lama Cinlə butun əlaqələri kəsdi. |
| + | 1950 ildə Cin Xalq Azadlıq Ordusu |
| + | hissələri Tibetə hərəkət etdi. 1951 |
| + | ildə CXR ilə Tibet Hekuməti 4Tibe- |
| + | tin dinc yolla azad edilməsi tədbir- |
| + | ləri haqqında muqaviləv baqladı. My- |
| + | qaviləyə əsasən Tibetə CXR tərkibində |
| + | milli muxtariyyət verilirdi. 1959 il- |
| + | də Tibetdə 14-cu dalay-lamaya qarqpı |
| + | 5 Sarı verdi və o, Hindistana MY- |
| + | hacirət etdi. 1965 ildə Tibet Muxtar |
| + | r-nu Yaradıldı. |
| + | |
| + | Təsərrufat. İqtisadiyyatın əsas |
| + | sahəsi k.t.-dır. Arpa, vələmir, no- |
| + | xud, qarabapaq, burda, cəltik, kartof, |
| + | meyvə və tərəvəz yetipdirilir. Hey- |
| + | vandarlıq inkipaf etmitdir. Tax- |
| + | ta-tpalban, kərpic, əczacılıq, e”mal |
| + | sənayesi mӱəssisələri, toxuculuq sə- |
| + | nayesi, SES-lər var. Az miqdarda dapp |
| + | kəmur, duz, qızıl və s. cıxarılır. |
| + | |
| + | Ədəbiyyat. PPifahi ədəbiyyat əsa- |
| + | tir, epos (“Geserə), əfsanə, nərmə, na- |
| + | qıl və hikmətli səzlərlə zəngindir. |
| + | 7—10 əsrlərdə yaranmıtnm yazılı ədə- |
| + | biyyat folklorla və qədim turk, xu- |
| + | susən uyqur ədəbiyyatı ilə qarpıdır- |
| + | |
| + | |
| + | lı tə"sirdə inkinpaf etmipdir (ta- |
| + | rixi xronikalar, epiqrafik abidələr, |
| + | cRamayanaznın Qibet versiyası və c.). |
| + | 11—14 əsrlərdə orijinal əsərlər |
| + | (dini-fəlsəfi risalələr, tarix əsər- |
| + | ləri, didaktik və epistolyar əsərlər) |
| + | yazılmımqdır. 15—19 əsrlər ədəbiy- |
| + | yatında buddizmin dini və siyasi gə- |
| + | Erplərinin təbliqi əsas yer tutur, |
| + | 18 əsrin əvvəlindən yaranmaqa batpla- |
| + | yan dunyəvi poeziya (6-cı dalay-lama |
| + | Tsancan-camso) ən”ənələri sonralar |
| + | da davam etdirilmitndir. 20 əsrin |
| + | Ə0-ci illərindən, əsasən, Cin ədəbiy- |
| + | yatından tərcӱmələr dərc olunur. |
| + | |
| + | Me”marlıq və təsviri sənət. T. in- |
| + | cəsənətinin muhum abidələri feo- |
| + | dalizm devrundə yaradılmındır. Or- |
| + | ta əsrlərdə dar zirvələrində qala- |
| + | qəsrlər tikilmipdir. T.-in dini bi- |
| + | naları suburqanlar (lamaların sərda- |
| + | baları, xatirə qurquları) və darətəyi, |
| + | yaxud zirvədə tikilərək ətrafına bir |
| + | necə sıra qala divarları cəkilmitp |
| + | monastırlarla səciyyələnir. Saray me”- |
| + | marlıqrının ən tipik əlamətləri Po- |
| + | tala və Lhasadakı saray-qalalarda |
| + | hifz olunmutdur. T. evləri əhənglə |
| + | atqardılır, ikiqat karnizlər və pən- |
| + | cərə hapiyələri qara rənglə rənglə- |
| + | nir. T.-in Budda ehkamlarına cavab |
| + | verən orta əsr təsviri sənəti, əsasən |
| + | monastırlarda inkipaf etmipdir |
| + | (divar rəsmləri, ctan-kagadlanan iko- |
| + | nalar). Orta əsr T. heykəltəraplıqı |
| + | qayalarda capılmıpt dini relyeflər, |
| + | mə”bəd heykəlləri, aqac, gil və metal- |
| + | dan hazırlanmıtp allah fiqurları |
| + | ilə təmsil olunur. Dekorativ-tətbiqi |
| + | CƏHƏTHH ƏH”ƏHƏBH nəvləri tikmə, tunc- |
| + | dan dini və məiptət əpyalarının ha- |
| + | zırlanması, xalcacılıq və s. ibarət- |
| + | |
| + | |
| + | dir. |
| + | TİBET-BİRMA DİLLƏRİ--Cin – |
| + | Tibet dillərinə mənsub dil qrupu |
| + | (Qibet dili, Birma dili, Kacin |
| + | zi) dili, nevari dili və s.). |
| + | .-B.d.-ndə 52,1 mln,-a yaxın adam da- |
| + | nıpır (1978), Bə”zi alimlər T.-B.d.- |
| + | ni mustəqil qrup hesab etmirlər. Ti- |
| + | bet, Birma, nevari dillərinin ӧeva- |
| + | naqariyə əsaslanan yazısı var. Bə”- |
| + | zi dillərdə isə hHeroqliflərdən is- |
| + | tifadə olunur. Bir coxu yazısızdır. |
| + | TİBETLİLƏR (əzlərini pyoba |
| + | adlandırırlar)—Tibetin yerli əha- |
| + | lisi, xalq. Əsasən, Cində, bir qismi |
| + | Hindistan, Nepal və Butanda yalpa- |
| + | yır. 5 mln. nəfərdən coxdurlar (1981), |
| + | Qibet dilində danıpqırlar, Əkinci- |
| + | lik, maldarlıq, habelə sənətkarlıqla |
| + | (dulusculuq, toxuculuq, metalipləmə) |
| + | məptuldurlar. 20 əsrin ertarında |
| + | sənaye mӱəssisələri yaranmaqa pla- |
| + | dı. Oturaq T. dap evlərdə, kecəri- |
| + | lər isə Yun cadırlarda yaqpayırlar. |
| + | Dindarları buddist-lamaistdir. |
| + | |
| + | Əd.: Narodı VostocnoN Azii, M.—L., |
| + | 1965, Repetov DA. M., İkovlev A. |
| + | Q., K voprosu o sopialhıno-zkonomiceskix |
| + | otnopeninx u tibetiev v pervovV polovine |
| + | |
| + | |
| + | B., B kn.: Sopialınan istorin Hapo- |
| + | dov Azii, M., ə, |
| + | |
| + | |
| + | TİBF (TH:bai4) Jak (27.9.1880, Bor- |
| + | do—1.9.1959, Barselonet, Mon-Seme)— |
| + | fransız skripkacısı. Fransız skrip- |
| + | ka məktəbinin gerkəmli numayəndələ- |
| + | rindən biri. 1896 ildən konsert fəa- |
| + | LİYYƏTİNƏ batplamıtn, bir cox əlkələr- |
| + | də (1901 ildən Rusiyada, 1936 ildə |
| + | SSRİ-də) cıxınq etmitdir. T.-nun |
| + | ifası ucun zəriflik və virtuozluq |
| + | səciyyəvi idi, 1943 ildə pianocu M., |
| + | |
| + | |
| + | 274 |
| + | |
| + | |
| + | TİBR |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Lonq ilə birlikdə Parisdə pianocu |
| + | və skripkacıların mӱsabiqəsini təptp- |
| + | kil etmitdir (1946 ildən beynəlxalq), |
| + | Təyyarə qəzasında həlak olmuptdur, |
| + | TİBR (Teceqe)— İtaliyada cay (Apen- |
| + | nin y-a-Nda ən beyuk). Uz. km, hev- |
| + | zəsinin sah. 16,5 min km?. Toskano- |
| + | Emiliya Apennin d-rının c.-undan |
| + | bapplanır, delta (250 km?) əmələ gə- |
| + | tirərək Tirren dənizinə tekçlur. |
| + | Suvarmada istifadə edilir. oma |
| + | i1.-ndən ayplaqı gəmiciliyə yararlıdır, |
| + | TİBULL Albi (AYI iz Tzbiyyiz) (e.ə. |
| + | təqr. 50—19)—Roma pairi. T.-un adı- |
| + | na cıxılan 4 elegiya kitabından, əs- |
| + | lində, yalnız 2-si, bir də 3-cu kita- |
| + | bından 2 pqe”r ona məxidur. Elegi- |
| + | yalarında kənd həyatı, məhəbbət, ailə |
| + | səadəti tərənnum olunur, muharibə, |
| + | məhpərT və sərvət dupigunluyu pisləni- |
| + | lir, PYe”rləri dilinin sadəliyi və |
| + | bədiiliyi ilə secilir, |
| + | |
| + | Əsərləri: Əleqii, v kn.: Katull, |
| + | Tibull, Properdin, |M., 1963|, Əleqii, |
| + | v kn,: Anticnal literatura. Rim, Xres- |
| + | tomatin, M., 1981, |
| + | |
| + | TİVERİYA GƏLU, Tiveriad |
| + | gəlu, Qalileygelu, Bəhr- |
| + | Təbəriy.ə — İsraildə (ip, sahili |
| + | Suriya ilə sərhəddə), Qhor tektonik |
| + | cəkəkliyində gəl. Dəniz səviyyəsindən |
| + | 212 malcaqdadır. Sah. 145 km?, nəpHH- |
| + | liyi 48 m-ə qədərdir. İordan cayı |
| + | T.g.-ndan kecir. Gəmicilikdə istifa- |
| + | də edilir. Bibliyada (Əhdi-Cədid) T.g. |
| + | İsa haqqında əfsanə ilə əlaqələndi- |
| + | riler Dini ziyarət yeridir. 1187 il- |
| + | nə T.K. yaxınlıqında səlibcilərlə |
| + | Misir sultanı Səlahəddinin qopunu |
| + | arasında vurupqma olmuzidur. Vurui- |
| + | mada Misir qopunu qalib gəlmiipqdi. |
| + | TİVİ—Azərb.SSR Ordubad r-nunda |
| + | (Nax.MSSR) kənd. . sovetliyinin |
| + | mərkəzi, R-n mərkəzindən 60 km pim.- |
| + | da, Ordubad—Bist avtomobil yolu kə- |
| + | narında, Zəngəz ur SİLSİLƏSİNİN ƏTƏ- |
| + | yindədir. ƏH. 13: 6 (1985). Əsas təsər- |
| + | rufatı heyvandarlıqdır. Orta mək- |
| + | təb, mədəniyyət evi, kitabxana, tibb |
| + | məntəqəsi var. |
| + | |
| + | TİVLƏR, munimilər—Mərkəzi |
| + | Nigeriyada, Benue cayı sahillərin- |
| + | də yatpayan xalq, Təqr. 4 mln. nəfərdir- |
| + | lər (1981). Tivi dilində (bantu dil- |
| + | ləri qrupu) danınırlar. Ən”ənəvi |
| + | e”tiqadları ilə yanapqı islam və xris- |
| + | tian dinləri də yayılmındır, Əsasən |
| + | əkinciliklə mətpquldurlar, məvsumi |
| + | iplərdə də calıptırlar. Muzdurluq |
| + | edənləri var. - |
| + | TİQRAİLƏR — PTimali Efiopiyada |
| + | xalq. Təqr. 3 mln. nəfərdirlər (1981). |
| + | Tiqran dilində (sami dilləri qrupu) |
| + | |
| + | |
| + | danılpırlar. Dindarları xristian-" |
| + | |
| + | |
| + | monofistdir. T. əsasən qədim Aksum |
| + | padiahlıqı ərazisində yapqayırlar. |
| + | Əkincilik və maldarlıqla, həmcinin |
| + | sənətkarlıq və ticarətlə məpqtuldur- |
| + | |
| + | |
| + | lar. |
| + | |
| + | THTPAH Iİ, Beyuk Tiqran— |
| + | Ermənistan carı |e.ə. 95—56|. Onun |
| + | hakimiyyət illəri 5 ƏH TY/- |
| + | rətli dəvru idi. E.ə. 69 ildə 11 T, Ro- |
| + | ma sərkərdəsi Lukull ilə vuruttmada |
| + | məqlubiyyətə uqrramın və tutduqu əra- |
| + | ziləri, demək olar, itirmitidi, e.ə. |
| + | 66 ildə isə Roma imperiyasının vas- |
| + | sallıqını qəbul etmipidi. |
| + | THTPAHAKEPT —rənvuM erməni ppəhə- |
| + | ri, P Tiqranın dəvlətinin paytaxtla- |
| + | rından biri. E.ə. 77 ildə Van gelu- |
| + | nun c.-q.-ində, Qurkiyənin muasir Far- |
| + | kin k,-nin Yerində salınmındı., P1ə- |
| + | |
| + | |
| + | hərin ətrafına hund. 25 m olan qala |
| + | divarları cəkilmiitdi. Eramızın 69 |
| + | ilində Roma qopunu daqrıtmındır. |
| + | TİQRANYAN Armen Tiqranovic (26. |
| + | 12,1879, Aleksandropol, indiki Le- |
| + | | ninakan—10.2, 1950, |
| + | Tbilisi, Yerevan- |
| + | da dəfn edilmii- |
| + | dir)—erməni sovet |
| + | bəstəkarı, xor di- |
| + | ijoru, pedaqoq, |
| + | rm.SSR və Gurc. |
| + | SSR əməkdar incə- |
| + | sənət xadimi (1935, |
| + | 1936). 1902 il- |
| + | i də Aleksandropolda |
| + | xalq xorları yarat- |
| + | mhıtp, həmin kollek- |
| + | = Cat en" tivlərlə Qars, Ye- |
| + | revan, Bakı və s. ip.-lərdə cıxıi et- |
| + | mipdir. T. xalq məiəti məvzusun- |
| + | da ilk erməni operası cAnuptjun (ta- |
| + | mapası, 1912, 3-cu redaksiyası 1939, |
| + | H. Tumanyanın poeması utzrə) mӱçəl- |
| + | lifidir. Digər əsərləri: “David bəyə |
| + | (1950) operası, “Leyli və Məcnung |
| + | (1917) mahnı dramı, kantatalar, xor- |
| + | lar, xalq mahnıları ittləmələri və |
| + | s. Lenin ordeni ilə təltif edilmiii- |
| + | dir. Q.-ın cAnuppə operası M. |
| + | Axundov ad. Azərb. Opera və Balet |
| + | Teatrında tamataya qoyulmuttdur. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Atain R., Muradan M.,, |
| + | Armen Tiqranan, M., 1966. |
| + | |
| + | |
| + | TİQRELƏR — PTimali Efiopiyada |
| + | xalq. 0,6 mln. nəfərdən coxdurlar |
| + | (1981). Tiqre dilində (sami dilləri |
| + | qrupu) danıtpırlar. Əksəriyyəti mu- |
| + | səlman, bir qismi xristian-monofist- |
| + | dir. Əsasən maldarlıq və əkincilik- |
| + | lə, Massaua 1p1. ətrafında balıqcı- |
| + | lıq, sədəf və mirvari cıxarmaqla |
| + | məptquldurlar. |
| + | |
| + | TİYES (ThH:ez)—Seneqalda ppəhər. Ti- |
| + | yes vil.-nin inz. m. D.y. və avtomobil |
| + | yolları qovpaqı. K.t. r-nunun THua- |
| + | rət mərkəzidir. Əh. 117 min (1976). |
| + | D.y. e”malatxanaları, toxuculuq KOM- |
| + | binatı var. Ət konservi istehsal olu- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Bi dü Ar I Tİ |
| + | |
| + | |
| + | nur. |
| + | TİYUL—orta əsrlərdə bə”zi Yaxın |
| + | PPərq əlkələrində, o cӱmlədən İran, |
| + | Turkiyə, Orta Asiya və Azərb.-da məv- |
| + | cud olmuqi itərti torpaq sahibliyi. |
| + | 15—19 əsrlərdə genip yayılmındı. |
| + | T. torpaqlarından toplanılan məh- |
| + | |
| + | |
| + | sulun — — -— hissəsi xəzinəyə ədə- |
| + | |
| + | |
| + | 5 |
| + | nilirdi. Azərb.-ın Rusiyaya birlə:n- |
| + | dirilməsindən sonra, 1846 il fərma- |
| + | nına əsasən T. torpaq sahibliyi ir- |
| + | si e”lan olundu. |
| + | TİYULDAR (/Y1,:)—tiyul sahibi. |
| + | T. vergi toplamaq və məhkəmə inzi- |
| + | bati ına malik olsa da, ti- |
| + | yul sahəsi onun iiəxsi mӱlkiyyəti sa- |
| + | yılmırdı. Sonralar, xususilə xanlıq- |
| + | lar dəvrundə (18 əsr) T.-lar vaxt- |
| + | aiplırı xan tə”liqəsi ilə təsdiqlənir- |
| + | dilər. Quba xanlıqında rəiyyətin |
| + | T.-dan tpəxsən asılı olması və ona |
| + | xidmət etməsi xanın əmri ilə qanu- |
| + | niləpdirilirdi. |
| + | |
| + | TİK (fr. Iis—konvulsiv dartılma), |
| + | tibbdə—əzələnin qeyri-iradi tez- |
| + | tez yıqılması. Ensefalit nəticəsində |
| + | beynin muəyyən hissələrinin zədələn- |
| + | məsi ilə əlaqədar, anadangəlmə patolo- |
| + | giyadan və s. bap verir. Yayılmıiy və |
| + | yerli formada olur. Əsasən, uz və bo- |
| + | yun əzələləri zədələnir (qeyri-iradi |
| + | gezvurma, marcıldatma və s.). M u a- |
| + | |
| + | |
| + | licəsi: sedativ dərmanlar, Qıcol: |
| + | maya qarpı preparatlar və s, |
| + | |
| + | TİK (hollandca IyK, ing. IsK)—uzun- |
| + | luqu boyunca enli əlvan rəngli zo- |
| + | |
| + | |
| + | laqları olan, sıx toxunmut (polot- |
| + | |
| + | |
| + | no və ya sarja toxunutlu) parca, Kə- |
| + | tan və ya pambıq saplardan toxunur. |
| + | Dətəkuzu, pərdəlik, mebel və s. ucun |
| + | istifadə edilir. |
| + | |
| + | TİKAMASU Mondzaemon (əsl adı |
| + | Sugimori Nobumori) (1653—22.11. |
| + | 1724)— yapon dramaturqu. Feodal epo- |
| + | peyaları və xronikalarının sujetləri |
| + | əsasında yazdıqı tarixi faciələrin- |
| + | də |4“Məqlubedilməz Kagekiyeg (1686), |
| + | c Koksinginin deyuӱtiləriə (1715) və s.) |
| + | pəxsi və ictimai borc hisslərinin |
| + | toqquliması təsvir olunur. “Sonedə |
| + | zakidə ikiqat intiharı (1703), 4Cəhən- |
| + | nəmə gəndərilmip qasidə (1711) dram- |
| + | ları pəhər həyatından, nakam məhəb- |
| + | bətdən bəhs edir. Yapon ədəbiyyatında |
| + | ilk psixoloji dramın muəllifidir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Dramı, M., 1963, Dra- |
| + | maticeskie pozmı, |M., 1968). |
| + | |
| + | |
| + | TİKAN (zrypa) — bitkilərdə |
| + | itiuclu bərk tərəməs gəvdənin, yarpa- |
| + | qın, kekun, yaxud onun hissələrinin |
| + | metamorfozu nəticəsində əmələ gəlir. |
| + | Butev yarpaqlar, onun orta damarı, |
| + | yaxud yarpaqaltlırı yarpaq məniəli |
| + | T.-a cevrilir. Əlavə kəklərdən də |
| + | T. əmələ gələ bilər. Heyvanlarda T.-ı |
| + | |
| + | |
| + | iynələr əvəz edir. |
| + | THKAHBATbITRAP (dGasterosteidae) |
| + | —tikanbalıqkimilər dəstəsinin bir |
| + | |
| + | |
| + | fəsiləsi. 5 cinsi var. Avropa, Asi- |
| + | ya, Pimali Amerika və PTimali AFf- |
| + | rikanın sularında yayılmhındır. |
| + | SSRİ-də 3 nəvu var. Uz. 3—20 sm-dək |
| + | olur. Belində uzgəcin ənundə 3—16 |
| + | tikan, qarın uӱzgəcində 1 ədəd bəyuk |
| + | qikan var (adı da buradandır). 2—3 |
| + | dipi balıq bir yuvaya 1000-nək KYPY |
| + | təkur. Xırda xərcəngkimilər, cucuӱ |
| + | surfələri, bapqa balıqların kuru- |
| + | su və surfələri ilə qidalandırı ucun |
| + | balıqcılıqa zərər vurur. |
| + | |
| + | TİKANBA(PİLILAR, akantose- |
| + | fallar (Asap(hoserhaya)— ilk bə- |
| + | dənbopluqlu qurdlar tipindən paqa- |
| + | zit onurqasızlar sinfi): onurralıla- |
| + | rın eırsaqında yapayır. Bədəni |
| + | dartılmıit, uzunsovdur: 1—16 sm-dir: |
| + | bədən səthi ilə tənəffus edir. İnki- |
| + | tlafı metamorfoz və buğ dəyitiməklə |
| + | gedir. Aralıq sahibləri xərcəngkimi- |
| + | lər və cӱ cuӱlərdir. Balıq, quyi və ma: |
| + | məlilərin T.-la guclu yoluxması bu |
| + | heyvanların məhvinə səbəb olur. İnsan- |
| + | ların da yoluxması halları mə”lum- |
| + | |
| + | |
| + | dur. |
| + | TİKANQUYRUQ, iynəquyruq |
| + | uzunqanad (Nyqipdariz saidasi- |
| + | (Siz)—uzunqanadlılar dəstəsindən qupt. |
| + | Qanadının uz. 21 sm-dək olur. Ayaq- |
| + | ları və quyruqu qısadır. Rəngi qo- |
| + | nurdur. rta Sibirdən və PTimali |
| + | Monqolustandan Saxalinə, Kuril a-rı- |
| + | na və Yaponiyaya qədər yayılmıtdır. |
| + | Ucutu gəzəldir. Cuculərlə qidala- |
| + | nır. Koloniyalarla yuvalayır: 3— |
| + | yumurta qoyur. 18—20 gun kurt yatır. |
| + | A HH bi — Asəp6.CCP-nu TyrramieH |
| + | r-nunda cay. Quryan cayını əmələ gə- |
| + | tirən qollardan biri. Uz. 56 km, hev- |
| + | zəsinin sah. 125 km?, Bap Qafqaz |
| + | silsiləsinin c. yamacından (3680 m |
| + | hund.-dən) batplanır. Datqın və sel |
| + | olur. ənə istifadə edilir. |
| + | TİKANLI — Azərb.SSR Qutqaten |
| + | r-nunda kənd. Q. sovetliyinin mərkə- |
| + | |
| + | |
| + | zi. R-n mərkəzindən 13 km q.-də, Ala- |
| + | zan-Həftəran vadisindədir. Əh. 1389 |
| + | (1985), taxılcılıq, tutunculuk, he)- |
| + | vandarlıq, meyvəcilik və baramacı- |
| + | lıqla məmgӱldӱr. Orta və səkkizil- |
| + | lik məktəb, klub, kitabxana, kino-. |
| + | qurqu zı |
| + | TİKƏBƏND--Azərb.SSR Lerik r-nun- |
| + | da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n |
| + | mərkəzindən 31 km c.-11.-də, Pepqtəsə |
| + | silsiləsinin ətəyindədir. ƏH. 72 |
| + | (1985), heyvandarlıq və caybecərmə ilə |
| + | məpquldur. Orta məktəb, mədəniyyət |
| + | evi, kitabxana, tibb məntəqəsi var. |
| + | TİKİNTİ—maddi istehsal sahəsi: |
| + | muxtəlif təyinatlı bina və qurru- |
| + | ların tikilməsi və yenidən qurulma- |
| + | sı: istehsal iləri ucun ərazisi ilə |
| + | birlikdə tikilən binalar (qurrular), |
| + | daha genin mə ”nada—quruculuq pro- |
| + | sesi. Tikintisi bata catdırılmınn |
| + | və istifadəyə verilmək ucun Hazır- |
| + | lanmıni istehsal muçəssisələri, yaqpla- |
| + | yın evləri, ictimai binalər, qurqu- |
| + | lar və s. obyektlər T. məhsullarıdır. |
| + | |
| + | T. əz məhsullarının xarakteri ilə |
| + | barlı bir sıra xususiyyətə malikdir. |
| + | K. Marks gestərirdi: 4...əmək vasitə- |
| + | lərinin bir Hissəsi lap əvvəldən hə- |
| + | rəkətsiz, yer ilə baqlı formada is- |
| + | tehsal olunur, məsələn, qorpaqın yax- |
| + | pılapdırılması, Fabrik binaları, |
| + | domna sobaları, kanallar, dəmir yol- |
| + | ları və i.a. Əmək vasitələrinin ii1- |
| + | ləməli olduqu istehsal prosesinə dai- |
| + | mi təhkim olunması burada eyni |
| + | zamanda ezunun fiziki mevcudluq |
| + | usulu ilə də ilərtlənir... Lakin əmək |
| + | vasitələrinin bir yerə təhkim edil: |
| + | mip olması, torpaqda kək salmın |
| + | olması əsas kapitalın bu Hissəsinə |
| + | millətlərin iqtisadiyyatında xususi |
| + | rol verirə (Kapital, c. 2, səh. 161— |
| + | 62). Deməli, T.-nin xususiyyətlərin- |
| + | dən biri məhsulların ərazicə təhkim |
| + | olunması və tikinti-quratqdırma təpq- |
| + | kilatlarının istehsal fondlarının |
| + | aktiv hissəsinin dəyiikənliyidir. T- |
| + | ucun istehsal siklinin nisbətən uzun |
| + | olması (bir necə aydan bir necə ilə- |
| + | dək) və istehsal prosesinin, bir qayda |
| + | olaraq, acıq havada, mӱxtəlif iqlim |
| + | pəraitində aparılması xarakterik- |
| + | dir. | |
| + | |
| + | İnqilabdan əvvəl Rusiyada, o cum- |
| + | lədən Azərb.-da T. ipləri ilə bir |
| + | qayda olaraq, texniki bazası (tikin- |
| + | ti mapınları, nəql. vasitələri və |
| + | istehsal mӱəssisələri) olmayan xu- |
| + | susi (təxsi) podrat tikinti təiki- |
| + | latları məpiqul olurdu. Ən aqır iit- |
| + | lər belə əl ilə gerulurdu. Tikinti |
| + | materialları sənayesi son dərəcə |
| + | alpaqı səviyyədə idi. |
| + | |
| + | SSRİ-də, o cumlədən |
| + | Azərb6.SSR-də T.-vin inki- |
| + | p af ı. SSRİ-də T.-nin qariyısın- |
| + | da duran muhum məsələ əsaslı vəsait |
| + | qoyululpundan effektli istifadə et- |
| + | məklə x.t.-nın əsas fondlarının ge- |
| + | ni təkrar istehsalını, Q. istehsa- |
| + | lının intensivləiydirilməsini tə min |
| + | etmək və bu əsasda ictimai istehsalın |
| + | effektliyini yuksəltməkdir. Məhsul- |
| + | dar quvvələrin inkiafında Q.-nin |
| + | x.t. əhəmiyyəti onun butun x.t. sahələ |
| + | rinin planauyqun ingitafında və Yeni |
| + | təchizat vasitələrinin tamamilə təzə- |
| + | lənməsində, yeni istehsal sahələrinin |
| + | yaradılmasında, mucəssisəlarin Yer- |
| + | ləpdirilməsinin təkmillətdirilmə- |
| + | sində və kmipf edilmiiy təbii resurs- |
| + | ların istehsala cəlb olunmasında, |
| + | |
| + | |
| + | 18*, c, 9 |
| + | |
| + | |
| + | TİKİNTİ |
| + | |
| + | |
| + | muttəfiq resp.-ların iqtisadiyyatı- |
| + | nın və iqtisadi r-nların kompleks |
| + | inkipafında, itəhərsalma sahəsində- |
| + | ki uzunmӱddətli proqramların həyata |
| + | kecirilməsində, ətraf muhitin qorun- |
| + | masında, (pəklini dəyiniməsində və sar- |
| + | lamlaidırılmasında, mӱtərəqqi sahə- |
| + | lərin şur”ətli inkitafında, elmin |
| + | maddi bazasının təkmillətdirilmə- |
| + | sində, xalqın maddi və mədəni həyat |
| + | səviyyəsinin yӱksəldilməsi ucun maddi |
| + | əsasların yaradılmasında aparıcı |
| + | rolu ilə mçəyyən olunur. |
| + | |
| + | T.-ni umumtikinti və ixtisaslait- |
| + | dırılmın təpgkilatlar, istismar və |
| + | kəpfiyyat qazıması uzrə təpikilatlar, |
| + | layihə, layihə-konstruktor və layihə- |
| + | axtarım təpkilatları həyata keci- |
| + | rir. T., həmcinin vətəndatların əz |
| + | vəsaiti, yaxud dəvlət krediti pesabı- |
| + | na tikdirdikləri fərdi yaypayıiy ev- |
| + | lərini də əhatə edir. Q.-quraqidırma |
| + | təpkilatları muasir tikinti mapın- |
| + | ları və nəql. vasitələri ilə təchiz |
| + | edilir, onların istismar-tə”mir ba- |
| + | zası, həmcinin T.-ni təmin edən di- |
| + | gər istehsalatları və kəməkci bəlmə- |
| + | ləri var. Umumi ictimai məhsulda |
| + | T.-nin layı təqr. 9,5, o cӱmlədən |
| + | Azərb.SSR-də 9,396 -dir (1981). SSRİ- |
| + | də, o cumlədən Azərb.SSR-də T. yuk- |
| + | sək surətlə inkitppaf edir. | |
| + | |
| + | Birinci dunya muharibəsinin, Və- |
| + | təndail muharibəsinin və hərbi muda- |
| + | xilənin arqır nəticələrinə baxmayaraq |
| + | sosialist devlətinin ilk illərində |
| + | əlkədə T.-nin təikili sahəsində təd- |
| + | |
| + | |
| + | 275 |
| + | |
| + | |
| + | birlər kecirilməyə batlandı. 1918 |
| + | ilin mayında AXTİD tərkibində Dev- |
| + | lət Qurquları Komitəsi yaradıldı. |
| + | 1920 illə 8-ci Umumrusiya Sovetlər |
| + | qurultayı V. İ. Leninin ipləyib ha- |
| + | zırladıqı QOELRO planını bəyən- |
| + | di. 1921—28 illərdə Dneproses, Sta- |
| + | linqrad traktor z-du, Turkustan—Si- |
| + | bir dəmir yolu kimi beyuk qurqula- |
| + | rın T.-si genipləndirildi. 1925—26 |
| + | illərdə PPatura elektrik st. və Volxov |
| + | SES-i tpə dudu. Birinci betil- |
| + | likdə iri sənaye mӱəssisələri tikil- |
| + | di və itə salındı (bax Xalq təsər- |
| + | rufatı inkimafının beiillik plan- |
| + | ları). Əlkənin PTərqində ikinci KƏ- |
| + | mӱr-metallurgiya bazası yaradıldı. |
| + | Mənzil tikintisi xeyli genitləndi- |
| + | rildi, yeni ipəhərlər və qəs.-lər sa- |
| + | lındı. İkinci betillikdə T.-nin |
| + | miqyası xeyli artdı. 1935 ilin de- |
| + | kabrında CXİK(b)P MK.da Q. məsələ- |
| + | lərinə dair mutpavirə oldu və 1936 |
| + | ilin fevralında SRİ XKS və |
| + | Uİ K(b)P MK bu barədə qərar qəbul |
| + | etdiz qərarda T. iplərinin daha da |
| + | yaxiılaqdırılması və ucuzlaitdı- |
| + | rılması yolları gestərildi. |
| + | 2 Muharibədən əvvəlki betillik- |
| + | lərdə (14929—40) 9000, o cumlədən |
| + | Azərb.SSR-də 63 yeni iri dəvlət sənaye |
| + | mӱəssisəsi tikilib istifadəyə veril- |
| + | di. Bir sıra iri metallurgiya kom- |
| + | binatları, mapınqayırma, aviasiya, |
| + | kimya, neftayırma z-dları, onlarca |
| + | elektrik st. tikildi, yeni Dd.y. magisə |
| + | tralları və kanalları cəkildi. Əsasə |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ-də, Azərb. SSR-də əsas fondların ipyə salınması, |
| + | əsaslı vəsait Qoyulupu və yerinəyetirilmiyi tikinti- |
| + | qurapdırma ip lərinin həcmi |
| + | (mlrd. manat, mӱqayisəli qiymətlərlə) |
| + | |
| + | |
| + | I mm kk, —, — —— — — ——— |
| + | |
| + | |
| + | Dəvlət və koop. |
| + | MYƏCCHCƏ BƏ TƏHKH- |
| + | latları, Kk-zlar |
| + | və əhali tərəfindən |
| + | ipə salınmınp əsas |
| + | fondların cəmi |
| + | |
| + | |
| + | Denvrlər |
| + | |
| + | |
| + | Devlət və koop. |
| + | muəssisə və təiiki- | Tikinti-qurat- |
| + | latları, k-zlar və | dırma itlərinin |
| + | əhali tərəfindən həcmi (k-zlar |
| + | əsaslı vəsait da daxildir)" |
| + | qoyulutiunun cəmi |
| + | |
| + | |
| + | əəə “4”. ——————. |
| + | |
| + | |
| + | Azərb. |
| + | SSRİ |SSR (mln. |
| + | manat) |
| + | |
| + | Cəmi 1918—83 illər |
| + | |
| + | Azərb. SSR-də 2363,5 31988 |
| + | |
| + | 1920—83 illər | — (1946—83 |
| + | 1918— 28 (1928 ilin illər) |
| + | |
| + | 4-cu rubu daxil |
| + | |
| + | deyil 3,9 |
| + | 1-ci betppillik |
| + | |
| + | (1929—32, 1928 |
| + | |
| + | ilin 4-cu rubu də |
| + | |
| + | daxildir). 9.3 |
| + | 2-ci betillik |
| + | |
| + | (1933—37) 17.2 |
| + | 3-cu bepidlik |
| + | |
| + | (1938— 1941 ilin |
| + | |
| + | 1-ci yarısı) 18.3 |
| + | 1941 (ikinci yarısı) |
| + | |
| + | 1945 18,9 |
| + | 4-cu betillik |
| + | |
| + | (1946—50) 42,2 866 |
| + | 5-ci betppillik |
| + | |
| + | (1951—55) 79,9 1868 |
| + | 6-cı betillik |
| + | |
| + | (1956 —60) 155.8 2322 |
| + | 7-ci betillik |
| + | |
| + | (1961— 65) 228,4 3129 |
| + | 8-ci betidlik |
| + | |
| + | (1966 —70) 319,0 4309 |
| + | Ӱ-cu betiillik |
| + | |
| + | (1971—75) ABÜ,R 3963 |
| + | 10-uy betillik |
| + | |
| + | (1976 —80) 589,8 R049 |
| + | |
| + | 1981 132,6 1935 |
| + | |
| + | 1982 139,5 1927 |
| + | |
| + | 1983 147,9 20 20 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Azərb. = Azərb. |
| + | |
| + | SSRİ |SSR (mln.| SSRİ|SSR (mln. |
| + | manat) manat) |
| + | 2532,3 38729 1464,7 20080 |
| + | 4,4 69 1,6 57 |
| + | 8.8 184 7.2 109 |
| + | 19,7 492 15,7 306 |
| + | 20,4 522 15,6 346 |
| + | 20.5 316 15.1 220 |
| + | 47,4 1125 30,0 588 |
| + | 89,8 2097 57.6 1135 |
| + | 168,0 2658 104, 0 1572 |
| + | 243,5 3658 148,9 2036 |
| + | 347,9 5069 209,9 2717 |
| + | A9Z, ( 6563 209,4 3336 |
| + | 634,3 0007 343, 0 4103 |
| + | 138,8 2232 70.3 1032 |
| + | 143.7 2347 11.64 1079 |
| + | 152, 0 2390 74.7 1134 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 276 |
| + | |
| + | |
| + | bi BƏCAHT TO)V”TYUİYHYH Xe) hpcəccM |
| + | T. təpkilatlarının istehsal bazası- |
| + | nın inkitpafına və onların əsas fond- |
| + | larının artırılmasına yənəldildi. |
| + | T. istehsalının təqikili və texnolo- |
| + | giyası səviyyəsi yӱksəldi. |
| + | |
| + | Bəyuk Vətən muharibəsi devruӱndə |
| + | T. sahəsində partiyanın siyasəti cəbhə |
| + | ehtiyacları ucun zəruri olan isteh- |
| + | sal sahələrinin yaradılmasına yenəl- |
| + | dildi. T. kadrları və mexanizmləri |
| + | hərbi z-dların və həmin z-dlarla koo- |
| + | perativləpdirilmintt muəssisələrin |
| + | T.-sinə geəndərildi. Muharibə illəri |
| + | ərzində :3,5 min muəssisə yepidən ti- |
| + | kilib istifadəyə verildi və 7,5 min |
| + | iri sənaye mӱəssisəsi bərpa olundu. |
| + | |
| + | Muharibədən sonra qısa vaxtda da- |
| + | qıdılmın istehsal və qeyri-istehsal |
| + | Hə yinatlı obyektlər bərpa olundu, |
| + | x.Tənın daha da inkipafına və xal- |
| + | qın rifahının yuksəldilməsinə yə- |
| + | nəldilmiiy yeni T.-lər geniii vus”ət |
| + | aldı. 1954 ilin axırında T.-yə dair |
| + | Umumittifaq mullavirəsi kecirildi. |
| + | 1955 il avqustun 23-də Sov İKP MK |
| + | və SSRİ Nazirlər Soveti FTikinti- |
| + | nin daha da sənayeləndirilməsi, key- |
| + | fiyyətinin yaxpılaidırılması və |
| + | maya dəyərinin apaqı salınması təd- |
| + | birləri haqqında birgə qərar qəbul |
| + | etdilər. 1946—83 illərdə beyuӱk məb- |
| + | lərdə (2455,4 mlrd., Azərb.SSR-də |
| + | 37114 mln. manat) əsaslı vəsait qo- |
| + | Yulunqu nəticəsində 2288,0 mlrd. |
| + | (Azərb.SSR-də 31891 mln.) manat də- |
| + | yərində əsas fondlar iqpə salınmıiqi- |
| + | dır. Genit miqyasda mənzil və mələ- |
| + | ni-məipqət T.-si itiləri gerulmuttdur. |
| + | Həmin devrdə umumi (faydalı) sahə- |
| + | si 3320,5 mln. m2 (Azərb.SSR-də 47974 |
| + | min m?) olan yatayıqt evi tikilmiit- |
| + | dir. 1960 ildən sonra k.t.-nın yuӱksəl- |
| + | dilməsi tədbirləri ilə əlaqədar k-z- |
| + | lararası (təsərrufatlararası) podrat |
| + | təplqkilatları yaradılmındır. |
| + | |
| + | 1983 illə deəvləq, koop. və təsər- |
| + | rufatlararası ilkin tikinti-qurayi- |
| + | dırma tətgilatlarının sayı 32349 |
| + | (Azərb.SSR-də 543) olmutdur. T.-də |
| + | 986,0 min (Azərb.SSR-də 10231) ədəd |
| + | ekskavator, skreper, buldozer və səyyar |
| + | kran olmuyi, əmak məhsuldarlıqrı |
| + | (1940—83 illərdə) 6,89 dəfə, Azərb. |
| + | SSR-də (1970—83 illərdə) təqr. 1,6 də- |
| + | fə artmhıpdır. 8, 9, 10 və 11-ci beit- |
| + | illiklərdə beyuk miqyasda T. ipləri |
| + | gerulmuiy və Ya geərulməkdədir. Əsaslı |
| + | vəsait qoyulutu 1970 ildəki 80,6 mlrd. |
| + | (Azərb.SSR-də 1180 mln.) manatdan |
| + | 1983 ildə 152,0 mlrd. (Azərb.SSR-də |
| + | 2390 mln.) manatadək artmıpdır. Bu |
| + | dəvrdə Z mindən cox (Azərb.SSR-də |
| + | 203) iri devləq sənaye MYƏCCHCƏCH, MƏB- |
| + | cud muəssisələrdə yeni sex və isteh- |
| + | sal sahələri istifadəyə zerilmiirt- |
| + | dir. Coxlu miqdarda yapayıiy evi, |
| + | məkqəb, xəstəxana, məktəbəqədər muəs- |
| + | sisələr və digər sosial-mədəni tə”- |
| + | Yinatlı obyektlər tikilmiptdir. |
| + | |
| + | Xarici sosialist elkələrində |
| + | əsaslı T.-yə dair bəyuk proqram həya- |
| + | ta kecirilir. QİYİT uzvu olan əlkə- |
| + | lərin birgə səyi ilə iri sənaye komp- |
| + | leksləri və obyektləri — € Mubv bir- |
| + | ləpmity energetika sistemi, ADrujbag |
| + | transavropa neft, € BparcrBos, YVpen- |
| + | qoy--POmarı—Ujqorod magistral, qaz |
| + | kəmərləri və s. tikilmipdir. QİY1P |
| + | uzvu olan sosialist əlkələri inkipqaf |
| + | edən bir cox əlkədə (Hindisqan, İraq, |
| + | Suriya, Əlcəzair, Əfqanıstan və s.) |
| + | mӱxtəlif sənaye obyektləri tikir, So- |
| + | |
| + | |
| + | sialist əlkələri inkitaf etmii ka- |
| + | pitalist əlkələri ilə də iri miqyas- |
| + | lı sənaye obyektlərinin T.-sində qar- |
| + | iılıqlı fayda əsasında ipqtirak |
| + | edi lr |
| + | |
| + | TİKİ Tİ VƏ MEMARLIQ AKA- |
| + | DEMİYASI, SSRİ Tikinti |
| + | və Me”marlıq Akademiya- |
| + | s ı—tikinti və me”marlıq sahəsində |
| + | ali elmi muəssisə. 1956 ildə Moskva- |
| + | da, SSRİ Me”marlıq Akademiyasının |
| + | bazasında yaradılmhınt, 1964 ilədək |
| + | məncud olmutdur. 1964 ildə akade- |
| + | miyanın bazasında bir sıra me”mar- |
| + | lıq elmi in-tları Yaradılmıntdır. |
| + | TİKİNTİ MATERİALLARI İN- |
| + | STİTUTU, S. Ə. Dadaiqov ad. |
| + | Azarb. Elmi-Tədqiqat va |
| + | Layihə-Konstruktor Ti- |
| + | kinti Materialları İn- |
| + | t u—1930 ildə Azərb.SSR Dəvlət Ko- |
| + | missiyasının sınaq st., əsasında Yer- |
| + | li Sənaye Xalq Komissarlıqrı nəz- |
| + | dində Elmi-Tədqiqat Qurqular İn-qu |
| + | kimi təpkil olunmutdur. 1941—45 |
| + | illərdə tikinti materialları sənaye- |
| + | si Batp İdarəsi nəzdində Elmi-Qəd- |
| + | qiqat Laboraqoriyası kimi fəaliyyət |
| + | gestərmiit, 1945 il- |
| + | dən Azərb.SSR EA |
| + | Elmi-Tədqiqat Qur- |
| + | qular İn-tuna cev- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TİKİNTİ VƏ MERMARLIQ AKADEMİYASI |
| + | |
| + | |
| + | İnqilabdan əvvəl Rusiyada 1,8 mln. |
| + | (Azərb.-da 46,6 min) t sement, 3,4 mlrd. |
| + | (Azərb.-da 4,0 mln., 1912 il) ədəd kər- |
| + | pic, 0,2 mln. tq gips istehsal olun: |
| + | mupidu (1913). Azərb.-da, xususilə Ba- |
| + | kıda divar herkusundə, əsasən, minar |
| + | dapından istifadə olunurdu. Bakı- |
| + | dakı sənaye və mulki binaların 9074 -i |
| + | (1913) bu daplxdan tikilmiidi. Rusiya |
| + | sement, Kirəmit, tikinti saxsısı və |
| + | digər tikinti materiallarını, əsa- |
| + | sən, idxal edirdi. Dam ertuyu (dəmir |
| + | təbəqə), ipifer, pəncərə iquttəsi, meiyə |
| + | materialı, mӱxtəlif boyaqlar (rəng- |
| + | lər), qismən sement və kərpic Azərb.-a |
| + | Rusiyadan və xaricdən gətirilir. |
| + | |
| + | |
| + | di. |
| + | |
| + | SSRİ-də x.t.-nın butun sahələ: |
| + | rində əsaslı vəsait qoyulutunun Yuk- |
| + | səlimpi T.m.s.-nin xeyli inkipqaf |
| + | etməsini tələb edirdi. 1940 ildə 1913 |
| + | ildəkinə nisbətən sement istehsalı 3,2 |
| + | dəfə, kərpic 2,2 dəfə, tikinti gipsi |
| + | 4 dəfədən cox, yumitaq dam ərtuyu təqr. |
| + | 13 dəfə, asbest-sement (pifer 20 dəfə- |
| + | dən cox artdı. T.m.s., bir qayda ola- |
| + | raq, tikinti-quraatmdırma iplərinin |
| + | Həcminə nisbətən ustun sur ətlə inki- |
| + | == ss s ə ə kə ə ə ə ə ə ə əta ə nə |
| + | |
| + | |
| + | 1940 İ 1950 İ 1960 İ 1970 İ 1983 |
| + | |
| + | |
| + | | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 1 |
| + | |
| + | |
| + | rilmiqidir. 1947 | | | | |
| + | əxa ər ə mln. m ö 5.8 10,2 45,5 05.21 128,2 |
| + | ikinti Material- soest-sement, tppifer, |
| + | Cənaiecu Ha- mln. tərti plitə 212 546 2991 “5840 7873, |
| + | zirliyinin taboli- Hi də . |
| + | İL XD ƏMR m li ən —. 45,7 İ 76,9 | 147,2 | 231,4 | 247 – |
| + | ə Ə. 7 paq da | |
| + | 1408)N 197 dapiyı- Ərinin lu Da: 1 2 750 133 3 |
| + | yır. 3 ildən siyası, mln. m? | 30 86 14 11839 |
| + | Azərb. Elmi-Tədqi- Dinin karpici, mlrd. 26 1:3 1:38:5 43.2 42 5 |
| + | Ta nuha- . dəd , ç : i : |
| + | ərp... Fakinun Xəlux və dəpəmə uzu | 17 | Qava |
| + | s) . "DaM n , MHH. i ,d , , ( Də |
| + | Materialları İN- sini və saxsıdan sani- li |
| + | tu adlanır. İNn-t tar-tikinti mə”mula- | Ax |
| + | Bakıda yYyerləpqir, tı, mln. ədəd ə 0,8 3.3 7.5 18:97 |
| + | 14 laboratoriyası, Linoleum, mln. m? — ba 13,3 57,4 | 09.9 |
| + | habelə sınaq-isteh- Yıqma Atitə beton ə | |
| + | - | tr: ı - |
| + | salat ə ə ə sələr, mln. Mm mə"mu- 1 |
| + | JANİKİI 6 Mas. lat 0,3 1,2 1 30,2 İ g4,6 1 1283 |
| + | |
| + | |
| + | nası var (1984). – |
| + | İn-t resp.-da təbii datilardan initaat |
| + | materialları və mə”mulatlarının ha- |
| + | zırlanma texnologiyası, daiikəsən ma- |
| + | pınların tətbiqi, istehsal proseslə- |
| + | rinin mexaniklətdirilməsi və avto- |
| + | matlaidırılması, təbii dai suxur- |
| + | larından məsaməli və yungul suni be- |
| + | ton doldurucularının hazırlanması |
| + | və s. sahəsində tədqiqat ipləri aparır, |
| + | tikinti materialları sənayesinin |
| + | mӱəssisələrinə istehsalı səmərələ- |
| + | dirməkdə yardım gəstərir. Boruların |
| + | istilik e”malı prosesinin intensiv- |
| + | ləpdirilməsi usulu ilk dəfə in-tda |
| + | iplənib hazırlanmındır. |
| + | |
| + | Son illər in-tda bir sıra muhum |
| + | |
| + | tədqiqat ipləri aparılmınydır. İn-t |
| + | elmi kadrların hazırlanması sa- |
| + | həsində də muəyyən iplər gerur|: əya- |
| + | ni və qiyabi aspiranturası var. c-El- |
| + | mi əsərlərə nəptr edir. |
| + | TİKİNTİ MATERİALLARI SƏNA- |
| + | YESİ—mulki mənzil tikintisi ucun, |
| + | sənaye, k.t. və digər nəv tikinti ucun |
| + | tikinti materialları istehsal edən |
| + | sahələri birlədirən sənaye. Q.m.s. |
| + | tikintinin maddi-texniki bazasının |
| + | muhum hissəsidir, tikinti-quratdır- |
| + | ma ipləri həcminin və tikintidə tex- |
| + | niki tərəqqinin fasiləsiz yuksəliiyi- |
| + | ni tə”min edir, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | iaf edir. Sovet hakimiyyəti illərin: |
| + | də tikintini lazımi tikinti mate: |
| + | rialları ilə tə min edən, yuksək də- |
| + | rəcədə mexaniklətdirilmiyi və avto" |
| + | matlapdırılmısi muəssisələr yara- |
| + | dılmındır. 1940—83 illərdə T.m.s. |
| + | 5 dəfə artmıitdır. |
| + | |
| + | SSRİ sement, yıerma dəmir-beton |
| + | konstruksiya və Hissələr istehsalı- |
| + | Ha gərə dunyada 1-ci yerdədir (1983). |
| + | SSRİ-də T.m.s. butun muttəfiq resp.- |
| + | larda və iqtisadi r-nlarda (xususilə |
| + | iqərq r-nlarında) tikintinin ehtiyac" |
| + | larını tə min etmək istiqamətində |
| + | inkipaf etdirilir. Azərb.SSR-də |
| + | T.m.s. sovet hakimiyyəqi illərində, |
| + | xususilə Beyuk Vətən muharibəsindən |
| + | sonra beyuk sur”ətlə inkiaf edir. |
| + | T.m.s.-nin iri muəssisələri Bakı, |
| + | Sumqayıt, Kirovabad, Mingəcevir (19- |
| + | hərlərindədir. Mexaniklətdirilmind |
| + | karxanalarda tikinti danı və mər- |
| + | mər cıxarılır. 494)—83 illərdə |
| + | Azərb.SSR T.m.s. 45 dəfə artmımdır. |
| + | 1983 ildə T.m.s.-nin ən muhum mə |
| + | sulları istehsalı:- yırqma dəmir-beq |
| + | ton konstruksiya və hissələr 1854 min |
| + | M”, divar materialları 1371 mln. |
| + | pərti kərpic: tikinti əhəngi 87, |
| + | min ?t, asbest-sement tpifer 99,5 mln. |
| + | pərti plitəs, əsbest-sement boru və |
| + | |
| + | |
| + | —-ns€5—xxvxXxv——dCxsı—ıxıo-xıxn—x—ımasu—uu——xıxxnxxvuousnun—“eYx- ———ı—.xc—-.—xX——X—s |
| + | |
| + | |
| + | mufta 1,6 min kmipərti boru: |
| + | kildəzi 6106 min .m?, |
| + | .M.s. xarici sosialist əlkələrin- |
| + | dən ADR, BXR, Mac.XR, PXR, SB |
| + | və HSSR-də, kapitalist ӧlkələrindən |
| + | ABİ1, AFR, Yaponiyada, Fransada |
| + | və s, daha cox inkipaf etmiiidir. |
| + | TİKİNTİ STATİSTİKASI, ə ca c- |
| + | lı tikinti statistikası |
| + | —iqtisadi statistika sahəsis əsas |
| + | fondların təkrar istehsalına əsaslı |
| + | vəsait qoyuluttunun həyata kecirilmə- |
| + | si və tikintinin istehsal fəaliyyəti |
| + | ilə əlaqədar halisə və prosesləri |
| + | əyrənir. SSRİ-də T.s.-nın tərkibinə |
| + | əsaslı vəsait qoyulupqu statistikası, |
| + | tikinti təpkilatlarının fəaliyyəti |
| + | statistikası və layihə-axtarıpt idarə- |
| + | lərinin fəaliyyəti statistikası da- |
| + | xildir. Q.s.-NIN məqsədi əsaslı ti- |
| + | kinti uzrə planların yerinə yetiril- |
| + | məsinə dair durust elmi əsaslandı- |
| + | rılmınstatistik məqlumat toplamaq və |
| + | umumilədirib təhlil etmək, tikinti |
| + | istehsalının və əsaslı vəsait qoyulu- |
| + | punun effektliyinin artırılması |
| + | ehtiyatlarını aiqkara cıxartmaqdır. |
| + | TİKİNTİ İYUİYYƏSİ—bax İP uqə, |
| + | TİKİNTİ-QURAİYDIRMA İİYLƏ- |
| + | Rİ—bipa və qurquların ucaldılma- |
| + | sı zamanı tikinti meydanında (ob- |
| + | yektində) gəruӱlən və hər cur avadan- |
| + | lıqın quradırılmasında yerinə |
| + | yetirilən iplər. Hər obyektin sme- |
| + | tasında və kapital qoyulutu planın- |
| + | da Q.-q.i. ayrıca yer tutur, onun Həc- |
| + | minə muvafiq iiici quvvəsi, maqpın |
| + | və mexanizmlər, iptptaat materialla- |
| + | rı və konstruksiyaları, habelə di- |
| + | gər xərclər nəzərdə tutulur. Q.-q.i. |
| + | umumi intaat itiləri lə xususi iniyaat |
| + | ipləri kimi 2 qrupa belunur: birin- |
| + | cilərə torpaq iiləri, daa iiləri, |
| + | beton imləri, dəmir-beton ipləri, |
| + | dӱlgərlik imləri, xarratlıq milə- |
| + | ri, tamamlama itləri (suvaq iqiləri, |
| + | rəngsazlıq miləri), damartmə itləri |
| + | (bax Dam ərtuyu materialları) və s. |
| + | daxildir. Bunlardan əlavə sun”i əsas- |
| + | ların qurulması, qruntun dondurul- |
| + | ması, qrunt suları səviyyəsinin aiya- |
| + | qı salınması, torkretləmə, texnolo- |
| + | ji avadanlıqın quratidırılması, 60- |
| + | ru kəmərlərinin cəkilməsi, nəzarət və |
| + | avtomatlaidırma vasitələrinin qu- |
| + | rapdırılması, elektromontaj Uu Həə |
| + | ri və s. də T.-q.i. hesab edilir. T.-q.i. |
| + | icra usullarına gərə: kompleks mexa- |
| + | nikləiidirilmiit, mexanikləpdiril- |
| + | mii və əl ilə yerinə yetirilən olur. |
| + | Mənfi temp-rda xususi tədbirlərə |
| + | mӱraciət etməklə icra olunan 1.-q.i. |
| + | isə qı UMLMuaam inlərinə aiddir. |
| + | TİKİNTİDƏ KOOPERATİVLƏİY- |
| + | AHPMƏ, C C P H - n ə—THKHHTH TəƏlİ- |
| + | kilatları arasında, həmcinin həmin |
| + | təpkilatlarla tikinti hissələri və |
| + | konstruksiyaları hazırlayan sənaye |
| + | mӱəssisələri arasında sabit istehsal |
| + | əlaqələrinin planlı təikili (bina |
| + | və qurqular tikilməsi, avadanlıq qu- |
| + | rappidırılması uzrə birgə iti Yeri- |
| + | nə yetirmək ucun yaradılır), Q.k. ti- |
| + | KHHTH təpikilatlarının ixtisaslaid- |
| + | masının inkipafı ilə ulvi surət- |
| + | də baqlıdır və ictimai əmək bəlgu- |
| + | sunun muhum formasıdır. Təsərru- |
| + | at muqavilələri, məhsul gəndəril- |
| + | məsi planları, nazirlik və idarələ- |
| + | in muvafiq gəstəritiləri əsasında |
| + | əyata kecirilir. Q.k.-nin r-ndaxi- |
| + | li, r-nlararası və sahələrarası for: |
| + | maları var. T.k.-nin xӱsusiyyəti bir |
| + | |
| + | |
| + | pəncərə |
| + | |
| + | |
| + | TİKMƏ |
| + | |
| + | |
| + | cox təiikilatın bir tikinti meydan- |
| + | casında, xususilə sənaye tikintisin- |
| + | də birgə və eyni vaxtda inləməsindən |
| + | ibarətdir. T.k.-nin inkipafı əmək |
| + | məhsullarlıqını yӱksəltməyə, texni- |
| + | Kanan istifadəni yəxitqılaqıdırmara, |
| + | istehsalda konveyer metodlarının tət- |
| + | biqinə imkan yaralır. Bunlar da ti- |
| + | kintinin sur ətini artırır, tikinti- |
| + | qurapdırma ilərinin maya dəyərini |
| + | atpaqı salır. |
| + | TİKİMİY,cərrahlıqda—toxuma- |
| + | ların travmasında, cərrahiyyə əməliy- |
| + | yatında kəsilmii nahiyəni iynə və ti- |
| + | kip materialı ilə birlətdirmə usu- |
| + | lu. Q. dəriyə (ipək, lavsan, kətan və s. |
| + | saplar) və daxili orqanlara, toxuma- |
| + | lara (ketqut, yaxud bioloji inert sap- |
| + | lar) qoyulur. Kosmetik T. BƏ CYMYK |
| + | T.-i mə”lumdur. Toxumaları birləidl- |
| + | dirmək ucun xususi tibb yapıtiqanın- |
| + | dan, metal qənsdən də istifadə edilir. |
| + | Hazırda damərları tikmək ucun tan- |
| + | tal metalından hazırlanmınm P-pə- |
| + | killi T. qoyulur. |
| + | TİKİYY MAMLYLINI–tikisqi mə”mu- |
| + | latlarının detallarını birlətdir- |
| + | mək və ya tamamlama əməliyyatları |
| + | aparmaq (bəzəmək, dӱymə tikmək, ilgək |
| + | acmaq və s.) ucun mapqın. T.m. yungul |
| + | sənayenin tikiiy, trikotaj, ayaqqabı |
| + | və s. sahələrində, həmcinin məiiyətdə |
| + | istifadə edilir. İlk T.m. 1755 ildə |
| + | İngiltərədə yaradılmındır. 1845 il- |
| + | də Amerikada E. Xou məkikli T.m. |
| + | ucun patent aldı. Bu mapında iynə |
| + | ufuqi, tikilən parca isə qpaquli və- |
| + | ziyyətdə hərəkət etdirilirdi. İ. M. |
| + | Zinger (1851), A. Vilson (1950) və 6.- |
| + | nın dӱzəltdiyi T.m.-nda isə iynə 112- |
| + | quli, parca ufuqi yerlətdirilirdi. |
| + | .m. təyinatına gərə adi (ikitərəf- |
| + | li) tikipilər ucun (bir iynəli və cox- |
| + | iynəli), Kəkləmək, gizli tikipplər, |
| + | duymə tikmək ucun və s. nəvlərə ayrı- |
| + | lır. Universal (muxtəlif nəvlu, sı- |
| + | rıqının uz. və istiqaməti muxtəlif |
| + | olan tikipplər almaqa imkan verir) |
| + | və ixtisaslapdırılmhii (muəyyən əmə- |
| + | liyyatı yerinə yetirmək ucun) T.M. |
| + | nəvləri var. Bir cox mapınlarda par- |
| + | çanın kəsilməsi, onun kənarlarının |
| + | MİLƏNMƏSİ BƏ s. ucun mexanizmlər |
| + | olur. Universal T.m.-ida əvəzolunan |
| + | əlava mexanizmləri dəytidirməklə |
| + | krujeva və apilikasiya tikmək, ilgək |
| + | acmaq, dӱymə tikmək mumkundur. İx- |
| + | tisaslapdırılmın Q.m., adətən, ya- |
| + | rımavtomat olur. Sırıqda sapın bir- |
| + | birinə hərulmə usuluna gərə Tӱm. mə: |
| + | kik sırıqı və zəncirvarı sırıq (be- |
| + | lə mapında MƏKHK ilmə məexanpami |
| + | ilə əvəz olunub və konstruksiyaca bir |
| + | necə mexanizm dəyiidirilib) ilə tikə |
| + | bilir. Ən geniiy yayılanı universal |
| + | tipli, biriynəli, məkik sırıqı ilə |
| + | ikitərəfli tikiilər tikən mapınlar- |
| + | dır. Parcaları yaphıpidırmaqla və ya |
| + | qaynaqlamaqla bir-birinə bititidirən |
| + | T.m, da movcuddur. Bax həmcinin |
| + | Ziqlaq mpaını. |
| + | TİKİIY SƏNAYESİ yupgul sənaye |
| + | sahəsi, muxtəlif (o cӱmlədən triko- |
| + | taj) parcadan, suni və təbii dəridən, |
| + | xəzdən, Yeni konstruksiyalı (iki pə |
| + | ucqatlı) materialdan, muxtəlif ba- |
| + | zək qpə furnitur materiallardan pal: |
| + | tar, həmcinin məiət və texniki tə” - |
| + | yinatlı muxtəlif mə“mulatlar ha- |
| + | zırlayır. SSRİ-də, o cӱmlədən Azərb. |
| + | SSR-də Q.s. xalq istehlakı malları |
| + | istehsalına gərə x.t.-nın iri sənaye |
| + | sahəsidir (1984 ildə 25,1 mlrd., Azərb, |
| + | |
| + | |
| + | Tikmə. Bədii tikməli pərdə. Pilək, cax* |
| + | ma pilək, təkəlduz, saya (su tikipi),. dol" |
| + | du rma, |
| + | Gəncə. Azərb. Xalcası pə |
| + | |
| + | |
| + | 277 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | SSR-də 396,0 mln, manatlıq tikipi |
| + | mə”mulatı buraxılmındır). İnqilab- |
| + | dan əvvəl Rusiyada, o cӱmlədən Azərb.,- |
| + | da paltarlar kustar usulu ilə tiki- |
| + | lirdi, tikiiy f-kləri yox idi. İri |
| + | iəhərlərdə ə yanlara və ruhanilərə |
| + | xidmət gestərən sənətkarlar vardı, qi- |
| + | carət firmaları muzdur əməyindən (o |
| + | cumlədən kənd Yerlərindəy genin is- |
| + | tifadə edirdilər. Q.s. Sovet haki- |
| + | miyyətinin ilk illərində yaranmara və |
| + | sur”ətlə inkipaf etməyə baqtlamıd- |
| + | dır. Muasir dəvrdə T. s, SSRİ-nin |
| + | butun muttəfiq resp.-larında və iqti- |
| + | sadi r-nlarında yaradılmhipdır. T.s. |
| + | muəssisələri yuksək dərəcədə mexanik- |
| + | ləmdirilmiiy və avtomatlatdırıl- |
| + | mı1P1, ən muasir avadanlıqlarla, axın |
| + | xətləri ilə təchiz edilmiidir. Azərb. |
| + | SSR-də T.s.-nin iri mӱəssisələri Ba- |
| + | kıda, Kirovabadda, Sumqayıtda rə s. |
| + | məhərlərdədir. 1983 ildə SSRİ T.s.- |
| + | nin umumi məhsul buraxılınnı 1970 |
| + | ildəkinə nisbətən 1,7 (Azərb.SSR-də |
| + | 2,6) dəfə artmıtdır. |
| + | |
| + | T.s. digər sosialist əlkələrindən |
| + | ən cox ADR və CSSR-də, həmcinin |
| + | BXR-də, Mac.XR-də, PXR-də, RSR-də, |
| + | kapitalist əlkələrindən ABPT-da, İta- |
| + | liyada, AFR-də, Fransada, B. Brnta- |
| + | niyada, Yaponiyada inkitaf etmitdir. |
| + | TİKMƏ — dekorativ-tətbiqi sənətin |
| + | ən qədim və geni yayılmın sahələrin- |
| + | dən biri, dəri, parca, kecə və s. uzə- |
| + | rində iynə və sapla muxtəlif naxıid |
| + | və təsvirlər tikilipti, Q. iplərində |
| + | əlvan boyalı pambıq, yun, ipək sap- |
| + | lar, gӱləbətin adlanan qızılı-gu- |
| + | muiqu saplar, piləklər, xırda zərif |
| + | muncuqlar, qiymətli dailar, rnngli |
| + | parca kəsikləri və s. tətbiq edilir. |
| + | Nӧtidai icma dəvruӱndə meydana gə- |
| + | |
| + | |
| + | MP qa |
| + | |
| + | |
| + | —— e- = ıA mar a ə "mur ET am? yx pu Ri |
| + | = iə a. — k - s və |
| + | b. r. İH? ə ən) LA SD. |
| + | ) ” i, R. |
| + | |
| + | |
| + | RIR İLİ |
| + | KON |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | — — DH |
| + | ə ki |
| + | ə ak ok” |
| + | ə |
| + | F c |
| + | |
| + | |
| + | pə k rə .. |
| + | et -| D ə) |
| + | “r a 5 U = z 1 |
| + | M , - 1 |
| + | = ” Lə |
| + | 1 2 v ə ə |
| + | dü “r” dra R |
| + | "3. N S |
| + | I 4 ə |
| + | = ər " ur, |
| + | ə XX — uqu |
| + | –“ |
| + | Rin |
| + | = |
| + | “ : |
| + | - NİR aaa, |
| + | En qıra = |
| + | nu f |
| + | |
| + | |
| + | s |
| + | ın. ə |
| + | |
| + | |
| + | XX |
| + | m. əə |
| + | |
| + | |
| + | er ik y |
| + | |
| + | |
| + | 19 əsrin sonu. |
| + | Xalq Tətbiqi |
| + | |
| + | |
| + | Sənəti Muzeyi. Bakı. |
| + | |
| + | |
| + | qurama tikmələr. |
| + | |
| + | |
| + | 278 |
| + | |
| + | |
| + | THKOTCKH |
| + | |
| + | |
| + | —”—AIN... -.,,...... €“ ———“—“ “—““— .€“€ —“ .——— = R R b |
| + | |
| + | |
| + | nən T. sonralar muxtəlif xalqlarda |
| + | milli səciyyə lapqımımdndır. Dai iy- |
| + | nənin sumuk, sonralar isə tunc və po- |
| + | lad iynə ilə əvəz edilməsi, həmcinin |
| + | əyirmə, toxuculuq, boyaqcılıq və s. |
| + | sahələrin inkirafı ilə T. sənəti |
| + | daha da təkmillətmitndir. Dunyanın |
| + | bir cox xalqı arasında T. geyimlə- |
| + | rin, məijət ətyalarının bəzədilmə- |
| + | sində uzun muddət qalmınidır: bir |
| + | sıra novu indi də inkipaf edir. Bə- |
| + | dii T. gəz tətbiqi sənətlə sıx bar- |
| + | lıdır. Sibir skiflərinə məxsus hey- |
| + | van təsvirləri ilə bəzədilmii yəhər |
| + | ərtukləri (e.ə. 5—3 əsrlər, Ermitaj, |
| + | Leninqrad) sӱjetləri T.-lərin ən qə- |
| + | dim nӱmunəsidir. Orta əsrlərdə Av- |
| + | ropa əlkələrində yun, ipək, qızılı, |
| + | gӱumupqu saplardan istifadə edilən |
| + | TQ.-lər genii yayılmındı. 15—17 |
| + | əsrlərdə kilsə libaslarınrdz iiilə- |
| + | dilən muncuqlu T. 18 əsrdən rus qa- |
| + | dınlarının bayram geyimlərində də |
| + | istifadə olunurdu. |
| + | |
| + | | ərb.-da da qədimdən mə”lum- |
| + | Dur. Tarixi mənbələrdə, eləcə də 1pn- |
| + | fahi və klassik yazılı ədəbiyyatda |
| + | hələ orta əsrlərdə Azərb. xalqının |
| + | zərif əl iiyləri, T.-ləri haqqında |
| + | mə”lumat var. 13 əsrdə mahud uzərin- |
| + | də rəngarəng ipəkdən ipqlənmii Nu- |
| + | xa 1.-ləri cox məphur idi. Səfəvi- |
| + | lər dӧvrӱnə aid Təbriz miniatur mək- |
| + | təbi personajlarının geyimində, |
| + | məmiət əiyalarının bəzəyində bədii |
| + | T.-li təsvirlərə rast gəlinir. 19 əsr- |
| + | də T. sənəti ilə pepəkar ustalarla |
| + | yanappı həvəskarlar da MƏLIFV/T OnMyuI- |
| + | lar. Gerkəmli ipairə Natəvanın ya- |
| + | ratdıqı zərif T.-lər (Azərb. Tarixi |
| + | Muzeyi) əsl sənət nӱmunələridir. Bu |
| + | devrdə Bakı, Gəncə, İPPTəki, Qarabar |
| + | və s. Yerlərdə hazırlanmıiq bədii T.- |
| + | lərdə həndəsi və nəbati ornamentlər, |
| + | heyvan və qupi təsvirləri muhum yer |
| + | tutur. Bu T.-lər rəng puxluqu, incə |
| + | naxıpları ilə diqqəti cəlb edir. |
| + | Bəzək materialına gorə gӱləbətin, |
| + | caxma pilək, məlilə, cӱlmə və s., ip: |
| + | ləmə ӱsuluna gərə təkəlduz, ertmə, |
| + | doldurma, sırıma, qondarma, tor, |
| + | iyəbəkəli və s. T. nəvləri var. |
| + | |
| + | 19 əsrin 2-ci yarısından f-k is- |
| + | tehsalı nəticəsində xalq bədii T.- |
| + | ləri nisbətən tənəzzulə uqradı. Mua- |
| + | sir dəvrdə T. sənəti kecmitin ən ”ənə- |
| + | lərini davam etdirərək forma və məz- |
| + | Munca zənginlətmiidir. Azərb. T. |
| + | nçmunələri dunyanın bir sıra mu- |
| + | zeyində saxlanılır, Umumittifaq və |
| + | beynəlxalq sərgilərdə numayiiit et- |
| + | dirilir. Bakıda bədii T. nəvlərini |
| + | eyrədən texniki peipə məktəbi var. T. |
| + | eləcə də bədii əzfəaliyyətin və evdə |
| + | ƏL İYYİNİN ən geni yayılmıpt nəevlə- |
| + | rindən biridir. Sov = İKP MK-nın |
| + | v“Bədii əezfəaliyyət yaradıcılıqını |
| + | daha da inkipaf etdirmək tədbirlə- |
| + | ri haqqında (1978, mart) qərarı xalq |
| + | yYaradıcılıqının, o cӱmlədən bədii |
| + | Q.-nin inkipafında beyuk rol oyna- |
| + | Yır. Beynəlxalq 1Pərq xalca sənəti |
| + | simpoziumu (Bakı, 1983) mӱnasibəti |
| + | ilə sərgilərdə Azərb. xalq bədii T. |
| + | SƏNƏTİ nӱmunələri də numayip etdi- |
| + | rilmitdir. |
| + | |
| + | Əd.: Azərbaycan tikmələri, M., 1971: |
| + | Əliyeva ə Naxcıvan bədii tikmə- |
| + | ləri, Azərb.SSR EA Xəbərləri (ictimai |
| + | elmlər seriyası), 1961, XV, Fadeena |
| + | |
| + | |
| + | V. A., Russkan narodnan vıptinka, İB: 11 |
| + | el pesnehmnü tip, L,, 1949, Pa 6 |
| + | |
| + | |
| + | OT H o- |
| + | va İ. P., İkovlevaV. Ç, Pyeckan Ha- |
| + | rodnal vıpivka, M., 1957, Verxov: |
| + | |
| + | |
| + | skal A. S., ZapadnoevropeNskal vıtipka |
| + | Xİ—XTX vekop v Ərmitaje, L., 1961, |
| + | SidorenkoA, İ., Artıkonv dD, R., |
| + | Radjabon R. R., Zolotoe pithe By- |
| + | xarı, Taikent, 1981, |
| + | |
| + | |
| + | TİKOTSKİ Yevgeni Karlovic (26, |
| + | 12.1893, Peterburq—23.11.1970, Minsk) |
| + | —-6belorus sovet bəstəkarı. SSRİ xalq |
| + | artisti (1955), 1948 ildən Sov. İKP |
| + | zvu. Q, ilk professional belorus |
| + | əstəkarlarındandır. c Mixas Pod- |
| + | qornı (1939), “Alesyaq (1944), “Anna |
| + | Qromovaq (1970) operalarının, 6 sim- |
| + | foniya, solist, xor və ork. ucun *Fır- |
| + | tına qutu haqqında nəqməz. poeması |
| + | (1920), 450 ilə (1966) simfonik poe- |
| + | masının, trombon (1934), fp. (1954) |
| + | ilə ork. ӱcӱn konsertlərin, dram ta- |
| + | mapaları və kinofilmlərə musiqi- |
| + | nin mӱəllifidir. | |
| + | |
| + | TİKSİ—-Yak, MESR-də ur. Bulun |
| + | r-nunun mərkəzi. Laptevlər dənizi- |
| + | nin Qiksi buxtasında, Lena cayı mən- |
| + | səbi yaxınlıqında port. PQimal dəniz |
| + | |
| + | |
| + | yolunun mənimsənilməsi ilə əlaqə- |
| + | dar 1932—34 illərdə salınmıiq- |
| + | dır. Yaxınlıqında qutb st. var |
| + | |
| + | |
| + | (1932 ildən). |
| + | TİKSİ BUXTASI—–Laptevlər də- |
| + | nizində, Lena cayı mənsəbində buxta. |
| + | Uz, 21 km, eni girəcəkdə 17 km. Ok- |
| + | tyabrdan iyuladək donmu olur. Tiksi |
| + | portu buxtanın q. sahilindədir. |
| + | TİKSOTROPİYA (yun (H:x15—toxun- |
| + | ma-- (qore—dənmə, dəyipnmə)—bə”zi dis- |
| + | pers sistemlərin intensiv mexaniki |
| + | tə”sir (qarımppdırmaq, calxalamaq) nə- |
| + | ticəsində maye halına kecmək və su- |
| + | kunətdə saxladıqda bərkimək (axı- |
| + | cılıqını itirmək) xassəsi, T, bir- |
| + | biri ilə cox nazik maye təbəqələr va- |
| + | sitəsilə bir nəqtədə toxunan bərk His- |
| + | səciklərin əmələ gətirdiyi koaqulya- |
| + | siya sistemləri ucun xarakterikdir. |
| + | Molekullararası qӱvvələrin zəif |
| + | tə"sir gəstərdiyi belə sistemlər me- |
| + | xaniki tə”sir nəticəsində asan ları- |
| + | lır, lakin sӱkunət halında hissə- |
| + | ciklərin istilik Hərəkəti nəticə- |
| + | sində yenidən bərpa olunur. AGON),, |
| + | Ee(ON), və ÇU, O, sulu məhlulları, |
| + | bentonit və kaolinin suspenziyaları |
| + | tipik T, sistemləridir, |
| + | |
| + | Dispers sistemlərin T.-sının mu- |
| + | Hum praktiki əhəmiyyəti var, Konsis- |
| + | tent surtgu vasitələri, lak və boya ma- |
| + | terialları, bir cox ərzaq məhsulla- |
| + | |
| + | ı T. xassələrinə malikdir. |
| + | İKELLİ CAP MAİPYINI—cap- |
| + | edici elementi 2 tavadan ibarət van |
| + | maiını, tavalardan birinə (talerə) |
| + | forma bərkidilir, o birisi (tigel) |
| + | isə karız vərəqini formaya sıxır, |
| + | T.c.m. Lundur. cap çsulu ilə ipləyən |
| + | kicik əlculu mapındır, birrəngli |
| + | və aztirajlı cap məhsullarının |
| + | (blank, kitab cildi, illustrasiya və s.) |
| + | hazırlanmasında istifadə olunur. |
| + | TİLAK Balqanqadhar (23.7.1856, Ma- |
| + | harampitra, Ratnagiri—1.8.1920, Bom- |
| + | bey)— Hindistan milli azadlıq hərə- |
| + | katında demokratik cinahın liderlə- |
| + | rindən biri, alim, Milliyyətcə ma- |
| + | rath, ixtisasca huquqiqunas idi. 19 əs- |
| + | rin 90-cı illərində və 20 əsrin əv- |
| + | vəllərində Hindistan Milli Konqre- |
| + | sinin (HMK) fəaliyyətində iptirak |
| + | etmii, 1905—08 illər inqilabi yuksə- |
| + | lipi devrundə HMK-də inqilabcı |
| + | demokratların (cekstremistlərə)umum- |
| + | milli rəhbəri olmutdur. Q. Beyuӱk |
| + | Oktyabr sosialist inqilabını alqıp- |
| + | lamındır, |
| + | |
| + | |
| + | TİLBİS—Qafqaz Albaniyasında ya- |
| + | iqta yınt məntəqəsi. Ptolemeyin 4Coera- |
| + | fi tə”limnaməzj əsərində adı cəki- |
| + | lir. Gerr və Soana cayları arasında |
| + | yerlətdiyi gestərilir. Yeri muəyyən- |
| + | lətdirilməmindir. |
| + | |
| + | Əd. Trenver K. V., Ocerki po is- |
| + | torii ii Kulkture Kavkazskon Albanii, |
| + | |
| + | |
| + | 1 “ " "lh |
| + | |
| + | |
| + | TV REBYPT (Tilburg)—Hunepnanznna mə- |
| + | hər və port. PTQimali Brabant əyalə- |
| + | tinlə, Vilhelmina kanalı sahilin- |
| + | dədir. Əh. 150 min (1978). Toxuculuq |
| + | (əsasən, yun parca) sənayesi mərkəzi- |
| + | |
| + | |
| + | dir. Mapiınqayırma, kimya, Yeyinti |
| + | sənayesi var. | |
| + | |
| + | TİLZİT SULHU (1807)—Rusiya — |
| + | Prussiya Fransa muharibəsində |
| + | |
| + | |
| + | (1806—07) 1 Napoleokӱn qələbəsindən |
| + | sonra iyunun 25-də (iyulun 7-də) Fran- |
| + | sa və Rusiya, iyulun 9-da Fransa və |
| + | Prussiya arasında Tilzitdə (indiki |
| + | Kalininqrad vil.-nin Sovetsk iy.) |
| + | baqlanmıtiı muqavilələr. Fransa— |
| + | Rusiya mӱqaviləsinə gerə Prussiya |
| + | ərazisinin və əhalisinin təqr. yarı- |
| + | sını itirdi. Rusiya Fransa ilə İn- |
| + | giltərə arasında sulh danıpqıqla- |
| + | rında, Fransa isə Rusiya ilə Turkiyə |
| + | arasında sulh danınıqlarında va- |
| + | sitəcilik etməyi əz ӱzərinə geturdӱ. |
| + | İngiltərə Rusiyanın vasitəciliyin- |
| + | dən boyun qacırarsa, Rusiya kontinen- |
| + | man blokadaya qopulmalı, Turkiyə |
| + | isə Fransanın vasitəciliyini qəbul |
| + | etməsə, Fransa Turkiyəyə qarilı mu- |
| + | haribəyə girməli idi. Prussiya — |
| + | Fransa muqaviləsinə gərə Prussiya, |
| + | ərazi guzəitlərindən əlavə, ordunun |
| + | sayını 40 min nəfərə endirməli, 100 |
| + | mln. frank təzminat verməli, konti- |
| + | nental blokadaya qopulmalı idi. T.s, |
| + | Almaniya ucun milli Həqarət idi və |
| + | milli azadlıq mubarizəsinin yuksə- |
| + | lipinə səbəb oldu. Rusiyada bu muqa- |
| + | vilə elkənin ləyaqətini alcaldan qey- |
| + | ri-bərabər huquqlu muqavilə kimi qar- |
| + | ilılandı. T.s. Rusiya--Fransa zid- |
| + | diyyətlərini həll edə bilmədi və bun- |
| + | lar mӱharibəyə gətirib cıxardı. Va- |
| + | tən muLlaribəsinin (1812) bailanması |
| + | ilə T.s. qӱvvədən duyidu. |
| + | |
| + | TİLLİTLƏR (ing. tillite, 4P—valun |
| + | gili)—cepidlənməmit qadim buzlaq |
| + | cəkuntuləri (morenlər), cox bərki- |
| + | miiy halda olur və bə"zən metamorfiz- |
| + | mə mə”ruz qalır. Laylı olması və mux- |
| + | |
| + | |
| + | təlif elcudə naxıiilı valunları |
| + | ilə səciyyələnir. T.-ə Kembridən əv- |
| + | vəlki və Paleozoy cəkuntulərində |
| + | |
| + | |
| + | rast gəlinir, |
| + | |
| + | TİLSİM—hər hansı bir əpiyanın, |
| + | dəfinənin, adamın və s, sehirlənmə- |
| + | si, cıxılmaz vəziyyətə salınması ilə |
| + | əlaqədar məvhumi təsəvvur. T. cadu- |
| + | gərliklə baqlıdır. T.-in yaranması- |
| + | nın əsas səbəbi qədim insanların T3- |
| + | biət hadisələrini dərk edə bilməməsi, |
| + | onun qaripısında acizliyi olmurdur. |
| + | Bir cox naqıllarda qəhrəman ipər QuV- |
| + | vələrinin qurduqu T.-i (adamın da- |
| + | iya, heyvana dendərilməsi və s.) pqu- |
| + | iylə qabdakı geyərcini eldurməklə |
| + | divİin canını almaq, Simurq (Zumrud) |
| + | qupunun lələyini yandırmaqla onu |
| + | kəməyə caqırmaq, sehirli uzuk, mӱəy- |
| + | Yən bir ifadəni demək və s, vasitə: |
| + | lərlə qırır. Q.-də Hadisələr MƏv- |
| + | humi yolla da olsa cəmiyyət hadisə: |
| + | ləri ilə baqlanır: T.-in qırılması |
| + | xeyirin ipər, ədalətin Haqsızlıq c3ə9- |
| + | rində qələbəsini təcəssӱm etdirir. |
| + | |
| + | |
| + | TİMAKOV Vladimir Dmitriyevic |
| + | (9/7.1905, Pustotino k,, indiki Rya- |
| + | zan vil, Korablinsk uqlaiqsanakisnəliəanaası, :-- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | r-nu —1977, Mos- 4 |
| + | kva)—sovet mikro- |
| + | bioloqu. SSRİ EA |
| + | akad. (1968), SSRİ |
| + | Tibb EA akad. |
| + | 1952, m. uzvu, 1948), |
| + | osialist Əməyi |
| + | Qəhrəmanı (1975). |
| + | Lenin mukafatı |
| + | laureatı (1974), |
| + | SSRİ Devlət MY- |
| + | kafatı laureatı |
| + | (1952). 1941 ildən ş |
| + | Sov.İKP uzvu. SSRİ Tibb EA-nın |
| + | N. F. Qamaleya ad. Epidemiologiya və |
| + | Mikrobiologiya İn-tunda direktor |
| + | (1945—53), SSRİ Tibb EA-nın akad,- |
| + | katibi, vitse-prezidenti və s. vəzifə- |
| + | lərdə ipləmit, 1968 ildən əmrunun |
| + | axırınadək SSRİ Tibb EA-nın pre- |
| + | zidenti olmutdur. Əsas tədqiqatı in- |
| + | feksion xəstəliklərin profilaktika- |
| + | sına aid vasitə və ӱsulların iplənib |
| + | hazırlanmasına, mikroorqanizmlərin |
| + | genetikasına və dəyinkənliyinə, vi- |
| + | rusologiya məsələlərinə və s. həsr |
| + | edilmitdir. BXR EA uzvu idi (1969), |
| + | Sov.İKP 24—25-ci qurultaylarının |
| + | nӱmayəndəsi, SSRİ Ali oveti- |
| + | nin (9-cu caqırıqi) deputatı ol- |
| + | indur. 3 dəfə Lenin ordeni, Okt- |
| + | yabr nqilabı ordeni, iki bapqa |
| + | orden və medallarla təltif edil- |
| + | r. |
| + | TMMAH TənənH)H—lLləpru Anpo- |
| + | pa duzənliyində yuksəklik. İHlm.-r.- |
| + | də Barens dənizinin Cyopa kəorfəzin- |
| + | dən c.-p.-də Vıceqda cayının mənbəyi- |
| + | nədək uzanır. Uz, 900 km-ə qədərdir. |
| + | Pecora Pijması və Mezen Pijması |
| + | caylarının dərələri ilə c., orta və |
| + | im. hissələrə ayrılır. T.t. bir sı- |
| + | ra tirələrdən (hund. 471 m-ə qədər) |
| + | ibarətdir. T.t. Silur, Devon, Karbon |
| + | və s. suxurlarından təqykil olunmuii- |
| + | dur. Təpəliyin im, Hissəsi tundra |
| + | və mepə-tundra, c. hissəsi tayqa zo- |
| + | nasındadır. Faydalı qazıntıları: |
| + | neft və qaz, | |
| + | TİMAR (turkcə İppaq)—orta əsrlərdə |
| + | Osmanlı imperiyasında pərti irsi |
| + | torpaq sahibliyi. T. dəvlət torpaq |
| + | fondundan hərbi xidmətə gərə veri- |
| + | lirdi. T. sahibi turk ordusunun hər- |
| + | bi yurutplərində silahlı atlı dəstəsi |
| + | ilə iptirak etməli idi, Xususi xid- |
| + | mətlərə gərə T.-ın sahəsi artırı- |
| + | lırdı, 19 əsrin 30-cu illərində T |
| + | sistemi lərv edilmitdir. |
| + | TİMARHI—tjmar sahibi. |
| + | TİMQAD (qədim adı Tamuqadi, |
| + | Roma dilində Sdyopya Maqsyapa Tqaya- |
| + | pa Thatpidaz)—Əlcəzairdə Qədim Ro- |
| + | ma iəhəri (indiki Batna 11, Yaxınlı- |
| + | qında). Eramızın 100 ilində salın- |
| + | |
| + | |
| + | | ” AD. 20. k |
| + | |
| + | |
| + | mımpdır: 2—3 əsrlərdə cicəklənmə |
| + | devru kecirmindir. 5 əsrdə bərbərlər |
| + | daqıtmıli, bizanslılar tərəfindən |
| + | |
| + | |
| + | bərpa olunmu:i, 7 əsrdə isə ərəblər |
| + | itpqal etmiplər. Pəhər meydanının, |
| + | imperator Trayanın ppərəfinə tikil- |
| + | mipp zəfər darvazasının (1900 ildə |
| + | bərpa edilmitdir), teatr, ictimai BƏ |
| + | yalıayıti evlərinin, erkən Bizans dəv- |
| + | rundən 8 burclu kvadrat formalı na- |
| + | rınqala və xristian kilsələrinin qa- |
| + | lıqları qalmındır. T. xarabalıqla- |
| + | rından coxlu latın kitabələri, həM- |
| + | cinin mozaikalar, heykəllər və tunc |
| + | bəzəklər tapılmındır, |
| + | |
| + | |
| + | TİMOK USYANI |
| + | |
| + | |
| + | TİME İvan Avqustovic (23.7.1838, |
| + | Zlatoust z-du—5,11.1920, Petroqrad)— |
| + | |
| + | |
| + | rus alimi və mə”dən muhəndisi, Pe- |
| + | terburq Mə”dən Muhəndisləri Kor- |
| + | pusu İn-tunu bitirmindir (1858), |
| + | |
| + | |
| + | Əsas tədqiqatları metal və taxta KƏC- |
| + | mə nəzəriyyəsinə, mə”dən-zavod mexa- |
| + | nikasına, buxar və su-kuc qurquları- |
| + | na aiddir. |
| + | timi RYAZE V Kliment Arkadyevic |
| + | (3.6.1843, Tlerepöypr—28.4. 920, Moc- |
| + | KBa )— TəÖHƏTMIYHAC- qışı ərli |
| + | darvinist, rus bit- 77:00 |
| + | ki fizioloqları |
| + | məktəbinin banilə- |
| + | rindən biri. Pe- |
| + | terburq EA m. uzvu |
| + | (1890). 1865 ildən |
| + | azad dinləyici ki- |
| + | mi Peterburq un- |
| + | tini bitirmitidir. |
| + | T.-in dunyagerupqu- |
| + | nun formalatma- |
| + | sında A. İ. Gert- |
| + | senin, N. Q. Cernı- "ə əs |
| + | ipevskinin və Ö, sinqilabcı demokrat- |
| + | ların materialist fəlsəfi baxı- |
| + | larının, D. İ. Mendeleyevin, V. |
| + | Kovalevskinin, İ. Mecnikovun, |
| + | xususilə İ. M, Secenov və C. Darvi- |
| + | nin əsərlərinin beyuk rolu olmuipq- |
| + | dur. 1868 ildə A. N. Beketovun təkli- |
| + | fi ilə 2 il xaricdə (Almaniya, Fran- |
| + | ca) e?zamiyyətdə olmupt, orada gərkəm- |
| + | li fizik, kimyacı, fizioloq və bo- |
| + | taniklərin (H. Helmholts, Q. Kirx- |
| + | hof, K. Bernar, R. Bunzen, J, Bussen- |
| + | ro, V. Hofmeyster, P. Bertlo) labo- |
| + | ratoriyalarında iipləmidir. dəq |
| + | 1870—92 illərdə Petrovsk əkincilik |
| + | və mepəcilik akademiyasında (indiki |
| + | K. A. Timiryazev ad. Moskva k.t. aka- |
| + | demiyası) dərs demitdir. 1878—1911 |
| + | illərdə Moskva un-tinin prof., əmək- |
| + | dar ordinatoru olmutdur. 1911 ildə |
| + | irticacı maarif naziri Kassonun hə- |
| + | rəkətlərinə qariyı qəti e"tiraz əla- |
| + | məti olaraq un-tdən getmitdir. 1917 |
| + | ildə Beyuk Oktyabr sosialist inqila- |
| + | bından sonra Moskva un-tinə prof. |
| + | tə”yin olunmuli, lakin xəstəliyinə gə- |
| + | rə ipləyə bilməmipdir. Əmrunun axı- |
| + | rıncı on ilini ədəbi-publisistik |
| + | fəaliyyətə həsr etmiidir. |
| + | |
| + | Bitki fiziologiyası- |
| + | nın inkitppafında T.-in |
| + | olu. T.-in bitki fiziologiyası sa- |
| + | aaa əsas tədqiqatı fotosintez |
| + | prosesinin eəyrənilməsinə həsr edil- |
| + | miidir. T. fotosintezin ipıqın in- |
| + | tensivliyindən və onun spektral tər- |
| + | kibindən asılılıqını izah edərək |
| + | gəstərmindir ki, bitkilərin havanın |
| + | karbon qazından karbonu assimilyasi- |
| + | ya etməsi xlorofilin butunluklə mə- |
| + | nimsədiyi Gӱnəit ipıqının (əsasən, |
| + | qırmızı və gəyttualarda olan) enerji- |
| + | si hesabına bat verir. T. fotosintez |
| + | prosesində xlorofilin təkcə fiziki |
| + | deyil, kimyəvi cəhətdən də tə”sir et- |
| + | məsi haqqında ilk dəfə fikir seylə- |
| + | miiy, butun orqanizmlərin həyat fəa- |
| + | liyyəti ucun zəruri olan fotosintezin |
| + | əhəmiyyətini aikar etmitdir. T. bit- |
| + | ki fiziologiyasını, aqrokimya ilə ya- |
| + | napı səmərəli əkinciliyin əsası he- |
| + | sab etmipdir. 1867 ildə T. Mendele- |
| + | yevin təklifi ilə Simbirsk qub.-nın |
| + | Renyevga k.-ində mineral gubrələ- |
| + | rin məhsula tə”siri sahəsində təc- |
| + | rubələr aparmındır. 1872 ildə T.-in |
| + | təpəbbusu ilə Petrovsk k.t. akade- |
| + | miyasının ərazisində Rusiyada ilk |
| + | |
| + | |
| + | “II |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 279 |
| + | |
| + | |
| + | dəfə olaraq vegetasiya evi yaradılə |
| + | MbIH /bi, |
| + | |
| + | T. təkamulcu və darvi- |
| + | nist kimi, Q. Rusiyada darviniz- |
| + | min ilk təbliqatcılarından biridir, |
| + | Biologiyada materialist duӱnyagərupqu- |
| + | nu təsdiq edən Darvinin təkamӱl nə- |
| + | zəriyyəsinə T, 19 əsrin gərkəmli elmi |
| + | nailiyyəti kimi baxmındır, Darvinin |
| + | 4 Nevlərin məniəyi? kitabının nər |
| + | edilməsinin 90 illiyi ilə əlaqədar |
| + | T.-in darvinizmin təbliqinə dair və |
| + | onu muhafizəkar alimlərin və din |
| + | xadimlərinin hucumundan mudafiə |
| + | elən bir sıra məqalələri dərc olun- |
| + | mutdur. T. bitkilərdə təkamӱl funk- |
| + | siyasını, xususilə fotosintezin təka- |
| + | mulunu və avtotrof bitkilərdə xloro- |
| + | filin universal surətdə paylanması- |
| + | nı da darvinizm, birinci HƏBÖƏMƏ tə- |
| + | bii secmə məvqeyindən izah etmipdir. |
| + | T. gestərirdi ki, orqanizmlərin mua- |
| + | sir formaları uzunmuddətli yi |
| + | lapma təkamulunun Xəticəsidir. n- |
| + | min populyarlaqidırılması T. fəa- |
| + | liyyətinin xarakterik xususiyyətlərin- |
| + | dən biridir. T. elmin sulh uqrunda |
| + | mubarizədə beyuk rola malik olduqu |
| + | fikrini mudafiə etmipdir. O ges- |
| + | tərirdi ki, elm və demokratiya 63/Y- |
| + | yundə mӱharibəyə dutiməndir. |
| + | |
| + | T. Beyuk Oktyabr sosialist inqi- |
| + | labını alqınlayan ilk dahi rus alim- |
| + | lərindən biridir. 75 yaplı QT. aqrır |
| + | xəstə olmasına baxmayaraq RSFSR |
| + | Xalq Maarif Komissarlıqının və |
| + | Sosialist (sonralar Kommunist) İc- |
| + | timai Elmlər Akademiyasının iypində |
| + | iptirak etmiit, 1918 ildə oranın *3- |
| + | vu. secilmitdir. Moskvada T.-in hey- |
| + | kəli qoyulmuit və xatirə ev-muzeyi )a- |
| + | radılmıpqppdır, Moskva k.t. Akade- |
| + | miyasına, SSRİ EA Fiziologiya İNn- |
| + | tuna, Moskvanın r-nlarından birinə |
| + | və SSRİ-nin bir sıra ipəhərlərində- |
| + | ki kucələrə T.-in adı verilmindir. |
| + | SSRİ EA 3 ildən bir bitki fizio- |
| + | logiyasına aid ən yaxtı iinlər ucun |
| + | Timiryazev ad. mukafat verir və hər |
| + | il cQimiryazev mutaliəsik gunləri |
| + | kecirir. T. London Kral Cəmiyyəti- |
| + | nin uzvu (1911), Qlazqo (1901), Kem- |
| + | bӧric (1909), Cenevrə (1909) un-tləri- |
| + | nin fəxri doktoru, Edinburq Bota- |
| + | nika Cəmiyyətinin m. uzvu (1911), bir |
| + | sıra rus un-tləri və elmi cəƏmiyYƏTLƏ- |
| + | rinin fəxri uzvu idi. |
| + | |
| + | Əsərləri: Soc., t. 1—10, M., |
| + | 1937—40, İzbr. soc., t. 1—4, M., 1948— |
| + | 49, İzbr. soc., t. 1—2, M., 1957, Nauka |
| + | i demokratin. Sb. stateN, M., 1963. |
| + | |
| + | Ədsq Canlaxln M. X., K. A. Ti- |
| + | mirlzevn—ucenın, borei, mıslitelh, M., |
| + | 1960, Sencenkova E. M., K. A. Ti |
| + | mirlzev i ucenie o fotosinteze, M., 1961: |
| + | Qenkelı P. 125-letio sa DNİ |
| + | rojdenin K. A. Timirazeva, 4Fiziolo-" |
| + | qin rasteniNə, 1968, t. 15, v, 3 |
| + | TİMİPYOARA (Ta oaqa)—Rumıni- |
| + | yada iəhər. Timin qəzasının inz. M, |
| + | Beqa kanalı sahilindədir. Nəql. qov- |
| + | ipaqrı, Əh. 287,5 min (1981). Mapınqa- |
| + | Yırma, toxuculuq, yeyinti, kimya, də- |
| + | ri-ayaqqabı, cini-saxsı sənayesi: YH-T, |
| + | teatr, me”marlıq abidələri və s, var. |
| + | 14 əsrdən mə”lumdur. |
| + | |
| + | TİMOK XSYANI (1883)—1Pərqi Ser: |
| + | biyada xalq usyanı. Baplıca hərəkət- |
| + | verici quvvəsi ppəhər və kənd yoxsul- |
| + | ları, rəhbəri burjuaziya idi. Timok |
| + | Kraynası ərazisində Lukovo yaxınlı- |
| + | qında usyancı dəstələrin kral qopun- |
| + | ları uzərində qələbəsi (21 oktyabr) |
| + | ilə baplanmısdı. Usyancılar feodal |
| + | |
| + | |
| + | TİMOL |
| + | |
| + | |
| + | 280 ə |
| + | |
| + | |
| + | mӱkəlləfiyyətlərinin ləqvini, vergi- |
| + | lərin azaldılmasını, yerli əzunuida- |
| + | rə orqanlarının hӱquqlarının genii- |
| + | ləndirilməsini tələb edirdilər. Bur- |
| + | jua rəhbərliyinin qətiyyətsizliyi |
| + | uzundən 1883 ilin sonuna yaxın usyan |
| + | məqlubiyyətə uqradı, yӱzlərlə iiti- |
| + | rakcısı gullələndi, bir coxu kator- |
| + | qaya gəndərildi. |
| + | TİMӦL, 2-izopropil—5-me- |
| + | tilfenol—xarakterik iyə malik |
| + | rəngsiz kristal maddə. 91,52S-də əri- |
| + | np, 233,5”C-nə qaynayır. Uzvi həll- |
| + | edicilərdə yaxiı, suda pis həll olur. |
| + | Əvvəllər T. timian efir yaqından |
| + | alınırdı (T. adı da buradandır). |
| + | Sintetik usulla T. krezolun izopro- |
| + | pil spirti, izopropilxlorid və propi- |
| + | lenlə qariılıqlı tə”sirindən alı- |
| + | nır. T. mentol və indikatorların |
| + | alınmasında, bə”ziləri isə antisep- |
| + | tik maddələr kimi iplədilir (əsa- |
| + | CƏH, AHI pastası və tozlarında). |
| + | TİMONEN Antti Nikolayevic (d. |
| + | 1.5.1915, indiki Kareliya MSSR, Ka- |
| + | levala r-nunun Lusalma k.)—karel |
| + | sovet yazıcısı. in dilində yazır. |
| + | 1942 ildən Sov.İKP uzvu. “Kareli- |
| + | yadan Karpatadəkə (1948) povesti Be- |
| + | yuk Vəqən mӱharibəsinə həsr olunmut- |
| + | dur. *İpıqlı sahillərə (1951), eKy- |
| + | ləklər kərfəzindək (1953) povestlə- |
| + | ri, *“Doqma cıqırlarlag (1957), €Ar- |
| + | qanadlı qupə (1961), “Bura mənim |
| + | evimdirə (1966), “Biz karellərikə |
| + | (1971), “Qərk edilmitl kəndlərin |
| + | adamlarıq (1977) romanları, pyeslə- |
| + | ri publisistik ocerkləri var. Bəzi |
| + | ekayələri Azərb. dilinə tərcumə olun- |
| + | mulpdur. Lenin ordeni, 4 baypqa orden |
| + | və medallarla təltif edilmiidir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsəri: Mı–karelı, Petrozavodsk, |
| + | 1981. |
| + | |
| + | |
| + | TİMOR (Tkpoq)— Kicik Zond ada- |
| + | larında ən beyuk ada. Sah. 34 min |
| + | km2?. Əh təqr. 1 mln. (1978). Adanın |
| + | c.-q. hissəsi İndoneziyanın ərazisi- |
| + | dir, itm.-it. hissəsini—PYərqi T,-u |
| + | (sah. 14,9 min km?, əh. 300 min (1983), |
| + | inz. m.—Dili| 1976 ildə İndoneziya |
| + | ipRal edərək 27-ci cəyalətə kimi əz |
| + | ərazisinə daxil etmiidir. Səthi, əsa- |
| + | |
| + | |
| + | sən, daqlıqdır (hund. 2950 m-dək). Pal- | |
| + | |
| + | |
| + | cıq vulkanları var. İqlimi subekva- |
| + | torial mussondur. İllik yarıntı təqr. |
| + | 1500 mm. Hundurotl |
| + | pik mepələr var. Qəhvə, kokos palma- |
| + | sı, cəltik, qarqıdalı və s. becərilir. |
| + | P1m.-p. sahili boyunda və ona bitipik |
| + | pelf zonasında neft və qaz cıxarı- |
| + | lır. Əsas (pəhərləri və portları: Ku- |
| + | panq və Dili. |
| + | |
| + | T.-un əsas əhalisi İndoneziya dil- |
| + | lərində danınan xalqlardır: yerli |
| + | əhalinin bir hissəsi papua dillərinə |
| + | Yaxın dillərdə danındır. Az miqdar- |
| + | da portuqallar və cinlilər də yapayır. |
| + | Yerli əhalinin bir qismi katolik- |
| + | dir, ənənəvi inamlarını saxlayan- |
| + | lar da var. |
| + | |
| + | T.-un tarixi zəif eyrənilmipdir. |
| + | T.-un ilk sakinləri 14 əsrdə Yava a.- |
| + | ndan kəecub gəlmiplər. 16 əsrdə T. |
| + | portuqalların mustəmləkə ekspansi- |
| + | Ya obyektinə cevrilmiit, 1613 ildə ada- |
| + | ya hollandlar gəlmitlər. 18 əsrdə T. |
| + | Portuqaliya (:im.-1i, hissəsi) və Hol- |
| + | landiya (c.-q. 757 apacbıHna 66- |
| + | lupiduruldu. Yerli əhali mustəmlə- |
| + | gəcilərə cildi muqavimət gəstərir- |
| + | An, 1719, 1726, 1769 və 1912 və s. il- |
| + | lərdə timorluların beyuk usyanları |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | savannalar, Tpo- Bia |
| + | |
| + | |
| + | tam verdi. İkinci dunya muharibəsi |
| + | (1939—45) zamanı Yaponiya T.-u ipt- |
| + | qal etdi. 1945 ildə adanın c.-q. His- |
| + | səsi İndoneziya resp.-sının tərki- |
| + | binə daxil oldu. 1974 ildə Portuqa- |
| + | liyada fatist rejimi devrildikdən |
| + | sonra Portuqaliya həkuməti PTərqi |
| + | T.-un istiqlaliyyətini tanıdı. 1975 |
| + | ilin avqustunda PTərqi T.-un mustə- |
| + | qilliyi və PQərqi T. Xalq Demokratik |
| + | Resp.-sı yaradılması uqrunda cıxıpt |
| + | edən PTərqi T.-un istiqlaliyyəti uqrun- |
| + | da İnqilabi Cəbhə (FRETİLİN) ilə |
| + | PQərqi T.-un İndoneziyaya birlətdi- |
| + | lik tərəfdarı olan PYərqi T. |
| + | lq Demokratik İttifaqı (APODE- |
| + | Tİ) arasında silahlı toqquqimalar |
| + | oldu. 1975 il dekabrın 7-də indone- |
| + | ziyapərəst partiyaların tərəfdarları |
| + | İndoneziya silahlı quvvələrinin kə- |
| + | məyi ilə Dili 1p.-ni tutdular. BMT |
| + | Ba: Məclisi və Təhlӱkəsizlik PTura- |
| + | sı (1975, dekabr) PTərqi T. xalqının |
| + | ez muqəddəratını təyin etmək hyryry- |
| + | nu təsdiq etdi və İndoneziyanı əz |
| + | qoplunlarını PTərqi T.-dan cıxarma- |
| + | qa carırdı. Lakin İndoneziya BMT- |
| + | nin qərarlarına əməl etməyərək əz qo- |
| + | ppunlarını ckenullulərg adı ilə |
| + | PTərqi T.-da saxladı: 1976 il iyulun |
| + | 17-də Pərqi T. 27-ci cəyalətə kimi |
| + | İndoneziyanın tərkibinə daxil edil- |
| + | an. BMT Bam Məclisi (1980, noyabr) |
| + | PPərqi T. xalqının istiqlaliyyət və |
| + | ez mӱqəddəratını təyin etmək huququ- |
| + | - yenidən təsdiq etdi. FRETİLİN |
| + | 1ndoneziya qopqunlarına qartı parti- |
| + | zan mӱharibəsini davam etdirir. |
| + | TİMOR DƏNİZİ (Tqpoq 5ea)— Hind |
| + | okeanının kənar dənizi. Avstraliya |
| + | ilə Timor a. arəsındadır. Sah. 615 |
| + | min km? (digər mə”lumata gərə 432 |
| + | min km?), Dərinliyi cox yerdə 200 m- |
| + | dən azdır, ən dərin yeri 3310 m (Ti- |
| + | mor cəkəkliyi). Axınlar qıida it.-ə, |
| + | yayda q.-ə hərəkət edir. Suyun temp-ru |
| + | fəsillərdən asılı olaraq 25-dən 29:C- |
| + | yə qədərdir. Duzluluq 34—352/,. Ya- |
| + | rımgunluk qabarmalar (Hund. 4 m- |
| + | dək) .. Darvin portu (Avstraliya) |
| + | T.d. sahilindəd |
| + | TİMOİYENKO |
| + | vic (18.2.1895, |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | emyon Konstantino- |
| + | indiki Odessa vil. |
| + | Kili r-nunun Fur- |
| + | manovka (kecmiti |
| + | Furmanka) g.—31, |
| + | Z.1970, Moskva )— |
| + | sovet hərbi xadi- |
| + | mi, Sovet İttifaqı |
| + | marpalı (1943). |
| + | İki dəfə Sovet İt- |
| + | tifaqı Qəhrəmanı |
| + | (1940, 1965). 1919 |
| + | ildən Sov.İKP uz- |
| + | ii vu. 1918 ildən do. |
| + | “dB qət Ordusunda xid- |
| + | mət etmipdir. Bir |
| + | sıra ali hərbi kursları (1922, 1927, |
| + | 1930) bitirmitdir. Birinci dunya |
| + | mӱharibəsinin ipztirakcısı olmupt, |
| + | Vətəndaiq muharibəsində muxtəlif |
| + | cəbhələrdə vuruqpmupdur. Sonralar |
| + | bir sıra hərbi vəzifədə, o cӱmlədən |
| + | Kiyev, Pyimali Qafqaz, Xarkov, əla- |
| + | hiddə Kiyev hərbi dairələri qopqun- |
| + | larının komandanı olmuidur. 1939 |
| + | ilin sentyabrında Sovet Ordusunun |
| + | Qərbi Ukraynaya azadlıq yurupqu za- |
| + | manı Ukrayna cəbhəsi qopunlarına, |
| + | Sovet — Finlandiya muçharibəsində |
| + | (1939—40) PTimal-Qərb cəbhəsinə ko- |
| + | mandanlıq etmipdir. Beyuk Vətən mu- |
| + | haribəsində SSRİ xalq mudafiə ko- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | missarı, Batp Komandanlıq Qərarga- |
| + | hının sədri, Qərb və Cənub-Qərb is- |
| + | tiqamətlərinin (eyni zamanda Qərb və |
| + | Cənub-Qərb cəbhələrinin) bat koman- |
| + | danı, Stalinqrad və PLimal-Qərb cəb. |
| + | hələrinin komandanı və s. vəzifələr- |
| + | nə onmyul bir sıra cəbhənin əməliy- |
| + | yatlarını əlaqələndirmiitdir. Muha- |
| + | ribədən sonra bəzi hərbi dairələrin |
| + | komandanı (1945—60), SSRİ Muda- |
| + | fiə Nazirliyinin baiy inspektoru |
| + | (1960 ildən) və Sovet Muharibə vete- |
| + | ranları komitəsinin (1961 ildən) |
| + | sədri idi. UİK(b)P MK uzvu (1939— |
| + | 52), Sov.İKP MK uzvluyunə namizəd |
| + | (1952—70), SSRİ Ali Sovetinin (1— |
| + | 7-ci caqırınl) deputatı secilmiyydi. |
| + | 5 dəfə Lenin ordeni, Oktyabr İnqi- |
| + | labı ordeni, “Qələbəq ordeni, 8 digər |
| + | orden, medallar, fəxri silahlarla, |
| + | habelə xarici ordenlər və medallar- |
| + | la təltif edilmiptdir. Qızıl mey- |
| + | danda Kreml divarı yanında dəfn |
| + | olunmulldur. Adına hərbi akademiya, |
| + | gəmi var. |
| + | |
| + | Əsərləri: VelikibV podviq, v kn." |
| + | Smolenskoe srajenie, Smolensk, 1966, |
| + | K koqu ot Moskvı, v KH.: Bitva za Moskvu, |
| + | M., 1975. |
| + | |
| + | — Ədl Leodi bessmertnoqo podviqa, 4 |
| + | izd., kn. 2, M., 1975, Abramov A. S., |
| + | U KremlevskoNn stenı, 3 izd., M., 1980, |
| + | |
| + | |
| + | TİMOİYENKO VƏ BERYӦZİN (tə- |
| + | xəllusləriTQarapunka və Ptep- |
| + | sel)—sovet estrada artistləri, qo- |
| + | ila konferansye. Timopenko Yu- |
| + | ri Trofimovic (d. 2.6.1919, Poltava )— |
| + | Ukr.SSR xalq artisti (1960). SSRİ |
| + | Dəvlət mukafatı ə (1950). |
| + | Beryozin Yefim İosifovic (d. |
| + | 11.11.1919, Odessa)—Ukr.SSR xalq |
| + | artisti (1960). Yaradıcılıqa 1941 |
| + | ildən baplamıtnlar. T. və B.-in re- |
| + | pertuarına muxtəlif intermediyalar, |
| + | orijinal estrada tamataları (“ Es- |
| + | tradanı dekadaya aparırdıları, c20- |
| + | dən bir az artıqə, FƏvvəldən axıra |
| + | qədərə və s.) daxildir. Kinoda cə: |
| + | kilmitplər. Qimopenko 4 orden və |
| + | medallarla, Beryozin 3 orden və me- |
| + | dallarla təltif edilmiiydir. |
| + | |
| + | Əd. Vikkers R., GƏrin Timopen- |
| + | ko i Efim Berezin, M., 1982, |
| + | |
| + | |
| + | TİMPAN (yun. qӱtprapop—təbil) — |
| + | qədim zərb musiqi aləti: 1) mis sin- |
| + | cin və kicik litavranın novu. 2) |
| + | |
| + | |
| + | Litavraların partituradakı adı |
| + | (timpani ). |
| + | TMHMHTAH, me”Mapısırza —İ1) |
| + | |
| + | |
| + | frontonun uçcbucaqlı sahəsi. 2) Pən- |
| + | cərə, yaxud qapının ustundə olan Ya- |
| + | rımdairə, ucbucaq və ya catmatar iyək- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | DaqıstaNdan tapılmıqpp nam timpanm. 14 |
| + | əsr. Metropoliten-muzey. Nyu-York. |
| + | |
| + | |
| + | lində taxca. Q.-da cox vaxt heykəltə- |
| + | raplıq əsərləri, boyakarlıq təovir- |
| + | ləri və s, yerləpdirilir. |
| + | |
| + | |
| + | TİNKAL |
| + | |
| + | |
| + | 281 |
| + | |
| + | |
| + | TİMPANİ YA (yun. qӱtrapop— təbil), |
| + | ipkgənbənin meteorizmi, |
| + | ipgkənbənin kəpməsi —gev- |
| + | iqəyən heyvanların ipkənbə bopluqun- |
| + | da coxlu qaz toplanması ilə xarakte- |
| + | rizə edilən xəstəlik. Əsasən, qaramal |
| + | gəstələnir. Kəskin T. həddindən ar- |
| + | tıq keyfiyyətsiz yemlə qidalandıqda, |
| + | quru yemin ppirəli yemlə əvəz edilməsi |
| + | və bordaq iəraitindən otlaq ppərai- |
| + | THHƏ kecməsi nəticəsində bai verir. T |
| + | qida borusunun tıxanması, zə ərlən- |
| + | mə, qarayara nəticəsində də ola bilər. |
| + | Xronik T. travmatik retikuloperi- |
| + | tonit, qaraciyər xəstəlikləri, qida |
| + | borusunun daralması nəticəsində əmə- |
| + | lə gəlir. Guclu T.-da təngnəfəslik, |
| + | selikli qippyanın gəyərməsi, urək fəa- |
| + | liyyətinin zəifləməsi əlamətləri |
| + | olur. M ualicəsi: daxilə ixtiol, |
| + | kreolin, formalin və s. dərmanlar: |
| + | ipkənbəni masaj etmək, onu zondla- |
| + | Mər, yumaq vəs. Profilakti-"- |
| + | kası: geviəyən heyvanların yeminə |
| + | ciddi nəzarət etmək. |
| + | |
| + | Ədə Hacıyev H. M., Kənd təsər- |
| + | rufatı heyvanlarının yoluxmayan daxi- |
| + | li xəstəlikləri, B., 1977, Rzaquli- |
| + | yev H. Q., Buzovların yoluxmayan daxi- |
| + | li xəstəlikləri, B., 1983, Parabrin |
| + | İ. Q., Vnutrennie nezaraznıe bolezni selh- |
| + | xoz jivotnıx, M., 1976. |
| + | |
| + | |
| + | TİMPTӦN—Yak.MSSR-də cay. Aldan |
| + | cayının saq qolu. Uz. 644 km, həvzəsi- |
| + | nin sah. 44 400 km?. Tarbım və qar su- |
| + | ları ilə qidalanır. Oktyabrdan maya- |
| + | nƏK nOHMyH olur. Aeac |
| + | TİMSAHLAR (Sqosodu/a, yaxud Lo- |
| + | psasa)—surunənlər sinfindən dəstə. |
| + | 1 nəvu var. Əksəriyyətinin uz. 2—5 |
| + | m-dir, bəziləri 7 m-ə catır. Bapqı |
| + | yastı, burnu isə uzundur. K əvdəsi |
| + | yastılaqmıpt, quyruqu məhkəm, ayaq- |
| + | ları qısadır. T.-ın bə”zi nevlərinin |
| + | bel ləvhələrinin, bəzi nəvlərinin |
| + | isə qarın levhələrinin altında zi- |
| + | |
| + | |
| + | reh adlanan qalın sumuk ləvhələr |
| + | yerlətir. T.-ın beyni nisbətən yaxltı |
| + | uu etmimdir. Tropik əlkələ- |
| + | |
| + | |
| + | rin caylarında, gəllərində və bataq- |
| + | lıqlarında, bə/zi nevləri isə dənizin |
| + | sahil sularında yapayırlar, Gecələr |
| + | daha fəaldırlar. Balıq, bə”zən də sa- |
| + | |
| + | |
| + | axıdılır. |
| + | |
| + | |
| + | hildə yaiayan quii, məməli, molyusk və |
| + | xərcəngləri yeyir. Su Həvzələrinin |
| + | sahilində 20-dən 100-dək yumurta qo- |
| + | yur. Bəzən iri T. adama da Hӱcum |
| + | edirlər. Bəzi əlkələrdə quraqlıq |
| + | vaxtlarda qıpq yuxusuna gedir. Bir |
| + | cox tropik əlkələrdə Q.-ın əti yeyi- |
| + | lir. Dərisindən muxtəlif əiiyalar |
| + | hazırlanır. |
| + | |
| + | T.-ın 3 fəsiləsi (qavial, əsl T. |
| + | və alliqator) mə”lumdӱr. Əsl T.-ın |
| + | 3 cinsi var. TopiqSotpa cinsinin 1 nə- |
| + | vu qavial T.-ı (T. sehlegelii) Mə”- |
| + | lumdur. Uz. 5 m-dək olur. Kalimantan |
| + | (Borneo) a.-ları və Malayya y-a cayla- |
| + | rında yapayır. Qropik əlkələrdə ya- |
| + | yılmını əsl T. cinsinin (Sqosoduyiz) |
| + | 10 (yaxud 14) navu məqlumdur. Nil |
| + | T.-ının (S. ponsiz) uz. 6—7 m-ə ca- |
| + | tır. Afrikada tropik əlkələrin cay- |
| + | larında, bataqlıqlarında və gəllə- |
| + | rində yayılmındır. Daraqlı |
| + | |
| + | --biH (C. porosus) ya, 6 m-ə caqırq Cə- |
| + | nub-1Pəoqi Asiya və Malayya arxipe- |
| + | laqı, Pimali Avstraliya və Yeni Ze- |
| + | landiyanın dəniz sahillərində və cay- |
| + | ların dənizə təkuӱlən hissələrində |
| + | yapayır. Kutburun T. cinsinin |
| + | (Osteolaemus) 2 Həebv vardır. Qərbi |
| + | Afrikada yayılmıtqdırq uz. 2 m-dək |
| + | olur. T. Yura dəvrundə:qəmələgəlmiin- |
| + | lər. Dərisindən qalantereya sənayesin- |
| + | də istifadə edildiyindən sayı xeyli |
| + | azalmımlldır. ABİPQT-da, Kubada, Yapoa |
| + | niyada timsah yetipdirilən xususi |
| + | |
| + | |
| + | Ferma var. | |
| + | |
| + | MURHULAR HƏRƏKATI —pioner |
| + | və məktəblilərin kəməyə ehtiyacı olan |
| + | adamlara qayrı və yardım gəestərmək |
| + | məqsədi datpıyan kutləvi vətənpərvər- |
| + | lik hərəkatı. 40-cı illərin əvvəllə- |
| + | rində SSRİ-də A. P. QaydarıncQimur |
| + | və onun komandası povestinin təsiri |
| + | ilə yaranmıli T.H. Beyӱk Vətən muha- |
| + | ribəsi illərində (1941—45) qospital- |
| + | ları, əsgər ailələrini, uttaq evləri |
| + | və baqcalarını hamiliyə geturmək, |
| + | |
| + | |
| + | məhsul yırımına kəmək etmək tələb- |
| + | busu kimi geni yayılmıtndı. Son- |
| + | rakı illərdə timurcular muharibə və |
| + | əmək əlilləri və veteranlarına, qo- |
| + | calara qayqı gestərir, iqəhər və kənd- |
| + | lərin abadlapidırılmasında, |
| + | |
| + | |
| + | təbiə- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Timsahlar: 1—uzunburun alliqator, 2—qavial timsahı: 3—Nil timsahı: 4—gӱt- |
| + | burun timsah: 5—timsah kaymanı. |
| + | |
| + | |
| + | tin muhafizəsində |
| + | də kenullu |
| + | |
| + | |
| + | və s, tədbirlər- |
| + | imtirak edirlər. . |
| + | h.-na Umumittifaq Timur Qərar- |
| + | gahı, muçttəfiq Detolara, O Cӱm- |
| + | lədən Azərb. SSR-də resp., vil., |
| + | r-n və izəhər qərargahları rəhbərlik |
| + | edir. |
| + | |
| + | Bir sıra sosialist əlkəsində də |
| + | (ADR, BXR, VSR, PXR, CSSR) Timur |
| + | |
| + | |
| + | komandaları və dəstələri yaradıl- |
| + | mıipdır. |
| + | TİMUS—bax Cəngələbənzər vəzi. |
| + | |
| + | |
| + | TİMCENKO İosif Andreyevic |15. |
| + | 4.(2). 1852—20.5.1924|—rus ixtiracı- |
| + | sı. Təhkimli kəndli ailəsində do- |
| + | qulmulidur. Xarkov un-tinin mexani- |
| + | ka məktəbində təhsil almındır. Rus |
| + | iziki N. A. Lyubimovla birlikdə |
| + | stroboskopda kadrları fasiləli də- |
| + | yipadirən sıcrayıtilı mexanizmi ixti- |
| + | ra etmii (1893), sonra həmin prinsip |
| + | əsasında kinetoskopun (foto- |
| + | qrafik iyəkillərin sur”ətlə dəyitil- |
| + | məsinə imkan verdiyi ucun cəkilən o6- |
| + | yektləri hərəkətdə gərmək təsəvvuru |
| + | yaradan aparat) prototipi olan kino- |
| + | aparat yaratmıldır (M. F. Frey- |
| + | denberqlə birlikdə). |
| + | U,gizliquyruqlular |
| + | (TypapiKoqtez)—-qutilar dəstəsi. Daxi- |
| + | li qurulumquna gərə nanduya yaxın- |
| + | dır. Bədəninin uz. 20—53 sm, cəkisi |
| + | 0,4—1 kq-dır. Gedək qanadları var: |
| + | quyruqu cox qısadır, bə”zən ertucu |
| + | lələklərin alqında gizlənir. Ayaqla- |
| + | rı qӱvvətlidir: bə”zən arxa barmaqrı |
| + | olmur. Boz, qonur, yaxud kurəndir. 45 |
| + | nəvӱ məlumdur. Cənubi və Mərkəzi |
| + | Amerikada yayılmındır. Oturaqdır. |
| + | Memə, qamıplıq və kolluqlarda ya- |
| + | payır. Yalnız qısa məsafələrə ucur. |
| + | Torpaqda dӱzəltdiyi yuvaya 12 irn yu- |
| + | murta qoyur, 19—20 gun kurt yatır. |
| + | Giləmeyvə, toxum, cucu ilə qidala- |
| + | nır. Ov obyektidir. |
| + | TİNATİYEV İsmayıl İbrahim oek- |
| + | lu (d. 27.9.1948, Balakən r-nunun Puii- |
| + | tətala k.)—SSRİ Dəvlət mukafatı |
| + | laureatı (1982). 1967—76 illərdə Ba- |
| + | lakən r-nundakı M, B. Qasımov ad. |
| + | K-zda mexanizator ipləmit, 1976 il- |
| + | dan briqadirdir. 1982 ildə qarqıda- |
| + | lıcılıq sahəsində yuksək əmək geəstə- |
| + | rixilərinə nail olmuztidur. Azərb. |
| + | SSR Ali Sorsetinə (9—10-cu carı- |
| + | rhpi) deputat secilmiidir. 4“ PPərəf |
| + | nipanıqr ordeni ilə təltif edil- |
| + | midir. |
| + | TİNDAL EFFEKTİ,tindal sə- |
| + | pələnməs i—ipıq selinin mux- |
| + | təlif cinsli optik mӱhitdən (kollo- |
| + | id məhlullardan) kecərkən səpələn- |
| + | məsi. Adətən, qaranlıq fonda zipıqlı |
| + | konus (tindal konusu) ipəklində gəru- |
| + | nur. T.e. kolloid məhlulları həqiqi |
| + | məhlullardan fərqləndirməyə (kol- |
| + | loid sistemində hissəciklər və bun- |
| + | ları əhatə edən muhitin sındırma |
| + | əmsalları fərqləndiyinə gərə) imkan |
| + | verir. Kolloid Hissəciklərin əlcu- |
| + | sunu, formasını, qatılıqını və mak- |
| + | romolekulları tə”Yin etməyə imkan |
| + | verən bir sıra optik ӱsullar T.e.-nə |
| + | əsaslanır (bax Nefelometriya). İn- |
| + | gilis fiziki C. Tindal (O. Tupda11, |
| + | 1820 —1893) kənd eTMnin np, |
| + | TİNKAL—mineral. Kimyəvi tərkibi |
| + | Ma,(N,O),V.O,-(ON).. Monoklinik sin- |
| + | qoniyada kristallapır. Qısa prizma- |
| + | TİK və ləvhəvarı kristallar əmələ gə- |
| + | tirir. Rəngsiz, alloxromatik olur. |
| + | PTuppə, qatran parıltılıdır. Sərtli- |
| + | yi 2—2,5. sıxlıqı 1690—1720 kq/m?. |
| + | |
| + | |
| + | 282 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Gəl lillərində və duzlu cəkuntulər- |
| + | də tapılır. |
| + | TİNG—baq, metə və parklarda əkmək, |
| + | yaxud batliqa məqsədlə becərilən bir, |
| + | ikiillik arac və kol bitkiləri. Mey- |
| + | vəcilikdə calaq edilmit bir, ikiil- |
| + | lik bitkilər, qələmlə coxaldılan gi- |
| + | ləmeyvəli bitkilər (qaraqat, firəng- |
| + | zumu və s.), həmcinin qovaq və seyudun |
| + | ir, İKİİLLİK KƏK atmıitq qələmləri |
| + | T. adlanır. |
| + | TİNGƏ Kəl H MAL bi H— ropnarma İy- |
| + | valar qazan və oraya tink qoyub, dibi- |
| + | ni torpaqla ərtən k.t. mapını. Ma- |
| + | ilın vegetasiya suvarmaları ucun |
| + | tppırımlar da acır. |
| + | TİNGLİK--aqac və kol bitkiləri- |
| + | nin tinkləri becərilən torpaq sahə- |
| + | si. SSRİ-də dəvlət T.-i və k-z T.-i |
| + | məvcuddur. Becərildiyi bitkilərə |
| + | gerə meyvə T.-i, metə T.-i, dekorativ |
| + | baqcılıq T.-i və s. var. T.-in tərki- |
| + | binə 4 ipe”bə daxiddir: səpin 1p8”bə- |
| + | si, iri əkin materialı becərilən ppe”- |
| + | bə, calaq ple”bəsi, qələmlə coxalma |
| + | pəe”bəsi. Səpin mTƏ”ĞƏCHHAMƏ |
| + | toxumdan inkipaf edən bir, ikiillik |
| + | aqac və kol bitkiləri becərilir. |
| + | İri əkin materialı be- |
| + | cərilən ile”bədə uc, dərdil- |
| + | lik və daha iri əkin materialı becə- |
| + | rilir.Calaq pe”bəsində mey- |
| + | və aqacları, dekorativ bitkilər (qı- |
| + | zılğul, Yasəmən və s.) calaq edilərək |
| + | artırılır. Qələmlə coxal- |
| + | ma pe”"bəsində giləmeyvə kol- |
| + | ları, dekorativ bitkilər və eləcə də |
| + | soyud, qovaq kimi aqac cinsləri qələm- |
| + | lə coxaldılır, |
| + | TİNOV-ROSSO—Azərb. SSR-in (Ba- |
| + | lakən r-nu) Gurc.SSR və Daq.MSSR |
| + | ilə sərhədində, Baptq Qafqaz silsilə- |
| + | sində dar. Hund. 3385 m. |
| + | TİNTORETTO (Tyagoqenso) (əslində |
| + | Robusti, KobizI) Yakopo (29.9. |
| + | 1518, Venesiya—31.5.1594, Venesiya) — |
| + | Venesiya rəssamlıq məktəbinə mənsub |
| + | italyan boyakarı. Yaradıcılırına |
| + | Mikelancelo, Tisian və b.-nın tə”si- |
| + | ri olmusdur. T. hələ gənc yapların- |
| + | dan tabloda murəkkəbrakursları, dra- |
| + | matik iptıq effektlərini məharətlə |
| + | vermit, bədii axtarıtqlarda yeniliyi |
| + | hə cəsarətliliyi ilə mӱasirlərini qa- |
| + | |
| + | |
| + | BA |
| + | də m |
| + | Ki ii |
| + | ə əəə |
| + | |
| + | |
| + | m |
| + | AÇ” |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Y.Tintoretto,vİsa peytəmbər Ma | |
| + | ru, | riya |
| + | və Marfanın yanında. 1570—1580 illər |
| + | arasında, Kehnə pinakoteka. Munxen. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | THHK |
| + | |
| + | |
| + | 6ar navbımınpıp (eTəhla deytəmbərin ana- |
| + | dan olmasıə, 1540-cı illər, Ermitaj, |
| + | Leninqrad, “Muqəddəs Markın mə cu- |
| + | zəsiə?, 1548, Akademiya qalereyası, Ve- |
| + | nesiya). Kutləvi səhnələr təsvir olu- |
| + | nan əsərlərində T. insanların hadi- |
| + | səyə munasibətinin muxtəlifliyini |
| + | sənətkarlıqla gestərir, gӱclӱ ilıq |
| + | effektlərindən istifadə edir (4 Mər- |
| + | yəmin mə”bədə gətirilməsi, təqr. 1555, |
| + | Santa-Mariya del Orto kilsəsi, Vqə- |
| + | nesiyay mӱqəddəs Mark haqqında əfsa- |
| + | nə məvzusunda 3 tablo, 1562—64, Aka- |
| + | demiya qalereyası, VenesiYa, Brera |
| + | qalereyası, Milan). Venesiyada Skuo- |
| + | la di San-Rokko binasındakı silsilə |
| + | pannolar (1565—88) T.-nun ən yaxitı |
| + | əsəri hesab edilir (“İsanın car- |
| + | mıxı aparmasız, “Carmıxa cəkilməə, |
| + | c Me”racə, 4“Cobanların tə”zimiəz, € My- |
| + | qəddəs ailənin Misirə qacmasıg və s.). |
| + | T.-nun batal səhnələri (vZara yaxın- |
| + | lıqında dəyutə, təqr. 1585, Dojlar |
| + | sarayı, Venesiya) və dini kompozisiya- |
| + | ları (4“ Məxfi axpamə, 1592—94, San- |
| + | Corco Macore kilsəsi, Venesiya) kəs- |
| + | kin emosional xarakterə malikdir. |
| + | Dojlar sarayının zalındakı divar |
| + | rəsmləri (1578) T.-nun son dəvr yara- |
| + | dıcılıqında xususi yer tutur. Port- |
| + | retlər də cəkmitdir (“ Avtoportretk, |
| + | təqr. 1990, Luvr, Paris). |
| + | |
| + | Əd. Vipper B, R,, |
| + | M., 1948. |
| + | |
| + | |
| + | TMO...(iyH. tr€ion —KYEYDp/1)—OKCHKEH |
| + | tərkibli birlətmələrin kukurdlu ana- |
| + | loqlarını adlandırmaq ucun səzənu. |
| + | Məs., tiospirtlər RSH(ROH-—crnprT- |
| + | lərinin analoqu). |
| + | TİODUZLAR, sulfoduzlar — |
| + | tioturpuların duzları, oksigenli |
| + | turpatuların duzlarına oxptar birlən- |
| + | mələr: fərqi oksigen atomlarının |
| + | kukurd atomu ilə əvəz olunmasında- |
| + | dır. Qeyri-sabit tioturtulardan fərq- |
| + | li olaraq tioduzlar (məs., natrium- |
| + | tiosulfat) sabit və praktiki əhəmiy- |
| + | Yətlidir. |
| + | TİOEFİRLƏR—–uӱzvi |
| + | bapqa adı. |
| + | TİOİNDİQOİDLƏR, tioinkdi- |
| + | qo boyaları--indiqoid boyaları |
| + | qrupuna mənsub olan kub boyaları. |
| + | Tərkibində kӱkurd var. Əsas numayən- |
| + | dəsi tioindiqodur. Q. ilə pambıq, yun, |
| + | kətan, viskoz, İPƏK, XƏZ VƏ S.-Nİ NA- |
| + | rıncı, qırmızı, bənəviəyi, qəhvəyi |
| + | və qara rənglərə boyamaq olur. T. aro- |
| + | matik aminlərdən və digər aromatik |
| + | birləptmələrdən coxpilləli murəkkəb |
| + | proses nəticəsində alınır. | |
| + | TMHOKAPBAMHA, H,NC(S)NH,—r r o- |
| + | karbonat turtiusunun di- |
| + | amidi, acı, aq kristal maddədir. |
| + | 180 —182”C-nə əriyir. Suda, metanol- |
| + | da, piridində az, 5024 -li sulu piri- |
| + | dində isə yaxtpı Həll olur. T. ammo- |
| + | nium tiosianatın izomerlətməsindən |
| + | (a) və Hidrogen-sulfidin sianamidə |
| + | birlətməsindən (b) alınır: |
| + | mn.8sm—24Şn,mş5umn, Eenmsm. |
| + | a b |
| + | |
| + | |
| + | Tintoretto, |
| + | |
| + | |
| + | silfidlərin |
| + | |
| + | |
| + | T.-in Hidrolizindən ammonyak, |
| + | hidrogen-sulfid və garbon qazı alı" |
| + | nır. Q.-in alkillətməsindən izotio- |
| + | |
| + | |
| + | karbamidin 5-alkiltəerəməsi, buna .qə- |
| + | |
| + | |
| + | ləvi ilə tə”sir etdikdə isə merkaptan |
| + | əmələ gəlir. |
| + | |
| + | uzvi birlətmələrin (dərman |
| + | preparatları, boy maddələri və s.) |
| + | sintezində tətbiq edilir. |
| + | |
| + | |
| + | —————.———————. |
| + | |
| + | |
| + | THOKÖR—noneynbun kayuyknapıl" |
| + | nın ticarətdə iplədilən adı. |
| + | TİONVİL, T yonvil (ThqopuyDe) |
| + | —Fransada, Mozel departamentində |
| + | iqəhər. Mozel cayı sahilində gəmi da- |
| + | yanacaqı. D.Y. qovpaqı. Əh, 34,7 min |
| + | (1973). Lotaringiyanın muhum sənaye |
| + | mərkəzlərindəndir. Metallurgiya, Ma- |
| + | itınqayırma və metal e”malı, kimya |
| + | sənayesi var. | |
| + | TİONİL (yun. iqbop—kukurd--hӱ.- |
| + | 12—maddə)—iki sərbəst rabitəli=5O |
| + | tionil qrupu. Hallogenlərlə, O cuӱm- |
| + | lədən xlorla (bax Qionil xlorid) |
| + | oydurula bilər. — | |
| + | TİONİLXLORİD, .5OS1, —havada |
| + | tustulənən rəngsiz maye. Sənayedə T. |
| + | 180—2002S temp-rda (aktiv kemur ka- |
| + | talizatorunun iptirakı ilə) 5, O, və |
| + | S1,-un birballa qaripılıqlı tə siri |
| + | ilə, ya da A1S1, iptirakı ilə 1509 S- |
| + | də və 4 Mny/m? (40 kQ/sm?) təzyiqdə |
| + | artıq miqdarda 5O,-nin SŞT,-ə tə si- |
| + | rindən alınır. T. polimerlərin suӱl- |
| + | foxlorlatmılnd terəmələrini almaq |
| + | ucun, eləcə də xlorlapdırıcı agent |
| + | kimi (məs., boyalar və əczacılıq pre- |
| + | paratları istehsalında) istifadə |
| + | olunur. |
| + | |
| + | T. zəhərlidir, selikli qiypanı |
| + | qıcıqlandırır, aqır yanıq əmələ gə- |
| + | tirir. |
| + | |
| + | TİOSİANAT TURİYUSU, roda- |
| + | HHA turiiusu, SM — kəskin |
| + | iyli, rəngsiz turiu, yaqlı maye, 5*S- |
| + | də qayrayır. Ancaq apaqı (—90*S-yə ya- |
| + | xın) temp-rlarda və ya qatılırı ən |
| + | coxu 596-ə qədər olan məhlulları da- |
| + | vamlıdır. İstehsalatda yalnız te- |
| + | əmələrindən (məs... tiosianatlar- |
| + | an) və murəkkəb efirlərindən (in- |
| + | sektisid və fungisid kimi) isti- |
| + | fadə edilir. |
| + | |
| + | TİOSİANATLAR, rodanidlər |
| + | —tiosianat turiuşinun NƏSM duz- |
| + | ları. Bir coxu suda yaxpı həll olur) |
| + | AgSCN, CuSCN, Hg(SCN), eyza həsnn |
| + | olmur. K5SC və MCN,5SM analitik |
| + | kimyada istifadə edilir. Məs., Re" |
| + | ilə qanaoxtar qırmızı rəngli duz |
| + | |
| + | |
| + | Ee(5SM), Si2* ilə ammonyak muhi- |
| + | |
| + | |
| + | tində abı fankli kompleks duz |
| + | |
| + | isti ar ə əmələ gətirir. |
| + | İOSİANİDLƏR — rodanidlərin |
| + | |
| + | bapiqa adı. |
| + | |
| + | TİOSPİRTLƏR — merkaptanların |
| + | |
| + | balpqa adı. |
| + | |
| + | |
| + | TİOSULFAT TURİYUSU, 11,5,0:— |
| + | ikiəsaslı davamsız turtpu. N.5O,-dən |
| + | alınır. Susuz həlledicilərdə (məs., |
| + | efirdə) nisbətən davamlıdır. T.t. |
| + | və onun duzları quvvətli reduksiya- |
| + | edicidir. |
| + | |
| + | TİOSULFATLAR —Ӱiosulfat tur- |
| + | izusunun N,5,O, duzları, An əhəmiyyət- |
| + | lisi MCa.:5,O –natrium tiosulfatdır. |
| + | TİOTURİYULAR —oksigenli turpu- |
| + | ların kukurdlu analoqları, molegul- |
| + | larında oksigen kukurdlə əvəz olu- |
| + | nur. Qeyri-uzvi T. qeyri-sabit |
| + | olur və onları sərbəst halda ayırmaq |
| + | mumkun sr lakin belə T.-ın duzla |
| + | rı məs., Ma,5,Oz, efirləri Az(8S.N, ə |
| + | və s. davamlı maddələrdir. U zviQ. |
| + | (tiokarbon turpuları) monotiokar- |
| + | bon və ditiokarbon turptularına |
| + | ayrılır, |
| + | |
| + | TİOFEN, S.N.5—heterosiklik bir- |
| + | ləpmə, benzol iyli tpəffaf maye, əri" |
| + | mə temp-ru —38,32S, qaynama temp-ru |
| + | 84,1”C, suda pis, uzvi həlledicilərdə |
| + | yaxttı həll olur. |
| + | |
| + | |
| + | THP |
| + | |
| + | |
| + | 283 |
| + | |
| + | |
| + | ————— ə K——”pkid ə xə 0 sahada na aaa anasan ə |
| + | |
| + | |
| + | Kəhrəba turtusunun natrium |
| + | ilə fosfor 3-sulfidin qarı ıı ii |
| + | Həmcinin asetilenin piritlə və ya hid- |
| + | rogen sulfidlə qarıpıqının piroli- |
| + | zindən, butan və kӱkurddən, furandan |
| + | (Y. K. Yuryev) sintetik alınır. |
| + | T.-in bir cox birlətmələrindən bio- |
| + | loji aktiv maddə və kompleksonlar ki- |
| + | mi istifadə edilir. | |
| + | |
| + | |
| + | Əd: Namatkin S. S., Q |
| + | liceskie soedinenin, : Şa, Qeterodik- |
| + | |
| + | |
| + | M., Keri |
| + | F., SandberqR,, Uqlublennın səbə |
| + | |
| + | |
| + | orqaniceskon ximii, per, s anql. , M., 1981 |
| + | |
| + | |
| + | TİOFENOLLAR--aromatik Halqada- |
| + | kı karbon atomuna birlətmip merkap- |
| + | tan qrupu (—5N) olan uzvi birləpt- |
| + | mələr, rəngsiz, pis iyli, yuksək temp-r- |
| + | da qaynayan mayelərdir, suda həll ol- |
| + | mur, uzvi həlledicilərdə həll olu |
| + | Ən sadə T. benzolmerkaptan S,N.5 |
| + | (tiofenol, fenilmerkaptan da adla- |
| + | nır) 169"S-də qaynayır. T, diarildi- |
| + | sulfidləri Aq5—5AQq redu kusiya et- |
| + | MƏKLƏ VƏ S. ӱsullarla alınır. T. bo- |
| + | Yalar, polimerlər və s. sintezində tət- |
| + | biq edilir. |
| + | TİOFOS, ni u ii f-100, |
| + | etil-0 (4nitrofenil) tio- |
| + | fosfat, S.,, NcO,C5R—akarisid və |
| + | insektisid. İnsan və heyvan ucun zəhər- |
| + | li olduqundan SSRİ-də 1970 ildən T.- |
| + | m istifadəsi qalaqan edilmipdir. |
| + | QİP (yun. Sӱroz—iz, forma, numunə)— |
| + | 1) Muhum keyfiyyət əlamətlərinə ma- |
| + | lik bir ppeyin forması, nəvu, 2) Hər |
| + | hansı bir tpeyin modeli, numunəsi. |
| + | 3) Tipologiyada tədqiq edilən gercək- |
| + | liyin bəlunmə vahidi, 4) Landiqaft- |
| + | iqunaslıq təsnifatında taksonomet- |
| + | rik kateqoriya və ya vahid (landizyaf- |
| + | tın, yerin T.-i). 5) Səciyyəvi xusu- |
| + | siyyətlərə malik adam, hər hansı bir |
| + | insan qrupunun təbəqə, sinif və mil- |
| + | lətin bariz numayəndəsi. |
| + | Ədəbiyyat vəincəsənət- |
| + | də—muəyyən cəmiyyət, ictimai qrup, |
| + | sinif və ya millətin ən səciyyəvi, |
| + | nӱmunəvi sosial, tarixi, milli, psi- |
| + | xoloji xususiyyətlərini kӱull halın- |
| + | da ezundə təcəssum etdirən insan xa- |
| + | rakteri, obrazı. T. yaratmaq sənət- |
| + | kardan dərin həyati bilik və mӱpila- |
| + | hidə qabiliyyəti, Yuksək bədii iste”- |
| + | dad tələb edir. T.,-də mənsub olduqu |
| + | ictimai qrupun ən səciyyəvi sifət- |
| + | ləri bədii umumilətdirmə, eyni za- |
| + | manda, fərdilətdirmə yolu ilə əks |
| + | etdirilməlidir (bax Həmcinin Bədii |
| + | obraz, Xarakter). | |
| + | TİP,biologiyada (buri5)—tak- |
| + | sonomik kateqoriya. İki mə”nada ii1- |
| + | lədilir, 1-ci mə"nada T. (rlhuyaqa) |
| + | sistematika ilə əlaqədardır, z3o0oloq- |
| + | lar onu caləmədən (qespip) sonra ən |
| + | ali taksonomik kateqoriya hesab sir: |
| + | lər. Botanika və bakteriologiyada |
| + | əvəzinə €ıne"6ər (d1/15o) iplədilir. |
| + | 2-ci mə”nada təsnifata aid olmayan |
| + | sırf nomenklatura anlayımıdır. T. |
| + | taksonun əzəyi və əsasıdır, obyektiv- |
| + | dir, dəyiptmir, lakin taksonun hudud- |
| + | ları subyektiv və dəyitondir. Hər |
| + | taksonun əzunun T.-i var. Nominal |
| + | nəvun Q.-i nusxə, nominal cinsin |
| + | T.-i nev, nominal fəsilənin Q.-i no- |
| + | minal cinsdir. Qaksonun T,-i ona ta- |
| + | e olan nominal taksonun (əgər belə |
| + | takson məvcuddursa) tipidir və əksi- |
| + | nə, T.-lərdən birini gestərmək, eyni |
| + | Zamanda ikincini gəstərmək deməkdir. |
| + | Məs., stsop)14ae fəsiləsinin adı, n0- |
| + | minal, həm də tipik cins olan sysopya, |
| + | |
| + | |
| + | 0,0-d i- |
| + | |
| + | |
| + | ciconiiformes nəcTəcu isə tipik (nomi- |
| + | nal) fəsilə olan s1sop114ae adını da- |
| + | HIPIbip, |
| + | TİPİ (siu dilində)—1Pimali Ameri- |
| + | ka prerilərində ovcu Hindi tayfala- |
| + | rına məxsus yapayın evi. Bizon və |
| + | maral dərilərindən Y3ƏDHHƏ ƏPTYK |
| + | cəkilmit ipquvullərdən ibarət konus- |
| + | varı cadır. Ortuyun yuxarı hissəsin- |
| + | də bacanı kӱləkdən qoruyan iki dəri |
| + | qanad bərkidilirdi, apaqıda dəri |
| + | ilə ərtulmutt girit yolu qoyulurdu. |
| + | Kəcəri həyat tərzi ucun əlveriit- |
| + | li olan T.-də 6—15 nəfər yerlətirdi. |
| + | TİPİKLİK —muəyyən konkret obyek- |
| + | tiv aləm ӱcun normal, nӱmunəvi, ən |
| + | cox ehtimal olunan səciyyəvi hal (bax |
| + | Tip). T, anlayıntı, estetikada realist |
| + | incəsənətin (bax Realizm) spesifik |
| + | xususiyyətlərini mucəyyənlətidirməklə |
| + | əlaqədar, 19 əsrin ədəbiyyat nəzəriyyə- |
| + | lərində irəli surulmuti və inkiptaf |
| + | etdirilmindir. Q., adətən, bir sıra |
| + | səciyyəvi, tipik əlamətləri bir insa- |
| + | nın simasında cəmləidirmə (tipik- |
| + | ləidirmə) kimi baqa dupqulur. |
| + | Engels 4,,, tipik xarakterlərin tipik |
| + | pəraitdə təsvirinin doqruluqunuq |
| + | (bax Marks K, ,Engels F.. YA |
| + | cilmiti məktublar, B., 1955, səh. 426) |
| + | realizmin əsas prinsipi saymınsdır. |
| + | Əd.: bax Estetika və Realizm məqa- |
| + | lələrinin ədəbiyyatına. |
| + | TİPLƏR NƏZƏRİYYƏSİ (kim- |
| + | Yada)—19 əsrin ortalarında kim- |
| + | yanın əsas nəzəriyyələrindən biri, |
| + | 1839—40 illərdə J. B. Duma kimyə- |
| + | vi birləmələrə ctipikə sayılan bir |
| + | necə birləpmədə bə”zi elementlərin |
| + | digər element və ya radikallarla |
| + | əvəzolunması kimi baxmaqı təklif |
| + | etmipdi. 1853 ildə PT, Jerar irəli |
| + | surduyu T.n.-nin yeni variantından |
| + | uzvi birlətmələrin təsnifatı ucun |
| + | istifadə etdi. ap bu təsnifatın- |
| + | da butun mӱrəkkəb uzvi birləimələ- |
| + | rin apaqıdakı dərd əsas maddə ti- |
| + | pindən alına biləcəyinə əsaslanırdı: |
| + | |
| + | |
| + | N |
| + | N N | H |
| + | O HİN |
| + | C 4 | = |
| + | CI) H |
| + | Hidrogen Su Hidrogen- Ammonyak |
| + | | xlorid |
| + | O, bu formullarda N atomlarını |
| + | |
| + | |
| + | bapqa atom və ya radikallarla əvəz |
| + | etməklə, 19 əsrin ortalarında elmə |
| + | mə”lum olan butun uzvi birlətmələrin |
| + | formalarını almarın mumkunluyunu |
| + | gestərirdi. Karbohidrogenlər, metal- |
| + | uzvi birlətmələr, aldehidlər, keton- |
| + | lar hidrogenlər tipinə, spirtlər, tur- |
| + | |
| + | |
| + | iqular, efirlər su tipinə, karbohid- |
| + | rə birhalogenli tərəmələri |
| + | idrogen-xlorid tipinə, aminlər, |
| + | |
| + | |
| + | amidlər, imidlər, arsinlər, fosfin- |
| + | lər ammonyak tipinə aid edilirdi, |
| + | T.n, tzvi kimyanın inkipafına və |
| + | uzvi birlətmələrin təsnifatına muay- |
| + | Yən qədər kəmək etsə də prinsip eti- |
| + | barilə duzgun deyildi, bir sıra hal- |
| + | larda bu və ya digər tipin iki-uc və |
| + | daha cox mislini gəturmək və ya bir- |
| + | ləmənin formulunu ancaq bir necə |
| + | tipi qarıqidırmaqla duzəltmək lazım |
| + | gəlirdi, bə”zən bir sinfə mənsub bir- |
| + | lətiməni muxtəlif tiplərə aid etmək |
| + | mumkun olurdu. T.n. 1860 illərdə |
| + | A. M. Butlerovun klassik kimyəvi |
| + | qirulu: nəzəriyyəsi ilə əvəz olundu, |
| + | |
| + | Ədl Askadskih A. A., Mat- |
| + | veev 1). İM., Ximiceskoe stroenie i fi- |
| + | ziceskie svoNstva polimerov, M., 1983, |
| + | |
| + | |
| + | TİPLƏİDİRMƏ, texnikada — |
| + | maplın, avadanlıq, cihaz, bina, qur- |
| + | tu konstruksiyaları, texnoloji pro- |
| + | ses variantları və s.-nin mevcud nev- |
| + | lərinin sayının əsaslandırılmınd |
| + | surətdə azaldılması. M aiınqa- |
| + | yırmada—matın konstruksiyala- |
| + | rının tiplətdirilməsi, buraxılan |
| + | və Ya istismar olunan muəyyən tə”yinat- |
| + | lı butun mapınların icərisindən |
| + | ən yaxilı istismar gestəricilərinə |
| + | malik olanlarının secilməsi demək- |
| + | dir. Eyni tə”Yinatlı maptın tipləri- |
| + | nin sayca azaldılması muəssisə və |
| + | təppkilatların axınlı-kutləvi və se- |
| + | riyalı istehsal usuluna kecməsinə im- |
| + | kan verir. İniaatda T. muəyyən |
| + | tipli bina və tikililərin ucaldılma- |
| + | sı ilə xarakterizə olunur. Məs., MƏH- |
| + | zil və sənaye binalarının tikinti- |
| + | sində seksiyalardan istifadə olunur |
| + | və ya butevluklə məktəb, yatpayıip bi- |
| + | nası, xəstəxana və s, eynitipli layi- |
| + | hələr əsasında hazırlanır. T.-ni, mo- |
| + | dul sistemindən istifadə sayəsində, |
| + | bina və qurqu elementlərini unifi- |
| + | kasiya etmək nəticəsində Həyata keci- |
| + | rirlə. Texnoloji proses- |
| + | lərdə T. qӱvvədə olan texnoloji |
| + | proseslərdən ən məhsuldarının və sə- |
| + | mərəlisinin secilib tətbiq edilməsi |
| + | deməkdir. T. əmək məhsuldarlıqını |
| + | yӱksəltməyə, material ehtiyatlarına |
| + | qənaət etməyə, məhsulun maya dəyərini |
| + | apaqı salmaqa, həmcinin yeni texni- |
| + | kanın mənimsənilmə muddətlərini |
| + | azaltmaqa imkan verir. |
| + | TİPOLOGİYA (tip -- ...logiya) — |
| + | elmi metod. Əsasında çmumiləiydi- |
| + | rilmit model, yaxud tipin kəməyilə |
| + | obyektlər sisteminin bəlunməsi və on- |
| + | ların qruplapması durur, obyektlə- |
| + | rin muhum əlamətlərinin, əlaqələri- |
| + | nin, mӱnasibətlərinin, təppkil səviy- |
| + | yələrinin muqayisəli eyrənilməsində |
| + | istifadə edilir. |
| + | |
| + | TİPOMETRİYA (tini--.,,metriya)— |
| + | mətbəədə yıqı formalarının element- |
| + | ləri (iprift, bopluq materialı və s,) |
| + | ucun əlcmə sistemi. Mətbəə punktuna |
| + | (1 punkt=1/72 duym) əsaslanır: nisbə- |
| + | tən iri elementləri 48 punkta bə .. |
| + | mətbəə kvadratı ilə əlcurlər. SSRİ- |
| + | də və Avropa əlkələrinin əksəriyyə- |
| + | tində ilkin vahid Fransa duymu (27,1 |
| + | mm), ABPQ-da və B. Britaniyada ingi- |
| + | lis duӱmu (25,4 mm) qəbul olunmup- |
| + | dur. Q. vahidlərinin metrik vahid- |
| + | lərlə əlaqəsi belədir: 1 punkt=0,376 |
| + | mm, 1 kvadrat=18,041 mm. |
| + | |
| + | TİPU SULTAN (1750—4.5.1799, Se- |
| + | rinqapatam) — Maysur knyazlıqrının |
| + | (Cənubi Hindistan) hakimi (1782—991. |
| + | İngilis ipealcılarına qartı muba- |
| + | rizəyə bapcılıq etmipdir. Heydər |
| + | Əlinin oekludur. 2-ci və 3-cu İngiltə- |
| + | rə— Maysur i Datisalorinaə (bax İn- |
| + | giltərə—Mayşir mӱharibələri) ingi- |
| + | lislərə arır zərbələr endirmindir. |
| + | 4-cu İngiltərə—Maysur muharibəsi |
| + | zamanı (1799) əeldurulmutidur. |
| + | TİR (yun. Tӱqoz)— Aralıq dənizinin |
| + | iy. sahilində qədim Finikiya ipəhər- |
| + | dəvləti (Livanda indiki Şur ul). |
| + | E.ə. 4-cu minillikdə salınmıpt, e.ə. |
| + | 3—2-ci minilliklərdə ticarət və |
| + | sənətkarlıq mərkəzinə cevrilmitdir. |
| + | E.ə. 2-ci minillikdə (fasilələrlə) |
| + | Misirin tə”siri altında olmuptdur. |
| + | E.ə. 10 əsrdə T.-in himayəsi altında |
| + | |
| + | |
| + | birləpmiint Tir-Sidon padiahlıqı |
| + | yarandı. E.ə. 8 əsrdə Assuriyanın, |
| + | e,ə, 6 əsrin əvvəlində Yeni Babil |
| + | |
| + | |
| + | THP |
| + | |
| + | |
| + | 284 —— —————— |
| + | |
| + | |
| + | padpahlıqının, e.ə. 6 əsrin ortala- |
| + | rında Əhəmənilər dəvlətinin hHaki- |
| + | miyyəti altına dutimutidu. E.ə. 332 |
| + | ildə Makedoniyalı sgəndər T.-i |
| + | tutmuiydu. Ellinizm dəvrundə Pto- |
| + | lemeylər və Selevkilər dəvlətinin |
| + | tərkibində olmutidur. Ərəb ipral- |
| + | larına qədər (7 əsr) iri ticarət mər- |
| + | kəai olaraq qalırdı. |
| + | |
| + | TİR (frans. Iq, İqeq—atətl acmaq)— |
| + | 1) atipacan və pnevmatik əl silah- |
| + | larından nipangahı vurmaq cun |
| + | yaradılan qurqu və ya bina. 2) İcti- |
| + | mai istirahət yerlərində pnevmatik |
| + | silahlardan nipangaha |
| + | T.—attraksionlar. |
| + | |
| + | TİR VURUİYMASI—Qədim Finiki- |
| + | ya ipəhər-dəvləti Tir Utrunda yunan- |
| + | Makedoniya qopunu ilə Ban qopunu |
| + | arasında vurutima. E.ə. 332 ildə Ma- |
| + | gedoniyalı İsgəndərin qopunu Tiri |
| + | 7 ay qurudan və sudan muhasirə et- |
| + | dikdən sonra, uc gun ərzində manca- |
| + | naqların kəməyi ilə izəhərin qala |
| + | divarlarının bir Hissəsini darıt- |
| + | dı və onu hӱcumla aldı. Muhasirə |
| + | zamanı Tirin təqr. 68 min mudafiəci- |
| + | si həlak oldu, 30 minədək sakini |
| + | kələliyə aparıldı, yalnız 15 min |
| + | nəfəri gəmilərə minərək qaca bildi. |
| + | T.v.-nda qələbə Aralıq dənizində yu- |
| + | nan donanmasının sərbəst hərəkətini |
| + | tə”min etdi, Makedoniya ordusu ucun |
| + | |
| + | isirə Yol acdı. |
| + | |
| + | TİR KƏRPU,tirvarı kərpu— |
| + | apqırımının əsas yukdapıyan kon- |
| + | struksiyası əyilməyə ipləyən tir və ya |
| + | tirvarı fermadan ibarət olan kəlpӱ. |
| + | |
| + | T.k.-lər kəsilən (ucları iki dayaq |
| + | ӱzərində sərbəst dayanan) və ya kəsil- |
| + | məz (ən azı uc dayaq ӱzərində oturan) |
| + | olur. Bai tiri butev kəsikli olan |
| + | kərpulərdə hərəkət, əsasən, yuxarı- |
| + | dan, ferma olan kerpulərdə isə apya- |
| + | qıdan olur. T.k.-lər taxtadan, dəmir- |
| + | betondan və poladdan qurula bilər. |
| + | Muasir kərpu tikintisində tirvarı |
| + | sistemlərə daha cox rast gəlmək olur. |
| + | TİRA (Theqa), Santorin (Zap- |
| + | (oqlp)— Egey dənizində, iklad ar- |
| + | xipelaqında adalar qrupu. Yunanıs- |
| + | tanın ərazisidir. Sah. təqr. 80 km”, |
| + | Ən beyuk adası olan Tira (74 km?) |
| + | sualtı vulkan qalıqıdır. Kaymeni |
| + | a.-nda puskurən vulkan var. Lava, |
| + | tuf və plaklardan təikil olunmud- |
| + | dur. Sungər dapı cıxarılır. Uzum |
| + | AL Portu Tiradır. |
| + | |
| + | İRA, Qiras (Tӱqaz)—Tiras (in- |
| + | diki Dnestr) cayı sahilində qədim |
| + | yunan pəhəri. E.ə. 6 əsrdə Miletdən |
| + | kӧəcənlər salmınidılar. Muxtar qul- |
| + | darlıq polis-devlət olan T.-da əkin- |
| + | cilik, sənətkarlıq, balıqcılıq və |
| + | ticarət inkipaf etmiidi. E.ə. təqr. |
| + | 360 ildən pul da kəsilirdi. Son an- |
| + | TİK dəvrdə və erkən orta əsrlərdə |
| + | T.-da qonpu tayfaların numayəndələ- |
| + | ri, o cӱmlədən slavyanlar məskən sal- |
| + | dılar. Slavyanlar iəhəri Belqorod |
| + | adlandırdılar (1484 ildən Akker- |
| + | man, 1944 ildən Belqorod-Dnest- |
| + | rovski adlanır). 20 əsrin əvvəlin- |
| + | dən arxeoloji qazıntılar aparı- |
| + | |
| + | |
| + | lır. |
| + | TİRAJ (fr. Iqade, Iqeq—cap etmək, |
| + | sını artırmaq) nəpriyyatda |
| + | hər hansı bir nəprin, mətbu əsərin |
| + | cap nӱsxəsinin miqdarı. SSRİ-də və |
| + | digər sosialist əlkələrində devri |
| + | mətbuatın (qəzet, jurnal və s.) T.-ını |
| + | abunəcilərin sayına gərə nəpqriyyat |
| + | tə”yin edir, Kitab, r və s,-nin |
| + | |
| + | |
| + | T-ı isə, əsasən, oxucuların tələbatı- |
| + | nı nəzərə almaqla muəyyən edilir. |
| + | TİRAJ (fr. Iqase—oynanma)— is- |
| + | tiqraz, yaxud lotereya ӱzrə keciri- |
| + | LənN oyun. du :i T.-ında uduӱyla du- |
| + | iyən istiqraz vərəqəsinin, lotereya |
| + | biletinin və s. nəmrəsi muəyYən olu- |
| + | nur. Dəvlət istiqrazları uzrə ed ə- |
| + | n iyi T.-ında pulla əvəzi ədənilən |
| + | istiqraz vərəqəsinin nəmrəsi mucəy- |
| + | yən edilir. |
| + | |
| + | TİRAN yun. bӱqappov—həkmdar, ha- |
| + | kim)—1) Qədim Yunanıstanda və 13 |
| + | 16 əsrlərdə İtaliyanın ipəhər-res- |
| + | |
| + | |
| + | atmaq ucun”-publikalarında hakimiyyəti zorla ələ |
| + | |
| + | |
| + | kecirən pəxs (bax Tiraniya). 2) Əlkə- |
| + | ni zorakılıqla idarə edən amansız |
| + | hekmdar, despot. Məcazi mə”nada qəd- |
| + | dar, zalım. | |
| + | TİRANA (Taqapa)— Albaniyanın pay- |
| + | taxtı. Əlkənin muhum siyasi, iqti- |
| + | sadi və mədəniyyət mərkəzidir. Ad- |
| + | riatik dənizinin 40 km-liyində, dar- |
| + | arası dərədə (89 m yuksəkdə), Kru- |
| + | ya-Dayti silsiləsinin ətəyində yerlə- |
| + | izir. İqlimi subtropik, Aralıq də- |
| + | nizi tiplidir. Orta temp-r iyulda |
| + | 24*S, yanvarda 4—592*S-dir. İllik ya- |
| + | qıntı 1376 mm. D.y.st. Beynəlxalq |
| + | aeroport (Rinas). Əh, 200 min (1982), |
| + | |
| + | resp. tabeliyində ipəhər, eyni- |
| + | adlı vil.-in inzibati mərkəzidir. |
| + | Devlət hakimiyyəti orqanı 18 yatına |
| + | catmınq vətəndatiların Z il muddə- |
| + | tinə secdiyi inəhər xalq ppurasıdır. |
| + | |
| + | T.-nın adı ilk dəfə 15 əsrə aid |
| + | mənbələrdə kicik yapayıti məskəni ki- |
| + | mi cəkilir. PQəhər kimi əsası 17 əs- |
| + | rin əvvəlində qoyulmujdur. T. alban |
| + | xalqının Osmanlı ipiqalcılarına və |
| + | yerli feodallara qarpı mubarizəsi- |
| + | nin batlıca mərkəzi olmutdur. 1920 |
| + | ildə Albaniyanın paytaxqı e”lan edil- |
| + | mipdir. Fajist iuiiqalı dəvrundə |
| + | (1939, aprel—1944, noyabr) T. alban |
| + | xalqının milli azadlıq mӱbarizəsi- |
| + | nin mərkəzlərindən idi. 1946 il yan- |
| + | varın 11-dən T. Albaniya Xalq Resp.- |
| + | sının paytaxtıdır. |
| + | |
| + | T. əlkə sənaye məhsulunun cox his- |
| + | səsini verir. Toxuculuq, yeyinti, tu- |
| + | tun, ayaqqabı, metal emalı, iqudə: |
| + | keramika sənayesi var. Ən ÖƏİYK MYƏC- |
| + | sisələri: toxuculuq, əq və tikinti |
| + | materialı kombinatları, mexaniki, |
| + | sement, likor-araq, yar, traktor his- |
| + | sələri istehsal edən z-dlar, yun par- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Sa xf incs |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | I |
| + | |
| + | |
| + | ün |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ——— |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | HD |
| + | = s |
| + | mn PM 1 |
| + | |
| + | |
| + | i i Ca adil |
| + | |
| + | |
| + | – |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | a |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | ə . |
| + | ə. |
| + | |
| + | |
| + | = -. |
| + | |
| + | |
| + | . ss Si. |
| + | |
| + | |
| + | m. = 4. yeyə ” |
| + | |
| + | |
| + | mz m bi |
| + | — a ə | T T |
| + | . 2 : — –- |
| + | 5 lə R “= “8. |
| + | dk |
| + | tel. Q |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Tupasa, İ. Yuysu Kepyuym. 2. .eux məhəllələr. |
| + | sitet binası |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | r 2 - |
| + | |
| + | haşa Yaa (ee nu en ..ah— |
| + | anı "A... ” ... “aa fl |
| + | . g | |
| + | |
| + | |
| + | ə ik = "1," ı i - |
| + | c O. Din har LAT |
| + | : 1 : ul" -- In Adi |
| + | bıl 237 a a |
| + | “un ır lk” dəə |
| + | = B v 2 b : : s |
| + | 1 ıı ”. b - |
| + | |
| + | |
| + | = ə |
| + | |
| + | |
| + | ac emalı, tutun, mebel, pres- |
| + | mısu (I ləri, EM, cox- |
| + | lu e”malatxana var. T. r-nunda kə- |
| + | mur cıxarılır. 1951 ildə T. yaxın- |
| + | lıqında -SSRİ-nin kəməyi ilə əlkədə |
| + | ilk SES tikilmiiidir. | |
| + | T. radial-dairəvi planlıdır. Keh- |
| + | |
| + | nə məhəllələr ensiz, dolanbac gӱcə- |
| + | lərdən ibarətdir. PQəhərin inzibati |
| + | və mədəni mərkəzi 1920—Y0-cu illər- |
| + | də tikilmitdir (İsgəndərbəy meydanı |
| + | ansamblı, bank, un-t, opera və balet |
| + | teatrı). 1953–58 illərdə iəhərin ye- |
| + | nidəp qurulması planı hazırlanmıit- |
| + | dır. Yeni yatayhıil kompleksləri sa- |
| + | lınmın, cYeni Albaniyaə kinostudi- |
| + | yası tikilmitdir (1952, sovet me ma- |
| + | rı G. Lavrov). T.-da V. İ. Leninə (se- |
| + | |
| + | |
| + | ca, |
| + | lənmii kəmur |
| + | |
| + | |
| + | ment, 1950-ci illər, heykəltərail |
| + | K. Xoti), İsgəndərbəyə (tunc, qra- |
| + | niq, Heykəltəraiy Paco) hey- |
| + | kəl, f“Partizanə (tunc, 1947, hey- |
| + | kəltəripl A. Mano) abidəsi və s. qo- |
| + | yulmutdur. |
| + | |
| + | |
| + | T.-da un-t, bir necə in-t, Albani- |
| + | ya EA və digər elmi idarələr, Milli |
| + | |
| + | |
| + | kitəbxana, muzeylər, teatrlar, fi- |
| + | larmonviya və s. var. |
| + | TİRANİYA, Tiranlıq (yun. |
| + | |
| + | |
| + | Eӱqaplzz) — 1) Qədim Yunanıstanda |
| + | zorakı yolla qurulmuri və təkbatına |
| + | idarəciliyə əsaslanan dəvlət hakimiy- |
| + | yəti forması. E.ə. 7—6 əsrlərdən e.ə. |
| + | 2 əsrədək məvcud olmupq Q.-nın bir |
| + | necə tarixi tipi—erkən yunan |
| + | (və ya beyuk), İran, son yunan |
| + | (və ya kicik) mə lumdur. 2) Orta əsr- |
| + | lərdə PTimali və Orta İtaliyanın |
| + | pəhər-dəvlətlərində siyasi quruluq |
| + | forması (bax Senyoriya). Mənfi mə” |
| + | nada T. despotizmə əsaslanap hakimiy- |
| + | Yəqt sinonimidir. |
| + | |
| + | TİRANLIQ —bax Tiraniya. |
| + | TİRANNOZAVRLAR (Tuqapposzapqiz) |
| + | —-nəhəng yırtıcı dinozavrlar cinsi |
| + | (karnozavrlar fəsiləustu). Uz. 15 m- |
| + | dən, iki ayaq ustdə durduqda hund. 6 m- |
| + | dən cox olmutdur. QT. nə vaxtsa Yer |
| + | uzərində yYappamın iri yırtıcı hesab |
| + | olunur. Kəlləsi iridir (ula. 1,5 m- |
| + | dək), dipləri iri, xəncəriəkillidir: |
| + | arxa ətrafları cox inkipyaf etmiid və |
| + | quvvətli-quyruqu bədəni ucun dayaq vək |
| + | zifəsini germutidur. Ən ətrafları |
| + | reduksiyaya uqrramıni və qısa cıxın- |
| + | tılar təklində qalmıtdır. T, Yer |
| + | kӱrəsində Yalamıli axırıncı dino- |
| + | |
| + | |
| + | Fu “ü- uu xəs |
| + | |
| + | “YUZAT/ |
| + | |
| + | / Ey dua |
| + | |
| + | e Fü ə a 1 m |
| + | |
| + | . vt kənə dr a |
| + | |
| + | 1 ə u.. yi, dirə q c saz "əbi An. |
| + | YR KB —vex-e—iiMİİL m” |
| + | |
| + | mə . x , |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | s |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ə ülkü.əl |
| + | xər |
| + | |
| + | |
| + | ə I |
| + | LA, |
| + | bi b |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 3. Yapayıs binaları. 4, Univer- |
| + | |
| + | |
| + | TİRSO DE MOLİNA |
| + | |
| + | |
| + | 285 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “ |
| + | |
| + | |
| + | zavrlardandır. Tarbozavrlara (yırtı- |
| + | o dinozavr) yaxındır. |
| + | |
| + | TİRAS (Tuӱqaz)—Dnestr cayının qə- |
| + | dim yun. adıy, Dnestrin mənsəbində |
| + | Yerləptən qədim ipəhər də belə adla- |
| + | nırdı (bax Qira). |
| + | |
| + | TİRASPOL — Mold.SSR-də məhəp. |
| + | D.yY.st. Dnestr cayı sahilində gəmi da- |
| + | Yanacaqı. Əh. 158 min (1985). Yeyinti, |
| + | mapınqayırma, yungul sənaye, DRES, |
| + | pedaqoji in-t, yeyinti sənayesi texni- |
| + | kumu, tibb və musiqi məktəbləri, |
| + | dram teatrı, tarix – əlkəpqunaslıq |
| + | muzeyi var. 1792 ildə salınmıntdır. |
| + | 1929—40 illərdə Mold.MSSR-in pay- |
| + | taxtı olmutidur. Q. Qırmızı Əmək |
| + | Bayraqı ordeni ilə təltif edilmiil- |
| + | dir (1970). 1941—44 illərdə daqılmhın |
| + | T.-da sonralar yenidən tikinti iiylə- |
| + | ri aparılmındır. 1954 ildə iiəhə- |
| + | rin ba planı təsdiq edilmii, So- |
| + | vetlər evi (1953) və s. tikilmitdir. |
| + | TİRATRON Yun. (hӱqa — qapı, gi- |
| + | ripy-H(elek)tron|—katod, anod, bir lə |
| + | Ya bir necə idarəedici elektrodu |
| + | (toru) olan alovsuz (soyuq katodlu) və |
| + | ya qəvs bopalmalı (gkəzərdilən katod- |
| + | lu) ion cihazı. İmpuls T.-ları, əsa- |
| + | sən, Guclu elektrik cərəyanı impuls- |
| + | ları hasil etmək ucun istifadə olu- |
| + | nur. İmpuls T.-unun doldurulmasında |
| + | (25-—-95 n/m? təzyiqində) hidrogen, dey- |
| + | terium və onların qarıqpnıqından is- |
| + | tifadə olunur. Kicik cərəyanlarda |
| + | və alcaq anod gərginliyində (10—50 |
| + | ma, 150—300 v) kvzərmə botalmalı T,- |
| + | dan (KBT-dan) istifadə olunur (əsa- |
| + | sən, esablama texnikasının vVƏ avto- |
| + | matikanın alcaq tezlikli qurquların- |
| + | da). İnformasiyanın vizual təsvirin- |
| + | də indikator KBT-larının tətbiqi |
| + | perspektivlidir. Relelərdə, cərəyan |
| + | duӱzləndiricilərində pə ceviricilər- |
| + | də tətbiq olunmaq ucun istehsal olu- |
| + | nan Q.-lar demək olar ki, tamamilə |
| + | yarımkecirici cihazlarla (əsasən, tn- |
| + | ristorlarla) əvəz olunmuzidur. |
| + | |
| + | TMPE (öp. tiret, iqeq—cəkmək)—duz |
| + | ufuqi xətməkilli (—) durru Müa- |
| + | rəsi. Sintaktik konstruksiyaları bir- |
| + | birindən ayırmaq, fərqləndirmək ucun |
| + | istifadə edilir. |
| + | TİREOİDİN—qaramalın turudul: |
| + | mupi qalxanabənzər Vəzisindən alı- |
| + | van dərman preparatı: tərkibində |
| + | tiroksin və triyodtironin vardır. |
| + | Tərkibində yodun miqdarı O,1726-dən |
| + | |
| + | |
| + | 0,2325 -ə qədər olmalıdır. Tablet və |
| + | vəzinin |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | toz halında qalxanabənzər |
| + | funksional catınmazlıqında və ti- |
| + | reoidit zamanı iidlədilir. |
| + | |
| + | T H- |
| + | |
| + | |
| + | TİREOTROP HORMON, TT H, |
| + | rotropin, tireostimulə- |
| + | edici hormon—onurralı heyvan- |
| + | larda və insanda hipofizin en payı- |
| + | |
| + | |
| + | nın hasil etdiyi Hormon, Qalxanvarı |
| + | vəzin fəaliyyətinə stimuləedici (qı- |
| + | cıqlandırıcı, gucləndirici) tə”sir |
| + | edir. Nəticədə qalxanvarı vəzin hi- |
| + | perfunksiyasına xas simptomlar (əla- |
| + | mətlər, nipanələr, yaxud gestərici- |
| + | lar) bazi verir. |
| + | |
| + | TİRƏ—uzunsov, nisbətən alcaq yuk- |
| + | CƏKNHK, zirvələrinin hamar olması |
| + | ilə səciyyələnir. T., adətən, uculmuii |
| + | və sonralar bir qədər qalxmınq dar |
| + | silsiləsinin qalırı sayılır (məs., |
| + | Timan T., Donetsk T., Ələt T. və s.). |
| + | TİRƏ—muəyyən bir tayfa və ya etnik |
| + | birliyin parcalanması nəticəsində |
| + | Yaranan kicik kollektiv. Azərb.-da |
| + | T.-lər, adətən, əcdadın, yaxud məskun- |
| + | laidıqı yerin adı ilə adlanırdı. |
| + | Bə”zən nəsil mənasında Za HÜLTƏ- |
| + | dilirdi. |
| + | |
| + | THPƏHMHA3HAP (Hystricidae), o x ny |
| + | kirpilər — gəmiricilər dəstə- |
| + | sindən məməli heyvan fəsiləsi. Bədə- |
| + | ninin uz. 38—71sm, cəkisi 27 K?-HƏK |
| + | olur. Beli və bədəninin yanları iynə- |
| + | lərlə ertuludur. Q.-ın quyruqunun |
| + | ucunda qısa iynəciklərdən ibarət |
| + | fırca var. Afrika, Cənubi Avropa, |
| + | Ən, Orta və Cənubi Asiyada 20 nəvu |
| + | birlətdirən 4 cinsi yayılmındır. |
| + | Gecə həyatı kecirir. Səhra, savanna |
| + | və mepqələrdə Yaqayır. Yuvalarda (uz. |
| + | 18 m-dək), yaxud qaya yarıqlarında |
| + | məskən salır. Otyeyəndir. İldə 1 və |
| + | Ya 2 dəfə balalayır. Boqrazlıq devru |
| + | b6—16 həftəyədək olur. Hər dəfə 1—4 |
| + | bala doqur. SSRİ-də 1 nəvu— Hindis- |
| + | tan Q.-ı (Nuzıqx Yeisiqa) Zaqafqazi- |
| + | yada, həmcinin Azərb.SSR-in Lənkə- |
| + | ran, Daqlıq Qarabaq zonalarında, |
| + | Orta Asiyanın c.-unda yayılmınqdır. |
| + | Bostan, baq və əkinlərə zərər verir. |
| + | Ətinə gərə ovlanır. Yaqından təba- |
| + | bətdə revmatizm, radikulit və vərəm |
| + | xəstəliklərinə qarı dərman kimi |
| + | iilədilir. Qorunur. |
| + | |
| + | TİRİNF (Ttqul5)— Arqolidada (Pe- |
| + | loponnes) qədim yunan iəhəri. T. əra- |
| + | zisində yapayıni məskəni Neolit dəv- |
| + | rundə meydana gəlmitdir. E.ə. 2-ci |
| + | minilliyin əvvəllərində Q. axayla- |
| + | rın erkən sinfi dəvlətinin mərkəzi |
| + | olmutpdur. Q.-in cicəklənmə dӧvru |
| + | e.ə. 16—13 əsrlərə aiddir. Bu dəvrdə |
| + | akropolda freskalarla bəzədilmiiy |
| + | bəyuk padiah sarayı tikilmiptdir. |
| + | Təqr. 1400 ildə T. akropolunun ətra- |
| + | fına da:idan Mehrəməm divarlar cə- |
| + | kilmiidi. Burclərlə məhkəmləndi" |
| + | rilmit bu divarların qalınlıqrı bə”- |
| + | zi yerlərdə 10 m-ə catırdı. Divarla- |
| + | rın İCİNDƏ silah və s. saxlamaq ucun |
| + | "HÜRR b var idi. Q. qalasından yeral- |
| + | tı bulara gedən Yeraltı yol olmutidur. |
| + | TMPHTAKA (iyn. Tyritake) — konk |
| + | y-a-nda Bospor dəvləti (pəhəri. E.ə, 6 |
| + | əsrin 2-ci yarısında yunanlar sal- |
| + | mıtdılar. Ticarət, sənətkarlıq, el- |
| + | lin dəvrundə iqərabcılıq, 1—3 əsr- |
| + | lərdə isə balıqcılıq mərkəzi idi. |
| + | Qazıntılar nəticəsində mudafiə di- |
| + | varları, yapayınl evləri, ipərab Ha- |
| + | zırlamaq və balıq duzlamaq ucun cən- |
| + | lər, təsərrufat və məmtət ətyaları |
| + | və s. tapılmındır. 4 əsrin 2-ci ya- |
| + | rısında hunlar T.-nı daqrıtmındı- |
| + | lar, lakin burada həyat erkən orta |
| + | əsrlərədək davam etmiidir. |
| + | TİRİCMİR— Hindiqui: d-rında ən |
| + | Yuğsək zirvə. Pakistanın :1im.-ında- |
| + | dır. Hund. 7690.m. Kristallik suxur- |
| + | lardan təikil olunmusdur. Buzlaq- |
| + | lar var. |
| + | |
| + | |
| + | TİRKƏMYYƏVƏND—– Azərb.SSR Kəlbə: |
| + | cər r-nunda kənd. T. sovetliyinin mər- |
| + | kəzi. R-n mərkəzindən 45 k.m c.-İ1.-də, |
| + | daq ətəyindədir. ƏH. 210 (1985): heyvan- |
| + | darlıq və tutunculuğlə məpyquldur, |
| + | Səkkizillik məktəb, klub, kitabxana |
| + | |
| + | |
| + | var. |
| + | TİRMƏ nazik, qiymətli yun parca. |
| + | Cox da enli olmayan (30—40 sm) T.- |
| + | ni muxtəlif rəng və ceinidə kipi |
| + | toxucuları əriti-numə tərzində to- |
| + | xuyurdular. T aqə adlanan belə T.- |
| + | ləri iynə vasitəsilə bir-birinə ca- |
| + | lamaqla istənilən endə iyal parca alı- |
| + | nırdı. PTQərq əlkələrində ən qiyYMƏt: |
| + | li ali parcalardan olan T. İran |
| + | (Yəzd, Kirman), Turkiyə (Bursa), Hin- |
| + | distan (Kəpmir), eləcə də Azərb.-da |
| + | (Təbriz, Rəb-i Rəpiidi) toxunurdu. |
| + | Arqac və əriti (naxıtlı) keci tif- |
| + | tiyinin incə tellərindən hazırla- |
| + | nan T. ə”la, arqacı iplik olan T.-lər |
| + | isə orta keyfiyyətli sayılırdı. T.- |
| + | nin uzu zərif cizgili, astarı saplı |
| + | olur. T.-nin bədii tərtibatında itər- |
| + | ti-dekorativ uslubda imtlənmiin bitki |
| + | motivləri əsas yer tutur. Q. zolaqlı |
| + | və saya naxılnlı olur. Qund-surməyi |
| + | yerlikli, zoqalı-qırmızı, qismən sa- |
| + | rı və s. rəngli saplarla iilənmiyi |
| + | buta naxıpplı misqalı adlapan |
| + | T.-lər qızıla bərabər tutulurdu. |
| + | TİROZİN—aromatik aminturiu: in" |
| + | san və heyvan orqanizmində fenilala- |
| + | ninin oksidləiməsindən alınan əvəz- |
| + | edilən aminturptudur. Orqanizmdə zu- |
| + | lalların, yə”ni muxtəlif huceyrə ele- |
| + | mentlərinin yaranmasında plastik, |
| + | həm də energetik material kimi isti- |
| + | fadə olunur. T. suda həll olur, etil |
| + | spirtində cox zəif həll olur, efir: |
| + | də isə həll olmur. |
| + | TİROL (Tuqo1, Taqo1)— Avstriyanın |
| + | q.-ində, Alp d-rında ərazi. Sah. 12, |
| + | MİN g.m2, Əh. 575,3 min (1977). İnz.m, |
| + | İnsbruk (i.-dir. Səthi, əsasən, Mare |
| + | lıqdır (maks. Hund. 3774 m, Vild- |
| + | mnnurrce d.). Coxlu buzlaqlar var. Mu- |
| + | hum cayı İnndir. Xerək duzu, maqne- |
| + | zit cıxarılır. Əlvan metallurgiya, |
| + | mapınqayırma və metal eqmalı, kimya, |
| + | araq e malı, tikiiy, yeyinti sənayesi, |
| + | SES var. Tikinti materialları is- |
| + | tehsal edilir. Heyvandarlıq və əkin- |
| + | ciliklə mətqul olunur. Q. alpinizm, |
| + | turizm, və qızi idmanı r-nudur. |
| + | TİRREN DƏNİZİ (Maqe Titepo)— |
| + | Aralıq dənizinin bir hissəsi, Apen- |
| + | nin y-a, Siciliya, Sardiniya və Kor- |
| + | sika a-rı arasındadır. Korsika (iim.- |
| + | da), Bonifaco (q.-də), Tunis (c.-da), |
| + | Sardiniya (c.-q.-dəy və Messina (c.- |
| + | 11.-də) boqazları onu Aralıq dənizi- |
| + | nin digər Hissələri ilə əlaqələndi- |
| + | rir. Maks. dərinliyi 3719 m. Səth |
| + | sularının temp-ru yayda 22—24,52S, |
| + | qıznida 13,5—14,5*S-dir. Duzluluqru |
| + | 37,25—38,259/ . Balıq ovlanır. Əsas |
| + | portları: Neapol, Palermo, Kalyari |
| + | (İtaliya), Bastiya, (Fransa). |
| + | |
| + | TİRSO RE MOHHHA (lTirso de Mo- |
| + | Ppa) (Qabriel Telyesin (TePez) |
| + | təxəllusu: 1571, yaxud təqr.1583, Mad- |
| + | rid—12.3.1648, Soriya)—ispan npa- |
| + | maturqu. Rahiblik etmiiy, Mersekari- |
| + | lər rahib ordenində bir sıra yuksək |
| + | vəzifələr tutmutidur. Lope de Veqa- |
| + | nın tpagirdi və dostu olmuiy, onun |
| + | Renessans dramı prinsiplərini da- |
| + | vam etdirmiidir. 400-dək dram və ko- |
| + | mediya yazmısidır: 90-a yaxını muha- |
| + | fizə edilmidir. Əsərlərində saray |
| + | muhitinin riyakarlıqını masqaraya |
| + | |
| + | |
| + | 286 |
| + | |
| + | |
| + | TİRTEY |
| + | |
| + | |
| + | qoymuil (FUtancaq saraydaəF, nətiri |
| + | 1634), xalqın aqır guzəranını, is- |
| + | tibdada qariı e”tirazını təsvir et- |
| + | Mum (4 Ev sahibəsiə, nətri 1635), dini |
| + | cəhalətə qarilı cıxmındır (4 Kəme”ti- |
| + | qadlıqa gərə məhkum olunmuyidə, nəpq |
| + | ri 1634). Kilsənin təqibinə məruz |
| + | qalmhıppdır. “Sevilya dəcəli, yaxud |
| + | Dai qonaqz (nəipri 1630) dramında |
| + | dunya ədəbiyyatında ilk dəfə Don |
| + | uan obrazını yaratmındır. |
| + | |
| + | Əsərləri: Komedii, t. 1— 2, |M.. |
| + | 1969), Toledskie villı, M., 1972, |
| + | TİRTEY (TuqI1oz) (e.ə. 7 əsrin 2-ci |
| + | yarısı)—qədim yunan ipairi. Elegiya |
| + | janrının yaradıcılarındandır. Ele- |
| + | giyalarında, vətənpərvər ruhlu hərbi |
| + | nəqmə və marillarında nifaq və ədavə- |
| + | ti pisləmi1i, yekdilliyə caqırmıiqr, |
| + | spartalıların dəyuii rəadətini vəsf |
| + | etmiipdir. Bə”zi pe”rləri Azərb. di- |
| + | linə tərcumə olunmutdur. |
| + | |
| + | Əd: Sultanlı Ə., Antik ədəbiy- |
| + | yatı tarixi, B., 1958) |
| + | TİRUVANANTAPURAM, Trivan- |
| + | dra m— Hindistanın c.-q.-ində . 1p8- |
| + | hər. Kerala iptatının inz.m. Ərəbis- |
| + | tan dənizi sahilində port. Əh. 520 min |
| + | (1981). Nəql qovpaqı. Kimya, toxu- |
| + | culuq, aqac emalı, əczacılıq, sabun |
| + | sənayesi, kaucuk və kopra e malı muçəs- |
| + | sisələri: un-t ər | | |
| + | TİRUCCİRAPPALLİ, Tricino- |
| + | pol i— Hindistanın c.-unda, Qamil- |
| + | nad sitatında pəhər. Əh. 698 min |
| + | (1981). Nəql. qovtpaqı. D.Yy. e malat- |
| + | xanaları, toxuculuq, yungul, yeyinti |
| + | sənayesi var. Sənətkarlıq (zərgərlik |
| + | məmulatı) inkipaf etmiiydir. |
| + | paşa mika cıxarılır. |
| + | |
| + | İRCAN — Azərb.SSR İsmayıllı |
| + | r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkə- |
| + | zi. R-n mərkəzindən 23 km C.-ip.-də, |
| + | İsmayıllı— Basqal avtomobil Yolu kə- |
| + | narında, dar ətəyindədir. Əh. 1360 |
| + | (1985). Əsas təsərrufatı uzumculuk- |
| + | dur. PTərab z-du, orta məktəb, mədə- |
| + | niyyət evi, tibb məntəqəsi var. |
| + | |
| + | Kəndin c.-unda, *“Soqanlıqef adla- |
| + | nan ərazidə antik dəvrə aid qəbiristan |
| + | aqikar edilmitdir. Qədim albanlara |
| + | (Qafqaz) məxsus bu abidədən e.ə. 1-ci |
| + | minilliyin son rubunə aid saxsı qab- |
| + | lar, dəmirdən əmək alətləri, silah |
| + | nӱmunələri (dəhrə, nizə ucluqları) |
| + | və s. tapılmıtqdır. Qablar əllə ha- |
| + | zırlanmıipk dolca, vaza və matralar- |
| + | |
| + | |
| + | dan izaratdir. T.-dan 3—4 km c.-i,- | |
| + | lan orta əsr yaayınl məskə- – |
| + | yerlətir. Bu- | |
| + | |
| + | |
| + | də /Pam |
| + | ninin xarabalıqları |
| + | radan 8—13 əsrlərə aid sadə və ipir- |
| + | li saxsı qab qırıqları, iputiə mə”- |
| + | mulatı, metal ətyalar və s. əldə olun- |
| + | mupdur. Tapıntılar T. ərazisinin |
| + | hələ e.ə. 1-ci minilliyin 2-ci yarı- |
| + | sından məskunlatdıqını gəestərir. |
| + | TİSA, Tissa (macar dilində Tycqa, |
| + | serb-xorvat dilində T:5Ba) — SSRİ, |
| + | Mac.XR və YSFR-də cay. Bir Hissə - |
| + | si SSRİ ilə RSR və Mac.XR ilə |
| + | CSSR arasında sərhəd təpgil edir. |
| + | Dunayın ən beyuk sol qolu. Uz. 966 km, |
| + | həvzəsinin sah. 157,1 min km?. PPərqi |
| + | |
| + | |
| + | Karpat: d-rından bailanır. Əsasən, | |
| + | |
| + | |
| + | Orta Dunay dӱzənliyindən axır. Mu- |
| + | hum qolları: Samoiqt, Kərviq, Maroit. |
| + | Suvarmada istifadə edilir. Su qov- |
| + | iyaqları tikilmii, suvarma gkanalla- |
| + | rı cəkgilmitdir. Gəmiciliyə yarar- |
| + | lıdır. Xust (SSRİ), Tisafured, |
| + | Solnok, Seged (Mac.XR) ii,-ləri T. |
| + | sahilindədir, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TİSA MƏDƏNİYYƏTİ— Macarıstan: |
| + | da, Tisa cayı vadisində yapamıpq tay- |
| + | falara aid Neolit dəvru mədəniyyəti. |
| + | Yapayıli məskəni cayboyu (c.-da dərd- |
| + | bucaqlı evlərdə, HİM.-Ha qazmalarda |
| + | yapamınlar) salınmındır. Evlərdən |
| + | uzəri muxtəlif rəngli naxıilarla |
| + | bəzədilmit təsərrufat qabları, dail |
| + | kərki və cəkiclər, sumukdən baltalar |
| + | tapılmındır. Əhalinin əsas məpqqu- |
| + | liyyəti əxincilik, maldarlıq, balıq- |
| + | cılıq və ovculuq idi. |
| + | TİSİAN (əslində Tisiano Ve- |
| + | uenunno,: Tiziano Vecellio) (1476/77, |
| + | yaxud 1480-ci illər, Pyeve-di-Kadore, |
| + | Venesiya— 27.8.1576, Venesiya)—ital- |
| + | yan rəssamı, Yuksək və Son Renessans |
| + | dəvru Venesiya rəssamlıq məktəbi- |
| + | nin gərkəmli numayəndəsi. Rəssamlı- |
| + | qı Covanni Bellinidən (bax Bellini- |
| + | lər) eyrənmit, Corcone ilə yaxınlıq |
| + | etmitdir. Əsasən, Venesiyada, həmci- |
| + | nin Paduya (1506), Ferrara (1516 və |
| + | 1523), Mantuya (1536—37), Urbino |
| + | (1542—44), Roma (1545—46) və Auqs- |
| + | burq (1548 və 1550—51) :pəhərlərində |
| + | itləmitdir. T.-ın Renessans mədəniy- |
| + | yətinin humanist idealları ilə apı- |
| + | lanmıti coxcəhətli yaradıcılıqında |
| + | nikbinlik və həyatsevərlik duyruları |
| + | ustun yer tutur, devrun kəskin drama- |
| + | THK Ok iL ƏD əks etdirilir. 1510- |
| + | cu illərin əvvəllərində yaratdıqı |
| + | ilk əsərlərində (4* İsa və Maqdalinaı, |
| + | Milli qalereya, London, “Qaracı ma- |
| + | donnasıə, Bədii-Tarixi Muzey, Vyana) |
| + | Corcone Yaradıcılıqının tə”siri du- |
| + | yulur. 1510-cu illərin ortalarından |
| + | Pağaca və Mikelancelonun əsərlərini |
| + | diqqətlə eyrəndikdən sonra T. əzunun |
| + | fərdi uslubunu tapmıpt, nikbin ruh- |
| + | lu, parlaq kolorit ustası kimi for" |
| + | malaqmındı (4 Dӱnyəvi və ilahi məhəb- |
| + | bətə, təqr. 1515—16, Borgeze qalere- |
| + | yası, Roma: “Flora, təqr. 1515, UfF- |
| + | fitsi qalereyası, lorensiya). |
| + | 1510-cu illərin sonu—1530-cu il- |
| + | lər T. yaradıcılıqında yeni mərhələ |
| + | olmutdur. O, əsatiri və dini mevzu- |
| + | larda dərin psixoloji vus”ətə malik, |
| + | dramatik ehtiraslarla dolu “Məryə- |
| + | min me”racıv (4 Assuntaə, təqr. 1516 — |
| + | 18, Santa-Mariya Qlorioza dei Frari |
| + | kilsəsi, Venesiya), c Veneranın təntə- |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | Tisian. 4Tevbə edən Mariya Maqdali: |
| + | nag. 1560-ci illər. Ermitaj. .Leninqrad. |
| + | |
| + | |
| + | pəsiq (1518, Prado, Madrid), *İsanın |
| + | tabuta qoyulması (1520-ci illər, |
| + | Luvr, Paris), cVakx və Ariadna |
| + | (1523, Milli qalereya, London), *Peza- |
| + | ro ailəsinin madonnası (1526, San- |
| + | ta-Mariya Qlorioza dei Frari kilsə- |
| + | si), “Məryəmin mə bədə gətirilməsiə |
| + | (1534—38, Akademiya qalereyası, Vene- |
| + | siya), *Urbino Venerasıtj (1538, UF- |
| + | fitsi qalereyası) və s. monumental |
| + | əsərlərini yaradır. T. portret "CTaCbi |
| + | kimi də iqəhrət qazanmıtdır. 4İp- |
| + | polito Mediciv (1532— 33), cLa bel- |
| + | lah (təqr. 1536), “Pyetro Aretinov |
| + | (1545, hər uc əsər Palatina qalereya: |
| + | sındadır, Florensiya), “Papa 111 Tla- |
| + | vel Alessandro və Ottavio Farneze- |
| + | lər ilə (1543 —46, Kapodimonte mil- |
| + | li muzeyi və qalereyası, Neapol), |
| + | €V Karlə (1548, Kehnə pinakoteka, |
| + | Munxen) T.-ın ən yaxtı portret |
| + | əsərlərindəndir. |
| + | |
| + | 16 əsrin ortalarından T. yaradı: |
| + | cılıqının son və ən yetkin mərhə- |
| + | ləsi batplanır.. Bu dəvrdə cəkdiyi |
| + | v“ Danayaq (təqr. 1554, Prado, Madrid, |
| + | Ermitaj, Leninqrad), “Venera və Ado- |
| + | nisə (1554, Prado), * Venera guzgu qar- |
| + | pqısındaq (1550-ci illər, Milli İn- |
| + | cəsənət Qalereyası, Vatinqton), cAv- |
| + | ropanın oqurlanmasıv (təqr. 1559, |
| + | Qardner muzeyi, Boston) və s. əsərlə- |
| + | rində insanın cismani və mə nəvi gə- |
| + | zəlliyi tərənnum olunur. Rəssamın |
| + | yaratdırı 4“ İsanın tabuta qoyulması |
| + | (1559, Prado,), = Qəvbə edən Mariya |
| + | Maqdalinaə (1560-cı illər, Ermitaj), |
| + | a Muqəddəs Sebastyanqə (Ermitaj), cİsa- |
| + | nın batına tikandan tac qoyulması |
| + | (Kehnə pinakoteka, Munxen), *İsanın |
| + | meyiti uzərində aqlapmaq (1573—76, |
| + | Akademiya qalereyası) və s. tabloları |
| + | Renessans devru Venesiya rəssamlıq |
| + | məktəbində realizmin zirvəsini təir- |
| + | kil edir. Bədii forma sahəsində ən |
| + | yuksək nailiyyətlər sayılan bu əsərlə: |
| + | rində Q. rəng calarlarının murək:- |
| + | kəbliyi ilə diqqəti cəlb edən kəol0- |
| + | rit ustalıqına nail olmupidur. T. ya- |
| + | radıcılıqı dunya boyakarlıqının |
| + | sonrakı ingitpafına beyuk təqsir ges- |
| + | tərmipdir. Veroneze, Tintorettə, |
| + | El Qreko, N, Pussen, P. P. Rubens, |
| + | D. Velaskes, Rembrandt, E, Delakrua, |
| + | E. Mane, V, İ. Surikov və 6. T.-ın ya- |
| + | radıcılıqını diqqətlə eyrənminlər. |
| + | |
| + | Əda Həbibov N., Rəssamlıqdan |
| + | sehbət, B., 1960: Q Urpic N. A., Tipian, |
| + | L., 1940: Tipiano Vecellio (Sost. i |
| + | vstup. statıi T. FomicevoN), M., 1960: |
| + | Somirnona İ. A., Tipian i venedian- |
| + | skiN portret XUT vega, M., 1964: Laza- |
| + | renv V. N., PozdniNn Tipian, v eqo kn. |
| + | Starıeq italınnskie mastera, M., 1972, |
| + | P opia N., Tipian, per. s italhinskoqo, |
| + | M., 1981, |
| + | |
| + | TİSSE Eduard Kazimirovic (13.4. |
| + | 1897, Liyepaya—18.11.1961, Moskva) |
| + | —sovet kino operatoru. RSFSR (1935) |
| + | və Lat.SSR (1947) əməkdar incəsənət |
| + | xadimi. SSRİ Dəvlət mukafatı lau- |
| + | reatı (1946, 1949, 1950). 1914 ildən |
| + | kinoda fəaliyyət gestərmitdir. So- |
| + | vet kinooperatorluq məktəbinin ba- |
| + | nilərindən olan T.-nin V. İ. Lenini |
| + | cəkdiyi kinokadrlar “Vladimir İlic |
| + | Leninə (1949) sənədli filminə da- |
| + | xil edilmitidir. S. M. Eyzemiteynin |
| + | Qə qtilə (1925), *,,Potyomkin“ zireh- |
| + | li gəmisiə (1925), *Oktyabrə (1927), |
| + | * Kehnə və Təzəq (1929), cv Aleksandr |
| + | Nevskiə (1938), *İvan Qroznıq (1945, |
| + | 2-ci seriyası A. N. Moskvinlə birgə, |
| + | 1958) filmlərinin operatoru olmui1" |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | THTƏ |
| + | |
| + | |
| + | 287 |
| + | |
| + | |
| + | dur. O, *Elbada gərult (1949), *Bəstə- |
| + | kar Qlinka (1952), FƏlməz qarnizong |
| + | (1956. həmcinin rej.-lardan biri) |
| + | filmlərini də cəkmipdir. 1921 ildən |
| + | 275. Dəvlət Kinematoqrafi- |
| + | Ya İn-tunda dərs demiitdir (1943 İL- |
| + | dən prof.). 2 Qırmızı Əmək Bayraqı |
| + | or eni ilə təltif edilmitdir. |
| + | “THCCEHs (August Thyssen-Hütte |
| + | A, G.)—AODP-nə ən Hmpu metallurgiya |
| + | inhisarı. 1871 ildə Yaradılmıtdır. |
| + | Satıpının həcminə gərə AFR-in |
| + | 2-ci sənaye inhisarıdır. Əlkədə Po- |
| + | lad istehsalının 3094 -dən coxuna |
| + | nəzarət edir. AFR-də kemur, Brazi- |
| + | liya, Liberiya BƏ Mavritaniyada nə- |
| + | mir filizi hasilatında ittirak |
| + | edir. Qissen ailəsinə məxsusdur. Tis- |
| + | sen-Oppenheym maliyyə qrupuna daxil- |
| + | dir. 1981 ildə devriyyəsi 13,1 mlrd. |
| + | dollar, ipcilərinin sayı 149 min |
| + | nəfər olmuidur. |
| + | |
| + | TMTAH (rar. Titanium), Ti—Kxrnuiənn |
| + | element. Elementlərin devri sistemi- |
| + | nin QU qrupundadır: at.n. 22, at.k. |
| + | 47,90-dır: Kuti ar rəngli yungul |
| + | metaldır): 1 ə2S-də əriyir, 32272S- |
| + | də qaynayır, sıxlıqı (25: S-də) 4,506 |
| + | 2. Təbii T. kutlə ədədləri |
| + | 46 (7,9596 ), 47 (7,7596 ), 48 (73.459,), |
| + | 49 (5,5196 ) hə 50 (5,349, ) onan 6em ca- |
| + | bit izotopun qarıpıqından ibarət- |
| + | dir. Təbii T.-da kutlə ədədləri 43— |
| + | 45 olan cuzi miqdarda radioaktiv T. |
| + | izotopları da tapılmıtdır. Sun"i |
| + | yolla kutlə ədədləri 41,42, 51 və 52 |
| + | olan radioaktiv T. izotopları alın- |
| + | mıpdır. T.-ı ilk dəfə ingilis mi- |
| + | neraloqu U. Qreqor rutil mineralı |
| + | (titan 4-oksid) pəklində kəipf et- |
| + | mip (1791) və onu tapdıqı Menakan |
| + | qumsallırının adı ilə minacen ad- |
| + | landırmındır. 1795 ildə alman kim- |
| + | yacısı M. H. Klaprot bu mineralın |
| + | namə"lum elementin təbii oksidi ol- |
| + | duqunu bildirmiiy və elementə ctitanı |
| + | adı vermipdir | yunan mifologiya- |
| + | sına gərə Uran (Gey) və Geya (Yer) |
| + | allahlarının upaqlarının adı cti- |
| + | tanə imitpyYy. Saf T.-ı 1925 ildə ni- |
| + | derland alimləri A. Van-Arkel və |
| + | İ. de Bur almıpllar, |
| + | |
| + | T. geniti yayılmın elementlərdən- |
| + | dir. Yer qabıqında onun kutləcə miq- |
| + | darı 0,5795 -dir (konstruksiya metal- |
| + | ları sırasında yayılma dərəcəsinə |
| + | gərə dəmir, aluminium və maqnezium- |
| + | dan sonrakı yerdədir). 67 mineralı |
| + | mə"qlumdur, ən muhumləri rutil və |
| + | ilmenitdir. T. kimyəvi cəhətdən ak- |
| + | tiv, gecid elementidir. Birlətmə- |
| + | lərində oksidlətmə dərəcəsi --4-dur, |
| + | nisbətən az hallarda —3 və -E2 olur. |
| + | Uzəri mehkəm, nazik oksid pərdəciyi |
| + | ilə ərtulduyundən, 5900—550” S. temp- |
| + | radək korroziyaya uqramır. 600" S- |
| + | dən yuxarı temp-rda oksigenlə bir- |
| + | ləpib titan 4-oksid T1O, əmələ gəti- |
| + | rir. T.-ı ancaq vakuumda və Ya neyt- |
| + | ral qaz mӱhitində, ya da flus altın- |
| + | da əritmək və qaynaq etmək olar. T. |
| + | azotla 7002S-də reaksiyaya girib, T1C |
| + | tipli nitrid əmələ gətirir. T. quru |
| + | halogenlərlə sur”ətlə reaksiyaya gir- |
| + | diyi halda, yatp halogenlərlə reak- |
| + | siyaya girmir. T.-a hər hansı qatı- |
| + | lıqda olan nitrat turpusu və zəif |
| + | (kutləcə 594-ə qədər) sulfat turpusu |
| + | tə"sir etmir, xlorid, fluorid və qa- |
| + | tı sulfat turipuları, həmcinin isti |
| + | |
| + | alda geturulən oksalat, formiat |
| + | (qarıpqa) və trixlorasetat turpu- |
| + | ları onunla reaksiyaya girir. Q. kar- |
| + | |
| + | |
| + | bon, bor, selen və silisiumla cətin |
| + | əriyən, bərk metalaoxtar birlətmə- |
| + | lər əmələ gətirir. T1O, ilə qələvi qa- |
| + | rıpıqrını əritdikdə titanat turiu- |
| + | larının duzları: meta- və ortoti- |
| + | tanatlar (məs., CMa,T:1O, və Ca,T1:O,) |
| + | və s. əmələ gəlir. |
| + | |
| + | Sənayedə T. ən cox titan 4-xloridi |
| + | maqnezium (bə”zən də natrium) ilə re- |
| + | duӱksiya etməklə alınır: |
| + | |
| + | TiCl, H2MgTi--2MgCİ,. |
| + | |
| + | |
| + | 1948 illə dunyada cəmi 2 t-a yaxın T. |
| + | istehsal edilmiidi, 1975 ildə onun |
| + | istehsalı 50 000 ”t-dan artıq olmui- |
| + | dur. T., əsasən, aviasiya və raket tex- |
| + | nikasında, gəmiqayırmada, dəmirlə |
| + | ərintisi olan cferrotitanə, xas po- |
| + | lad və na ərintilər istehsalında, |
| + | texniki kimya maınqayırma sə- |
| + | nayesində, kriogen texnikasında və |
| + | muxtəlif avadanlıq nəvləri (kimya |
| + | reaktorları, armatur, nasos, boru |
| + | və s.) hazırlanmasında, monumental |
| + | heykəltəraiplıq abidələri yaradılma- |
| + | sında (məs., Moskvada Yerin ilk sun”i |
| + | peykinin buraxılması piptərəfinə qo- |
| + | yulmuti abidə) və s. iplədilir. Bit- |
| + | ki toxumalarında təqr. 10—294, qu- |
| + | ruda Yapayan Heyvan toxumalarında |
| + | 2.10—59£ T. var. İnsan orqanizminə |
| + | su və qida vasitəsilə gӱndə 0,85 mq |
| + | T. daxil olur və ifrazatla xaric edi- |
| + | lir. T. nisbətən az zəhərlidir. |
| + | |
| + | TİTAN—Saturn planetinin peyki. |
| + | Diametri təqr. 5 min km, Saturnun |
| + | mərkəzindən orta məsafəsi 1223 min |
| + | km-dir. Huygens kəif etmiidir |
| + | |
| + | |
| + | ( EA |
| + | TİTAN BELİLİ, T:10,—titan 2-ok- |
| + | sid əsasında aq rəng, Ortucu xassəyə |
| + | |
| + | |
| + | malikdir. |
| + | |
| + | TİTAN 4-XLORİD, T:S1, — kəskin |
| + | iyli, rəngsiz, aqır maye, Sıxlırı |
| + | (20”C-nə) 1,727 aə/cs”-nup, 136” C-nə |
| + | |
| + | |
| + | qaynayır, havada tustulənir. T1O,-nin |
| + | kemurlə qarılıqına 700—800” C-nə |
| + | xlorla tə”sir etməklə alınır. Səna- |
| + | yedə titan metalı almaq ucun xammal- |
| + | dır. Hərbi i:idə tistu ərtuyu yarat- |
| + | maq ucun iplədilir. Qitanın baiqa |
| + | halogenli birlətmələri də var, |
| + | TİTAN ƏRİNTİLƏRİ—titan əsas- |
| + | lı ərintilər, Qitanı aluminium, vana- |
| + | dium, molibden, manqan, qalay, sirko- |
| + | nium, xrom, mis və s, elementlərlə le- |
| + | girləməklə alınır. Beyuk temp-r in- |
| + | tervalında yuksək məhkəmliyi, sıxlı- |
| + | RININ az olması, dəniz suyunda və |
| + | bə”zi aqressiv mӱhitlərdə korroziya |
| + | və eroziyaya qariı yuksək davamlı- |
| + | lıRı ilə xarakterizə olunur. T.ə. |
| + | aviasiya və raketqayırmada, energeti- |
| + | ka mapınqayırmasında, gəmiqayırma- |
| + | da, kimya sənayesində və s. sahələrdə |
| + | tətbiq edilir. T.ə.-nin antifriksion |
| + | xassələri ataqı olduqundan ondan ha- |
| + | zırlanan detalların surtunən səthlə- |
| + | rinə ərtuk cəkilir və yaqlanır. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Serqeev V. V., Bezuklad- |
| + | nikov A. V. Malıptin V. M., Me- |
| + | tallurqin titana, M., 1979, |
| + | |
| + | |
| + | TİTAN OKSİDLƏRİ—titanın OK- |
| + | sigenlə əmələ gətirdiyi birlətmələr: |
| + | TiO, TE,O, TiO,. Əm əhəmiyyətlisi |
| + | T1O,-dir. O, təbiətdə rutil, anataz |
| + | və brukit mineralları ipəklində ta- |
| + | pılır. T:O, aq toz maddədir. 1830— |
| + | 1850” S-də əriyir. Texniki TC:O, rutil- |
| + | dən, ilmenit tipli titan-dəmir fi- |
| + | lizlərindən, titan 4-xloridin oksi- |
| + | |
| + | |
| + | gendə yanmasından alınır. Yuksək key- |
| + | fiyyətli aq boya (titan belili) hazır - |
| + | lanmasında, rezin sənayesində (piq- |
| + | ment və doldurucu maddə kimi), plas- |
| + | tik kӱtlə, sun”i lif, karqız, gən-dəri |
| + | istehsalında, metallurgiyada və s, sa- |
| + | R itlədilir. |
| + | |
| + | TİTAN FİLİZLƏRİ–-tərkibindən |
| + | titan və onun birlətmələrinin alın- |
| + | ması texniki və iqtisadi cəhətdən əl- |
| + | veripnli hesab edilən mineral aqre- |
| + | qatları. Muhum mineralları: ilme- |
| + | nit, rutil, brukit, leykoksen, lopa- |
| + | rit, perovskit, titanit, titan-maq- |
| + | netit və s. T.f. maqmatik, ekzogen BƏ |
| + | metamorfogen yataqlar əmələ gətirir, |
| + | Əsas sənaye tipi ekzogen yataqların |
| + | ilmenit, leykoksen, rutil və s, sahil- |
| + | dəniz səpintiləridir (0,5—3596 T1O, ), |
| + | Bəyuk səpintiləri SSRİ, Hindistan, |
| + | Avstraliya, Braziliya və s, əlkələrdə |
| + | var. Xaricdə əsas titan konsentratı |
| + | istehsalcıları Avstraliya, ABİ1 və |
| + | Norvecdir. — |
| + | TİTANATLAR—titanat |
| + | duzları: bax Titan. |
| + | TİTANİYA—Uran planetinin peyki. |
| + | Diametri təqr. 1800 km, 5. mər- |
| + | kəzindən orta məsafəsi 4 min km- |
| + | dir. V. Hermel kəif etmipqdir (1787), |
| + | TİTANİT, sfen—mineral, Kimyə- |
| + | BH TəpKHMÖH CaTiO1SiO,1. Fe”” , Fe”t, |
| + | Mn, Sn, Nb, Cr, 1276-nək (Ce, Y),Oəs |
| + | qatıpıqları olur. Monoklinik sin- |
| + | qoniyada kristallapır. Sərbəst kris- |
| + | tallar, dənəli, iynəvarı, radial- |
| + | pqualı aqreqatlar əmələ gətirir. Rən- |
| + | gi sarı, qəhvəyi, yapıl, bə”zən qara, |
| + | qırmızımtıl olur. Almaz parıltı- |
| + | lıdır. Sərtliyi 5—6: sıxlıqı 3300— |
| + | 3600 kq "m?. Maqmatik suxurlarda ge- |
| + | nip Yayılmıstit aksessor mineraldır. |
| + | Həmcinin qneyslərdə, kristallik ipist- |
| + | lərdə, kvars damarlarında rast gə- |
| + | lir. Pəffaf nəvləri yarımqiymətli |
| + | dapdır. Beyuk yıqımları titan al- |
| + | maq ucun xammaldır. |
| + | |
| + | TİTANLAR (Tiapez)—qədim yunan |
| + | mifologiyasında Uranın və Geyanın |
| + | evladları, Zevsin baicılıq etdi- |
| + | yi Olimpiya allahlarına mərlub ol- |
| + | mut və Tartara gendərilmii allah- |
| + | lar. Sonrakı əsatirlərdə giqantlar- |
| + | la eynilətdirilminlər. Məcazi mə"- |
| + | nada qeyri-adi aqıla və iste”dada ma- |
| + | lik adamlar. |
| + | TİTAN-MAQNETİT—mineral, maq- |
| + | netitin yuksək titanlı nəvu, Tərki- |
| + | bində qatıpıq halda A1, V, Gr, Mn |
| + | vəs. elementlər itptirak edir. Oktaedr |
| + | formalı kristallar, dənəli aqreqat- |
| + | lar, qara rəngli kӱtlələr əmələ gə- |
| + | tirir. Sərtliyi 1555 SIXLIRI |
| + | 4800 —5300 xə/.,3, T.-m. yataqları ult- |
| + | raəsasi, əsasi və qələvi suxurlarla |
| + | əlaqədardır. Həmcinin səpintilərdə |
| + | də rast gəlir. Dəmir, titan və vana- |
| + | dium almaq ucun xammaldır. |
| + | |
| + | TMTƏ, neixkoma (iyu. leukös—ar |
| + | “F...OMa), 6 en M o—xes3yH buynuz qi- |
| + | pasının capıqlaqmıst dəyipikliyi, |
| + | pəffaflıqrının və iquakecirmə qabi- |
| + | liyyətinin muəyyən dərəcə pozulması |
| + | ilə təzahur edir. Arır iltihabi pro- |
| + | seslərdən, buynuz toxumasının dərin |
| + | YƏDƏLƏNMƏSİ NƏTİCƏSİNDƏ xora əmələ |
| + | gəlməsindən, yaxud gezun travmasın- |
| + | dan bat verir. Bə”zən anadangəlmə |
| + | (bətndaxili iltihabi proseslərdən) də |
| + | olur. T. zamanı gezun buynuz qipası |
| + | xarakterik aqımtıl rəng alır (ley- |
| + | koma adı da buradandır), gərmə zəif- |
| + | |
| + | |
| + | turpusunun |
| + | |
| + | |
| + | 288 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nəinp, MyanuvəcHM: hmnəptuannap |
| + | (dionin, sarı civə məlhəmi və s.), fi- |
| + | zioterapiya, toxuma mualicəsi, kera- |
| + | toplastika və s. |
| + | THTHKAKA (Titicaca)—Hənyön Ame- |
| + | rigada ən blk gəl. Peru ilə Boli- |
| + | viyanın sərhədindədir. Sah. 8300 |
| + | km?, maks. dərinliyi M. Yer gu- |
| + | rəsinin ən iri yuksək (3812 m) daq ge- |
| + | ludur. Tektonik məniqəlidir. Gələ |
| + | coxlu cay tekulur. T.-dan Desaquade- |
| + | ro cayı axır. Balıq ovlanır. Muhum |
| + | portu Punodur (Peru). C.-p. sahilin- |
| + | də və adalarda Qiauanako qədim Hin- |
| + | di mədəniyyətinin abidələrinə rast |
| + | gəlinir. |
| + | tİtO, Bro z Tito (Vqoq Tİo) İo- |
| + | sip (25.5.1892, Xorvatiya, Kumrovets |
| + | —4.5.1980, Lublyanay Belqradda dəfn |
| + | edilmipdir)— Yuqoslaviya və beynəl- |
| + | xalq gommunist və fəhlə hərəkatı, |
| + | YSFR partiya, dəevlət və hərbi xadimi. |
| + | Marital (1943). Uc dəfə Yuqoslaviya |
| + | Xalq Qəhrəmanı (1944, 1972, 1977). |
| + | Yuqoslaviya Sosialist Əməyi Qəhrəma- |
| + | nı (1950). 1910 ildə Xorvatiya və Sla- |
| + | voniya S.-D. partiyasına daxil ol- |
| + | mutpdur. 1913 ildə Avstriya-Macarıs- |
| + | tan tFlkuna caqırılmınp, Birinci |
| + | dunya mӱharibəsinin baplanqıcında |
| + | | | əsgərlər arasında |
| + | muharibə əleyhinə |
| + | təbliqat apardırı- |
| + | na gərə tutularaq |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ən cəbhəyə gəendə- |
| + | rilmiit, 1915 ilin |
| + | yazında yaralana- |
| + | |
| + | |
| + | raq ruslara əsir |
| + | dini, ib. |
| + | qradda 1917 il iyul |
| + | tə"tilində iptirak |
| + | etdiyinə gərə Ura- |
| + | la surgun edilmiit, |
| + | = oktyabrda Omskda |
| + | Qızıl qvardiyaya daxil olaraq bolie- |
| + | viklərlə birlikdə kəndlilər arasında |
| + | inqilabi ip aparmındı. 1920 ildə |
| + | vətənə qayıdan T. Y |
| + | nist Partiyasına (YKP) daxil olmupq- |
| + | du. 1928 ilin avqustunda tutularaq 5 |
| + | il mӱddətinə həbs cəzasına məhkum |
| + | edilmindi. Həbsdən buraxıldıqdan |
| + | ə sonra 1934 ilin dekabrında |
| + | KP MK və MK Siyasi Burosunun |
| + | hey secilmitidi. 1935—36 illərdə |
| + | oskvada Kominterndə ipləmitdir. |
| + | 1936 cldə gizli surətdə vətənə qa- |
| + | yıdaraq YKP-yə bapcılıq etmim, 1940 |
| + | ildə onun bap katibi secilmiidi. Yu- |
| + | qoslaviyada milli azadlıq muharibəsi |
| + | zamanı (1941—45) Xalq Azadlıq Ordu- |
| + | əv anın öanı komandanı olmupidu. |
| + | 1943 ildə Yuqoslaviya Milli Azadlıq |
| + | Komitəsinin, 1945 ilin martında Yu- |
| + | qoslaviya Demokratik Federativ Mu- |
| + | vəqqəti həkumətinin sədri, avqustunda |
| + | isə Yuqoslaviya Federativ Xalq Resp.- |
| + | sı (YFXR) hekumətinin baticısı se- |
| + | cilmitdir. 1953—63 illərdə YFXR |
| + | İttifaq İcraiyyə vecesinin sədri |
| + | olmupdu. 6-cı qurultayın (1952) YKP- |
| + | ni Yuqoslaviya Kommunistlər İtti- |
| + | faqı (YKİ) adlandırmaq barədə qə- |
| + | rarından sonra T. YKİ-nin baij ka- |
| + | tibi secildi (1966 ildən sədri). T. |
| + | 1953—80 illərdə YSFR prezidenti |
| + | idi. Bir cox orden və medallarla, |
| + | həmcinin Lenin ordeni, “Qələbəə, ÖKT- |
| + | yabr İnqilabı ordenləri, 1-ci dərə- |
| + | cəli Suvorov ordeni, digər xarici |
| + | ordenlərlə təltif edilmipdir. Mos- |
| + | Kkvada, Omskda adına meydan, gӱcə və s., |
| + | Yuqoslaviyada Titoqrad ii, var, |
| + | |
| + | |
| + | oslaviya Kommu- də |
| + | |
| + | |
| + | TİTİKAKA |
| + | |
| + | |
| + | Ə : |
| + | isr səri: İzbr M., |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Decermic B., Ətapı jiznen- |
| + | noqo puti Tito, Belqrad, 1972, |
| + | |
| + | |
| + | TMTÖB Vladimir Georgiyevic (d. |
| + | 1.1.1947, Cita vil., CperencK m, )— |
| + | aa EY yuyur | təyyarəci- |
| + | i | kosmonavtı. Pod- |
| + | 2 polkovnik. 1971 il- |
| + | 2 dən Sov.İKP uzvu. |
| + | — 1970 ildə Cerniqov |
| + | . Ali Hərbi Avia- |
| + | . siYa Təyyarəciləri |
| + | Məktəbini bitir- |
| + | dikdən sonra HHQ- |
| + | də tə”limatcı, |
| + | aviasiya polkunda |
| + | belmə komandiri |
| + | olmutdur. 1976 il- |
| + | a dən kosmonavtlar |
| + | dəstəsindədir. 1963 il aprelin 20— |
| + | 22-də €Colya T-Bə kosmik gəmisi ilə |
| + | kosmosa ucmutdur (G. M. Strekalov |
| + | və . Serebrovla birgə). Lenin |
| + | orden ilə təltif edilmiptdir. |
| + | İTOV German Stepanovic (d. 11.9, |
| + | 1935, Altay vil., Kosixa r-nu, Verxne- |
| + | ye Jilino k.)—SSRİ təyyarəci-kosmo- |
| + | |
| + | |
| + | STATHİ i reci, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | navtı, aviasiya gen.-l.-ı, Sovet İtti- |
| + | faqı Qəhrəmanı (1961). 1961 ildən |
| + | - Sov. İKP uzvu. 1957 |
| + | |
| + | ildə Stalinqrad |
| + | |
| + | Hərbi Aviasiya |
| + | |
| + | Məktəbini bitir- |
| + | |
| + | mipdir. 1960 ildən |
| + | |
| + | |
| + | kosmonavtlar dəs- |
| + | təsindədir, T. 1961 |
| + | il avqustun 6—7-də |
| + | cVostok-286 gəmisin- |
| + | də bəiəriyyət tari- |
| + | xində ikinci dəfə |
| + | kosmosa ucmu:i və |
| + | Yer ətrafına 17 |
| + | V devrə vuraraq 700 |
| + | min km-dən artıq məsafə qət etmipdir. |
| + | 1968 ildə N. Y. Jukovski ad, Hərbi- |
| + | Hava Muhəndisləri İn-tunu, 1972 il- |
| + | |
| + | E. Y. 20 an. Bam Təpap- |
| + | gah Hərbi Akademiyasını bitirmiit- |
| + | dir. SSRİ Ali Sovetinin (6—7-ci |
| + | caqırın) deputatı olmuidur. 2 dəfə |
| + | Lenin ordeni və medallarla, həmcinin |
| + | xarici əlkə ordenləri ilə təltif |
| + | olunmutdur. T.-a BXR Sosialist Əmə- |
| + | yi Qəhrəmanı, VSR Əmək Qəhrəmanı, |
| + | MXR Qəhrəmanı adı verilmiidir. |
| + | Ayın arxa tərəfindəki kraterlərin- |
| + | dən biri T.-un adınadır. |
| + | |
| + | |
| + | Əsəri: Qolubal mol planeta, M., |
| + | |
| + | |
| + | 1982. |
| + | Əd. Romanov A., Kosmonavt-Dva, |
| + | M., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | TİTOV Pyotr Akindinovic (1843— |
| + | 28.8.1894, Peterburq)—rus gəmiqayır- |
| + | ma ustası (əz-ezunə Ə) ənmiidir),. |
| + | 1859 ildə Peterburqda Nevsk gəmi- |
| + | qayırma z-dunun e”malatxanasında i1- |
| + | |
| + | |
| + | ləməyə bailamıinl, orada fəhləlik- |
| + | dən usta vəzifəsinə qədər Yuksəlmipt- |
| + | freqatının |
| + | |
| + | |
| + | ir. cGeneral-admiralı |
| + | (1873), “PasöoynnKə (1878) Bə eBecrHHkə |
| + | (1880) kliperlərinin (yelkənli gəmi |
| + | nəvudur) və bapqa gəmilərin tikilib |
| + | qurapdırılmasına rəhbərlik etmiit- |
| + | dir. Gəmiqayırma sahəsində bir sıra |
| + | mӱtərəqqi texnoloji proseslər ipt- |
| + | ləyib hazırlamınl, gəmi gəvdəsini |
| + | su altında tə”mir etmək ucun kesson |
| + | |
| + | | mipdir. |
| + | |
| + | TİTOV-VEL ES (1952 ilədək Veles) |
| + | — Yuqoslaviyada Makedoniya Sosialist |
| + | Resp,.-sında təhər. Əh, 42 min (1977). |
| + | |
| + | |
| + | Nəql. qovpaqı, Metal e"malı, |
| + | keramika, toxuculuq, yeyinti sənayesi |
| + | |
| + | |
| + | var. | |
| + | TİTOVO-ӰJİTSE |
| + | U jitse) — Yuqoslaviyada, |
| + | Sosialist Resp.-sında ipəhər. |
| + | min (1978). Nəql. qovilaqı. Metal e”ma- |
| + | lı, toxuculuq, yungul sənaye, Yaxınlı- |
| + | |
| + | |
| + | (1946 ilədək |
| + | |
| + | |
| + | səh, 63 |
| + | |
| + | |
| + | qında metallurgiya MYƏCCHCƏCH Bap, |
| + | TİTOQRAD (1952 ilədək Podqo- |
| + | ritsa)—Yuqoslaviyada ptəhər. Cer- |
| + | noqoriya Sosialist Resp.-sının pay- |
| + | taxtı. Ribnitsa cayının Moraca cayı- |
| + | na təkulduyu yerdədir. Nəql. qovpaqı, |
| + | D.y. onu Adriatik in Bar və |
| + | Dubrovnik portları ilə birlətdirir. |
| + | Aeroport. min (1978). Alumi- |
| + | nium, metal e”malı, yungul, toxuculuq, |
| + | yeyinti sənayesi, un-t var. |
| + | |
| + | Muasir T.-ın Yerində qədimdə ro- |
| + | malıların yapayını məskəni olmuii- |
| + | dur. əsrdən—Cernoqoriya ərazisi |
| + | slavyan tayfaları ilə məskgunlai1- |
| + | dıqdan sonra bura Ribnitsa, təqr. 1330 |
| + | ildən isə Podqoritsa adlanmınldır, |
| + | 15 əsrin sonunda Osmanlı imperi- |
| + | yasının tərkibinə qatılmıt, Berlin |
| + | konqresinin (1878) qərarına əsasən |
| + | Cernoqoriyaya qaytarılmınldı. 1945 |
| + | ilin aprelindən ernoqoriya Xalq |
| + | Resp.-sının (1963 ildən Cernoqoriya |
| + | Sosialist Resp.-sı) paytaxtıdır. |
| + | 1952 ildə İ. Broz Titonun iqərəfinə |
| + | T. adlandırılmıpdır. |
| + | |
| + | T.-da turk qalasının (1474—77: |
| + | 1879 ildə daqıdılmındır) və onun |
| + | yaxınlıqındakı Podqoritsa it.-nin |
| + | (17—19 əsrlərə aid yaqayıti evləri |
| + | qalıqları iman olunmutdur. 1 |
| + | əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərində sa- |
| + | lınmın yeni Podqoritsa pt. İkinci |
| + | dunya muharibəsi (1939—45) dəvrun- |
| + | də daqıdılmındır. 1950—70-ci il- |
| + | lərdə muasir yatpayıti məhəllələri, ic- |
| + | timai binalar (“Cernoqoriyaə, €llon- |
| + | qoritsaz mehmanxanaları, 4*Bekoguni- |
| + | vermarı və s.) tikilmitpdir. T.-biH |
| + | yaxınlıqında antik Dokleya p1.-nin |
| + | 0 ə |
| + | |
| + | TİTON MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ) Qqə- |
| + | dim yunan mifologiyası qəhrəmanı |
| + | Tudonyu (Tithönös) sum —.:- |
| + | lıq dənizi sahəsində Yura sistemi |
| + | ust pe”bəsinin ӱst (apaqıdan dər- |
| + | duncu) mərtəbəsi. 18 ildə alman |
| + | |
| + | |
| + | geoloqu A. Oppel ayırmıpndır. Ce- |
| + | kuntuləri SSRİ-də Krım, Qafqaz |
| + | və Kopetdaqda yayılmıntdır. "M. |
| + | |
| + | |
| + | stratiqrafik həcminə gərə Pyərqi Av- |
| + | ropa platformasında Volqa mərtəbə- |
| + | sinin ekvivalentidir. Azərb.SSR-də |
| + | Kicik və Beyuk Qafqazda var: qırmı- |
| + | zımtıl-boz, bə"zən dolomitlətmiya |
| + | |
| + | |
| + | əhəngdapıdan ibarətdir. Xarakter |
| + | Da molyusklardır. |
| + | İTR (fr. İse—keyfiyyət, xasiyyət- |
| + | |
| + | |
| + | namə)—1 ml məhlulda həllolan və ya |
| + | verilmip məhlulun 1 ml-i ilə birlə- |
| + | iyən maddənin qramla miqdarı. |
| + | Mə”lum titrli məhlullar stan- |
| + | dart məhlullardır. T. ajtaqıdakı |
| + | formul ilə hesablanır: |
| + | q Pp/ |
| + | |
| + | T—məhlulun titri (q/ml), |
| + | |
| + | R—numunənin kutləsi (?), |
| + | |
| + | U—məhlulun həcmi (ml). |
| + | TİTR, toxuculu (ə. |
| + | və Ya sapların xətti sıxlıqını bil- |
| + | dirən vahidin kehnə adı. SSRİ-də T. |
| + | 1956 ildən tekslə əvəz əllə. | |
| + | TİTR, kinoda—filmdə yazı: bap- |
| + | lıq, aralıq və sonluq T.-ləri, həmci- |
| + | nin kadrdaxili, yə”ni dublyaj edil- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TİFLİS AZƏRBAYCAN TEATRI |
| + | |
| + | |
| + | 289 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | mədən buraxılan xarici filmlərin |
| + | numayiti zamanı istifadə olunan |
| + | subtitrlər olur. Səssiz film- |
| + | lərdə T. vasitəsilə dialoqun məzmunu |
| + | bildirilir, ekranda baiq verən hadi- |
| + | sələrin zaman və məkanı haqqında |
| + | mə”lumat verilirdi. Səsli kinoda, |
| + | əsasən, bailıq T.-ləri olur. |
| + | TİTRƏK (Vpqa)—taxıllar fəsilə- |
| + | sindən coxillik və ya birillik bitki |
| + | cinsi. Cicək qrupu supurgədir. Av- |
| + | ropa, Qərbi Asiya, PQimali “ə HKa BƏ |
| + | yn erikada 25-dək, Eri-də |
| + | 5—6, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 3 nevu |
| + | mə"lumdur. Mepələrdə, kolluqlarda, |
| + | cəmənliklərdə, yol gənarlarında, adə- |
| + | tən, Yuxarı dar quripaqlarında yayıl- |
| + | mıppdır. rta Q. (V.tedba) və ki- |
| + | cik T. (V. pipoq) nevləri otlaq bitki- |
| + | ləridir. Beyuk T. (V. taxipa) də |
| + | daxil olmaqla, orta T. və kicik T. |
| + | dekorativ bitki kimi becərilir. |
| + | TİTRƏTMƏ—soyuq hissi kecirdikdə |
| + | qan damarlarının spazmasından tərə- |
| + | nən vəziyyət. Əzələnin titrəməsi və də- |
| + | inin spazması ilə mutpayiət olunur. |
| + | . cox vaxt infeksion, travma və s. |
| + | xəstəliklərdə qızdırmadan qabaq bali |
| + | verir. Saqlam insanlarda T. normal |
| + | qoruyucu reaksiya kimi soyuqdan olur. |
| + | Bə”zən qorxu və həyəcandan da ola |
| + | |
| + | |
| + | bilər. |
| + | |
| + | TİTRİMETRİK ANALİZ—ciqdari |
| + | analiz çsulu, geturulmull miqdar- |
| + | da tə”yin olunan maddə ilə ə yaya |
| + | girən mə"lum qatılıqlı məhlul həc- |
| + | mini əlcməyə əsaslanır (bax Həcmi |
| + | analiz). T.a.-də cəkdurmə, neytrallati- |
| + | ma, oksidlətmə—reduksiya, kompleks |
| + | əmələgəlmə reaksiyalarından istifa- |
| + | də edilir. |
| + | |
| + | T.a.-in bir necə usulu var. |
| + | |
| + | Analiz olunan numunənin standart |
| + | məhlulla titrlənməsinə əsaslanan bir- |
| + | bapa titrləmə:s nӱmunənin çzərinə ar- |
| + | tıq miqdar standart məhlul əlavə edi- |
| + | lib, onun qatılıqının bapqa bir |
| + | standart məhlulla titrlənməsinə əsas- |
| + | lanan tərsinə və ya qzlıqa gərə titr- |
| + | ləməş numunənin titrlənə bilən bai- |
| + | qa maddə ilə birləidirilməsinə və |
| + | axırıncının titrlənməsinə əsasən |
| + | maddə miqdarının tapılmasına əsas- |
| + | lanan əvəzləmə titrlənməsi. |
| + | |
| + | T.a. yalnızsu ilə deyil, ӱzvi həll- |
| + | edicilər ilə də aparılır. Uzvi həll- |
| + | edicilərdə səthi gərilmə suya nisbə- |
| + | tən az olduqundan, damcılar kicik |
| + | və buna gərə də usul daha dəqiq olur. |
| + | TİTRLƏMƏ — həcmi analiz usulu: |
| + | standart məhlulu tədriclə analiz |
| + | olunan məhlul ӱzərinə əlavə etməklə |
| + | sonuncunun qatılıqı muəyYYƏN edilir. |
| + | Əlavə olunan məhlulun həcmi buret- |
| + | lə əlculur. T.-nin sonu KİMYƏVİ İN- |
| + | dikator və ya cihazlarla (bax Qitri- |
| + | metrik analiz) tə”yin edilir. |
| + | TİTTA RӰFFO (Ta Kiğo) (əsl |
| + | adı və familiyası Ruffo Kafye |
| + | Titta: 9.6.1877, Piza — 5.7.1953, |
| + | Florensiya: Milanda dəfn olunmuii- |
| + | dur)—italyan muqənnisi (bariton), |
| + | |
| + | pera səhnəsində ilk dəfə 1898 ildə |
| + | Romada oxumu:i, sonralar İtaliya- |
| + | nın bir cox teatrlarında, xarici |
| + | |
| + | |
| + | əlkələrdə (Rusiyada la) cıxıp etmiit- |
| + | 0-ci illərdə *-Metropoliten- |
| + | |
| + | |
| + | dir. |
| + | operacda oxumuni, 1931 ildən səhnədən |
| + | uzaqlapmıtdır. T. fəal antifaitist, |
| + | |
| + | |
| + | sulh uqrunda mubariz idi. Nadir, |
| + | zəngin tembrli, geni:il diapazonlu |
| + | səsi olan T.R.-nun ifası ekspressiv- |
| + | liyi ilə fərqlənmitndir. Partiyala- |
| + | |
| + | |
| + | ASE—19, c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | rı: Riqoletto, Yaqo (“Riqolettoz, |
| + | 4“Otelloz, C. Verdi), Hamlet (c Ham- |
| + | letə, PT, Toma), Fiqaro (“Sevilya bər- |
| + | bəriz, C. Rossini), Skarpia (“Toskaz, |
| + | C, Puccini), Demon (4“Demonu, A. Ru- |
| + | biniteyn) və s. |
| + | Əsəri: Parabola moen jizni, Vos- |
| + | pominanin, M.—L., 1966. |
| + | Ruffo. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Less A., Titt |
| + | i tvorcestvo, M., 198 |
| + | TİTUL (lat. (KiTPiz—yazıqy fəxri ad) |
| + | —1) ayrı-ayrı ipəxslərə verilən, Ya- |
| + | xud irsən gecən fəxri ad (məs., qraf, |
| + | dersəqu SSRİ-də T.-lar 1917 il Okt- |
| + | Yabr inqilabından sonra ləqv edil- |
| + | mipdir. 2) Burjua huququnda hər |
| + | hansı Huququn əsası: məs., alqı-sat- |
| + | qı T.-u, baqıplama T.-u və s. 3) Ti- |
| + | tul siyahısı. 4) Poliqrafiyada ti- |
| + | tul vərəqi. |
| + | TİTUL VƏRƏQİ, titu l—poliqra- |
| + | fiyada kitabın adı, muəllifi və ya |
| + | muəlliflər qrupu, nətriyyatın adı, |
| + | kitabın cap olunduqu yer və il gestə- |
| + | pərən 1-ci və Ya ilk qopa səhifəsi. |
| + | İTUL SİYAHISI, SSRİ -də— |
| + | tikilməkdə olan (yenidən qurulan) |
| + | və əsaslı vəsait qoyulupqu planına |
| + | daxil edilən obyektlərin adbaad si- |
| + | yahısı. Siyahıda tikintinin adı və |
| + | Yerlətdiyi yer, bapilanması və qur- |
| + | tarması ili, layihə gucu, smeta də- |
| + | yəri, əsaslı vəsait qoyulupqunun həc- |
| + | mi ӱzrə tappırıqlar, istehsal guc- |
| + | lərinin və əsas fondların iitə sa- |
| + | lınması gestərilir. |
| + | TİURAM — tetranetilinurandişua- |
| + | |
| + | |
| + | Jiznh |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | 7 | – |
| + | |
| + | fid (SN:),CS— 5 — 5 — S — N(CHə3), |
| + | rəngsiz kristal maddə. Xloroformda |
| + | yaxpı, spirt və efirdə pis həll |
| + | olur. Suda həll olmur. 1462S-də əri- |
| + | yir. T. natrium dialkilditiokarboma- |
| + | tın xlor, brom və hidrogen-peroksidlə |
| + | oksidlətiməsindən alınır. |
| + | |
| + | |
| + | 5 |
| + | 2 Vq |
| + | 2(CHə),N —€C — ahı |
| + | 5Ca |
| + | |
| + | |
| + | S |
| + | əsa bə |
| + | |
| + | |
| + | T. kaucukun vulkanizasiyasını sur"- |
| + | ətləndirən maddə və cpomarsolq, €TH- |
| + | ramg adı altında fungisid kimi ii1- |
| + | lədilir. |
| + | |
| + | TİF—bax Yatalaq. |
| + | |
| + | TİFDRUK (alm. Tte(aqisK), poli- |
| + | qrafiyada—dərin cap usulunun |
| + | ikinci adı. |
| + | |
| + | TİFLİS— Tbilisi (i.-nin 1936 ilə- |
| + | dək adı. | |
| + | |
| + | TİFLİS AZƏRBAYCAN TEATRI, |
| + | M. F. Axundov ad. Tiflis |
| + | Azərbaycan Dram Teatrı |
| + | —19 əsrin sonu—20 əsrin 1-ci yarı- |
| + | sında Tiflisdə fəaliyyət gestərmit |
| + | Azərb. teatrı. Tiflisdə Azərb. teat- |
| + | rının tarixi 1873 ildə Azərb. teatr |
| + | əvəskarlarının tamataya qoyduru |
| + | cLənkəran xanının vəzirik (M. F. |
| + | Axundov) komediyası ilə bailanır. |
| + | Tamaalar ara-sıra Tiflisdəki cGur- |
| + | cu dvoryan teatrız, *Mirə, “Arsruniz, |
| + | sonralar isə *Kazyonnı teatrə, Zuba- |
| + | lov ad. Xalq Evi, “Auditoriyag və s. |
| + | teatrların binasında gestərilirdi. |
| + | 20 əsrin əvvəllərində teatrın reper- |
| + | tuarında Azərb, yazıcılarının əsər- |
| + | |
| + | |
| + | ləri ilə yanaplı Qərb dramaturqları- |
| + | nın pyeslərindən təbdil olunmupq ta- |
| + | mapalar da muhum yer tuturdu. Bu |
| + | dovrdə teatrın səhnəsində həm operet- |
| + | talar, vodevillər, həm də murəkkəb |
| + | sujetli faciələr, psixoloji dram |
| + | və komediyalar tamataya qoyulmutdur. |
| + | Bu illərdə teatrın səhnəsində M. |
| + | Abbasov, M. Quliyev, İ. İsfahanlı, |
| + | Ə. Yuzbapov, M. Kirmanimahlı, Ə. |
| + | Salahlı, Ə. Pyahsabahlı, Geyərcin |
| + | xazım, Gevhər xanım, Tərlan xanım, |
| + | Gulsabah xanım, Rəhilə xanım, Vera |
| + | Arsen, Asya xanım, P, Tanailidi, M. |
| + | Kavtaradze, M. Ələsgərov, N. İbrahi- |
| + | mov, Ə. Qurbanov, M. Sən”ani, M. |
| + | Mərdanov, Ə. Naxcıvanlı, H. Kecər- |
| + | li, H. Səbri, İ. Cıldırov, Ə. Xə- |
| + | lilov, İ. Həqqi, H. İsmayılov, H. |
| + | Hapımlı, Ə. Bayramov, H. Minasa- |
| + | zov və b. cıxvpiy etmitidir. M. Abba- |
| + | sov, Ə. B. Haqverdiyev, M. Kirman- |
| + | pahlı, M. Ələsgərov, Əbulfət Vəli, |
| + | Sidqi Ruhulla, H. Kəcərli və 6. ta- |
| + | mapaların quruluzicu rej. olmutlar. |
| + | H. Ərəblinski dəfələrlə Tiflisdə |
| + | qastrol tamaaları vermit, onun |
| + | T.A.t.-nda aktyor və rej. kimi cıxıii- |
| + | ları teatrın gələcək inkipafına |
| + | muhum tə”sir etmiidir. Bu dəvrdə C. |
| + | Məmmədquluzadə, Ə. B. Haqverdiyev, |
| + | |
| + | Cavid, U. Hacıbəyov, M. ah- |
| + | taxtlı, Ə. F. Ne”manzadə, Ə. Qəmku- |
| + | sar, E. Sultanov və b. Azərb. ziyalı- |
| + | ları T.A.t.-na yaxından kəmək gəs- |
| + | tərmiplər. Truppa Zaqafqaziya və |
| + | Orta Asiyanın muxtəlif iiəhərlərin- |
| + | də, Cənubi Azərb. və Turkiyədə qast- |
| + | rol tamapaları vermiidir. |
| + | |
| + | Sovet hakimiyyəti illərində Tif- |
| + | lisdəki dram cəmiyyətləri, kicik teatr |
| + | truppaları birlətdirildi. 1922 ildə |
| + | |
| + | F. Axundov ad. Tiflis Azərbaycan |
| + | Dram Teatrı yaradıldı. 20-ci illə- |
| + | rin ortalarında Tiflisin 4“PPeytan- |
| + | bazarı məhəlləsindəki N. Nərimanov |
| + | ad. klub T. A.t.-na verildi. Bu illər- |
| + | də teatrın kollektivinə yeni aktyor- |
| + | lar (Ə. Seyfi, İ. Osmanlı, S. Məv- |
| + | ləvi, Ə. Anatollu, Cumcum, Ə. Rza- |
| + | Yev, A. Məmmədov və 6.) və aktrisalar |
| + | (S. Orlinskaya, Qəmər xanım, R. Ta- |
| + | qıyeva, N. Behbudova, B. Quliyeva, D. |
| + | Abbasova, N. Əlixanova, F. Gəncins- |
| + | kaya, Surəyya xanım, İsmət xanım, |
| + | Gulbahar xanım və 6.) gəldi. Rej. A. |
| + | Tuqanovun teatra də"vət edilməsi ta- |
| + | mapaların geyfiyyətinə əhəmiyyətli |
| + | tə”"sir gestərdi. 20—30-cu illərdə |
| + | teatrın səhnəsində Qərbi Avropa və |
| + | rus dramaturqlarının (V. PQekspirin |
| + | cOtelloUz, € haMnerə, |Pillerin |
| + | c Məkr və məhəbbətə, A. Korneycukun |
| + | “Polad Qartalq, N. Qoqolun c“Mufət- |
| + | tiplə pyesləri və s.), Azərb. yazıcıla- |
| + | rının (C. Məmmədquluzadənin cAna- |
| + | mın kitabız, N. Nərimanovun “Nadir |
| + | iyahə, H. Cavidin cİblisə, cuUcurumə, |
| + | “Knyazə, “Səyavuiiv, S. S. Axundovun |
| + | c Piq və intiqamə, C. Cabbarlının |
| + | cOd gəliniə, *Aydınu, “Oqtay Elor- |
| + | “ən c1905-ci ildəz, “Almas, “Sevilə, |
| + | € car", B. Talıblının cKef icin- |
| + | dəəm, M. KirmaniahlınıncUc cərəyanı |
| + | və s.) pyesləri tamapaya qoyulmutdur. |
| + | |
| + | Beiyk Vətən muharibəsi (1941—45) |
| + | illərində teatrın kollektivi Gurc. |
| + | SSR-in muxtəlif r-nlarında, k.t. və |
| + | sənaye mӱəssisələrində cıxıtp etmiiq, |
| + | cəbhə həyatından səhnələr, hərbi-və- |
| + | tənpərvərlik məvzusunda tamaiyalar |
| + | (R. Rzanın “Vəfat, Z. Xəlilin *İn- |
| + | tiqamə, M. İbrahimovun c“Məhəbbətə, |
| + | |
| + | |
| + | 290 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | M. Huseyn və İ. Əfəndiyevin c“İnti- |
| + | zarə, R. PPahvələdin “Qız qalası |
| + | və s.) 00. 1947 ilin yanvar |
| + | ayında T. A. t, fəaliyyətini dayan- |
| + | dırmıpdır. |
| + | |
| + | |
| + | Ədl Hacı yev A., Tiflis ədəbi |
| + | muhiti, B., 1980: yenə onun, Tiflis |
| + | Azərbaycan teatrı, B., 1984, |
| + | |
| + | |
| + | TİFLİS ƏMİRLİYİ—Gurcustanda |
| + | mӱsəlman əmirlərinin idarə etdiyi |
| + | feodal hakimliyi. PTərqi Gurcustan- |
| + | da məhkəmlənən ərəblər 8 əsrin 30- |
| + | cu illərində buraya əz əmirlərini |
| + | tə”Yin etmitdilər. Əvvəlcə butun |Pər- |
| + | qi Gurcustan Tiflis əmirinə tabe |
| + | idi. Lakin gӱrcu xalqının mubarizə- |
| + | si nəticəsində əmirliyin ərazisi get- |
| + | dikcə azalırdı. əsrdə əmirliyin |
| + | akimiyyəti altında təkcə Kartli, 11 |
| + | |
| + | |
| + | əsrdə isə yalnız Tiflis və onun ətra- T |
| + | |
| + | |
| + | fı qalmıntdı. 9 əsrin 80-ci illə- |
| + | rindən əmirlər xəlifənin asılılı- |
| + | Eından cıxdılar və 11 əsrin sonuna- |
| + | dək mustəqilliklərini saxladılar. |
| + | 1122 ildə Qurucu Davidin qopunları |
| + | Tiflisi tutdu və iqəhər birlətmiyl |
| + | Gurcustanın paytaxtı oldu. |
| + | *TİFLİS ƏXBARIz—4Tiflisski- |
| + | ye vedomostin qəzetinin (1828—33) |
| + | Azərb. dilində buraxılan variantı. |
| + | 1832—33 illərdə Tiflisdə nəptr olun- |
| + | mupdur. Necə nəmrəsi cıxdırı mə”- |
| + | lum deyil.4Q.əfnda Azərb, dilinə tər-" |
| + | cӱmə olunmuit rəsmi həkumət xəbər- |
| + | ləri, dəvlətin əmr və qərarları, daxi- |
| + | li və xarici xəbərlər dərc olunurdu. |
| + | Ədə Axundov N., Azərbaycanda |
| + | devri mətbuat, B., 1965: yenə onun, |
| + | Sənədlərin dili ilə, B., 1980: Vate- |
| + | pvili D. L., Russkan obtestvennaal |
| + | |
| + | |
| + | MhiCTb H meuaTb Ha Kavkaze v pervoN tre-- |
| + | TM XIX neka, M., 1973. |
| + | |
| + | |
| + | TİFLİS NUMAYİİYİ (1901)—ap- |
| + | relin 22-də (mayın 5-də) fəhlələrin |
| + | siyasi numayili, RSDFP Tiflis |
| + | Komitəsinin intibahnamə və carı- |
| + | rıpları numayityin kecirilməsin- |
| + | də muhum rol oynadı. Həkumət numayi- |
| + | iqi pozmaq ucun iyəhərə qopun gətirdi |
| + | və həbslər kecirdi, lakin məqsədinə |
| + | nail ola bilmədi. Kecirilən numa- |
| + | yitpdə bi necə min fəhlə iptirak |
| + | edirdi. Nuӱmayipcilər K. Marks və |
| + | . Engelsin pəkillərini,gurcu, rus, |
| + | erməni dillərində cButun əlkələrin |
| + | proletarları, birləpqin | iquarı |
| + | olan qırmızı bayraq qaldırmınqdı- |
| + | lar. Kazaklarla və polislə toqqupq- |
| + | ma zamanı 14 fəhlə yaralandı, 50 nə- |
| + | ər həbs olundu. Leninci cİskraq |
| + | u numayiti cbutun 5 ucun ta- |
| + | rixi əhəmiyyəti olanı hadisə adlan- |
| + | dırmındır. |
| + | TİFLOPEDAQOGİKA (yun. typh- |
| + | 1ӧ5—kor 4- pedaqogika) — defektologiya- |
| + | nın kor və zəif gərən upyaqların tər- |
| + | biyəsi, təhsili və əmək tə”limi poz |
| + | lemləri ilə məptqul olan sahəsi. Kop- |
| + | lar ucun ilk məktəb 1784 ildə Paris- |
| + | də, 1.-nın banisi fransız pedaqoqu |
| + | V. Hayun tərəfindən acılmıpp, Rusi- |
| + | yada isə ilk belə məktəb 1807 ildə Pe- |
| + | terburqda Yaradılmındır. |
| + | |
| + | Rİ-də korlar ucun məktəblərin |
| + | təpkili Sovet hakimiyyətinin ilk gun- |
| + | lərindən xalq maarifi sisteminə da- |
| + | xil edilmipdir. Azərb.SSR-də gor- |
| + | lar və zəif gerən uplaqlar ucun məktəb |
| + | 1936 ildə Bakıda yaradılmınqdır. |
| + | Marksizm-leninizm pedaqogikasının |
| + | |
| + | mumi prinsiplərinə əsaslanan sovet |
| + | “sı kor və zəif uplaqların zehni |
| + | |
| + | |
| + | TİFLİS ƏMİRLİYİ |
| + | |
| + | |
| + | və fiziki qabiliyyətini inkitaf et- |
| + | dirmək, onlara umumi orta təhsil |
| + | vermək (biliklərin əsasını eyrətmək), |
| + | onları kommunist əxlaqı və materia- |
| + | list dunyagerupqu ruhunda tərbiyə et- |
| + | mək, həyata və əməyə alılpdırmaq məqsə- |
| + | di gudur. Bax həmcinin Defektolo- |
| + | giya məqaləsinə., |
| + | TİFON (Turhol)—qədim yunan mi- |
| + | fologiyasında nın odnəfəsli |
| + | əjdaha. T.-a qalib gələn Zevs Etna da- |
| + | RINI ə ӱzərinə tekmulidu (T.-un |
| + | nəfəsi Etnanın zirvəsindən od, dap |
| + | və tustu pəklində cıxırdı),. |
| + | TİFTİK—1) qoyun, keci, dəvə, ada- |
| + | doviyanı və xəzli heyvanların narın |
| + | tuku. Heyvanların narın yunu (Qqa- |
| + | lın yunun alt qatı), adətən T.-dən iba- |
| + | rətdir. Vəhti Heyvanların qın xə- |
| + | zindəki tӱklərin alt, zərif qatı da |
| + | . adlanır. Zərifyunlu qoyunların, |
| + | tiftikverən keci və adadoviyanı cins- |
| + | lərinin tuk ertuyu tamamilə T.-dən |
| + | ibarətdir. Qoyun T.-indən (nazikliyi |
| + | 15—25 mkm) ən zərif və məhkəm iplik |
| + | istehsal edilir: bundan ən yaxpı DƏ |
| + | parcalar, keci T.-indən, əsasən, |
| + | Yaylıqları, dəvə və adadovtanı T.- |
| + | indən isə trikotaj mə”mulatları ha- |
| + | zırlanır. 2) Pambıq T.-i normal lif- |
| + | ləri ayırdıqdan sonra pambıq toxumu |
| + | Hələ qalan qısa liflərdir. |
| + | |
| + | İXVİN—RSFSR Leninqrad vil.- |
| + | ndə pqəhər. Tixvin r-nunun mərkəzi. |
| + | D.Y. və avtomobil yolları qovpaqı. |
| + | Əh. 66 min (1984). Metallurgiya, ma- |
| + | ipınqayırma, mettə-kimya sənayesi, ev- |
| + | tikmə kombinatı: orta ixtisas mək- |
| + | təbləri, politexnik in-tunun filia- |
| + | lı, N. A. Rimski-Korsakovun ev-mu- |
| + | zeyi və s, var. 1-ci dərəcəli Vətən mu- |
| + | haribəsi ordeni ilə təltif olunmui- |
| + | dur ə |
| + | TİXVİNSKİ Sergey Leonidovic |
| + | (d. 1.9.1918, dən sovet tarix- |
| + | cisi, diplomat, S.SRİ EA akad. (1982, |
| + | m. ӱzvu 1968), 1941 ildən Sov,İKP |
| + | uzvu. 1939—57 illərdə Cin, B. Bri- |
| + | taniya və Yaponiyada diplomatik nit- |
| + | də olmupdur: fəvqəl”adə və səlahiy- |
| + | yətli səfir dərəcəsi var, Moskva Bey- |
| + | nəlxalq Munasibətlər -tunun prof. |
| + | (1798 ildən), SSRİ EA Cin aslıq |
| + | |
| + | n-tunun direktoru (1960), SSRİ EA |
| + | Asiya xalqları (1961—63) və Dunya so- |
| + | sializm sisteminin iqtisadiyyatı |
| + | 1 in-tlarının direktor muca- |
| + | vini, YUNESKO-nun İcraiyyə ura- |
| + | sında SŞRİ-nin numayəndəsi (1968 — |
| + | 72) olmutdur. c“Novaya i noveytaya is- |
| + | tə itini Sam redaktoru |
| + | (1974), SS Xarici İpplər Nazir- |
| + | liyi Diplomatiya Akademiyasının rek- |
| + | toru, SSRİ EA Tarix bəlməsinin |
| + | akad.-katibi, sovet tarixciləri milli |
| + | komitəsinin sədridir. Batplıca təd- |
| + | qiqatları Uzaq PTərq əlkələrinin, |
| + | itən Cinin yeni və ən yeni tarixi |
| + | və beynəlxalq munasibətlər tarixi sa- |
| + | həsindədir. 7 orden və medallarla |
| + | təltif edilmipdir. |
| + | |
| + | Əsərləri: Sunı İt-sen. Vnetpne- |
| + | |
| + | politiceskie vozzrenil i praktika, M., |
| + | |
| + | 64, İstoril Kital i sovremennostı, M., |
| + | 1976: Dvijenie za reformı v Kitae v kon- |
| + | pe XTX veka, 2 izd., M., 1980. |
| + | TİXOV Qavriil Adrianovic (1.5. |
| + | 1875, Smolevicis indiki Minsk vil.— |
| + | 25.1.1960, Alma-Ata)—sovet astrono- |
| + | mu. SSRİ EA m. Ol 1927), Qazax. |
| + | SSR EA akad. (1946). Qədqiqatları |
| + | avtrobotanika, astrometriya və spek- |
| + | trofotometriyaya aiddir. Marsın |
| + | |
| + | |
| + | THXOAPÖM |
| + | |
| + | |
| + | səthinin vəyerin bitki aləminin spek- |
| + | trofotometrik xassələrinin paralel |
| + | əyrənilməsinə dair əsərləri astro- |
| + | botanikanın batlanqıcı olmutdur, |
| + | r cox ipləri atm. optikası və ae- |
| + | |
| + | topəkilcəkməyə aiddir. T. bir |
| + | necə astronomik cihaz quraqidırmınp- |
| + | |
| + | |
| + | Bi |
| + | ro |
| + | |
| + | |
| + | dır. Lenin ordeni, Qırmızı Əmən |
| + | Bayraqı ordeni və medallarla təltif |
| + | edilmiidir. |
| + | |
| + | Ədl Suslov A. K., Qavriil Adria- |
| + | novic Tixov, 1875—1960, L., 1980. |
| + | |
| + | |
| + | (T:sho4qopa)—sərcəki- |
| + | milər dəstəsinin suzərlər fəsiləsin- |
| + | dən qutp cinsi. Yeganə numayəndəsi |
| + | T.-dur (T. tiqaqya). Uz. 18 sm-dir. |
| + | Dimdiyi bizpəkillidir. Qanadları |
| + | qara qarıttıq moruqu-qırmızıdır. |
| + | Mərkəzi və Cənubi Avropa, Qərbi və |
| + | Mərkəzi Asiya d-rında, SSRİ-də isə |
| + | aoraızn və Orta Asiya d-rında ya- |
| + | yılmıpdır. 2—5 yumurta qoyur. Cucu- |
| + | |
| + | |
| + | lər və xirda xərcənglərlə qidalanır. |
| + | TİXOMİROV Vikto asilyevic (d, |
| + | 23.12.1912, indiki İvanovo vil., Ki- |
| + | netptma 1p.)—radioelektronika və avto- |
| + | |
| + | |
| + | matika sahəsində sovet alimi. SSRİ |
| + | EA m. uzvu (1953). SSRİ Dəvlət mu- |
| + | kafatı laureatı (1943, 1945, 1953). |
| + | 1948 ildən Sov.İKP uzvu. Əsas iplə- |
| + | i muxtəlif texniki sistemlər ucun, |
| + | əmcinin bioloji in avto- |
| + | matlaqpdırılması ucun cihazların |
| + | yaradılmasına, radiotexniki tədqiqat |
| + | usullarına aiddir. 2 dəfə Lenin or- |
| + | deni, 2 bapqa orden və medallarla təl- |
| + | tif edilmipdir. |
| + | Əsəri: Biotelemetriceskie siste* |
| + | mı, M., 1974, |
| + | |
| + | |
| + | TİXOMİROV Vladinir İvanovic |
| + | (11.4.1881, Tiflis—5.4.1961, Bakı)— |
| + | sovet kimyacısı (fiziki-kimya), prof. |
| + | 1946) Azərb.SSR əməkdar elm xadimi |
| + | 1946). 1948 ildən Sov.İKP uzvu, |
| + | 1911—14 illərdə Peterburq Politex- |
| + | nik İn-tunda fiziki-kimya kafedra" |
| + | sında assistent vəzifəsində calıpq |
| + | Mbim, 1921 ildə Bakıya gəlmit, 1922— |
| + | 518 illərdə indiki Azərbaycan Neft |
| + | və Kimya İnstitutunda fiziki-kimya |
| + | kafedrasının mudiri ippləmiidldir. |
| + | |
| + | s tədqiqatı Bakı neftinin və ne |
| + | məhsullarının e”malı zamanı batp |
| + | verən murəkkəb fiziki-kimyəvi proses" |
| + | lərə, vulkanik kullərin, gillərin |
| + | (o cumlədən bentonit gillərin) və bə”- |
| + | zi mineralların katalitik xassələri: |
| + | nin eyrənilməsinə aiddir. Azərb.-da |
| + | yuksək ixtisaslı kadrlar hazırlan- |
| + | masında xidməti var. Qırmızı Əmək |
| + | Bayraqı ordeni və medallarla təlti |
| + | olunmuzldur. |
| + | |
| + | Əd.- İbraqimov İ. A., Abba" |
| + | |
| + | |
| + | də A. H., Harpnecar cxnanHbıx ner, B-: |
| + | |
| + | |
| + | TİXOMİROV Mixail Nikolayevic |
| + | (31.5.1893, Moskva—2.9.1965, orada) — |
| + | sovet tarixcisi. SSRİ EA agad. (1953) |
| + | m. uzvu 1946). MDU-da və s. ali MƏK“ |
| + | təblərdə dərs demiit, 1935 ildən SSRİ |
| + | EA Tarix İn-tunda, sonralar Slav“ |
| + | yaniqunaslıq in-tunda calılmındır. |
| + | 1953—57 illərdə SSRİ EA Tarix |
| + | elmləri bəlməsinin akad, katibi, |
| + | 1956 ildən Arxeoqrafiya komissiya: |
| + | sının sədri idi. Əsas əsərləri ni |
| + | ya tarixinə və SSRİ xalqlarının |
| + | tarixinə, slavyaniqunaslıq problem" |
| + | lərinə, mənbəpqunaslıq, arxeoqrafi- |
| + | Ya, tarixiqunaslıq və tərki coqra“ |
| + | fiyaya həsr olunmuttdur. T.-un rəhbər |
| + | |
| + | |
| + | liyi ilə SSRİ-də olan tarixə ai |
| + | nadir əlyazmalarının atlı i |
| + | radılmaqa baplanmıpdı. Polpa EA- |
| + | nın həqiqi uzvu (1959) idi. 3 orden |
| + | və 27 təltif edilmitdir. |
| + | sərləriq Rossinskove qosudarst- |
| + | vo XU—XUT1 vv., M., 1973: Dre cə |
| + | M., 1975: Russkoe əə ə |
| + | |
| + | |
| + | TİXOMİROV Nikolay İvanovic |
| + | (1860—28.4.1030, Leninqrad) — raket |
| + | texnikası sahəsində sovet mutəxəs- |
| + | sisi. 1894 ildən raket mərmiləri— |
| + | Həə TƏ sirli |
| + | HaHnap?.)aparMar problemi ilə mətqul |
| + | olmutl, 1912 ildə Dəniz Nəzirdəyanə |
| + | mərminin layihəsini təqdim et- |
| + | midir. 1915 ildə havada və suda hə- |
| + | rəgət edən Yeni mina tipi yaratmıt- |
| + | dır. 1921 ildə T.-un təklifi ilə təip- |
| + | gil edilmiiy laboratoriya onun ixti- |
| + | ra ı ilə məpqul olmutpt, sonradan |
| + | SSR -də raket uzrə ilk elmi-tədqi- |
| + | qat və təcrubə-konstruksiya təppkila- |
| + | tı olan Qaz Dinamikası Labo atori- |
| + | na (QDL) cevrilmitpdi. 1930 ildə |
| + | |
| + | . Tustusuz barıtla ippləyən raket |
| + | mərmiləri ucun barıtın reseptini və |
| + | texnologiyasını rlamıpt və bunun |
| + | hs de patent almındır. Ayın arxa tə- |
| + | rəfindəki kraterlərdən birinə T.-un |
| + | |
| + | |
| + | adı veri . Moskvada heykəli | |
| + | qoyulm b : |
| + | TİXON B |
| + | |
| + | |
| + | (1971 |
| + | OV Andrey Nikolayevic (d. |
| + | M. Smolensk vil., Qjatsk, |
| + | indiki Qaqarin ip.) vet riyaziyyat" |
| + | cısı, geofizik. SSRİ EA akad. (1966: |
| + | m. uzvu 1939). Sosialist Əməyi Qəh- |
| + | rəmanı (1953). Lenin mukafatı lau- |
| + | reatı (1966), SSRİ Devlət mukafa- |
| + | Tbi tı (1953, 1976). 1953 ildən |
| + | SSRİ EA Tətbiqi Riyaziyyat İn-tu- |
| + | nun direktor muavinidir (1970 ildən |
| + | həm də MDU-da hesablama riyaziyyatı |
| + | və kibernetika fakultəsinin deka- |
| + | nı). Muhum əsərləri topologiya, funk- |
| + | sional analiz, diferensial tənlik |
| + | və sahələrdədir. riyaziyyatın |
| + | ən abstrakt sahələrinə (sırf riya- |
| + | ziyyata) və praktika ilə sıx əlaqədar |
| + | olan riyazi fənlərə dair muhum nə- |
| + | ticələr almıldır. Topoloji fəza- |
| + | ların sonsuz hasili (4 T. ... |
| + | BƏ TaMaM pery/)ap dəsa (€T. dəsşacıı, |
| + | anlayıplarını elmə daxil etmiii, |
| + | gecirmə tənliyi nəzəriyyəsinin məsə- |
| + | lələrini tədqiq etmipdir. Onun ii1- |
| + | ləri bu nəzəriyyəni fizika və gə |
| + | zikanın muasir məsələləri ilə bar- |
| + | layır. T.-un rəhbərliyi ilə elektro- |
| + | dinamikanın, plazma fizikasının, |
| + | qaz dinamikasının və s. bir cox mə- |
| + | sələsi ucun alqoritm verilmiii və tət- |
| + | edilmitdir. faydalı qazın- |
| + | tıların geofiziki kətfiyyatı, op- |
| + | TİK və neytron spektroskopiya, opti- |
| + | mal idarəetmə və 6. sahədə də 0. |
| + | tədqiqatlar aparmıpdır. Azərb.SSR- |
| + | də riyaziyyat elminin inkitpafında, |
| + | ӱksəkixtisaslı milli kadrlar ye- |
| + | tipdirilməsində T.-un muhum rolu |
| + | olmutpdur. 5 dəfə Lenin ordeni, 4 |
| + | bapqa orden və medallarla təltif |
| + | edilmitdir. |
| + | |
| + | Əsərləri: Riyazi fizika tənlik- |
| + | ləri, B., 1962 (A. A. Samarski ilə birgə): |
| + | eoril funkpiN kompleksnoV peremen- |
| + | nov, 3 izd., M., 1974 (sovm. s A. Q. Svept- |
| + | nikovım), Metodı penin nekorrekt- |
| + | nıx zadac, M., 1979 (sovm, s V. İ. Arse- |
| + | ninım), Metodı reqularizapin i apri- |
| + | |
| + | ornan informapin, M., 1983, |
| + | TİXONOV Vyaceslav Vasilyevic (d. |
| + | 8.2.1928, Moskva vil.-nin Pavlovski |
| + | |
| + | |
| + | 199, cӱ9 |
| + | |
| + | |
| + | ezchərəkətedən mi- G |
| + | |
| + | |
| + | TİXONOV |
| + | |
| + | |
| + | Posad k,)—sovet ki- |
| + | no aktyoru. SSRİ |
| + | kalq artisti (1974). |
| + | Sosialist Əməyi |
| + | Qəhrəmanı (1982). |
| + | Lenin mukafatı |
| + | laureatı (1980). |
| + | SSRİ Devlət mu- |
| + | kafatı laureatı |
| + | (1970). 1976 ildən |
| + | Sov.İK.P uzvu. İlk |
| + | dəfə cFGənc qvar- |
| + | də (1948) fil- |
| + | öi İNDƏ ƏKH-/MHUI- |
| + | dir. Matvey Morozov(*Əhvalat Penkovda |
| + | bali vermitpdirə, 1958), Viktor Rayski |
| + | (e Fəvqəl”adə isəz, 1959), Melni- |
| + | kov (4 Bazar ertəsinədəkə, 1968), İsa- |
| + | Yev-|Ptirlits (4 Baharın on yeddi anı, |
| + | 1973, televiziya filmi), İvan İva- |
| + | novic (4“Qaraqulaq aq Bimə, 1977) rol- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ları ona genin pehrət qazandırmınd- L |
| + | |
| + | |
| + | dır. T. qəhrəmanın daxili varlıqrını |
| + | —onun emosional, psixoloji, intel- |
| + | lektual aləmini yuksək sənətkarlıqla |
| + | ir edir. “Micman Paninu (1960), |
| + | € Nikbin faciək (1963), 4 ərə və sulhə |
| + | (1965—67), 4“Cinahsız cəbhək (1974), |
| + | ca Dutmən arxasında cəbhəə (1981), “Av- |
| + | |
| + | |
| + | V.V. Tixonov FBaharın on yeddi anır |
| + | filmində. |
| + | |
| + | |
| + | ropa əhvalatı (1984) və s. filmlərdə |
| + | yadda qalan obrazlar yaratmındır. |
| + | Lenin ordeni və Oktyabr İnqilabı |
| + | oln kn təltif edilmipdir. |
| + | ikolay Aleksan | . |
| + | 14.5.1905, Xarkov) —. DƏVLƏT ə (d r |
| + | tiya xadimi. Sosia. xuşu əə: |
| + | list Əməyi Qəhrə - |. |
| + | manı (1975, 1982). | |
| + | SSRİ Deӧevlət mu- |
| + | kafatı laureatı |
| + | (1943, 1951), 1940 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 291 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | BHHH OXMUUYAYP . 1980 ilin oktyabrın- |
| + | dan SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri- |
| + | dir. ə x illərdə 77 K |
| + | zvluyunə namizəd olmuit, 1966 ildən |
| + | MK uzvudur. 1978 ildən Sov. İKP MK |
| + | Siyasi Burosu uzvluyunə namizəd idi, |
| + | 1979 ildən ӱzvudur. Partiyanın 22— |
| + | 26-cı qurultaylarının numayəndəsi |
| + | olmupdur. SSR i Sovetinin (5— |
| + | 11-ci caqırhip) deputatıdır. 1974, |
| + | 1975, 1978 illərdə Bakıda olmupdur. |
| + | 9 dəfə Lenin ordeni, 4 a orden və |
| + | medallarla təltif edilmiidir. |
| + | Əsəri: Secilmitp nitqlər və məqa= |
| + | |
| + | |
| + | lələr, B., 1982, |
| + | TİXONOV Nikolay Seiyonovic (4. |
| + | 12.1896, Peterburq—8.2.1979, Moskva) |
| + | |
| + | |
| + | —rus sovet Yazıcı- |
| + | sı, ictimai xadim. |
| + | Sosialist Əməyi |
| + | Qəhrəmanı ə : |
| + | |
| + | enin mukafatı |
| + | (1970), SSRİ Dəv- |
| + | lət mukafatı (1942, |
| + | 1949, 1952) laurea- |
| + | tı, cXalqlar ara- |
| + | sında sulhu məh- |
| + | kəmlətməyə gərək |
| + | Hə Lenin |
| + | mukafatı laureatı |
| + | (1957). Azərb.SSR | |
| + | xalq pairi (1974). Birinci dunya mu- |
| + | haribəsi (1914—18), Rusiyada Vətən" |
| + | nanı muharibəsi I — 20 Bə BeİYK |
| + | Vətən muharibəsinin (1941—45) nım. |
| + | tirakcısı olmutpdur. Hindli upla- |
| + | qın taleyindən danınan cSamig |
| + | (1920) poemasında Lenin duhasının |
| + | bəpəri əhəmiyyətindən bəhs edilir. |
| + | ə və “Braqaq pe”r topluların- |
| + | da (hər ikisi 1922) Vətəndat muhari- |
| + | bəsi dəvrunun inqilabi romantikası |
| + | emosional tərzdə tərənnum olunur. |
| + | Lenin ideyalarının məlubedilməz- |
| + | liyYİi və təntənəsi € Ya-y3ər (1934), € Ku4- |
| + | rov bizimlədirə (1941) poemalarında, |
| + | c Leninqrad deyupqu qəbul edirg (1943) |
| + | və s. ocerklərində əksini tapmhızndır. |
| + | Sulh, İPərq xalqlarının milli azad- |
| + | lıq və istiqlaliyyəti 1 Utrunda mubarizə |
| + | |-“Dost əlkəsizt (1936), Fİki axınə |
| + | (1951), *Sulh tərərdarlarının HKHH- |
| + | ci AYHİa KOoHTpecHHANƏP (1953) me”p cuz- |
| + | silələri, € Ar MƏ ”uy3ər (1996), e/T anıb |
| + | ay-ıMərə (1966), € Anrbı ecyTyHP (1968) |
| + | hekayə və povest kitablarıy, sovet |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 408 xalqlarının dostluqunun tərənnumu |
| + | ildən Sov.İKP uz- 8 g (“Kaxetiya harasına “un ozune (19 ), |
| + | BY. Qulluqcu ailə- gii ii cGurcustan baharım (1945) tpe”r top- |
| + | sində doqulmui- gə ı luları və s.| yaradıcılıqının |
| + | dur. Əmək fəaliyyə- əsas məvzularındandır. Əsərləri |
| + | tinə parovoz ma- SSRİ xalqları dillərinə, o cumlə- |
| + | |
| + | |
| + | pinisti kəməkcisi |
| + | kimi baplamı:n |
| + | (1924), Dnepropet- |
| + | rovsk metallurgiya in-tunu bitirdik- |
| + | dən (1930) sonra muhəndis-texnik ipin- |
| + | də calınimın, Dnepropetrovsk və Per- |
| + | vouralsk z-dlarında sex rəisi, bali |
| + | “Yİ ur (1933—47), Nikopol i1.-n- |
| + | də 3-d direktoru (1947—50), SSRİ |
| + | Qara Metallurgiya Nazirliyində bapp |
| + | idarə rəisi (1950—55), SSRİ qara |
| + | metallurgiya nazirinin muavini |
| + | (1955—97), Dnepropetrovsk XTPT-nin |
| + | sədri (1957—60) ipləmitdir. SSRİ |
| + | BY Soveti Dəvlət Elmi-İqti- |
| + | sadi urası sədrinin muavini — |
| + | SSRİ naziri (1960—63), SSRİ Dəv- |
| + | lət Plan Komitəsi sədrinin muavi |
| + | ni—SSRİ naziri (1963—65), SSRİ |
| + | Nazirlər Soveti sədrinin muavini |
| + | (1965—76), 1976 ildən birinci mua. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dən Azərb. dilinə və bir cox xarici |
| + | dilə tərcumə edilmindir. |
| + | |
| + | T. Azərb. xalqının və ədəbiyyatı- |
| + | nın Yaxın dostu idi. 1941 ilin dega- |
| + | brında faiist muhasirəsində olan |
| + | |
| + | eninqradda Ermitajda Nizami Gən: |
| + | cəvinin anadan olmasının 800 illik |
| + | yubileyinin kecirilməsinin təgilat- |
| + | cılarından olmutpdur. Dəfələrlə |
| + | Azərb.-a gəlmipt, ona bir sıra pte”r- |
| + | lər həsr etmitpdir. Azərb. ədəbiyyatı, |
| + | onun gərkəmli simaları haqqında mə- |
| + | qalə, cıxın və xatirələri var. Azərb. |
| + | xalqını cpair xalqə adlandırmıpq, |
| + | Nizami Gəncəvi, Nəsimi, Fuzuli, M. |
| + | P. Vaqif, M. F. Axundov, C. Məm- |
| + | mədquluzadə, M. Ə. Sabir, S. Vurqun |
| + | və b.-nın yaradıcılıqını yuksək qiy- |
| + | Mətləndirmitdir. Azərb. ədəbiyyatı- |
| + | nın rus dilinə tərcuməsi sahəsində |
| + | xidməti var, |
| + | |
| + | |
| + | 292 |
| + | |
| + | |
| + | TİXONRAVOV |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Umumdunya Sulh Purasının uzvu, |
| + | Sovet Sulhu Mudafiə Komitəsinin |
| + | sədri (1949 indən, SSRİ Nazirlər |
| + | Soveti yanında ədəbiyyat, incəsənət və |
| + | me”marlıq sahəsində Lenin və SSRİ |
| + | Dəvlət mukafatları komitəsinin səd- |
| + | ri, SSRİ Ali Sovetinin (2—9-cu ca- |
| + | qırın) deputatı, SSRİ Yazıcılar |
| + | İttifaqı darə Hey”ətinin katibi |
| + | (1944 ildən) olmuqidur. 3 dəfə Lenin |
| + | ordeni, Oktyabr İnqilabı ordeni, |
| + | ballqa orden və medallarla təltif |
| + | edilmindir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: İgid partizan, B., |
| + | 1955: Azərbaycan dəftəri. PPe”rlər, məqa- |
| + | lələr, xatirələr, məktublar, cıxıtlar, |
| + | B., 1979, Altı sutun, B., 1981: Sobr, soc., |
| + | Tr. 1—7, M., 1973—1977, Stixotvorenin i |
| + | pozmı, L., 1981, Vremi qeroev. Stixotvo- |
| + | renil i pozmı, M., 1984, : |
| + | |
| + | d.: Rus sovet ədəbiyyatı tarixi, B., |
| + | 1976: Məmməd Arirf, Nikolay Tixo- |
| + | nov, onun *Secilmipt əsərlərin kitabında, |
| + | c. 1, B., 1967, Turkov A. M., NikolaNi |
| + | Tixonov, M., 1960, Popmin V. A., Ni- |
| + | kolag Tixonov, M., 1981, |
| + | |
| + | |
| + | TİXONRAVOV Mixail Klavdiyevic |
| + | (29.7.1900, Vladimir—4.3.1974, Mosk- |
| + | va)—ragetqayırma və kosmonavtika sa- |
| + | həsində sovet alimi və konstruktoru. |
| + | Prof. (1962), RSFSR əməkdar elm və |
| + | texnika xadimi (1970). Sosialist Əmə- |
| + | Yi Qəhrəmanı (1961). Lenin mukafatı |
| + | laureatı (1957). N. Y. Jukovski ad. |
| + | Hərbi-Hava Akademiyasını bitir- |
| + | mipdir (1925). 1932 ildən reaktiv |
| + | hərəkəti eyrənən qrupda briqada rəi- |
| + | si, 1934 ildən Moskva Reaktiv Elmi- |
| + | Tədqiqat İn-tunda ppe”bə mudiri i1- |
| + | ləmipdir. Maye yanacaqla ippləyən |
| + | muhərrikli ilk sovet raketlərinin |
| + | yaradılması ipinə rəhbərlik etmiindn- |
| + | dir. 1940-cı illərdə quraqldırılmıin |
| + | raketlərin layihələnməsi problemləri |
| + | uzərində calıqlmıt, Yerin ilk sovet |
| + | sun”i peyklərinin, pilotlu kosmik |
| + | raketlərin, avtomatik planetlərarası |
| + | aparatların yaradıcılarından biri |
| + | olmutidur. Beynəlxalq Astronavtlar |
| + | Akademiyasının m. uzvu (1968). 2 dəfə |
| + | Lenin ordeni, 3 balqa orden və me- |
| + | dallarla təltif olunmutdur. |
| + | |
| + | TİXORETSK—RSFSR Krasnodar eəl- |
| + | gəsində pqəhər. Tixoretsk r-nunun mər- |
| + | gəzi. İri d.y. qovtaqı. min |
| + | (1984). Mapqınqayırma və metal e”ma- |
| + | lı, yeyinti sənayesiy d.y. nəql. texni- |
| + | |
| + | |
| + | gumu var. | |
| + | |
| + | TİCİNO (T:sypoy— İtaliya və İsvec- |
| + | rədə cay. Po cayının sol qolu. Uz. 248 |
| + | km, hevzəsinin sah. 7,2 min km?. Lepon- |
| + | tin Alp d-rından baplanır. Aqaqı |
| + | axını Padan duzənliyindədir. Qar və |
| + | yaqıti suları ilə qidalanır. SES-lər |
| + | ər. Gəmiciliyə yararlıdır. Paviya |
| + | (İtaliya), Bellintsona (İsvecrə) uı.- |
| + | ləri sahilindədir. |
| + | |
| + | TİCANİ, Ət-Ticani — |
| + | Yusif Bətpir (1912—1937, Omdurman) |
| + | —-ərəb pairi (Sudan). Avropa ədəbiyya- |
| + | tının tə”siri ilə ərəb iie”rini vəzn |
| + | və formaca yenilətdirməyə sə”y ges- |
| + | tərmipdir. Ərəb poeziyasında roman- |
| + | THK cərəyanın bacısıdır. e/rlə- |
| + | rində vətəndailıq ruhu, mustəmləkə- |
| + | ciliyə qariı e/tirazla yanapı sufi- |
| + | lik, kədər və bədbinlik motivləri də |
| + | əksini tapmıntdır. Əsərləri əlumun- |
| + | dən soara toplanılıb, cPQəfəqə adı |
| + | ilə divan halında nər edilmitdir |
| + | (1942). Muasir ərəb poeziyasına dair |
| + | məqalələrində orta əsr ən ənələrinə |
| + | Qarpı cıxmındır. |
| + | |
| + | |
| + | Ədl Demidcik V. P., Sudanskaa |
| + | pozzil XX v., Duptanbe, 1972, |
| + | TİCARƏT—əmtəə tədavulunu, onun |
| + | istehsal dairəsindən istehlak dai- |
| + | rəsinə hərəkətini tə”min edən x.t. |
| + | sahəsi. Xarici, beynəlxalq, daxili |
| + | T.-dən ibarətdir. Daxili T. tondan |
| + | ticarətə və pərakəndə ticarətə ay- |
| + | rılır Xarakteri və rolu hakim is- |
| + | tehsal usulu ilə muəyyən olunur. İc- |
| + | timai əmək bəlkusu əsasında və əm- |
| + | təə-pul munasibətlədinin yarandı- |
| + | qı, ibtidai-icma quruluiunun da- |
| + | qılDdıRı dəvrdə meydana gəlmiindir. |
| + | Natural təsərrufatın hekmranlıq |
| + | etdiyi quldarlıq qurulupqu və feoda- |
| + | alizm cəmiyyətində xarici T. ustun |
| + | idi. Feodalizmin daqıldıqı dəvrdə |
| + | xarici T.-in inkipafı və bununla |
| + | əlaqədar Dunya bazarının yaranması |
| + | əmtəə istehsalının artmasına səbəb |
| + | olmutdu. Beynəlxalq T.-də iri T. piə- |
| + | hərlərinin tacirləri həlledici rol |
| + | oynayırdı. Amerikanın kəifi və Hin- |
| + | distana dəniz yolunun acılınqı bey- |
| + | nəlxalq T.-in inkipafına təkan ver- |
| + | mipdi. Qərbi Avropanın T. iyirkət- |
| + | ləri Boyuk corrafi kəiflərdən sonra |
| + | mӱstəmləkələri talan etmək ucun ge- |
| + | nip imkanlara malik olmupilar. Qul |
| + | T.-i Hz ə yayılmıtdı. 16—17 |
| + | əsrlərdə Avropada əmtəə istehsalı və |
| + | daxili bazarın yaranması əsasında |
| + | daxili T. hər yerdə inkitpaf etmipi |
| + | və balplıca olaraq tacirlərin əlində |
| + | cəmlətmiydi. Bu dəvrdə T.-in coi- |
| + | qun inkipafı kapitalizmin yaran- |
| + | masına səbəb olmutidu. |
| + | |
| + | . Kapitalizmdə T.-in rolu və əhəmiy- |
| + | Yəti dəyipir. Quldarlıq qurulupqu və |
| + | feodal cəmiyyətlərində tacir kapita- |
| + | lı istehsalla istehlak arasında va- |
| + | sitəcilik edirdisə, sənaye kapitaliz- |
| + | mi iyəraitində sənaye kapitalının xu- |
| + | susilətmin hissəsi olan ticarət ka- |
| + | pitalı meydana gəlir. Kapitalist |
| + | təkrar istehsalı prosesində T. icti- |
| + | mai kapitalın fasiləsiz təkrar isteh- |
| + | salını tə”min etməyə baplayır. Daxili |
| + | T.-in iqtisadi əhəmiyyəti, əmtəə dəv- |
| + | riyyəsinin həcmi və T. metodları ga- |
| + | pitalizmin inkitpaf səviyyəsindən ası- |
| + | lı olur. 19—20 əsrlərin ayrıcında |
| + | inhisarcı kapitalizmin meydana gəl- |
| + | məsilə daxili T. sahəsində muhum də- |
| + | yipikliklər baiq verir. Sənayedə ol- |
| + | duqu kimi T.-də də kapitalın təmər- |
| + | kuzlətməsi və mərkəzləpməsi prosesi |
| + | gedir. İnkitpaf etmiii kapitalist əl- |
| + | kələrində elmi-texniki tərəqqi bu pro- |
| + | sesi sur”ətləndirmini və həm daxili, |
| + | Həm də xarici bazarlarda T, edən T, |
| + | inhisarlarını, iri T. firma və kon- |
| + | sernlərini gӱcləndirmiidir. Pəra- |
| + | kəndə T. kapitalist elkələrində, |
| + | əsasən, coxfiliallı sistem univer- |
| + | sal və ixtisaslatmıtn marazalar va- |
| + | sitəsilə, universal T. isə əsasən, (/ni- |
| + | vermaqlarda aparılır. İnkipaf et- |
| + | mip kapitalist əlkələrində qeyri-ər- |
| + | zaq mallarının T.-i Yuksək dərəcədə |
| + | ixtisaslipdırılmızpdır. Ucuzlaipi- |
| + | dırılmıq qiymətlərlə T. edən maraza- |
| + | lar da geniti Yayılmın, ticarət mər- |
| + | gəzləri yaranmılldır. Malların kre- |
| + | ditlə satını muhum yer tutur. İs- |
| + | tehlak kooperasiyası vasitəsilə apa- |
| + | rılan koop. T.-i də pi eTMHHI- |
| + | dir. T.-də reklamın rolu beyukdur. |
| + | Ərzaq malları T.-ində uuniversam və |
| + | supermarket maqazalar geni yayıl- |
| + | mıpdır. Ərzaq malları uzrə pərakən. |
| + | DƏ ƏMTƏƏ devriyyYəsində ictimai iailə |
| + | |
| + | |
| + | mӱəssisələrinin (kafeteri, kafe, |
| + | qəlyanaltı, bufet) xus. c. beyukdur, |
| + | T.-in xeyli təmərkuzlətməsinə bax- |
| + | mayaraq muasir kapitalizm iqəraitin- |
| + | də coxlu xırda T. iqəbəkəsi də qal- |
| + | maqdadır. İnkipaf edən əlkələrin |
| + | coxunun daxili T.-ində iri xarici |
| + | və milli kapital hekmranlıq edir, |
| + | Bununla yanapı, bu əlkələr ucun cox |
| + | xırda T. muəssisələrinin olması da |
| + | xarakterikdir. Xarici T. sahəsində |
| + | onların sosialist əlkələri ilə bəra- |
| + | bərlik və qarpılıqlı fayda əsasında |
| + | iqtisadi əlaqələri məhkəmlənir, bu da |
| + | onların iqtisadiyyatına, o cӱmlədən |
| + | T.-in inkipafına xarici kapitalın |
| + | tə”sirini zəiflədir. |
| + | |
| + | Azərb. da əkinciliyin maldarlıq- |
| + | dan, sonralar isə sənətkarlırın əkin- |
| + | cilikdən ayrılması (e.ə. 2-ci minil- |
| + | lik) nəticəsində tayfalararası muba- |
| + | dilə ucun iqərait yarandı. PTəhərlə- |
| + | rin meydana gəlməsi, sənətkarlırın |
| + | inkitppafı Azərb.-ın beynəlxalq T.-ə |
| + | qopqulmasına səbəb oldu. Ellinizm |
| + | devrundə (e,ə. 4—eramızın 2 əsrlə- |
| + | ri) Atropatena pəhərləri Babilistan, |
| + | Misir, Hindistan və s. əlkələrlə T. |
| + | əlaqələri saxlayırdı. Tədavuldə mis, |
| + | tunc, gumuit, dəmir və s, metallar- |
| + | dan duzəldilmip mə”mulat əsas yer |
| + | tuturdu. Sasanilər və Xilafət dəv- |
| + | rundə PTərq əlkələri ilə T. daha da |
| + | gӱcləndi. 10 əsrdən baptlayaraq Azərb.- |
| + | ın Volqaboyu əlkələri və Rusiya ilə |
| + | T. əlaqələri var idi. Azərb.-a Orta |
| + | Asiya, Hindistan, Ərəb əlkələri, Bi- |
| + | zans və s. yerlərdən muxtəlif parca- |
| + | lar, ətriyyat, ədviyyat, xəz və s. gəti- |
| + | rilirdi. Xaricə isə ipək, pambıq, kə- |
| + | tan, Yun parcalar, xalca mə”mulatı, |
| + | boya, neft, at və s, ixrac edilirdi, |
| + | Elxanilər dəvrundə beynəlxalq T. xey- |
| + | li geniiyləndi. Azərb. ərazisindən ge- |
| + | cən karvan yolları uӱmumdunya T.-ində |
| + | muhum rol oynayırdı, Bu devrdə T 6. |
| + | riz Yaxın PTərqin ən bəyuk |
| + | kəzinə cevrildi. 13 əsrdən monqol- |
| + | ların Azərb.-da tətbiq etdiyi tamqa |
| + | gəmrug sistemi T.-in inkipafını |
| + | ləngidirdi. 1565 ildə Səfəvi Hhəkmda- |
| + | rı 1 PTah Təhmasib tamqanı ləvv etdi: |
| + | bu, T.-in r... musbət tə"si |
| + | gəstərdi. Lakin 17 əsrin sonları—1 |
| + | əsrin əvvəllərində dəniz yolları va- |
| + | sitəsilə aparılan T.-in geniplənməsi |
| + | ilə əlaqədar tranzit-karvan yolları |
| + | beynəlxalq əhəmiyyətini itirdi. by, |
| + | T. yollarının gecdiyi Azərb, ipəhər- |
| + | lərinin iqtisadi həyatına sarsıdıcı |
| + | zərbə vurdu. 18 əsrdən Volqa— Xəzər |
| + | yolu ilə Azərb.—Rusiya əlaqələri, ək- |
| + | sinə, genipləndi. Bu da Həmin yol |
| + | uzərində yerləpən ipəhərlərin iqtisa- |
| + | diyYatına musbət tə"sir gestərdi. 19 |
| + | əsrin əvvəlində Azərb.-ın iyimal |
| + | hissəsinin Rusiya ilə birlətiməsi |
| + | ilə onun T.-i də Rusiya T, sisteminə |
| + | daxil oldu. |
| + | |
| + | Sosializm cəmiyyətində əmtəə-pul |
| + | munasibətlərinin olması ictimai muӱl- |
| + | kiyyətin həkmranlırına əsaslanan və |
| + | sosialist istehsal munasibətlərinin |
| + | bir Hissəsi olan T.-i zəruri edir. |
| + | | . Lenin T.-i sosialist iqtisadiy- |
| + | yatının kecici formalarının ingki: |
| + | da. muhum halqa və sosializm- |
| + | |
| + | Dİ Əlaqələrin zə H or- |
| + | |
| + | ması hesab edirdi. ə Kom y- |
| + | NİST partiyası və Sovet devləti ə |
| + | vet hakimiyyətinin ilk illərindən |
| + | .--İn inkipafına və təkmillətməsi- |
| + | |
| + | nə beyuk diqqət Yetirir, Milliləi- |
| + | |
| + | |
| + | , MƏp- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TİCARƏT KAPİTALI 293 |
| + | ——— TİCARƏT KAPİTALI NDNZML ... şö |
| + | |
| + | |
| + | dirmə ilə yanaptı muhum xalq |
| + | |
| + | lakı mallarının T.-inə dəvlət ə |
| + | sarı qoyulmutdu. Əhalinin əmtəə ilə |
| + | mərkəzləpdirilmipq təchizatını tə”- |
| + | min və k.t. məhsullarının tədarukunu |
| + | TƏYKİL etmək məqsədilə 1917 ilin no- |
| + | yabrında ərzaq ipləri uzrə Xalq Ər- |
| + | sar Komissarlıqı, 1924 ildə Xalq Da- |
| + | xili Ticarət Komissarlırqı Yaradıl- |
| + | dı (1946 ildən SSRİ Ticarət |
| + | zirliyi). Vətəndaiz muharibəsi və xa- |
| + | rici hərbi mudaxilə devrundə isteh- |
| + | |
| + | |
| + | dəvlət, T.-i butun x.t. miqyasında tətp- |
| + | kil etdi. Sosialistlətdirilmis iri |
| + | Hə İN ikat iə DNUN SATHİLI ӱzrə sa- |
| + | |
| + | arı və digər devlət top- |
| + | dan Q. təikilatları yaradıldı. Bu |
| + | devrdə əmtəə birjaları və yarmarka- |
| + | ları da muhum rol oynayırdı. Pə- |
| + | rakəndə Q., əsasən, istehlak koopera- |
| + | siyalarında cəmlətmildi. Dovlət |
| + | T.-i T. idarələri və digər təikilat- |
| + | ların itəbəkəsi ilə təmsil olunur- |
| + | du. İctimailətmit T.-in məvqeyi |
| + | mehkəmləndikcə muhum istehlak mal- |
| + | larının elkənin əsas iqtisadi r-nla- |
| + | rı uzrə bəlutidurulməsində planlapp- |
| + | dırmanın rolu artdı. 1937 ildə bu- |
| + | tun pərakəndə əmtəə dəvriyyəsi icti- |
| + | mailəipiminn bəlmə vasitəsilə həya- |
| + | ta kecirilirdi. |
| + | |
| + | Beyuk Vətən muharibəsi illərində |
| + | daxili sosialist T. sistemi əhalinin |
| + | və Sovet Ordusunun təchizatını sa- |
| + | bit və muntəzəm olaraq tə”min etmii- |
| + | dir. Muharibə devrundəki arır itki- |
| + | Yə və sonrakı cətinliklərə baxma yaraq |
| + | 1947 ilin sonunda kartocka sistemi |
| + | ləqv edildi və acıq T.-ə kecildi, Ar- |
| + | tıq 1950 ildə pərakəndə əmtəə dəvriy- |
| + | yəsinin umumi həcmi 1940 il səviyyə- |
| + | sini 1025, 1953 ildə isə 6996 (muqayi- |
| + | səLİ tiymətlərlə) etub kecdi. Sonra |
| + | kı illərdə daxili T.-in daha sur”- |
| + | ətli inkitpafı tə"min edildi, Belə |
| + | ki, 1983 ildə pərakəndə əmtəə dӧvriy- |
| + | Yəsi 1940 ildəkinə nisbətən 15 (Azərb, |
| + | SSR-də 14,3) dəfə artmıi və 314,0 |
| + | mlrd. (Azərb.SSR-də 4263 mln.) manat |
| + | olmutdur. Daxili T. nəhəng təsərru- |
| + | |
| + | at sahəsinə cevrilmitidir. |
| + | |
| + | Sosialist iqtisadiyyatının inki- |
| + | pafı prosesində daxili T.-in 3 for- |
| + | ması Yaranmın və inkitpaf etmiitdir: |
| + | DƏVLƏT, KOOpP. və K-z T.-i. .. T.-i, |
| + | əsasən, əhər əhalisinə, koop. T.-i |
| + | kənd əhalisinə xidmət edir. İstehlak |
| + | Kooperasiyası komisyon ticarəti də |
| + | aparır. Devlət T.-i ilə koop, T.-i |
| + | birlikdə əlkənin mutəiəkkil bazarı- |
| + | nı tətkil edir. Burada qiymətləri |
| + | bilavasitə devlət muəyyənlətdirir. |
| + | Pərakəndə əmtəə dəvriyyəsində dəvlət |
| + | T.-inin payı 69,996 , koop. T.-inin pa- |
| + | yı 27,496-dir (1983). K-z T.-i dəvlət |
| + | tərəfindən planlaqpdırılmır, k-zla- |
| + | rın və kolxozcuların artıq qalan |
| + | k.t, məhsullarının bazarda satıinı- |
| + | nı təpkil edir. Burada qiymətlər tə- |
| + | ləb və təklifin tə”siri ilə əmələ |
| + | gəlir. Əmtəə dəvriyyəsinin umumi həc- |
| + | mində dəvlət T.-inin rolu daim ar- |
| + | tır, koop. T.-inin payı sabit qalır, |
| + | K-z Q.-inin rolu azalır, |
| + | |
| + | T,-in inkilpafı və əhaliyə xidmə- |
| + | |
| + | |
| + | tin yaxtılaqpdırılması onun maddi- |
| + | texniki bazasının yaradılması, T. |
| + | avadanlırı və texnoloji proseslərin |
| + | daha təkmil nevlərinin tətbiqi, T. me- |
| + | todlarının təkmillətdirilməsi ilə |
| + | bilavasitə baqlıdır, İxtisaslatimın |
| + | marazalar iqəbəkəsi genitlənir, iri |
| + | universal maqazalar (universamlar) |
| + | tikilib ipə salınır, muasir iri an- |
| + | bar təsərrufatı, soyuducular, me yvə- |
| + | tərəvəz bazaları və kombinatları ya- |
| + | radılır. T. proseslərinin mexanik- |
| + | lətidirilməsi və avtomatlappdırılma- |
| + | sı daha da inkitaf edir. Əhaliyə |
| + | xidmətin mӱtərəqqi metodlarının (əzu- |
| + | nəxidmət metodu, nӱmunələr uzrə və |
| + | əhalinin sifariti uzrə, avtomatlar |
| + | vasitəsilə satıpt və s.) tətbiq edilmə- |
| + | si T. muəssisələrinin ipində iqtisa- |
| + | di effektliyi artırmara və əhaliyə |
| + | xidmət mədəniyyətini yaxitıla:idırma- |
| + | qa imkan verir, | |
| + | |
| + | Xarici sosialist əlkələri SSRİ- |
| + | nin tarixi təcrubəsini rəhbər tutaraq |
| + | ictimailətmin T.-i genitpləndirmiit- |
| + | lər. Bu əlkələrdə daxili T. dəvlət |
| + | Və koop. mӱəssisələri və təpkilatları |
| + | ilə həyata kecirilir. Sosialist əlkə- |
| + | up daxili T. məsələləri uzrə |
| + | QİYİP cərcivəsində coxtərəfli əmək- |
| + | daplıq aparılır. Sosialist əlkələ- |
| + | rinin xarici T.-i dəvlət tərəfindən |
| + | xarici ticarət inhisarı əsasında |
| + | həyata kecirilir. SSRİ dunyanın 143 |
| + | (1950 ildə 44) əlkəsi ilə ticarət əla- |
| + | qəsi saxlayır (1983). 1982 ildə SSRİ- |
| + | nin xarici ticarət devriyyəsinin həq- |
| + | mi 119,6 mlrd. manat olmutdur: bu- |
| + | nun 53926-i sosialist elkələrinin pa- |
| + | yına dupmutdur. Beynəlxalq T.-in ro- |
| + | lu da gunu-gundən artır. Daha Yaxpqı |
| + | tpərail yaratmaq rejiminin tətbiq |
| + | edilməsi Yolu ilə ikitərəfli və cox- |
| + | tərəfli həkumətlərarası və digər sa- |
| + | ziplər əsasında onun genipləndi- |
| + | rilməsi dəvlətlərin əsas əməkdatlıq |
| + | sahələrindən biridir (bax Beynəlxalq |
| + | iqtisadi əməkdailıq). Beynəlxalq T. |
| + | beynəlxalq gərginliyin zəiflədilmə- |
| + | sində, sosial-iqtisadi sistemləri mux- |
| + | təlif olan əlkələrin dinc yanapı ya- |
| + | paması prinsiplərinin məhkəmləndi- |
| + | rilməsində mu hum rol oynayır. |
| + | |
| + | Ədə Marks K., Kapital, c,. 3: Le- |
| + | nin V, İ., Bazarlar məsələsi deyilən |
| + | məsələyə dair. Əsər. tam kulliyyatı, c. |
| + | 1, yenə onun, Rusiyada kapitalizmin |
| + | inkipafı, yenə orada, c. 3: Azərbaycan |
| + | tarixi, c. 1, Əliyev F. M., XUN1 əs- |
| + | rin birinci yarısında Azərbaycanda ti- |
| + | carət, B., 1964, Musayev M.Ə. XTC |
| + | əsrin sonlarında Bakı pzəhərinin ti- |
| + | carəti, B., 1972, Feyzullayev İ. |
| + | Ə., Ticarətin iqtisadiyyatı, B., 1973: Til |
| + | carətin texnikası, B., 1978: Qenda- |
| + | rov M. X., Qoroda i qorodskoe remeslo |
| + | Azerbandjana X1İ—XUP vv., B., 1982: |
| + | |
| + | |
| + | Srebnik B. V., Əkonomika torqovli |
| + | M., 1983, |
| + | |
| + | |
| + | TİCARƏT AVTOMATLARI —alıcı- |
| + | dan pul və Ya digər nəv ədəmə haqqı- |
| + | nı qəbul etdikdən sonra mal eturən |
| + | (verən, bə zən həm də hazırlayan) qur- |
| + | qu, butun prosesləri və ərəkətləri |
| + | sərbəst yerinə yetirir. Coxiplənən |
| + | kicikəlculu malların (məs., qənnadı |
| + | və tutun məmulatları, su, ipirə, sud |
| + | məhsulları və s.) satını ucun tət- |
| + | biq edilir. Malı almaq ucun pulu sal- |
| + | dıqdan sonra duӱymənin basılmasını |
| + | tələb edən yarımavtomatlar da T.a.-na |
| + | aiddir. Hələ 1 əsrdə Leronun “Pnevma- |
| + | tikaəsında cmuqəddəsə su satmaq ucun |
| + | ilk avtomat qurqu təsvir olunmutdur, |
| + | |
| + | |
| + | b a 4 |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ-də T.a.-nın seriyalı istehsalı: |
| + | na 1956 ildən baplanmıdır. |
| + | |
| + | T.a. dozalayıcı (maye və səpələnən |
| + | məhsulları satmaq ucun) və ədədi mal. |
| + | ları satmaq ucun avtomatlara ayrılır. |
| + | Birbelməli və coxbəlməli, həmcinin |
| + | itkaf tipli, panel tipli, avtomat- |
| + | vitrin, avtomat-keik və s. T.a. var. |
| + | T.a.-nın əsas qovpaqları yukləyici və |
| + | nəqledici hissələrdən, dozatordan (və |
| + | ya əmtəə vahidini umumi kutlədən ayı- |
| + | ran), buraxılıni və pul mexanizmləa |
| + | rindən ibarətdir. Qazlı su, kofe sa- |
| + | tan avtomatlarda onların hazırlanma- |
| + | sı ucun lazım olan qurqular (camypa- |
| + | tor, qarımppdırıcı), sərinlətdirici |
| + | ickilər və tez xarab olan mallar sa- |
| + | tan avtomatlarda soyuducu qurrular, |
| + | isti ickilər və yeməklər satmaq ucun |
| + | olan avtomatlarda isə qızdırıcılar |
| + | qoyulur. | |
| + | ti CA RƏT ADƏTİ—6beynəlxalq tica- |
| + | rət dəvriyyəsində uzun muddət iptlən- |
| + | mə nəticəsində yaranmıpii adət. T.a. bu |
| + | və ya digər formada dӧvlət tərəfin- |
| + | dən sanksiyalatidırıldıqda (məs., qa- |
| + | nunda həmin T.a.-nə istinad edilmə- |
| + | si, onun məhkəmə təcrubəsində iilə- |
| + | dilməsi Yolu ilə) huquq mənbəyi hesab |
| + | edilir. SSRİ-də muttəfiq resp.-la- |
| + | rın mulki məcəllələrinin muvafiq |
| + | maddələri (məs., Azərb.SSR ulki |
| + | Məcəlləsi, m. 160) T.a.-nin tətbiqi |
| + | ucun əsasdır. |
| + | |
| + | TİCARƏT BALANSI —muəyyən dəevr |
| + | (adətən, bir il) ərzində əlkənin ixra- |
| + | cat və idxalat dəyərlərinin nisbətini |
| + | əks etdirən balans. T.b.-na təxirə sa- |
| + | lınmadan edənilmə iyərti ilə satı= |
| + | lan və alınan əmtəələrin dəyəri da- |
| + | xil edilir. T.b.-nın aktiv hissəsində |
| + | əlkədə istehsal olunmuti, yetipdiril- |
| + | mipt və hasil edilmiit əmtəələrin, həm- |
| + | cinin əvvəllər xaricdən gətirilmiytn |
| + | və yenidən e”mal olunmu:i əmtəələrin |
| + | ixracı, passiv hissəsində—daxili is- |
| + | tehlak, yaxud sonradan ixrac etmək |
| + | məqsədilə yenidən e”mal ucun nəzərdə |
| + | tutulan xarici əmtəələrin idxalı gəs- |
| + | tərilir. İdxalat və ixracat dəyərlə- |
| + | ri arasındakı fərq T.b.-nın saldo- |
| + | sudur. Saldo aktiv (ixracın dəyəri |
| + | idxalın dəyərindən artıq olduqda) və |
| + | passiv (idxalın dəyəri ixracın dəyə- |
| + | rindən artıq olduqda) olur. Aktiv və |
| + | passiv hissələr bərabər olduqda T.6. |
| + | netto-balans adlanır. Kapitalist el- |
| + | kələrinin Q.b.-nda kapitalist iqtisa- |
| + | diyyatının inkipafının kortəbii xa- |
| + | rakteri, satın bazarları uqrunda mu- |
| + | barizənin gəskinlətməsi, valyuta bəh- |
| + | ranı, inflyasiya və s., sosialist el- |
| + | kələrinin T.6b.-nda — iqtisadiyyatın, |
| + | ilk nevbədə xarici ticarətin plana- |
| + | uyqun, proporsional inkipafı, beynəl- |
| + | xalq sosialist əmək bəlguӱsunun dərin- |
| + | ləpməsi, dunya sosializm bazarının |
| + | inkipafı əz əksini tapır. |
| + | |
| + | TİCARƏT KAPİTALI —əmtəə təda- |
| + | vulu sferasında fəaliyyət gostərən |
| + | kapital, sənaye kapitalının xususi: |
| + | lətmii hissəsi, əmtəə kapitalın |
| + | realizəsi mərhələsinə xidmət edir. |
| + | Q.k.-nın hərəkəti P—Ə—P" formulu |
| + | ilə xarakterizə olunur, burada 11— |
| + | pul, Ə—əmtəə, P”—artırılmıi pul- |
| + | dur. Muəyyən pul məbləqi əmtəənin |
| + | alınması ucun avans edilir, sonra |
| + | əmtəə istehlakcılara satılır, satın: |
| + | alma qiyməti ilə satıiy qiyməti ara- |
| + | sındakı fərq ticarət mənfəətini |
| + | təipkil edir. Kapitalizmə qədərki |
| + | formasiyalarda tacir kapitalı for- |
| + | |
| + | |
| + | 294 |
| + | |
| + | |
| + | masında olmutdur. Tacir kapitalı |
| + | əmtəə və pul tədavulunun inkipafı |
| + | əsasında meydana gəlmiii və sadə əmtəə |
| + | mubadiləsi prosesində vasitəci rol |
| + | oynamınldı. Q.k. bilavasitə izafi |
| + | dəyər yaratmır, cunki dəyər istehsal |
| + | sahəsində əz-əzunə artır, lakin do- |
| + | layı yolla onun artmasına kəmək ges- |
| + | tərir. T.k. tələb və təklifin rap- |
| + | pılıqlı uyqunlatmasının cevik |
| + | formalarını inkitpaf etdirir, mu- |
| + | əyyən Həddə istehsalın və istehlakın |
| + | strukturu və həcminin formalatjma- |
| + | sına tə sir gəstərir. Bununla yanaı |
| + | T.k. kapitalizmə xas sosial-iqtisadi |
| + | ziddiyYƏətləri kəskinlətdirir. Belə |
| + | ki, T.k. rəqabət mӱbarizəsi və isteh- |
| + | sal hərc-mərcliyi iəraitində fəaliy- |
| + | yət ƏT |
| + | |
| + | TİCARƏT KİTABLARI–bir sıra |
| + | burjua dəvlətində məcburi sənəd: |
| + | burada tacir (fiziki, yaxud huquqi |
| + | pəxs) hər gun əz muəssisəsinin tə- |
| + | sərrufat əməliyyatlarını qeyd edir |
| + | və mMaliyYYə vəziyyətini əks etdirir. |
| + | Bax həmcinin Ticarət huququ. |
| + | TİCARƏT GUZƏ İYTLƏRİ--əmtəənin |
| + | pərakəndə qiymətinin bir hissəsi: ti- |
| + | carət təpkilatları və muəssisələ- |
| + | rinin sərəncamında qalır və təda- |
| + | vul xərclərinin edənilməsində, mən- |
| + | fəət əldə edilməsində ondan istifa- |
| + | də olunur. SSRİ-də T.g.-nin miqda- |
| + | rını və tətbiqi qaydasını SSRİ Na- |
| + | zirlər Sovetinin Dəvlət Qiymət Ko- |
| + | MHTƏCH muəyyən edir. |
| + | |
| + | TİCARƏT MƏNFƏƏTİ — əmtəənin |
| + | realizəsi zamanı satınalma qiyməti |
| + | İLƏ satın qiyməti arasındakı fər- |
| + | qin hesabına əldə edilən mənfəət. |
| + | Kapitalizmdə T.m. maddi istehsal |
| + | sahəsində muzdlu fəhlələrin əməyi |
| + | ilə yaradılan və ticarətdə fəaliy- |
| + | Yət gestərən, kapitalistlər tərəfin- |
| + | dən mənimsənilən məcmu izafi dəyə- |
| + | rin bir hissəsidir. Sosializmdə T.m. |
| + | izafi məhsulun bir hissəsidir, on- |
| + | dan ticarətin daha da inkipaf et- |
| + | dirilməsində və maddi Həvəsləndirmə |
| + | fondlarının formalaidırılmasın- |
| + | da iradə olunur. |
| + | |
| + | TİCAR ƏT MƏRKƏZLƏRİ—vəzifə hə |
| + | məkan e tibarilə qariılıqlı əlaqədə |
| + | olan ticarət, ictimai iaiyə, məiinət |
| + | xidməti muəssisələri və digər xidmət |
| + | nəvləri kompleksi. T,m. abad piyada- |
| + | lar zonasında, nəql.-ın yaxınlalia |
| + | bilməsi və avtodayanacaqlar ucun əl- |
| + | verinli sahələrdə tikilir. İlk dəfə |
| + | ABPQ-da (1920—30 illərdə) yaranmınq- |
| + | dır. SSRİ-də T.m. tikintisinə 60-cı |
| + | illərdə baplanmındır. İki qrupa— |
| + | əsas mӱəssisəsi universam olan və ya- |
| + | ippayılp zonalarında (mikrorayonlar- |
| + | da, Yapayını məhəllələrində, magist- |
| + | ral Yol ayrıcında) yerlətən T.m., |
| + | əsas mӱəssisəsi iri ərzaq malları |
| + | 10 bəsinə malik univermaq olan ilə- |
| + | hər əhəmiyyətli T.m.-nə ayrılır. T.m. |
| + | ticarətin təkilinin mutərəqqi for- |
| + | ması olub, eyni yerdə ticarət, ictimai |
| + | İD1İƏ və s. xidmət nevləri uzrə əha- |
| + | LİYƏ kompleks xidmət gestərməyə im- |
| + | kan verir. |
| + | |
| + | TİCARƏT MƏCƏLLƏSİ—bir sıra |
| + | burjua dəvlətində ticarət iirkətlə- |
| + | rinin və fərdi ticarətlə məiqul olan |
| + | ayrı-ayrı ipəxslərin (tacirlərin) |
| + | fəaliyyətini nizamlayan qanunverici- |
| + | lik aktı. T.m. Fransada (1807 il |
| + | T.m.), AFR-də (1900 il Almaniya ti- |
| + | carət qanunları), Yaponiyada (1899 il |
| + | T,m.) qӱvvədədir. |
| + | |
| + | |
| + | TİCARƏT KİTABLARI |
| + | |
| + | |
| + | TİCARƏT NUMAYƏNDƏLİYİ—-so- |
| + | sialist dəvlətinin xaricdə larici |
| + | ticarət inhisarı sahəsindəki huququ- |
| + | nu həyata kecirən orqan. T.n. həkumə- |
| + | tin qərarı ilə və ərazisində yerləit- |
| + | diriləcək devlətin razılırı ilə tə”- |
| + | sis olunur. Q.n. xarici ticarət məsə- |
| + | lələrində əz devlətini yerlətdiyi |
| + | devlətdə təmsil edir, həmin əlkə ilə |
| + | ticarət mӱnasibətlərinin inkitpafı- |
| + | na kemək edir, xarici ticarət baza- |
| + | rında mustəqil CIXıİP edən təiiki- |
| + | latların fəaliyyətini nizamlayır və |
| + | ona nəzarət edir: əmtəələrin əz əlkə- |
| + | sinə gətirilməsinə, onun ərazisindən |
| + | kezirilməsinə Kia icazə verir |
| + | və s, SSRİ-də T.n.-nin hyryrH statu- |
| + | su SSR İttifaqının xaricdəki ti- |
| + | carət numayəndəlikləri və ticarət |
| + | agentlikləri haqqında Əsasnamə (1933), |
| + | beynəlxalq mӱqavilələr və s. ilə muəy- |
| + | Yən edilir. |
| + | TİCA RƏT PALATASI —ictimai təi1- |
| + | kilat, muxtəlif əlkələr arasında |
| + | iqtisadi, xususilə xarici ticarət |
| + | munasibətlərinin inkipafına kəmək |
| + | edir. Hər bir əlkədə T.p.-nın huquqi |
| + | vəziyyəti onun nizamnaməsi ilə muəy- |
| + | yən olunur. Milli (məs., SSRİ Ti- |
| + | carət-Sənaye Palatası), qarınlıq |
| + | (2 əlkənin ipguzar dairələrini bir- |
| + | ləpdirir, məs.. Cexoslovakiya— Sovet, |
| + | İtaliya—Sovet, Fin—Sovet, Fran- |
| + | sa—Sovet T.p.) və beynəlxalq forma- |
| + | ları var. Beynəlxalq T.p. (BTP, 1920, |
| + | Paris) 100-dən cox əlkənin (19AZ) iti- |
| + | KY3ap dairələrini və ayrı-ayrı firma- |
| + | larını birlətdirən qeyri-həkumət |
| + | təpkilatıdır. Əsas vəzifəsi muxtə- |
| + | lif əlkələr arasında ticarət ipərt- |
| + | lərini yaxtılaqtidırmaqa kəmək gəbs- |
| + | tərmək və beynəlxalq iqtisadi problem- |
| + | ləri həll etməkdir. SSRİ, ADR, |
| + | BXR, Mac.XR, PXR, RSR və CSSR- |
| + | in ticarət palatalarının numayən- |
| + | dələri 5B5TP-nin konqreslərində mu- |
| + | pahidəci kimi olur, BTP-nin Xususi |
| + | Komitəsinin itpində iptirak edirlər. |
| + | TİCARƏT REYESTRİ--Qərbi Avropa |
| + | burjua devlətlərində sənəd: burada |
| + | kommersiya fəaliyyətini həyata geci: |
| + | rən fiziki və huquqi izəxslər (itir- |
| + | gətlər) məcburi qaydada qeydə alınır. |
| + | T.r.-ni məhkəmə orqanları aparır. |
| + | Tӱr.-ndə qeydə alınma faktı tacirin |
| + | huquqi vəziyyətini muəyyən edir. |
| + | TİCARƏT XƏRCLƏRİ—bax Təda- |
| + | vul xərcləri. |
| + | TİCARƏT HUQUQU—bir sıra burjua |
| + | devlətində mustəqil huquq sahəsi), |
| + | mulki və ticarət depriyyəsi sferasın- |
| + | da mӱnasibətləri nizamlayır. Qarixən |
| + | orta əsrlərdə İqaliyada tacir huququ |
| + | kimi meydana gəlmiidir. T.h. urəhəp |
| + | statutlarında, yaxud tacir gildiya- |
| + | larının statutlarında təsbit edi- |
| + | lirdi: T.H. məcmuələri məvcud idi |
| + | (məs., Rodos dəniz huququ, Eaquzin |
| + | statutları). Ticarət iiirgətlərinin |
| + | fəaliyyətini, qiymətli Kkaqızların |
| + | devriyyəsin i, ticarət əqdlərini və s.- |
| + | ni tənzimləyir. | |
| + | |
| + | Bir sıra əlkədə (İsvecrə, İtali- |
| + | ya) bu sahələr vahid qanunvericilik |
| + | aktında (mulki və yaxud əhdəlik mə- |
| + | cəlləsində) unifikasiya olunmuzidur. |
| + | AB1Pİ-da federal mulki məcəllə yox- |
| + | |
| + | |
| + | TİCA RƏT İYƏBƏKƏSİ—əhaliyə mal |
| + | satan və ticarət təplkilatlarını hə- |
| + | min mallarla təchiz edən muəssisələ- |
| + | rin məcmusu. Pərakəndə Tali,-nə və |
| + | topdan T lp.-nə bəlunur. Daimi (il |
| + | |
| + | |
| + | ərzində fəaliyyət gestərən) və məvsu. |
| + | mi (parklarda kafelər, meyvə-tərəvəz |
| + | keikləri və s.): stasionar (həMxmə |
| + | bir yerdə olan) və səyyar T.1p,.-nə ayrı- |
| + | lır. Satılan malların xususiyyətin- |
| + | dən asılı olaraq ərzaq, qeyri-ərzaq və |
| + | qarımlıq mallar muəssisələri ipəbəkə- |
| + | si fərqləndirilir (bax həmcinin Ti- |
| + | carət, Ticarət mərkəzləri, Univer- |
| + | maq, Universam). |
| + | TİCARƏT - SƏNAYE PALATASI — |
| + | bax SSRİ ticarət-sənaye palatası |
| + | TİİMYENKO Vyaceslav Yevgenyevic |
| + | (19.8.1861, Peterburq—25.2.1941, Le- |
| + | ninqrad)—sovet kimyacısı. SSRİ EA |
| + | agad. (1935: m. uzvu 1928). SSRİ Dəv- |
| + | lət mukafatı laureatı (1941). Əsas |
| + | tədqiqatları ӱzvi kimya, xususilə ter- |
| + | penlər kimyasına həsr edilmiiidir. |
| + | T. skipidarın, kub qatranlarının, |
| + | aq aseton yaqının xassələrini muəyyən- |
| + | ləmidirmii, skipidardan kamfora |
| + | alınmasının sənaye ӱsulunu vermiiti, |
| + | Tiipienko reaksiyasını Kənidb etmii- |
| + | dir. T. dəniz suyundan yod alınması |
| + | usulunu tapmın, qazların yuyulması |
| + | və qurudulması ucun iquttə ra6 (T , ra- |
| + | bı) hazırlamıtdır. Farfor ucun |
| + | boyalar duӱzəltmiiy və bir sıra kim- |
| + | yəvi reaktivlərin alınma usulları: |
| + | nı təklif etmipdir. |
| + | TİYIYENKO REAKSİYASI — alu- |
| + | minium alkoholyatın tə”siri ilə al- |
| + | dehidlərlən murəkkəb efirlərin alın- |
| + | ması: |
| + | (R”O),Aİ | |
| + | 2ESNO———— KSOOSN,K |
| + | |
| + | |
| + | (E—alkil və ya aril). |
| + | |
| + | |
| + | Kannissaro reaksiyasından fərqli |
| + | olaraq T.r.-na aromatik aldehidlər- |
| + | lə yanapı, alifatik və bə”zi hete- |
| + | qorunun aldehidlər də daxil olur, |
| + | |
| + | .r.ndan laboratoriya və sənayedə |
| + | mӱrəkkəb efirlərin alınması ucun |
| + | istifadə olunur. i Tiipienko |
| + | kətif etmitidir M əsr |
| + | TILLIX — Azərb.SSR-də daq. Le- |
| + | rik r-nu ərazisində, Pepttəsər silsilə- |
| + | sində, Lənkəran cayının mənbə Hissəsi |
| + | Yaxınlıqındadır. Hund. 2342 m. |
| + | TIM—RSFSR Krasnoyarsk əlkəsi |
| + | və Tomsk vil.-ndə cay. Ob cayının sar |
| + | qolu. Uz. 950 km, hevzəsinin sah.32 300 |
| + | km?-dir. Qərbi Sibir duzənliyinin |
| + | c.1i.-indən batlanır. Əsasən, qar |
| + | suları ilə qidalanır. Oktyabrdan |
| + | mayadək donmuiy olur. Aqac axıdı- |
| + | lır. Gəmiciliyə yararlıdır. |
| + | TIM--RSFSR Saxalin vil.-ndə cay. |
| + | Uz.330 km, hevzəsinin sah. 7850 km?, |
| + | Qarıtıq mənbədən qidalanır. No- |
| + | Yabrdan 50 noHMyu onyp. Aras |
| + | axıdılır. əmiciliyə yararlıdır. |
| + | TINYANOV Yuri ikӧla əzin (1 |
| + | 10.1894, Rejitsa ip. (indiki Lat.SSR, |
| + | Rezeknq i1.)—20.12.1943, Moskva) — |
| + | rus sovet Yazıcısı, ədəbiyyatiqunas. |
| + | |
| + | . K. Kyxen6exepə (eKyxniaş, 1925), |
| + | A, C, Qriboyedova (4“Vəziri-muxtarın |
| + | elumuə, 1927—28), A. E Puptkinə |
| + | (APulpkinə, H. 1—3, 1935—43: bitmə- |
| + | miipdir) həsr olunmusi romanların, |
| + | tarixi povestlərin muəllifidir. Elmi |
| + | təplil, dəevrun sosial, mənəvi-əxlaqi |
| + | mənzərəsinin dolqrun in”ikası, incə |
| + | psixologizm Q. yaradıcılıqının sə- |
| + | ciYYƏVİ Xususiyyətləridir. 4P1e"r dili |
| + | problemi (1924), € əhnəcilər və yeni- |
| + | cilərə (1929) və s. elmi əsərləri var. |
| + | Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və me- |
| + | dallarla təltif edilmitdir. Rezek- |
| + | nedə Q.-un muzeyi acılmıntdır (1981), |
| + | |
| + | |
| + | TICİNA |
| + | |
| + | |
| + | 295 |
| + | |
| + | |
| + | —— XX... 385... —pdddplmgjkh= |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Soc., t. 1—3 — |
| + | 1959, Pupkgin i eqo Hə ə MA |
| + | ədib an "sal ə. Kexli. Roman, |
| + | ra, Kipinev, 1984. iki |
| + | |
| + | |
| + | TİN-TINLIQ (yun. qhəpoTayya — ri- |
| + | nolaliya, rhis, rhinos—öypyHn), - |
| + | runda danısima—nitqin - |
| + | rif olunmupi izəkildə tələffuz olun- |
| + | ması. Əsasən, səs əmələgətirən hava |
| + | axınının burun və arız ppluqun- |
| + | dan kecməsindən bai verir. Acıq və |
| + | qapalı T. ayırd edilir. Acıq T. |
| + | bərk və yumipaq damaqın defekti za- |
| + | manı mutpahidə olunur: nitqin tələf- |
| + | fuzu zamanı havanın bir Hissəsi- |
| + | nin burun bopluquna kecməsindən |
| + | bail mrir. Belə ipəxslər burunda da- |
| + | Hbiİlibip. apalı T. burunda polip |
| + | olduqda, adenoidlərdə, zəkəmdə ha- |
| + | vanın burun bopluqundan cətinliklə |
| + | gecməsi zamanı bai verir. T. xususi |
| + | laqopedik məpqqələlərlə aradan qaldı- |
| + | rılır. Anatomik pozeunluqlarda cər- |
| + | ahi a mualicə olunur. |
| + | TbiPTOBHLİTE (Tirgövişte)—PyubıHM- |
| + | yada iqəhər. Dımbovitsa qəzasının |
| + | HH3.M.. Əh, 75,6 min (1981). Yuksək |
| + | keyfiyyətli polad istehsal olunur. |
| + | Mapınqayırma, kimya, aqac e”malı, |
| + | yeyinti sin ka ir. |
| + | |
| + | TIRQOVİİYYTE (Thrqovitte)— Bolqa- |
| + | rıstanda ipəhər. Tırqovitte mahalı- |
| + | nın inz. m. Nəql. qovpaqı. Əh. 40 min |
| + | (1975). Yeyinti sənayesi var. Atac |
| + | emal olunur. Yeyinti sənayesi ucun |
| + | avadanlıq, akkumulyator istehsal olu- |
| + | |
| + | |
| + | nur. | |
| + | TEIPTY-MY PELİ (Tırgu Mureş)—Py- |
| + | mıniyada iəhər. Murei cayı sahilin- |
| + | dədir. Mureip qəzasının inz. m. ƏH. |
| + | 134 min (1981). Mapınqayırma, elek- |
| + | trotexnika, elektron, kimya, yeyinti |
| + | sənayesi var. Dəri əlcəklər, mebel, |
| + | THKMHHI MƏ” yər istehsal olunur. |
| + | TIRNIAӰ 3— Kabarda-Balkar MSSR- |
| + | də ipəhər. Baksan cayı sahilindədir. |
| + | Beyuk Qəfrazın ilm. yamaclarında, |
| + | 1300 m yӱksəklikdədir. Alcaq gərgin- |
| + | likli aparatlar, dəmir-beton mə mu- |
| + | latı z-dları var. |
| + | TİRNOVO (Thırnovo)—1965 ilədək |
| + | Veliko-Tırnovo 111:.-nin adı. |
| + | TİRNOV KONSTİTUSİYASI |
| + | (1879)— Bolqarıstanın Osmanlı hekm- |
| + | anlıqından azad olmasından sonra |
| + | ırnovoda Muəssislər məclisi tərə- |
| + | findən qəbul edilmiitdi (1879, 16 ap- |
| + | rel). Bir sıra demokratik azadlıqlar |
| + | |
| + | |
| + | (secki huququ, səz, mətbuat, təqpkilat |
| + | azadlıqı və s.) muəyyən etməsinə bax- |
| + | mayaraq T.k. əlkədə hakimiyyəti əslin- |
| + | də monarxın ixtiyarına verirdi. İlk |
| + | vaxtlar monarxın qanunvericilik ha- |
| + | kimiyyəti parlament tərəfindən xeyli |
| + | məhdudlatdırılmıtdı. 1934 il fa- |
| + | iqist cevrilitindən sonra fəaliyyəti |
| + | dayandırılmın, rəsmən 1947 il de- |
| + | kabrın 4-də Beyuk Xalq Məclisinin |
| + | qərarı ilə ləqv edilmitidir. |
| + | TİRTIL—kəpənəklərin surfə for- |
| + | ması. T. beyuyur və dəfələrlə qabıq |
| + | qoyduqdan sonra pupa cevrilir. Əsa- |
| + | sən, bitki, bəzən yun, mum və qərni |
| + | maddələrlə qidalanır. Bədəni qur- |
| + | da bənzəyir. Arqız aparatı gəmirici- |
| + | dir. SSRİ ərazisində 1000-dən ar- |
| + | tıq gəpənəyin T.-ı k.t. və mepqə bit- |
| + | kilərini zədələyir. Bəzi nəvləri |
| + | xeyirlidir (məs., tut ipəkqurdu). |
| + | TIRTILLI GEDİMIY (mapın- |
| + | larda)--ezugedən mapınlarda hərə- |
| + | gətzerici nevu, ip prinsipi maitı- |
| + | nın təkərləri altına fasiləsiz ola- |
| + | raq tırtılın verilməsinə və bununla |
| + | da təkər ucun yumtaq qruntdakına |
| + | nisbətən hərəkətə xeyli az muqavimət |
| + | geəstərən sonsuz yol yaradılmasına |
| + | əsaslanır (tırtıl — bir-birinə |
| + | oynaq vasitəsilə birlətidirilmiiy qov- |
| + | paqlardan ibarət butev, qapalı lent |
| + | və ya zəncirdir). T.g. traktor, ekska- |
| + | vator, tank və s, mapınların gediiyi- |
| + | nə, hərəkətini xeyli asanlaidırmarqa |
| + | və sur”ətləndirməyə imkan verir. |
| + | TISBARALA (Testudinata )—€eYPpY- |
| + | nənlər yarımsinfi. Bələninin qaba- |
| + | rıq bel və yastı qarın qalxanından |
| + | ibarət zirehlə ərtulu olması T.-ın |
| + | xaqakterik xususiyyətidir. T.-ın əksə- |
| + | iyyətində zireh qərni loevhələrlə, |
| + | yalnız yumiyaq T.-da və dərili T.-da |
| + | isə dəri ilə ertuludur. Quru T.-ında |
| + | bel qalxanı qabarıqdır və xeyli |
| + | aqırlıqa davam gətirir. PTirinsu və |
| + | dəniz T--ında qalxan yastılaqimıpi |
| + | yiliklari, olur. Diitləri Yoxdur. |
| + | |
| + | irehin olması T.-ın daxili qurulu: |
| + | iquna da kəskin tə”sir etmipdir. Gev- |
| + | də əzələləri cox vaxt reduksiyaya uq- |
| + | ramıtu, ətraflarda və boyun nahiyə- |
| + | sində xeyli inkipaf etmiidir. Mua- |
| + | sir T.-dan ən irisi dəniz T.-ıdır |
| + | (dərili T.-ın uz. 2 m-dək). Əvvəllər |
| + | T.-ın uz. 3 m-dək olmutidur. |
| + | |
| + | Muasir T. 5 dəstəyə aiddir: giz- |
| + | |
| + | liboyun T., yanboyun T., yumiaqbədən- |
| + | li T., dəniz Q.-ı və dərili Q. (| nə- |
| + | |
| + | |
| + | İ |
| + | | |
| + | |
| + | |
| + | | |
| + | |
| + | |
| + | c |
| + | |
| + | |
| + | a. ı ” |
| + | V " v |
| + | iL |
| + | |
| + | |
| + | | |
| + | |
| + | |
| + | a. |
| + | R . |
| + | |
| + | |
| + | Bi |
| + | |
| + | |
| + | vu var—dərili tısbaqa). Hazırda ya- |
| + | fin T.-ın 210-dan artıq, SSRİ-də |
| + | 7, o cumlədən Azərb.SSR-də 3 nev |
| + | var. T.-ın yalnız bir qismi (43 HƏBY, |
| + | quruda yapayır. Muasir T.-ın əksə- |
| + | riyyəti yarımsu həyatı gecirir, cayda, |
| + | gəldə, bataqlıqda, ppirinsulu kərfəz- |
| + | lərdə yapayır. İlin soyuq və quraq |
| + | dəvrundə qıpq və yay yuxusuna gedə bi- |
| + | lir. Bə”ziləri bitki, digərləri hey- |
| + | vani yemlə qidalanır. İldə 3 dəfədən |
| + | cox yumurta qoyur. On illərlə (bə”zən |
| + | 100 ildən artıq) yapayır. Bə”zi nev- |
| + | lərinin əti, piyi, yumurtası, bə”zən |
| + | də qərni levhələri istifadə olunur. |
| + | Bə”zi ppirinsu nevləri balıq təsərru- |
| + | fatına, quru T.-ı isə əkinlərə və s. |
| + | zərər verir. Əksəriyyəti muhafizə |
| + | olunur: Rİ-də, o cumlədən Azərb, |
| + | SSR-də butun quru nəvləri və Uzaq |
| + | 1Pərq pirinsu T.-ı qorunur. |
| + | TIXAC (qazımada) —quyuya bu- |
| + | raxılmınqoruyucu kəmərlərin sement- |
| + | lənməsi zamanı sement məhlulunu qa- |
| + | zıma və basıcı məhlullardan ayır- |
| + | maq, kəmərin daxili divarının sət- |
| + | hini təmizləmək və sementləmənin qur- |
| + | tərmasını xəbər verməkdən ətru ii1- |
| + | lədilən ləvazimat. Apqarı və yuxarı |
| + | sementləmə T.-larına ayrılır. Əzəyi |
| + | cuqun və aluminiumdan, səthi rezin- |
| + | dən hazırlanır. Qoruyucu kəmərin |
| + | konstruksiyasından və sementləmənin |
| + | nəvundən asılı olaraq muxtəlif T. |
| + | tiplərindən istifadə olunur. SSRİ- |
| + | də qazıma iplərində Azərb. Devlət |
| + | Neft Sənayesi Elmi-Tədqiqat və La- |
| + | Hiyə İn-tunda iplənilib hazırlan- |
| + | mılı T.-lar ipylədilir. |
| + | |
| + | Əd.. Bulatov A. İ. idr., Spra- |
| + | vocnik po kreplenio neftanıx i qazovıx |
| + | skvajin, M., 1981. |
| + | |
| + | |
| + | TİXI (Tushu)—Polpada, Kaqtovit- |
| + | se voyevodalıqında məhəp. Əh. 172 |
| + | min (1981). Minik avtomobilləri |
| + | z-du, selluloz-karız, elektron, yeyin- |
| + | ti sənayesi var. |
| + | |
| + | TİCİNA Pavlo (Pavel) Qriqoryevic |
| + | (27.1.1891, indiki Cerniqov vil. , Bob- |
| + | rovitsa r-nunun Peski k.—16.9. 1967, |
| + | Kiyev)—Ukrayna sovet iyanri, ictimai |
| + | xadim. USSR EA akad. (1929). Sosia- |
| + | list Əməyi Qəhrəmanı (1967). SSRİ |
| + | Dəvlət mukafatı laureatı (1941). 1944 |
| + | ildən Sov. İKİ uzvu. c“Guӱnətli klar- |
| + | netlərg adlı ilk kitabı 1918 ildə |
| + | nəir olunmuttdur. eKoraH ə, CoHeT/iəp |
| + | və oktavalar əvəzinəg (hər ikisi 1920) |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Tısbaqalar" 1—Xəzər tısbaqrası (Clemmy |
| + | |
| + | |
| + | | |
| + | an cə zl |
| + | En |
| + | |
| + | |
| + | (Testudo ho rsfleldi). |
| + | |
| + | |
| + | v sazrysa), 2— Aralıq dənizi tısbatası (Tezbido fqaesa): 3— Orta Asiya tısbaraSI |
| + | |
| + | |
| + | TbIHIKA |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | toplularında sosi- |
| + | alizm ideyaları, |
| + | Ukrayna fəhlələri- |
| + | nin inqilabi muba- |
| + | |
| + | |
| + | rizəsi tərənnum |
| + | edilir. cUkrayna- |
| + | Dan əsən kuləkg |
| + | (1924), c Partiya |
| + | irəli aparır |
| + | |
| + | |
| + | (1934), *Vahid ailə |
| + | hissiz (1938), 4 Po- |
| + | lad və zəriflikə |
| + | (1941) topluları |
| + | — sovet vətənpərvər- |
| + | liyi, beynəlmiləlcilik, inqilabi ruh, |
| + | yeni həyatın tərənnumu, sulh uqrunda |
| + | mubarizə mevzularına həsr olunmuil- |
| + | dur. Kommunizm quran sovet xalqının |
| + | mə"nəvi zənginliyi, əmək rəiyadəti |
| + | “Bizə qudrət verilmitdirə (1953), |
| + | “Biz bəpəriyyətin vicdanıyıq (1957), |
| + | c Kommunizm ufuqləri gerunuru (1961) |
| + | vəs. kitablarında poetik əksini tap- |
| + | mıipdır. Ədəbiyyat və mədəniyyət məsə- |
| + | lələrinə aid məqalələri, rus, digər |
| + | SSRİ xalqları, o cumlədən Azərb. |
| + | poeziyasından tərcumələri var. Əsər- |
| + | ləri bir cox dilə, eləcə də Azərb. |
| + | dilinə tərcumə edilmipdir. SSRİ |
| + | Ali Sovetinin deputatı (2—5-ci ca- |
| + | qırıt), SSRİ Ali Soveti Millət- |
| + | lər Sovetinin sədr muavini (1954— |
| + | 62) olmutdur. 5 dəfə Lenin ordeni, |
| + | 2 baiqa orden və medallarla təltif |
| + | edilmitdir. Vətəninlə xatirə muzeyi |
| + | acılmıiy, abidəsi ucaldılmıtdır |
| + | (1981), |
| + | |
| + | Əsərləri: İzbr. proizv., t. 1—2, |
| + | M., 1971, İzbrannoe, M., 1981, |
| + | |
| + | Əa. Xəlilov P., SSRİ xalqla- |
| + | rı ədəbiyyatı, H. 1, nətir 2, B., 1975: |
| + | Telhnjok S., Pavlo Tıcina, M., 1974, |
| + | |
| + | |
| + | TblUIKA (Tyszka) Yan (əsl famili- |
| + | yası və adı İokihes (Yo ıches) |
| + | Leo (17.6.1867, Vilnus — 10.3.1919, |
| + | Berlin)—Poliqa və Almaniya fəhlə hə- |
| + | rəkatı xadimi, Polia və Litva Kral- |
| + | lıqı S.-D. təpkilatının bani və |
| + | rəhbərlərindən biri. *Əmək azadlıqı |
| + | qrupu ilə əməkdatlıq etmitdir. 1905 |
| + | ilin noyabrında R. Luksemburqla |
| + | birgə Varitavaya gələrək, Polia kral- |
| + | lıqında bailamaqda olan inqilaba |
| + | qopulmutdu. 1906 ilin martında tu- |
| + | tularaq Sibirə emurluk surgun olun- |
| + | mutdu. 1907 ildə həbsdən qacaraq Ber- |
| + | linə getmiidi. RSDFP-nin 5-ci qu- |
| + | ultayında (London, 1907) RSDFP |
| + | uzvluyunə namizəd secilmitidi. |
| + | “Spartak ittifaqıjnın, Almaniya |
| + | Kommunist Partiyasının (AKP) ba- |
| + | ni və rəhbərlərindən olmuztidur. 1919 |
| + | ilin yanvarından (R. Luksemburq və |
| + | Libknext vəhticəsinə əldurul- |
| + | duӱgdən sonra) AKP-yə baicılıq et- |
| + | miidi. Martın 9-da həbs olunmunt, |
| + | Berlin həbsxanasında eldurulmulidur. |
| + | TYANSZİN—–Cində pəhər. Əlkənin |
| + | muhum iqtisadi mərkəzlərindəndir. |
| + | Sarı dənizdən 50 km aralı, 1Pimali |
| + | Cin duzənliyindədir. Xayxe cayının |
| + | Beyuk Kanalla kəsitdiyi yerdə port. |
| + | İri d.y. və hava yolları qovpaqı. Ət- |
| + | raF ərazi ilə birlikdə inzibati va- |
| + | id yaradır. ƏH. 7,8 mln. (1981). Əsa- |
| + | sən, toxuculuq, həmcinin yeyinti, tu- |
| + | tun, rezin, dəri-ayaqqabı, karız, kib- |
| + | rit sənayesi inkipaf etmiidir. Me- |
| + | tallurgiya, mapınqayırma, kimya sə- |
| + | nayesi, 2 un-t var. Ətrafında dai Ke- |
| + | mur, dəmir filizi, duz cıxarılır, |
| + | pambıq, tərəvəz yetitidirilir. Əlkə- |
| + | nin xarici ticarət əməliyyatlarının |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 1/4-indən coxu T. vasitəsilə aparılır. |
| + | Yaxınlıqında (Sarı dəniz sahilin- |
| + | də) Sinqan (Tanqu) avanportu yerlə- |
| + | iir.T.-i Pekinin cdəniz qapısı ad- |
| + | landırırlar. |
| + | |
| + | . 13 əsrdə Cjiqu balıqcı qəs.-nin |
| + | Yerində salınmıti, 1405 ildə T. adı- |
| + | nı almıipdır. 1725 ildə mahal, 1731 |
| + | ildə vilayət mərkəzinə cevrilmitdir. |
| + | 1860 ildə iqəhər xarici ticarət ucun |
| + | acıq eqlan edildi. 1937—45 illərdə |
| + | Yapon ipqalcılarının əlində idi. |
| + | 1949 il yanvarın 15-də Cin Xalq Azad- |
| + | lıq Ordusu hissələri ipəhəri qomin- |
| + | dancılardah azad etdilər. |
| + | TYANSZİN AMERİKA—CİN MU- |
| + | QAVİLƏSİ (1858) — İngiltərə— |
| + | Fransa—Cin muharibəsi (1856—60) |
| + | zamanı ABPP-ın Cinə qəbul etdirdiyi |
| + | muqavilə. İyunun 168 də Tyanszində |
| + | imzalanmıtdır. T.A.—C.m.-ndə Cin- |
| + | dəki amerikalıların mulkiyyətinin |
| + | toxunulmazlırının tə”min olunma- |
| + | sı, Tayvanfu (Tayvan a.) və PTantou |
| + | (Svatou) limanlarının ticarət ucun |
| + | acıq eqlan edilməsi nəzərdə tutulur- |
| + | du. ABİT vətəndailarına acıq li- |
| + | manlarda ev, torpaq və s. icarəyə gə- |
| + | turmək huququ verilirdi. |
| + | TYANSZİN İNGİLTƏRƏ — CİN |
| + | MUQAVİLƏSİ (1858) — İngiltərə— |
| + | Fransa—Cin muharibəsi (1856—60) |
| + | zamanı B. Britaniyanın Cinə qəbul |
| + | etdirdiyi muqavilə. İyunun 26-da Tyan- |
| + | szində imzalanmımldır. T.İ.—C.m. |
| + | Tayvanfu (Tayvan a.), Yantay, Syunc- |
| + | jou, PQantou (Svatou) limanlarının |
| + | acıq e”lan edilməsini, İngiltərəyə |
| + | Yantszı r-nunda (3 limanda) gəmici- |
| + | lik və ticarət Tut? verilməsini, |
| + | Cinin B. Britaniyaya 4 mln. tael məb- |
| + | ləqində təzminat edəməsini, Pekində |
| + | ingilis səfirliyinin tə”sis edilmə- |
| + | sini və Ş. nəzərdə t Tbi, (İş |
| + | T)AAHC3HH TPAKTATbI (1858)—Py- |
| + | siya ilə Cin arasında qariılıqlı |
| + | munasibətləri muəyyən edən muqavilə. |
| + | İyunun 1(13)-də Tyanszində imzalan- |
| + | mıpidır. 12 maddədən ibarət idi. |
| + | T.t.-nda sulh və dostluqun məhkəm- |
| + | ləndirilməsi, bir sıra Cin limanla- |
| + | rının rus gəmiləri ucun acılması, |
| + | sərhədin qeyri-muəyyən hissələrinin |
| + | tədqiqi ucun numayəndələr ayrılması |
| + | və s. məsələlərin nizama salınması |
| + | nəzərdə tutulurdu. |
| + | |
| + | TYA SZİN FRANSA—CİN MUQA- |
| + | VİLƏSİ (1858)–İngiltərə— Fran- |
| + | sa—Cin muharibəsi (1856—60) zama- |
| + | nı Fransanın Cinə qəbul etdirdiyi |
| + | mӱqavilə. İyunun 27-də Tyanszində |
| + | imzalanmındır. Tyanszin ngiltə- |
| + | rə—Cin muqaviləsində (1858) B Bri- |
| + | taniyanın əldə etdiyi butun i.mtiyaz- |
| + | lar Fransaya da aid edilirdi. Əlavə |
| + | olaraq Nangin və Tayvandakı Daniuy |
| + | limanlarının ticarət ucun acıq e”lan |
| + | edilməsi, fransız missionerlərinin |
| + | Cində xristianlıqı təbliq etmək azad- |
| + | lıqı və Cinin 2 mln. tael təzminat |
| + | verməsi əəə tutulurdu. |
| + | TYANİIYAN (Cin dilində İlahi |
| + | daqlar)—Orta və Mərkəzi Asiya- |
| + | da ən beyuk dar sistemlərindən biri. |
| + | 40—452 1im.e.-ləri və 67— 952 i1.u.- |
| + | ları arasınladır. Q. hissəsi SSRİ, |
| + | iy. hissəsi Cin ərazilərindədir. Uz. |
| + | q.-dən 11.-ə 2450 km-dir (bunun 1200 |
| + | km-n SSRİ ərazisindədir). T.-ın q. |
| + | hissəsi bir-birindən dərə və cəkək- |
| + | liklərlə ayrılmısi uca dar silsilələ- |
| + | rindən ibarətdir. Ən yuksək və cətin |
| + | kecilən silsilə Koktpaaltaudur (maks, |
| + | |
| + | |
| + | hund. 7439 m, Qələbə piki). Qərbi T,. |
| + | ın mərkəzi və c. hissələri ucun maks, |
| + | hund. 3000—4000 m olan geni dar |
| + | duzənlikləri (sırtlar) xarakterik- |
| + | dir. Daqarası dərə və cəkəkliklər, |
| + | əsasən, duz və ya təpəli səthə malik- |
| + | dir. T.-ın iz, hissəsindəki silsilə- |
| + | lər İli və Alqa caylarının axdırı |
| + | enli dərə ilə im. və c. qruplarına |
| + | ayrılır. PTərqi T.-ın q.-ində dik |
| + | qayalı, cox parcalanmıpniq yamacları |
| + | və ensiz yal hissələri olan uca (Hund, |
| + | 4000—5000 m-dək) daqlar ustundur, |
| + | 2500 —4000 m və daha yuksəkdə apı- |
| + | rımlar var. Daqarası dərələr maili- |
| + | dalqavarı və təpəli səthə malikdir, |
| + | PTərqi T.-ın pi, hissəsində silsilə- |
| + | lər nisbətən alcaqdır( c. qrupun sil- |
| + | silələri Turfan cəkəkliyindən i1:.-də |
| + | təpəli duzənliklərlə əvəz olunur, |
| + | Silsilələr arasında uzun və enli |
| + | (50—70 km-dək) cəkəkliklər var: bə”- |
| + | ziləri (Turfan cəkəkliyi və s.) okean |
| + | səviyyəsindən apaqıdadır (—154 m- |
| + | dək). Daqlıq sistemin silsilələri |
| + | Paleozoy və Paleozoydan əvvəlki su- |
| + | xurlardan, daqarası dərə və cokək- |
| + | liklər Kaynozoy və qismən Mezozoy |
| + | cəkuntulərindən təppkil olunmupqdur. |
| + | Civə, surmə, qurqullun, CHHK, KYMYIH, |
| + | qalay, volfram, arsen, qızıl, fosfo- |
| + | rit, neft, qonur və dai kəmur yataq- |
| + | ları, mineral bulaqlar var. |
| + | |
| + | T.-ın iqlimi KƏCKHH kontinental, |
| + | qurudur. Orta temp-r iyulda 20—25*S- |
| + | dən (daqların ayqpaqı quriaqları |
| + | və dərələrdə) 5”S-yə (buzlaqların |
| + | ətəklərində) qədər və daha azdır. Qıpi- |
| + | da yuksək daqlıq r-nlarında temp-r |
| + | bə”zən —30"S-yə qədər enir: orta yuk: |
| + | səklikli sahələrdə tez-tez soyuq hava: |
| + | nın yumtaq hava ilə əvəz olunması |
| + | bapl verir. İllik yaqıntı darətəyi |
| + | dӱzənliklərdə 150—Z300 mm, orta dar- |
| + | lıq quriyaqda 450—800 mm, yuksək |
| + | daqlıqda 800 mm-dən cox, Qərbi da |
| + | 1600 mm-dəkdir. ax ipə CƏKƏKLİK- |
| + | lərdə, əsasən, 200— mm yaqıntı |
| + | duiqur. Qar xətti 1im.-q.-də 3600—3800 |
| + | m, mərkəzi hissədə 4200—445(0 m, 11:.- |
| + | də 4000—4200 m yuksəkdə yerlətir. |
| + | Buzlaqların sah. 10,2 min km?-dir. |
| + | |
| + | |
| + | T.-ın MYhYM cayları Sırdərya, |
| + | Talas, "m li, Manas, Tarım və Qon- |
| + | cadərya hevzələrinə aiddir. Caylar, |
| + | |
| + | |
| + | əsasən, qar və buzlaq suları ilə qida- |
| + | lanır. Ən beyuk gellər: İssıkkul, |
| + | Songel, Baqraigel, Sayramnur. İri |
| + | su anbarları (İli cayında Kapca- |
| + | qay, Narın cayında Toktoqul) yaradıl- |
| + | mhildır. |
| + | |
| + | T.-ın apyaqı yamaclarında səhra, |
| + | yarımsəhra və qey bitkiləri ustun- |
| + | dur. Dar silsilələrinin im. yamac- |
| + | larında, 1500—2000 m yuksəklikdə |
| + | mepələrə rast gəlinir. Meiyə zona- |
| + | sından yuxarıda, daimi qar və buz- |
| + | laqlar sahəsinə qədər alp cəmənləri |
| + | Yayılmınqdır. Duzənlik, daqətəyi və |
| + | alcaq daqlıq ucun səhra və cel fauna- |
| + | sı (ceyran, safsar, tolay, ərəbdoviya- |
| + | nı, qumsicanı, korca, Qırqrızıstan |
| + | sicovulu, muxtəlif nəv ilanlar, GƏR- |
| + | təngələ, toraqay, caxraxcıl, kəklik, |
| + | baqrıqara, məzar qartalı və s.) Xa" |
| + | rakterikdir. Orta və yuksək darlıq |
| + | quriyaqlarda vallaq, qonur ayı, porsuq, |
| + | canavar, tulku, dələ, cuyur, baybak, |
| + | Otyıqan, qayakecisi, arxar, bəbir, "4" |
| + | taldimdik, sidr quyu, Alp dolailası, |
| + | buynuzlu toraqay, Himalay uları. |
| + | qartal və s. var. Gellərdə su quiyları |
| + | yappayır. Gəllərin əksəriyyəti balıq- |
| + | |
| + | |
| + | la zəngindir. T.-ın SSRİ ərazisin- |
| + | dəki hissəsində qoruqlar (İssıkkul, |
| + | Alma-Ata, Sarı-Celek və s.) və yasaq- |
| + | lıqlar yaradılmıtdır. | |
| + | |
| + | T.ın iqtisadiyyatı ucun bax Qa- |
| + | zaxıstan SSR, Qırrqızıstan SSR |
| + | və Sintszyan-Uyqur muxtar rayonu |
| + | məqalələrinə. |
| + | |
| + | Əd. Semenov-Tan-PanskinNn |
| + | P. P., Putepestvie v Tinh-PYanh, M.., |
| + | 1958, Cupaxin V. M., Fiziceskai qeo- |
| + | qrafil Tanı-PYanl, Alma-Ata, 1964: P o- |
| + | pov V. N., Zapadnıi Tanh-P1anh, M., |
| + | 1978, Kaomov A. K. Karabaev K. |
| + | K., PPelocnon maqmatizm i orudnenie v |
| + | Ojnom Tanı-PQane, Taikent, 1981, |
| + | |
| + | |
| + | TYEPOLO (Tyerdo) Covanni Battis- |
| + | ta (5.3.1696, Venesiya—27.3.1770, Mad- |
| + | rid)—italyan boyakarı, qrafik və hək- |
| + | kak: 18 əsr Nenesiya rəssamlıq məktə- |
| + | binin gergəmli numayəndəsi. Əsasən |
| + | Venesiyada, həmcinin Milan (1731— |
| + | 32, 1737, 1740), Vurtsburq (1750—53) |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | amuqəddəs MƏryYƏMə. |
| + | |
| + | |
| + | B. Tyepol o. |
| + | Təqr. 1767—60. Prado. Madrid. |
| + | |
| + | |
| + | və Madriddə (1762—70) ipləmiidir. |
| + | T.-nun əsərlərindən Venesiyanın Ce- |
| + | quati (1737—39) və Skaltsi (1743—44) |
| + | gilsələrinin plafon rəsmləri ipıq- |
| + | lı koloriti və incə nuansların zən- |
| + | ginliyi ilə diqqəti cəlb edir. |
| + | 1750—60 illərdə silsilə freskalar |
| + | (Vurtsburqdakı Arxiyepiskop iqamət- |
| + | gahında, 1750—53, Vepesiyanın Labia |
| + | sarayında, təqr. 1750, Vicensa Yaxın- |
| + | lıqındakı Valmarana qəsrində, 1757, |
| + | Venesiyanın Redzoniko şfrayında, |
| + | 1758) yaratmıti, Venesiya Rəssamlıq |
| + | Akademiyasının prezidenti (1756— 58) |
| + | secilmipdir. 1762—66 illərdə Mad- |
| + | riddə Kral sarayı ucun plafonlar |
| + | ipləmitdir. Dəzgah rəsmləri (“ Am- |
| + | fitritanın zəfəriə, təqr. 1740, Drez- |
| + | den |Pəkil Qalereyası: c“ Gahinlərin |
| + | təqzimi9z, 1753, Kəhnə pinakotega, |
| + | Munxen), portretlər (c“Arenedə YI- |
| + | qıncaqıq coxfiqurlu kompozisiyası, |
| + | 1748—50, Pinakotega, Udine), rəsmlər |
| + | və ofortlar da yaratmındır. |
| + | |
| + | T)EP (Thiers) Anondob (14.4.1797, Map- |
| + | sel—3.9.1877, Sen-Jermen-an-Le) — |
| + | |
| + | |
| + | TLİ QƏBİRİSTANI |
| + | |
| + | |
| + | Fransa devlət xadimi, tarixci, Fran- |
| + | sa Akademiyasının uzvu (1833), Bə- |
| + | kil iiləmii, sonradan liberal-bur- |
| + | jua qəzetlərində əməkdaytilıq etmiti- |
| + | dir. İyul monarxiyası (1830—48) |
| + | zamanı nazir vəzifələri TYTMYLI, |
| + | 1836 və 1840 illərdə bai nazir və xa- |
| + | ici iiplər naziri olmupidur. L. E. |
| + | avenyak diktaturasına tərəfdar cıx- |
| + | mıtp, 1848 ilin dekabrında Lui Bo: |
| + | napartın prezidentliyə namizədliyi- |
| + | ni mudafiə etmitdir. |
| + | |
| + | Sentyabr inqilabından (1870) son- |
| + | ra 1871 ilin fevralında Fransa resp.- |
| + | sının batp naziri tə”yin olunan T. |
| + | Prussiya ilə Fransanın mənafeyinə |
| + | zidd sulh muqaviləsi baqladı. Paris: |
| + | lilər T. həkumətinə qariyı cıxdı- |
| + | lar. 1871 il 18 mart silahlı usyanı |
| + | Paris Kommunasının (1871) e”lan |
| + | edilməsi ilə nəticələndi. T. Versala |
| + | qacdı. İtiqalcı alman qopunlarının |
| + | kəməyi ilə T. Paris Kommunasını qan |
| + | icində boqaraq 1871 ilin avqustunda |
| + | Fransa prezidenti vəzifəsinə kec- |
| + | mii, lakin 1873 ilin mayında monar- |
| + | xistlərin təzyiqi ilə iste”fa verməyə |
| + | məcbur olmulidu. Kommunarların cəl- |
| + | ladı kimi ad qazapnmın T. K. Mark- |
| + | sın “Fransada vətəndati muharibəsiə |
| + | əsərində kəskin ifiia edilmiidir. Q. |
| + | tarixpunaslıqda yalnız burjuaziya- |
| + | nın zadəganlara qarı mubarizəsini |
| + | qanunauyqun hesab etmitdir. Ən bai1- |
| + | lıca tədqiqat ipləri c“Fransa inqi- |
| + | labının tarixiə, c* Konsulluq və im- |
| + | periya dəvrlərinin tarixiF əsərlə- |
| + | |
| + | |
| + | idir. |
| + | |
| + | T/EPPVİ (Thierry) OkycreH (10.5.1795, |
| + | Blua—22.5.1856, Paris)—Fransa ta- |
| + | rixcisi, burjua sinfi mubarizə HƏ- |
| + | zəriyyəsinin və Fransa tarixpqunas- |
| + | lıqında romantik cərəyanın banilə- |
| + | rindən biri. Kitabələr Akademiyası- |
| + | nın uzvu (1830) idi. T. cəmiyyətin si- |
| + | niflərə bəlunduyunu və burjuazi- |
| + | yanın zadəganlara qaripı mubarizə- |
| + | sinin qanunauyqunluqunu etiraf et- |
| + | mipdir. Bununla yanapı gestərmiii- |
| + | dir ki, siniflər bir xalqın digər |
| + | xalqı əsarət altına alması nəticə- |
| + | sində meydana gəlmipdir. T. burjua- |
| + | ziya ilə proletariat arasında sinfi |
| + | antaqonizm olduqunu inkar etmiidir. |
| + | İyul inqilabından (1830) sonra qəti |
| + | olaraq monarxist movqe tutmuiidu. |
| + | Baplıca tədqiqat itləri cFransa |
| + | tarixinə dair məktublarə, 4İngil- |
| + | tərənin normanlar tərəfindən fəth |
| + | olunması tarixi?j, cucuncu silkin |
| + | meydana gəlməsi və qələbələrinin ta- |
| + | rixi təcrubəsiə əsərləridir. G. Marks |
| + | .-in ucuncu silki" vahidliyi haqqın- |
| + | da konsepsiyasının burjua mahiyyə- |
| + | tini tənqid etməklə yanatı, onun”mus- |
| + | bət cəhətlərini də gestərmiiy və T.-ni |
| + | Fransa tarixiunaslıqında csinfi |
| + | mubarizəninə atası adlandırmınddır. |
| + | TYӦYA –RSFSR-in Qorki vil.-ndə |
| + | cay. Okanın saq qolu. Uz. 311 km, hev- |
| + | zəsinin sah. 7800 gm?. Volqaboyu yuk- |
| + | səkliyindən bailanır. Noyabrdan ap- |
| + | relədək donmuiy olur. Arac axıdılır. |
| + | Apaqı axını gəmiciliyə Yararlıdır. |
| + | TYUKALİNSK-RSFSR Omsk vil.- |
| + | ndə iəhər. Tyukalinsk r-nunun mərkə- |
| + | zi. Yar-pendir kombinatı, avtomobil |
| + | təqmiri z-dunun filialı: sovxoz-tex- |
| + | HHKYM, pedaqoji məktəb var. Dəmir- |
| + | beton mə”mulatı istehsal olunur. 1762 |
| + | illən mə”lumdur. |
| + | |
| + | TYURİNQ (Toasqpd) Alan Matison |
| + | (23.6.1912, London—7.6.1954, Mances- |
| + | |
| + | |
| + | 297 |
| + | |
| + | |
| + | ter yaxınlıqında, Uilmslou)—ingi- |
| + | lis riyaziyyatcısı. London Kral Cə- |
| + | miyyətinin uzvu (1951). Əsas ipləri |
| + | riyazi məntiq və hesablama riyaziyya- |
| + | tıpa aiddir. 1936—37 illərdə alqo- |
| + | ritmin və ya hesablana bilən funksi: |
| + | yanın dəqiqləndirilmin abstrakt ek- |
| + | vivalenti riyazi anlayhiıpını (sonra- |
| + | lar T. mapını adlanmınydır) ver- |
| + | miidir: emrunun son illərində bio- |
| + | logiyanın riyazi problemləri uzərin- |
| + | nə itiləmisidir. |
| + | |
| + | TYURİNQ MAİYINI —intuitiv alqo- |
| + | ritm anlayıtlının hesablayan abstrakt |
| + | mapın kimi imnlədilən adı. İnkilis |
| + | riyaziyyatcısı A. M. Turinq elmə |
| + | daxil etmindir (1937). Q.m.-nda 3 |
| + | hissə var: 1) oyuqlara bəlunmuli və |
| + | hər iki tərəfə qeyri-məhdud lent: 2) |
| + | idarəedici qurqu: 3) balıq. Q.m. |
| + | ilə xarici simvolların A= |4,,.. dm) |
| + | |
| + | |
| + | və daxili vəziyyətlərin O—/ fu Fu. |
| + | ə bg) əlifbaları əlaqədardır. Hər |
| + | |
| + | |
| + | zaman anında lentin hər oyuqunda bir |
| + | hərf yazılır (bol oyuqda av), idarə- |
| + | edici qurqu hər hansı 020 vəziyyə- |
| + | tindədir və baplıq lentin bir oyuqu- |
| + | nu ipərh edir. Bu qurqunun vəziyyəti və |
| + | lentdəki yazı haqqında məqlumat T.m.- |
| + | nın konfiqurasiyası adlanır. Q.m.- |
| + | nın tipli / andakı konfiqurasiyadan |
| + | 1--1 apındakına gecməkdən ibarət |
| + | cevirmələrdən təptkil olunur ((—1, |
| + | , 22). Bu cevirmələr idarəedici |
| + | qurqunun vəziyyətindən və 2 anda Sa- |
| + | xılan oyuqdakı hərfdən asılıdır və |
| + | apaqıdakılardan ibarətdir: a) MYƏ)- |
| + | yən (, vəziyyətini (U, ilə, b) baxılan |
| + | |
| + | |
| + | oyuqdakı a) hərfini a, ilə əvəz et- |
| + | |
| + | |
| + | mək: v) baplıqı bir oyuq sola, ya sa- |
| + | qa hərəkət etdirmək, yaxud yerini də- |
| + | yipməmək. Belə cevirmə T.m.-nın əm- |
| + | ri adlanır. Onun yerinə yetirdiyi |
| + | butun əmrlərin toplusu onun proqramı |
| + | adlanır. T.m.-nın ipi bajtlanqıc |
| + | konfiqurasiya verildikdə birqiymət- |
| + | li təyin olupur və sonsuz davam edir. |
| + | Bu prosesin dayanması ucun bə zi qay- |
| + | dalar var. Məs., 1-ci cevirmədən son- |
| + | ra T.m.-nın konfiqurasiyası dəyiit- |
| + | mirsə, bu cevirmədə iiy qurtarmıpnl |
| + | hesab edilir. |
| + | |
| + | TKVARCGLİ — Gurc.SSR-də (Abx. |
| + | MCCPY məhəp. D.y. st. Qalidzqa ca- |
| + | yı sahilindədir. Dai kəmur cıxa- |
| + | rılır. .Saflaidırma f-ki, DRES, |
| + | tikinti materialları z-du və s. var. |
| + | Balpeoloji kurortdur. |
| + | TKİBӰLİ—Gurc.SSR-də ipəhər. D.Y. |
| + | st. Dai kemur cıxarılır. Saflail- |
| + | lırma və cay f-kləri, ət kombinatı, |
| + | SES və s. var. Tikinti materialları |
| + | istehsal edilir. |
| + | |
| + | TLEMSEN, Tilimsan (Mӱq) — |
| + | Əlcəzairin 1im.-q.-ində iyəhər. Tlemsen |
| + | d-rının ətəyindədir. Tlemsen vil.- |
| + | nin inz.m. Nəql. qompaqı. Əh. 120 min |
| + | (1977). Toxuculuq və yeyinti sənayesi |
| + | mӱəssisələri: un-t, 11—14 əsr me mar- |
| + | lıq abidələri var. Xalca toxunur. |
| + | TLİ QƏBİRİSTANI–-Cənubi Ose- |
| + | tiyada, Tli kg. yaxınlıqında arxeo- |
| + | loji abidə. Uzunsov dai qutu forma- |
| + | sında olan ən qədim qəbirlər orta |
| + | Tunc devrunə aiddir. Əlulər arxa- |
| + | sı ӱstə uzadılmıin vəziyyətdə qoyul- |
| + | mupidur. Qəbir avadanlıqı tunc san: |
| + | caqlar, toppuzlar, balta, xəncər, ni- |
| + | zə ucluqları və gil qablardan ibarət- |
| + | dir. T.q.-nın son Tunc və ilk Dəmir |
| + | devru qəbirləri avadanlıqla cox zən- |
| + | |
| + | |
| + | 298 |
| + | |
| + | |
| + | TMYTAPAKAH |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | kindir. Bu nenpyu rəönpnəpu nə nam |
| + | qutu Olu. Adətən Hər qəbirdə |
| + | bir necə elu dəfn edilmitdir. Qə- |
| + | birlərdən uӱstu zərif naxhilarla |
| + | bəzədilmit tunc kəmər və deyçin bal: |
| + | taları, qoptqu ləvazimatı, muxtəlif- |
| + | formalı tunc və gil qablar, tunc və |
| + | dəmir xəncərlər, nizə ucları, tunc |
| + | bilərziklər, heyvan fiqurları və s. |
| + | apkar edilmitndir. Tapıntılar Tli |
| + | saginlərinin qontpu elkələrlə əla- |
| + | qə saxladıqını, əkincilik, maldar- |
| + | lıq və muxtəlif sənət sahələri ilə |
| + | məptqul olduqunu gəstərir. |
| + | |
| + | |
| + | Ədq Texov B. S., Pozdnebronzoval |
| + | kulhtura Liaxvskoqo bassenna (Drepnii |
| + | moqilhnik v s. Tli), Stalinir, 1957: ye- |
| + | nə onun, Tliİiskin moqilınik. Komp- |
| + | leksı XUQ—X vv., do n.ə., c, 1, Tbilisi, |
| + | 1980, TlinskiN moqilhnik. Kompleksı |
| + | 1X—pervoV polovinı U11 v. do n. z., c. |
| + | 2. Tbilisi, 1981, |
| + | |
| + | |
| + | TMUTARAKAN—10—12 əsrlərdə Ta- |
| + | man y-a-nda mevcud olmusi qədim rus |
| + | pəhəri. İndiki Qamanskaya stanitsa- |
| + | sı ərazisində yerlətirdi. Antik devr- |
| + | də məvcud olmuii Germonossa (xəzər- |
| + | lər denrundə Tamatarxa) yapayın mən- |
| + | təqəsi ərazisində salınmıatdı. Mu- |
| + | dafiə qalası, məbəd və s. qalıqları |
| + | akar edilmitidir. |
| + | TMUTARAKAN DAİYI — çzərində |
| + | 1068 ilə aid rus yazısı həkk edilmiil |
| + | mərmər ləvhə. Kitabədə Kerc boqazı- |
| + | nın eni barədə mə”lumat verilir. 1792 |
| + | ildə Taman y-a-nda tapılmıtpdır. T. |
| + | d. kitabəsinin nəiri (1794) və tədqi: |
| + | qi ilə rus epiqrafika və paleoqrafi- |
| + | Yasının zsası qoyulmutidur, Kitabə- |
| + | nin həqiqiliyi barədə muxtəlif muc- |
| + | lahizələr mevcud olmuzidur. Daltın |
| + | tapıldıqı yerdə Tmutarakan 11, xa- |
| + | rabalıqlarıpnın amkap edilməsi |
| + | həqiqiliyinə inandırıcı subutdur. |
| + | Ədl Medınpeva A. A., Tmuta- |
| + | rakanskiİN kamenh, M., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | TMUTARAKAN KNYAZLIRI—10— |
| + | 12 əsrlərdə Taman y-a-nda rus knyaz- |
| + | lıqı. Mərkəzi Tmutarakan 11. idi. |
| + | Knyazlıqda muxtəlif xalqlar yatpayır- |
| + | dı. 988— 1036 illərdə knyaz Mstislav |
| + | Vladimirovic idarə etmipi, 11 əsrin |
| + | 60-cı illərindən Cerniqov kiyazı |
| + | Svyatoslav Yaroslazicin hakimiyyəti |
| + | altında olmutidur. Q.k. qədim rus |
| + | knyazlarının, həmcinin Bizansın si- |
| + | yasi iddia obyekti idi. Qıncaqların |
| + | gӱclənməsi ilə 11 əsrip sonu—12 əs- |
| + | rin əvvəlində Q.k.-pın rus torpaqla- |
| + | HI İLƏ əlaqəsi kəsilmiiy və mustə- |
| + | qilliyini itirmipiadi. |
| + | TOALA-–Sulavesi a.-nın (İndonezi- |
| + | Ya) c--q.-indəki daqlarda yappayan tay- |
| + | fa. 20 əsrin əvvəlində təqr. 100 nəfər |
| + | idi. Dilləri eyrənilməmildir. Pa- |
| + | leolit tipli dai və sumuk alətlərdən |
| + | istifadə edir, ovculuq və yıqıcılıq, |
| + | həmcinin ibtidai əkinciliklə məi1- |
| + | qul olurdular. 20 əsrin 30-cu illə- |
| + | rində buqlar tərəfindən assimilyasi- |
| + | Ya edilmiilər. |
| + | |
| + | TOAR MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ) (Tuar |
| + | (Thopaqu) iz.-nin (Fransada) adından) |
| + | — Yura sisteminin alt ppe”bəsinin |
| + | appaqıdan derduncu mərtəbəsi. 1850 |
| + | ildə fransız paleontoloqu A. D. |
| + | d Orbinyi ayırmıtdır. 3 Yarımmər- |
| + | təbəyə və 6 zonaya bəlunur. T.m. cekun- |
| + | tӱləri Azərb.SSR-də də (Kicik və Be- |
| + | yuk Qafqazda) var: gil və gilli pist- |
| + | lərdən ibarətdir. Xarakter faunası |
| + | vmmonitlərdir, |
| + | |
| + | |
| + | TӦBA (Toba)— İndoneziyada, Sumatra |
| + | a.-NIN 1İim.-ında gəl. Tektonik cə- |
| + | kəklikdə, 911 m yuksəklikdədir. Sah. |
| + | 1300 km?, dərinliyi 529 m-dir. Balıq- |
| + | cılıqla məpqul olunur. Gəmiciliyə |
| + | yararlıdır. Sahilboyunda cəltik əgi - |
| + | |
| + | |
| + | lir. |
| + | |
| + | T0| BAQO (Toraro)— Atlantik okeanın- |
| + | da ada. Trinidad və Tobaqo dəvləti- |
| + | nin bir hissəsi. Sah. 300 km?-dir. |
| + | TOBAR DOKTRİNASI—Ekvador xa- |
| + | rici iplər naziri, K. R. Tobarın |
| + | (S. K. Toraq) 1907 ildə irəli surdu- |
| + | yu siyasi doktrina. Əsasını, konsti- |
| + | tusiyaya zidd yolla hakimiyyətə gəl- |
| + | mipy yeni heəkumətləri tanımamaq idə- |
| + | yası təppkil edirdi. Mərkəzi Ameri- |
| + | ka elkələrində inqilabi və milli |
| + | azadlıq hərəkatlarını boqmaq məq- |
| + | sədi gudurdu. |
| + | |
| + | TOBOTTAH. tabboqan, tobo- |
| + | qa n— Kanada hindilərinin istifadə |
| + | etdiyi taxta (uz. 3—4 m, eni 30—40 |
| + | sm) xizək. T. hazırlamaq ucun taxta- |
| + | ların qabaq hissəsini qaynar suya sa- |
| + | laraq geriyə dorru əyir, sonra taxta- |
| + | ları yan-yana qoyaraq qayıtla bərki- |
| + | lir və yan tərəflərini tozaracı |
| + | qabıqrı, yaxud dəri ilə erturdulər. |
| + | Hazırda qismən idman yarıtlarında |
| + | istifadə olunur. |
| + | |
| + | TOBOӦL — Qazax.SSR-in Kustanay, |
| + | RSFSR-in Kurqan və Tumen vil.-lə- |
| + | rində cay. İrtıtın sol qolu. Uz. 1591 |
| + | km (Kokpektısay cayı mənbəyindən |
| + | 1628 km), hevzəsinin sah. 426 min km?, |
| + | Kokpektısay və Bozbis caylarının |
| + | birlətməsindən əmələ gəlir. Orta |
| + | su sərfi mənsəbdə 805 m?/sen dir. Okt- |
| + | yabrdan mayadək donmui olur. Ən iri |
| + | qolları: soldan, Uy, İset, Qura, Tav- |
| + | da, saqdan Uboqan. 437 km məsafədə |
| + | gəmiciliyə yararlıdır. Su anbarla- |
| + | |
| + | |
| + | rı var. |
| + | TOBӦLSK—RSFSR-in Tumen vil.- |
| + | ndə pzəhər. Tobolsk r-nunun mərkəzi. |
| + | İrtıt cayında, Tobol cayının mən- |
| + | səbi yaxınlıqında port. Aeroport, |
| + | ƏH. 72 min (1924). Gəmi tə”miri, |
| + | metal e”malı muəssisələri, faner kom- |
| + | binatı, mebel və xalca f-kləri, su- |
| + | mukdən bədii mə”mulat hazırlayan |
| + | f-ky pedaqoji in-t, dram teatrı (1705 |
| + | ildən) və s. var. Neft e”malı kombi- |
| + | natı tikilmipdir. Q. 1587 ildə sa- |
| + | lınmıydır. |
| + | TOBRUK (,,,5)— Liviyada təhər, |
| + | Aralıq dənizi sahilində port. ƏH. |
| + | təqr. 55 min (1974). Tamlı məhsullar |
| + | sənayesi mӱəssisələri var. Kustar sə- |
| + | pətkarlıq inkipaf etmiidir. 1951— |
| + | 69 illərdə T. Liviya kralı 1 İdri- |
| + | sin iqamətgahı olmutdur. |
| + | TOBCTOHÖTOB Georgi Aleksand- |
| + | rovic (d. 28.9.1913, Qiflis) — rus |
| + | uusə sovet rejissoru. |
| + | R SSRİ xalq artisti |
| + | 1957). Sosialist |
| + | məyi Qəhrəmanı |
| + | PE (1983). Lenin mu- |
| + | ir kafatı laureatı |
| + | (1958). SSRİ Dev- |
| + | | lət mukafatı lau- |
| + | reatı (1950, 1952, |
| + | 1968, 1978). Sənət- |
| + | punaslıq doktoru |
| + | (1968). Moskva |
| + | Devlət Teatr Sə- |
| + | : n Si nərH FİH-TYHYH Deye - |
| + | luq fakultəsini bitirmitdir (1938). |
| + | Tbilisi Rus Dram Teatrı (1938—46) |
| + | və Moskva Mərkəzi Utaq Teatrının |
| + | (1946—49) rej., Lenin komsomolu ad. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | aMeptanlarə (M. Qorkiy tamaptasından |
| + | səhnə. 1968. Rej. G. A.Tovstonoqov. |
| + | M. Qorki ad. Leninqrad Akademik Bəyuk |
| + | Dram Teatrı. |
| + | Leninqrad Teatrının ba rej. (1950— |
| + | 56) ippiləmitdir. 1956 ildən M. Qorki |
| + | ad. Leninqrad Beyuk Dram Teatrının |
| + | bap rej.-dur. T.-un tamaqalarında |
| + | monumental və umumilətdirilmiyn |
| + | formalara meyl baptlıca Yer tutur. |
| + | Ən yaxtı tamatpaları: c Eskadranın |
| + | məhviə (1952, A. Korneycuk), 4“Nikbin |
| + | faciəq (1955, Vs. Vitnevski), c“İdi: |
| + | otə (1957, 1966, F. Dostoyevski), e€Bap- |
| + | 6apnapə və 4“ Meppipanlarə (1959, 1968, |
| + | M. Qorki), *“Oyanmın torpaqə, “Sakit |
| + | Dong (1964, 1977, M. Poloxovun əsər- |
| + | ləri ӱzrə), c Uc bacı, “Vanya dayı |
| + | (1965, 1982, A. Cexov), €XaHyMmas |
| + | (1973, A. Saqareli), “Bir iclasın |
| + | protokolu (1975, M. Gelman), FAtın |
| + | tarixcəsiə (1976, L. əncir əsəri |
| + | uzrə) və s. 1939—46 illərdə PT, Rus- |
| + | taveli ad. Gurc. Teatr İn-tunda dərs |
| + | demitpdir. Pedaqoji fəaliyyət gestər- |
| + | mipdir (1960 ildən prof.). SSR |
| + | Ali Sovetinin deputatı (7—8 carı- |
| + | rıp) olmutppdur. 3 dəfə Lenin orde- |
| + | ni, Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və |
| + | medallarla təltif edilmipidir. |
| + | Əsərləri: Kruq mısleN, L., 1972: |
| + | Klassika i sovremennostı. Rejisserskiv |
| + | zamısel. Zapisi repetipin, M., 1975: Zer- |
| + | “Pas spenı, v 2-x kn., 2 izd., L., 1980— |
| + | Əd. Benhait R., Qeorqiv Tovstono" |
| + | qov, L.—M., 1961, Rıbakov KO,, Tov- |
| + | tələ Problemı sovetskoN rejissurı, |
| + | |
| + | |
| + | TOVUZ (lat. Rauxo)—geyun Cənub ya- |
| + | rımkurəsində burc. Ən parlaq yay" |
| + | zu 2,0 vizual ulduz elculudur. SSRİ- |
| + | də gerunmur (bax Ulduz xəritəsi). |
| + | TOVUZ— Erm.SSR (PTəmiəddin r-nu) |
| + | və Azərb.SSR-də (Tovuz r-nu) cay. |
| + | Axınca cayının sol qolu (bə”zi ədə- |
| + | biyyatlarda mənsəbi Kur cayı hesab |
| + | edilir). Uz. 42 km, hevzəsinin sah. |
| + | 278 km?, Murquz silsiləsinin HIM. İa- |
| + | macından (1973 m Hund.-dən) bai- |
| + | lanır. Muhum qəlları: Navur, Nora- |
| + | iyen. Əsasən, yarıti və yeraltı sular- |
| + | la qidalanır. Suvarmada istifadə |
| + | olunur. Su anbarı var. Erm.SSR əra” |
| + | zisində Tavup adlanır. |
| + | |
| + | TOBY 3— Asəp6.CCP-aə məhəp (1935— |
| + | 47 illərdə itq). Tovuz r-nunun mər- |
| + | kəzi. Bakı— Tbilisi d.y.-nda st. Ba- |
| + | kıdan 437 km aralıdır. Bakı—Qazax |
| + | avtomobil yolu kənarında, Tovuz ca |
| + | yının sahilində, Gəncə-Qazax duzən- |
| + | liyindədir. Q.-da konserv, yaq-pendir |
| + | z-dları, istehsalat və məiytət xidməti |
| + | kombinatları, Resp. Dəvlət K.T. He- |
| + | tehsal-Texniki Tə"minat Komitəsinin |
| + | r-n ile bəsi, musiqi, avtomobil surucu" |
| + | ləri hazırlayan, upyaq-gənclər, idman |
| + | və ӱmumtəhsil məktəbləri, məktəbəqə-” |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TOVUZ RAYONU |
| + | —— — . 1Ə9VӰ3 RAYONU9U N / / / / / 4*2Əə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Tovuz. Dəmiryol natrzalı. |
| + | |
| + | |
| + | dər uplaq muəssisələri, mədəniyyət |
| + | evi, klub, kinoteatrlar, xalq teatrı, |
| + | kitabxanalar, tarix-elkəpqunaslıq mu- |
| + | zeyi, xəstəxanalar, poliklinika var. |
| + | Beyuk Vətən muharibəsində həlak ol- |
| + | mup həmyerlilərin tərəfinə abidə qo. |
| + | Odmuldur. |
| + | |
| + | TOVUZ QUİYLARI (Pavo)—roiyrkH- |
| + | milər dəstəsinin qırqovulkimilər |
| + | fəsiləsindən qui cinsi. 2 nevu var. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | həp, 1 itq., 98 kənd və 6. yappayıi Mən" |
| + | təqəsi var. Mərkəzi Tovuz 1:.-dir. |
| + | Təbiət. T.r.-nun c. hissəsini Ki- |
| + | cik Qafqaz d-rı, mərkəzini Gəncə- |
| + | Qazax dӱzənliyi tuturs Kur cayından |
| + | im.-dakı hissəsi Ceyrancelə daxil- |
| + | dir. Alt Paleozoy, Yura, Tabaiyir, |
| + | Neogen, Antropogen cəkuntuləri ya- |
| + | Yılmındır. Tikinti materialları |
| + | Yataqları var. İqlimi iim.-da mula- |
| + | Yim-isti, Yarımsəhra və quru cəl tip- |
| + | lidir. C.-a getdikcə iqlim nisbətən |
| + | |
| + | |
| + | | mulayimləpir. Qıp quraq kecir. Orta |
| + | |
| + | |
| + | temp-r yanvarda —4-dən 12S-yə qədər, |
| + | iyulda 18—252S-dir. İllik yaqıntı |
| + | |
| + | )—700 mm. Cayları (Tovuz, Axınca, |
| + | Zəyəm, Əsrik) Kur Hevzəsinə daxil- |
| + | dir. Əsasən, pabalıdı, acıq-tpabalı- |
| + | dı, qəhvəyi daq-mepə, dar tund-pqaba- |
| + | lıdı, qonur dar-mepyə, dar qara tor- |
| + | paqları yayılmındır. Kur sahillə- |
| + | rində alluvial-cəmən torpaqlarına |
| + | rast gəlinir. Bitki ƏPpTYİY (im. və |
| + | mərkəzi hissələrdə, əsasən, cəl və ya- |
| + | rinsnda tiplidir. C.-da, darlıq sa- |
| + | |
| + | ələrdə palıd və vələs meiiələri, |
| + | subalp və alp cəmənləri var. Kur bo- |
| + | Yunca tuqay mepələri uzanır. Rayonun |
| + | UIM.-IIT, gənarında Eldar itiamı bitir, |
| + | Mepələrin umumi cah, 24,7 MuH ha- |
| + | dır. Cəldonuzu, dapqlıq dələsi, cuӱ- |
| + | Yur, qumsicanı, bəzgək, dovdaq, kək- |
| + | lik, turac və s, var. |
| + | hali. Orta sıxlıq 1 km?-də 60,6 |
| + | nəfərdir. ri Yatayıl məntəqələri |
| + | Tovuz it,, Qovlar titq., Azparı Ayıblı, |
| + | Xatınlı, Apaqı Quqicu və Duz Qı- |
| + | rıqlı k.-lə idir. |
| + | |
| + | Təsərrufat, Q.r. resp.-nın muhum |
| + | uzumculuk r-nlarındandır, İqtisa- |
| + | diyYatında taxılcılıq, tərəvəzcilik |
| + | və heyvandarlıq da muhum yer tutur. |
| + | R-nda 26 s-z var. K.-t.-na yararlı tor- |
| + | paqlar 71 min La-dır (1983) Bunun |
| + | 10,4 min Ha-ı ppum yeri, 10,4 min La-ı |
| + | coxillik bitkilər, 0,2 min La-ı dincə |
| + | qoyulmuli torpaqlar, 4,6 min La-ı bicə- |
| + | nəklər, 45,4 min a-ı otlaqlardır, 12,5 |
| + | |
| + | |
| + | 299 |
| + | |
| + | |
| + | min ha əkin sahəsinin 2225 -ində dənli |
| + | və dənli-paxlalı bitkilər (butda, ar- |
| + | pa, qarqıdalı və s.), 2625 -ində tərə- |
| + | vəz-bostan bitkiləri və kartof, 5295 – |
| + | ində yem bitkiləri əkilir (1983). 9,6 |
| + | min ha yən var. Suvarılan tor |
| + | paqlar 22,3 min ha-dır. Ərazisində |
| + | su qoppaqı (Xanımarx) və su anbar- |
| + | ları(Axıncacay, Xatınlı) yaradıl- |
| + | mıtpdır. 1984 ildə 113 min ?t uzum, |
| + | 4 min t taxıl və s, istehsal olun- |
| + | mulidur. 28,7 min qaramal, 100,2 min |
| + | davar var (1984). Quculuq və barama- |
| + | cılıqla mətqul olunur. PTərab, kon- |
| + | serv, yar-pendir, dəmir-beton mə"mula- |
| + | tı z-dları, istehsalat və məihət xid- |
| + | məti kombinatları, Resp. Dəvlət K.T, |
| + | İstehsal-Texniki Tə”minat Komitəsi- |
| + | nin iple”bəsi, elektrik itpəbəkəsi var. |
| + | Bakı— Tbilisi d.y., Bakı—Qazax avto- |
| + | mobil yolu, Qaradaq— Atstafa qaz kə- |
| + | məri, Bakı— Batumi neft kəməri T.r.- |
| + | ndan kecir. |
| + | |
| + | Mədəni quruculuq və səhiyyə. R-nun |
| + | 106 məktəbəqədər mucəssisəsində 1988 |
| + | utaq tərbiyə olunur. 26 səkkizillik, |
| + | 44 orta, 6 axiyam və qiyabi orta, 9 tex- |
| + | niki petpə məktəbində 31000 tpagird |
| + | təhsil alır (1983,84). R-nda Azərb, |
| + | Elmi-Tədqiqat Tərəvəzcilik İn-tunun |
| + | zona təcrubə st.-sı və Azərb.SSR EA |
| + | Genetika və Seleksiya İn-tunun dayaq |
| + | məntəqəsi, ӰZ kitabxana, 13 mədəniyyət |
| + | evi, 70 klub, xalq teatrı, 4 kinoteatr, |
| + | 36 kinoqurqu var (1983), |
| + | |
| + | AKP Tovuz Rayon Komitəsi və Ra- |
| + | yon XDS-nin orqanı cHəqiqətg qəzeti |
| + | 1929 ildən (1929—37 illərdə “Qızıl |
| + | Tovuze, 1938—65 illərdə “Sosializm |
| + | kəndiə, 1966 ildən indiki adı ilə) |
| + | cıxır. Yerli radio veriliiləri re- |
| + | daksiyası 1962 ildən fəaliyyət gəstə: |
| + | |
| + | |
| + | rir. R-nda televiziya verilinlərinə |
| + | baxılır. |
| + | |
| + | Me"”marlıq abidələrindən Kirzan |
| + | k.-ndə mə”bəd (12 əsr), Yanıqlı k.-ndə |
| + | məscid, 3 turbə, Zəyəm cayı uzərində |
| + | kərpu (hamısı 17 əsr) və s. qalmıdır. |
| + | |
| + | |
| + | Anı T-r.-nsn (P. cristatus) epKəlH: | |
| + | nin bədəninin uz. 100—125 sm, quYruqu |
| + | 40—45 sm-dir: cgezcukələrlə bəzən- |
| + | MH lələklərlə ertulc quyruqustluyu |
| + | |
| + | |
| + | (səhvən quyruq da deyilir) 120—130 qm- kk DAK | dı ə ət s ӱ |
| + | dir. Erkəyi 4—4,25 kq-dır. Balı, : N O a əə ə əəə əli |
| + | boynu və sinəsinin bir hissəsi gey, ) dur: HR ə ə ə Ad |
| + | beli yalpıl, bədəninin ataqı hissəsi ii One” üə ə : |
| + | qaradır. Dipisi kicikdir. Rəngi bir | | | 0 Hr. əv |
| + | qədər solqundur, quyruqustluyundə | | yalı x”. : |
| + | |
| + | |
| + | uzun lələkləri yoxdur. Hindistan y-a- |
| + | nda Himalaydan c.-a (yuksək darlar- |
| + | da yoxdur) və PTri-Lanka a.-nda yayıl- |
| + | mıpdır. Geyqanadlı T.q. (R. |
| + | tiNsiz) əlvan rənglidir. Hind-Cin, |
| + | Malakka və Sumatrada rast gəlir. |
| + | AT. kolluqlarda, meiqə talalarında |
| + | Və cay sahillərində yappayır. Poli- |
| + | qamdırlar. Torpaqda dӱzəltdiyi Yuva- |
| + | Ya 5—6 yumurta qoyur: 27—30 gun gurt |
| + | yatır. Əsasən, bitki ilə qidalanır. |
| + | Azərb.SSR-də adi T.q. dekorativ quiy |
| + | kimi saxlanır. Hindistanda Yarım: |
| + | əhlilətmin haldadır. Avropaya (Yu- |
| + | nanıstana) ehtimala gerə 5 əsrdə gə- |
| + | “ӧvlmindir. |
| + | TOVUZ RAYONU—Azərb.SSR-də in: |
| + | zibati r-n, 1930 ildz təppkil edilmiil- |
| + | dir. 1963 ildə ləev edilərək ərazisi |
| + | azax r-nuna verilmit, 1964 ildə ye- |
| + | nidən mustəqil r-n olmutdur. P1m.- |
| + | Dan Gurc.SSR, c.-q.-dən Erm.SSR- |
| + | la həmsərhədlir. Sah. 1903 km2?, Əh. Tovuz rayonu, 1, |
| + | 115,3 min (1984, 1 yanvar), R-nda 1 ppə- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Təbil mənzərə, 2. Nizami alına sovxozun |
| + | |
| + | |
| + | Qoyun surusu. Z. |
| + | iqərab zavodunda. 4, Tovuz aiqıqları. |
| + | |
| + | |
| + | 300 |
| + | |
| + | |
| + | R-nda 975 carpayılıq 23 xəstəxana |
| + | mӱəssisəsi, vərəm dispanseri, 29 feld- |
| + | iyer-mama məntəqəsi, sanitariya-epi- |
| + | demioloji st,, 186 həkim, 657 orta |
| + | |
| + | tibb ipcisi var (1984). |
| + | |
| + | TOVUZ SEMENT ZAVODU, H.Sul- |
| + | tanov ad.—Azərb.SSR-də 1980 ilin |
| + | dekabrınadək fəaliyyət gəstərmiiq ti- |
| + | kinti materialları sənayesi muəssi- |
| + | |
| + | |
| + | səsi. |
| + | TӦQA (lat, (ova, tego—epTypəM)— |
| + | Qədim Romada vətəndaiların ust ge- |
| + | yimi, qolsuz uzun plai. Adətən, ar |
| + | yun parcadan tikilirdi. |
| + | |
| + | OQQA—kipi geyim dəstinin bir his- |
| + | səsi, əsasən, metal və qayıtidan duӱzəl- |
| + | dilmiiy kəmər nəvu, Arxeoloji qazın- |
| + | tılar zamanı Azərb.-da e.ə. 2-ci min- |
| + | illiyin əvvəllərinə aid tuncdan TƏK- |
| + | mə usulu ilə hazırlanmıit T. bəndləri |
| + | tapılmındır. Kecmipdə T.-nın me- |
| + | tal hissələrini (ən cox gumuiydən, |
| + | qismən qızıldan) zərgər, qayıtını |
| + | isə sərrac və ya dabbaq hazırlayırdı. |
| + | Bax həmcinin Kəmər, |
| + | |
| + | TOQQAC— Azərb.-da qədim k.t. aləti, |
| + | Toxumluq ucun ayrılmını taxılın, |
| + | həmcinin mərci, noxud, darı və s, |
| + | bitkilərin dəyulməsində istifadə |
| + | edilirdi. Əsasən palıd, vələs, qara- |
| + | aqacdan hazırlanan T. (uz. təqr. 30— |
| + | 35 sm, diametri 15—20 sm) dəstə və |
| + | toxmaq adlı iki Hissədən ibarətdir. |
| + | Azərb.SSR-in bə”zi zonalarında t o x- |
| + | maq da adlanır. İpqci, alətin dəstə- |
| + | sindən tutub toxmaqla sunbulu deyur- |
| + | du. T.-la dəyulən sunbulun taxılı |
| + | əzilməzdi. Yaxın PTərq əlkələri, Qaf- |
| + | qaz və Orta Asiya xalqları arasında |
| + | da geni yayılmıpdı. |
| + | |
| + | TOQİ, touqi (ər. gə—hekmdar |
| + | fərmanı, məhuru, yazısı)—ərəb əlif- |
| + | bası ilə yazılan klassik 6 bədii xətt |
| + | nevundən biri. 13 əsrdə Baqdad ipairi |
| + | və xəttatı Əbulfəzl Dinəvəri tərə- |
| + | |
| + | |
| + | == ə |
| + | |
| + | |
| + | - |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “ə, də LT |
| + | |
| + | |
| + | Toqi xəTTHHnƏH HYMYHƏ, |
| + | findən yaradılıb. T. xətti ilə, əsa- |
| + | sən, hekmdar fərmanları və məhkə- |
| + | mə sənədləri yazılırdı. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TӦQO (Toro). Toqo Respubli- |
| + | K ac n (Republique Togolaise). |
| + | |
| + | YMyMH MƏ"AyMAT. İəpön Adprkana |
| + | devlət. Q.-dən Qana, (im.-dan Burkina |
| + | |
| + | |
| + | TOVUZ SEMENT ZAVODU |
| + | |
| + | |
| + | Faso, 1p.-dən Benin ilə həmsərhəddir. |
| + | C.-da Atlantik okeanının Qvineya |
| + | geərfəzi ilə əhatələnir (sahil xətti: |
| + | nin uz. 50 km). Sah. 56,6 min km?. ƏH. |
| + | 2,7 mln. (1982). İnzibati cəhətdən 5 |
| + | vil.-ə bəlunur. Paytaxtı Lome it.-dir. |
| + | |
| + | — Devlət qurulumu. T. resp.-dır. |
| + | 1979 il Konstitusiyası quvvədədir. |
| + | Devlət və həkumət baticısı 7 il mud- |
| + | dətinə secilən prezidentdir: qanunve- |
| + | rici orqan birpalatalı parlament— |
| + | Milli nəttlir səlahiyyət mӱddəti |
| + | 5 ildir. İcra hakimiyyətini prezi- |
| + | dentin baiicılıq etdiyi hekumət həya- |
| + | ta gecirir. |
| + | |
| + | Təbnət. Əlkənin c. hissəsi laqun- |
| + | lu ovalıq, qalan hissəsi, əsasən, zə- |
| + | if dalqalı duzənlik və platodur. |
| + | Ən yuksək zirvəsi Toqo d-rında Bau- |
| + | man pikidir (1026 m), Faydalı qa" |
| + | zıntıları: dəmir filizi, qızıl, |
| + | fosforit boksit və s. İqlimi sub: |
| + | ekvatorialdır. Sahilboyunda 2 maks, |
| + | yaqılplı devr (mart—iyun, tr |
| + | oktyabr) var. Orta aylıq temp-r 20— |
| + | 25*S-dən 28—322S-yədək, illik ya: |
| + | qıntı 750—1000 mm-dən 1400—1500 |
| + | mm-ə qədərdir. Ən iri cayları: Mo- |
| + | no, Oti. Ərazinin cox hissəsi qır- |
| + | mızı ferrallit torpaqlarda yuksək: |
| + | otlu savannalardır. Toqo derının ya= |
| + | macları və cay dərələri həmitəyatıl |
| + | mepələrlə ərtuludur. Heyvanları: as- |
| + | lan, bəbir, zurafə, antilop və s. Cox- |
| + | lu hətərat (termitlər, sese milcəyi |
| + | və s.) var. |
| + | |
| + | Əhali. T.-da təqr. 45 xalq və etnik |
| + | qrup (eve, mina, uaci, kabye, yoruba, |
| + | ana, losso, kotokoli və b.) yapayır, |
| + | Eve dili və onun dialektləri ustun- |
| + | dur. Rəsmi dil fransız dilidir. Əha- |
| + | linin 6696-dən coxu ən”ənəvi dini |
| + | e”tiqadlarını saxlayır, təqr. 2296 -n |
| + | xristian, qalanları muçsəlmandır. |
| + | |
| + | iləyən əhalinin təqr. 8096-i k.t. |
| + | və balıqcılıq sahəsində calını |
| + | (1982). Orta sıxlıq 1 km?-də təqr. 45 |
| + | nəfərdir (1982). Əsas pəhərləri: Lo- |
| + | me—350 mindən cox (ətrafı ilə bir- |
| + | likdə, 1982), Cauco, Kpalime və s. |
| + | |
| + | Tarixi mə”lumat, T. ərazisi qə: |
| + | dimdən məskunlaitmındır. T.-da ya: |
| + | ipayan eve, yoruba və 6. tayfalar or- |
| + | ta əsrlərdə Qana və Benindən kecub |
| + | gəlmiimlər. 15 əsrdə T. sahillərinə |
| + | gələn portuqallar buradan Ameri- |
| + | kaya qara qul aparırdılar. 17—18 |
| + | əsrlərdə qul ticarətinin geniii miq- |
| + | yas alması nəticəsində yerli əhali- |
| + | nin sayı xeyli azalmıtidı. 19 əsrin |
| + | 2-ci yarısında T. ərazisində iri |
| + | feodal devlət birlikləri yarandı. |
| + | 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəlində T. |
| + | (indiki Qana ərazisinin bir hissə- |
| + | si ilə birlikdə) Almaniyanın mus- |
| + | təmləkəsinə cevrildi. Birinci dun: |
| + | - muharibəsindən sonra Q.-nun qərb |
| + | iissəsi B. Britaniyanın, izərq his- |
| + | səsi isə Fransanın mandatı altın- |
| + | da, İkinci dunya muharibəsindən son- |
| + | ra isə Fransa və İngiltərə idarə usu- |
| + | lu saxlanılmaqla BMT-nin qəyyumlu- |
| + | qunda idi. 1960 ildə mustəqil Toqo |
| + | Resp. yaradıldı və BMT-yə qəbul |
| + | olundu. 1963 və 1967 illərdə hərbi |
| + | cevrilimtlər oldu. 1967 il cevrili- |
| + | iindən sonra siyasi partiyalar bu- |
| + | raxıldı. 1969 ildə Toqo Xalqının |
| + | Birliyi Partiyası yaradıldı. 1979 |
| + | ildə dini təriqətlərin beyuk əksəriy- |
| + | yətinin fəaliyyəti qadaqran olundu. |
| + | Qərbi Afrika Əlgkələri İqtisadi |
| + | Birliyinin yaradılmasında muthum |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | İ əəə TOTO |
| + | BYPKHH-ƏAQÜ, / q |
| + | |
| + | |
| + | k |
| + | “ə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 2 |
| + | (= |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | *aa .7 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | s sm Xa ə anı |
| + | ” b Dapaon | İz |
| + | zl İCABAHHA/TAP ye |
| + | “ə 29) |
| + | |
| + | |
| + | Natitinq |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Yendi |
| + | |
| + | |
| + | : a |
| + | “un |
| + | |
| + | -Ӱ |
| + | |
| + | Qə q |
| + | |
| + | |
| + | N |
| + | |
| + | |
| + | ONA |
| + | |
| + | |
| + | m)ün9ünnil |
| + | |
| + | |
| + | İLİ Tİ İTİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | İLLİ Li Di |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | el ( nova | yumusu lE |
| + | x.) : |
| + | | -. = sr B H 14 = |
| + | | : 7 m. | | |
| + | — (landibY // | iz |
| + | = Gİ14 4). Di |
| + | 8 - = - ba $ Funu şm — |
| + | : Tablima)2 8 |
| + | TƏHHƏKƏH ARI SB |
| + | | OK unq y “ə |
| + | vil. *Xe, |
| + | 1 əf, İy, |
| + | O Sevi Ox |
| + | x 1 Vəqak Mi |
| + | ANİ ət |
| + | NİN x |
| + | —— |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | .: |
| + | |
| + | |
| + | || |
| + | ili |
| + | |
| + | |
| + | ıı |
| + | |
| + | |
| + | ili |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | pon oğnaMbımabıp. 1966 vnnən Ğamına" |
| + | yapar ƏnKƏHHH MHrTHCANH HHKHIAĞM |
| + | betillik planlar əsasında həyata ke- |
| + | cirilir. Derduncu bepillik planda |
| + | (1981—85) kooperativlərin sayının |
| + | artırılması və aqrar-sənaye komp- |
| + | lekslərinin yaradılması yolu ilə |
| + | k.t.-nın inkipafına xususi diqqət |
| + | yetirilmindir. Əlkədə savadsızlı- |
| + | qIN ləqv edilməsi, zəhmətkepylərin |
| + | əmək haqqının artırılması sahəsin- |
| + | də muhum tədbirlər həyata keciril- |
| + | məkdədir. T. bitərəflik və bloklara |
| + | qopulmamaq siyasəti yeridir. 1960 ildə |
| + | SSRİ ilə T. arasında diplomatik Mu- |
| + | nasibətlər, 1976 ildə isə T.-nun Mos- |
| + | kvada səfirliyi yaradılmındır. 1978 |
| + | |
| + | |
| + | TORLUK-TEYMUR 301 |
| + | |
| + | |
| + | bayram ipənlikləri ilə əlaqədar ən”. |
| + | ənəvi tamaiqyalar məvcud olmuidur, |
| + | 20 əsrin 40-cı illərinin sonundan |
| + | muasir tipli teatr 77 etməyə |
| + | bailamıti, 60-cı illərdə həvəskar |
| + | teatr kollektivləri meydana gəlmii- |
| + | dir. 1968 ildə 4“ T. Afrika baleti ad- |
| + | lı milli folklor ansamblı yaradıl- |
| + | mıtidır. 1970 ildən dram sənəti və |
| + | xalq mahnılarına baxıit-festival- |
| + | lar kecirilir. |
| + | h | Əd. QalıperinQ. L,, Respubli- |
| + | Ki -E bək ka Toqo, M., 1961, Nopvedipal istorin Af- |
| + | a riki, 2 izd., M., 1968, Afrika. Əkonomi- |
| + | ceskin spravocnik, M., 1974: Afrika. Za- |
| + | padnan i PLentralınan Afrika, M., 1979 |
| + | (serin “Stranı i narodız), Tokareva |
| + | Z. İ., Təqolezskal Respublika. Spravoc-= |
| + | nik, M., 1981, |
| + | TOQOLOK MOLDSF (təxəllusu: əsl |
| + | adı və familiyası BayımbetƏbdu r: |
| + | rəhmanov |10.6.1860, Tyan-PTan, |
| + | Kurtka (indiki Qırq.SSR, Narın |
| + | vil., Aqtala r-nu)—4.1.1942, orada)|— |
| + | qırqrız sovet akını. İnqilabdan əv- |
| + | vəlki əsərlərində feodal əzbatına- |
| + | lıqı, riyakar ruhanilər |4“Əginci ar- |
| + | vadının aqılarık, “Qabırqalarıma |
| + | dəyən dailarə, *Xocanın kələkləriə, |
| + | “ICalmalı qoyun və s. ipe"rləri, -Kem- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Toqo. 1. Lome pəhərində inzibati bina, 2. Lome. Azadlıq abidəsi. 3. Tikinti |
| + | materialları zavodunun sexində. 4, Lome yaxınlıqrında sement zavodu. |
| + | |
| + | |
| + | ildə SSRİ ilə T. arasında iqtisadi dir. Malyariya, cӱzam, zəhrəvi xəstə- contoyə, F“Babırkanık (hər ikisi |
| + | |
| + | |
| + | və texniki əməkdailıq, sovet ali mək- liklər və s. geniti yayılmıntdır. T.-da 1900), cSӱda (1908) nıoe kü m... |
| + | təblərində T. ucun kadrlar hazırlan- 3,1 min carpayılıq (əhalinin hər min rın naqılıq (1: tən arır riya |
| + | ması haqqında mӱqavilə imzalanmı:1- nəfərinə 1,5 carpayı) 26 xəstəxana, ədəni əd. x ə Ktyadr |
| + | dır. 90 həkim (əhalinin Hər 22,5 min nə- mi, (1918) ə ə (1919. |
| + | Siyasi partiyalar, həmkarlar itti- fərinə 1 həkim), 4 dii həkimi, 23 əc- “ “an h Gö: s narə (1919— |
| + | faqları və digər ictimai təiykilat- zacı, 1000-dən cox orta tibb iicisi B ), cNəsihətə (1923) ki Yeni |
| + | lar.Toqo Xalqının Birli- var (1971). Tibb kadrları xaricdə . 81 TƏrənnuӱm etmitdir (*Sirrimə, |
| + | | i—(TXB: 1969) elkədə yeganə və ha- hazırlanır. | : rast iya cXoibəxtəmə və s. |
| + | kim partiyadır. Toqo Zəhmət- Maarif. Olkədə 1970 ildə yapı “Rləri). FManasəın mahir ifacı- |
| + | geplərinin Milli Kon - 15-dən cox olanların 8091-i savadsız SU KİMİ də tanınmıtdır.4 PTərəf HH- |
| + | federasiyası (1973) — yeganə idi. 1970—80 illərdə savadsızlıqla (1689 ordeni ilə təltif olunmusidur. |
| + | həmkarlar ittifaqıdır. TXB-nin mubarizə nəticəsində məktəbyatilı Frunzedə abidəsi qoyulmundur. |
| + | Gənclər Təptkilatı (1971): utaqların 7096-i ibtidai məktəblərə Əsərləri: İzbrannoe, M., 1958: |
| + | Toqo Qadınlarınıinl M il- cəlb olunmutdur (1982), T. maarifin DoroqoNn pesen, M., 1960, |
| + | li İttifaqı (1972). inkiafında və savadsızlıqla muba- TOQUCİN RSFSR-in Novosibirsk |
| + | İqtisadi-coqrafi ocerk. T. aqrar rizədə muvəffəqiyyətlərinə gərə vil.-ndə ipəhər. Toqucin r-nunun mər: |
| + | əlkədir. İqtisadiyyatında xarici (əsa- YUNESKO-nun N. K. Krupskaya ad. kəzi. D.y.st, İnya cayı (Obun qolu) |
| + | sən, Fransa, AFR) kapital hələ də mukafatını almındır (1981). Təhsil sahilindədir. Arau e "Manbi kombinatı, |
| + | muhum rol oynayır. Yarımnatural sistemi Fransada olduqu kimidir: iyərab, akkumulyator, pendir z-dları: |
| + | gəndli təsərrufatları ustundur. Əra- dərslər fransız dilində kecir. Təh. meiqə təsərrufatı texnikumu və s. var. |
| + | zinin təqr. 1/10-i becərilir. Əsas ix- sil muddəti ibtidai məktəblərdə (ic- TORANALI — Azərb.SSR Xanlar |
| + | racat bitkisi kakao (1980/81 ildə 16 bari və pulsuz) 6, orta ӱmumtəhsil r-nunda gənd. T.sopetliyinin mərkəzi. |
| + | min t), qəhvə (8,.9 min t) və pambıqdır məktəblərində 4 (kolleclərdə) və 7 R-n mərkəzindən 33 gc c.-da, dar ətə- |
| + | (19,7 min t). Daxili tələbat ucun ma- (liseylərdə) ildir. Lomedə un-t, Mil- yindədir. Əh. 878(1985): meyvəcilik və |
| + | niog, darı, qarqıdalı, cəltik və s. li kitabxana par. heyvandarlıqla məpquldur. Orta mək- |
| + | be rl . Qəqr. 2 mln, mal-qara var Mətbuat, radio veriliiyləri, tele- tb, kitabxana, tibb məntəqəsi var. |
| + | (1982). İldə təqr. 10 min t balıq ov- viziya, Gӱndəlik həkumət qəzeti 1952 TORANALI PİRİT YATARI |
| + | lanır. Mədən sənayesi inkittaf et- ildən fransız, eve və kabye dillərin- Azərb.SSR Xanlar r-punda, Pantdar |
| + | dirilir. Fosforit (sənayesi 1974 il- də cıxan c“Nuvel mariqədır (1980 ilə- silsiləsinin c.-i. yamacında, To- |
| + | də millilətdirilmindir), almaz, dək—cQoqopressə). T. mətbuat agentli- qanalı k.-dən 2—3 km 1im.-q.-dədir. |
| + | mərmər, xərək duzu və s. cıxarılır. Yi ATOP 1975 ildə yaradılmıtdır. Yataq tektonik cəhətdən Geykel anti- |
| + | Yungul, yeyinti, neftayırma. sement Həekumətin sərəncamında olan T. ra- kliporiumuna aiddir. Keoloji qu- |
| + | sənayesi mӱəssisələri və s. var. D.y.- dio verilitləri idarəsi 1953, T. te- rulutiunda Ust Bayosun kvars-plagio- |
| + | |
| + | |
| + | ə dbb | |
| + | |
| + | |
| + | larının uz. təqr. 570 km, avtomobil |
| + | yollarının uz. 7.8 min km-dir (1982), |
| + | Dəniz portları Lome (yuk devriyyə- |
| + | si 1,2 mln. t., 1981) və Kpeme, beynəl- |
| + | xalq aeroportu Lomedir. Fosforit, |
| + | gagao, qəhvə və s. ixrac edilir. Ər- |
| + | zaq, maın, avadanlıq, neft məhsul- |
| + | ları və s. idxal olunur. Ticarəti, |
| + | əsasən, Fransa, AFR, Niderland |
| + | ilədir. SSRİ və digər sosialist el |
| + | gələri ilə iqtisadi və texniki əmək- |
| + | dailıq edir. Pul vahidi Afrika |
| + | frankıdır. |
| + | |
| + | Səhiyyə. 1970 ildə T.-da əhalinin |
| + | ər min nəfərinə duttən doqum sayı |
| + | 50,9, elum sayı 25,5: hər min nəfər |
| + | diridoqulana gerə uplaq elumu 128 ol- |
| + | mupidur. Əlum halları, əsasən, in- |
| + | fFeksion və parazitar xəstəliklərdən- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | leviziyası 1973 ildən fəaliyyət kəs- |
| + | tərir. |
| + | |
| + | Me"marlıq və təsviri sənət. T.-nun |
| + | iləhərlərində (Lome və s.) inzibati |
| + | mərkəzlər və yeni məhəllələrdə avropa- |
| + | sayaqı binalar tikilir (1950-cı illə- |
| + | rin sonundan Yerli memarlar X. Ekue, |
| + | A. da Silva, S. Olimpiko və b.-nın |
| + | layihələri ilə), abidələr qoyulur (Lo- |
| + | medə İstiqlaliyyət monumenti, 1960, |
| + | M€ Map və heykəltəraii J. Kuster). |
| + | Azac heykəltərailıqı inkitaf et- |
| + | midir. 1960-cı illərdən milli bo- |
| + | Yakarlıq məktəbi tətəkkul tapır (bo- |
| + | yakar və heykəltərait P. Ayi və 6.). |
| + | Xalq sənəti aqac, metal və fil dippi |
| + | uzərində oyma, toxuculuq, heomə mə”- |
| + | mulatı ilə təmsil olunur. – |
| + | |
| + | Teatr, T.-da muxtəlif mərasim və |
| + | |
| + | |
| + | şa “mn”, dü. R Ta YR |
| + | |
| + | |
| + | porfirləri, Bat yalı porfirit- |
| + | lər və Tabatir yailı vulkanogen və |
| + | tufogen-cdokma suxurlar iptirak edir. |
| + | Yataq puruz tipli olcb, kvars plagio" |
| + | porfir qatıpın ust hissəsindədir. |
| + | Minerallaima narın pirit puruzla- |
| + | rından. bə zi yerlərdə yuva və linza |
| + | formalı pirit kutlələrindən ibarət" |
| + | Filizin tərkibində piritdən |
| + | baiqa kvars, kaolin, serisit, xalkopi" |
| + | rit, bornit, barit və s. iptirak edir. |
| + | TORLU anadan ayrıldıqdan (4—5 |
| + | aylıqınlan) 1,5 yapa qədər olan erkək |
| + | qoyun balası. Ditisi tipiək adlanır. |
| + | TORLUK-TEYMUR (2—1362 və ya 1363) |
| + | — Moqrolistan dəvlətinin banisi və |
| + | xanı. 16 əsrin 70-ci illərinədək PPər: |
| + | qi Qurkustanda həkmranlıq etmip suӱ- |
| + | lalənin əsasını qoymutidur. Caqata: |
| + | |
| + | |
| + | 302 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ya nəslindəndir. 1347—48 illərdə |
| + | aqatay ulusunun i1. hissəsinin xanı |
| + | e”lan olunmutdu. Onun yaratdıqı |
| + | devlət PTərqi Turkustanı, Cənubi Si- |
| + | bir və Jetısu (Semirecye) vil.-ləri- |
| + | ni, 1360—61 illərdə Mavərənnəhri |
| + | əhatə edirdi. T.-T.-un eəlumundən son- |
| + | devlət parcalandı. |
| + | Toqluget RƏN — bax |
| + | qartal. |
| + | TORRUL BƏY. 1 Toqrul(təqr. 993 |
| + | —-sentyabr, əlcuq sultapı |
| + | (1038—63|, Səlcuqilər dəvlətinin ba- |
| + | nisi. Qardapı CHaqrı bəylə oquzların |
| + | səlcuq tayfa birliyinə baqcılıq edən |
| + | T.6. 1038 ildə Xorasanın xeyli his- |
| + | səsini ələ gecirmipl və Niptapurda |
| + | sultan e”lan olunmutdu. 1040 ildə |
| + | ndənəkan vuruiqymasında Qəznəvi |
| + | hekmdarı Mə sudu mərlubiyyətə uera- |
| + | daraq tezliklə əzm, İran, Azərb. |
| + | və Ermənistanı zəbt etdi. 1055 ildə |
| + | T.6. Baqdada yuruli edərkən təhlukə |
| + | qarpıısında qalan Abbasi xəlifəsi |
| + | Qaim ona sultan və islam dӱnyasının |
| + | padiahı titulu verməyə məcbur oldu. |
| + | T.b. iptal etdiyi torpaqları ailə |
| + | uzvləri arasında bəlutpdurdu. |
| + | |
| + | |
| + | Saqqallı |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Buninltov 3. M., Tocynap- |
| + | stvo Atabekov Azerbandjana (1136—1235 |
| + | qq.), B., 1978, |
| + | |
| + | |
| + | TODAN— Azərb.SSR PTaumyan (kənd) |
| + | r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkə- |
| + | zi. R-n mərkəzindən 22 km 11m.-q.-də, |
| + | dar ətəyindədir. ƏH. 1025 (1985): əkin- |
| + | cilik və heyvandarlıqla məpquldur. |
| + | Orta məktəb, klub, kitabxana, tibb |
| + | məntəqəsi var. Beyuk Vətən muhari- |
| + | bəsində həlak olmutt həmyerlilərin |
| + | pərəfinə abidə qoyulmutdur. |
| + | TODAN ƏQİQ YATARI—Azərb.SSR- |
| + | in PQaumyan (kənd) r-nunda yerlətir. |
| + | Geoloji qurulupqunda Ust Konyak və |
| + | Alt Santon yaplı andezit və dolerit |
| + | porfiritləri, onların tufları və |
| + | ən iptirak edir. Ya- |
| + | taqda əqiqdən bapqa heliotrop da aii- |
| + | kar edilmitdir. Əqiq badamvarı aq- |
| + | reqatlar, jeodlar təpkil edir. On- |
| + | lar yataqda ertuk kimi iptirak edən |
| + | vulkanogen suxurların mərkəzi hHissə- |
| + | sində lokallapır. Dərinlik artdıq- |
| + | ca minerallatma zəifləyir və əqiq |
| + | cbadamlarınıng elcusu kicilir.*Ba- |
| + | damların elcusu 1—5 sm-dən 25—30 |
| + | sm-ə qədər olur. |
| + | |
| + | TODD (To44) Aleksander (dl. 2.10. |
| + | 907, Qlazqo)—ingilis kimyacısı (uz- |
| + | vi kimya). Lonlon Kral Cəmiyyətinin |
| + | uzvu (1942) və prezidenti (1975 il- |
| + | dən). Nobel mukafatı laureatı (1957). |
| + | Mancester un-tinin kimya laborato- |
| + | riyalarının direktoru (1938—44), İn- |
| + | giltərə Kimya əsil iriman preziden- |
| + | ti (1960—62) olmutidur. Əsas iiləri |
| + | —nuklein turiularının və nukleo- |
| + | tillərin təlqiqi bu maddələrin sintezi |
| + | və qurulutu haqqında muasir tə limin |
| + | əsasını təpqkil edir. |
| + | |
| + | TODZİO Xideki (30.12.1884, Tokio— |
| + | 23.12.1948, Tokioy— Yaponiyanın əsas |
| + | Hərbi canilərindən biri, general. Bapi |
| + | nazir vəeyni zamanda hərbi nazir (1941 |
| + | —44) idi. Beynəlxalq hərbi tribuna- |
| + | lın hekmu ilə e”dam olunmutdur. |
| + | TOZ— aerozol nəvu, kicik bərk his- |
| + | səciklərdən ibarət dispers sistem. T. |
| + | elektrik Yugu dapıyır, yaxud elektro- |
| + | neytral olur. Tozun qatılıqı qazın |
| + | (havanın) vahid həcmindəki hissəcik- |
| + | lərin miqdarı və onların umumi gkut- |
| + | ləsi ilə ifadə olunur. Q. davamsız- |
| + | |
| + | |
| + | TORLUGƏTURƏN |
| + | |
| + | |
| + | dır, onun hissəcikləri Broun hərəkə- |
| + | ti, yaxud cekmə zamanı birlənir. Ya- |
| + | nacaqı yandırdıqda və bə”zi texnolo- |
| + | ji proseslərdə maddələr toz ipəklinə |
| + | salınıb iplədilir. Ətraf muhitdə |
| + | arzuolunmaz T. bərk suxurların be- |
| + | lunməsi və quru halda xırdalanması, |
| + | faydalı qazıntıların cıxarılması |
| + | BƏ YaBH yanacaqların yandırılması |
| + | və s. nəticəsində yaranır. Metallur- |
| + | giya, kimya sənayesi, tikinti və k.t.- |
| + | nın bə”zi sahələri də tozun əsas mən- |
| + | |
| + | lərindəndir. T. atmosferdə ipıqın |
| + | səpələnməsini və udulmasını guclən- |
| + | dirir, istehsalatda cihaz və aparat- |
| + | ların tez sıradan cıxmasına, bura- |
| + | xılan məhsulun keyfiyyətinin ataqı |
| + | dutiməsinə səbəb olur. Yanan və asan |
| + | oksidlətən maddələrin (kemur, odun- |
| + | caq, iqəkər, aluminium) tozu partla- |
| + | yıii və yanqın təhlukəsi tərədə bilər. |
| + | Tozun qatılıqı və dispersliyi art- |
| + | dıqca onun alıltma, yaxud partlayıpi |
| + | ehtimalı da cox olur. |
| + | |
| + | İstehsalatda tozla mubarizə mu- |
| + | Hum problemdir. |
| + | TOZ ƏRMANLAR —daxilə qəbul et- |
| + | mək və yaraya səpmək ucun ilədilən |
| + | bərk dərman forması. Muxtəlif sin- |
| + | tetik preparatlar, antibiotiklər, hey- |
| + | van və bitki məniəli maddələr və s. |
| + | T.d. halında iitlədilir. Sadə (bir |
| + | maddədən ibarət), murəkkəb, dozalara |
| + | ayrılmıiy və ayrılmamın T.d. ayırd |
| + | |
| + | |
| + | edilir. |
| + | |
| + | TOZARACI (Vehaya)—tozaqacıkimi- |
| + | lər fəsiləsindən yarpaqı təkulən |
| + | birevli aqac və kollar. Yarpaqları |
| + | nəvbəli duzulur. Meyvəsi o ilə |
| + | fındıqcadır. Dunyada 100-dək, SSRİ- |
| + | də 50-dək, o cumlədən Azərb.SSR-də |
| + | 3 nevu mə”lumdur. T. Azərb.SSR-də |
| + | Beyuk və Kicik Qafqazda 2400—2500 m |
| + | yӱksəklikdə mepəliklər əmələ gətirir. |
| + | Əksər nəvləri ipıqsevən, quraqlıRra |
| + | və (paxtaya davamlıdır. T.-nın beyuk |
| + | x.t. əhəmiyyəti var. Bə”zi nəvlərinin |
| + | yarpaqından və tumurcuqundan muali- |
| + | cə məqsədi ilə istifadə olunur. Tu- |
| + | murcuqundan (tərkibində 3,5—626 efir |
| + | yaqı var) sidikqovan dərman və oynaq |
| + | aqrılarının mualicəsi ucun surtmə |
| + | dərmanı hazırlanır.Ən cox Yayılanı |
| + | ziyilli T.-dır (B. verrücosa). |
| + | Hupd. 25 m-dək, diametri 80 sm-dək |
| + | olur. 150 ilədək yapayır. Tarlaqo- |
| + | ruyucu meipqə zolaqları salınmasında |
| + | və dekorativ bitki gimi istifadə |
| + | edilir. Oduncaqı mebel sənayesində, |
| + | faner istehsalında və tikintidə lir |
| + | |
| + | |
| + | ədilir. |
| + | TOZARACIKİMİLƏR FƏSİLƏSİ |
| + | |
| + | |
| + | (Veqiyaseae)—birevli, ikiləpəli aqac |
| + | və ya kollar. Yarpaqları n əvbəli duzu - |
| + | lur: bircinsiyyətli cicəkləri gulək- |
| + | lə tozlanan salxımvarı cicəkqrupun- |
| + | da yerlətir. Meyvəsi qanadlı fın- |
| + | dıqcadır. Əsasən, PYimal yarımkurə- |
| + | sinin tropik olmayan ərazilərində ya- |
| + | yılmızldır) Cənubi Asiyada, Ameri- |
| + | kada isə Cili və Argentinaya qədər |
| + | hər yerdə bitir. 2 cinsə aid (/tozaqa- |
| + | cı və qızılaracu) 200-dək, SSRİ də |
| + | 10, o cumlədən Azərb.SSR-də 6 HəBy |
| + | var. Metənin əsas tərkib hissəsidir. |
| + | Oduncaqından istifadə edilir. |
| + | |
| + | TOZANAQLAR –qasteromisetlər qru- |
| + | pundan olan gəbələklərin adı . 120- |
| + | dək nəvdən ibarət Qusoreqdop, Vouy8- |
| + | "“a, Sayuaya cinsləri var. T. muxtə- |
| + | lif elculudur. PLar, oval, armudvarı |
| + | formalıdır. Tam yetiidikdə T.-ın |
| + | səthində əmələ gələn yarıqdan toz |
| + | |
| + | |
| + | ə —”T |
| + | |
| + | |
| + | ipəklində sporlar cıxır. SSRİ-də |
| + | təxminən 40, o cӱmlədən Azərb.SSr. |
| + | də 10-dan cox nevu var. Meilyə, cəmən |
| + | və otlaqlarda Geniyi Yayılmıtdır., Ca. |
| + | van T.-ın rəngi əvvəlcə aq (bu nenpnə |
| + | yeyilir), sonra sarı və qonur, yeyilmə- |
| + | yən yalancı T. (Əs1sqodeqta) əvvəlcə |
| + | aq, sonra qara və ya bənəviləyi olur, |
| + | |
| + | TOZLANMA, bitkilərin toz. |
| + | lanması — yetitmin erkəkciyin |
| + | toz hӱceyrələrinin ertulutoxumlular- |
| + | da diticiyin, cılpaqtoxumlularda |
| + | yumurtacırın aqızcıqına duiməsi, |
| + | un ust qatı boruya cevrilərək |
| + | icərisindəki erkək huceyrəni (sper- |
| + | ma) yumurtahuceyrəyə catdırır və onu |
| + | mayalayır, nəticədə ziqota (rupeym) |
| + | əmələ gəlir. Ərtulutoxumlularda 2 |
| + | |
| + | |
| + | cur T.—əz-əzunə tozlanma |
| + | (avtoqamiya), carpaztozlanma |
| + | (geytenoqamiya, yaxud ksenoqamiya) |
| + | |
| + | |
| + | olur. QTəkamul prosesində T. ilə əla- |
| + | qədar bitkilərin cicək ӱzvlərində bir |
| + | cox dəyipiklik əmələ gəlmiidir, |
| + | Birevli cicəklərdə cox zaman tozcuq |
| + | və yumurtahӱceyrə eyni vaxtda yetip- |
| + | mir (dixoqamiya). Erkəkciyin tez ye- |
| + | tipməsi protandriya, diiiciyin tez |
| + | yetitlxməsi isə protoginiya adlanır. |
| + | Bir sıra cicəklərdə diiricik və er- |
| + | kəkcik saplarının uzun olması hete- |
| + | rostiliya adlanır. Carpaz T. heyvan |
| + | (zoofiliya), kӱlək (anemofiliya), su |
| + | Fidrofili ya) vasitəsilə olur.Cicək- |
| + | li bitkilərin əksər nəvləri heyvan- |
| + | lar vasitəsilə, əsasən, cuculərlə |
| + | (entomofiliya), bir qismi quilarla |
| + | (ornitofiliya), az hissəsi məməlilər- |
| + | lə (Yarasalar, gəmiricilər və s.) toz- |
| + | lanır. Heyvanlar cicəklərə onun nek- |
| + | tarına və tozcuquna gərə qonurlar, |
| + | Cicək ləcəkləri rəngli və kəskin |
| + | iyli olur. Bu xususiyyətlər cucunun |
| + | cicəyi tez tapmasına kəmək edir.Cn- |
| + | cəyin qurulutpunda elə uyqunluq var ki, |
| + | cucu ona qonarkən tozcuqra və arızcı- |
| + | qa toxuna bilir. Bir sıra bitkilər |
| + | ancaq muəyyən cucu ilə tozlanır: ona |
| + | gərə də cuӱcunun inkitaf mərhələsi |
| + | cicəyin tozlanma dəvrunə uyqunlai- |
| + | mıp olur. Məs., əncir cicəyini xu- |
| + | susi uzunxortumlu arılar, yukka ci- |
| + | cəyini pronuba gӱvəsi tozlandırır. |
| + | TOZLUQ—erkək cinsiyyət tozcuqla- |
| + | ı Yerləmən kisə. T. erkəkciyin əsas |
| + | ztissəsi olub, iki simmetrik T. kisə- |
| + | sinə malikdir. Hər kisə bir və iki |
| + | tozcuq Yuvasından ibarətdir. Ərtu- |
| + | lutoxumlu bitkilərin ə yuvası ayı- |
| + | dətəyikimilərin və cılpaqtoxumlula- |
| + | ın mikrosporangilərinə uyqundur. |
| + | .Un uzununa yarıq əmələ gətirməsi, |
| + | tozcuqların xaricə səpələnməsinə sə- |
| + | bəb olur. Həmin tozcuqlar diiyici- |
| + | Yin arızcıqına duiqərək, inkiafı- |
| + | nı davam etdirirlər. |
| + | TOZƏLCƏN—bilavasitə əlcmə yerin- |
| + | də havanın tozluluqunu əlcmək ucun |
| + | cihaz. Optik, radioizotop, elektromet- |
| + | rik, akustik T. nevləri var. Əsasən, |
| + | MƏ"DƏN atm.-inin vəziyyətinə gӱndəlik |
| + | və tez nəzarət etmək ucundur. |
| + | TO3CO PAH —roay ə lə Bəylə |
| + | soran və toztoplayıcıda havadan ayı- |
| + | ran mapın. Q. havavurma rejimin- |
| + | də də niyləyə bildiyindən ondan rəng |
| + | vurmaq, qurutmaq, bitkiləri suvar- |
| + | maq və s., bə”zi T. modellərindən isə |
| + | həm də xalca yumaq və dətəmə silmək |
| + | (xususi taxma hissələrin keməyi ilə) |
| + | ucun istifadə olunur. T.-ın yerlə su- |
| + | rululən, potka T. və avtomobil ucun |
| + | buraxılan nevləri var, |
| + | |
| + | |
| + | TӦOYXƏRCİ |
| + | |
| + | |
| + | 303 |
| + | |
| + | |
| + | TOZCUQ—toxumlu bitkilərin | |
| + | qametofiti, bax həmcinin .... |
| + | TOİDZE İrakli Moiseyevic (d. 27, |
| + | 3.1902, Qiflis—16.4.1985, Moskka: |
| + | Tbilisidə dəfn edilmpldir)—gurcuӱ |
| + | sovet qrafiki və boyakarı. RSFSR |
| + | əməklar incəsənət xadimi (1951), |
| + | SSRİ Devlət mukafatı xə |
| + | (1941. 1948, 1949, 1951). M. İ. Tond- |
| + | zenin oqludur. Tbilisi Rəssamlıq Aka. |
| + | lemiyasını bitirmitdir (1930), Gur- |
| + | cu məiiət janrında sovet məvzusunun |
| + | inkipafında T.-nin erkən tabloları- |
| + | nın əhəmiyyətli rolu olmutdur.(4İlic |
| + | lampasız, 1927, PPərq Xalqları İncə- |
| + | sənəti Muzeyi, Moskva). Beyuk Vətən |
| + | muharibəsi illərində cəkdiyi plakat- |
| + | ları guclu vətənpərvərlik hissləri |
| + | Yaratmınqdır. “Ana vətən carırır | |
| + | (1941) plakatı məpqHurdur. PT, Rusta- |
| + | velinin 4“Pələng dərisi geymit pəhlə- |
| + | vanə poemasına (1937) və s. əsərlərə |
| + | illustrasiyalar cəkmiidir. 1970—80- |
| + | ci illərdə muasir mevzularda plakat- |
| + | lar Yaratmıpdır (“Lenin həmitə bi- |
| + | zimlədirə, 1981). Qırmızı Əmək Bay- |
| + | raqı ordeni və medallarla təltif |
| + | edilmindir. |
| + | |
| + | TOİDZE Moisey (Mose) İvanovic |
| + | (2.2.1871, Tiflis—17.6.1953, Tbilisi) |
| + | —gurcu sovet boyakarı. SSRİ xalq |
| + | rəssamı (1953). SSRİ Rəssamlıq Aka- |
| + | demiyasının həqiqi uzvu (1947). Əmək |
| + | Qəhrəmanı (1932). Peterburq Rəssamlıq |
| + | Akademiyasında oxumulidur (1896—99). |
| + | Tbilisi Rəssamlıq Akademiyasının |
| + | |
| + | |
| + | prof. (1930—53) olmutidur. Xalq məi- |
| + | |
| + | |
| + | LI |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | M. İ. Toidze. Msxetobab, 1899—1901, |
| + | Guӱrcustan SSR İncəsənət Muzeyi. Tbi- |
| + | lisi |
| + | |
| + | |
| + | ətindən səhnələr (4 Msxetobat, 1899 |
| + | —1901), portretlər (anasının portre- |
| + | ti, 1904—05) cəkmiidir. 1920 —40-cı |
| + | illərdə əsərlərində sosializm quru- |
| + | culuqunu, gurcu xalqının yeni həya: |
| + | tını, Beyuk Vətən muharibəsi (1941— |
| + | 45) hadisələrini əks etdirmiindir |
| + | (4“Xoibəxt həyatə, 1934, *Cəbhədən mək- |
| + | |
| + | |
| + | tubə, 1942, “Qələbə mahlısı, 1948 — |
| + | hamısı Gurc.SSR İncəsənət Muze- |
| + | yindədir, Qbilisi). Lepin ordeni, |
| + | |
| + | |
| + | a-Pərəf nipanı ordeni və medallar- |
| + | la təltif olunmutidur. |
| + | |
| + | TOY —nikahın qeydə alınması ilə |
| + | əlaqədar mərasim. Matriarxat devrun- |
| + | də sadə mərasimdən ibarət idi, T, |
| + | |
| + | |
| + | nikahın rəsmiləimə mərasimi kimi |
| + | patriarxat dəvrundə, təknikahlılıq |
| + | (bax Monoqamiya) bərqərar olduqdan |
| + | sonra xususilə geniiy Yayılmıtidı. Bu- |
| + | tun xalqlarda T, mərasiminin əsas |
| + | pərti qızın (gəlinin) valideyn evin- |
| + | DƏN otrlanın (bəyin) evinə gkecməsidir. |
| + | Patriarxal qurulutun daqılması dəv- |
| + | rundə ədənc (Avropanın bə”zi elkələ- |
| + | rində veno, mopqol və turkdilli xalq- |
| + | larda bailıq, kalım) tələb edirdi- |
| + | lər. Bir cox T. adətləri dini təsəv: |
| + | vurlərlə baqlıdır. Hər xalq ucun |
| + | tarixi iinkipafından asılı olaraq |
| + | xalq incəsəpətinin butun nevlərinə |
| + | (teatr səhnələri, musiqi, nərmə, rəqs, |
| + | oyunlar) uyqun ən"ənəvi T. mərasim- |
| + | ləri məvcuddur. Q. digər adətlərdən, |
| + | hər ipeydən əvvəl, mərasim və ritual- |
| + | larıpın zənginliyi, rəngarəngliyi, |
| + | coxluqu ilə fərqlənir, Q, mərasimi |
| + | xalqın əsrlər boyu yaratdırı muəyyən |
| + | sistemə salınmın xalq yaradıcılı- |
| + | qı abidəsidir. Muxtəlif 255 |
| + | T. adətlərində umumi, oxtar cəhət- |
| + | lər laha coxdur. Bununla yanatpı ay- |
| + | rı-ayrı xalqların T, adətləri milli- |
| + | liyi, eəzunəməxsusluqu ilə fərqlənir. |
| + | — Ən”ənəvi Azərb. T.-larının bir- |
| + | birini əvəz edən muxtəlif mərhələ- |
| + | ləri (qız bəyənmək, elcilik, niplan, |
| + | toy), hər mərhələnin də ezunəməxsus |
| + | adət ipəkli almıpip qayda-qanunları |
| + | var, Hazırda Azərb. xalqının milli |
| + | T. adətlərinin mӱtərəqqi ən"ənəsinə |
| + | əsaslanan, onun muasir ipəraitdə qa- |
| + | nuni davamı olan Yeni T. adətləri |
| + | formalatmıtdır. Sosialist cəmiyyə- |
| + | tində nikah baqlanması cox MYİYM |
| + | ictimai-mə”nəvi və sosioloji əhəmiy- |
| + | yət kəsb edir. Sovet ailəsinin təpt- |
| + | kilində yeni, həlledici cəhət ailənin |
| + | qarpılıqlı məhəbbətə və hərmətə əsa- |
| + | sən qurulmasıdır. SSRİ-də (həmci- |
| + | nin Azərb.SSR-in təhər və r-nların |
| + | da) təntənəli nikah mərasimlərinin |
| + | Səadət saraylarında qeydə alınması |
| + | geni yayılmısqdır. | |
| + | TOYAMA— Yaponiyada iəhər. Toyama |
| + | prefekturasının inz.m. Nəql. qova |
| + | qı. Port. Honsu a.-ndadır. Əh, 294 |
| + | min (1978), Metallurgiya, neft-kimya, |
| + | toxuculuq, əczacılıq, selluloz-kaqız, |
| + | mapqınqayırma sənayesi: un-t var. |
| + | “TO)ÖTA MÖTOP? (Toyota Motor)— |
| + | Yaponiyanın avtomobil inhisarı. 1937 |
| + | ildə yaradılıb. Avtomobil istehsa |
| + | lına gərə dunyada 3-cu, Yaponiyada 1- |
| + | ci yerdədir. Dunya kapitalizm aləmin: |
| + | də buraxılan avtomobillərin 8,525-i, |
| + | vlkə daxilinlə 309,-i onun payına |
| + | ayuryp (1983). 1983 ildə 3410 min ədəd |
| + | avtomobil buraxmındır. ABİY və Qər- |
| + | bi Avropa əlkələrinin aztomobil ba- |
| + | zarına guclu nufuz edir. |
| + | TOYӦXASİ— Yaponiyada, Ayti prs- |
| + | fekturasında :pəhər. Nəql. qoviaqı, |
| + | Honsu a.--ndadır. Əh. 292 min (1978). |
| + | İpək sənayesi mərkəzidir. Majınqa- |
| + | yırma, kimya, arac e”malı z-dları var. |
| + | TOYPULU— Azərb.-da xanlıqlar dov |
| + | rundə (18 əsr) mevcud olmuiq qeyri - |
| + | qanuni vergilərdən biri. Həcmi qey- |
| + | ri-muəyyən idi. Feodal (xan, bəy və 6.) |
| + | ailəsində toy olluqda kəndlilərdən |
| + | ahədiyyəv adı ilə toplapılırdı. |
| + | TOYUQKİMİLƏR (Sah y((oqtez9—quiq- |
| + | lar ləstəsi. Bədəninin uz. 12 sm-lən |
| + | (cırtdan bildircin) 235 sc-dək (kə- |
| + | gilli arqus), cəkisi 45 ?-dan 11,5 gə- |
| + | dək olur. Dimdiyi qısa və məhkəmdir. |
| + | Qanadları enli, adətən yalnız yerdən |
| + | sӱrətlə qalxmaqa və ucmaqa uYRunlati- |
| + | |
| + | |
| + | mıpdır. Tuk ərtuyu sıxdır. Erkək- |
| + | ləri diptilərindən əlvandır. SSRİ- |
| + | də 20, o cӱmlədən Azərb. SSR-də 8 |
| + | nəvu mə”lumdur. 2 yarımdəstəsi: |
| + | hoasinlər(1nev) və əsl T, (6 |
| + | fəsiləyə mənsub 240 muasir və 100-dək |
| + | qazıntı nevuy) var. Q.tundradan tro- |
| + | pik meiyələrə və Yӱksək daqlara qədər |
| + | butun zopalarda rast gəlir, Yalnız |
| + | Antarktikada yoxdur. Oturaq qupiylar- |
| + | dır, yalnız bildircinlər kəcəridir, |
| + | Bir cox T. yerdə yapayır, bə”ziləri |
| + | aqacda yem tapıb qidalanır, Yalnız |
| + | hoasin və hokko əsl aqac qupilarıdır, |
| + | Coxu poliqamdır. Yuvasıpı Yerdə qa- |
| + | zır. 2-dən 20-dək yumurta qoyur. 14— |
| + | 30 gun kurt yatır. Ətcəbalalar Yumur- |
| + | tadan sıxtuklu cıxır və Yuvasını |
| + | tərk edir, heyvani yem yeyir: Yetkin |
| + | qulilar isə bitki məniyəli yemlə də |
| + | qidalanır. |
| + | |
| + | T. (hoasindən baiqa) qiymətli id= |
| + | man ovu obyektidir, SSRİ-də ar kək- |
| + | lik, bonazi tetrası, tetra, qırqovul, |
| + | bildircin xususi əhəmiyyət kəsb edir, |
| + | T.-in sayı qanunsuz ovlama nəticəsin- |
| + | də azalmıqidır. |
| + | |
| + | TOYUQLAR, ev toyuqları —to- |
| + | yuqkimilər dəstəsindən qupylar. PYi- |
| + | mali Hindistanda yayılmıı vəhti |
| + | bankiv xoruzlarından TƏpƏMHUÜLTƏD, |
| + | Təxminən 4 min il bundan əvvəl əh- |
| + | liləmpdirilmindir. Q. k.t. quptları- |
| + | nın sayca cox olan nevudur. Onları |
| + | yumurta, ət və tӱk ucun Yetipdirirlər, |
| + | T. yumurtalıq, ətlik-yYumurtalıq və |
| + | ətlik cinslərə bəlunurlər. Yumurta- |
| + | lıq T. nisbətən kicik, tezbəyuyən və |
| + | tezyetipən, cəld, dəyipən xarici mu- |
| + | Hhitə və maddələr mubadiləsinə cox həs- |
| + | sas olurlar. Ətlik-yumurtalıq cinsə |
| + | mənsub T, nisbətən bəyuk, xeyli gec- |
| + | yetipəndir, bunlarda maddələr muba- |
| + | diləsi zəif gedir. Yumurtalıq Q. il- |
| + | də 200—220, qabaqcıl təsərrufatlarda |
| + | 230—250 (bə”zən illə 365) yumurta ve- |
| + | rirlər. Bu T.-ın diri cəkisi 1,8—2,2, |
| + | ətlik QT.-ın 3,5—4,0 gq olur. Xoruzlar |
| + | T.-a nisbətən 25—3095, aqır olur. To- |
| + | yuq ətinin pəhriz əhəmiyyəti beyukdur. |
| + | Tərkibi 6394 su, 2026 zulal, 1696 Yaq |
| + | və 1895 mineral maddələrdən ibarətdir, |
| + | Yumurtadan təzəcə cıxmın cuӱcələrin |
| + | cəkisi 35—38 q olur. 5—6 aylıqından |
| + | fizioloji yetipkənliyə (ilk yumur- |
| + | tavermə vaxtı) catır. T.-ın yumur: |
| + | ta verməsi tukdəyinmə zamanı gəə |
| + | silir. |
| + | |
| + | = Sənaye təsərrufatlarında T.-dan 1 |
| + | Yaplına qədər, damazlıq təsərrufatlar- |
| + | da isə 2—Z il istifadə etmək iqtisa- |
| + | |
| + | |
| + | di cəhətcə əlveriilidir. Belə ki, |
| + | Yumurtlama qabiliyyəti yaiy artdıqca |
| + | 10— 1525 azalır. Xoruzlardan il (ən |
| + | |
| + | |
| + | qiymətlisindən 3 il) istifadə edilir. |
| + | Umumiyyətlə, T.-ın məhsuldarlırı |
| + | onun cinsindən, yemləmə və bəsləmə |
| + | iəraitindən asılıdır. Mexanikləiq- |
| + | dirilmin mədəni təsərrufatlarda T, |
| + | DƏYƏMƏDƏ Və ya muəyyən qəfəslərdə sax: |
| + | lanılır. Quzliculuqda damazlıq iili- |
| + | NİN əsas məqsəli xususi yumurtalıq |
| + | və ətlik istiqamətli T.-ın yetitdi- |
| + | rilməsi, ətlik və yumurtalıq Hibrid- |
| + | lərin pə broylerlərin alınmasıdır, |
| + | Bax həmcinin Qiməsuluq. |
| + | |
| + | TOYXƏRCİ — Azərb.-da xanlıqlar |
| + | dəvrundə (18 əsr) məvcud olmuil qey- |
| + | ri-qanuni vergilərdən biri. Həcmi |
| + | qeyri-mӱəyyən idi. Kəndli ailəsində |
| + | toy olduqda feodalın (xan, bəy və 6.) |
| + | xeyrinə chədiyyəv adı ilə toplanı- |
| + | lırdı, |
| + | |
| + | |
| + | 304 |
| + | |
| + | |
| + | To)uMuə)H (Polygonatum)—sanğtar- |
| + | Gimilər fəsiləsindən bitki cinsi. Yu- |
| + | murtavarı, yaxud ellinsvarı yarpaqlı |
| + | coxillik ot bitkisidir. Cicəkləri |
| + | ikicinsiyyətlidir. Meyvəsi giləmeynə- |
| + | dir. Pimal yarımkurəsinin mӱlayim |
| + | iqlimli vil.-ndə 30-dan cox (baqiqa mə”- |
| + | lumata gerə 50-dən), SSRİ-də 17, o |
| + | cumlədən rb.SSN-də 3 nəvu—topa |
| + | T. (P, verticillatum), ha ap T. (P, |
| + | laberrimum) sə Tad ra a T, (P, po- |
| + | uap(hetip) var. Bə?zi nəvləri deko- |
| + | ativ Sitkndir. |
| + | |
| + | OKA Salcak Kalbakxorekovic (15.12. |
| + | 1901, indiki Tuva MSSR, Kaa-Xem |
| + | -nu, Merken—11.5.1973, Qızıl) — |
| + | uva sovet Yazıcısı, partiya və nəB- |
| + | lət xadimi, Sosialist Əməyi Qəhrəma- |
| + | nı (1971). SSRİ Doəvlət Mӱkafatı |
| + | laureatı (1951). 1929 ildən Tuva Xalq |
| + | İnqilab Partiyası, 1944 ildən Sov, |
| + | İKP uzvu, Tuva sovet ədəbiyyatı- |
| + | nın banilərindəndir. Avtobioqrafik |
| + | cAratın sezuz (rus dilində: kitab |
| + | 1—2, 1950—56, kitab 3—4Yeni Tyna”, |
| + | 1964), sənədli *Ataların geərmədiyini |
| + | oqullar gerəcəkə (1963) povestlərinin |
| + | mӱəllifidir. Tuva Xalq İnqila Par- |
| + | tiyasının Bap katibi (1932 ildən), |
| + | Sov. İKP Tuva Vil. Komitəsinin bi - |
| + | inci katibi (1944—73), Sov. İKP |
| + | |
| + | K uӱzvluyunə namizəd (1952—71) və |
| + | Sov.İKP MK uzvu (1971—73), SSRİ |
| + | Ali Sovetinin deputatı (1—8-ci ca- |
| + | qırıp) olmutdur. 7 dəfə Lenin or- |
| + | deni, Qırmızı Əmək Bayraqı orde- |
| + | ni. habelə 3 Tuva Xalq Resp.-sı orde- |
| + | ni, MXR ordeni və medalları ilə |
| + | təltif edilmitidir. |
| + | |
| + | Əsəri: Slovo arata, M., 1982, |
| + | Ədə Xadaxanə M. A., Tuvinskai |
| + | |
| + | proza, Kızıl, 1966. |
| + | |
| + | |
| + | TӦKAY (Tokay)—Macarıstanın :im.- |
| + | it.-ində, Karpat d-rında vulkanik |
| + | massiv. Hund. 515 m, Uzumculuk və |
| + | iyərabcılıq r-nudur. | |
| + | |
| + | TOKANTİNS (QosapOpz)—Brazili- |
| + | Yanın :1.-ində cay. Uz. 2850 km, hev- |
| + | zəsinin sah. 770 min km?, Maranyan |
| + | və Almas caylarının birləiməsin- |
| + | dən əmələ gəlir. Para cayına təku- |
| + | |
| + | |
| + | lur. Yaqımq suları ilə qidalanır, |
| + | Gəmiciliyə yararlıdır. |
| + | TOKARJEVS Yevgeni Alekseye- |
| + | |
| + | |
| + | BMM |d. 15.6.1911, Vyatka (indiki Ki- |
| + | poB) 1p. |—sovet tarixcisi. Tarix ed. |
| + | (1959), prof. (1960). Azərb.SSR əmək- |
| + | dar elm xadimi (1971). 1941 illən |
| + | Sov İKP Yar 1922 ildə Bakıya gəl- |
| + | mi, 1930—34 illərdə Suraxanı neft |
| + | mə"”dənlərində ipləmidir. 1939 illə |
| + | ADU-nu bitirmitdir. 1952 ilə kimi |
| + | Azərbaycan KP MK yanında Partiya |
| + | Tarixi İn-tunda baiq elmi imici, di- |
| + | rektor muavini olmuiy, həmin ildən |
| + | Azərb.SSR EA Tarix İn-tunda ile”- |
| + | ə mӱdiridir. Tədqiqatları Azərb.-a |
| + | Xarici mudaxilə, Azərb.SSR-də X.T.- |
| + | nın bərpası, sosialist sənayeləidi- |
| + | rilməsi və s. tarixi məvzuların eyra- |
| + | nilməsinə həsr elilmiidir. 3 cild: |
| + | LİK “Azərbaycan tarixiz (c. 1—3, B., |
| + | 1958—63), “Zaqafqaziyada Sovet haki- |
| + | MİYYƏTİNİN qələbəsi? (Tbilisi, 1971), |
| + | “Azərbaycan Kommunist Partiyası ta- |
| + | rixinin ocerklərik (B., 1964), cAzər- |
| + | baycan SSR fəhlə sinfi tarixinin |
| + | ocerklərik (c. 1, B., 1974) və s. əsərla- |
| + | rin mӱəllif və redaktorlarındandır. |
| + | |
| + | Əsə pləri: Ocerki istorin (Cs |
| + | vetskoqo Azerbaddjana n perpod perexod= |
| + | na mirnuko rabotu po vosstanovlenikə naz |
| + | rodnoqo xozaNstva (1921—1925 rr Y, B., |
| + | |
| + | |
| + | TOYCİCƏYİ |
| + | |
| + | |
| + | 1956, İz istorii inostrannoN interven- |
| + | tinin ir qrajdanskoİ ponnı vn Azerbaidjane, |
| + | |
| + | ı 1957, Falhsifikaiin istorii Bakin- |
| + | CKOİİ kommunı amerikanskim ucenım R. |
| + | (Loni, a kn.: Protiv burjuaznıx falh- |
| + | sifikatoron istorni i kulhıturı Azer- |
| + | baindjana, B.. 1978, |
| + | |
| + | |
| + | TOKAT (Tokaq) — Turkiyədə pəhər, |
| + | Tokat ilinin iiz.m. Avtomobil yol- |
| + | ları qompaqı. Yapıl İrmaq cayı də- |
| + | rəsindədir. Əh. 48,5 min (1975), Ye- |
| + | Yinti və rezin sənayesi var, K.t, r-nu- |
| + | nun ticarət mərkəzidir, Yaxınlıqın- |
| + | da xromit cıxarılır, |
| + | |
| + | TOKEHAV, İy no H (ToKelau, Uni- |
| + | op) — Sakit oksanda, Polineziyada |
| + | adalar qrupu. Yeni Zelandiyanın |
| + | mulkudur. 3 atolldan (Atafu, Nugu- |
| + | HOHO, akaofo) ibarətdir. Umumi |
| + | sah. 10 km?, Əh, 1,6 min (1978), Kopra |
| + | iştehsal edilir. Balıq ovlanır, |
| + | TOKİO— Yaponiyanın paytaxtı. Əlkə- |
| + | NİN əsas iqtisadi və mədəniyyət mərkə- |
| + | zi, Honsu a.-nın it, hissəsində, Kan- |
| + | to dӱzənliyində, Edoqava, Arakava, |
| + | Sumida, Tama caylarının Tokio kər- |
| + | fəzinə tekulduyu yerdədir. İqlimi |
| + | subtropik mussondur. rta temp-r |
| + | yanvarda 3,12S, avqustda 25,6*S-dir. |
| + | İllik Yaqıntı 1343 mm. Tez-tez tay- |
| + | fun olur. İPəhər zəlzələlərə mə”ruz |
| + | qalır. T.-nun əzu |23 inzibati r-nu |
| + | (*kuə) var. Sah. 577 km?, əh. təqr. |
| + | mln. (1984)), 36 ipləhər (csiz), 24 kənl |
| + | və ippəhər tipli məntəqə, həmcinin İd- |
| + | zu və Oqasavara a-rı paytaxt prefek- |
| + | turasını (Togioto), yaxud Beyuk T.-nu |
| + | (sah. 2,141 min km2?, əhH. 11,8 mln,, |
| + | 1984, may) əmələ gətirir. İdarəciliyi |
| + | əhalinin 4 il muddətinə secdiyi pre- |
| + | fektura məclisi həyata kecirir: ona |
| + | əhalinin secdiyi qubernator (mer) bai- |
| + | cılıq edir. Qubernator əslində mər- |
| + | kəzi hakimiyyəti təmsil edir. Seckili |
| + | orqanların səlahiyyəti formal olaraq |
| + | geniidir, lakin əslində onların fəa- |
| + | liyyəti həkumətin crəhbərliyi və nəza- |
| + | rətik altındadır. Q.-nun r-nlarında |
| + | seckili r-n məclisləri var. |
| + | |
| + | T. (ilk adı Edo) 15 əsrin ortala- |
| + | ında salınmınd, sonralar Tokuqava |
| + | ilinin iqamətgahına cevril- |
| + | Kioto it, |
| + | |
| + | |
| + | miidi (rəsmi paytaxt idi). |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Tokio. 1. Q |
| + | 1918— 36. |
| + | |
| + | |
| + | “MUM | "nutppu, 2 Ginza məhəlləsində. |
| + | əhərin umumi keruӱnutu. 2 | | : |
| + | o 4 MiVTannət Mləpiəv kafelral kilsəsi, 1964. Me"mar K. Tange. |
| + | |
| + | |
| + | 18 əsrdə Edo dunyanın ƏH ĞƏİYK məhəp- |
| + | lərindən biri idi. 1869 ildə Edo DəƏv- |
| + | lətin paytaxtı e"lan edildi və T, |
| + | (4“1PPərq paytaxtın) adlandırıldı. 19 |
| + | əsrin sonunda T. iri sənaye mərkəzinə |
| + | cevrildi. 1923 ildə zəlzələ nəticə- |
| + | sində ipəhərin yarısı məhv olmuiydu, |
| + | 1944—45 illərdə ABİT təyyarələri T.- |
| + | nu dəfələrlə bombardman etmildilər, |
| + | T. əlkədə demokratik və fəhlə hərəka- |
| + | tının muhum mərkəzidir, |
| + | |
| + | T. əlkənin əsas sənaye-maliyyə mər- |
| + | kəzidir. Mapınqayırma (umumi ma- |
| + | iınqayırma, elektrotexnika, dəqiq me. |
| + | xanika, nəql. mapınqayırması, dəzgah- |
| + | qayırma və s.), metallurgiya, kimya, |
| + | neft e"malı, poliqrafiya, yeyinti, yun- |
| + | gul və s. sənaye sahələri inkipaf et- |
| + | miidir. T. Həm də əlkənin əsas tica- |
| + | rət mərkəzi, nəql. (dəniz, hava, d.y. |
| + | və s.) qoppaqıdır. Metropoliten, Ha- |
| + | neda aeroportu ilə iiqəhərin mərkəzi |
| + | hissəsi arasında monorels d.y. və s, |
| + | var. darısqallıqına gərə dunya- |
| + | nın butun ən iri iqəhərlərindən fərq- |
| + | lənir:z avtomobil saxlanan dayana- |
| + | caqları, piyada yolları, maqazalar |
| + | və s. yerin altına geəcurulur. PTəhər- |
| + | də hava, cay suları sənaye tullantı- |
| + | ları ilə cirkləndirilmiidir. |
| + | |
| + | İmperator sarayı kompleksinin |
| + | (təqr. 1600 ildən) yerlətdiyi Nixon- |
| + | basi r-nu iəhərin tarixi mərkəzi- |
| + | dir. 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllə- |
| + | rinə aid tikililərindən Akasaga sa- |
| + | rayı (1909), parlament binası (1915—- |
| + | 36), mərkəzi poctamt (1934) və s. fərq- |
| + | lənir. 1964 ildə Olimpiya oyunları |
| + | ilə əlaqədar Q.-nun yenidən qurul- |
| + | masının 1-ci mərhələsi bailanmıin- |
| + | dır. 60—70-ci illərdə iəhərin yeni |
| + | mərkəzləri (Sibuya, Sindzugu, İge- |
| + | bukuro, Tama) sur”ətlə inkipaf et- |
| + | miiy, gəydələnlər tikilmi, yeraltı |
| + | inipaat ipləri aparılmındır. T.-nun |
| + | yenidən qurulması layihəsində Tokio |
| + | kərfəzi ӱzərində quraidırılmıin xu- |
| + | susi konstruksiyalarda iəhərin tikin- |
| + | ti inkipafı nəzərdə tutulur. Ueno |
| + | parkında Metropoliten festival holl |
| + | binası (1960—61, me”mar K. Mayeka- |
| + | va), Olimpiya idman kompleksi (1963— |
| + | 64), mӱqəddəs Məryəm kilsəsi (1964: |
| + | |
| + | |
| + | mm ı |
| + | hə Fu : |
| + | |
| + | |
| + | 3. Parlament biaSI: |
| + | |
| + | |
| + | həp ikisinin me"marı K. Tange), te- |
| + | leviziya qulləsi, *İti-ban-kanu (1970) |
| + | və 4Niban-kanə (1977, Hər ikisinin |
| + | me”marı T. Minoru). restoranları, |
| + | cNakaginu eksperimental yalpayın evi |
| + | (1972, me”mar K. Kimsye), Korakuen |
| + | stadionu (1973), Ali məhkəmənin bi- |
| + | nası (1974, me”mar O. Sinyiti), Sind- |
| + | Vukuda cSumitomoq geydələni (1974), |
| + | ca Qensodo* iqirkətinin binası (1970- |
| + | ci illər) və s. |
| + | lərindəndir. |
| + | |
| + | T.-da 80-dən cox ali məktəb, 100- |
| + | DƏN cox elmi-tədqiqat in-tu, beyuk ki- |
| + | tabxanalar (Milli Parlament Ki- |
| + | tabxanası və s.), muzeylər (T. Milli |
| + | Muzeyi, Milli Elmi uzey və s.), |
| + | teatr truppaları fəaliyyət gestərir. |
| + | |
| + | 1977 il oktyabrın 1-də T.-da Azərb. |
| + | SSR numayəndə hey”ətinin iptirakı |
| + | ilə —. Oktyabr sosialist inqila- |
| + | bının 60-cı ildenumunə həsr olun- |
| + | My “Sovet Azərbaycanıq sərgisi |
| + | acılmın və Yaponiyanın daha 7 iiə- |
| + | hərində numayin etdirilmiidir. |
| + | |
| + | Əd. İkonnikov A. V., Zava- |
| + | ruxin KO. İ., Tokio, L., 1978. |
| + | |
| + | |
| + | TӦKİO -MUHAKİMƏSİ—Yaponiya- |
| + | nın əsas hərbi caniləri uzərində məh- |
| + | KƏMƏ prosesi: il mayın 3-dən |
| + | 1948 il noyabrın 12-dək Tokioda apa- |
| + | rılmıtdı. Məhkəməyə 28 adam veril- |
| + | mmidi: 25 nəfər, o cumlədən 4 kec- |
| + | mii bay nazir (TQodzio, Xiranuma, |
| + | Xirota, Koyso), 11 kecmi nazir (Ara- |
| + | ki, Xata, Xosino, İtaqaki, Kayya, Ki- |
| + | do, Simada, Sudzuki, Toqo, Sigemit- |
| + | su, Minami), 2 səfir (Osima, Sira- |
| + | tori), ali generallıqrın 8 numayəndə- |
| + | si (Doixara, Kimura, Muto, Oka, Sa- |
| + | to, Umedzu, Matsui, Xasimoto) haq- |
| + | qında hekm cıxarılmındı. Həkmdə |
| + | gəstərilmitdi ki, Yaponiyanın xari- |
| + | ci və daxili siyasəti təcavuzkar mu- |
| + | haribələrin hazırlanmasına və bai- |
| + | lanmasına yenəldilmipdir. Mi |
| + | himlər faiqst Almaniyasının və İta- |
| + | liyanın bapcıları ilə birgə dunya |
| + | hekmranlıqına, digər xalqları əsa- |
| + | əTə anMara cəhd kətə ki, SSRİ- |
| + | ə qaritı təcavuzkar hərəkətlər xusu- |
| + | si qeyd edilmitdi. Tribunal Qodzio, |
| + | İtaqaki, Xirota, Matsui, Doixara, |
| + | Kimura və Mutonu asılmaqla əlum |
| + | cəzasına, Toqonu 20 il və Sigemitsunu |
| + | 7 il azadlıqdan məhrum etməyə, qalan |
| + | 16 nəfəri emurluk həbs cəzasına |
| + | məhkum etmiydi. |
| + | |
| + | urnberq muhakiməsi (1945) kimi |
| + | T.m.-nin də təcavuzu ən aqır cinayət |
| + | hesab edən muasir beynəlxalq huququn |
| + | prinsip və normalarının təsdiq edil- |
| + | məsində muhum əhəmiyyəti olmuidur. |
| + | Ədq Smirnov L.N., Zavie v |
| + | |
| + | E. B., Sud v əsən, 2 izd., M., 1981, |
| + | |
| + | |
| + | TOӦKİO UNİVERSİTETİ — Yapo- |
| + | niyanın ən beyuk və ən qədim un-ti. |
| + | Tokio milli (imperator) un-ti kimi, |
| + | 3 elmi idarənin (Soxeyko, Kayseyqo, |
| + | İqakuso) birlətməsi əsasında 1877 |
| + | ildə yaradılmıtdır. T.u.-nin tər- |
| + | gibində 9 fakultə, umumtəhsil kol- |
| + | leci var. Un-t yanında kosmik pqua- |
| + | lar laboratoriyası, bir necə elm sa- |
| + | həsi uzrə (zəlzələni eyrənən, tarix- |
| + | pqunaslıq, nuvə tədqiqatları, bərk |
| + | cisimlər fizikası, tətbiqi mikro- |
| + | biologiya, sənaye, jurnalistika, tibb, |
| + | ipərqiqunaslıq, kosmos, aeronavtika |
| + | və okeanologiya) elmi-tədqiqat in-Tt- |
| + | ları fəaliyyət gestərir. Kitabxana- |
| + | sında (1877) 4 mln. cildədək əsər var. |
| + | |
| + | |
| + | AS E—20, cə |
| + | |
| + | |
| + | T.-nun muasir tikili- |
| + | |
| + | |
| + | TOKSİNLƏR |
| + | |
| + | |
| + | T.u.-ndə 19 minədək tələbə oxuyur, 3,6 |
| + | mindən cox prof. ippiləyir (1976/77). |
| + | TOKKATA (ital. toccata, toccare— |
| + | toxunmaq, deymək)—klavitili musiqi |
| + | aləti ucun (fp., orqan) iti templi, |
| + | aydın, dəqiq ritmi olan virtuoz xa- |
| + | rakterli musiqi pyesi. 16—18 əsrlər |
| + | orqan T.-ları prelud və fantaziyaya |
| + | Yaxın improvizasiya xarakterli pyes- |
| + | lər idi: T. adətən, instrumental sil- |
| + | silələrin mӱqəddiməsi kimi yaradı- |
| + | lırdı (məs., İ. S. Baxın T.-fuqa sil- |
| + | iy, R. PQuman, F. Mendelson, |
| + | K. Debussi, M. Ravel, S. Prokofyev, |
| + | A. Xacaturyan, D. Postakovic, Azərb. |
| + | bəstəkarlarından S. Ələsgərov, M. |
| + | ƏYA p. ucun T.-lar yazmıplar. |
| + | TOKMAK—Qırq.SSR-də iəhər. Cu |
| + | cayının sahilindədir. D.y. st. -Əh, |
| + | 67 min (1984). 2 avtomobil tə”miri, |
| + | dəmir-beton mə”mulatı z-dları, yeyin- |
| + | TH BƏ yungul sənaye muçəssisələri: k.t.- |
| + | nın mexaniklətdirilməsi və elek- |
| + | triklətdirilməsi texnikumu, tibb və |
| + | paz. mədəni-maarif məktəbləri var. |
| + | OKOMBAYEV Aalı (təxəllusu |
| + | Ban ka) (un. 7.11.1904, indiki Qırr. |
| + | SSR, Kemin r-nu- |
| + | HyH HoH-KeMHH K. )— | , |
| + | qırqız sovet yazı- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | cısı. Qırr.SSR |
| + | xalq pairi (1945). | |
| + | Qırq.SSR EA akad. |
| + | 1954). Sosialist |
| + | Əməyi Qəhrəmanı |
| + | (1974). 1927 il- |
| + | |
| + | |
| + | dən Sov.İKP uzvu. * |
| + | Qırqız sovet yazı- |
| + | lı ədəbiyyatının |
| + | yaranması və təptək- |
| + | kulu T.-in adı ilə "ə |
| + | baqlıdır: “Lenin haqqında (1927), |
| + | cƏmək cicəkləriə (1932) tpe”r kitab- |
| + | ları. 4*İlk ie”rlərg (1934), *“Minnət- |
| + | rl (1944), *Zamanın səsim (1966), |
| + | c Mənim hədiyyəmə (1974) və s. pe”r |
| + | və poema kitablarının, qırrız xal- |
| + | qının carizmə qariqı mubarizəsindən |
| + | bəhs edən “Dan yeri aqarandak (H. 1— |
| + | 2, 1935—47, yenidən iplənmiiy vari- |
| + | antı, 1962) mənzum romanının, po- |
| + | vest və pyeslərin muəllifidir. Azərb. |
| + | ədəbiyyatından tərcumələri var. Bir |
| + | cbipa me pu Asə dilinə tərcumə |
| + | edilmindir. Qırqrızıstan Yazıcılar |
| + | |
| + | |
| + | İttifaqı İdarə Hey”ətinin sədri sl |
| + | mupdur (1934—49). 2 dəfə Lenin sr- |
| + | deni, baiqa orden və medallarla |
| + | |
| + | |
| + | təltif edilmiitdir. |
| + | Melodil |
| + | |
| + | |
| + | — Əsərləri: | komuza |
| + | Frunze, 1962, İzbr., M.. 1978, Sad əm |
| + | detstva, M., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə U metaliev PT, Aalı To- |
| + | kombaev, Frunze, 1964, İstoril kidt iə: |
| + | skonN sovetskoN literaturı, M., 1970. |
| + | |
| + | |
| + | TOKSİKOLOGİYA (iyu. toxikön— |
| + | zəhər--...logiya)—tibbin bir bəlmə- |
| + | si, zəhərli maddələrin tərkibini, on- |
| + | ların heyvan orqanizminə tə”sir mexa- |
| + | nizmini, yaratdıqı patoloji proses- |
| + | ləri (zəhərlənmə), mualicə və pro- |
| + | x. usullarını eyrənir. T. |
| + | |
| + | ənn kimi muxtəlif mənitəli zəhər- |
| + | lərin (kimyəvi birləmələrin, pesti- |
| + | sidlərin, radioaktiv maddələrin, qey- |
| + | ri-uzvi, bitki və heyvan məntpəli bak- |
| + | terial toksinlərin və s.) eyrənilməsi |
| + | ilə məpquldur. Hələ qədim dəvr tə- |
| + | babətinə (Dioskorid və Qalenin əsər- |
| + | ləri) bir sıra zəhərlər və zəhərlən- |
| + | mələr mə”qlum idi. Empirik T.-nın |
| + | inkitpafı Paraselsin əsərləri və tib- |
| + | də yatrogimya istiqaməti ilə əlaqədar- |
| + | |
| + | |
| + | 305 |
| + | |
| + | |
| + | dır. 19 əsrdə oransız alimləri M, |
| + | J. Orfil, A. Rabyuto və s. əsərləri |
| + | əsasında, habelə eksperimental təba- |
| + | bətin inkipyafı nəticəsində elmi T. |
| + | yarandı. Rusiyada T.-nın əsasını A. |
| + | P. Nelyubin (1785—1858) və Y. V. Pe- |
| + | likan (1824— 84) qoymuptlar. |
| + | |
| + | Muasir T.-nın bir sıra sərbəst |
| + | istiqamətləri məqlumdur: umumi |
| + | TT., orqanizmdə zəhərlərin paylanma |
| + | qanunauyqunluqunu, onların orqan və |
| + | toxumalarda toplanmasını, biotrans- |
| + | formasiyasını və orqanizmdən xaric |
| + | olmasını, zərərli tə”sirinin xassə |
| + | və mexanizmini və s. aikar edir. |
| + | Moskva və Leninqrad toksikoloqlar |
| + | məktəbinin tədqiqatları ilə əlaqədar |
| + | olaraq SSRİ-də xususilə sənaye T.-sı, |
| + | həmcinin kommunal T.-sı, qida T.-sı, |
| + | dərman T.-sı, hərbi T., radiasiya T.-sı |
| + | və s. inkipplaf etmiidir. T.-da pato- |
| + | logiya və farmakologiyanın eksperi- |
| + | mental usulları, habelə toksiki təd- |
| + | qiqatların xususi usullarından ge- |
| + | Hu istifadə edilir. T. məhkəmə |
| + | tibbi, əmək gigiyenası, peptə xəstə- |
| + | liklərinin klinikası, radiologiya |
| + | və s. tibb bəlmələri ilə sıx əlaqədar- |
| + | dır: ətraf muhitin kimyəvi zəhərli |
| + | maddələrlə cirklənməsinin bioloji |
| + | təsiri, onların yayılması, miqdarı- |
| + | nın tə”yini və tə”sirinin eyrənilməsi |
| + | ilə klinik (professional) Q. məptul |
| + | olur. T. məsələləri farmakologiya, |
| + | gigiyena, daxili xəstəliklər kafed- |
| + | rasında tədris olunur. T. sahəsində- |
| + | ki elmi tədqiqatlar 4“Farmakologiya i |
| + | toksikologiyaə, *Sudebno-medisinskaya |
| + | ekspertizak jurnallarında, habelə |
| + | cAzərbaycan tibb jurnalında nəpr |
| + | olunur. |
| + | |
| + | Əd.: Kolicestvennan toksikoloqil, |
| + | L., 1973: Lopuxin (O M on o- |
| + | denkov M. N., Ocitenie krovi pri |
| + | zabolevaninx i otravleninx, M., 1983. |
| + | TOKSİNLƏR (yun. (ox:1kbӧp—zəhər)— |
| + | fizioloji funksiyaları sustlətdi- |
| + | rən, insan və heyvanların xəstələn- |
| + | məsinə və ya əlumunə səbəb olan bak- |
| + | teriya, bitki, yaxud Heyvan mənitəli |
| + | maddələr. Kimyəvi tərkibinə gərə bu- |
| + | tun T. zulal, yaxud polipeptidlər- |
| + | dir. Balpqa uzvi və qeyri-uzvi zəhər- |
| + | lərdən fərqli olaraq T. orqanizmə |
| + | dEppiDӱkğdə orada anticisim yaradır. |
| + | T. ilan, əqrəb və hə çmcək zəhərinin, |
| + | habelə bir sıra zəhərli bitkilərin |
| + | tərkibinə daxildir. Bakteriya |
| + | mənitəli T. nisbətən geni yayılmıp- |
| + | dır, endo və ekzotoksinlərə bəelunur. |
| + | kzotoksinlərbakteriyaların |
| + | həyat fəaliyyəti prosesində ətraf mu- |
| + | h tə Yayılır və orqanizmə spesifik |
| + | tə sir gəstərir. Bunlara neyrotoksin |
| + | VƏ sitotoksin aiddir. Bə”zi mikroor- |
| + | qanizmlər guclu T. ifraz edir ki, bu |
| + | da botulizm, guzaz, difteriya, qida |
| + | təksikonifəksiyası və s. xəstəliklər |
| + | tərədir. ndotoksinlər bak- |
| + | teriyalar məhv olduqdan sonra təza- |
| + | hur edir və onların metabolizminin |
| + | normal məhsulları (məs., fermentlər) |
| + | |
| + | esab olunur. Onlar insan və heyvan |
| + | orqanizmində biogen amillərin muba- |
| + | diləsini pozurlar. |
| + | |
| + | ə təsirinə gərə Q. mux- |
| + | TƏLİF olur. Neyrotoksinlər |
| + | sinir impulslarının eTYPy "MƏCHHHH |
| + | muxtəlif mərhələlərinə tə sir edir. |
| + | -itotoksinlər yuksək dərəcə- |
| + | də fəal olub bioloji membranları |
| + | daqıdır. Belə T. cox vaxt ilan zəhə- |
| + | rində olur. İnhibitor T. muəyyən fer- |
| + | |
| + | |
| + | 306 |
| + | |
| + | |
| + | TOKSOPLAZMOZ |
| + | |
| + | |
| + | mentlərin fəallıqını sustləidirir, |
| + | beləliklə maddələr mubadiləsi pro- |
| + | sesini pozur. Ferment T. (proteaza- |
| + | lar, nukleazalar və s.) orqanizm ucun |
| + | muhum olan komponentləri (zulallar, |
| + | nuklein turpquları, lipidlər və s. |
| + | daqıdır. Cox vaxt 4 Q.ə termini duz- |
| + | gun olmayaraq orqanizmin funksiya- |
| + | sını pozan təbii qeyri-zulal maddələ- |
| + | ə aid edilir. |
| + | OKSOPLAZMOӦZ—insan və heyvan- |
| + | larda toksoplazmaların terətdiyi pa- |
| + | razitar xəstəlik. İnfeksiya mənbəyi |
| + | muxtəlif ev heyvanları (it, pipik |
| + | və s.), vəhiti heyvanlar, həmcinin qui1- |
| + | lardır. İnsanlar yaxtı bipziril- |
| + | məmii yumurta, ət məhsulları yedik- |
| + | də, habelə terədicilər selikli qi- |
| + | ipaya və zədələnmii dəriyə dutidukdə |
| + | xəstələnirlər. Bətndaxili yoluxma da |
| + | ola bilər. Anadangəlmə və qazanılmıin |
| + | T. mə”qlumdur. Anadangəlmə T. zamanı |
| + | dəl ana bətnində məhv olur. Kəskin |
| + | qazanılmıpi T. yatalaq xəstəliyi kimi |
| + | kecir: temp-r yӱksəlir, qaraciyər, da- |
| + | laq beyuyur, sinir sistemi zədələnir. |
| + | Cox vaxt xronik gediili olur: bapp- |
| + | aqrısı, limfa duyunləri və qaraciyər |
| + | beyuyur, ili qabiliyyəti azalır, bə”zən |
| + | gez, ӱrək, sinir sistemi də zədələ- |
| + | nir. Mӱalicəsi: xloridin və |
| + | sulfanilamid preparatları. Pro- |
| + | filaktikası: ev heyvanlarının |
| + | T.-una qariı mubarizə aparmaq, sani- |
| + | tariya qaydalarına riayət etmək. |
| + | |
| + | Heyvanlararasında ev heyvan- |
| + | ları və vəhiti məməlilər, həmcinin |
| + | quplar T.-a yoluxur, təbii ocaqlılıq |
| + | ilə xarakterizə olunur. Yoluxma ali- |
| + | mentar, kontaminasion, hava-damcı yo: |
| + | lu ilə bap verir. Bətndaxili yolux- |
| + | ma da olur. Xəstəliyin tərədicisi |
| + | xəstə və təkrar xəstələnən eyvanın |
| + | orqanizmindən abort edilmiiy və əlu |
| + | doqrulmuiy dəllə dəlyanı maye, ətənə, |
| + | balalıq yolu ifrazatı, həmcinin sud- |
| + | lə, seliklə, burundan, gezdən axan |
| + | ifrazatla, pipiklərdən isə həmcinin |
| + | fekaliya ilə yayılırs xəstəliyin ge- |
| + | diiYİ kəskin və xronik olur. Heyvan- |
| + | lar tələf ola bilər. |
| + | |
| + | Əd.: Problemı toksoplazmoza, |
| + | red. D. N. Zasuxina, M., 1980. |
| + | TOKTOQӰL SATILQANOV (25.10. |
| + | 1864, indiki Qırr.SSR, Oppi vil.., |
| + | Toktoqul r-nunun Quticusu k.—17.2. |
| + | 1933, həmin r-nun Sasık-Ciydə K.)— |
| + | |
| + | Qırqız sovet |
| + | |
| + | |
| + | qırqız sovet akını. |
| + | banilərindəndir. 12 |
| + | |
| + | |
| + | pod |
| + | |
| + | |
| + | ədəbiyyatının |
| + | yapından, nəqmələr qoimutdur. Sa- |
| + | tirik ppe rlərinə (4 Beit qaban və s.) |
| + | gerə Sibirə surgun olunmutt, 1910 |
| + | ildə surguӱndən qacmındır. Sovet |
| + | dəvrundə inqilabı, sosialist quru- |
| + | culuqunu tərənnum etmitdir. Qırqız |
| + | ədəbiyyatında ilk dəfə V. İ. Leninin |
| + | obrazını T.S yaratmıtidır (c Han: |
| + | sı qadın Lenin kimi oqul doqrmuii- |
| + | Dur?) 1965 ildə Toktoqul ad. Qırq. |
| + | |
| + | R Dəvlət mukafatı təsis olun- |
| + | mupdur. Əsərləri SSRİ xalqları |
| + | dillərinə, o cumlədən Azərb. dilinə |
| + | tərcumə edilmindir. Haqqında opera |
| + | Yazılmın, film cəkilmitdir. Frun- |
| + | zedə abidəsi qoyulmulidur. |
| + | |
| + | Əl əris İzbrannoe, Frunze, 1964, |
| + | alenov B., VelikiN akın— |
| + | Demokrat, Frunze, 1964: Samaqanov |
| + | Da, Pisateli Sovetskoqo Kirqizstana. |
| + | (bə oqraficeskin spravocnik, Frunze, |
| + | |
| + | |
| + | TOKUQAVA— Yaponiyanın hərbi-feo- |
| + | dal hakimləri—syoqunların ucuncu |
| + | |
| + | |
| + | sulaləsi (1603— 1867). Banisi T. İeya- |
| + | su devrundə (1603—05) əlkənin bir- |
| + | ləidirilməsi bata catdırılmındı. |
| + | T. hakimləri feodalizm qurulupunu |
| + | mehkəmləndirən islahatlar gecirmiiy, |
| + | 17 əsrin 30-cu illərindən Yaponiya- |
| + | nın əzunutəcrid siyasətini tətbiq et- |
| + | miidilər. 1867—68 illər burjua in- |
| + | qilabı T. sulaləsinin hakimiyyətinə |
| + | son qoydu. |
| + | TOKYHATA CYHAO (11.3.1899, Ky- |
| + | mamoto prefekturası—15.2.1958)—ya- |
| + | pon yazıcısı. utərəqqi *Sinnixon |
| + | bunqakukayə (Yeni yapon ədəbiyyatı cə- |
| + | miyyəti) təikilatının yaradıcıla- |
| + | Rındandır. Yapon proletariatının |
| + | əyat və mubarizəsinə ə. olunmul |
| + | cĞun dutməyən kucəq (1929), -“Qokio |
| + | itpsizlər pəhəridirə (1930), “Sakit |
| + | daqlarə (1952) romanlarının, € Dəhnə |
| + | ailəsiq (1938) avtobioqrafik povesti- |
| + | nin muəllifidir. Rahat uyu, zevcəmə |
| + | (1946) romanı yapon qadınlarının |
| + | aqır həyatından bəhs edir. |
| + | Əsərləri: Tokio—qorod bezra- |
| + | botnıx, L., 1935, Tixie qorı, kn, 1—2, |
| + | L., 1958, Dni detstva, M., 1958. |
| + | |
| + | |
| + | TOKUSİMA—Yaponiyada iəhər və |
| + | port. Sikoku a.-nın 11m.-11. sahilin- |
| + | dədir. Tokusima rt rasının |
| + | inz.m. ƏH. 244 min (1978). Kimya, me- |
| + | təllurgiya, toxuculuq, mapınqayır- |
| + | ma, aqac emalı sənayesi var. Lak mə”- |
| + | mulatı istehsal olunur. |
| + | TOKUTOӦMİ Roka (təxəllususy əsl |
| + | adı Ken dziro) (25.10.1868, Ku- |
| + | mamoto prefekturası—18.9.1927, To- |
| + | kio yaxınlıqında)—yapon yazıcısı. |
| + | cƏlum belə həyatdan yaxtpıdır (1891) |
| + | romanında feodal-patriarxal adət- |
| + | lər, cKurosivoq (1002) romanında |
| + | hakim burjua dairələri ifita olu- |
| + | nur. -“Təbiət və insanı 1913) c Torpaq |
| + | qurdunun mızıltısı (1913) esse ki- |
| + | tablarında kənd idealizə edilir. |
| + | cQara gəzlər və ala gəzlərə (1914), |
| + | “Təzə baharə (1918), “Fudzi (1925— |
| + | 28) romanları var. |
| + | |
| + | Ədl. Qromkovskaa L. L., Toku- |
| + | tomi Roga, M., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | TOL (fr. GӦ1e—tənəkə) — kartonun |
| + | qatran məhsulları ilə e”malı nəticə- |
| + | sində hazırlanan dam ertuyu və hid- |
| + | roizolyasiya materialı. SSRİ-də bu- |
| + | raxılan T.-un səthinə mineral ovuntu |
| + | (əsasən, qum) cəkilir. T.-dəri adlan- |
| + | dırılan nəvu də var. Onun səthinə |
| + | hec nə cəkilmir. Bitumlu dam ertu- |
| + | yu materiallarına nisbətən tez xarab |
| + | olur və əsasən, mӱvəqqəti tikililərin |
| + | damında iilədilir. |
| + | |
| + | TOL— Trinitrotoluolun balqa adı. |
| + | TOӦLA—MXR-də ua). Orxon cayının |
| + | saq qolu. Uz. 704 km, həvzəsinin sah. |
| + | 53,2 min km". Xentey yaylasından bap- |
| + | lanır. Oktyabrdan aprelədək donmuip |
| + | olur. Suvarmada və Ulan-Bator ui.-HHH |
| + | su təchizatında istifadə edilir. |
| + | TOLAND (Toyap4) Con (30.11.1670, |
| + | PTQm. İrlandiya, Londonderri yaxın- |
| + | lıqında—11.3.1722 Patni, London ya- |
| + | xınlıqrında) — ingilis materialist |
| + | filosofu. Qlazqo, Edinburq, Leyden və |
| + | Oksford un-tlərində təhsil almıin- |
| + | dır. Xristian dininə və əxlaqa qar- |
| + | izı cıxmaqda təqsirləndirildiyi ucun |
| + | “Sirsiz xristianlıqə (1696) kitabı |
| + | yxırılınıdır (1697). “Serenaya |
| + | məktublar (1704) əsərində T. hərəkət |
| + | və materiyanın vəhdəti Haqqında tə”- |
| + | limi inkidaf etdirmiidir: T.-a ge- |
| + | rə hərəkət materiyanın muhum və ay- |
| + | |
| + | |
| + | rılmaz xassəsidir. T.-ın Kainatın |
| + | maddiliyi ideyası fəlsəfi materia- |
| + | lizmin inkipafına muhum tehfə idi. |
| + | T.-ın materiyaya xas əzəli fəallıq, |
| + | onun əzhərəkəti haqqında təlimində |
| + | dialektik unsurlər var. Lakin T. me- |
| + | xanistik materializm cərcivəsində |
| + | qalmımpdır. T.-ın ideyaları 18 əsr |
| + | fransız materializminə və A. N. Ra. |
| + | diilievə təsir gestərmiidir. |
| + | |
| + | Ədə Meerovsk iv B. V., |
| + | Tonanm, M., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | TOLBӰ XİN Fyodor İvanovic (16.6, |
| + | 1894, indiki Yaroslavl vil. Tolbuxin |
| + | r-nunun Androniki s | |
| + | K. 17. 10. 1949, |
| + | Moskva)—sovethər- |
| + | bi xadimi, Sovet |
| + | İttifaqı Marila- |
| + | lı (1944). Sovet İt- |
| + | tifaqı Qəhrəmanı |
| + | |
| + | |
| + | Djon |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | (1965, əlumundən |
| + | sonra), Bolqarıs- |
| + | tan Xalq Respubli- |
| + | kası Qəhrəmanı |
| + | (1979, əlumundən |
| + | sonra). 1938 ildən |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Sov.İKP uzvu.1918 CAMİ |
| + | ildən Sovet Ordusunda xidmət et- |
| + | mipdir. Qərargah xidmət məktəbini |
| + | (1919), təkmillətdirmə kurslarını |
| + | (1927, 1930), M. V. runze ad. Hərbi |
| + | |
| + | demiyanı (1934) bitirmiidir. Bi- |
| + | rinci dunya muharibəsində ittirak |
| + | etmil, Vətəndaii muharibəsində ar- |
| + | qvardiyacılara qariyı vurulimusidur. |
| + | Beəyuk Vətən muharibəsi dəvrundə bir |
| + | sıra cəbhənin Qərargah rəisi, ordu Go- |
| + | mandanı, Cənub, 4-cu və 3-cu Ukrayna |
| + | cəbhələri qopunlarının komandanı |
| + | olmutidur. Muharibədən sopra Cənub |
| + | qrupu qopunlarının basip komandanı |
| + | (1945—47) və Zaqafqaziya hərbi dai- |
| + | rəsi qopunlarının (1947—49) koman- |
| + | danı idi. SSRİ Ali Sovetinin (2-ci |
| + | caqırısi) deputatı secilmiiidi. 2 DƏ- |
| + | fə Lenin ordeni, “Qələbə ordeni, 7 |
| + | digər orden, medallar, xarici orden“ |
| + | lər və medallarla təltif edilmipq |
| + | dir. Sofiya (1946) və Belqradın (1947) |
| + | əda vətəndatı idi. Qızıl Meydan- |
| + | da Kreml divarı yanında dəfn olun- |
| + | muiidur. Adına mahal və (təhər (Bol- |
| + | qarıstanda), r-n, kənd, diviziya, ali |
| + | zabit məktəbi var. Moskvada T.-ə abidə |
| + | qoyulmulidur (1960). |
| + | |
| + | Beyuk Vətən muharibəsi dəvrundə |
| + | T. Azərb. xalqına və Azərb.K(b)P MK- |
| + | ya 4-cu Ukrayna cəbhəsi adından təb- |
| + | rik teleqramları gəndərmiitdi. € A3əp- |
| + | baycan xalqına eiq olsun | məqaləsin- |
| + | də (“Bakinski raboci?t, 28.4. 1945) |
| + | azərb. deyuliculərin cəbhədə igidlik- |
| + | lərindən bəhs etmiidir. |
| + | TOLBӰXİN (1949 ilədək — Dob- |
| + | ric)—Bolqarıstanda pəhər. Tolbuxin |
| + | mahalının inz.m. Nəql. qoviyaqı. Əh. |
| + | 100 min (1980). K.t. r-nunun iri tica- |
| + | rət mərkəzidir. Maqınqayırma, yeyin" |
| + | ti, toxuculuq, ayaqqabı sənayesi: elmi |
| + | tədqiqat k.t. in-tu var. F. İ. Tolbi- |
| + | xinin iqərəfinə adlandırılmındır. |
| + | TOLEDO (Toyedoy— İspaniyada P19" |
| + | zər. Yeni Kastiliyada, Taxo cayının |
| + | sahilindədir. Toledo əyalətinin inz. |
| + | M. Əh. 46 min (1976). Qədim sənət |
| + | karlıq mərkəzidir (metal, keramika, |
| + | ipək və yun mə”mulatları istehsal |
| + | olunur). | |
| + | |
| + | T. qədimdə İberiya tayfası kar" |
| + | |
| + | petanların məskəni olmupipdur. 192 |
| + | ildə romalılar iqqal etmiiidi. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TOLSTOY |
| + | |
| + | |
| + | 307 |
| + | |
| + | |
| + | əsrin ortalarından Vestqotlar dəv- |
| + | lətinin paytaxtı idi. 711 ildə ərəb- |
| + | lər tutmutidu. Ərəb həekmranlıqı |
| + | dəvrundən iri sənətkarlıq mərkəzi- |
| + | nə cevrilmiidi. 1085 ildə Cəsur U1| |
| + | Alfons tərəfindən geri alınmıpi, |
| + | 1479 ildən İspani Yanın paytaxtı ol- |
| + | mupdur. İspaniya paytaxtının Mad- |
| + | ridə kecurulməsi (1561) ilə T. iqti- |
| + | sadi və siyasi əhəmiyyətini itirdi. |
| + | T.-da Roma sirkinin, akvedukun, |
| + | orta əsr istehkamlarının qalıqla- |
| + | rı, istehkamlı kərpulər (San-Mar- |
| + | tin, əəə 13 əsr), Mavritani- |
| + | ya uslubunda Puerta Bisaqra tiqua |
| + | (9 əsr) və Puerta del Sol (təqr. 1100) |
| + | darvazaları muhafizə olunmupidur. |
| + | Santo-Kristo de la Lus kilsəsi (kec- |
| + | mip Bab Mərdum məscidi, 960), ro- |
| + | tik kilsə (13—15 əsrlər), cəl-Qəsrə |
| + | qəsri (13—15 əsrlər), ratuppa (16 əsr) |
| + | var. 20 əsrdə T. milli me”marlıq qo- |
| + | ruqu elan edildiyindən, demək olar |
| + | ki, tikinti ipləri aparılmır. T.-da |
| + | El Qrekonun ev-muzeyi var. |
| + | TOLEİT (AFR-in Saar ərazisində |
| + | Toley (Thoyeu) k.-nin adından|—1) |
| + | porfir mehtəviləri olmayan vulkanik |
| + | suxur. Əsasi plagioklaz, piroksen, |
| + | bazaltlı hornblend, kvars, bəzən |
| + | olivindən ibarət olur. T. ucun kicik |
| + | iqllə sahələrinin ipttirakı xarak- |
| + | terikdir. PQutə parcalandıqda T. |
| + | kvars-kalium cəl ipatları qranofir- |
| + | lərinə cevrilir. 2) 5:O, ilə doymui |
| + | zaltların ən geni yayılmıil pet- |
| + | rokimyəvi nevu. T.-də 5:1O,-in miqda- |
| + | ı 48—5296 olur. T. maqmatizm təza- |
| + | hurləri sahələrində ust mantiyanın |
| + | tərkibini əks etdirdiyindən maqma- |
| + | nın əmələ gəlməsi probleminin hələ |
| + | lində onun eyrənilməsinin bəyuk |
| + | əhəmiyyəti var. |
| + | TOLİDO (Toyedo)— AB1P-da ppəhər. |
| + | Ohayo ptatındadır. Eri gəlu sahi- |
| + | lində port. Əh. 355 min (1980). Muhum |
| + | ticarət-nəql. və sənaye mərkəzidir. |
| + | Mapınqayırma, metal e”malı, HİYİLƏ, |
| + | kimya, neft emalı, metallurgiya, |
| + | yeyinti, rezin sənayesiy un-t var. Cini |
| + | və tikinti materialları istehsal |
| + | |
| + | |
| + | olunur. | | |
| + | TOLYATTİ (Torbanı) Palmiro (tə- |
| + | xəllusu—Erhkoli, Alfredo, |
| + | Mario Kor- -——... |
| + | renti, Rode- |
| + | riqo və s.) (26.Z. |
| + | 1893, Genuya—21.8. |
| + | 1964, SSRİ, Krım: |
| + | Romada dəfn olun- | |
| + | mupdur) — İtaliya : |
| + | və beynəlxalq kom- – |
| + | munist və fəhlə |
| + | ərəkatı xadimi. |
| + | Qulluqcu ailəsində |
| + | doqulmutidur. Tu- |
| + | rin un-tində təhsil |
| + | almıtidır. 1914 |
| + | ildə İtaliya Sosialist Partiyasına |
| + | daxil olmutdur. 1917 ildən V. İ. |
| + | Leninin əsərlərini, bolieviklər par- |
| + | tiyasının sənədlərini tərcumə və təb- |
| + | liq etmitdir. İtaliya Kommunist |
| + | Partiyasının (İKP: 1921) yaradıl- |
| + | masında fəal iitirak etmii, 1 21 |
| + | ilin yayından İKP-nin orqanı cFİl |
| + | komunistaktnın redaktoru olmudur. |
| + | İKP-nin 2-ci qurultayında (1922) |
| + | MK-ya, 1923 ildən partiya rəhbərli- |
| + | Yinə secilmitdir. 1924 ildə A. Qram- |
| + | ii ilə birgə cUnita qəzetini burax- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | mıımdı. A. Qramii həbs edildikdən |
| + | (1926) sonra T. partiyanın baii kati- |
| + | 20*, c.9 |
| + | |
| + | |
| + | bi secilmit, 1927—34 illərdə muha- |
| + | cirətdə (Fransa, İsvecrə və Belci- |
| + | kada) İKP-nin fəaliyyətini davam |
| + | etdirmitdir. |
| + | |
| + | G. Dimitrovla birgə faiist təca- |
| + | vuzunə qaripı Xalq cəbhəsi taktikası- |
| + | nın ipylənib hazırlanmasında iiti- |
| + | rak etmipdi. Kominternin bir sıra |
| + | konqresinin ittirakcısı olmuil, onun |
| + | İcraiyyə Komitəsinin (İK), İK Rəya- |
| + | sət Hey”əti və Katibliyinin uzvu se- |
| + | cilmitdir. İspan xalqının antifa- |
| + | iist muharibəsi (1936—39) dəvrundə |
| + | KİİK-in tappiırıqı ilə 1937—39 |
| + | illərdə İspaniyada iiləmit, 1939 |
| + | ildə yenidən Fransada İKP-nin cxa- |
| + | rici mərkəzinə rəhbərlik etmiiydir. |
| + | 1939 ilin sentyabrında Parisdə həbs |
| + | olunmui və 1940 ilədək həbsxana- |
| + | da saxlanmındır. 1940—44 illərdə |
| + | ərə yalanı, Mario Korrenti |
| + | adı ilə Moskva radiosunun taliya |
| + | Uzun verilitlərində cıxıi etmiidi. |
| + | 1944 ilin martında İtaliyaya qayıt- |
| + | Mbilu, 1944—46 illərdə koalisiya hə- |
| + | kumətlərində əvvəlcə portfelsiz na- |
| + | zir, sonra isə ədliyyə naziri və bail |
| + | nazirin muavini vəzifələrini tut- |
| + | Myuuy. 1944 ildən İKP-nin nəzəri |
| + | orqanı—cRinaitak jurnalının di- |
| + | rektoru idi. | |
| + | |
| + | 1946—47 illərdə Muəssislər məc- |
| + | lisinin, 1948 ildən parlamentin de- |
| + | putatı, İKP-nin parlament qrupu- |
| + | nun sədri, 1949 ilin noyabrından de- |
| + | putatlar palatasının xarici iplər |
| + | uzrə komissiyası sədrinin muavini |
| + | olmuidu. ilin iyulunda sui- |
| + | qəsd nəticəsində aqır yaralanmıtdı. |
| + | Kommunist və fəhlə partiyalarının |
| + | 1957 il beynəlxalq Moskva Muiyavirə- |
| + | sində iptirak etmindir. T. fəhlə |
| + | hərəkatının nəzəriyyə və təcrubəsinə |
| + | dair bir sıra əsərin muçəllifidir. |
| + | |
| + | olyatti 11. onun piqərəfinə ad- |
| + | landırılmındır. İtaliyadakı Kom- |
| + | munist tədrisi İn-tu T.-nin adınadır. |
| + | |
| + | |
| + | Əsəri: İzbr. statvi i reci, T. 1—2, |
| + | M., 1965. |
| + | |
| + | ƏƏ.: Leninskal qvardil planetı, 2 |
| + | nan., M., 1970, Jarova A. A., Palh- |
| + | miro Tolhatti. BiblioqraficesgkiNn uka- |
| + | zatelh, M., 1976, Komolova N. P., |
| + | FilatovQ.,, Palımiro Tolhatti. Ocerk |
| + | jizni i deltelınosti, M., 1983, |
| + | |
| + | |
| + | TOLYATTİ (1964 ilədək Stavro- |
| + | pol)—RSFSR Kuybılntqev vil.-ndə 1iə- |
| + | hər. Stavropol r-nunun mərkəzi. Kuy- |
| + | bıilev su anbarının sahilində port. |
| + | D.y. st. Əh. 576 min (1984). Avropada |
| + | ən iri T.—Odessa ammonyak kəməri |
| + | (uz. təqr. 2500 km) cəkilmiidir (1981). |
| + | Kimya, mapınqayırma (həmcinin mn- |
| + | nik avtomobili, bax Volqa avtomobil |
| + | zavodu), yeyinti sənayesiz İES: Elmi- |
| + | Tədqiqat Sement Maiınqayırması İn- |
| + | tu və s. elmi idarələr, Politexnik |
| + | İn-tu, 4 texnikum, tibb, pedaqoji və |
| + | musiqi məktəbləri, kukla teatrı, əl- |
| + | kəpqunaslıq muzeyi var. P. Tolyatitpqi- |
| + | nin ipərəfinə adlandırılmındır. |
| + | TOLL Eduard Vasilyevic (14.3.1858, |
| + | Tallin—1902)—rus geoloqu, Arktika |
| + | tədqiqatcısı. 1885 —86 illərdə Peter- |
| + | burq EA tərəfindən Novosibir a-rına |
| + | təpkil olunmuii ekspedisiyada isiti- |
| + | rix etmipdir, Beyuk Lyaxov, Bunge |
| + | orpaqı, Kotelnı və s. adaları təd- |
| + | qiq etmitidir. 1893 ildə Yakutiyanın |
| + | im. r-nlarına təipkil olunmui ekspe- |
| + | disiyaya rəhbərlik edərək Lena və Xa- |
| + | tanqa cayları arasındakı ərazini ey- |
| + | rənmitdir. 1899 ildə -Yermakə buzqı- |
| + | |
| + | |
| + | ran gəmisində PTpisbergen sahilləri- |
| + | nə qədər uzmutidur. 1900—02 illərdə |
| + | cZaryak gəmisində Novosibir a-rına |
| + | təmpmkil olunmuiy ekspedisiya vaxtı |
| + | itkin duimudur. Novaya Zemlya |
| + | a-rında dar, Qaymır y-a-nın HİM.-T, Ca- |
| + | hillərində kerfəz və s. T.-un ipərə- |
| + | finə adlandırılmıydır. |
| + | TOLNA (Toypa)— Macarıstanda med- |
| + | ye. Sah. 3,6 min km?, ƏH. 253 min (1975), |
| + | İnz.m. Seksard i:.-dir. T.-da dənli bit- |
| + | kilər, (təkər cuqunduru, kətan və s. |
| + | əkilir. Baqcılıq, uzumculuk və heyvan- |
| + | darlıqla mətqul olunur. Maltınqa- |
| + | yırma, yeyinti, yungul sənaye var. Dapip |
| + | kemur. tikinti daı hasil- edilir. |
| + | TOLOS, folos (yun. (hӧyoz)—dzi- |
| + | rəvi planlı, gӱnbəz eərtuklu monumen - |
| + | tal məbəd tikilisi: sərdaba, ibadət- |
| + | xana. E.ə. 16—12 əsrlərdə T. tikili- |
| + | ləri Krit, Yunanıstan və Kicik Asi- |
| + | yanın qərb sahillərində geni yayıl- |
| + | mıtpdı. Ən beyuk T. e.ə. 14 əsrdə Mi- |
| + | kenada apkar edilmiidir. Kercdəki |
| + | Qızıl kurqan və Car kurqanı kurqan- |
| + | altı T.-lara oxitardır. L/Pomutəpə, |
| + | İlanlıtəpə, Qarqalar təpəsi, Qara- |
| + | kopəktəpə, Əlikemək təpəsi, Kӱltəpə |
| + | (Nax.MSSR) və s. məskənlərdə aiykar |
| + | edilmit dairəvi planlı, konusvarı |
| + | gӱnbəz ertuklu yatpa yıti və təsərrufat |
| + | binaları Azərb.-da hələ Eneolit dəv- |
| + | rundə T. tikililərinin geni yayıl- |
| + | dıRını gəstərir. Abiteronun bir cox |
| + | kəndində daidan tikilmiii T. tipli |
| + | tikililərdən indi də təsərrufat məq- |
| + | sədilə istifadə edilir. |
| + | TOLSTOV Sergey Pavlovic (25.1 |
| + | 1907, Peterburq—28.12.1976, Moskva) |
| + | —sovet arxeoloqu və etnoqrafı. SSRİ |
| + | EA m, ə (1953), Əzb,. SSR EA akad, |
| + | (1956), ADR EA fəxri m. uzvu (1956), |
| + | Tac.SSR (1951). araqalpaq MSSR |
| + | (1957) əməkdar elm xadimi. SSRİ Dev- |
| + | lət mukafatı laureatı (1949). 1944 |
| + | ildən Sov.İKP uzvu. MDU-nun prof. |
| + | və etnoqrafiya kafedrasının mudiri |
| + | (1939—51), CCPH EA Etnoqrafiya |
| + | İn-tunun direktoru (1942—66), *Sovet- |
| + | skaya etnoqrafiyaz jurnalının redak- |
| + | toru (1946—66) olmutdur. Orta Asiya |
| + | xalqlarının arxeologiya, etnoqrafiya |
| + | və tarixini tədqiq etmiidir. cNaro- |
| + | dı miramnın (coxcildlik) redaktoru, |
| + | Xarəzm arxeoloji-etnoqrafik ekspedi- |
| + | siyasının təpkilatcısı (1937) və rəh- |
| + | bəri (1969 ilədək) idi. Qırmızı Əmək |
| + | Bayraqı ordeni, 41Pərəf nipanıg or- |
| + | deni və medallarla təltif edilmiyidi, |
| + | |
| + | Əsərləri: DrevniN Xorezm, M., |
| + | 1948, Po sledam drevnexorezminskonV ii- |
| + | vilizapii, M.—L., 1948: Po drevnim delv- |
| + | tam Oksa i İksarta, M., 1962. |
| + | |
| + | rd Vinoqradov A. V., İti- |
| + | na M. A., .K 60-letik S. P. Tolstova, |
| + | cSovetskal arxeoloqilə, 1967, X. 1. |
| + | |
| + | |
| + | TOLSTӦY Aleksey Konstantinovic (5. |
| + | 9.1817, Peterburq—10.10.1875, Krasnı |
| + | Roq, indiki Bryansk vil.-ndə)—qraf, |
| + | rus yYazıcısı. 1843 ildən ee əb ca- |
| + | ray vəzifələrində ipləmidir. 40-cı |
| + | illərdən lirik tpe"”r və balladaları |
| + | ilə tanınmındır. PTe”rləri xəlqili- |
| + | Yi,sadəliyi və səmimiliyi ilə secilir. |
| + | İlk ipe"r məcmuəsi 1867 ildə cıxmıpt- |
| + | dır. N. A. Rimski-Korsakov, P. İ. |
| + | Caykovski, M. P. Musorqski və 6. onun |
| + | pe”rlərinə musiqi bəstələmiiylər. |
| + | cXortdang (1841, Krasnoroqski təxəl- |
| + | lusu ilə) adlı ilk fantastik povesti- |
| + | ni V. Q. Belinski rəərbətlə qariı- |
| + | lamıpdır. Kozma Prutkov qrupunun |
| + | ӱzvlərindən olmutdur. 1861 ildə |
| + | |
| + | |
| + | 308 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nə uzaqlatpmındır, “Don Juanı |
| + | (1862) dramatik poeması, “Knyaz Se- |
| + | |
| + | |
| + | rebryanıg (1863) tarixi manı, |
| + | cİoann Q ının elə (1866), Car |
| + | Fyodor oannovicu (1 , €Uap Borisi |
| + | |
| + | |
| + | (1870) faciə-trilogiyası var. Əsərlə- |
| + | evdə zulmə və istibdada nifrət, car |
| + | ekumətinin mӱrtəce siyasətinə qar- |
| + | Hb qə e"tiraz, inqilabi ideyala- |
| + | rə rəqbət əksini tapmıtdır, İ, V. |
| + | əte və b.-ndan tərcӱmələri var. |
| + | Əsərləri: Sobr. soc., t. 1—4, M., |
| + | 1980, Soc., t. 1—2, M., 1981, |
| + | Əda İmpolıskin İ., Seredina |
| + | veka, L., 1974, |
| + | |
| + | |
| + | TORCTÖ) Aleksey Nikolayevic (10.1, |
| + | 1883, Nikolayevsk ii, (indiki Saratov |
| + | |
| + | kını vil., Puqacov it. )— |
| + | 23.2.1945, Moskva) |
| + | —rus sovet yazıcı- |
| + | sı, ictimai xadim, |
| + | SSRİ EA akad, |
| + | (1939). SSRİ Dəv- |
| + | lət mukafatı . |
| + | |
| + | |
| + | reatı (1941, 194 |
| + | 1946). Qraf ailə- |
| + | sində doqrulmuide |
| + | dur. İlk ipe"rlə- |
| + | rində SİMVOLİZMƏə |
| + | meyl etmipdir |
| + | |
| + | |
| + | Hu (e/İnpuKas TOonnycy, |
| + | 1907), Mulkədar-zadəgan və burjua hə- |
| + | yatından bəhs edən realist hekayə, poe |
| + | vest, roman |“Baməzə adamlarə (Fİki |
| + | həyatə, 1911), “Topal mulkədarı (1912) |
| + | və s və pyesləri to arə (1916), |
| + | €İlle iran” (1916), cCəhalətpərəstlərə |
| + | (1917) və s.) ilə tanınmındır. Beyuk |
| + | Oktyabr sosialist inqilabını əvvəlcə |
| + | duttməncəsinə qarpılamıl, 1919 ildə |
| + | Fransaya, sonra isə Almaniyaya muha- |
| + | cirət etmipdi. Lakin sonralar Myhaə |
| + | cir dairələrlə əlaqəsini kəsmiil, 1923 |
| + | ildə SSRİ-yə qayıtmıtndır. Avtobio- |
| + | şəx cNikitanın utaqlıqı (1919— |
| + | , ayrıca nəpri 1922) povestində |
| + | .. məhəbbət əksini Kar |
| + | cNe vun sərguzətti, yaxud İbi- |
| + | Kycp (1924), cMuhəndis Qarinin hi- |
| + | perboloidiq (1925—27), “Qara qızıl |
| + | (19Z1, sonrakı adı “Muhacirlərə) po- |
| + | manlarında kapitalizmi, imperia- |
| + | listlərin gənc Sovet resp.-sını bor- |
| + | maq cəhdlərini ifia dır. El- |
| + | mi-fantastik c“Aelitaz (1922—23) ro- |
| + | MaHbi, € MaBH məhəpnəpə (1925), eKyp3ər |
| + | (1928) və s. hekayələri sovet gercək- |
| + | liyinə həsr olunmupdur. Beyuk Ok- |
| + | tyabr sosialist inqilabı və Rusiyada |
| + | Vətəndap muharibəsi (1918—20) hadi- |
| + | sələrini əhatə edən cƏzablı 1onnap - |
| + | lah |4“Bacılarqı (1922, yeni redaksi- |
| + | yası 1925), “On səkkizinci ilə (1927— |
| + | 8), “Tutqun səhərə (1940—41)| trilo- |
| + | giyasında rus ziyalılarının inqila- |
| + | ba doqru gecdiyi yol dolqun, epik-rea- |
| + | list əksini tapmıpdır. cBirinci |
| + | Pyotr (kitab, 1, 1929. -40: kitab 2, |
| + | 1933—34, kitab 3, 1944—45, bitməmini- |
| + | dir) romanının, cİvan Qroznı (di- |
| + | logiya, 1942—43) pyesinin muəllifi- |
| + | dir. Antifatist publisistik mə- |
| + | qalələri, upaqlar ucun əsərləri |
| + | Har. əəə ekranlapdırılmındır, |
| + | SSRİ Ali Sovetinin (1-ci caqırıpl |
| + | deputatı olmutidur. Lenin ordeni, |
| + | balpqa orden və medallarla təltif |
| + | edilmiidir. |
| + | Əsərləri: Birinci Pyotr, H. 1— |
| + | 2, B., 1935—36: Aelita, B., 1956, Əzablı |
| + | yollarla, kitab 1—3, B., 1961, Nikita- |
| + | nın upaqlıqı, B., 1961, Muhəndis Qari" |
| + | nin hiperbolonidi, B., 1964, Sobr, soc,, t, |
| + | |
| + | |
| + | TOLSTOY |
| + | |
| + | |
| + | 1—10, M., 1958—61, Coö6p. con,, T. 1—B, |
| + | M., 1972, Sobr. soc.. v 10-ti t., t, 1,—7, |
| + | M., 1982—84. |
| + | |
| + | Əd.: Rus sovet ədəbiyyatı tarixi, B., |
| + | 1976: Perbina V. R., A Tolston. |
| + | TvorceskiN putı, M., 1966 Carnın |
| + | M., Putı Aleksen Tolstoqo, Ocerk tvor- |
| + | cestva, 2 izd., M., 1981, Borovikov |
| + | S., Aleksen TolstoN. Ocerki, M., 1982. |
| + | TOLSTFOY Lev Nikolayevic (9.9.1828, |
| + | Yasnaya Polyana, indiki Tula vil.-nin |
| + | PQyokino r-nundadır—20,.11.1910, Rya- |
| + | zan—Ural d.y.-nun Astapovo st,, İNdi- |
| + | ki Lipetsk vil.-nin Lev Tolstoy st,: |
| + | Yasnaya Polyanada dəfn edilmitdir)— |
| + | qraf, rus yazıcısı. Peterburq EA M, |
| + | uzvu (1873), fəxri akad. (1900), T, ev |
| + | təhsili almın, Kazan un-tində oxu- |
| + | Myımayp (1844—47, tam kursu bitirmə- |
| + | mipdir). 1851 ildə Qafqaza, beyuӱk qar- |
| + | dapının hərbi xidmət etdiyi Staro- |
| + | qladkovskaya stanitsasına getmitdir. |
| + | 1847 ildən emrunun sonunadək yazdırı |
| + | gӱndəliklərində ilk yaradıcılıq niy |
| + | yətləri btn gunun tarixiə, 1851) |
| + | əksini tapmımdır. Qafqazdakı iki- |
| + | |
| + | |
| + | illik tənhalıq həyatını T. ezunun |
| + | mə”nəvi inkipafında mustəsna əhəmiy- |
| + | yəti olan bir dəvr hesab edirdi |
| + | |
| + | |
| + | (“Ulpaqlıqə, 1851, nətri 1852, Fİlk |
| + | GƏNCLİKə, 1852—54, cGənclikə, 1855— |
| + | 9) Qafqazda olduqu mӱddətdə (1851— |
| + | Ə3) hərbi xidmətə baplamın, darlı- |
| + | lara qaripiı hərbi əməliyyatlarda ip1- |
| + | tirak etmipdir. Hərbi məvzuda ilk |
| + | hekayələrini (4“Basqınə, 1853 və s.) T. |
| + | məhz burada yazmıtdır. 1854 ilin no- |
| + | yabr ayından artilleriya zabiti kimi |
| + | Sevastopolun mudafiəsində iptirak |
| + | etmitpdir. Peterburqa qayıtdıqdan son- |
| + | ra yazdıqı hekayələrdə (“Mulkədarın |
| + | səhəriə?, 1858, “Polikupkaz, 1861—63) |
| + | aqalarla kəndlilərin munasibətlərin- |
| + | dəki dərin sosial ziddiyyətləri gəs- |
| + | tərmitdir, 1857 ildə Fransa, İsvec- |
| + | rə, İtaliya və Almaniyaya səyahətə |
| + | cıxmıipdır. |
| + | |
| + | Kəndli islahatına hazırlıq və |
| + | inqilabi itəraitin yetipdiyi illərdə |
| + | T. inqilabcı demokratların siyasi və |
| + | ə gəruiiləri ilə razılaima- |
| + | mıppi, Yasnaya Polyanaya kəcmuit, kənd- |
| + | lilərlə yaxınlatmı, pedaqoji fəa- |
| + | liyyətə baplamhıtptdır. Q. kəndli upyaq- |
| + | ları ucun məktəb acmın (bax Yasnaya |
| + | Polyana məktəbi), cYasnaya Polyanaı |
| + | pedaqoji və ədəbi jurnalını burax- |
| + | mhipdır, O, Rusiya və Qərb məktəblə- |
| + | rinin tədris sistemini kəskin tənqid |
| + | atəpinə tutmuit, azad tərbiyəni təb- |
| + | |
| + | |
| + | liq etmitdir. 1862 ildə Sofya Andre- |
| + | |
| + | |
| + | yevna Berslə evlən- |
| + | mipdir. Bu dəvrdə |
| + | o, Qafqazın təbi- |
| + | ət gəzəlliklərin- |
| + | dən və adamların- |
| + | dan bəhs edən cKa- |
| + | |
| + | |
| + | zakları (nətiri |
| + | 1863) povestini bi- |
| + | tirmiipl, 1863—69 |
| + | |
| + | |
| + | illərdə 4Hərb və |
| + | sulhə (nəpri 1865— |
| + | 69) romanı uzərin- |
| + | DƏ iqpləmitdir. |
| + | 1812 il Vətən mu- |
| + | haribəsinə həsr |
| + | olunmuq bu əsərdə |
| + | T.-un bədii duha- |
| + | sının XəlqiliyYi |
| + | tam vus”ətilə əksi- |
| + | ni tapmıtdır. |
| + | c Hərb və sulhəvə- |
| + | tənpərvərlik pafo- |
| + | su, xalqın tarixdə |
| + | |
| + | |
| + | L, N, Tolstoy hvilə tzvləri ilə, 1908, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nm. N. Tolstoy ip otatında, 1908. |
| + | |
| + | |
| + | Həlledici rolunu təsdiqləyən sosial- |
| + | fəlsəfi məzmunu, yuksək bədii di- |
| + | li, epik təhkiyə uslubu, kompozisi- |
| + | |
| + | |
| + | yasının coxplanlılıRrı, psixoloji |
| + | təhlilin dərinliyi, insan xarakter- |
| + | lərinin dolqunluqu və s. keyfiyyət- |
| + | ləri ilə 19 əsr dunya realist nəsri- |
| + | nin zirvələrindən sr sayılır. cAn- |
| + | na Kareninag (1873—/77, nəpri 1876— |
| + | 77) romanında kubar cəmiyyətinin |
| + | saxta əxlaqının qurbanı olan qadı- |
| + | nın faciəsi əks etdirilir. |
| + | 80-ci illərdə T. həmitəlik patri- |
| + | arxal kəndliliyin ideya məvqelərinə |
| + | kecdi (cCEqtirafə, 1879—80, nəttri |
| + | 1884, “Mən nəyə inanıram?ə, 1882—84, |
| + | 4İndi nə etməliyik?ə, 1882–-86 və s.), |
| + | Rəsmi kilsəyə və Stil ӱlə mutləqiy- |
| + | yət qurulupuna, yeni, burjua muna- |
| + | sibətlərinə mənfi munasibət bəslə- |
| + | yən T. xalqın etirazını bildirir, |
| + | eyni zamanda, cıxınq yolunu mucər- |
| + | rəd əxlaqi və dini əzunutərbiyədə ax- |
| + | tarırdı. Hekayələrlə yanapı, T. 80— |
| + | 90-cı illərdə “*İvan İlicin əlumuə |
| + | (1884—86), “Xolstomeru (1885), 6) |
| + | ser sonatasız (1887—89), “Sergi ataq |
| + | (1890—98, nəppri 1912) povestlərini, |
| + | cCəhalət həkmranlıqrı. (189 Ci |
| + | lı meyit (1 , Həmpun 1911) npaMmna- |
| + | ə €“ Maaprığınn öəhpənəpnə (1886— |
| + | Ü, Həmpu 1891) kxoMmenH)acbıHbı İaəMbim- |
| + | dır. 1891—93 və 1898 illərdə T. ac- |
| + | lıq kecirən Ryazan, Tula, Oryol qub.- |
| + | ları əhalisinə yardımın təikilin- |
| + | də bilavasitə iptirak etmipdir. Mut- |
| + | ləqiyyət quruluttuna qariyı qızrın |
| + | e"tirazın bədii ifadəsi olan cDi- |
| + | rilməm (1889—99) romanında car Ru- |
| + | siyasının butun sosial və əxlaq əzul- |
| + | ləri amansız ppəkildə ifita edilmin- |
| + | dir. “Dirilməə?nin kilsə əleyhinə ye- |
| + | nəldilmii səhifələrini bəhanə edən |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | —xcxm—ııxıı |
| + | |
| + | |
| + | TOLUBKO |
| + | |
| + | |
| + | 309 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Sinod T.-u kilsədən xaric .etmitpdi |
| + | (1901). Bununla yanapı, cDirilməztdə |
| + | atolstoyculuqmun xarakterik cəhətləri |
| + | —zulmə muqavimət gəstərməmək, ezunu |
| + | mə”nəvi təkmilləpdirmə nəsihətləri |
| + | də bariz ipəkildə təzahur edirdi, |
| + | c Hacı Murad (1896—1904) povestin- |
| + | də T. despotizmi pisləmiii, əzunun |
| + | mutilik fəlsəfəsinin əksinə olaraq, |
| + | muqavimət əzmini, zulmə qarpı mu- |
| + | barizəni, həyat etiqini tərənnum et- |
| + | mipdir. Rusiyada 1905—07 illər inqi- |
| + | labının məqlubiyyətindən sonrakı ir- |
| + | tica T.-un ideya tərəddudlərini daha |
| + | da iiddətləndirdi. 1908 ildə o, əlum |
| + | cəzalarına qariı nifrət və e"tira- |
| + | zının ifadəsi olan cSusa bilmirəm | |
| + | məqaləsini yazdı. |
| + | |
| + | Əmrunun son illərində T. ez əqi- |
| + | də-e”tiqadı ilə Yasnaya Polyanadakı |
| + | kubar həyat arasındakı ziddiyyətdən |
| + | doqan dərin mə”nəvi əzab gecirirdi, |
| + | 1910 il noyabr ayının 10-da T. Yasnaya |
| + | Polyananı xəlvətcə tərk etmiit, yol- |
| + | da sətəlcəm olmupt, Astapovo d.y. st.- |
| + | nda əlmutlidur. Cənazəsi kilsə dini |
| + | ayini kecirilmədən 1910 il noyabr |
| + | ayının 22-də Yasnaya Polyanada dəfn |
| + | olunmusdur. |
| + | |
| + | T. yaradıcılıqı, əsasən, rus hə- |
| + | yatının tarixi dənuti mərhələlərinə |
| + | əma ləqvi, Rusiyada 1905— |
| + | |
| + | 7 illər inqilabı və s.) təsadӱf edir. |
| + | Mulkədarlı qın nӱmayəndəsi olmasına |
| + | baxmayaraq, T. tədricən mənsub olduqu |
| + | sinfin tufeyliliyi və məvcud cəmiy- |
| + | yətin sosial ədalətsizliyi qənaətinə |
| + | gəlib cıxmıi, xalqın yuksək MƏ"HƏ- |
| + | viyyatının və patriarxal kəndli ideo- |
| + | logiyasının ifadəcisinə cevrilmiyi- |
| + | dir. V. İ. Lenin T. yaradıcılıqını |
| + | yuğsək qiymətləndirmiyt, onu -crus in- |
| + | qilabının guzgusuz adlandırmıiq- |
| + | dır, V. İ. Lenin, ədibin əsərlərində |
| + | kapitalist istismarının, həkumətin |
| + | zorakılıqının, məhkəmə və dəvlət |
| + | idarəsi oyunbazlıqının ifita edilmə- |
| + | sini, sərvətin artması və mədəniyyətin |
| + | nailiyyətləri ilə fəhlə kutlələrinin |
| + | səfalət, cəhalət və məpəqqətlərinin |
| + | artması arasında ziddiyyətlərin bu- |
| + | tun dərinliyinin apkara cıxarılma-. |
| + | sını yuksək qiymətləndirməklə yana- |
| + | ipı, onun dunyagerupqunun və Yaradı- |
| + | cılıqının məhdud cəhətlərini, czuӱl- |
| + | mə muqavimət gestərməməkə fikrini, |
| + | dini təbliq etməsini kəskin tənqid |
| + | atətinə tutmuidur (Lenin V. İ., |
| + | |
| + | |
| + | Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 17, səh. 222— |
| + | 230). V. İ. Lenin realist Yazıcı ki- |
| + | mi Q.-un bədii qudrətini və novator- |
| + | |
| + | |
| + | L. N, Tolstoyun Yasnaya Polyanada qəbri. |
| + | |
| + | |
| + | Bİ r. 1— 8, M., |
| + | |
| + | |
| + | İ stoy və Azərbaycan ədəbiyyatı, B., |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | luqunu da rus inqilabı ilə əlaqələn- |
| + | dirirdi, . |
| + | |
| + | T.-un yaradıcılıqı dunya ədəbiyya- |
| + | tında realizmin yeni mərhələsidir. |
| + | Sosial ziddiyyətlərin butun cılpaqlı- |
| + | qI, sarsıdıcı qӱvvə və kəskinliyi |
| + | ilə acılıb gestərilməsi, təhlil və |
| + | umumilətdirmənin vəhdəti T. realiz- |
| + | minin balplıca xususiyyətlərindən- |
| + | dir. Yaradıcılıqı rus və sovet ədə- |
| + | biyyatının inkipafına mustəsna tə"- |
| + | sir gestərmitdir. Onun irsi Avropa |
| + | və dunya ədəbiyyatında da realist ən”- |
| + | ənələrin inkitiafında muhum rol oy- |
| + | namhipdır. Q. Flober, C. Qolsuorsi, |
| + | R. Rollan, T. Mann, Marten du Qar, |
| + | T. Drayzer, B. Prus, Y. İvaikevic, |
| + | |
| + | . Heminquey və 6, T. yaradıcılıqın- |
| + | dan bəhrələnmiiylər, Qərb hə Hləprun |
| + | muxtəlif əlkələrində (xususilə Hin- |
| + | distanda və Cində) T.-un dini və fəl- |
| + | səfi gerutlərinin ardıcılları mey- |
| + | dana gəlmipdi. M, Qandi T,-un mutə- |
| + | fəkkirliyini yuksək qiymətləndir- |
| + | mipdir. |
| + | |
| + | 19 əsrin 2-ci yarısından Azərb.-da |
| + | da T. yaradıcılıqına beyuk maraq |
| + | oyanmın, 19 əsrin sonu—20 əsrin əv- |
| + | vəlində rana əli və pedaqoji |
| + | gərutləri geni yayılmındı. Azərb. |
| + | maarifci ziyalılarından H. Zərdabi, |
| + | F. Kəcərli, S. M. Qənizadə, A. Qaibov |
| + | və 6. T.-la məktublaiqmınn, Ə. Qası- |
| + | mov və H. Abbasov dahi iə |
| + | gərutmutilər. Əsərləri hələ gecən |
| + | əsrin 80-ci illərindən tez-tez tərcu- |
| + | mə edilərək, mӱxtəlif istiqamətli |
| + | dəvri mətbuat orqanlarında dərc |
| + | olunmut, cƏvvəlinci ipərabcız pyesi |
| + | (tərcuməci S, M., Qənizadə) 1894 ildə |
| + | Bakıda tamapaya qoyulmutidur. Sovet |
| + | hakimiyyəti illərində isə ədəbi irsi |
| + | genipy miqyasda Azərb. dilinə tərcumə |
| + | edilmit (Azərb. dilində 14 cildliyi |
| + | cap olunmutdur), həyat və yaradıcılı- |
| + | qına, Azərb. ədəbiyyatına tə”sirinə |
| + | dair onlarla məqalə və monoqrafiya- |
| + | lar əridir. |
| + | |
| + | SSRİ-nin bir sıra resp. və vil.- |
| + | lərində, o cӱmlədən Qafqazda, eləcə |
| + | də Avropa əlkələrində T.-la baqlı |
| + | yerlər coxdur. Moskvada Dəvlət L. N. |
| + | Tolstoy muzeyi fəaliyyət gestərir. Yas- |
| + | naya Polyana muzey-malikanəsi yara- |
| + | dılmındır. Adına r-n, qəsəbə, st., o |
| + | cӱmlədən Azərb.-da kӱcə və məktəb |
| + | var. Sovet həkumətinin qərarı ilə |
| + | T.-un əsərlərinin 90 cildlik tam yu- |
| + | biley kulliyyatı (1928—58) nər olun- |
| + | mupidur. Əsərləri dunya xalqları |
| + | dillərinə tərcumə olunmupt və ekran- |
| + | laidırılmındır. Anadan olmasının |
| + | 150 illiyi dunya miqyasında, habelə |
| + | Azərb.SSR-də genii qeyd edilmiidir. |
| + | Haqqında bədii film cəkilmiidir. |
| + | Yapıpdırma iqəkil, bax səh.192—193 |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Secilmiit əsərləri, |
| + | |
| + | |
| + | 4 14 cilddə, B., 1975—84, Polnoe sobr. cov., |
| + | |
| + | |
| + | T. əx nı əə Sobr. soc., t. |
| + | 1—20, M., 199 : COÖp, co, B 22-x r |
| + | 1978—84 22-x t. |
| + | Əd. Lenin V. İ., Lev Tolstoy rus |
| + | inqilabının guzgusu kimi, B., 1969: 1 6- |
| + | nə onun, O L. N. Tolstom, 2 izd,, M. |
| + | 1972, Məmməd Arif, L. N. Tolstoy, |
| + | B., 1960, Alməmmədov A., L. N. Tol- |
| + | 1972, |
| + | MəmmənlHMədbəp, XIX əc s i- |
| + | iarpı, h. 3, B., 1975, Bar ua ə a |
| + | Tolstoy və Azərbaycan (1880—1920), B.. |
| + | 1974: Sənətkara təhfə (məqalələr məcmuə- |
| + | si), B., 1978, TolstayasS Mənim |
| + | həyatım, B., 1981, Qudziİ N. K., Leh |
| + | ToncrTofi, 3 izd., M., 1960- B urs on B |
| + | Lev TolstoN i russkii roman, M.—D.. |
| + | |
| + | |
| + | 1963: Pklovskiv V. B,, Lev Tol- |
| + | ston, 2 izd., M., 1967: Pifman A. İ., |
| + | Lev Tolstov i Vostok, M., 1971, Lakk |
| + | p in V., Tolston i Cexov, 2 izd., M.. |
| + | 1975 Lrapcenko M. B., Lev Tolstov |
| + | kak xudojnik, M., 1978, L. İ. Tolstoi a |
| + | BOCTOMHHAHHSX sovremennikov, t. 1—2, |
| + | M., 1978: Asadullaev S.Q,, L. N. |
| + | TolstoN i azerbaidjanskand sovetskal li- |
| + | teratura, B., 1978: Menlax B., Uxod i |
| + | CMEPTb Lvva Tolstoqo, 2 izd., M., 1979: |
| + | Lomunov K,, Jiznı Lıva Tolstoqo, |
| + | M., 1981: Suxotina—TQolstavntT. |
| + | L., Vospominanil, M., 1981, Kovalev |
| + | V. A., Poztika Lıva Tolstoqo. İstoki. |
| + | Tradipii, M., 1983, Fortunatov |
| + | N., Tvorceskal laboratorin Lvıva Tolsto- |
| + | ro, M., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | TOLTEKLƏR — Meksikada yailayan |
| + | hindi xalqı. Sinifli cəmiyyət for- |
| + | malapdıqı zaman (7—9 əsrlər) T.-in |
| + | mədəniyyəti cicəklənmə dəvru keci- |
| + | rirdi. 10—12 əsrlərdə Meksika və Qva- |
| + | temalada bir necə iri mayya təhər-dev- |
| + | lətlərinə ticılıq etmitplər. 12 əs- |
| + | rin 2-ci yarısında T.-in Meksikada- |
| + | kı hakimiyyətinə tərkibinə asteklə- |
| + | rin də daxil olduqu tayfalar son qoy- |
| + | du. Asteklərin mədəniyyətlərinin for- |
| + | malamasında T.-in əhəmiyyətli tə”- |
| + | |
| + | |
| + | s olmutdur. |
| + | TOLUBEYEV əni Vladimirovic (1. |
| + | 5.1906, Peterburq— 29.12.1979, Lenin- |
| + | : qrad)—sovet aktyo- |
| + | py. SSRİ xalq ar- |
| + | tisti (1956). Sosia- |
| + | list Əməyi Qəhrə- |
| + | manı (1976). Lenin |
| + | mukafatı (1958) |
| + | və “Baxa Devlət |
| + | mukafatı laurea- |
| + | tı (1947), Səhnə |
| + | fəaliyyətinə 1926 |
| + | ildən baiylamıit- |
| + | dır. Leninqradın |
| + | muxtəlif teatrla- |
| + | ə rında, 1942 ildən |
| + | isə A. S. Pupjin ad. Dram Teat- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | rında ipləmiptdir. Ən yaxtı rol- |
| + | ları: Bələdiyyə rəisi (“Mufət- |
| + | tipə, N. Qoqol), Poloni (4Ham- |
| + | letə, V. PPekslir., Bubnov (4Hə- |
| + | Yatın dibindəv, M. Qorki), Baticı |
| + | |
| + | |
| + | (c“Nikbin faciə, Vs. Vipnevski) və 6. |
| + | “Don Kixot (1957), €Təsas (1965), |
| + | ac PQıqıyan bombardmancının xronika- |
| + | sıF (1968) və s. filmlərdə cəkilmin- |
| + | dir. Lenin .... 2 baiqa orden və |
| + | allarla təltif edilmitdir. |
| + | TӦLӰBKO Vladimir Fyodorovic (d. |
| + | 25.11.1914, indiki Xarkov vil.-niim |
| + | = — gan Kpacnorpay ur. )—co- |
| + | vet hərbi xadimi, |
| + | Bai Artilleriya |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Mariyalı (1983). |
| + | Sosialist Əməyi |
| + | Qəhrəmanı (1976). |
| + | |
| + | |
| + | 1939 ildən Sov. İKP |
| + | uzvu. Sovet Ordu- |
| + | cyHna 1932 ildən |
| + | xidmət edir. Ulya- |
| + | novsk zirehli tang |
| + | hərbi məktəbini |
| + | (1937), Fəhlə-Kənd- |
| + | |
| + | –— li Qızıl Ordusu- |
| + | nun Mexaniklətdirmə və Motorlai- |
| + | dırma Hərbi Akademiyasını (1941), |
| + | banı Qərargah Hərbi Akademiyasını |
| + | (1950) və bu akademiya yanında Ali |
| + | Akademik kursları (1968) bitirmipi- |
| + | dir. Beyuk Vətən muharibəsində (Le- |
| + | |
| + | |
| + | ninqrad, Kalinin və 3-cu Ukrayna cəb- |
| + | |
| + | |
| + | zələrində) tank diviziyası, tank bri- |
| + | |
| + | |
| + | qadası qərargahlarının rəisi, tank |
| + | |
| + | |
| + | briqadası komandiri və s. kimi iiiti- |
| + | |
| + | |
| + | 910 |
| + | |
| + | |
| + | TOLUİDİN |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | rak etmimdir. Muharibədən sonra |
| + | (1945—60) məs”ul hərbi vəzifələrdə |
| + | idi. Strateji raket qopunları bali |
| + | komandanının birinci muavini ol- |
| + | mupi, Sibir və Uzaq PTərq hərbi dairə- |
| + | lərinə komandanlıq etmitdir (1960— |
| + | 72). 1972 ildən Strateji raket qopun- |
| + | larının ba komandanı—SSRİ muda- |
| + | iə nazirinin muavinidir. 1971 ildən |
| + | |
| + | ov.İKP MK uzvluyunə namizəd, 1976 |
| + | ildən MK uzvudur. SSRİ Ali Sove- |
| + | tinin (8—11-ci caqırıti) deputatı- |
| + | dır. 4 dəfə Lenin ordeni, 9 digər |
| + | |
| + | |
| + | orden, medallar, xarici ordenlər və |
| + | medallarla təltif olunmutdur. |
| + | TOLUİDİN, Monoaminto- |
| + | |
| + | |
| + | luoltolilamin—SN|SeN,CN,, |
| + | toluolun aminli tərəməsi: uc izome- |
| + | ri var: -o-, m- və p-T. Uzvi həlledi- |
| + | cilərdə Yaxtı, suda pis həll olur. |
| + | Havada saxlandıqda rəngləri tundlə- |
| + | pir. Sənayedə T. nitrotoluolu, dəmir |
| + | və xlorid turiusu ilə reduksiya et- |
| + | məklə alınır. T.-in kimyəvi xassələ- |
| + | ri anilinə oxtardır, duz əmələ gəti- |
| + | rir, asanlıqla oksidlətir və diazo- |
| + | lapır. Muxtəlif boyalar almaq ucun |
| + | iilədilir. o-və ”-T. sərbəst xlor və |
| + | hidrogen-peroksidin kolorimetrik |
| + | usulla tə yin edilməsində istifadə |
| + | olunur. |
| + | |
| + | TOLUӦL (isp. (o1i—toluan balzamı, |
| + | Q. ilk dəfə ondan alınmıidır)—m e - |
| + | tilbenzol, S,N, benzolaoxiar |
| + | iyli rəngsiz yanan maye, 110,62S-də |
| + | qaynayır, —952S-də donur, sıxlırı |
| + | 0,8669 ?/sm?, alımma temp-ru 4,42S, |
| + | əz-eəzunə alınima temp-ru 5522S-dir. |
| + | Tərkibində həcmcə 1,27—7,296 T. olan |
| + | hava partlayıti cəhətdən təhlukəli- |
| + | dir. T. əksər uzvi həlledicilərlə bu- |
| + | tun nisbətlərdə qarıpır. T. bir sı- |
| + | ra neftlərin tərkibində var: sənayedə |
| + | onu, əsas etibarilə dapi kəmur qatra- |
| + | nından və neftin termik e”malından |
| + | alınan məhsullardan ayırırlar. T. |
| + | boya, partlayıcı maddələr, dərman |
| + | maddələri və muxtəlif yarımməhsul:- |
| + | lar istehsalında iplədilir. |
| + | =. Y, bӱxarlarısın - veri- |
| + | | maksimal miqdarı meyl-dir. |
| + | TOM--RSFSR-in za MB, dk |
| + | rovo və Tomsk vil.-lərində cay. Ob |
| + | cayının saq qolu. Uz. 827 km, hevzə- |
| + | sinin sah. 62 min kmm?, Abakan silsi- |
| + | ləsindən baplanır. Orta su sərfi |
| + | mənsəbdə 1110 m2/san-dir. Oktyabrdan |
| + | mayadək donmuii olur. Ən iri qolları: |
| + | soldan Mrassu, Kondoma, Unqa, saədan |
| + | Usa, Yuxarı, Orta və Aptaqı Ters, |
| + | Qaydon, Tomsk ii.-nədək (su səviyyəsi |
| + | Yӱksək olanda Novokuznetsk 11.-nədək) |
| + | gəmiciliYyə yararlıdır. Aərac axıdı- |
| + | |
| + | |
| + | lır. |
| + | TOMAQAVK, tammagik, tama- |
| + | haa k—İPimal-1Pərqi Amerika hin- |
| + | dilərində atma silah nəvu: deyut bal: |
| + | tası. 16—18 əsrlərdə avropalıların |
| + | hindiləri təchiz etdiyi mis və dəmir |
| + | 7 genin yayılmınldı. Hindilə- |
| + | rin hərbi mərasimlərində qırmızı |
| + | rənglənmii T., rəmzi ipəkildə muha- |
| + | ribə e”lan etmək və ya ittifaq baqla- |
| + | maq məqnalarını ifadə edirdi. 4T.-ı |
| + | dəfn etməkə ifadəsi isə sulh baqrlan- |
| + | RbiTbiHbi bildirirdi. |
| + | TOMARİ (1947 ilədək Tomar i- |
| + | or u)—RSFSR Saxalin vil.-ndə ipə- |
| + | ər. Tomari r-nunun mərkəzi. D.y.st. |
| + | elluloz-kaqız və taxta tarası kom- |
| + | binatları, meiə sənayesi muəssisəsi, |
| + | ilak-blok və pivə z-dları, mebel |
| + | f-ki var. |
| + | |
| + | |
| + | TӦMAS (Thopaz) Sidni Cilkrist (16. |
| + | 4.1850, London yaxınlıqında, Kanon- |
| + | beri—1.2.1885, Paris)—ingilis metal- |
| + | lurqu. 1878 ildə fosforlu cuqunun |
| + | polada konverter cevrilmə usulunu |
| + | (tomas prosesi adlanır) ipləyib ha- |
| + | əə |
| + | |
| + | TOMAS KONVERTERİ—bax Konver- |
| + | ter, Tomas prosesi. |
| + | |
| + | TÖMAC POLADIR–- Tomas prosesin- |
| + | də alınan polad. |
| + | |
| + | TÖMAC PROSESİ—maye cuqunun |
| + | yanacaq sərf etmədən polada cevril- |
| + | məsi usulu. 1878 ildə S. C. Tomas tək- |
| + | lif etmipdir. T.p. tərkibində 296-ə |
| + | qədər fosfor (R) olan cuqunu (tomas |
| + | cuqunu) polada cevirməyə imkan verir. |
| + | Tomas konverterinin daxili ortuyu |
| + | qatranlatimıti əsasi xassəli kərpic- |
| + | lərdən (yandırılmın dolomit və ya |
| + | maqnezitdən) hərulur. Fosforu kənar |
| + | etmək ucun konverterin dibinə əhəng |
| + | (cuqun kutləsinin 12—1596-i miqda- |
| + | rında) doldurulur, sonra oraya temp- |
| + | ru 1180—12509S olan maye cuqun təku- |
| + | lur və konverterə hava ufurulur. Nə- |
| + | ticədə maye cuqunun tərkibindəki si- |
| + | lisium, manqan, dəmirin bir hissəsi, |
| + | karbon (O0,0596-dək) və fosfor (0,04— |
| + | 0,0596-dək) oksidlətir. Oksidlətmə |
| + | zamanı maye metalın temp-ru Yuksəl- |
| + | diyinə gərə yanacaqdan istifadə olun- |
| + | mur. T.p. zamanı maye metalı soyutmaq |
| + | ucun konverterə dəmir filizi və ya |
| + | skrap əlavə edilir. Poladəritmə pro- |
| + | sesi 40 dəq-dək davam edir. Tomas po- |
| + | ladından cetiidli prokat, vərəq, məf- |
| + | til, rels və s. hazırlanır. Marten |
| + | poladına nisbətən keyfiyyəti aqtarı |
| + | olduqundan 20 əsrdən tətbiqi məhdud- |
| + | laidırılmız, 20 əsrin 70-ci illə: |
| + | rində isə demək olar ki, oksigen-kon- |
| + | verter prosesi ilə sıxımdırılıb |
| + | aradan cıxarılmındır. SSRİ-də to- |
| + | mas konverteri tətbiq olunmur. |
| + | TÖMAC CUQUNU—Tomas konverte- |
| + | rində polad almaq ucun iilədilən |
| + | cuqun. Bax Tomas prosesi. |
| + | TOMASİLAK, Tomas ilakı |
| + | (S. C. Tomasın adı ilə adlanır)— |
| + | qələvili-fosforlu gubrəz fosforla |
| + | zəngin cuqundan polad e”malı zamanı |
| + | alınan əlavə məhsul: metallurgiya sə- |
| + | nayesi tullantısı. T. suda həll olma- |
| + | yan tund rəngli tozdur. Tərkibində |
| + | 1494 R.O, var. Əsas gӱbrə kimi butun |
| + | k.t. bitkilərinə verilə bilər. Turip |
| + | torpaqlar ucun yararlıdır. SRİ-də |
| + | istehsal olunmur. |
| + | |
| + | |
| + | TOMAT MƏHSULLARI, pomi- |
| + | dor məhsullar ı—pomidordan |
| + | muxtəlif usullarla hazırlanmıiy |
| + | |
| + | |
| + | məhsullar (tomat pastası, tomat |
| + | esi, tomat sousu və pomidor iiirəsi). |
| + | mat pastası və puresi Yetiyimiil, |
| + | saqlam pomidorların mn və qabıq- |
| + | sız kutləsini muxtəlif qatılıra |
| + | qədər bipirməklə alınır. Tomat sou- |
| + | su almaq uçcun təzə pomidor kutləsinə |
| + | iləkər, duz, muxtəlif ədviyyat və s. |
| + | maddələr qatılır və muəyyən qatılıra |
| + | kimi bitpirilir. Pomidor iiirəsi ha- |
| + | zırladıqda yetipmiin (lakin ətməmiiy) |
| + | pomidorlar əzilir və 60—70*S-yə qədər |
| + | qızdırılıb preslənir. PTirə bankala- |
| + | ra təkuldukdən sonra pasterizasiya |
| + | TOMALI YB-MA3OBETCKH (Toma- |
| + | szovv Mazovviecki) — Polipada urəhəp. |
| + | D.y. qoviyaqı. Əh. 64 min (1981). Ye- |
| + | “zinti sənayesi var. Suni lif, yun və |
| + | texniki parca, tikiiy mə”mulatı is- |
| + | |
| + | |
| + | tehsal olunur. |
| + | |
| + | |
| + | TOMBAHBA) (Tombalbaye) H”T a p- |
| + | ta (1973 ilədək Fransua adını da- |
| + | iplıyırdı) (15.6.1918, Orta PTari əya- |
| + | ləti, Bessada k.—13.4.1975, Ncamena) |
| + | —-Cad Resp.-sının dəvlət xadimi. |
| + | 1959—60 illərdə Cad Resp.-sı muvəq- |
| + | qəti həkumətinin baiy naziri, 1960 il- |
| + | dən mӱstəqil Cad Resp.-sının prezi- |
| + | denti idi. 1960—62 illərdə Cad Mu- |
| + | tərəqqi Partiyasının sədri, 1963—73 |
| + | illərdə isə baiq katibi olmupidur. |
| + | 1973 ildən Mədəni və sosial inqilab |
| + | uqrunda Milli hərəkat partiyasının |
| + | bali katibi idi. Dəvlət cevriliiti |
| + | zamanı əldurulmutidur. |
| + | TOMBYKTY (Tombouctou), Tim- |
| + | buktu (TihbiKkksi)— Malidə iəhər. |
| + | Niger cayının sahilindədir. Karvan |
| + | yolları qovpaqı. Əh. 9,2 min (1976). |
| + | Duz, xurma, tutun ticarəti edir. Əl- |
| + | kəpqunaslıq muzeyi var. 11—12 əsrlər- |
| + | də salınmıtdır. |
| + | |
| + | TOMİZM—katolik fəlsəfəsində mu- |
| + | hum cərəyan. Əsasını Foma Akvinalı |
| + | (Thotaz Adiypaz) qoymulidur: Aristo- |
| + | tel fəlsəfəsini xristianlıq dininin |
| + | tələblərinə uyqunlatdırmaqla səciy- |
| + | yələnir. 13 əsrdə Avqustin platoniz- |
| + | mini və averroizmi sıxındırmaqla |
| + | sxolastikada hakim məvqe tutmudu: |
| + | Katolisizm T. ideyalarından Yeni |
| + | devrun elminə qariqı mubarizədə isti- |
| + | fadə edirdi. Reformasiya və burjua |
| + | inqilabları katolik ideologiyasını |
| + | tənəzzӱlə uqratmındı. 19 əsrin 2-ci |
| + | yarısında T. neosxolastika və neoto- |
| + | mizm formasında dircəlməyə batladı. |
| + | Bax həmcinin Neotomizm. |
| + | TOMMOӦT—Yak.MSSR-də pəhər. Al- |
| + | dan cayında (Lenanın qolu) gəmi daya- |
| + | nacaqı. Yaxınlıqında mika cıxarı- |
| + | |
| + | |
| + | lır. |
| + | TOMOQRAFİYA (yun. (opoz—qat--... |
| + | qrafiya)—rentgenoloji muayinə usu- |
| + | lu, tədqiq olunan nahiyənin ayrı-ayrı |
| + | qatlarının rentgen ipəklini almaq |
| + | ucun istifadə edilir. T.-nın kəməyi |
| + | ilə traxeyanı, bronxları, damarları |
| + | muayinə etmək, beyrəklərdə, ed gisə- |
| + | sində, ed yollarında olan daiları |
| + | alpkar etmək mumkundur. |
| + | TOMPAK (fr. tombac, Mana))a an- |
| + | lində Həəə — mis)—buruncun bir |
| + | nevuş misin 3—1296 sinklə ərintisi. |
| + | Plastikliyi yaxitı, korroziyaya da- |
| + | vamlılıqı yuksəkdir. T.-dan bimetal |
| + | (polad—burunc), kondensasiya-soyudu- |
| + | cu avadanlıq detalları, bədii mə”mu- |
| + | də və s. hazırlanır. |
| + | TOMSEN (Thopsep) Vilhelm Ludviq |
| + | (25.1.1842, Kopenhagen—12.3.1927, Ko- |
| + | penhagen)— Danimarka dilcisi. Kopen- |
| + | hagen un-tinin irof (1887 —1913), |
| + | Danimarka Kral Elmi Cəmiyyətinin |
| + | prezidenti (1909 ildən). Muçqayisəli- |
| + | tarixi dilcilik mutəxəssisidir. |
| + | Balıca əsərləri fin-uqor və tr |
| + | dillərinə həsr olunmutidur. T. Or- |
| + | xon- Yenisey kitabələrini ilk dəfə de- |
| + | iifrləmiiy (1893), onların turk xalq- |
| + | larının yazılı abidəsi olduqunu Suӱ- |
| + | but etmitidir. |
| + | |
| + | Əsərləri: Depifrovka orxonskix |
| + | i enisenskix nadpisedİ, SPB, 1894: İsto" |
| + | Qizallıkovedenin no xonua XIX veka, M.. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Zeynalov F., Qədim turk |
| + | yazılı abidələri, B., 1980. |
| + | TOMSK--RSFSR-də ipəhər. Tomsk |
| + | |
| + | |
| + | vil.-nin mərkəzi. Tom cayı sahilin- |
| + | də port. Belı Yar— Asino— Qayqa D.Y- |
| + | onu Transsibir magistralı ilə əla |
| + | qələndirir. Muhum yukbopaltma mən” |
| + | |
| + | |
| + | TOMCOH |
| + | |
| + | |
| + | 4311 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | təqəsi, aeroport. Əh. 467 min (1924). |
| + | T. Qərbi Sibirin muhum sənaye mər- |
| + | gəzlərindən biridir. Malpınqayırma |
| + | və metal emalı inkipnaf etmiiidir. |
| + | cSibkabelə birliyi “Sibelektromo- |
| + | torə, elektrik lampaları, elektrome- |
| + | xaniki və kəsici alət z-dları, kimya, |
| + | yungul, yeyinti, tikinti sənayesi muəs- |
| + | sisələri və s. var. T.-da beyuk neft- |
| + | kimya kombinatı tikilir (1983). Okt- |
| + | yabr İnqilabı ordeni ilə təltif edil- |
| + | miidir (1979). T. 1604 ildə salın- |
| + | mıpidır. |
| + | |
| + | T.-da 18—19 əsrlərdən Voskrese- |
| + | niye kilsəsi (1789—1807), klassisizm |
| + | uslubunda yaayıiq evləri və s. qal- |
| + | mhipdır. Sovet hakimiyyəti illərində |
| + | ictimai binalar— Politexnik in-tu- |
| + | nun tədris korpusu (1952—54), Mədə- |
| + | niyyət evi (1957), teatr (1977) tikil- |
| + | mili, iri yatayıti r-nları (Kaqtak) |
| + | salmvininır. T.-da Beyuk Vətən mu- |
| + | haribəsində həlak olmuzi deyuticulərə |
| + | abidə qoyulmulpdur (1979, Heykəltərai |
| + | O. Kiryuxin və b.). |
| + | |
| + | Elmi-tədqiqat in-tları, SSRİ |
| + | EA-nın Sibir belməsinin filialı, |
| + | 6 ali məktəb (o cumlədən un-t), orta |
| + | ixtisas məktəbləri, kutləvi kitab- |
| + | xanalar, 2 teatr, əlkəpqunaslıq mu- |
| + | zeyi, Sibir botanika baqı və s. fəa- |
| + | lLiYyYƏT ə |
| + | TOMSK VİLAYƏTİ--RSFSR-də vi- |
| + | layət. 1944 il avqustun 13-də təpikil |
| + | edilmindir. Sah. 316,9 min km?, ƏH. |
| + | 939 min (1984). 16 r-nu, 4 məhəpn, 11 |
| + | itq var. Mərkəzi Tomsk i.-dir. |
| + | |
| + | Təbiət. Qərbi Sibir duzənliyinin |
| + | c.li, hissəsini tutur. Maks. hund. 211 |
| + | m-dir (Kuznetsk Alatausunun im. qol- |
| + | ları). Ob cayının dərəsi ərazini |
| + | təqr. iki bərabər hissəyə bəlur: sol |
| + | sahil (bataqlıqlı geni Vasyuqanye |
| + | ovalıqı) və saq sahil (coxlu |
| + | mempələri ilə xarakterizə olunur). |
| + | Faydalı qazıntıları: neft, qaz, torf |
| + | və s. İqlimi kontinentaldır. Orta |
| + | temp-r yanvarda —19* S-dən— 212S--Yə |
| + | qədər, iyulda 17—182S-dir. İllik Ya |
| + | qıntı 400—550 mm. Əsas cayları Ob |
| + | və onun qollarıdır (Tım, Culım, |
| + | Ket, Tom, Vasyuqan və s.). Əsasən, cim- |
| + | li-podzol və torflu bataqlıq torpaqla- |
| + | rı yayılmıtidır. Ərazinin təqr. 5620 -i |
| + | mepəlikdir. Heyvanları: canavar, va- |
| + | aq, tulku və s. Dələ, samur, ondatra |
| + | iqlimə uyqunlapidırılmızndır. Quli- |
| + | Kardan qarabaqır, tetra qulpu, Si- |
| + | ir xoruzu və s. var. |
| + | |
| + | X Hali Əsasən. ruslardır. Or- |
| + | tasıxlıq 1 km2-də 3,0 nəfərdir (1984). |
| + | Illəhəp əh. 6896 -anp. Beiyk məhəpir: |
| + | Tomsk. - |
| + | |
| + | Təsərrufat. Mapınqayırma və ms- |
| + | tal eqmalı (elektrotexnika, cihazqa- |
| + | yırma, alət və podiipnik, riyazi ma- |
| + | pınlar, mə”dənapaxta avadanlıqı |
| + | və s.: Tomskda), neftcıxarma, mepə |
| + | BƏ araq e"malı (aqac e malı z-dları |
| + | Asino, Moqocin və Tomskda, Meiyə tə |
| + | sərrufatları Ket və Culım hevzələ- |
| + | rində), həmcinin yeyinti və kimya sə- |
| + | nayesi ingkitaf etmindir. İldə təqr. |
| + | 8—9 mln. m? oduncaq tədaruk edilir. |
| + | Tikinti və tikinti sənayesi material |
| + | ları istehsal olunur. Energetika- |
| + | sında “Tomskenerqoq elektrik sistə- |
| + | mindən ə edilir. K.t.-nda ət- |
| + | lik-sudluk Heyvandarlıq, xəzlik hey- |
| + | vanyettidirmə ingityaf etmiifdir. |
| + | |
| + | uda, covdar, arpa, kətan, kartof, |
| + | tərəvəz və yem bitkiləri əkilir. Ba- |
| + | lıq ovlanır. Əsas nəql. su və avtomo- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | bil yolları ilədir. D.y.-larının uz. |
| + | 164 km-dir. Hava nəql. da inkitaf |
| + | etmmidir. Lenin ordeni ilə təltif |
| + | olunmutdur (1967). |
| + | |
| + | Mədəni quruculuq. Vil.-də 6 ali |
| + | məktəb, 19 orta ixtisas məktəbi, 3 mu- |
| + | zey (filialla birlikdə), 2 teatr və s. |
| + | fəaliyyət gestərir. € KpacHo)e znamyav |
| + | (1917) və *“Molodoy leninetsə (1920) |
| + | vil. qəzetləri cıxır. Yerli radio və |
| + | televiziya verilinləri ilə Yanattı, |
| + | Umumittifaq Radiosunun və Mərkəzi |
| + | Televiziyanın veriliiləri retransl- |
| + | Yasiya olunur. |
| + | |
| + | TӦMSKİ Nikolay Vasilyevic (19.12. |
| + | 1900, indigi Novqorod vil.-nin Ramu- |
| + | | | tevo k.—17.11.1984, |
| + | Bə Moskva)—sovet hey- |
| + | |
| + | s | gəltərathı. SSRİ |
| + | |
| + | "4 y xalq rəssamı (1960). |
| + | SSRİ Rəssamlıq |
| + | Akademiyasının hə- |
| + | qiqi uzvu (1949: |
| + | 1968 —83 illərdə |
| + | prezidenti). So- |
| + | sialist Əməyi Qəh- |
| + | rəmanı (1970). Le- |
| + | nin mukafatı lau- |
| + | reatı (1972). SSRİ |
| + | Devlət mukafatı |
| + | 1948, 1949, 1950, 1952, |
| + | |
| + | |
| + | laureatı (1941, |
| + | |
| + | 1979), 1950 ildən Sov.İKP uzvu. Le- |
| + | |
| + | ninqrad Bədii-Sənaye Texnikumunda |
| + | |
| + | oxumunidur (1923— 27). Yaradıcılı- |
| + | rəm |
| + | |
| + | |
| + | qında qə anlıq pafosu ilə aitı- |
| + | lanmınn əsərlər muhum yer tutmutidur: |
| + | Leninqradda S.M. Kirovun abidəsi |
| + | (tunc, qranit, 1938), Voronejdə V. İ. |
| + | Leninin abidəsi (tunc, qranit, 1940), |
| + | İ. D. Cernyaxovskinin (mərmər, 1947, |
| + | Tretyakov qalereyası, Moskva) İ. N. |
| + | Kojedubun tunc, 1948, Rus muzeyi, |
| + | Leninqrad), M. Kirovun (mərmər, |
| + | 1949, Tretyakov qalereyası) portret- |
| + | ləri və s. V. İ. Leninin Oryol (1949 — |
| + | 61), Vilnus (1952), Voloqda (1958), |
| + | Daikənd (1974), İppim (1976) Bə c. mə- |
| + | hərlərdəki abidələri (hamısı tunc, |
| + | qranit), Berlindəki monumental heykə: |
| + | li (qranit, 1970), Moskvada N. V. Qo- |
| + | qolun (1952), M. V. Lomonosovun (1953), |
| + | M. İ. Kutuzovun (1973) abidələri (Ha- |
| + | |
| + | |
| + | ”* ”. Yes onunu |
| + | 2 ” | ı " Cə, HL... d . R |
| + | |
| + | . 1 “ə R“ rə 5. dü iz. 4 ” |
| + | L ş ə ö, 6 |
| + | |
| + | o 2 da) | . m” ə” |
| + | |
| + | |
| + | Yi. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Hü. m... |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | KHuӱ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ı |
| + | |
| + | |
| + | k 9 , c u |
| + | R ? "R ə A |
| + | tumu |
| + | |
| + | - də ə R |
| + | |
| + | |
| + | m. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | a a 2 ə —– - 2" |
| + | |
| + | |
| + | N. V. Tomski. Admiral P. S. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Naxi- |
| + | movun abidəsi. Tunc. qranit. 1959. |
| + | (Sevastopol. |
| + | |
| + | |
| + | mısı tunc, qranit), N. A. Kosıgi- |
| + | nin Leninqraddakı bustu (tunc, 1977) |
| + | T.-nin ən yaxtı əsərlərindəndir. Pe- |
| + | daqoji fəaliyyət gəstərmitndir (1949 |
| + | ildən prof.). 3 dəfə Lenin ordeni, |
| + | Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və me" |
| + | dallarla təltif edilmiiyddir. |
| + | Əd. Minina V. B., Nigolai Tom- |
| + | |
| + | skiN, M., 1980. |
| + | |
| + | TÖMCOH (Thomson) nopa Kennunn |
| + | (Keyutp) Uilyam (26.6.1824, Belfast— |
| + | 17.12.1907, Qlazqo |
| + | yaxınlıqında La- : ” |
| + | qs 11.: Londonda |
| + | dəfn edilmiidir) |
| + | — ingilis fiziki, |
| + | termodinamikanın |
| + | vəqazların kinetik |
| + | nəzəriyyəsinin ba- |
| + | nilərindən biri. |
| + | London Kral Cə- |
| + | MİYYƏTİNİN uzvu |
| + | (1851, 1890— 95 il- |
| + | lərdə prezidenti), |
| + | Peterburq EA fəx- 20000000 |
| + | ri uzvu (1896: m. uzvu 1877). T. istilik |
| + | nəzəriyyəsi problemlərini eyrənmiil, |
| + | mӱtləq temp-r iikalasını təklif et- |
| + | mii, termodinamikanın ikinci TaHy- |
| + | nunun ifadəsini vermit, enerjinin |
| + | səpilməsi anlayınını elmə gətir- |
| + | mili, Kainatın cistilik oln hi- |
| + | potezini seyləmi, Tomson hadisəsi- |
| + | ni, Coulla birgə qazların adiabatik |
| + | geniplənmədən soyuduqunu (Coul— Tom- |
| + | son effekti) kətif etmii, elektro- |
| + | maqnit rəqsləri nəzəriyyəsini ipləyib |
| + | hazırlamın və konturun rəqs perio- |
| + | dunun onun tutumundan və induktiv- |
| + | liyindən asılılıqını gestərən AYCTV- |
| + | ru (Tomson dusturunu) cıxarmındır. |
| + | Molekulun əlculərinə dair apardıqı |
| + | hesablamalar atomistik təsəvvӱrlərin |
| + | formalatmasında muhum yer tutur. |
| + | T. doymuli buxarın elastikliyinin ma- |
| + | İle səthinin formasından asılılıqrı- |
| + | NI muəyyənləindirmii, ideal mayedə |
| + | sir kulyasiyanın saxlanması teoremini |
| + | vermi:i, hidrodinamika, astrofizika |
| + | və geofizika məsələləri ilə məiqul |
| + | olmuli, sifon qeydedici, kvadrantlı |
| + | və mutləq elektrometrlər və s. cizah |
| + | TÖ ixtira etmitdir. |
| + | TOMSON (Thoqkop) Cozef Con (18. |
| + | 12.1856, Mancester yaxınlıqında Ci: |
| + | tem-Hill—30.8.1940, Kembric)— ingi- |
| + | lis fiziki. London Kral Cəmiyyəti- |
| + | nin uzvu (1884 ildən, 1915— 20 illər- |
| + | lə prezidenti). Nobel mukafatı lau- |
| + | reatı (1906). 1884—1919 illərdə Kem- |
| + | bric un-tinin prof., Kavendii labo- |
| + | rləriyasının rəhbəri olmusdur. |
| + | İnk ipləri hərəkət edən yuklu gurə- |
| + | nin elektromaqnit sahəsinin hesab- |
| + | lanmasına, burulqanlar nəzəriyyəsinə |
| + | və qaz bopalmasına aiddir. elek- |
| + | tronu kəiif etmii (ilk dəfə elek- |
| + | tronun yukunun kutləsinə olan nisbə- |
| + | tini əlcmuti), rentgen iqualanması |
| + | spektrinin kəsilməaliyinin izahını |
| + | vermi(t, atomun ilk modelini təkli |
| + | etmiii, zərrəciyin İYKYHYH gkutləsinə |
| + | olan nisbətini elcmək ucun parabola- |
| + | Pəh usulunu iiyləyib hazırlamındır. |
| + | Rəhbərlik etdiyi Kavenditi laborato- |
| + | Rezerford, C. Vilson, |
| + | və 6. gerkəmli alimlər |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | riyasında E. |
| + | F. U. Aston |
| + | itləmiilər. |
| + | TÖMCOH (Thomson) Vopu TlaueT (3. |
| + | 5. 1892, Kembric— 10.9.1975)— ingilis |
| + | fiziki, London Kral Cəmiyyətinin uz- |
| + | BY (1930). Nobel mukafatı laureatı |
| + | (1937). M, C. Tomsonun oqlu. 1952—62 |
| + | |
| + | |
| + | 312 |
| + | |
| + | |
| + | illərdə Kembric un-tində Korpus- |
| + | Kristi kollecinin rektoru olmutdur. |
| + | K. C. Devissondan və L. X. Cermer- |
| + | dən xəbərsiz elektronların difraksi- |
| + | yasını aiqkara cıxarmıpiy və tədqiq |
| + | etmiidir. Onun yaratdıqı cihazlar |
| + | və elektroqramları eyrənmək ucun ver- |
| + | diyi usullar elektronoqrafiyanın in- |
| + | kipafında muhum rol oynamındır. |
| + | |
| + | Əsərləri: V rus. per.—Predvi- |
| + | Am uoe öyaymee, M., 1958, /lyx nauki, M., |
| + | |
| + | |
| + | TOӦMSON UAYVİLL ASTANASI— |
| + | Farer a-rı ilə Beyuk Britaniya a.- |
| + | nın im. sahili arasında sualtı sil- |
| + | silə. Uz. təqr. 100 km, astananın |
| + | zərində dərinlik təqr. 500 m-dir. |
| + | orvec dənizində Farer-PPetlend no- |
| + | vunu Atlantik okeanından ayırır. |
| + | otlandiya ogkeanoqrafı və bioloqu |
| + | Carlz Uayvill Tomsonun (1830—1882) |
| + | mətin adlandırılmındır. |
| + | ӦMSON HADİSƏSİ—bax Termo- |
| + | əgtrik hadisələr. |
| + | TӦMİYİC (Toq4ğ) Tone (9.6.1910, |
| + | Triyest — 21.5.1942, Lublyana)—Yuqo- |
| + | |
| + | |
| + | slaviya fəhlə hərəkatı xadimi. Yu- |
| + | qoslaviya Xalq Qəhrəmanı (25.10, |
| + | 943, əlumundən sonra). 1930 ildən |
| + | |
| + | |
| + | 1 |
| + | |
| + | Yuqoslaviya Kommunist Partiyasının |
| + | () KP) uzvu. 1937 ildə Sloveniya Kom- |
| + | munist Partiyası (SKP) MK uzvu, |
| + | az sonra SKP MK katibi, 1940 ildə |
| + | YEKP MK uzvluyunə namizəd secil- |
| + | mipdi. 1941 ildə Lublyanada gizli |
| + | dəyuli dəstələrinin təigkilinə rəh- |
| + | bərlik etmiidi. Həmin ilin deka- |
| + | brında italyan iptalcıları həbs |
| + | etmiil, aqır iptgəncələrdən sonra |
| + | e”dam olunmurpdur. |
| + | |
| + | TON (yun. (ӧpoz—səsin Yuksəldilmə- |
| + | si, ton, vurqu) — 1) iy İYKCƏK- |
| + | nuKkan cəc, Mycuzu səsi. 2) Oktavanın |
| + | 1/6 intervalı, beyuk sekunday eləcə |
| + | də əksildilmin tersiya, ikiqat ar- |
| + | tırılmınq primay butəv tonun ey- |
| + | ni. 3) Tonallırın kəhnə adı. 4) Bu |
| + | və ya digər tonallıqda keku bildirən |
| + | muəyyən yuksəklikli səs. 5) Baiyqa səz |
| + | və terminlərlə muxtəlif birlətmə- |
| + | lərdəki səs (məs., məqamda aparıcı |
| + | T., akordda tersiya T.-u, təbii səsdu- |
| + | zumunun T.-u, oberton və s.), 6) Mu- |
| + | siqi aləti səsinin keyfiyyəti və ya |
| + | |
| + | |
| + | kə i |
| + | |
| + | TON, boyakarlıqda — rəngin |
| + | əsas səciyyəvi xususiyyətlərindən bi- |
| + | ri. Rəngin calarını muəyyənlətdi- |
| + | rir, onu cqırmızız, ckeyv və s, səz- |
| + | lərlə ifadə edir. Boyakarlıqda əsə- |
| + | rin butun rənglərini umumilədi- |
| + | rən və butevlukdə koloriti bildirən |
| + | əsas rəng calarına da T., deyilir. |
| + | Əsərdə bu və ya digər rənglərin us- |
| + | tunluk təpkil etməsindən və onların |
| + | arasındakı fərqdən asılı olaraq |
| + | tablonun T.-u gumuiqu, qızılı, isti, |
| + | yaxud soyuq və s. ola bilər. Boyakar- |
| + | lıqda 4“T.ə termini mlə rəngin ay- |
| + | dınlıqı da muəyyənlətdirilir. |
| + | TON (fr. (oppe, son lat. Kippa— |
| + | cəlləg)—kutlə vahidi. ut və ( ilə |
| + | iiarə (UT 1 metrik T. =1000 gq= |
| + | 10 s=61,04821 pud. |
| + | |
| + | TONADİLYA (isp. Kopad:|Pa, hərfi |
| + | mə”nası—kicik mahnı)—18 əsr— 19 |
| + | əsrin əvvəllərində genin yayılmıpp |
| + | ispan musiqili komediyası. İlk vaxt- |
| + | lar gicik nəqəratlı mahnı, sonralar |
| + | isə hər hansı tamaqlanın fasilələ- |
| + | i arasında musiqi və rəqslə muiya- |
| + | nət edilən səhnəcik. Təqr. 1750 ildə, |
| + | Əsasən, satirik xarakterli mustəqil |
| + | |
| + | |
| + | səhnə əsəri mahiyyətli T.-lar yaradıl- |
| + | mıpdır. 1850-ci illərə yaxın sarsu- |
| + | ela janrının geniiy yayılması ilə |
| + | əlaqədar T. əvvəlki əhəmiyyətini itir- |
| + | mipdi. Mutənni, gitaracı və bəstəkar |
| + | M. P. V. Qarsia, E. Qranados və 6.- |
| + | nın T.-ları məiyhurdur. |
| + | TONAL TELEQRAFLAMA —– tonal |
| + | tezlikli (300—3400 hs) dəyipən cərə- |
| + | yanlardan istifadə etməklə teleqraf |
| + | rabitə kanalları ilə teleqraflama |
| + | metodu. T.t. usulu ilə yuksəktezlikli |
| + | telefonlama sistemlərinin standart |
| + | kanalları və radioganallar sıxla1- |
| + | .. (eyni zamanda 6—48 teleq- |
| + | “ əturmələri həyata gecirilir). |
| + | .t.-dan umumi telefon kanalında ey- |
| + | ni zamanda telefonlama və teleqraf- |
| + | lami məqsədi ilə də istifadə edili |
| + | (telefon danıpıqı ilə yanapı 1— |
| + | teleqraf eturməsi həyata kecirilir). |
| + | T.t.-da amplitud, tezlik (daha cox Ya- |
| + | yılmıtdır) və ya faza modulyasiyası |
| + | bax Rəqslərin modulyasiyası) tətbiq |
| + | edilir. Standart telefon kanalının |
| + | bir necə T.t. kanalına bəlunməsi tez- |
| + | liyə, zamana gərə, yaxud tezlik və za- |
| + | mana gərə aparılır. T.t. 20 əsrin |
| + | 30-cu illərində meydana gəlmipdir. |
| + | 60-cı illərdən baplayaraq T.t. apa- |
| + | ratlarında teleqraf mə”lumatları- |
| + | nın, habelə avtomatlaldırılmınt |
| + | idarəetmə sistemlərində verilənlərin |
| + | run ucun apaqı sur”ətli (00— |
| + | 2 od) kanallar təikil olunur. |
| + | TONALLIQ (fr. tonalit€, anM. To- |
| + | nalitöit, enəvə də TopaqS)—məqam (lad) |
| + | səslərinin yuksəkliyiy, musiqi sistemi |
| + | səsduzumundə əsas tonun (tonikanın) |
| + | bu və Ya digər pillədəki vəziyyəti ilə |
| + | muəyyən olunur. c“Məqamə anlayını |
| + | hər hansı səsduzumu pillələrinin yuk- |
| + | səkliyini və onların funksional əla- |
| + | qəsini ifadə edirsə, 4T.ə anlayıtlı |
| + | məqam səslərinin konkret yӱksəkliyini |
| + | bildirir. T.-ın adı tonika və məqa- |
| + | mın adından yaranır (məs, do major |
| + | do diyez minor, yaxud S-diq, cis-moll |
| + | və s.). Muasir 12 pilləli musiqi sis- |
| + | temində hər bir məqam 12 1.-na məph |
| + | oluna bilər. 20 əsr musiqisində məqam |
| + | əsası muxtəlif una və qeyri-muəy- |
| + | yən olan əsərlərin Q.-ı iparə olun- |
| + | duqda məqam gestərilmir (məs., in A, |
| + | yə"ni mərkəz tonu lya). |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TӦNQA (Topsa), Tonqa Kral- |
| + | ni r bi (Kingdom of Tonga). |
| + | |
| + | Umumi mə”lumat. Sakit okeanın |
| + | c.-q.-ində dəvlət. Millətlər Birli- |
| + | yinə daxildir. Tonqa a-rında (Poli- |
| + | neziya) yerlətir. Sah. 699 km?. ƏH. |
| + | 100 mindən cox (1982). Paytaxtı Nu- |
| + | kualofa iz.-dir. T. inzibati cəhət- |
| + | dən 6 mahala. bəlunur. |
| + | |
| + | Dəvlət qurulumyu. T. Millətlər |
| + | Birliyi tərkibində konstitusiyalı mo- |
| + | narxiyadır. 1875 il Konstitusiyası |
| + | quvvədədir. Devlət batcısı kraldır. |
| + | Qanunverici orqan Qanunverici məc- |
| + | |
| + | |
| + | Pi |
| + | |
| + | |
| + | TOMSON UAYVİLL ASTANASI |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | |
| + | |
| + | |
| + | | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | : — — — - - |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Tk |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | lll tC |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ————,———,———— |
| + | |
| + | |
| + | 208 |
| + | gən |
| + | İ |
| + | |
| + | |
| + | 0 |
| + | tə |
| + | 1 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “ə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | .. |
| + | |
| + | |
| + | . — |
| + | |
| + | |
| + | dı |
| + | |
| + | |
| + | İLİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | mm |
| + | |
| + | |
| + | : |
| + | |
| + | |
| + | lisdir. İcra hakimiyyətini bap Ha“ |
| + | zirin rəhbərliyi ilə həkumət həyata |
| + | kecirir. |
| + | |
| + | əbiət. Tonqa a-rı zəncir ipəklin- |
| + | də bir-birinə paralel uzanan 2 ada- |
| + | lar qrupundan (150-dən cox ada) iba- |
| + | rətdir. Adalardan i1.-də Tonqa cəkək- |
| + | liyi (10882 m) yerləiir. Adaların |
| + | MaKc, hyun. 1031 m-dir. Fəaliyyətdə |
| + | olan vulkanlar var. İqlimi tropik də- |
| + | niz tiplidir. İllik yarıntı təqr. |
| + | 2000 mm. Rutubətli tropik mepyələr |
| + | yayılmındır. |
| + | |
| + | Əhali. Əhalinin 97,894 -i Poline" |
| + | ziya dillərində danıtan tonqalılar- |
| + | dır. Aram əksəriyyəti xris- |
| + | tiandır. əvlət dili— Yonqa və in- |
| + | gilis dilləridir. Əsasən, ana dilində |
| + | danınırlar. |
| + | |
| + | Tarixi mə"lumat, 5 əsrin sonu—6 |
| + | əsrin əvvəllərində (bə”zi mənbələrə |
| + | gerə e.ə. 2-ci minillikdə) polineziya” |
| + | lılar T. a-rında məskunlatmındır. |
| + | |
| + | |
| + | TO HA/I |
| + | |
| + | |
| + | xas y a,a——uızs——..—..—...— əə...” ... . — —.——. nın |
| + | |
| + | |
| + | Təqr, 10 əsrdə ilk devlət meydana gəl- |
| + | di. 17 əsrdə T.a-rını avropalılar |
| + | gətif etdilər. 18 əsrin axırlarından |
| + | T.-ya missionerlərin axını balandı. |
| + | 1900 ildə T, İngiltərənin protekto- |
| + | = oldu. 1958 ildə T.-nın muxtari)- |
| + | əti xeyli genipləndirildi: o digər |
| + | devlətlərlə ticarət sazipti baqlamaq |
| + | və s. hӱquqlar aldı. 1968 il T.—İn- |
| + | giltərə sazitinə əsasən yerli heku- |
| + | mətin fəaliyyəti uzərində metropoli- |
| + | yanın nəzarəti məhdudlatdırıldı. |
| + | 1970 il iyunun 4-də isə mustəqil T, |
| + | krallıqının Yaradıldıqı elan o lun- |
| + | du. 1975 il oktyabrın 2-də T. ilə |
| + | |
| + | SRİ arasında diplomatik munasibət- |
| + | lər yYaradılmındır. T. iyahzadəsi Tu- |
| + | Li SSRİ-də olmuidur (1979, no- |
| + | yabr). Siyasi partiyalar və həmkarlar |
| + | ittifaqları yoxdur. |
| + | |
| + | İqtisadiyyat. T. iqtisadi cəhətdən |
| + | zəif inkiyaf etmii əlkədir. Təsər- |
| + | rufatın əsas sahəsi k.t.-dır. Ən yax- |
| + | iyı torpaqlar kral ailəsinə məxsusdur |
| + | və icarəyə verilir. İxracat ucun |
| + | gopra, banan istehsal edilir. Ananas, |
| + | sitrus meyvələri, batat, maniok, taro, |
| + | Yams, Yerfındıqı yetipdirilir. Ba- |
| + | lıqcılıq və heyvandarlıqla məpeul |
| + | olunur. Sənaye taxta-=palban z-dları |
| + | və k.t. xammalı e”mal edən muəssisə- |
| + | lərdən ibarətdir. Bərk ertuklu avto- |
| + | |
| + | il yollarının uz. KM-DƏN COX- |
| + | |
| + | r. Milli aviasiya tpirkəti var. |
| + | |
| + | as dəniz 7 Nukualofa və He. |
| + | ya |DUr" Pul vahidi paanqadır. |
| + | |
| + | T A CƏKƏKLİYİ—Sakit okean- |
| + | da cəkəklik. Samao a-rından Kerma- |
| + | dek a-rınadək 1600 km məsafədə uza- |
| + | nır. Eni 80 km-ə, dərinliyi 10882 |
| + | m-ə (Dunya okeanının Cənub yarım- |
| + | əldə ən dərin yeri) qədərdir. |
| + | TONQALOTU (Vqopor-5)—taxıllar |
| + | fəsiləsindən birillik, yaxud coxil- |
| + | lik bitki cinsi. Cicək qrupu supur- |
| + | gədir. Hər iki yarımkurənin muçlayim |
| + | qurpaqlarında 50, SSRİ-də 15, o cum- |
| + | lədən Azərb.SSR-də 13 nevu Yayılmıi- |
| + | dır. Surunən T.(V. uaqyera(a) |
| + | yem bitkisi kimi becərilir. Quraqlı- |
| + | ta və soyuqadavamlıdır. . |
| + | TOH AbiK ThAHT (Tön Dü”c Thang) |
| + | (20.8.1888, Lonqsyuyen—30.3.1980, Ha- |
| + | noyuӱ— VSR-in dəvlət xadimi. €Xanr- |
| + | lar arasında sulhu məhkəmlətməyə |
| + | dərəz Beynəlxalq Lenin mukafatı |
| + | laureatı (1955). 1930 ildə Vyetnam |
| + | Kommunist Partiyasına (VKP) daxil |
| + | olmuttdur. 1951 ildən VKP MK-nın |
| + | zvu idi. 1950—69 illərdə Vyetnam— |
| + | ovet Dostluqu Cəmiyyətinin sədri, |
| + | 955—60 illərdə Vyetnam Demokra- |
| + | tik Resp. (VDR) Milli Məclisi Dan- |
| + | mi Komitəsinin sədri, 1960—69 il- |
| + | lərdə VDR-in prezident muavini, |
| + | 1969—76 illərdə prezidenti olmuit- |
| + | |
| + | |
| + | dur. 1976—80 illərdə VSR-in pre- |
| + | zidenti idi. Lenin ordeni ilə təl- |
| + | TH |
| + | |
| + | |
| + | O”IYHMVIAYPD. Hə |
| + | TÖ dӧ də (opdo, hərfi mə”nası |
| + | —dairəvi)—dairəvi boyakarlıq əsəri, |
| + | Yaxud relyef. ən vaxt 4“T.g termini |
| + | dairəvi kompozisiyalı, qucarında kər- |
| + | PƏ upyaq tutmuli madonna təsvirləri- |
| + | ni ifadə edir. Bu cur təsvirlər 15 |
| + | əsrin ortaları—16 əsrin 1-ci Yarısı |
| + | italyan Renessans incəsənətinin Flo- |
| + | rensiya rəssamlıq məktəbi ucun səciy- |
| + | Tor olmutidur. | |
| + | ONZİLLİT (lat, (opzİYae—badam- |
| + | pəgilli vəzilər)—badamcıqların il- |
| + | tihabı, Kəskin (bax Angina) və xro- |
| + | İNG olur. Xronik T, angina və |
| + | |
| + | |
| + | bir sıra infeksion (skarlatina, qı- |
| + | zılca, difteriya) xəstəliklərdən son- |
| + | ra bat verir. T.-in terəməsində mik- |
| + | rob allergiyası muhum amildir. Sadə |
| + | və toksiki-allergik T. mə”lumdur. Sa- |
| + | də T, yerli əlamətlərlə (boqaz aqrısı |
| + | və s.), toksiki-allergik T. isə temp-r- |
| + | la, ӱrəkdə ba verən dəyitikliklərlə |
| + | mupayiət olunur. Xronik T. revma- |
| + | tizm, nefrit, tireotoksikoz və s. xəs- |
| + | ao ball verməsinə səbəb ola |
| + | bilər. uxalicəsi: sadə xronik |
| + | T.-də antimikrob maddələr, fiziote- |
| + | rapiya, toksiki-allergik T.-də isə |
| + | tonzillektomiya (badamcıqları kəsib |
| + | geturmək),. |
| + | Ədl Qasımov Y. Ə., Qulaq-burun |
| + | |
| + | və botaz xəstəlikləri, B., 1980, |
| + | TONİKA (ton səzundən), musi- |
| + | qidə—məqam (lad), tonallıqın sa- |
| + | bit mərkəzi pərdəsi. Melodik tipli |
| + | məqamlarda T. səsdən, major-minor |
| + | tonallıq sistemində konsonans uchəm- |
| + | sədadan ibarət oluru 20 əsr musiqi- |
| + | sində dissonans akkordlar da T. funk- |
| + | siyası dapıyır. T. harmonik prose- |
| + | SİN əsası, cıxınl nəqtəsi və yekunu, |
| + | harmonik fikrin məntiqi mərkəzidir. |
| + | Məqamın digər elementlərinin (səs, |
| + | həmsəda) funksiyası onların səs yuk- |
| + | səkliyinin T.-ya nisbətindən asılı- |
| + | dır. T.-nın ustunluyu, həmcinin mu- |
| + | siqinin vəzn-ritm qurulupqunda da ezu- |
| + | nu gəestərir (bax Həmcinin Mayə). |
| + | TON-KİLOMETR—d.y., cay, avtomo- |
| + | bil, hava və qopqu nəql.-nda yuk dəv- |
| + | riyyəsinin, eləcə də d.y. vasitələri |
| + | ilə dapıma iplərinin əlcu vahidi. |
| + | Tarif T.-k. (bir qayda olaraq, ən qısa |
| + | məsafəyə gərə muəyyən edilir) və is- |
| + | tismar T.-k. (faktiki gedilmiiy məsa- |
| + | |
| + | əyə gərə muəyyən edilir) məvcuddur. |
| + | |
| + | stismar T.-k.-ə və brutto T.-k.-ə ay- |
| + | |
| + | |
| + | nn | |
| + | TONLESAP, Sa p—Kampuciyada gel |
| + | (Hind-Cində ən beyuk). Sah. qıtpda |
| + | 55—Z3 min km?, yayda 10 min km?-dək, |
| + | dərinliyi 14 m-ə qədərdir. Relikt |
| + | dəniz kərfəzidir. Buradan baxilanan |
| + | Tonlesap cayı vasitəsilə Mekonq cayı- |
| + | na birlətir. Coxlu balıq var. |
| + | TON-MİL—dəniz nəql.-nda əlcu va- |
| + | hidi. Dapınan yukun kӱtləsinin (ton- |
| + | la) gəminin kecdiyi məsafəyə (dəniz |
| + | mili ilə) hasilinə bərabərdir. SSRİ- |
| + | də T.-m. dəniz nəql. gəmilərinin yuk |
| + | dəvriyyəsinin planlaqpdırılması və |
| + | ucota alınmasında istifadə olunur. |
| + | Digər nəql. nəvlərində yuk dəvriyyəsi |
| + | ton-kilometrlə əlculur (1 dəniz mi- |
| + | li=1,852 km). |
| + | TONNAJ (fr. (oppase), registr |
| + | tutumu (gəmidə)—gəminin da- |
| + | xilindəki həcmlərin registr tonları |
| + | ilə hesablanmın çmumi miqdarı (re- |
| + | gistr-ton dəniz ticarət gəmilərində |
| + | daxili tutumu əƏlcmək ucun inlədilən |
| + | iərti əlcu vahididir: 1 registr t = |
| + | 100 kub fut= 2,831 685 m?). Cox vaxt |
| + | gəminin subasımı və ya yukgeturmə |
| + | Həddi əvəzinə də səhvən T. iplədirlər. |
| + | TONOQRAFİYA (yun. (ӧpoz—gərgin- |
| + | lik--...qrafiya), gezun tonoqra- |
| + | fiyas ı—gezdaxili təzyiqin elcul- |
| + | məsi və onun elektron tonoqrafın kə- |
| + | məyi ilə dinamikada qeyd olunması, |
| + | Oftalmologiyada, əsasən, qlaukomanı |
| + | atikar etmək və xəstəliyin inkitaf |
| + | mexanizmini eyrənmək ucun istifadə |
| + | edilir. |
| + | TÖHYC (var. tonus, İyH. tönos—kxəp- |
| + | ginlik) fiziologiyada—yo- |
| + | rulma muplayiət olunmadan əzələ To" |
| + | |
| + | |
| + | xumasının və sinir mərkəzlərinin |
| + | uzunmuddətli davamlı oyanması, S i- |
| + | nirmərkəzləri T.-u,əzələ |
| + | T.u, kontraktil T., plas- |
| + | tnik T. və s, ola bilər. Əzələlərin |
| + | tonik gərginliyi tə əlcu- |
| + | lur. Sinir mərkəzlərinin fəaliyyəti- |
| + | nin pozulması həmin mərkəzlərin fəa- |
| + | liyyətinin həm gӱclənməsi (hipertoni- |
| + | ya), həm də zəifləməsi (hipotoniya və |
| + | atoniya) ilə muppayiət olunur. |
| + | TONFİLM, səsli kinofilm |
| + | —qsəssiz filmlərdən fərqli olaraq |
| + | nitq, musiqi və digər səs effektlə- |
| + | i ilə mutpayiət olunan film. |
| + | ONXAKLAR USYANI (1893—94)— |
| + | Koreyada kəndli usyanı. Usyanda ton- |
| + | xak dini təriqəti rəhbər rol oynamıpt- |
| + | dı. 1893 ilin yanvarında Koreyanı bu- |
| + | ruyən məhsulsuzluqla əlaqədar mulkə- |
| + | darlara və yapon tacirlərinə qarpı |
| + | kortəbii cıxhiplarla batlanmıil və |
| + | tezliklə geni yayılmındı. 1894 ilin |
| + | dekabrında yapon mudaxiləciləri BƏ |
| + | Koreya hekumətinin birlətmin quv- |
| + | vələri usyanı yatırdılar. |
| + | TOP—yerustu (suustu) hədəflərə duz- |
| + | xətli trayektoriya uzrə atə acmaq və |
| + | ya havadakı hədəfləri vurmaq ucun |
| + | ertilleriya silahı. Luləsi uzun (40— |
| + | 80 kalibr) olduqundan yuksək bailan- |
| + | qıc sur”ətinə (700 m/san-dən cox), ha- |
| + | belə bəyuk təpmə qӱvvəsinə malikdir. |
| + | Kicik (76 mm-dək), orta (76—130 mm), |
| + | iri (130 mm-dən artıq) kalibrli, həm- |
| + | cinin yedəyəalınan, əzugedən və da- |
| + | ipqıYıcıda (tank, təyyarə, gəmi) quraii- |
| + | dırılan T. nevləri olur. Qəlpələnən, |
| + | fuqas, zirehdələn, kumulyativ, yandı- |
| + | yam və s. mərmilərlə atəpq acır. |
| + | Uzaqvurma məsafəsi 40 km-ə qədərdir. |
| + | Atəpq məsafəsini artırmaq ucun ak- |
| + | tiv-reaktiv ini iplədilir. |
| + | TOP ATƏİYİNİ İDARƏEDƏN Cİ- |
| + | HAZLAR—artilleriya atəpini ida- |
| + | rə edərkən hesablamaların mexanik- |
| + | ləpdirilməsi ucun hesablayıcı qur" |
| + | qular. T.a.i.c.--ın muxtəlif nəvlə- |
| + | i olur. Məs,., atəpi idarə edən ci- |
| + | az—hədəfin yerini tə”yin etmək, ni- |
| + | pangahın qoyulmasını hesablamaq |
| + | ucun olub, səthinə koordinatlar cəd- |
| + | vəli cəkilmip bukulən metal plan- |
| + | iyet və s.-dən ibarətdir: təshihi He- |
| + | sablama cihazı—atəipi Hədəfi dəyi- |
| + | iərkən hesablamaları sadələtdirmək |
| + | uӱcundur, dəqiqlətdirmə cihazı—mux- |
| + | təlif topların ballistik xususiyyət- |
| + | lərini və meteoroloji ipəraiti nə- |
| + | zərə alaraq atəpplin dəqiqləndirilmə- |
| + | sini tez hesablamaq ucundur. |
| + | TOPAZ (fr. (nəə, yun. (ӧratoz (adı, |
| + | T. yatarının ehtimala gərə ilk dəfə |
| + | tapıldıqı Qırmızı dənizdəki eyni- |
| + | adlı adanın adından geturulmuil- |
| + | dur) — mineral. Kimyəvi tərkibi |
| + | Al,(SiO).(OH,F)ə. Rombik sinqoniyada |
| + | kristallapır. Prizmatik kristallar, |
| + | narın dənəli aqreqatlar əmələ gəti- |
| + | rir. Rəngsiz, mavi, iərabı-sarı, cəh- |
| + | m. olur. İn. 8: sıxlıqı 3400 |
| + | 40 kq/m?. Qranit peqmatitlərində, |
| + | qreyzenlərdə və s. rast gəlir. PPəffaf |
| + | kristalları qiymətli dajidır. Q.-lı |
| + | şuxurlar odadavamlı material kimi |
| + | iplədilir. Qiymətli T. yataqları |
| + | SSRİ, Braziliya, Yaponiya, Madaqas- |
| + | “= və s. elkələrdə var. |
| + | TOPAL (Rezsisa)—taxıllar fəsilə- |
| + | sindən coxillik = x |
| + | qrupu supurgədir. Dunyada 300-dək, |
| + | CCPH-nə 31, o cumlədən Azərb.SSR- |
| + | də 24 nevu var, SSRİ-də tundradan |
| + | |
| + | |
| + | 314 |
| + | |
| + | |
| + | batlamın, səhralara kimi geni ya- |
| + | yılmhiidır. Əsasən, yem bitkisidir. |
| + | Bir cox nevləri (cəmən T.-ı, qırmızı |
| + | T., plqırımlı T. və s.) becərilir. |
| + | TOPAL TEYMUR—bax Teymur. |
| + | TOPALAQ—bax Salaməleykum. |
| + | TOPALLI Q—ayaqın sabit deforma- |
| + | siyası, pəncənin ən tərəfinin icəri |
| + | yaxınlatması, ayaqaltının əzilməsi |
| + | və boylama tacın beyuӱməsi ilə xarakte- |
| + | rizə olunur. Əsasən, anadangəlmə olur, |
| + | əzələlərdə, baqlarda və sumugdəki də- |
| + | yipikliklərlə muppayiət edilir. İrsi |
| + | xarakter dapqıyır, Yaxud valideynlə- |
| + | rin cinsi huceyrələrindəki pozqunluq- |
| + | larla (alkoqolizm nəticəsində xromo- |
| + | som yıqımındakı dəyitikliklər və s.) |
| + | əlaqədardır. Yeriməyən uqpaqlarda o |
| + | qədər gəzə carpmır. Arır formada su- |
| + | muӱkdə gəskin dəyitikliklərdən əmələ |
| + | gəlmit deformasiyanı hec bir mӱalicə |
| + | ilə aradan qaldırmaq olmur. Anadan- |
| + | gəlmə T.-ın mualicəsinə upqaqın gəbə- |
| + | Yi duӱiqən gӱndən bailamaq lazımdır |
| + | (gundə 6—7 dəfə mualicə gimnastika- |
| + | sı aparılır, gips sarqısı qoyulur). |
| + | Lazım gəldikdə 2,5—3 yalında kon- |
| + | servativ mualicə aparılmalıdır. Qa- |
| + | zanılma T. poliomielitdən, travma- |
| + | lardan, iltihabi proseslər zamanı |
| + | ola bilər. Mualicəsi: mərhələ- |
| + | li gips sarrısı, bə”zən cərrahi əmə- |
| + | LİYYat, əzələ kəcurulməsi və s. |
| + | Əd. Omapqoev Q. S.,, Travmatolo- |
| + | |
| + | qii i ortopedin, M., 1983, |
| + | TOPALHƏSƏNLİ—Azərb.SSR Kur- |
| + | dəmir r-nunda kənd. T. sovetliyinin |
| + | mərkəzi. R-n mərkəzindən 10 km iym.- |
| + | i.-də, Pirvan duzundədir. Əh. 884 |
| + | (1985), pambıqcılıq, taxılcılıq, ba- |
| + | ramacılıq və heyvandarlıqla məpqul- |
| + | dur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, ki- |
| + | tabxana, kinoqurqu, tibb məntəqəsi var. |
| + | Bəyuk Vətən muharibəsində həlak ol- |
| + | mu həmyerlilərin ipərəfinə abidə |
| + | tӧӱlmuldur. |
| + | TOPALHƏSƏNLİ—Azərb.SSR Xan- |
| + | lar r-nunda gənd. T. sovetliyinin |
| + | mərkəzi, R-n mərkəzindən 5 km c,.-q-. |
| + | də, Gəncə cayının sahilində, dar ətə- |
| + | Yindədir. Əh, 1406 (1985), taxılcı- |
| + | lıq, meyvəcilik və uzumculuklə məi1- |
| + | quldur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, |
| + | kitabxana, tibb məntəqəsi var. |
| + | TOPQAPI MUZEYİ, İstambul- |
| + | da — Tӱrkiyənin bəyuk incəsənət mu- |
| + | zeylərindən biri. 1839 ilədək Osman- |
| + | lı sultanlarının iqamətgahı olmui |
| + | Topqapı sarayında (tikintisi 1466 il- |
| + | də baplanmındır) yerlətir. Topqapı |
| + | sarayı kompleksi 1924 ildən muzeyə |
| + | cevrilmitdir. Burada dekorativ-tət- |
| + | İqi və təsviri sənətin,ən yaxtı nu- |
| + | munələrindən ibarət kolleksiya top- |
| + | lanmındır. T.m.-nin ən beyuk iie”bə- |
| + | lərindən olan cini pie"bəsində Yapo- |
| + | niya və Cində hazırlanmıp: 10 mindən |
| + | artıq cini mə”mulatı (9—18 əsrlər), |
| + | vropa, Rusiya və Turkiyənin cini |
| + | qadları (18—19 əsrlər) saxlanılır. |
| + | Muzeydə Turkiyə sultanlarının qai1- |
| + | daplarla bəzədilmiti qızıl taxtları, |
| + | tacları, 15—19 əsrlərə aid muxtəlif |
| + | silahlar, bəzək əapyaları, Turkiyə və |
| + | Avropanın gumuiy mə”mulatları, İYK- |
| + | SƏK sənətkarlıqla iplənmiii qab-qa- |
| + | caqlar, mis qablar, eləcə də Azərb, |
| + | sənətkarlarının qiymətli əsərləri (o |
| + | cӱmlədən 1Pah İsmayılın taxtı), |
| + | 14—19 əsrlərə aid turk qumaiları, |
| + | İPərq xalcaları, o cumlədən qədim |
| + | Azərb. xalcaları (13—14 əsrlər) mu- |
| + | hafizə edilir, |
| + | |
| + | |
| + | TOPAL TEYMUR |
| + | |
| + | |
| + | İki hissədən ibarət təsviri sənət |
| + | iə”bəsi PTərq və Avropa rəssamları- |
| + | nın əsərləri (Turkiyə sultanlarının |
| + | portretləri və s.), muxtəlif dəvrlərə |
| + | və bədii məktəblərə aid miniaturlu |
| + | əlyazmaları ilə təmsil olunur. Mu- |
| + | zeyin xususi iə”bəsi olan saray kitab- |
| + | xanasında ayrı-ayrı albomlarda (mu- |
| + | rakkalarda) 14 minə yaxın miniatur |
| + | toplanmındır. Burada Təbriz minia- |
| + | tur məktəbinə mənsub miniaturlər, o |
| + | cumlədən cVərqa və Gulta (13 əsrin |
| + | əvvəli), Rətidəddinin “Cami ət-təva- |
| + | rixə (1318), Firdəvsinin e€lllahnaMəvr |
| + | (1370), Nizaminin “Xəmsə (1481) və s. |
| + | əlyazmalarına cəgilmii illustrasiya- |
| + | lar, Azərb. rəssamlarından Ə6öyağa- |
| + | qi Bakuvi, Sultan Məhəmməd, Sadıq |
| + | bəy Əfmar Vəlican Təbrizi, Pahqulu |
| + | Nəqqai və b.-nın da bir sıra əsər- |
| + | a saxlanılır. |
| + | |
| + | TOPDAN TİCARƏT (topdansa- |
| + | t ı li)—daxili ticarətin tərkib His- |
| + | səsi, əmtəə tədavulunun batlanqıc |
| + | mərhələsi, əmtəənin istehsal olun- |
| + | duru yerdən pərakəndə ticarət muəs- |
| + | sisəsinədək, yaxud (istehsal vasitə- |
| + | ləri cəhətdən) istehlakcı muəssisə- |
| + | yədək hərəkəti. Sosializmdə T.t.-in |
| + | funksiyası x.t.-nda satınqı təikil |
| + | etməkdən, yə”ni mӱxtəlir sənaye və |
| + | k.t, mӱəssisələrinin məhsullarını, |
| + | həmcinin idxalat məhsullarını bir |
| + | yerə toplayıb saxlamaqdan, sortlaii- |
| + | dırmaqdan, cetiid kompleksləri Ya- |
| + | ratmaqdan və istehlakcıların ehti- |
| + | yacını nəzərə almaqla əlkə uzrə Yer- |
| + | ləidirməkdən isarətdir. |
| + | TOPDANSATIİY İYMƏTİ, |
| + | SSR İ-də — muəssisə, Yaxud satıil |
| + | təppkilatının baiqa muəssisə və təiq- |
| + | kilatlara realizə etdiyi məhsulun qiy- |
| + | məti. Məhsul istehsalına və realizə- |
| + | sinə sərf edilən ictimai zəruri əmək |
| + | məsrəflərini əks etdirir, elmi-texni- |
| + | ki tərəqqini və mə”mulatın keyfiyyə- |
| + | tinin yaxpılaqtidırılmasını stimul- |
| + | laimdırır. Muəssisənin T.q.-nə və sə- |
| + | nayenin T.q.-nə ayrılır. Muəssi- |
| + | sən inT.q. məhsul istehsalı və sa- |
| + | tıppı xərclərini əks etdirən planlı |
| + | orta sahə maya dəyərindən, həmcinin |
| + | muəyyən normativ mənfəətdən ibarət- |
| + | dir. Hesablaima qiyməti muçəssisənin |
| + | T.q. nevlərindən biridir. Sənaye- |
| + | nin T.q. muəssisənin 1.q.-ndən xalq |
| + | istehlakı malları uzrə dӧvriyyə ver- |
| + | gisi və satıti təgilatlarının sax- |
| + | lanılması ucun ayırmaların məblə- |
| + | qi, tə”yinat franko-stansiya qiymətlə- |
| + | rində isə nəql. xərcləri qədər fərq- |
| + | lənir. T.q. fəaliyyət mӱddətinə gərə |
| + | daimi, muvəqqəti, birdəfəlik və pil- |
| + | ləli (suruikən) T.q.-nə ayrılır. Yek- |
| + | cins məhsulun T.q, butun əlkə ərazi- |
| + | sində vahiddir, lakin ayrı-ayrı məh- |
| + | sul nevləri (məs., me1iə materialı, |
| + | kəmur, filiz) ucun quriyaq, Yaxud zona |
| + | qiymətləri muəyyən edilir. |
| + | TOPİNAMBUR, yerarmudu(Ne- |
| + | lianthus tuberosus )—MYDPƏKKƏÖHHHƏK/TH- |
| + | lər fəsiləsindən coxillik bitki nə- |
| + | vu. Yerustu hissəsi gunəbaxana oxma- |
| + | yır. Hund. 1,2—2,5 m, bə zən 4 m-dək |
| + | olur. Yarpaqları yumurtavarıdır. |
| + | Vətəni PPimali Amerikadır. Avropaya |
| + | 17 əsrdə gətirilmitdir. ABİT1, Fran- |
| + | sa, B. Britaniya, Norvec, İsvec, Mac. |
| + | XR və s. əlkələrdə (Rusiyada 18 əsr- |
| + | dən) becərilir. SSRİ-nin butun resp.- |
| + | larında əkilir. Qiymətli Yem, texni- |
| + | ki və ərzaq bitkisidir. Kekyumruları- |
| + | nın tərkibində inulin (16—1896), |
| + | |
| + | |
| + | azotlu maddələr (2— 3926 ), S və V qru- |
| + | pu vitaminləri, 100 k? kəkyumrusunda |
| + | 22—25 yem vahidi və 1,5 k2 həzmolunan |
| + | protein, taqında 22.23 Yem vahidi və |
| + | 1,8 kə həzmolunan protein var. Silosu |
| + | və kekyumruları yaxilı Yemdir. T. |
| + | kartof kimi yeyilir, ondan HləKəp, |
| + | spirt və s. alınır. SSRİ-nin c. r-n- |
| + | larında kekyumrusu ucun, qeyriqqara- |
| + | torpaq zonanın mərkəzi və HİM.-T. r-n- |
| + | larında, Pribaltikada, əsasən, silos |
| + | ucun becərilir. Azərb.SSR-də, O HYM- |
| + | lədən Nax. MSSR-də həyətyanı sahə- |
| + | lərdə dekorativ bitki kimi əkilir, |
| + | TӦPKİRSFSR Kemerovo vil.-ndə |
| + | iqəhər. Topki r-nunun mərkəzi. D.Y. qov- |
| + | paqı. D.y. nəql. mӱəssisələri, mexani- |
| + | ki və sement z-dları, sənaye texniku- |
| + | mu var. |
| + | TOPLA XOKKEY--bax Xokkey, |
| + | TOPLAMA–hesab əməllərindən biri. |
| + | a nə b ədədlərini topladıqda a--I |
| + | ədədi həmin ədədlərin (toplananla- |
| + | rın) cəmi adlanır. Q. kommutativ- |
| + | lik və assosiativlik qanunlarına ta- |
| + | bedir. Bu qanunlara tabe olmayan əmə- |
| + | lə T. tətbiq edilmir. Riyaziyyatda cox- |
| + | hədliləri, coxluqları, vektorları və |
| + | matrisləri T. da eyrənilir. |
| + | TOPOQRAFİYA (yun. (ӧroz—yer--.... |
| + | qrafiya) — topoqrafik xəritələrin |
| + | yaradılması ucun aparılan planalma |
| + | metodlarından bəhs edən elm. Muasir |
| + | T.-nın əsas metodları Aerofotoiə- |
| + | kilcəkmə (bax həmcinin Aerofototo- |
| + | poqrafiya) və kosmik fotoməkilcək- |
| + | mədir (kosmik fotoplanalma). Yer- |
| + | ustu planalma metodlarından isə di- |
| + | gər metodların tətbiq edilməsi səmə- |
| + | rəsiz olan kicik sahələrdə istifadə |
| + | edilir. T. iplərinin biri də xəritə |
| + | məzmununun muasir tələblərə və muəy- |
| + | yən bir yerin indiki vəziyyəqinə uyqun |
| + | gəlmədiyi ucun tətbiq edilən topoqra- |
| + | fik xəritələrin təzələnməsi metodu- |
| + | dur. Q.-nın inkipafının muasir mər- |
| + | hələsi topoqrafik xaritələrin yara- |
| + | dılması ipyində avtomatlaidırma va- |
| + | sitələrinin tətbiq edilməsi ilə səciy- |
| + | yələnir. |
| + | TOPOQRAFİK PLAN—bax Topoqra- |
| + | fik planalma. |
| + | TOPOQRAFİK PLANALMA —topo- |
| + | qrafik xəritələrin orijinalını ya- |
| + | maq ucun aparılan kompleks iplər. |
| + | .pP, Yerustu və aerofototopoqrafik |
| + | usullarla aparılır. Yerustu T.p. men- |
| + | zula, taxeometrik və fototeodolit |
| + | planalma usullarına bəlunur. Bu |
| + | usullar cox vaxt və xərc tələb etdi- |
| + | yindən, hazırda topoqrafik xəritələr, |
| + | əsasən, aerofototopoqrafik planalma |
| + | ilə Yaradılır. Yerustu T.p. uc mər- |
| + | hələdz aparılır: 1) ərazinin coqrafi |
| + | eyrənilməsi: 2) geodezik əsasın hazır- |
| + | lanması:, 3) təfsilatın və relyefin |
| + | plana alınması. Yerustu planalmalar |
| + | icərisində ən geniti yayılanı, uzun |
| + | zaman topoqrafik xəritələrin yara- |
| + | dılması ucun əsas metod kimi HƏ“ |
| + | dilən menzula planalmasıdır. Bu, |
| + | aerofotoplanalmanın tətbiqi “iqtisa- |
| + | di və texniki baxımdan məqsədəuyqun |
| + | olmadıqda (kicik ərazilərdə) icra |
| + | edilir. Menzula planalması menzula |
| + | və kipregellə, taxeometrik planalma |
| + | isə teodolit-taxeometrlə aparılır. |
| + | Geodezik əlcmə prinsipinə gərə bu |
| + | planalmalar bir-birinə cox yaxındır) |
| + | əsas fərq isə ondadır ki, taxeometrik |
| + | planalmada, geodezik əlcmələr cəldə, |
| + | hesabat və plan tərtibi ipləri labo- |
| + | ratoriya pqəraitində, menzula PlanN- |
| + | |
| + | |
| + | TOPOLOGİYA |
| + | |
| + | |
| + | 315 |
| + | |
| + | |
| + | almasında isə butun iplər (əlcmə |
| + | hesabat və plan tərtibi) cəeldə icra |
| + | edilir. Qaxeometrik planalma gicik |
| + | ərazilərin və ensiz zolaq uzrə sahə- |
| + | lərin beyuk miqyaslı plan və xəritə- |
| + | lərini tərtib etmək Yuyu itlədilir. |
| + | Topoqrafik xəritə isə laboratoriya |
| + | iəraitində tərtib edilir. Fototteo- |
| + | dolitlə planalma bir sıra muhəndis- |
| + | axtarın itlərində, yuksək dar r-nla- |
| + | rında planalmada və s. məqsədlə tət- |
| + | biq olunur. Topoqrafik planalma nə- |
| + | ticəsində tərtib edilən xəritələrdə |
| + | relyef horizoptallarla təsvir olunur. |
| + | |
| + | Əd. Əliyev M. H., Geodeziya və |
| + | topoqrafik rəsmxətt, B., 1961 (bapyqala- |
| + | rı ilə birgə), Qospodinov Q. V., |
| + | Sorokin V. N., Topoqrafin, M., 1974: |
| + | Qospodinov Q., V. i dr., Laborator- |
| + | nıe rabotı po topoqrafli, M.,. 1961. |
| + | TOPOQRAFİK XƏRİTƏLƏR — iri |
| + | miqyaslı umumi coqrafi xəritələr. |
| + | Məzmunu, mufəssəlliyi və Həndəsi |
| + | baxımdan yuksək dəqiqliyi ilə fərq- |
| + | lənir, cismin mustəvi uzərində pro- |
| + | yeksiyasının alınması qanunlarına |
| + | əsasən qurulur, geodeziya istinad |
| + | iəbəkəsinə və stabil iparələr sis- |
| + | teminə malik olur. Q.x. icmal-topo- |
| + | qrafik, xususi (həqiqi) topoqrafik |
| + | və topoqrafik planlara belunur. |
| + | SSRİ-də birinci qrupa 1:1 000 000, |
| + | 1:500000, ikinci qrupa 1:200 000, |
| + | 1:100 000 (hamısı kicik miqyaslı |
| + | T.x.), 1:50 000, 1:25 000 (orta miqyaslı |
| + | T.x.), 1:10000, 1:5 000 (iri miqyaslı |
| + | T.x.), ucuncu qrupa 1:2000, 1:1000, |
| + | 1:500 miqyaslı xəritələr aid edilir. |
| + | SSRİ-də və QİYİİ1 uzvu olan elkələr- |
| + | də T.x. ucun Krasovski ellinsoidi |
| + | əsasında Qaussun bərabərbucaqlı eni- |
| + | nə silindrik proyeksiyası qəbul edil- |
| + | mipdir. T.x.. coxvərəqli olur. Hər |
| + | vərəq xəritənin miqyasından asılı |
| + | olaraq meridian və paralellərin duz- |
| + | ləndirilmiti qeəvsləri ilə Hududla- |
| + | nan trapesiya tətppkil edir. T.x.-in |
| + | coqrafi məzmununa butun təbii və |
| + | sosial iqtisadi obyektlər daxildir. |
| + | Butun obyektlər qəbul edilmitn ipər- |
| + | ti itparələrlə gestərilir. T.x.-dən |
| + | x.t.-nda, elmi ilərdə və hərbi məq:- |
| + | sədlə istifadə olunur. ” |
| + | |
| + | Ədl Huseynov A, M,, Topoqrafik |
| + | |
| + | |
| + | gəritələr və onların istifadə olunması, |
| + | B., 1982, |
| + | |
| + | |
| + | TOPOӦZERO— Kareliya MSSR-in 11m.- |
| + | ında gəl. Sah. 986 km?, Coxlu ada |
| + | var. Dekabrdan mayadək donmuii olur. |
| + | Kuma SES-in yaradılması ilə əlaqə- |
| + | dar 1966 ildən T. Kuma su anbarının |
| + | bir hissəsi olmutidur. Atqac axıdı- |
| + | lır, balıq ovlanır. |
| + | |
| + | TOPOLOJİ FƏZA (q, t)—cutundən |
| + | ibarət fəza: burada x bop olmayan cox- |
| + | luq, tisə onun alt coxluqlarıpın iki |
| + | iərti edəyən muəyyən yıqımıdır: t |
| + | ixtiyari birlətimə və soplu kəsiimə- |
| + | lərə gərə qapalıdır: x və bopi coxluq |
| + | t-yə daxildir. t-nin unsurləri T.f.- |
| + | kın acıq, onların tamamlayıcıları |
| + | isə qapalı coxluqları adlanır. t T |
| + | və ixtiyari Aşttq dən olan coxluqla- |
| + | rın birlətməsi kimi gestərilə bi |
| + | lirsə, t-yə T.f.-nın bazası deyilir. |
| + | Hesabi bazalı T.f.-lar topologiyada |
| + | muhum sinifdir. T.f. sinifləripi |
| + | muəyyən etmək ucun baipqa əlamətlər |
| + | ayrılma aksiomları ilə verilir. |
| + | Nəqtənin, yaxud coxluqun ətrafı de- |
| + | DİKDƏ onu ezundə saxlayan ixtiyari |
| + | acıq coxluq nəzərdə tutulur. Q.f.-nın |
| + | |
| + | |
| + | ixtiyari iki neqtəsindən hec olmasa |
| + | birinin digərini saxlamayan ətrafı |
| + | varsa, ona Tə fəzası (T.—fəzası), |
| + | həmin nəqtələrin kəsipməyən ətrafı |
| + | varsa, Hausdorf fəzası (T,), ixtiyari |
| + | iki kəsitməyən qapalı coxluqun kə- |
| + | sitməyən ətrafları varsa, normal |
| + | deyilir. T.f.-ların muhum sin- |
| + | i Tixonov fəzaları, ya- |
| + | xud tamam muntəzəm fəzalardır. Bun- |
| + | lar T, olub, hər nəqtəsi onu saxla- |
| + | mayan qapalı coxluqdan funksional |
| + | ayrıla bilir, yə”ni ve nəqtəsi və onu |
| + | saxlamayan V qapalı coxluqu veril - |
| + | dikdə a-da sıfır, V-də vahid olan |
| + | Q: Xə10, 11 Funksiyası qurula bilər. |
| + | Kopkret halda fəza tamam muntəzəm- |
| + | dir. |
| + | TOPOLFGİYA (yun. |
| + | logiya)—həndəsətin bəlməsi:q kəsil- |
| + | məzlik anlayımpının muxtəlif as- |
| + | pektlərini eyrənir. Əsas belmələri |
| + | umumi T., həndəsi və hissə-hissə xət- |
| + | ti T., cəbri T., mӱntəzəm və coxobraz- |
| + | lılar (xususən hamar coxobrazlılar) |
| + | T.-sı, Umumi T. kəsilməzliyi aksio- |
| + | matik eyrənir və cəbrlə birgə nəzəri |
| + | coxluq usulunun əsasıdır. Əsas anla- |
| + | yıppları topoloji fəza və |
| + | kəsilməz in ikasdır. Belə fəza elə |
| + | (xt) cutudur ki, X ixtiyari coxluq, |
| + | t isə onun altcoxluqlarının boiy cox- |
| + | luqunu və X-i əzundə saxlayan ixtiya- |
| + | ri birləmə və sonlu kəsiimə əməl- |
| + | lərinə gӧrə qapalı sistemidir. T.- |
| + | nın unsurlərinə (x, t)-də acıq coxluq- |
| + | lar deyilir. İxtiyari Ust, acıq cox- |
| + | |
| + | |
| + | luqunun Fly) TaM mpoo6pasbı (z)rı) |
| + | əzasında acıqdırsa, | : (x, 4)-ə(i,tə) |
| + | kəsilməz in ikas adlanır. Umumi T. |
| + | topoloji fəzaların aksiomatik təyin |
| + | olunmut siniflərini və bunların fə- |
| + | zaları arasında kəsilməz in”ikasla- |
| + | rı eyrənir. (x, t)-nin acıq ertuyu elə |
| + | t" tsisteminə deyilir ki, onun unsur- |
| + | lərinin birlətməsi x-i verir. (lu t)- |
| + | nin ixtiyari acıq ərtuyundən sonlu |
| + | altertuk ayırmaq mumkundursə, o, kom- |
| + | pakt fəza adlanır. Sonlu əlculu Evk- |
| + | lid fəzasında məhdud qapalı coxluq- |
| + | lara aid butun əsas teoremlər ixtiya- |
| + | ri kompakt fəzalara kecirilir. Belə |
| + | fəza anlayımpının umumilənimələri |
| + | parokompakt, logkal-kompakt və metrik |
| + | 2 İxtiyari (x, or) metrik |
| + | əzası topoloji fəzaya cevrilir: hər |
| + | nəqtəsi ilə birgə onun muəyyən e-ətra- |
| + | fını (mərkəzi bu nəqtədə, radiusu e |
| + | olan kӱrə) ezundə saxlayan coxluqlar |
| + | acıq geturulməlidir. (lu tu) və (i, t,) |
| + | arasında homeomorfizm varsa, onlar |
| + | homeomorf fəza adlanır. Məs., cevrə |
| + | və kvadratın sərhədi homeomorfdur, |
| + | lakin duz xətt və cevra homeomorf de- |
| + | yil. |
| + | Həndəsi və hissə-hissə xətti T. |
| + | |
| + | |
| + | p-olculu EV Evklid fəzasının alt- |
| + | fəzalarını eyrənir. Həndəsi T. umu- |
| + | mi xarakterli muəyyən məhdudiyyətlə- |
| + | rə tabe olan altfəzaların və sadə tə- |
| + | |
| + | |
| + | biətli topoloji fəzaların E”-ə da- |
| + | xil olunma usullarını eyrəpən His- |
| + | sələrə ayrılır. Hissə-hissə xətti T. |
| + | polpedrləri və onlar arasında hissə- |
| + | |
| + | |
| + | Hissə xətti in ikasları eyrənir.R sE” |
| + | altcoxluqu O zaman təpəsi a, əsası V |
| + | olan.konus adlanır ki, onun ixtiyari |
| + | nəqtəsi yeganə 4b (BEV) parcasına da- |
| + | |
| + | |
| + | xun olsun. XŞGE altcoxluqu o zaman |
| + | poliedr adlanır ki, ixtiyari nəqtəsi- |
| + | |
| + | |
| + | (Ӧroz—yer --... |
| + | |
| + | |
| + | nin kompakt əsaslı konus olan ətrafı |
| + | var, Poliedrlərin 7: X-cu kəsilməz |
| + | in”ikası o zaman hissə-hissə xətti ad- |
| + | lanır ki, o ixtiyari xeX nəqtəsinin |
| + | konik ətrafındakı iqualarda xətti- |
| + | dir. Hissə-hissə xətti izomorf olan |
| + | |
| + | |
| + | poliedrlər eyni geturulur. Xsag”" |
| + | qabarıq coxuzlulərin sonlu birləin- |
| + | məsi kimi gestərilirsə kompakt po- |
| + | liedrdir. İxtiyari poliedr bir-biri |
| + | ilə yalnız tam ӱzlərdə kəsilən simp- |
| + | lekslərin birlətiməsi kimi gəestəri- |
| + | lir. Bu, poliedrin trianqulyasiyası |
| + | adlanır. |
| + | |
| + | Muntəzəm T. mӱntəzəm kəsilməzlik |
| + | anlayıtpını aksiomatik əyrənir. Ədə- |
| + | di funksiyanın analizdən məlum tə = |
| + | rifi bilavasitə ixtiyari metrik fə- |
| + | zaya gecirilir. Buna gerə muntəzəm |
| + | gkəsilməzliyin tə rifi, adətən, metrik |
| + | fəzaya gecirilir. |
| + | |
| + | Cəbri T. topoloji fəzanı onunla |
| + | əlaqədar olan cəbri obyektlər vasitə- |
| + | silə eyrənir. Cəbri T.-da cox murək- |
| + | kəb təbiətli cəbri obyektlərə baxılı |
| + | və cəbri T.-nın tələbi abstrakt cəb- |
| + | rin inkiqafı ucun muhum stimul- |
| + | dur. Cəbri T. homotopiya nəzəriyyəsi |
| + | ilə sıx əlaqədardır və bu o qədər |
| + | gucludur ki, muasir dəvrdə onlara |
| + | vahid nəzəriyyə kimi baxılır. Butun |
| + | x-u kəsilməz in ikaslarının coxluqru |
| + | əz aralarında homotopik in”ikaslar |
| + | sinfinə ayrılır. Homotopluq munasi- |
| + | bətinin xassələrini homotopik T. ey. |
| + | rənir. |
| + | |
| + | Hausdorf parokompakt topoloji |
| + | fəzası o zaman p-əlculu topoloji |
| + | coxobrazlı adlanır ki, onun ixtiya- |
| + | |
| + | |
| + | ri nəqtəsinin E”-ə homeomorf olan ət- |
| + | rafını (xəritə, yaxud koordinat: |
| + | ətrafı adlanan) tapmaq mumkun ol- |
| + | sun. Bu ətrafda nəqtələr lokal ko- |
| + | ordinatlar adlanan x1, ..., X, ədədlə- |
| + | |
| + | |
| + | ri ilə verilir. İki xəritənin kəsii- |
| + | məsipndə uyqun belə koordinatlar Ke- |
| + | cid funksiyaları vasitəsilə bir-bi- |
| + | |
| + | |
| + | rindən asılıdır. Bunlar E"-də acıq |
| + | coxluqların gecid homeomorfizmini |
| + | verir. Topoloji coxobrazlının xəri- |
| + | tələrlə elə ertuyu verilsə ki, ixti- |
| + | yYari iki xəritənin kecid homeomor- |
| + | Oziləri a homeomorfizm olsun, onda |
| + | u, a-coxobrazlı adlanır. Muasir cox- |
| + | əbrazlılar nəzəriyyəsinin əsas usulu |
| + | onun ə lərin topoloji fəzalar |
| + | |
| + | |
| + | ucun cəbri məsələlərinə gətir- |
| + | məkdir. |
| + | Topoloji xarəkterli əsas nəticə- |
| + | |
| + | |
| + | ləri 18—19 əsrlərdə L. Eyler və fran- |
| + | sız riyaziyyatcısı M. E. K. Jordan |
| + | almı tlar. 20 əsrin bailankqıcında |
| + | metrik fəza və topoloji fəza anla- |
| + | yıziları yaradıldı, A. Puankare po- |
| + | liedr anlayılını elmə daxil etdi. |
| + | Sonralar umumi T. guclu inkitaf |
| + | etdi və Moskva T. məktəbi yaradıldı. |
| + | P. S. Aleksandrov topoloji fəzala- |
| + | rın aksiomatikasında onu muasir |
| + | iəklə saldı, A. N. Tixonov kompakt |
| + | əzalara, L. S. Pontryagin isə qa- |
| + | palı coxluqlar ucun ikilik qanununa |
| + | dair teoremlər isbat etdilər. 20 əsrin |
| + | 20-ci illərindən sonra homologiya nə- |
| + | zəriyyəsi inkipafa bapladı. A. |
| + | Kolmoqorov kohomoloji qruplarda |
| + | vurma əməlini elmə daxil etdi. 20 |
| + | əsrin 2-ci yarısından SSRİ-də met- |
| + | riklətdirmə, kompakt və bikompakt |
| + | gelitlənmələr, kəsilməz inikas nə- |
| + | zəriyyələri və s. inkitpaf etdirildi, |
| + | |
| + | |
| + | 316 |
| + | |
| + | |
| + | TO PONİMİKA |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | AB1P, B. Britaniya və 6. əlkələrdə |
| + | beyuk T. məktəbləri yarandı. |
| + | |
| + | Ədə Burbaki N., Obiyal topo- |
| + | loqil. Osnovnıe strukturı, per. s frani,, |
| + | M.. 1968: yenə onun, Obtal topolo- |
| + | qil. Topoloqiceskie qruppı. Cisla i Svdl- |
| + | zannıe s nimi qruppı i prostranstva, per. |
| + | s frani,, M., 1969, PontraqinlL. S., |
| + | Neprerıvnıe qruppı, 3 izd., M., 1973: |
| + | Dolıd A., Lekini po alqebraiceskon |
| + | topoloqii, per. s anql., M., 1976: Alek- |
| + | sandrov P. S., Vvedenie vn teorik) mno- |
| + | jestv i obiuk) topoloqiko, M., 1977: Kol- |
| + | moqorov A. N. Fomin S. V., Əle- |
| + | mentı teorii funkiin i funkinonalı- |
| + | noqo analiza, 5 izd., M., 1981, |
| + | |
| + | |
| + | TOPONİMİKA (yun. (ӧroz—yer -- |
| + | ӧputa—ad)—onomastikanın tərkib |
| + | hissəsi, coqrafi adları (toponimlə- |
| + | ri), onların mə nasını, qurulupunu, |
| + | məniəyini və yayılma arealını eyrə- |
| + | nir. Hər hansı bir ərazidəki topo- |
| + | nimlərin məcmusu onun toponimiya- |
| + | sını təpgil edir. T. coqrafiya, ta- |
| + | rix və etnoqrafiya ilə sıx əlaqədə |
| + | inkitaf edir. Bir sıra toponimlər- |
| + | də qədimdən muçəyyən ərazidə yatlamıli |
| + | xalqların dillərinə məxsus arxaizm- |
| + | lər, dialektizmlər uzun muddət qoru- |
| + | nub saxlandıqından, Q. dil tarixi- |
| + | nin eyrənilməsində muhum mənbə sayı- |
| + | lır. T. xalqların tarixi gecmitinin, |
| + | onların yapadıqları ərazilərin, dil- |
| + | lərin Yayılma arealının, mədəni və |
| + | iqtisadi mərkəzlərin, ticarət yolla- |
| + | rının, xalqların təpəkkulundə itti- |
| + | rak etmiit qədim tayfaların, əlkələ- |
| + | rin siyasi və etnik sərhədlərinin muəy- |
| + | yənlətdirilməsinə yardım gestərir. |
| + | Azərb. toponimiyasının əsas fon- |
| + | dunu Azərb. (turk) mənpəli adlar |
| + | təpgil edir. ədqiqat nəticəsində |
| + | rb.-da qədimdən baiqlayaraq hun, |
| + | bolqar, suvar, peceneq, xəzər, qıpcaq, |
| + | oquz-səlcuq və monqol tayfalarının, |
| + | habelə iber-Qafqaz, İran, ərəb və s. |
| + | xalq adları ilə barlı coxlu toponim |
| + | layları apykara cıxarılmıtdır. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Mollazadə S., Azərbaycan |
| + | dilində coqrafi adlar necə yaranmıpp- |
| + | dır, B., 1974, yenə onun, ekotorıe |
| + | toinı ə Azerbabdjama, B., 1978: |
| + | |
| + | oponimika Vostoka, vıp. 1—3, M., 1962, |
| + | 1964, 1969: Nikononv V. A., a |
| + | toponimiku, M., 1965, Murzaev Ə. M., |
| + | Ocerki toponimiki, M., 1974, yenə |
| + | onun, Qəoqrafin v nazvanilx, M., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | TOPPUZ—qədim silah nəvu. Baplı- |
| + | qı daiq T.-lar Neolit, metal T.-lar |
| + | isə Tunc devrundə meydana gəlmiii- |
| + | |
| + | |
| + | dir. Dəstəsinin uz. 0,5—0,V m olurdu. |
| + | ... İPərq ucun səciyyəvidir. Roma- |
| + | a |
| + | |
| + | |
| + | əsrdən məlumdur. Orta əsrlərdə |
| + | mӱsəlman |LPərqində geni istifadə |
| + | edilmitdir.Qərbi Avropada 13 əsrdən, |
| + | Rusiyada 13—17 əsrlərdə yayılmıpi- |
| + | dı. Bir cox tayfa və xalqlarda T. ha- |
| + | KİMİYYƏT rəmzi kimi də iplədilmi:i- |
| + | dir. 19 əsrədək turk pəpalarının, |
| + | Polia Və Ukrayna getmanlarının |
| + | hakimiyyət və ləyaqət simvolu olmuid, |
| + | 20) əsrədək kazaklarda stanitsa və qə- |
| + | səbə atamanlarında qalmındı. Azərb. |
| + | SSR-də arxeoloji qazıntılar zamanı |
| + | sə it məkillki aid mədəni təbə- |
| + | qələrdən tunc Q.-lar tapılmıtdır. |
| + | TOPPUZTİKAN (Echinops) ə |
| + | gəbcicəklilər fəsiləsindən bitki cin- |
| + | si. Nevbəli yerləptən lələkvarı bə- |
| + | nYMnY tikanlı Yarpaqları olan cox- |
| + | illik, bə zən birillik otdur. İkicin- |
| + | SİYYƏTLİ cicəkləri pparvarı balicıq |
| + | cicək qrupunda yerləpir. Meyvəsi si- |
| + | lindrik toxumcadır. Avrasiya və Af- |
| + | |
| + | |
| + | rikanın mulayim qurtaqlarında 100- |
| + | dən cox, SSRİ-də, əsasən, Qafqaz və |
| + | Orta Asiyada 60, o cӱmlədən Azərb. |
| + | SSR-də 10 nəvu mə”lumdur. Parvarı |
| + | bapcıqlı T. və adi T. yaxiı balve- |
| + | rən bitkidir. Toxumundan texniki Yar, |
| + | meyvəsindən alkaloid ən |
| + | TOHPATTADnA (Toprakkale)—Ban ı.- |
| + | nin (Turkiyə) HIM.-u.-uHnə e.ə. 8— |
| + | əsrlərdə Urartu carlarının iqamət- |
| + | gahı olmuti Rusaxinili qalasının |
| + | xarabalıqı olan təpə. 1879 ildən ” |
| + | silələrlə qazıntılar aparılır. Sa- |
| + | ray və mə”bəd qalıqları tədqiq edil- |
| + | mili, Urartu mədəniyyəqini səciyyə- |
| + | ləndirən coxlu maddi mədəniyyət qa- |
| + | lıqları (tunc və fil sumuyundən əsa- |
| + | sən allah fiqurları və qrifonlar) |
| + | tapılmındır. 1916 ildə N. Y. Marr |
| + | və İ. A. Orbelinin rəhbərliyi ilə |
| + | aparılan arxeoloji qazıntıların |
| + | materialları Ermitajda (Leninqrad) |
| + | saxlanılır. |
| + | |
| + | Əd. Piotrovskibh B. B., |
| + | skoe iarstvo, M., 1959, |
| + | TOPRAQQALA—Qaraqalpaq MSSR-in |
| + | Biruni r-nu ərazisində 3—6 əsrlərə |
| + | aid pəhər xarabalıqı. 3—4 əsrlərdə |
| + | Xarəzm həkmdarlarının iqamətgahı |
| + | idi. T. duzbucaq planlı dəhliz və |
| + | ru qala divarı. ilə əhatələnmiit- |
| + | dir. T. 10 məhəllədən ibarət olmuid- |
| + | dur. Pəhərin iim.-q.-ində saray xara- |
| + | balıqı yerlətir. Təqr. 100 yatəayınl |
| + | və tg binasında gəcdən qorel- |
| + | yef və heykəltəraidıq numunələri |
| + | tapılmhındır. Coxrəngli divar rəsm- |
| + | ləri ilə bəzədilmiit 8 zalda qazıntı- |
| + | lar aparılmıit, saxsı qablar, silah- |
| + | lar, bəzək ətiyaları, dəri və atac uzə- |
| + | rində təsərrufat yazıları olan sənəd- |
| + | lər və s. appkar edilmindir. |
| + | |
| + | Əd.: Qorodide Toprak-kala, M., 1981. |
| + | |
| + | |
| + | TOPULQA (Bryqaea) —gӱlcicəklilər |
| + | fəsiləsindən bitki cinsi. Yarpaqları |
| + | nevbəli duzulur. Cicəkləri ikicin- |
| + | siyyətlidir. eyvəsi xırdatoxumlu- |
| + | dӱr. Pimal mulayim zonasında 49, |
| + | SSRİ-də 22, o cӱmlədən Azərb.SSR-də |
| + | 2 nəvӱ: dili T. (S. crenata) nə |
| + | naaplapnarnm T. (S. hypericifo- |
| + | Na) məqlumdur. Hər iki nəv balverən |
| + | bitkidir. Yarpaq və cavan zoqlarında |
| + | qlukozid olmasına baxmayaraq geci- |
| + | lər yaxitı yeyir. Dazıyarpaqlı T.-nın |
| + | yarpaqlarında 8,45 mq96 S vitamini |
| + | var. Dekorativ kol bitkisidir. |
| + | |
| + | TOPHCİYEV Aleksandr Vasilyevic (9. |
| + | V.1907, Volqoqrad vilayətinin Mixay- |
| + | levski k.—27.12.1962, Moskva)—sovet |
| + | kimyacısı (uzvi kimya). SSRİ EA |
| + | akad. (1949). Lenin mukafatı laurea- |
| + | tı (1962), SSRİ Devlət mukafatı |
| + | laureatı (1949). 1932 ildən Sov, KII |
| + | uzvu. SSRİ EA rəyasət Hey "ətinin bali |
| + | elmi katibi (1949—58), 1958—62 il- |
| + | lərdə SSRİ EA vitse-prezidenti və |
| + | SSRİ EA Neft-Kimya Sintezi İn-tu- |
| + | nun direktoru olmutidur. Muhum təd- |
| + | qiqatları neft kimyasına aiddir. T. |
| + | mӱxtəlif sinif karbohidrogenlərin |
| + | nitrolatmasını, VE, bor uc fluori- |
| + | lin mitirakı ilə karbohidrogenlərin |
| + | alkilləiməsi və polimerləfməsini, |
| + | karbohidrogenlərin termik, fotokim- |
| + | yəvi və katalitik klorlatmasını Ttəd- |
| + | qiq etmiii, turiyu-əsasi kataliz tə“li- |
| + | minin nəzəri əsaslarını eyrənmiit- |
| + | dir. Silisium-uzvi birləimələri, ye- |
| + | HH HƏB polimer yarımkeciriciləri |
| + | Sintez etmiyi və bunların xassələrini |
| + | əyrənmildir. Sovet sulhu mudafiə |
| + | |
| + | |
| + | Van- |
| + | |
| + | |
| + | komitəsinin və alimlərin beynəlxalq |
| + | Paquop komitəsinin uzvu olmuppdur. |
| + | 2 dəfə Lenin ordeni, 2 baptqa orden və |
| + | medallarla təltif edilmiitdir. |
| + | |
| + | TOPCU — Azərb.SSR İsmayıllı |
| + | r-nunda kənd. Q. sovetliyinin mərkə- |
| + | zi. R-n mərkəzindən 14 km 1(M.-q.-də, |
| + | Alazan-Həftəran vadisindədir. ƏH, |
| + | |
| + | |
| + | 6 940 (1985), taxılcılıq, tutunculuk |
| + | |
| + | |
| + | və baramacılıqla məpquldur. rta |
| + | məktəb, klub, kitabxana, kinoqurqu, |
| + | tibb məntəqəsi var. |
| + | |
| + | TOPCUBAİYOV Əlimərdanbəy (1865, |
| + | Tiflis—1934, Paris)— Azərb. burjua- |
| + | ziyasının ideoloqlarından biri. 1 |
| + | ildə Peterburq un-tinin huquq fagul- |
| + | təsini bitirmii, Tiflis və Bakıda |
| + | məhkəmə keməkcisi, dairə məhkəməsi- |
| + | nin katibi, vəkil və s. ipləmitdir. |
| + | 1897—1917 illərdə “Kaspi qəzetinin |
| + | redaktoru, 1-ci Devlət dumasının de- |
| + | putatı və orada “Mӱsəlman qrupunun |
| + | balpcısı, Rusiya musəlmanlarının |
| + | 1—4-cu qurultaylarının numayəndəsi, |
| + | ilidə musliming partiyasının |
| + | yaradıcılarından və M.K-sının dai- |
| + | mi burosunun uzvu olmutdur. 1917—20 |
| + | illərdə Bakı Musəlman PQurası Mu- |
| + | vəqqəti İcraiyyə Komitəsinin sədri, |
| + | Azərb. parlamentinin sədri, Paris |
| + | sulh konfransında musavat numayəndə |
| + | heyətinin pcısı idi. Azərb.-da |
| + | burjua millətciliyi ideyalarını təb- |
| + | liq etmipdir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 2, 3 (H. 1), |
| + | B., 1964—73, Nərimanov N. N., Mə- |
| + | ranənəp və nitqlər, c. 1, B., 1971: PPaum- |
| + | yan S. G., Secilmit əsərləri, c. 2, B., |
| + | 1978, Quliev Dj. B., Borhba Kommu- |
| + | nisticeskoV partii za osutestvlenie le" |
| + | ninskoV nepionalhınoN politiki v Azer- |
| + | banbdjane, B., 1970: Seid-zade D. B., |
| + | |
| + | |
| + | İz istorii azerbaӧdjanskov burjuazin |
| + | v nacale XX vega, B., 1978, |
| + | |
| + | |
| + | TOPHUBAİIYOV Mirzə Cəfər Əli- |
| + | mərdanbəy oqlu (1790, bə”zi mə lumata |
| + | gərə 1784, Gəncə— a ə |
| + | 4.2.1869,Peterburq) |
| + | — Azərb. iiərqiqu - |
| + | nası, ipanr. Upqaq || |
| + | yalpilarından kr |
| + | lisdə Yappamısi, təh- |
| + | silini mədrəsədə |
| + | almıpi, ərəb, fars, | |
| + | turg dillərini və | |
| + | ədəbiyyatını, habe- | |
| + | lə rus, erməni, gur- |
| + | cu dillərini ey- |
| + | rənmitdi. 1817 il- |
| + | də ə səfirliyi | |
| + | nin hey”əti ilə Peterburqa getmipt, |
| + | Rusiya Xarici İplər Nazirliyinin |
| + | Asiya Departamentində tərcuməci ii1- |
| + | ləmitdir. 1819 ildən Peterburqdakı |
| + | Bap Pedaqoji İn-tda ərəb, fars və |
| + | turk dillərindən dərs demipdir. 1823 |
| + | ildən Peterburq un-tinin fars fi- |
| + | lologiyası ӱzrə prof. olmu:t, 1835— |
| + | 49 illərdə un-tin fars dili və fi- |
| + | lologiyası kafedrasına rəhbərlik |
| + | etmipdir. 1849—67 illərdə Rusiya |
| + | Xarici İplər Nazirliyi Asiya De- |
| + | partamentinin PTərq Dilləri İN-tu- |
| + | nun prof. olmutdur. T. Rusiya Arxeo- |
| + | logiya və Numizmatika Cəmiyyətinin |
| + | muəssislərindən və onun PTərq ipə”bə- |
| + | sinin ilk rəhbəri idi (1852—57). |
| + | Onun təpəbbusu ilə həmin ile” bənin |
| + | cXəbərləriqk nəpr edilmitdir): bura- |
| + | da PTərq, o cumlədən Azərb. arxeolo- |
| + | giyasına dair məqalələr, “Kitabi-DƏ- |
| + | də Qorqude və 6. dastanlardan tərcu” |
| + | mələr dərc olunmupidur. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | x— € 5, = |
| + | |
| + | |
| + | Rusiyada pərqpqunaslıq elmi və təh- |
| + | silinin tətəkkulundə T.-un rolu 6e- |
| + | yukdur. T. fars dilinin qrammatika- |
| + | sına dair bir sıra əsərin muəllifi- |
| + | dir. O, 590 ilə yaxın rəsmi sənəd və |
| + | ədəbiyyatı fars dilindən tərcumə et- |
| + | mipdir. 1824 ildən PTərq əlkələrində |
| + | HHDTƏMƏK YHYH diplomatik kadrlar ha- |
| + | zırlanmasında muhum xidməti olmuii- |
| + | dur. İmperator kitabxanasında |
| + | saxlanılan PTərq əlyazmalarının mux- |
| + | təsər izahlı biblioqrafiyasını ha- |
| + | zırlamındır. Bir sıra rus urəpr. |
| + | iqunası ip . Qriqoryev, o. İ. Sen- |
| + | kovski, N. İ. Veselovski, İ. Y. Krac- |
| + | KOBCKH BƏ 6.) T.-qun elmi və pedaqoji |
| + | fəaliyyətini yuksək qiymətləndirmiii- |
| + | dir. T.-yH PQərq dillərinin eyrənil- |
| + | məsindəki xidmətlərini Qərbi Avropa |
| + | alimləri də da etmitlər. O, |
| + | London Kral Asiya Cəmiyyətinin hə- |
| + | qiqi uzvu secilmitdi. A. S. Qriboye- |
| + | dov fars, O. İ. Senkovski isə turk |
| + | dilini T.-un keməyi ilə eyrənmitdi- |
| + | lər. T.-un 1812 il Vətən muharibəsi- |
| + | nə həsr olunmuti “Qalibiyyət təranəsiə |
| + | ime”rini və Fİki pie”rə (1835) kitab- |
| + | casını V. Q. Belinski musbət qiymət- |
| + | ləndirmitdi. A. Mitskeviclə yaxın |
| + | TaHblılı olmuti, onun cKrım sonetlə- |
| + | riəndən birini fars dilinə tərcumə |
| + | etmipdir. 1869 ildə T.-un ipəxsi tə- |
| + | iləbbusu və vəsaiti hesabına huquqpiqu- |
| + | naslıq sahəsində dəyərli əsərlər yazan |
| + | tələbələr ucun Senatın qərarı və im- |
| + | peratorun imzası ilə 100 manat məb- |
| + | LƏRİNDƏ 4“Q. mukafatı təsis edilmiyi- |
| + | di. 1 dərəcəli Muqəddəs Stanislav, |
| + | P və 111 dərəcəli Mӱqəddəs Vladimir, |
| + | P dərəcəli Muqəddəs Anna ordenləri, |
| + | İranın 4c“PTiri-xuritidə ordeni ilə |
| + | təltif olunmundur. . |
| + | |
| + | Əd. Vəliyev T., Mirzə Cəfər |
| + | Topcubatpov Haqqında yeni materiallar, |
| + | Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, fəlsə |
| + | və rt seriyası), Əəə Nə ə al . .. |
| + | |
| + | . P., Mirza Djafar Topcc: | |
| + | haa sizə, İzv.AN Azerb.SSR, |
| + | 1947, Ne 1, Taryp-sane H. A., K nes- |
| + | telınosti Mirzı Djafara Topcibayteva |
| + | v Peterburqskom universitete, İzv. AN |
| + | Azerb.SSR (seril obiestvennıx nauk), |
| + | 1965, Bb, Rzaev A., Ocerki ob uce- |
| + | nıx i mıslitelax Azerbandjana XTX ve- |
| + | ka, B, 1969: Sadıxov M., Ocerki |
| + | russko-azerbandjansko-polıskix litera- |
| + | turnıx svizeN XTX veka, B., 1975, |
| + | |
| + | |
| + | TOPCUBAİYOV Mustafa Aqabəy oqlu |
| + | (5.8.1895, indiki Yerevan—23.11,1981, |
| + | | ak Bakı)—sovet cərra- |
| + | Hı, ictimai və dəv- |
| + | lət xadimi. Azərb. |
| + | SSR EAakad.(1945), |
| + | SSRİ Tibb E |
| + | akad. (1960), BXR |
| + | EA-nın m. 3BY |
| + | (1951). Asəp6.CCP |
| + | əməkdar elm xadi- |
| + | mi(1940). Sosialist |
| + | Əməyi Qəhrəmanı |
| + | (1975). SSRİ Dəv- |
| + | lət mukafatı lau- |
| + | reatı (1943). 194/ |
| + | ildən Sov.İKP uzvu. Azərb.SSR EA |
| + | vitseprezidenti (1951—56 və 1969—81) |
| + | olmutidur.1919 ildə Kiyev Un-tinin |
| + | tibb fakultəsini bitirmindir. 1920— |
| + | 23 illərdə Azərb. Devlət Universite- |
| + | tinin tibb fakultəsinin fakultə cər- |
| + | rahlıqı klinikasında ordinator, |
| + | 1923—30 illərdə fakultə cərrahlıqı |
| + | klinikasında assisent iiləmitdir. |
| + | 1930 ildən N. Nərimanov ad. Azərb. |
| + | Devlət Tibb İn-tunun fakultə cərra- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TORARAYLAR |
| + | |
| + | |
| + | hiyyə kafedrasının mudiri, eyni za- |
| + | manda Azərb.SSR Eksperimental Tibb |
| + | İn-tunun direktoru olmutdur (1945— |
| + | 48). Tədqiqatı, əsasən, əlkə patologi- |
| + | Yasına və qarında, öanına, nem rədə- |
| + | sində, ətraflarda aparılan cərrahi |
| + | problemlərə, əddaiqı xəstəliyinin |
| + | mӱalicəsinə, periferik iflic xəstə- |
| + | liyinə, portal hipertenziyaya və s. |
| + | həsr olunmutidur. Orijinal diaqnos- |
| + | tika və cərrahi usul təklif etmiii- |
| + | dir. Dunyada geniit istifadə olunan |
| + | analgeziya usulunu ilk dəfə T. kəpf |
| + | etmitdir (1937). |
| + | Beynəlxalq Cərrahlar Assosiasiya- |
| + | sının və Umumittifaq Cərrahlar Cə- |
| + | miyyətinin fəxri uzvu (1950 ildən), |
| + | Azərb.SSR Sulhu Mudafiə Komitə- |
| + | sinin sədri (1950 ildən), Azərb.SSR |
| + | Cərrahlar və Uroloqlar Cəmiyyətinin |
| + | əxri sədri (1960 ildən), Azərb.SSR |
| + | i Sovetinin sədri (41955—59 və |
| + | 1967—71) olmutdur. Cərrahların Za- |
| + | qafqaziya (1—7-ci), Umumittifaq |
| + | (24—27-ci) və 1956 ildə Umumalmani- |
| + | ya Cərrahlar qurultaylarında (Leyp- |
| + | siq) mə”ruzə etmitdir. Elmi kadrlar |
| + | hazırlanmasında xidməti olmupdur. |
| + | Azərb.SSR Ali Sovetinə (1—10-cu ca- |
| + | qırıpq) deputat, AKP MK uzvluyunə |
| + | namizəd secilmindir (1954—59 və |
| + | 1966—71). ASE Baiq redaksiya hey”əti- |
| + | nin uzvu idi (1976 ildən). 4 dəfə |
| + | Lenin ordeni, 5 batiqa orden, tibb sa- |
| + | həsindəki elmi nailiyyətlərinə gərə |
| + | BXR-nin 1-ci dərəcəli Kiril və Me- |
| + | fodi ad. ordeni habelə medallarla |
| + | təltif olunmutdur. Elmi-Tədqiqat |
| + | Eksperimental və Klinik Tibb İn-tu- |
| + | na M. A. Topcubapovun adı veril- |
| + | midir (1983). Bakıda ad, kucə var, |
| + | |
| + | |
| + | Əvpərləri: Ətraf Myhrr Bə carmaM- |
| + | lıq, B., 1979, Xususi cərrahlıq, nətir |
| + | 2, h. 1—4, B., 1977—82, Urək-damar siste- |
| + | mi xəstəlikləri və onların qarpısının |
| + | alınması, B., 1980, Apparat dla udale- |
| + | nil inorodnıx tel i eqo primenenie, B.., |
| + | 1949, Portalınai qiperteizil i ee xirur- |
| + | qiceskov lecenie, B., 1861, Primenenie |
| + | itini analıqezii v medipine, B., |
| + | 979 |
| + | |
| + | |
| + | Əda Məmməd Suleyman, Cər- |
| + | rah, V., 1983, M. A. Topcibatev. Biblio- |
| + | qrafin, B., 1965, Sb. naucnıx trudon, pos- |
| + | vaptpennıx 70-letik) akad. M. A. Topciba- |
| + | mena, B., 1908. |
| + | |
| + | |
| + | TOPCUBAYOVA Reyhan İbrahim |
| + | qızı (15.12.1905, Quba—5.3.1970, Ba- |
| + | kı)— Azərb. sovet |
| + | rəssamı. Azərb. |
| + | SSR əməkdar incə- |
| + | sənət xadimi (1943). |
| + | Azərb. Dəvlət Rəs- |
| + | samlıq Texnigu- |
| + | munda oxumuyidu |
| + | (1931—35). Azərb. |
| + | Rəssamlar İhifa- |
| + | qı İdarə Hey”əti- |
| + | nin sədr muavini |
| + | olmutidur (1943— | |
| + | 45). Portret (-M. Mı. |
| + | Ə. Sabirə, €T. An- s |
| + | maszadəə və s.), məiiət (c“Kehnə ba- |
| + | zarə, €To)s, eKyuər Bə C.), MƏH3əpə |
| + | (€Tbiə ranacbıy, c“Dənizə, € MəpaəKxaHbıH |
| + | gərunuiquk və s.) janrlarında iiylə- |
| + | miiY, eləcə də sujetli kompozisiyalar |
| + | (“Xanların qəbri ustundəzt, 41920-ci |
| + | ildə Bakı Sovetinin təntənəli yıqın- |
| + | caqı və s.) və naturmortlar cəkmiii- |
| + | dir. Mənzərələrində Abteron təbiəti- |
| + | nin təsviri ustun yer tutur. Mahnı |
| + | və rəqs ansamblları ucun geyim eskiz- |
| + | ləri də hazırlamındır, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 317 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TOR—əsasən, kətan, pambıq və s. g.t, |
| + | bitkilərinin lifindən hazırlanmıqtp |
| + | ipdən və sintetik liflərdən muxtəlif |
| + | əlcu və formada toxunan alət. T. baiq- |
| + | qa xalqlarda olduqu kimi, azərb.-lar |
| + | arasında, xususilə balıq, quip və s. |
| + | ovlanmasında genii istifadə edil- |
| + | mimpdir. Azərb.-da balıq T.-unun 3 |
| + | min ilə yaxın tarixi var. Kultəpədə |
| + | tapılmıii boyalı gil qablar uzərində |
| + | su, Q. və erdək təsvirinə əsasən eh- |
| + | timal etmək olar ki, T. Tunc dəvrun- |
| + | dən məvcuddur. T.-lardan x.t.-nın |
| + | muxtəlif sahələrində, xususilə İYK- |
| + | dapıma, ovculuq, məhsulların qorun- |
| + | ması və s.-də indi də istifadə edi- |
| + | lir. Bax həmcinin balıq ovu, tral, |
| + | TOR —xempəyan heyvanların mə”dəsn- |
| + | nin ikinci Hissəsi: ipgkənbə ilə qat- |
| + | laq arasındadır. T.-un selikli qipia- |
| + | sı cox hundur (8—12 mm), acılmayan |
| + | olub, 4—6 bucaqlı gezcuklər iəklin- |
| + | də hərəkətli bukuiqlər əmələ gətirir |
| + | və coxlu xırda qərni qabarcıqlarla |
| + | ərtulu olur. T. divarları əzələləri- |
| + | nin quvvətli yıqılmaları və selikli |
| + | qipa bukutilərinin hərəkəti nəticə- |
| + | sində ceynənmiii yemin xırda hissə- |
| + | ləri irilərdən ayrılıb qatlara, ko- |
| + | bud hissələri isə geriyə— iiykənbəyə |
| + | qayıdır. |
| + | |
| + | TOR—təzyiqin sistemdənkənar vahidi: |
| + | fiziki (normal) atmosferin 1/760 his- |
| + | səsinə, yəni 101325:760— 133,322 n/m?2 |
| + | (və ya paskala) “ərabərlir: Tor və Torr |
| + | ilə iplarə olunur. E. Torricellinin |
| + | iqərəfinə adlandırılmıntdır. Əksər |
| + | hallarda T.-a bərabər olan vahiddən |
| + | (mm c-sut-dan) istifadə edilir. |
| + | |
| + | TO "aT. torus—kenAuAypy-ıMyı, Ta- |
| + | barıqlıq, duyun, val)—dairənin cev- |
| + | pə çzərində diyir- əda |
| + | lənməsindən alınan |
| + | həndəsicisim. Təqr. |
| + | xilasedici Halqa |
| + | pəklindədir. Sahə- |
| + | si 5=4l2?aq, həcmi |
| + | Hcə V 2 n?ar? ayc- |
| + | turları ilə hesab- |
| + | lanır (q diyirlə- | |
| + | NƏN dairənin rats) |
| + | diusu, a isə onun mərkəzi ilə fır- |
| + | lanma oxu arasındakı məsafədir). |
| + | TOR—bax Elektron lampası. |
| + | TORARAY — Azərb.SSR-də (DQMV) |
| + | cay. Tərtər cayının sol qolu. Camıjn |
| + | d.-ndan baplanır. Mardakert r-nu |
| + | ərazisindən axır. Uz. 35 km, həvzə- |
| + | sinin sah. 172 km? Qarıptıq mənbə- |
| + | dən qidalanır. Suvarmada istifadə |
| + | edilir. Toraraycay Qaragelu (bax Ta- |
| + | ragəl) 1. hevzəsindədir. |
| + | |
| + | TORA RA Y— Azərb.SSR-də palcıq vul- |
| + | kanı. Sanqacal d.y. st.-ndan q.-də, Ab- |
| + | peron r-nu ərazisində, Qobustanda- |
| + | dır. 5—6 sənmuti sopka konusu var. |
| + | Sopka materiallarının yayıldıqı |
| + | sahə 686 ha-dır. 1947 ildə guclu pus- |
| + | kurmutidur (sonuncu puskurmə 1950 |
| + | ildə olub). |
| + | |
| + | TORARAYLAR (Ayapa:4ae)—sərcəki- |
| + | milər dəstəsindən quiy fəsiləsi. Bə- |
| + | dəninin uz. 12 sm-dən 25 sm-dək, tor- |
| + | paq rəngində, cinədanı və depty cox |
| + | vaxt xal-xal (ləkəli) olur. *0-dək |
| + | nevu mə”lumdur. Əsasən, Afrikada, |
| + | Asiyada və Avropada yayılmındır. |
| + | Amerika və Avstraliyada 1 nəvu var. |
| + | SSRİ-də 14, o cumlədən Azərb.SSR- |
| + | də 10 nevu mə”lumdur. T. acıqlıq Yer- |
| + | də yapayan qupilardır. Yuvası torpaq- |
| + | dadır, toxum və cucu ilə qidalanır. |
| + | Yuvalamazdan əvvəl dəstələrlə ucur. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 318 |
| + | |
| + | |
| + | TORACİ |
| + | |
| + | |
| + | ———,—..— .—“————” - = . p P "ış |
| + | |
| + | |
| + | P1m.-da yapayan T. qınida c.-a, Dar- |
| + | larda yapayanlar isə vadilərə Ke- |
| + | curlər. |
| + | TORACİ, toraca — İndoneziyada |
| + | (Sulavesi a.-nın mərkəzi hissəsində) |
| + | xalqlar (sadangi, poso, palu, koro |
| + | və b.) qrupu. 1,3 mln. nəfərdir (1978). |
| + | İndoneziya dillərində danınırlar: |
| + | ənənəvi dini e tiqadlarını saxla- |
| + | yırlar, bir qismi musəlman və xris- |
| + | tiandır. |
| + | |
| + | Əd.: Zarubejnal Azil. KӦqo-Vostoc- |
| + | nal Aziin (seril “Stranı i narodı), M., |
| + | 1979. |
| + | |
| + | |
| + | TOӦRVALDSEN (Thoquay4zep) Bertel |
| + | ə (yaxud 19). 11.1768 (yaxud 1770), |
| + | openhagen— 24.3.1844, Kopenhagen|— |
| + | Danimarka heykəltəratı. Romadakı |
| + | muqəddəs Luka Akademiyasının (1825 |
| + | ildən) və Kopenhagen Rəssamlıq Aka- |
| + | demiyasının (1833 ildən) prezidenti |
| + | olmutidur. Əsərləri, əsasən mərmərdən- |
| + | dir. “Yason (1892— 03), “Zevsin qarta- |
| + | lını yedizdirən Qanimedə (1817), |
| + | cMerkuri tutək ilə (1818), “Makedo- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “Amur və Dionisə- |
| + | Mərmər. Ermitaj. Leninqrad. |
| + | |
| + | |
| + | B. (Yorpaldsenm.: |
| + | |
| + | |
| + | niyalı İsgəndərin yurupqur adlı məh- |
| + | təpəm friz (1812, Komo gəlu sahilin- |
| + | dəki Karlotta villasındadır) və s. |
| + | heykəllərin, 4“Y. A. Osterman-Tols- |
| + | tayaə (təqr. 1815—19, Ermitaj, Lenin- |
| + | qrad) və s. heykəl portretlərin muəl- |
| + | lifidir. Əsas əsərləri Kopenhagendə- |
| + | ki T. muzeyindədir. |
| + | TORQANADLILAR (Məiqor:sqa, ya- |
| + | xud Ryapqreplta)—cucu dəstəsi. Hə- |
| + | dəninin uz. 2—20 mm, acılmıpni hal: |
| + | da qanadlarının uz. 120 mm dək olur. |
| + | Yetkin fərdlərin qanadları 2 cut, |
| + | sıxdamarlı, iqəffaf və torvarıdır |
| + | (adı da buradandır). Yırtıcıdır- |
| + | lar. Dunyada 4500-dən cox, SSRİ də |
| + | 300-dək, o cumlədən Azərb.SSR-də 60 |
| + | nəvu var. Əsasən, tropiklərdə Pana ibip, |
| + | T. ucun spermatoforlarla mayalan- |
| + | ma xarakterikdir. Torpaqda, Siqkidə, |
| + | gənə, Yastıca və aqqanadlıların kolo |
| + | niyasında, su sahilində inkipaf |
| + | edirlər. Q. bir necə fəsiləyə bəlu- |
| + | nur: qızılgezlulər (Chrysopidae), |
| + | hemerobilər (NeteqsI:dae), mantisp: |
| + | lər (Map(yar:dae), qarıqatutanlar |
| + | və Ya mirmelionlar (Muqteyeop:dae). |
| + | T.-ın coxu faydalıdır. Baqk, meiyə və |
| + | k.t. bitkilərinin zərərvericilərini |
| + | məhv edir. və |
| + | TOREADӦR, torero (isp. (oqea- |
| + | 4oq, (oqeqo: (Oqo— ekuz)— sirk meylan- |
| + | casında əkuz dəyuiunun titirakcı- |
| + | sı, Q.-ların muxtəlif funksiyaları |
| + | |
| + | |
| + | var: xuloslar qırmızı yaylıqlarla |
| + | əkuçzu hirsləndirir, pikadorlar əkuzə |
| + | nizələr sancır, banderilyerlər fi: |
| + | iəngli gədək nizələr batırır, mata: |
| + | dorlar (espada, bəzən də T. adlanır- |
| + | lar) isə qılıncla əldurucu zərbə |
| + | endirirlər. |
| + | TOREVTİKA (yun. toreutik0s— MeTa/H |
| + | uzərində relyef miipləri məharəti: |
| + | (oqemo— gəsirəm, həkk edirəm)—metal- |
| + | dan hazırlanmıpi bədii mə mulatla- |
| + | ın uzərində relyef iiyləri sənəti. |
| + | ox vaxt məqmulatların həkketmə və |
| + | basmanaxıi çsulları ilə iilənməsi |
| + | T. adlanır. |
| + | TOREZ (Thoqeq) Moris (28.4.1900, Pa- |
| + | de Kale departamenti, Nuayel Qodo qəs, |
| + | —11.7.1964, SSRİ | |
| + | yə gələrkən gəmidə: |
| + | Parisdə Per-La- |
| + | ipez qəbiristanında |
| + | dəfn olunmuqidur) |
| + | — Fransa və bey- |
| + | nəlxalq fəhlə və |
| + | kommunist hərəkatı |
| + | |
| + | |
| + | xadimi. Pyaxtacı | |
| + | ailəsində doqrul- |
| + | muli, 1920 ilədək |
| + | |
| + | |
| + | muzdur və i1ax- |
| + | tacı imləmitidir. |
| + | 1919 ilin martın- |
| + | da Sosialist Partiyasına daxil ol- |
| + | mu, Fransa Kommunist Partiyası |
| + | (FKP) yaradıldıqdan (1920, dekabr) |
| + | sonra onun gərkəmli xadimlərindən |
| + | biri olmutidur. T. 1924 ildə FKP |
| + | MK uzvu secilmit, 1925 ildən FKP |
| + | MK Siyasi Burosunun uzvu və MK |
| + | katibi, 1930—64 illərdə FKP ba |
| + | katibi, 1964 ilin iyunundan isə par- |
| + | tiyanın sədri olmutdur. 1932 ildən |
| + | Fransa parlamentinin deputatı, 1928 |
| + | ildən Kommunist İnternasionalı İc- |
| + | raiyyə Komitəsinin (KİİK), 1935 il- |
| + | dən KİİK Rəyasət Hey ətinin uzvu |
| + | idi. T. Fransada yeni gizli mubariz |
| + | marksist-leninci partiyanın və Xalq |
| + | cəbhəsinin (1935) yaradılmasında mu- |
| + | hyM rol oynamındır. faiizm |
| + | əleyhinə mӱbarizəyə, SSRİ ilə dost- |
| + | luq və ittifaqı mehkəmləndirməyə ca- |
| + | qırmındır. FKP-nin fəaliyyəti qa- |
| + | daqan edildikdən sonra (1939, okt |
| + | yabr) gizli ipqə gecmii, Fransanın |
| + | alman-fatist ipqalı dəvrundə Muqa- |
| + | vimət hərəkatının əsas təikilatcı - |
| + | larından olmuzidur. Tə qiblərə mə ruz |
| + | qalan T. sonradan FKP MK-nın qə- |
| + | rarı ilə Sovet İttifaqına muhacirət |
| + | etmiit, 1944 ilədək SSRİ də yajtta- |
| + | mıpidır. |
| + | |
| + | T. 1945—46 illərdə portfelsiz |
| + | nazir. 1946—47 illərdə Nazirlər P1u- |
| + | rası sədrinin muavini vəzifələrində |
| + | tiləmi, baiqa kommunist nazirlərlə |
| + | birgə zəhmətgeilərin xeyrinə bir sı: |
| + | ra qanunların həyata gkecirilməsinə |
| + | nail olmutidur. Q. muharibədən sonra- |
| + | kı illərdə fəhlə və kommunist Hərə- |
| + | katının marksist-leninci nəzəriyyə və |
| + | təcrubəsinin daha da inkinaf etdi- |
| + | rilməsi ucun cox ii gərmui, fəhlə |
| + | sinfinin mənafeyi naminə kommunist- |
| + | lərlə sosialistlərin fəaliyyət bir |
| + | liyinə caqırmındır. T. burjua idso- |
| + | logiyası əleyhinə, antikommunizm və |
| + | antisovetizmin hər hansı formada tə- |
| + | zahurunə qarı barıtmaz mubarizə |
| + | aparırdı. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Əsəri: İzbr. stathi i reci- 1930— |
| + | 1964 qq. | per. s frani, |. M., 1966 |
| + | |
| + | Ə0.: Kon bo 2£., Janes V., Mo- |
| + | ris Torez—celovek, borei, per. s frani,, |
| + | |
| + | |
| + | 4 9755 Kasatkina K m Moris |
| + | əəə. Bilbiblioqraf. ycaa., M., 1975. |
| + | TOREZ (1964 ilədək Cistyakovo) |
| + | – USSR Donetsk vil.-ndə ipəhər. D.y, |
| + | st. ƏH. 87 min (1984). Kəmur cıxarı- |
| + | lır. Mapınqayırma, Yeyinti sənaye- |
| + | si var. Mebel istehsal olunur. Do- |
| + | netsk Politexnik İn-tunun umumtex- |
| + | nika fakultəsi, mə dən texnikumu, |
| + | tibb məktəbi var. M. Torezin ilərə- |
| + | finə adlandırılmındır. |
| + | TORJOK- RSFSR Kalinin vil.-n- |
| + | də iəhər. Torjok r nunun mərkəzi, |
| + | Tver (Volqanın qolu) cayı sahilində- |
| + | dir. D.y. qovpaqı. Matınqayırma, po- |
| + | liqrafiya, dəri, aqac eqmalı, Yar-pen" |
| + | dir z-dları, ayaqqabı f-ki: Umumitti- |
| + | faq Elmi-Tədqiqat Kətan İn-tu, tex- |
| + | nikumlar, A. S. Puzkinin ev-muzeyi, |
| + | memarlıq abidələri var. Sənətkarlıq |
| + | inkitmaf etmiidir. 1139 ildən mə" |
| + | lumdur. |
| + | |
| + | TORİLƏR (ing. qoqu—muhafizəkar: |
| + | irland məniəli səz)—17—19 əsrlər- |
| + | nə İngiltərədə fəaliyyət gestərmin |
| + | siyasi partiya. 17 əsrin 2-ci yarısın- |
| + | da mutləqiyyət tərəfdarlarının qrup- |
| + | lapması kimi meydana gəlmii, 18 |
| + | əsrin ortalarından torpaq aristok- |
| + | ratiyasını təmsil edən siyasi parti- |
| + | yaya cevrilmiindi. 18 əsrin 80-ci il- |
| + | lərindən 1830 ilədək hakimiyyətdə ol- |
| + | mutidur. İnqilabi və demokratik hə- |
| + | rəkatlara qarilı duiymən munasibət |
| + | bəsləmitdir. Sənaye burjuaziyası nu- |
| + | mayəndələrinin parlamentə secilməsi- |
| + | nə imkan verən 1832 il islahatı T.-in |
| + | siyasi məvqelərinə beyuk zərbə vurdu, |
| + | 19 əsrin ortalarında T. suqut etdi, |
| + | Onun əsasında yaranmım Mu hafizə- |
| + | karlar partiyasını bəzən T. parti- |
| + | yası da adlandırırlar. |
| + | |
| + | TORİT mineral. Kimyəvi tərkibi |
| + | ThSiO.,. Fe, O, Pb, Ca, Al, Tı, Mn nə |
| + | s, qatıtpıqları olur. Qatımıqından |
| + | asılı olaraq ferritorit (1394 -dək |
| + | dəmir olduqda), uranotorit (10924-dək |
| + | Y olduqda) və s. adlanır. Tetraqonal |
| + | sinqoniyada kristallatır. Prizmatik |
| + | kristallar, dənəli aqreqatlar əmələ |
| + | gətirir. Rəngi qara, qırmızımtıl-qo- |
| + | nur və s. olur. Sərtliyi 4,5—5, sıx- |
| + | nbirbi 4100 —6700 kz //.M5. Akceccop MH- |
| + | neral kimi rast gəlir. İri yıqıntı: |
| + | lar əmələ gətirmir. Zirkon, kassi- |
| + | terit və s. ilə yYanatı səpintilərdən |
| + | istehsal edilir. |
| + | |
| + | TOӦRİUM (lat. Thoqyap), Th—kimyə: |
| + | pi elemənt. Elementlərin devri sis- |
| + | teminin PD qrupundadır: at.n. 90, at. |
| + | g. 232,0381, aktinoidlər ailəsinin |
| + | ralioaktin elementlərindəndir: acıq- |
| + | boz rəngli metaldır. 1750*S-də əri- |
| + | yir, 3500— 4200*S-də qaynayır: sıxlı- |
| + | qı (259S-də) 11,72 2/sm?-dir. Təbii T. |
| + | praktiki olaraq 232 TH izotopundan iba- |
| + | rətdir (yarımparcalanma dəvru 1,39-10 |
| + | ildir). Kutlə ədədləri 223—235 in“ |
| + | tervalında olan 13 izotopu məqlumdur. |
| + | Q..uu ilk dəfə (1828) İsvec kimyacısı |
| + | Y. Bertselius torit mineralında |
| + | (THӰ:O,) gkəiif etmii və Skandinavi- |
| + | ya allahlarından birinin adı ilə |
| + | adlandırmındır. T.-un Yer qabıqın- |
| + | |
| + | |
| + | da kutləcə miqdarı 8.107 3 24 -dir. |
| + | 120 dən cox mineralı mə"lumdur. Əsas |
| + | mineralı monasiqdir. Birləiymələ- |
| + | rində, əsasən, 4-4, həmcinin —2 və |
| + | -- 3 oksidləimə dərəcələri gestərir. |
| + | T. gkutlə halında 250*S-yə kimi Ya- |
| + | vai, 4502S də isə sur"ətlə oksidlə- |
| + | imir və THO, əmələ gətirir. THOq |
| + | 3200" S-də əriyən, kimyəvi passiv bir- |
| + | |
| + | |
| + | —” -ısl- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | -x—n—........... k |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | bəl |
| + | |
| + | |
| + | ləimədir. Onu T.-un nitrat, oksalat |
| + | və ya hidroksidini termik parcalamaq |
| + | yolu ilə alırlar. Nitrid (THX. TH.Ӱx ) |
| + | hidril (THN, və THN)), karbil (THS |
| + | və HS,), Ths, Th.s. Ths,, Th,S,. SUL- |
| + | bun Bə ThF,, ThCİ, halogenid birləi:- |
| + | mələri mə”lumdur. Bir sıra kristal- |
| + | lohidratları: | |
| + | |
| + | THSCOz)ep NӱO, TH(5O,).-p N.O |
| + | |
| + | Th:(PÖ,).4H,O, Th P,O..2H.O.” |
| + | və s. vardır. 7 |
| + | |
| + | T.-y zənginlətӱdirilmin MOHOCHT |
| + | mineralından ayrılmıiy tozvarı ok- |
| + | sidi və ya halogenidini elektroliz |
| + | və Ya kalsiumla termiki reduksiya et |
| + | məklə alırlar. |
| + | |
| + | T.—katod lampalarında, torium |
| + | reaktorlarında və volfram kəzərdici |
| + | tellərinə əlavə kimi və THO, odada- |
| + | vamlı material, yuksək temp-rda i1- |
| + | ləyən mӱqavimət elementi kimi iiilə- |
| + | dilir. T. və onun birlətmələrindən |
| + | uzvi sintezdə katalizator, raket tex- |
| + | nikası və reaktiv təyyarələr ucun i1- |
| + | lədilən maqnezium irlətmələrinə |
| + | əlavə kimi istifadə olunur. |
| + | |
| + | İnsan, heyvan və bitki toxumala- |
| + | rında Həmiiyə T. olur. T.-un paylan- |
| + | ma əmsalı dəniz suyunda—1250, də- |
| + | niz yosunlarında —10, onurrasızla- |
| + | rın yumiaq huceyrələrində —50—300, |
| + | balıqlarda —100-dur. Pirin su mo- |
| + | lekullarında 3.10—7—1-10—5 94, də- |
| + | niz heyvanlarında 3.10—7—3.10—5o, |
| + | T. yıqıla bilir. T,, əsasən, qaraciyər |
| + | və dalaqda, həmcinin onurqa beynində, |
| + | limfa vəzilərində toplanır. İnsan |
| + | orqanizminə bir sutkada Z mk? T. da- |
| + | XİL VƏ O qədər də xaric olur. T. az |
| + | zəhərlidir, lakin o təbii radioak- |
| + | tiv element kimi orqanizmin əlavə |
| + | |
| + | |
| + | iqualanma dozaları qəbul etməsinz |
| + | səbəb olur. |
| + | Əd.: Toriİ, eqo sırhevıe resursı, |
| + | |
| + | |
| + | ximin i texnoloqin, M., 1960, Emel v- |
| + | anonv V. S., Enstioxin A. İ., Metal- |
| + | lurqina adernoqo qorkəceqo, 2 izd., M., 1968, |
| + | Drakgin S. İ., Oblan i neorqanices- |
| + | kan ximin, M., 1981. |
| + | |
| + | TORİUM REAKTORU, uran-to- |
| + | rium reaktoru—belunən mad- |
| + | dəsi uran (29911) olan nӱvə reaktoru, |
| + | uran həmin reaktorda toriumdan (22THh) |
| + | alınır. Təbii 292*Th əzluyundə zən- |
| + | cirvarı nuvə reaksiyası aparmaq ucun |
| + | yararlı deyil: buna gerə də era |
| + | xammal kimi istifadə edilir. Əvvəl- |
| + | cə T.r.-na baiqa reaktorda alınmıpq |
| + | 23317 40 ldurulur. 23311-un bəelunməsi |
| + | nəticəsində yaranan neytronu ZTH |
| + | nӱvəsi tutur və iki ardıcıl |3-parca- |
| + | lanmadan sonra 29411 nӱvəsinə cevri- |
| + | lir (təkrar nӱvə yanacaqı alınır), |
| + | By nən reaktorlar, onlarda nuvə ya- |
| + | nacaqının ikiqat artma devru 10—12 |
| + | il olduqundan eksperimental xarak- |
| + | |
| + | |
| + | TO dapıyır. |
| + | |
| + | TORKLAR, quzlar, uzlar — |
| + | oquzlardan ayrılmın gecəri turk- |
| + | lilli tayfa, 11 əsrin ortalarında |
| + | |
| + | |
| + | peceneqləri sıxıtdırıb Cənubi Rus |
| + | cəllərində məskunlamimındılar. 985 |
| + | ildə Kiyev knyazı Vladimir Svyatos- |
| + | lavicin muttəfiqi kimi Volqa-Kama |
| + | Bulqarıstanına yuruii etmiidilər. |
| + | 1060 illə T. rus knyazlarının bir- |
| + | ləiimili ordusuna qarilyı cıxmınd və |
| + | məqlub olmuidular. Qıpcaqlar (polo- |
| + | veslər) tərəfindən sıxımidırılan (11 |
| + | əsrin 2-ci yarısı) T.-ın bir Hissəsi |
| + | |
| + | os (Dneprin qolu) və Pereyaslav ət- |
| + | rafında məskunlaidılar. T. təlri- |
| + | cən oturaq həyata kecmiiy və slavyan- |
| + | |
| + | |
| + | TORNA DƏZGAHI |
| + | |
| + | |
| + | “larının, qalanları qıpcaqlarla qayna- |
| + | |
| + | |
| + | yıb qarıimıtlar. |
| + | |
| + | |
| + | TORKRET-BETbN—bax Torkretləmə. |
| + | TORKRETLƏMƏ H nar. (tec) tor (ium) |
| + | — Mana, suvaq -- (sop)sqe( (i5)—sıxlaii- |
| + | təzyi- |
| + | konstruksiyası |
| + | (beton və ya dəmir-betondan) səthinə |
| + | beton təbəqəsinin lay-lay vurulması. |
| + | Bu usulla alınan beton təbəqəsi (tork- |
| + | ret-beton) yuksək mehkəmliyi, suyu ke- |
| + | |
| + | |
| + | dırılmımn|—sıxılmın hava |
| + | TH altında iniyaat |
| + | |
| + | |
| + | cirməməsi və iplaxtayadavamlılırı |
| + | ilə fərqlənir. |
| + | TӦRMOZ (Yun. (oqtoz), əyləc— |
| + | |
| + | |
| + | maın və mexanizmlərin hərəkət sur”- |
| + | ətini azaltmaq və ya hərəkətini tam |
| + | KOM- |
| + | zəql. mapınlarında (məs., av- |
| + | tomobillə, lokomotivdə) adətən təkər- |
| + | |
| + | |
| + | dayandırmaq ucun mexanizmlər |
| + | pleksi, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Avtomobil transmissiya |
| + | moz ustluyu: 2—tormoz rabanı: 3—gə- |
| + | rici yay: N—əturuculər qutusunun |
| + | ikinci valının flansı:s 5—qəlib: 6— |
| + | ayırıcı yumruq: 7—tormoz: 8—ən TOpMO- |
| + | zu intiqalının dəstəyi, 9—N-—əturucu- |
| + | lər qutusu. |
| + | |
| + | lərə, nadir hallarda transmissiya val- |
| + | larından birinə tə”sir gəstərir. Nəql. |
| + | mapınlarında qəlibli, diskli və ya |
| + | lentli T.-dan istifadə olunur. T. me- |
| + | xaniki, hidravlik, pnevmatik pə elek |
| + | trik tə"sirli olur. Bunlardan əlavə, |
| + | elektromaqiit momenti yaratmaqla tor: |
| + | mozlama pə aerodinamik tormozlama |
| + | da məvcuddur. |
| + | |
| + | TӦRMOZ YOLU, tormollanma |
| + | yol u—tormoz mexanaminin nün sa |
| + | |
| + | lındıqı anlan mapının tam dayan: |
| + | ması anına qədər davam edən muddətdə |
| + | nəql. vasitəsinin (avtomobilin, tram- |
| + | vayın, qatarın və s.) getdiyi yol. Tam |
| + | T.y.-na surucunun (və ya mapinistin) |
| + | tormozlamaq zərurətini dərk etdiyi |
| + | andan tormozu idarə elən mapın or- |
| + | qanlarını hərəkətə gətirdiyi ana qə: |
| + | lər gecən muddətdə gedilən məsafə də |
| + | daxildir. Q.Y.-nun uzunluqu Hərəkət |
| + | sur"ətinin kvadratına, tormozların |
| + | ipədulimə tezliyinə, tormozlanan tə- |
| + | gərlərə duliən yugə, təkərlarin yol |
| + | (rels) ilə iliinmə əmsalına mutənasib |
| + | olub, surucunun reaksiyasınlan la |
| + | asılıdır. Avtomobillərdə titnin 2 |
| + | |
| + | tektsrinun vəziyyəti lə T.|.-na tə"- |
| + | sir gəstərir. SSRİ-də “Yol hərəkəti |
| + | qaydalarınaqk gərə avtonəqliyyat bərk |
| + | ertuk lətənmiyi quru və ufuqi yolla |
| + | 70 kmqsaat sur”ətlə hərəkət etliklə |
| + | onun T.Y.-NUN UZUNLURuU MHHHK ABTOMO- |
| + | billəri ucun 7,2.c, yuk avtomobilləri |
| + | |
| + | |
| + | tormozu. /—tor- |
| + | |
| + | |
| + | -—— |
| + | |
| + | |
| + | 319 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ucun 9,5—11 m, motosikletlər ucun |
| + | 7,3—8,2 m muəyyən edilmindir. |
| + | TORMOZLAMA PARAİYMUTU — təy- |
| + | yarə yerə endikdə onun Yerdə qacıil |
| + | məsafəsini azaltmaq və Yerdən qalxan |
| + | zaman qəza hallarında (mӱhərrik xa- |
| + | rab olduqda və s.) qacıiy məsafəsini |
| + | qısaltmaq ucun vasitə. T.p. təyyarə- |
| + | nin aerodinamik muqavimətini kəskin |
| + | artırdıqı ucun onun sur”əti azalır, |
| + | T.p.-ndən istifadə təkərlərin tor - |
| + | mozlanma effekti kəskin aiyarı dui1- |
| + | duӱgdə (məs., təyyarə yaiq və ya buzla |
| + | ərtulmuin sahəyə endikdə) xususilə |
| + | məqsədəuyqrundur. "raya təyyarələr- |
| + | də, adətən, sah. 20—25 m? olan bir- |
| + | qubbəli paraiqutlərdən, aqır təyyarə- |
| + | lərdə isə iki və daha artıq parapqut - |
| + | dən (umumi sah. 50—8O0 m?) istifadə |
| + | olunur. T.p.-nun tətbiqi qacıiy məsa- |
| + | fəsini 25—3094 azaldır. T.p, siste- |
| + | mi, adətən, fuzelyajın quyruq Hissə- |
| + | sində yerlətxlir və məsafədən blok- |
| + | lama sistemi ilə idarə olunur. |
| + | TORMOZLANMA (kosmonavti- |
| + | kada)—kosmik aparat və raketlərin |
| + | ez trayektoriyasını dəyitdirdikdə, |
| + | planet atm.-inə daxil olduqda və Ya |
| + | endikdə xususi raket muhərrikləri- |
| + | nin vasitəsilə tormozlanması. Tor- |
| + | mozlayıcı raket muhərriki kimi, |
| + | adətən, maye və ya bərk Yanacaqla i1- |
| + | ləyən mӱhərriklərdən istifadə olu- |
| + | nur. Belə mӱhərrik yuksək xususi dartı |
| + | impulsuna, kicik qabaritə və kutlə- |
| + | yə malik olmalı, vakuum, alcaq temp-r, |
| + | radiasiya muhitinə davam gətirməli- |
| + | dir. |
| + | TORMOZLANMA İYUALANMASI — |
| + | yuğlu zərrəciklərin tə“cillə hərəkəti |
| + | zamanı elektromaqnit iquaları bu- |
| + | raxması. Rentgen iquaları T.li. nəv- |
| + | lərindən biridir. Qali.-ndan yuksək |
| + | enerjili foton selinin, polyarlai1- |
| + | mıpi ppualanmanın alınmasında, elə: |
| + | mentar zərrəciklərin, nuvələrin və |
| + | maddənin quruluyttunun tədqiqində və s.- |
| + | də istifadə olunur. Qli.-nın ener- |
| + | jiyə və bucaqa gerə paylanması, onun |
| + | polyarlapması kvant nəzəriyyəsində |
| + | ətraflı eyrənilmiindir. |
| + | TORNA DƏZGAHI — pəstallardan |
| + | yonqar cıxarmaq yolu ilə fırlanma |
| + | cisimləri iəklindəki mə"mulatların |
| + | e”malı ucun dəzgah. T.d. qədim dəz- |
| + | gahlardandır: burqu, icyonuiy və di- |
| + | gər dəzgah qrupları onun əsasında |
| + | yaradılmıtdır. T.d.-nda silindrik, |
| + | konus və fasonlu səthlərin ustyonuii |
| + | və icyonuin emalı, yanyonui, kəsib |
| + | geturmə, həmcinin burqulama və ray- |
| + | berləmə, xarici və daxili Yihvacma, |
| + | surtmə və s. kimi torna e"malı iiylə- |
| + | ri yerinə yetirilir. Xususi KƏMƏKMM |
| + | vasitələrdən istifadə etməklə T.d.-nla |
| + | frezləmə, pardaqlama və s. əməliyyat: |
| + | ları la aparmaq olar. İxtisaslatdı- |
| + | rılmıpi T.d.-nda təkər cutu, mufta, |
| + | boru və s. mə"mulatlar e"mal edilir. |
| + | Əsas bəndləri: soyuducu mayeni və |
| + | metal Yonqarını toplamaq ucun təknə- |
| + | li eəzul (əsas): çzərində supportun və |
| + | arxa a(PIQIN istiqamətləndiriciləri |
| + | olan catı: ipipindel və sur"ətlər "Uu |
| + | mucu onan ra6ğar aluıbır: HaTbila MY3)İƏH |
| + | vəziyyətdə bərgidilmiii tərpənən arxa |
| + | apıq: muftalarla gediiy valı .və ge- |
| + | DİİY VİNTİ İLƏ birlətdirilmiyi ve- |
| + | riplər qutusu: karetkadan ibarət CUN- |
| + | port: dənən Hissə və s.-dir. T.d.-nda |
| + | pəstah noxta, yumruqcuqlu, hidravlik, |
| + | yaxud pnevmatik patron vasitəsilə |
| + | ippindeldən fırlanma hərəkəti alır. |
| + | |
| + | |
| + | TORNADO |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Səkkizipindelli torna avtomatı. |
| + | ppindel isə ba hərəkət mexanizmin- |
| + | |
| + | |
| + | dən (adətən, sur”ətlər qutusu vasitəsi- |
| + | lə) hərəkətə gətirilir. əski (sup- |
| + | port xizəkləri ilə birlikdə) T.d.-nın |
| + | verim mexanizmindən fırlanma hərə- |
| + | gəti alan gedii valı (ustyonutida), |
| + | yaxud gedii vinti (yivacmada) ilə hə- |
| + | rəgət etdirilir. |
| + | |
| + | T.d. metalkəsmə dəzgahlarının ən |
| + | geni yayılmıiy nevudur. İstehsalın |
| + | xarakterindən (kutləvi, yaxud seriya- |
| + | lı) və məhsuldarlıqdan asılı olaraq |
| + | muxtəlif T.d. tiplərindən istifadə |
| + | edilir: mərkəzi T.d., torna-revolver |
| + | dəzgahı, coxkəskili, biritindelli və |
| + | coxipipindelli avtomat ((pək,) və Ya- |
| + | rımavtomatlar:z karusel dəzgahları |
| + | (nisbətən qısa və aqır mə"”mulatların |
| + | e”malı ucun), təkər T.d. (lokomotiv |
| + | və vaqon təkər cutlərinin e”malı |
| + | ucun) və s. Kicikseriyalı istehsalın |
| + | avtomatlaidırılması tələbatı ədədi |
| + | proqramlı idarəetmə (ƏPİ) sistemli |
| + | T.d.-nın inkipafına səbəb oldu. Belə |
| + | T.d.-nda əlavə olaraq maili istiqa- |
| + | mətləndiricilər də olur ki, bu da |
| + | Yonqarın cıxarılmasını və iilək fə- |
| + | 3AHbiH tərunnasını asanlaqidırır. |
| + | Belə dəzgahlarda ippindel sur”ətləri- |
| + | ni dəyiiymə, supportun sur”ətli hərə- |
| + | kəti, revolver bailıqını dəndərmə, |
| + | ipəsalma,aləti avtomatik dəyinmə və s. |
| + | əməliyyatlar proqramlapdırılır. |
| + | |
| + | NADO — hava burulqanlarının |
| + | (qasırqaların) ABPP-dakı adı. |
| + | TORNDAYKLAR (Thoqpfa)Ge)—alman |
| + | gino rejissorları ailəsi. ADR Dev- |
| + | lət mukafatı laureatları (1952, 1956, |
| + | 1963) Andre onan x (d. 30.8. 1909, |
| + | Frankfurt-Mayn). Almaniya Vahid |
| + | |
| + | ialist Partiyasının uzvu. Rej.- |
| + | luqa 1948 ildən baplamıtndır. 4Vil- |
| + | Helm Pik—prezidentimizin Həyatı |
| + | (1951) və s. filmləri cəkmiydir. A n- |
| + | neli Torndayk (d. 17.4.1925, Klyut- |
| + | sov)—Andrenin arvadı, 1946 ildən |
| + | Almaniya Vahid Sosialist Partiyası: |
| + | nın uzvu. 1952 ildən Andre ilə birgə |
| + | ipləyir. T. “Sən və digər yoldaiyə |
| + | (1956, sovet prokatında “Bu təkrar |
| + | olunmamalıdır), “Ziltada mə”zuniy- |
| + | yətm (1957), 4,, Tevton qılıncı" əmə- |
| + | liyyatız (1958), “Alman qadınının |
| + | |
| + | |
| + | gӱndəliyi t (1969) və s. sənədli film- |
| + | ləri cəkmiiylər. T.-ın 2 seriyalı cRus |
| + | mə”cuzəsiz filmi (1963) SSRİ-yə həsr |
| + | olunmulidur. Bir sıra filmləri bey- |
| + | nəlxalq kinofestivallarda mukafata |
| + | layiq gerulmutidur. Lenin ordeni ilə |
| + | təltif olunmutilar. |
| + | TORO (Thoqeai) Henri Deyvid (12.7. |
| + | 1817, Massacusets pitatı, Konkord— |
| + | 6.5.1862, Konkord yaxınlıqında, Uol- |
| + | den)—amerikan yazıcısı, ictimai |
| + | xadim. ranssendentalistlərə (bax |
| + | Transsendentlik) yaxın olmuidur. |
| + | Amerikan ədəbiyyatında ilk realist |
| + | əsərlərdən olan cUolden, yaxud Me- |
| + | iyədə həyatə (1854) kitabında burjua |
| + | cəmiyyətinin sosial eybəcərlikləri |
| + | kəskin tənqid olunur. Pamfletləri |
| + | Q*Mulki itaətsizlikə (1849), .Macca- |
| + | cusetsdə kələlikə (1854)), xususilə |
| + | zəncilərin mudafiəsinə dair cıxıii- |
| + | darı abolisionist ədəbiyyatın (bax |
| + | Abolisionizm) dəyərli numunələrin- |
| + | dəndir. |
| + | M Əsər i: Uolden, ili Jiznı v lesu, |
| + | "Ədil Pokrovskin İ. E., Qenri |
| + | Toro, M., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | TORONTO (Toqop(o)— Kanadada ipə- |
| + | hər. Ontario əyalətinin inz.m. Onta- |
| + | |
| + | |
| + | rio gəlu sahilində port. ƏH. 2,9 mln. |
| + | (1981). Beyuk T. Kanadanın iri e”mal- |
| + | edici sənaye, muhum mədəniyyət və |
| + | |
| + | |
| + | maliyyə mərkəzidir. Maiyqınqayırma, |
| + | elektrotexnika, metal e”malı, neft |
| + | e"malı, kimya, poliqrafiya, tikipiq və |
| + | yeyinti sənayesi: 2 un-t, me"marlıq |
| + | abidələri var. T.-da k.t. mapınları |
| + | və təyyarə, dəzgah və elektrotexnika |
| + | avadanlıqı istehsal olunur. |
| + | TOROPETS--RSFSR Kalinin vil.- |
| + | ndə ipəhər. Toropets r-nunun mərkəzi. |
| + | Toropa cayının Solomeno gəlunə tə- |
| + | kulduyu yerdədir. D.y. st. Yeyinti sə- |
| + | nayesi muəssisələri, tə”mir, mebel, |
| + | təkmə-mexaniki z-dlar, tikiii və ayaq- |
| + | qabı f-klərisy k.t. texnikumu, elkə- |
| + | iqunaslıq muzeyi var. 1074 ildən mə”- |
| + | lumdur. Me”marlıq mk Ni- |
| + | kola (1666—69), Kazan (1698—1765), |
| + | Pokrov (1777) kilsələri və s., 18 əsrin |
| + | ortaları—19 əsrin 1-ci Yarısına |
| + | aid yatpayını evləri. |
| + | TOROSLAR—dəniz, cay və gəllərdə |
| + | buz parcaları yıqını. Buz sahələri- |
| + | nin bir-birinə, həmcinin sahillərə |
| + | və dayazlıq hissələrinin dibinə təz- |
| + | yiqi nəticəsində onların 5 |
| + | ının qırılması ilə yaranır. Q.-a |
| + | rq Si r və Cugkot dənizlərində, |
| + | həmcinin imal Buzlu okeanının |
| + | acıq sahələrində daha cox rast gəli- |
| + | nir. Hund. 8—9 m, sahilboyunda 15— |
| + | 20 m-ə qədər catır. |
| + | TORPAQ—canlı və cansız təbiətə |
| + | məxsus xassələri olan xususi təbii |
| + | tərəmə. Yer kӱrəsindəki qurunun məh- |
| + | sul verən ust qatı. T. haqqındakı an- |
| + | layıpiları 19 əsrdə torpaqiqunaslıq |
| + | elminin banisi V. Dokucayev ya- |
| + | ratmınidır. Dogkucayevə gərə, torpaq |
| + | təbii-tarixi bir cisimdir. O, ana |
| + | suxurun, bitki və heyvanlar aləminin, |
| + | iqlimin, relyefin, ərazinin Yaiyı və |
| + | insanın təsərrufat fəaliyyəti kimi |
| + | bir sıra təbii amillərin qariqılıq- |
| + | lı tə”siri nəticəsində Yaranır və in- |
| + | kipaf edir, Suxurların apınmıi |
| + | məhsullarından tərənmiit hər bir T. |
| + | tipi əzunəməxsus inkipaf yolu gkec- |
| + | miidir. Təbiətdə əz xassə və əlamət- |
| + | lərinə gərə bir-birinin eyni olan tor- |
| + | paq yoxdur. İlk torpaqəmələgəlmə pro- |
| + | |
| + | |
| + | sesi kristallik sal şuxurların fi- |
| + | ziki (su, istilik, hava və s.), kimyəvi |
| + | və bioloji aiyınmaya mə”ruz qalması, |
| + | təbii amillərin qariyılıqlı təqsiri |
| + | ilə bailanmındır. Belə muhitdə mik- |
| + | roorqanizmlər havadan sərbəst azotu |
| + | və karbon qazını mənimsəyirlər. Mik- |
| + | rocanlılar ifraz etdikləri uzvi tur- |
| + | pularla suxurlara tə”sir gestərir və |
| + | onlarda cətin həll olan mineral bir- |
| + | ləpmələri hərəkətə gətirir, kimyəvi |
| + | və bioloji apınmanı sur”ətləndirir, |
| + | apınmıpi səthdə ӱzvi və mineral mad- |
| + | dələrin tədricən toplanmasına | |
| + | olurlar. Uzvi qalıqları (bitkiləri |
| + | və Heyvan cəsədlərini) parcalayan |
| + | mikroorqanizmlər ilk nəvbədə torpaqa |
| + | munbitlik verir. Munbitliyin tərkib |
| + | hissəsini təiygil edən uzvi və mineral |
| + | birlətmələr torpaq kutləsi deməkdir. |
| + | Torpaqın mineral hissəsi maqmatik, |
| + | metamorfik və HƏKYHTY suxurların |
| + | apınmıqi, muxtəlif ceiidli zərrə- |
| + | ciklərindən, qum, toz və lil Hissə- |
| + | ciklərindən təykil olunmupidur. |
| + | |
| + | Humusun kimyəvi tərkibi Humin və |
| + | fulvo uzvi turiqularından və humin |
| + | uzvi birləmməsindən ibarətdir. Tor- |
| + | paqın, digər və muhum tərkib hissəsi |
| + | torpaq kolloidləri hesab edilir. Tor- |
| + | paq gkolloidləri uzvi mineral kolloid- |
| + | lərə belunur. Yuksək humuslu, gilli |
| + | və gillicəli torpaqlar kolloid zərrə- |
| + | ciklərlə zəngin, zəif humuslu qumlu |
| + | və qumsal torpaqlar isə kolloid his- |
| + | səciklərindən kasıbdır. Bu Hissəcik- |
| + | lər torpaqın udma qabiliyyətinin ya- |
| + | ranmasında həlledici rol oynayır. |
| + | |
| + | T.-ın fiziki xassələri bitkilərin |
| + | inkipafı və qidalanması ucun lazım |
| + | olan su, hava və istilik rejimi ipərai- |
| + | tini muəyyən edir. T.-ın əsas fiziki |
| + | zlamətlərinə onun mexaniki tərkibi, |
| + | həcmi və xususi cəkisi, plastikliyi |
| + | daxildir. T.-ın fiziki xassələrinə |
| + | eyni zamanda, torpaqın rutubət tutu- |
| + | mu, su sızdırması, rutubət öyxapnaH- |
| + | dırma qabiliyyətləri, istilik tutumu, |
| + | istilikkecirməsi və aerasiya proses- |
| + | ləri də aiddir. |
| + | |
| + | Bitkilərin fotosintezi, mikro- |
| + | orqanizmlərin fəaliyyəti ilə bitki |
| + | qalıqlarının parcalanması, torpaq- |
| + | daxili uzvi-mineral reaksiyalar nə- |
| + | ticəsində torpaq enerjisi yaranır. |
| + | Hazırda k.t.-nda aqroenergetika təd- |
| + | birləri Həyata gecirilməsi zərurəti |
| + | yaranmındır. Azərb.SSR-də bu barədə |
| + | elmi fikri akad. V. R. Volobuyev irə- |
| + | li surmutipdur. V. Dokucayev ilk |
| + | dəfə tam inkipaf tapmıp T. tipi |
| + | profilində uc genetik T. qatı ayır- |
| + | mııpdır. Humus-akkumulyativ qat—A, |
| + | illuvial qat—V, ana suxur—S hərf- |
| + | ləri ilə iparə olunmutdur. Terəmə |
| + | cəhətdən bir-biri ilə baqlı olan bu |
| + | qatlar torpaqın genetik qatları ad- |
| + | landırılmıtndır. Cel tədqiqatları |
| + | zamanı torpaqın morfoloji əlamət- |
| + | ləri əsas geturulur və onun təsvirinə |
| + | xususi diqqət yetirilir. Ona gərə tor- |
| + | paqın genetik adı dəqiqlətdirilir və |
| + | torpaqın fiziki-kimyəvi xassələri |
| + | haqqında ilkin mulahizələr seyləməğ |
| + | mumkun olur. Əksər tip T.-lara rəng |
| + | calarlıqına gərə qara T., qəhvəyi-qo- |
| + | nur T., sarı T., boz T. və s. adlar |
| + | verilmitdir. Vahid torpaqəmələgəlmə |
| + | prosesinin umumi sxemi uzrə meiyə) |
| + | cəmən-bozqır və səhra bitkilərinin |
| + | yayıldıqları ərazilərdə ingiyya |
| + | edən muxtəlif tip torpaqların mor" |
| + | foloji əlamətləri, fiziki və kimYƏ” |
| + | |
| + | |
| + | vi xassələri insanın aqrotexniki və |
| + | meliorasiya fəaliyyəti ilə muxtəlif. |
| + | dəyipikliklərə mə”ruz qalır, Torpaq- |
| + | da bitkilərin qidalanması ucun batp- |
| + | qa elementlərlə əvəz edilə bilməyən |
| + | azot, fosfor və kaliumun kəmiyyəti |
| + | geyli dəyitkəndir. Bu dəyiptkənlik |
| + | bitkilərin vegetasiya devrundə daha |
| + | aydın nəzərə carpır. T. tipindən ası- |
| + | lı olaraq, qida maddələri ehtiyatı |
| + | mӱxtəlifdir. Məs,, elə tipləri |
| + | vardır ki, onda kalium elementinin |
| + | cox olmasına baxmayaraq, həmin T.-a |
| + | galiumun gӱbrə ppəklində verilməsi- |
| + | nə ehtiyac olur. |
| + | |
| + | Torpaqdakı qida elementlərinin |
| + | az bir hissəsi bitkilərin mənimsəyə |
| + | bildiyi ppəkildədir. Torpaqda qida |
| + | rejiminin gƏzlənilməsi OT ƏKH- |
| + | ni, tarlaların heriyə qoyulması, də- |
| + | rin pum, izafi rutubətin torpaqdan |
| + | gənar edilməsi, turiy və ya qələvi mu- |
| + | hit reaksiyasının neytrallatdırıl- |
| + | ması və s. bu kimi tədbirlərin əkin- |
| + | cilikdə tətbiq edilməsi vacib ptərt- |
| + | lərdəndir. T.-ın muhafizəsi onun tə- |
| + | biətdə -bap verən kulək və su eroziya- |
| + | sından, porlapmadan və insanın tə- |
| + | sərrufat fəaliyyətinin duzgun apa- |
| + | rəli nəticəsində yaranan mənfi |
| + | |
| + | allardan qorunması deməkdir. |
| + | |
| + | Əd. Aliev Q. A., Qasanov PT. |
| + | Q. Alieva R. A., Zemelhnıe resursı |
| + | Azerbandjana, ix rapionalınoe ispolhve |
| + | vovanie i oxrana, B., 1981, Volobuev |
| + | V. R., Qeneticeskie formı zasolenin pocv |
| + | Kura-AraksinskonN nizmennosti, B., 1965: |
| + | DokucaevV. V.,K ucenik o zonax pri- |
| + | rodı. Qorizontalınıe i vertikalınıeq |
| + | pocvemnıe zonı, SPB, 1899, Qlavov- |
| + | skal M. A. Obipee pocvovedenie i qeoq- |
| + | afil pocv, M., 1981, Tompson |
| + | i Trou F. YA II |
| + | die, per. s anql., M., |
| + | TORPAQ, istehsal vasitəsi |
| + | ki mi—əmək prosesinin zəruri maddi |
| + | zəmini, muhum maddi amillərindən |
| + | biri. T. x.t.-nın bir sıra sahələrin- |
| + | |
| + | |
| + | də, ilk nəvbədə, kənd və meltə təsərru-- |
| + | |
| + | |
| + | fatlarında təbiətin bəxi etdiyi əsas |
| + | istehsal vasitəsidir. T. təkrar isteh- |
| + | sal olunmayan istehsal vasitələrinə |
| + | viddir. K.t.-nın texnika ilə tə mini, |
| + | elektrikləpdirilməsi, meliorasiya- |
| + | nın genitpləndirilməsi və umumiyyət- |
| + | lə məhsuldar quvvələrin inkipqafı |
| + | Yeni T.-ları k.t. ucun yararlı hala |
| + | salmaqa imkan verir. Lakin bu im- |
| + | ganları tipirtmək olmaz, xususən |
| + | ona gərə ki, sənayenin inkitpafı ilə |
| + | əks proses—k.t.-ndan T.-ın bir his- |
| + | səsinin alınması prosesi gedir. K. |
| + | t. məhsullarına artan tələbatın ədə- |
| + | nilməsi, ilk nəvbədə, mənimsənilən |
| + | T.-lardan daha intensiv və effektli |
| + | istifadə hesabına ola bilər. Buna |
| + | gərə də kənd təsərrufatının intqn- |
| + | sivləmidirilməsi problemi K.t.-nın |
| + | əsas inkipaf yolu kimi qariyıya qo- |
| + | Yulur. T.-ın istehsal vasitəsi kimi |
| + | əsas xususiyyəti onun mӱnbitliyidir. |
| + | T.-ın munbitliyi onun istehlak dəyə- |
| + | rini yaradır. İqtisadi baxımdan Q.- |
| + | ın munbitliyi insana lazım olan |
| + | bitki məhsullarının təkrar istehsa- |
| + | lı və heyvandarlıqın inkiptafı ucun |
| + | iqərait yaratmaq imkanı deməkdir. |
| + | T.-ın munbitliyi təbii proseslər nə- |
| + | ticəsində formalaplır. Munbitlik |
| + | T.-a gubrə verilməsi, onun becərilmə |
| + | texnologiyasının və texniki vasitə- |
| + | lərinin təkmillətdirilməsi vasitə- |
| + | silə sun”i tpəkildə də təkrar isteh- |
| + | sal oluna və yaxnitılapdırıla bilər. |
| + | |
| + | |
| + | ACE—21, x, 9 |
| + | |
| + | |
| + | ocvı i ix plodoro- |
| + | |
| + | |
| + | TORPAQ ZOOLOGİYASI |
| + | |
| + | |
| + | K.t. bitkilərinin məhsuldarlıqı |
| + | T.-ın iqtisadi munbitliyinin gestə- |
| + | ricisidir. SSRİ-də hektardan yıqı- |
| + | lan kartof 99 s-dən (1940) 121 s- |
| + | dək (1933), Azərb.SSR-də 37 s-dən |
| + | 82 s-dək, pambıq 10,8 (Azərb.SSR-də |
| + | 8,2) s-dən 28,9 (27,9) s-dək, bir inəkdən |
| + | orta illik sud saqımı 1185 (427) gq- |
| + | dan 2258 (1228) ke-dək artmıtdır. |
| + | Əkincilikdə və heyvamdarlıqda məh- |
| + | suldarlıqın durmadan artması T.-ın |
| + | keyfiyyətinin və istehlak dəyərinin |
| + | yaxpılaqpmasını bilavasitə təsdiq |
| + | edir, maltusculuq və yeni maltuscu- |
| + | luq nəzəriyyələrini, munbitliyin azal- |
| + | ması deyilən qanunu tamamilə təkzib |
| + | edir (bax “Torparın mӱnbitliyinin |
| + | azalması qanunu). |
| + | |
| + | T.-ın munbitlik ilə batlı digə |
| + | xususiyyəti bundan ibarətdir ki, T. |
| + | eyni vaxtda həm əmək predmeti, həm |
| + | də əmək vasitəsidir. İstehsal prosesi |
| + | T.-ın becərilməsinə yenəldikdə və |
| + | onun munbitliyinin saxlanılmasın- |
| + | dan və artırılmasından ibarət olduq- |
| + | da T. əmək predmetidir: bu, Yalnız |
| + | g.t. istehsalı esinin “ilk mərhə- |
| + | lələrində olur. K.t. istehsalının bu- |
| + | tun təx nologiyasının pərti və əsası |
| + | kimi T. əmək vasitəsidir. T.-ın mun- |
| + | bitliyi isə onu ezunəməxsus istehsal |
| + | aləti edir. Munbitlik T.-ın istehsal |
| + | vasitəsi kimi əsas xӱsusiyyəti olduqun- |
| + | dan T. da k.t.-nda, ilk nəvbədə, is- |
| + | tehsal aləti kimi cıxıi: edir. Bu |
| + | halda T.-ın xususiyyəti ondan ibarət- |
| + | dir ki, insan T.-da gedən bioloji, |
| + | kimyəvi və digər proseslərdən istehsal |
| + | aləti kimi istifadə edir, bu proses- |
| + | lərin gedipi ucun əlveritli məpanT |
| + | Yaradır, onlara nəzarət edir və onla- |
| + | rı lazımi istiqamətə yenəldir. Bu |
| + | mənada T.-ın istehsal vasitəsi kimi |
| + | istismarı problemi mapının, Yaxud |
| + | avadanlıqın istifadəsindən xeyli mu- |
| + | rəkkəbdir. Potensial munbitliyin sə- |
| + | viyyəsi və ondan istifadə imkanları |
| + | g.t. istehsal vasitələrinin inkitpa- |
| + | |
| + | I, K.t.-NIN texnika ilə tə mini və |
| + | unlarda muvafiq əkincilik mədəniy- |
| + | yətinin olması ilə muəyyən olunur. |
| + | Buna gərə də T.-ın istehsal aləta |
| + | kimi xarakteri butun digər istehsal |
| + | vasitələrinin xarakteri kimi tarixən |
| + | dəyitkəndir. Texniki tərəqqi inkitpaf |
| + | etdikcə T.-ın munbitliyinin artma- |
| + | sında, əslində, hədd olmur. İqtisadi |
| + | cəhətdən inkiyla etmiil əlkələrdə |
| + | əkincilik təcrubəsi gestərir ki, T.- |
| + | ın munbitliyi daim artır. |
| + | |
| + | İstehsal vasitəsi kimi T. uzərində |
| + | mulkiyyətin xarakteri istehsal (aqrar) |
| + | mӱnasibətlərin xarakterini də muəyyən |
| + | edir. T. sahələrinin munbitliyindəki |
| + | və yerlətməsindəki fərqlər diferen- |
| + | sinal rentanın—torpaq mulkiyyətinin |
| + | reallapdırılmasında iqtisadi for- |
| + | manın meydana gəlməsi ucun zəmin ya- |
| + | radır. T. mulkiyyətinin və aqrar mu- |
| + | nasibətlərin bu və ya digər xarakteri |
| + | T.-dan istifadə və onun yaxtılaqrdı- |
| + | rılması ucun iuktəlir tərait Yara- |
| + | dır. Sosializm Q. uzərində xususi |
| + | mӱlkiyyəti ləqv edərək və xususi tə- |
| + | sərrufatları kegundən dəyitdirib |
| + | iri sosialist dəvlət və koop. muəssi- |
| + | |
| + | |
| + | fındakı sosial-iqtisadi cətinliklə- |
| + | ri aradan qaldırır: T. sahələrinin |
| + | spesifik xususiyyətlərini nəzərə al- |
| + | maqla k.t. mӱəssisələrinin səmərəli |
| + | ixtisaslalpdırılması ucun obyektiv |
| + | zəmin yaradır. Bununla da actimai |
| + | |
| + | |
| + | 321 |
| + | sərvətim muhum məvlərindən biri olan |
| + | dan e ə istifadəyə ipərait |
| + | ya “ln. |
| + | TORPAQ BƏND—bax Bənd. |
| + | |
| + | |
| + | TORPAQ QƏBİR—əlu basdırmaqla |
| + | əlaqədar dəfi abidəsi. Dap dəvrun- |
| + | dən mevcud olmuit, sonralar daha ge- |
| + | nipy yayılmılidı. T.q. mӱxtəlif də- |
| + | rinlikdə (təqr. 1—2 m), əsasən dərd- |
| + | kunc, dairəvi, oval formalarda qazı- |
| + | lır, tək, bəzən qrup dəfnlər ucun iok |
| + | tifadə edilirdi. Əlulər muxtəlif |
| + | istiqamətdə, dizdən bukulu və uzadıl- |
| + | MbiHl, CaF, sol, bəqzən arxası ӱstdə və |
| + | oturdulmupt vəziyyətdə dəfn olunurdu. |
| + | Qəbirlərə ərzaq məhsulu, məitət ava- |
| + | danlıqı, əmək alətləri, silah, bəzək |
| + | peyləri və s. qoyulurdu. T.q. Dəmir |
| + | devryidə daha dəbdəbəli iqəkil almıpt- |
| + | dı. Bu tip dən abidələri 20 |
| + | (Mingəcevir, PTamaxı, PYamxor, İsma- |
| + | yıllı və . ə aiykar edilmitdir. |
| + | |
| + | |
| + | dl Osmanov F. L., Qafqaz Al: |
| + | baniyasının maddi mədəniyyəti, V., 1982: |
| + | |
| + | |
| + | İomizade O, P1,, Lloglutepinskaa |
| + | kulıtura, B., 1956, |
| + | TORPAQ QİYMƏTİ, kapita- |
| + | |
| + | |
| + | lizmdə — kapitallapqmıqıd torpaq |
| + | rentası. Alqı-satqı predmeti olan |
| + | xususi mulkiyyət obyektidir. Torpaq |
| + | insan əməyilə yaranmadıqından dəyəri |
| + | də yoxdur, lakin buna baxmayaraq qiy- |
| + | məti var. Adi əmtəə qiymətindən (onun |
| + | dəyərinin pul ifadəsindən) fərqli |
| + | olaraq T.q. irrasional (məzmununa mu- |
| + | vafiq olmayan) ifadədir. T.q. əslində |
| + | məvcud torpaq rentasının cevrilmiyl |
| + | formasıdır. T.q. torpaq sahəsinin gə- |
| + | tirdiyi rentanın miqdarından və |
| + | rc faizi səviyyəsindən asılıdır. |
| + | Buna gərə də T.q. elə bir pul məblə- |
| + | qinə bərabərdir ki, bu pul banka qo- |
| + | yulduqda faiz ppəklində muəyyən tor- |
| + | paq sahəsindən əldə edilən renta qə- |
| + | dər gəlir gətirir. Sosializm cəmiy- |
| + | Yətində xӱsusi mulkiyyət olmadırın- |
| + | dan torpaq da alqı-satqı obyekti de- |
| + | yil və qiyməti də yoxdur, lakin tor- |
| + | paq kadastrının tərtibində iqti- |
| + | sadi cəhətdən qiymətləndirilir. |
| + | TORPAQ QURRULAR —tamamilə və ya |
| + | əsasən, qruntdan hazırlanan qurqu. Ən |
| + | cox hidrotexniki intaatda (bənd, dam- |
| + | ba, kanal, şu anbarı), yollar salın- . |
| + | masında (yol əsası, suyun axıb təkul- |
| + | MƏSİ uUCun xəndəklər), xususi tikili- |
| + | lərdə (aerodrom, mudafiə tikintilə- |
| + | pr neft məhsulları ucun mӱvəqqəti |
| + | ovuzlar) təsadӱf edilir. T.q. mexani- |
| + | ki və ya hidromexaniki usullarla ye- |
| + | rinə yetirilir (bax həmcinin Torpaq |
| + | tləri). |
| + | TORPAQ ZOOLOGİYASI —torpaqda |
| + | yapayan heyvav orqanizmlərini ə rənən |
| + | |
| + | |
| + | elm. Heyvanların (10 kk əyatı |
| + | torpaqla sıx əlaqədardır. Onların |
| + | əksəriyyətini onurqasızlar təmsil |
| + | |
| + | |
| + | edir. Onurqalı heyvanlardan ayaqsız |
| + | amfibiyalar, surunənlər və bə”zi mə- |
| + | məli heyvan nəvləri (gəmiricilər |
| + | və s.) torpaqla daha cox əlaqədardır. |
| + | C. Darvin, rus alimlərindən V. Do- |
| + | gucayev, P. Kostıcev, Mecnikov, |
| + | V. Beklemittev, sovet alimi Q. Bey- |
| + | |
| + | |
| + | “Biyenko və 6. əz əsərlərində torpaqda |
| + | sələrinə cevirərək k.t.-nın inkipta- *Yappayan heyvanla ən R |
| + | |
| + | |
| + | | rın torpaqın əmələ |
| + | gəlməsi prosesində və munbitləpmə- |
| + | sində muhum rol oynadıqlarını gəs- |
| + | tərmiplər. SSRİ-də T.z.-nın mustə- |
| + | qil bir elm sahəsi gimi inkitaf et- |
| + | məsində M. S. Gilyarovun xidməti |
| + | beyukdur. |
| + | |
| + | |
| + | 322 |
| + | |
| + | |
| + | Torpaq orqanizmlərindən soxulcan- |
| + | lar, məryəmqurdular, coxayaqlılar |
| + | və s. tam mənada saprofaq olub, tor- |
| + | paqın bərpasında beyuk roL oynayır- |
| + | lar, onlar torpaqda yapiayan digər hey- |
| + | vaplarla yanapqı, torpaqın bioloji |
| + | fəaliyyətində və becərilən bitkilərin |
| + | zəruri maddələrlə təmin olunmasında |
| + | beyuk əhəmiyyətə malikdirlər. Torpa- |
| + | qın tipindən, bitki ərtuyundən və |
| + | orada yapayan heyvan orqanizmlərinin |
| + | nəv tərkibindən asılı olaraq, onla- |
| + | rın sayı və biokutləsi muxtəlif |
| + | olur. Bir sıra torpaq orqanizmləri |
| + | torpaqa sərbəst iəkildə xlor, fos- |
| + | for, kalium, maqnezium, natrium və s. |
| + | maddələr ifraz edir və torpaqı hə- |
| + | min maddələrlə zənginlətdirir. Məs., |
| + | soxulcanlar əz inkipafı deəvrundə |
| + | hər ha-a 80 kq-dan cox azot ifraz |
| + | edirlər. |
| + | |
| + | Torpaqda kulli miqdarda yırtıcı |
| + | və zərərli .heyvan nəvləri yapayır və |
| + | fəaliyyət gəstərir. T.z. torpaqın diaq- |
| + | nostikasında da muhum rol oynayır. |
| + | SSRİ-də olduqu kimi, Azərb.SSR-də |
| + | də.T.z. hərtərəfli inkipaf etdiril- |
| + | məkdədir. |
| + | |
| + | Əd.: Metodı pocvenno-zooloqiceskix |
| + | issledovaniNn, nos pen. M. C. Tunapona, |
| + | M.. 1975, Striqanova B. R., Pita- |
| + | nie pocvennıx saprofaqov, M., 1980. |
| + | TORPAQ İSLAHATLARI—bax Aq- |
| + | rar islahatlar. |
| + | |
| + | TORPAQ İCARƏSİ—torpaqdan is- |
| + | tifadə forması. T.i. zamanı sahib- |
| + | kar ezunun torpaq sahəsini, icarə |
| + | haqqı almaqla, muəyyən mӱddətə bai- |
| + | qasının istifadəsinə verir. T.i. |
| + | torpaq uzərində xususi mulkiyyətin |
| + | meydana gəlməsi ilə yaranmıpt, kapi- |
| + | talizmdə daha cox yayılmındır. Fe- |
| + | odalizmdən kapitalizmə gecid dəv- |
| + | rundə T.i.-nin ən genit yayılmızn |
| + | forması yardarlıq olmutdur. Kapi- |
| + | talizmdə T.i.-nip iki əsas forması— |
| + | kapitalist və kəndli forması var. |
| + | Kapitalist T.i. zamanı icarə- |
| + | dar təsərrufata əz kapitalını qoyur, |
| + | mənfəət gəturmək ucun muzdlu əmək- |
| + | dən istifadə edir İcarə haqqına, |
| + | torpaq rentasından əlavə, torpaqa |
| + | qoyulmuni kapital ucun faiz və cox |
| + | vaxt k.t. fəhlələrinin əmək haqqının |
| + | bir Hissəsi də daxil olur. Kapita- |
| + | list QT.i., əsasən, inkipaf etmiii ka- |
| + | pitalist əlkələrində yayılmıtndır. |
| + | Kəndli T.i. zamanı torpaq kənd- |
| + | linin ailəsinin ehtiyaclarını ədə- |
| + | MƏK ucun icarəyə geturulur. Bəzən |
| + | Kəndli torparını icarəyə verərək |
| + | əzu muzdlu fəhləyə cevrilir. Sinfi |
| + | ziddiyYƏTtlərin kəskinlənməsi icarə |
| + | munasibətlərinə təsir edir: icarə- |
| + | darlar icarə haqqının azaldılması- |
| + | na, icarə muӱddətilin artırılmasına |
| + | calınnırlar. |
| + | ar Rusiyasında T.i. geni yayıl- |
| + | mımdı. Kəndlilər hər il mulkədar- |
| + | lara pulla zəxm. 500 mln. manat ica- |
| + | rə haqqı verirdilər. Təhkimciliyin |
| + | qalıqları icarə munasibətlərində |
| + | Də əzunu gӧstərirdi. Zaqafqaziyada, o |
| + | cӱmlədən Azərb.-da kəndli T.i. daha |
| + | kerimli: yYayılmıddı. Kəpdlilər torpa- |
| + | qı, əsasən. qısa mӱddətə icarəyə gətu- |
| + | rurdulər. Bunulla yanatı, torpaq |
| + | 10—12, Hətta 40 il mӱddətinə də icarə- |
| + | Yə verilirdi. Azərb.-ın k.t.-nda kapi- |
| + | talist mupasibətlərinin inkipafı |
| + | ilə kapitalist T.i.-də gentiplənirdi. |
| + | 20-ci illərdə SSRİ-də təbii fə- |
| + | dakət, iiici quvvəsinin azlırı uzun- |
| + | |
| + | |
| + | TORPAQ İSLAHATLARI |
| + | |
| + | |
| + | dən zəifləmiiq kəndli təsərrufat- |
| + | larının torpaqı icarəyə vermək hu- |
| + | ququ var idi. Bu zaman icarədar həm |
| + | əz torpaqını, həm də icarəyə getur- |
| + | duyu torpaqı əz əməyi ilə becərməli |
| + | idi. 1930 ildə CCPH-nə T.H. HnərB |
| + | edilmitdir. Digər sosialist əlkə- |
| + | lərində (Albaniya və Monqolustan |
| + | istisna olmaqla) kəndlinin torpaqı |
| + | əz əməyi ilə becərməsi ipərti ilə T.i.- |
| + | nə Yol verilir. |
| + | |
| + | TORPAQ İİYLƏRİ —torparın qazıl- |
| + | ması, dapınması və təkulməsi əmə- |
| + | liyyatlarından ibarət iniyaat ipləri |
| + | kompleksi. T.i.-nə torpaqda (qruntda) |
| + | muhəndis qurqularının (məs., bəndlə- |
| + | rin, d.y. və avtomobil yollarının, ka- |
| + | nal və xəndəklərin) yaradılmasında, |
| + | bina və qurqular ucun bunevrə əsasla- |
| + | rının, habelə tikinti ipilərinin |
| + | aparılması ucun sahələrin hazırlan- |
| + | masında, faydalı qazıntı yataqları- |
| + | nın ust torpaq təbəqəsinin geturul- |
| + | məsində rast gəlirik. Faydalı qazın- |
| + | tıların acıq usulla cıxarılması |
| + | ilə əlaqədar iplər mə”dən iplərinə |
| + | aid edilir (bax Anıq mə”dən iiləri). |
| + | T.i. yerin səthində, yerin altında və |
| + | suyun altında aparıla bilər. Muasir |
| + | inipaatda T.i., demək olar ki, tama- |
| + | milə mexaniklətdirilmidir. |
| + | TORPAQ YOSUNLARI — torparın |
| + | ust və ya pqum qatında (ZO0 sm dərinli- |
| + | yə qədər) yapayan yosunlar. 2000-dək |
| + | mikroskopik T.y. məqlumdur. Ən cox |
| + | yayılanı yaptıl, gey-yatlıl, sarı-ya- |
| + | ipqıl və diatom yosunlardır. Torpaqın |
| + | ust qorizontlarında inkitpaf edərək |
| + | (1 sm? torpaqda 200 minə qədər huceyrə) |
| + | uzvi maddələri sintez edir və belə- |
| + | liklə torpaqın strukturunu yaxitı- |
| + | laidırır. Bə”zi gey-yapıl T.y. hava- |
| + | nın azotunu fiksə edir (toplayır). |
| + | TORPAQ KADASTRI–torpaqların |
| + | təbii, təsərrufat və huquqi vəziyyəti |
| + | haqqında durust məlumatların məc- |
| + | musu. SSRİ-də T.k. SSR İttifaqı və |
| + | muttəfiq respublikaların torpaq qa- |
| + | nunvericciliyi Əsaslarına (1968) uyqun |
| + | olaraq dəvlətin hesabına, SSR İtti- |
| + | Da ucun vahid olan sistem uzrə |
| + | Kənd Təsərrufatı Nazirliyi tərəfin- |
| + | dən aparılır: buraya torpaqlardan |
| + | istifadənin qeydə alınması, torpaq- |
| + | ların miqdarının və keyfiyyətinin |
| + | ucota alınması, torpaqların keyfiy- |
| + | Yətinin TƏ” nu edilməsi və onlara iq- |
| + | tisadi qiymət verilməsi mə”lumatları |
| + | daxildir. Bu mə”lumatlar torpaqlar- |
| + | dan səmərəli istifadəni təiykil etmək, |
| + | onları muhafizə etmək, x.t.-nı plan- |
| + | laidıy)rmaq, K.T istehsalını səmərəli |
| + | yerləttdirmək və ixtisaslatdırmaq, |
| + | torpaqların meliorasiyasını apar- |
| + | maq, k.t.--nı kimyalaidırmaq, habelə |
| + | digər x.t. tədbirlərini həyata Keump- |
| + | MƏK ucun zəruridir. |
| + | |
| + | .K. xarici sosialist elkələrin- |
| + | də və əksər burjua dəvlətlərində də |
| + | aparılır. |
| + | |
| + | TORPAQ KƏSİKLƏRİ — Rusiyada |
| + | kəndli islahatı (1861) nəticəsində |
| + | Kəndlilərin əlindən cıxan torpaqlar. |
| + | Kəndlinin islahata qədər istifadə et- |
| + | diyi pay torparı normadan artıq ol- |
| + | duqda, mӱlkədarın əlində yararlı tor- |
| + | paqın 1/3-dən (dӱzənlik quriyaqda 1/2- |
| + | dən) azı qaldıqda pay torpaqından gə- |
| + | silib mӱlkədara verilirdi. Qaratorpaq |
| + | qub. larda kəndlilərin bəxti (edənc- |
| + | siz) pay torpaqlarına gecməsi, xanədən |
| + | (udel, 1863) və devlət kəndliləri |
| + | (1866) haqqındakı islahatlar zamanı |
| + | |
| + | |
| + | da T.k. yaranmıtidı. T.k, kəndli tor- |
| + | paqlarının 1896-ini (ayrı-ayrı qub.- |
| + | napna 4096 -ini) təppkil edirdi. |
| + | |
| + | Lenin T.k.-ni ctəhkimcilik əsarəti |
| + | aləti* adlandırmındır ə ər, |
| + | tam kulliyyatı, c. 7, səh. 244). T.k.-ni |
| + | qaytarmaq haqqında kəndlilərin tələbi |
| + | RSDFP-nin Proqramına (1 3) daxil |
| + | edilmili, 3-cu qurultayda (1905) isə |
| + | butun mӱlkədar torpaqlarının musa- |
| + | dirəsi tələbi ilə əvəz olunmutdu. |
| + | TORPAQ KREDİTİ—kapitalisq əl- |
| + | kələrində torpaqın, yaxud digər mӱl- |
| + | kun girov qoyulmasına verilən kredit, |
| + | TORPAQ MƏHLULU —torparın qaz- |
| + | lar, mineral və ӱzvi maddələr həll |
| + | olmup maye fazası. Torparın rutubət- |
| + | liyindən asılı olaraq eərtuk, kapil- |
| + | lyar və qravitasiya formalarında mev- |
| + | cuddur. T.m. dinamik olub torpaqəmə- |
| + | ləgəlmə prosesində, fiziki-kimyəvi, |
| + | biokimyəvi reaksiyalarda, torpaqda |
| + | maddələr devranında və bitkilərin |
| + | qidalanmasında iittirak edir. Myxrə- |
| + | lif torpaqlarda T.m. reaksiyası mux- |
| + | təlifdir. Həddindən artıq turi və |
| + | qələvi T.m. bitkilərin beyumə BƏ HHKH- |
| + | tpafına mənfi tə”si uları | |
| + | TORPAQ MƏCƏLLƏSİ — SSRİ-də |
| + | muttəfiq resp.-larda torpaq qanunveri:- |
| + | ciliyinin sistemlətdirilməsinin əsas |
| + | forması. İlk sovet T.m.—RSFSR |
| + | T.m. 1922 il oktyabrın 30-da qəbul |
| + | edilmitp və 1922 il dekabrın 1-dən |
| + | quvvəyə minmitdi. T.m. V. İ. Leninin |
| + | rəhbərliyi və bilazasitaə ittirakı |
| + | ilə hazırlanmıtndı. 1922—29 illər- |
| + | də digər muttəfiq resp.-larda oxla |
| + | məcəllələr qəbul olunmutidu. Azərb. |
| + | SSR-də ilk T.m. 1924 ildə qəbul edil- |
| + | mitpdi. 1970—71 illərdə SSR İtti- |
| + | faqı və muttəfiq respublikaların |
| + | toopaq qanunvericiliyi Əsaslarına |
| + | (1968) muvafiq olaraq muttəfiq re:p.- |
| + | larda yeni torpaq məcəllələri qəbul |
| + | edildi. |
| + | |
| + | Azərb.SSR T.m. 1970 il iyulun |
| + | 7-də təsdiq edilmiii və 1971 il yanva- |
| + | rın 1-də quvvəyə minmiidir. Azərb. |
| + | SSR T.m. 11 belmədən (192 maddədən) |
| + | ibarətdir: 1-ci bəlmədə (Umumi qay- |
| + | dalar) T.m.-nin vəzifələri, torpaq uzə- |
| + | rində devlət mulkiyyətinin və vahid |
| + | dəvlət fondunun əsasları muəyyən |
| + | edilmiti, torpaq munasibətlərini ni- |
| + | zama salmaq sahəsində SSR İttifaqı, |
| + | Azərb.SSR və Nax.MSSR-in səlahiy- |
| + | Yəti gestərilmiit, torpaqın istifaləyə |
| + | verilməsi qaydası, torpaqın alınma- |
| + | sı qaydası, torpaqdan istifadə edən- |
| + | lərin huquq və vəzifələri, torpaqdan |
| + | istifadə Huququna xitam verilməsi: |
| + | nin əsasları muəyyən edilmindir və s. |
| + | 2—7-ci bəlmələr ayrı-ayrı kateqori- |
| + | Yalı torpaqların huquqi cəhətdən ni: |
| + | zamlanması məsələlərinə, 8-ci—dəev- |
| + | lət torpaq kadastrının aparılması |
| + | məsələlərinə, 9-cu—dəevlət yer qurulu- |
| + | iluna, 10-cu—torpaq mӱbahisələrinin |
| + | Həll edilcəsi qaydasına, 11-ci—tor- |
| + | paq qanunvericiliyinin pozulması |
| + | Buz məs”uliyyətə Həsr edilmiidir. |
| + | |
| + | ax həmcinin Torpaq huququ, SSRİ |
| + | torpaq fondu. |
| + | TORPAQ MİKROORQANİZMLƏRİ |
| + | —torpaq mӱhitinə uyqunlatıb orada |
| + | Yappayan muxtəlif mikroorqanizm qrup- |
| + | ları. T.m. təbiətdə maddələr devra- |
| + | nında, torpaqəmələgəlməsində və tor- |
| + | paqın məhsuldarlıqının artmasında |
| + | muhum rol oynayır. 1 q qaratorpaqda |
| + | 10 mlrd.-a (bə”zən də artıq), yaxud 10 |
| + | t/ha-dək canlı mikroorqanizmlər |
| + | |
| + | |
| + | olur. Torpaqda sporlu, sporsu |
| + | qayalar, aktinomisetlər ə |
| + | mikroskopik yosunlar, ibtidailər və s, |
| + | təsaduf olunur. T.m.-nin miqdarına |
| + | və nəv tərkibinə torpaq tipinin, ilin |
| + | fəsillərinin, bitki ertuyunun və s |
| + | eyuk tə”siri var. T.m. elmi V. V. Do- |
| + | kucayev, V. R. Vilyams, S. P. Kostı- |
| + | cev və 6. alimlərin tədqiqatları ilə |
| + | formalaimındır. |
| + | TORPAQ | MULKİYYƏTİ—torpaqın |
| + | təbiət cismi kimi tarixən muçəyyən ic- |
| + | timai (fərd, yaxud kollektiv tərəfin- |
| + | dən) mənimsənilməsi forması: hər cur |
| + | istehsalın təbii itərti olan, kənd və |
| + | mepə təsərrufatında isə bailıca is- |
| + | tehsal vasitəsi olan torparın mənim- |
| + | sənilməsinə dair insanlar arasında- |
| + | kı istehsal munasibətlərini ifadə |
| + | edir. Q.m. munasibətləri hər cur cə- |
| + | miyyətdə mevcuddur. T.m.-nin ilk ta- |
| + | rixi forması ibtidai-icma quruluzpu |
| + | ucun xarakterik olan icma T.m.-dir |
| + | (tayfa, qəbilə və patriarxal ailə (ev) |
| + | icması formasında olmupydur|. Əmək |
| + | bəlgusunun inkitpafı və mubadilənin |
| + | meydana gəlməsilə ilk xususi T.m. |
| + | yaranmıtldır. Quldarlıq qurulupqunda |
| + | T.m.-nin icma, mə”bəd, devlət və xusu- |
| + | si (fərdi) nevləri mevcud olmutdur. |
| + | Xususi T.m.-nin təmərkuzləttməsi ilə |
| + | quldarlıq latifundiyaları yaranmıpii- |
| + | dı. Feodalizmin muxtəlif inkitpaf |
| + | pillələrində muxtəlif əlkələrdə |
| + | T.m.-nin strukturu və huquqi rejimi |
| + | rəngarəng olmutdur. Torpaq feodalın |
| + | xususi mӱlkiyyətində olduqundan, o, əz |
| + | siyasi hakimiyyətindən istifadə edə- |
| + | rək təhkimli kəndliləri qeyri-iqti- |
| + | sadi məcburiyyət əsasında istismar |
| + | edirdi. Kapitalizmə xas T.m.-nin xu- |
| + | susi kapitalist forması əkinciliyin |
| + | kapitala tabeliyi ilə yaranmınl, tor- |
| + | paq bilavasitə istehsalcılardan alı- |
| + | nıb lendlordların və kapitalistlə- |
| + | rin əlində cəmlənmitdir. T.m. inhi- |
| + | sarı yaranmınqdır. Bununla belə bir |
| + | cox kapitalist əlkəsində (İspaniya, |
| + | İtaliya, Turkiyə, Hindistan, Latın |
| + | Amerikası əlkələri və s.) kapitalist |
| + | T.m. ilə yanapı feodal və yarımfeo- |
| + | nan T.M. formaları da qalmındır. |
| + | Sosializmdə mӱlkədar və Kapita- |
| + | list T.m. və onunla baqlı istismar |
| + | munasibətlərinin ZƏFBH nəticəsində |
| + | ictimai sosialist mӱlkiyyəti və ona |
| + | UYRun aqrar qurulutiu meydana gəlir. |
| + | CCPH-nə 1917 mn 26 oktyabr (8 noyabr), |
| + | Azərb.SSR-də 1920 il 5 may tarixli |
| + | Torpaq haqqında dekretə əsasən torpaq |
| + | millilətdirildi (bax Torparın mil- |
| + | liləmdirilməsi) və xalqın pulsuz is- |
| + | tifadəsinə verildi. 1917 ilin oktya- |
| + | brından Sovet dəvləti butun torpaq- |
| + | ların vahid və mustəsna mulkiyyətcİisi |
| + | oldu. Bə”zi sosialist əlkələrində |
| + | (Mac.XR, KXDR, RSR) dəvlət T.m. |
| + | ilə yanapı k.t. istehsal koop.-ləri- |
| + | nin T.m. də xeyli inkipaf etmiidir. |
| + | TORPAQ RENTASI—k.t.-nda (həmci- |
| + | nin torpaq uzərində təsərrufatla bar- |
| + | lı digər sahələrdə) bilavasitə isteh- |
| + | salcıların yaratdıqı və torpaq mul- |
| + | kiyyətcisinin mənimsədiyi izafi məh- |
| + | eilun bir hissəsi. € PEHTaHbiH MƏHHM- |
| + | sənilməsi torpaq mulkiyyətinin real- |
| + | lapdırıldıqı iqtisadi formadır |
| + | arks K., Kapital, c. Ə, səh. |
| + | 4). Antaqonist ictimai formasiya- |
| + | larda T.r. muvafiq istehsal ӱsulunun |
| + | sinfi munasibətlərini əks etdirir və |
| + | izafi əməyin məhsuludur. T.r. tor- |
| + | haq mӱlkiyyəti ilə birgə meydana gə- |
| + | |
| + | |
| + | 219, 4. 9 |
| + | |
| + | |
| + | TORPAQ TİPLƏRİ |
| + | |
| + | |
| + | lir. Quldarlıq cəmiyyətində T.r. qul, |
| + | kolon, yaxud xırda azad torpaq sahib- |
| + | lərinin əməyi ilə yaranırdı. C2eoda- |
| + | lizmdə T.r. təhkimli kəndlilərin |
| + | əməyi ilə yaranırdı və əvvəlcə ütü Aə- |
| + | yib ədəmə rentası (biyar) formasın- |
| + | da, sonra məhsul rentası (natural |
| + | toycu) formasında və nəhayət, Feo- |
| + | dalizmin daqıldıqı dəvrdə pul ren- |
| + | tası (pul teycusu) formasında ol- |
| + | mutidur. K.t.-nın kapitalist sahib- |
| + | karlırı sahəsinə gecməsi ilə feodal |
| + | T.r. kapitalist T.r.-na cevrilmitdir. |
| + | Kapitalist T.r. muzdlu K.t. fəhlələ- |
| + | rinin yaratdıqrı izafi dəyərin elə |
| + | bir hissəsidir ki, o, G.t. kapitalisti |
| + | tərəfindən torpaq icarəsinə gərə tor- |
| + | paq mulkiyyətcisinə -verilir. Cəeodal |
| + | T.r. iki sinfin munasibətlərini— |
| + | feodal torpaq mulkiyyətcilərinin və |
| + | onların istismar etdiyi kəndlilərin, |
| + | kapitalist T.r. burjua cəmiyyətinin |
| + | uc sinfinin—muzdlu fəhlələrin, Ka- |
| + | pitalist icarədarların və torpaq sa- |
| + | hibkarlarının istehsal munasibətlə- |
| + | Dini ifadə edir. Feodallar feodal |
| + | .r. formasında təhkimli kəndlilə- |
| + | rin butun izafi məhsulunu, bəzən zə- |
| + | ruri məhsulunun da bir hissəsini |
| + | alırdılar. |
| + | Kapitalist torpaq sahibkarları |
| + | icarə haqqı kimi yalnız izafi dəyərin |
| + | orta mənfəətdən artıq qalan hissəsi- |
| + | ni ədəyirlər. Kapitalist T.r. zahirən |
| + | belə fikir yaradır ki, guya torpaq |
| + | sahibkarları fəhlələri istismar et- |
| + | mir, cunki g.t. fəhlələri Yalnız ga- |
| + | pitalist torpaq icarədarları ilə bi- |
| + | lavasitə əlaqəyə girirlər və onların |
| + | icarədarlar tərəfindən istismarı |
| + | ilici - quvvəsinin alqı-satqısı uzrə |
| + | səvdələtmədə tərəflərin formal bə- |
| + | rabərliyi ilə, əməyin edənilməsi for- |
| + | maları ilə “pərdələnir. Rentanın |
| + | praktiki forması icarə haqqıdır. |
| + | carə haqqı ezundən (yəqni torpaqdan |
| + | istifadə muqabilində verilən haqdan) |
| + | batiqa, torpaqa qoyulmuinil kapitalın |
| + | faizini, həmcinin, amortizasiyasını |
| + | əhatə edir. Kapitalist Q.r. iki əsas |
| + | formada — təsərrufat obyekti kimi |
| + | torpaq uczərindəki inhisarın yaratdı- |
| + | qı diferensial renta və torpaq uzə- |
| + | rindəki xususi mulkiyyət inhisarının |
| + | yaratdırı mutləq renta formasında |
| + | təzahur edir. T.r. k.t. məhsulları- |
| + | nın qiymətinə daxil — və onu artı- |
| + | rir: Cəmiyyət torpaq sahibkarlarına |
| + | .r. iəklində bac verir. Renta ilə |
| + | yappayan torpaq sahibkarları burjua |
| + | cəmiyyətinin ən tufeyli sinfidir. |
| + | Onlar kulli miqdarda kapitalı mə- |
| + | nimsəməklə onu məhsuldar tətbiq sa- |
| + | hələrindən uzaqlaidırırlar. T.r.- |
| + | nın artması və k.t. məhsullarının |
| + | qiymətlərinin qalxması kapitalın |
| + | hədsiz dərəcədə genitlənməsi meylin- |
| + | də ziddiyyət yaradır. Bu ziddiyyət az- |
| + | rar bəhranlarla muçvəqqəti həll olu- |
| + | nur. İmperializm devrundə torpaq |
| + | mulkiyyəti maliyyə kapitalı ilə qo- |
| + | vuppur, maliyyə kapitalı torpaq borcu |
| + | an faiz iəklində T.r. geturur (bax |
| + | tipoteka krediti). Sosializm cəmiy- |
| + | yətində mutləq renta ucun məvcud olan |
| + | iərait TƏFB edilmiindir. Burada di- |
| + | ferensial renta məvcuddur. |
| + | TORPAQ SAHİBLİYİ—muəyyən əsas- |
| + | larla (mulkiyyət huququ, istifadə |
| + | huququ və s.) torpaqa sahib olmaq: bu |
| + | əsaslarda torpaq sahibinin huquq və |
| + | vəzifələri pərtləidirilir. T.s.-nin |
| + | formaları hakim istehsal usulu ilə |
| + | |
| + | |
| + | 323 |
| + | |
| + | |
| + | muəyyən olunur. Tarix, iqtisadiyyat |
| + | və huquq ədəbiyyatlarında T.s., bir |
| + | qayda olaraq, tarixi formada təiyək- |
| + | kul tapmıii torpaq uzərində mulkiy- |
| + | yət kimi: izah edilir. Belə izahat |
| + | T.s.-nin torpaq mӱlkiyyəti huququn- |
| + | dan ayrılmadıqı, yə ni torpaq sahibi |
| + | ilə torpaq mulkiyyətcisinin eyni 1pəxs |
| + | olduqu butun halları əhatə edir. Tor- |
| + | paq mӱlkiyyətinin muəyyən tarixi for- |
| + | ması cərcivəsində muxtəlif huquq re- |
| + | jimli beyuk, orta və kicik T.c. HƏB- |
| + | ləri yaranır. Kapitalizm ucun tor- |
| + | paqın bilavasitə istehsalcılarından |
| + | ayrılması və lendlordların, kapita- |
| + | listlərin, -kapitalist korporasiyala- |
| + | rının əlində cəmlənməsi prosesi Xa- |
| + | rakterikdir: bu, torpaqın gəndlilər- |
| + | dən kutləvi və amansızcasına ekspro- |
| + | priasiyası yolu ilə baiy verir (bax |
| + | Cəpərləmə). İnkipaf etmii kapita- |
| + | list əlkələrində torpaqın təsərrufat |
| + | obyekti kimi torpaq mulkiyyətindən və |
| + | torpaq mulkiyyətcisindən. o ha Həzər |
| + | prosesi gedir. İri torpaq sahibləri, |
| + | adətən, torpaqın xeyli hissəsini ica- |
| + | rədar kapitalistlərə icarəyə verir- |
| + | lər. İcarədar kapitalist isə razı- |
| + | lıq əsasında onun muqabilində icarə |
| + | haqqı verir (bax Torpaq icarəsi). O, |
| + | bilavasitə istehsalcı deyil, lakin |
| + | icarə muddətində 63 mararını tə min |
| + | etmək ucun torpaq uzərində tam sə- |
| + | rəncam huququna malikdir. |
| + | SSRİ-də butun torpaqların vahid |
| + | mustəsna mulkiyyətcisi sosialist dəv- |
| + | lətidir. Burada 4Q.s.ə termini tama- |
| + | milə yeni məzmun kəsb edir. Vətən- |
| + | dalar və təikilatlar torpaqdan Yal- |
| + | nız səlahiyyətli orqanların icazəsi |
| + | ilə istifadə edirlər. Əlkəmizdə tor- |
| + | paqlar millilətdirilmiil, torpaq sa- |
| + | hələrinin alınıb-satılması qadaran |
| + | edilmipdir. Torpaq əmtəə tədavulc, |
| + | icarə, baqıtllama və vərəsəlik obyek- |
| + | ti ola bilməz, o, dəvlətin icazəsi |
| + | olmadan istifadə edənlər arasında |
| + | əzbatına dəyipdirilə bilməz (bax |
| + | Torpaqdan istifadə). Xarici sosia- |
| + | list əlkələrində də SSRİ-də olduqu |
| + | kimi milliləidirilmitn torpaqlarda |
| + | T.s.-nə ancaq istifadə huququ cərci- |
| + | vəsində icazə verilir. |
| + | TORPAQ TİPLƏRİ—torpaq təsnifa- |
| + | tının əsas taksonomik vahidləri. |
| + | Muasir genetik torpaq təsnifatının |
| + | əsasını torpaq profilinin quruluptu |
| + | təpgil edir. Genetik torpaq tipi de- |
| + | dikdə birtipli iqlim ptəraitində, eYNİ |
| + | məniəli, vahid morfoloji quruluilu |
| + | və birtipli ana suxurlar uzərində |
| + | əmələ gələn torpaq qrupu nəzərdə Ty” |
| + | tulur. Yer kurəsinin hər yerində tor- |
| + | paqəmələgətirən amillər eyni tə sirdə |
| + | olmadıqından ayrı-ayrı zonalarda |
| + | muxtəlif keyfiyyətli və muxtəlif in- |
| + | kipaf səviyyəli T.t.-nə rast gəlmək |
| + | olur. V. V. Dokucayev 10 torpaq tipi |
| + | ayırd etmitdir: muasir təsnifatda |
| + | T.t. 100-dən coxdur. Morfoloji quru- |
| + | lupuna, fiziki, fiziki-kimyəvi xas- |
| + | sələrinə gərə T.t. yarımtipə, cinsə, |
| + | nəvə, nevmuxtəlifliyinə, dərəcələrə |
| + | bəlunur, sinif, sıra, formasiya, Ge- |
| + | nerasiya, fəsilə və assosiasiyalarda |
| + | birləptirlər. SSRİ-də təqr. 15, |
| + | cumlədən Azərb.SSR-də 12 T.t. var. |
| + | SSRİ-nin, eləcə də Azərb.SSR-in |
| + | ərazisində T.t.-nin ppaquli zonallıqı |
| + | aydın gərunur. Dae-cəmən, qonur dar- |
| + | meiə, qəhvəyi daq-meilə, boz-qəhvəyi, |
| + | sarı, sarı podzollu, qara, boz-qəhvə- |
| + | İM, daq ippabalıdı, boz-qonur və s. 1.T. |
| + | |
| + | |
| + | 924 |
| + | |
| + | |
| + | TORPAQ UCOTU |
| + | |
| + | |
| + | var. Azərb.SSR-də dar-cəmən torpaqla- |
| + | rı Bəyuk və Kicik Qafqaz d-rının |
| + | alp və subalp cəmən zonasının zən- |
| + | gin cəmən ot bitkiləri altında inki- |
| + | ippaf etmitdir. Qonur daq-meptə torpaq- |
| + | ları xususilə fıstıq və vələs mepta- |
| + | ləri altında yayılmıpdır. Mexaniki |
| + | tərkibcə gilli və aqır gillicəli- |
| + | dir. Burada bitən aqac cinsləri dar |
| + | yamaclarını eroziyadan qoruyur və su |
| + | mənbələrini tənzimləyir. Qəhvəyi dar- |
| + | mepqə torpaqları palıd, vələs, dəmir- |
| + | qara və alcaqboylu kol bitkiləri al- |
| + | tında inkipaf etmipdir. Qarator- |
| + | paqlarda iqlim pqəraiti mulayim, nis- |
| + | bətən qurudur, munbit torpaqlardır. |
| + | Dənli bitkilər, kartof, tutun və s. |
| + | əkilir. Boz-qəhvəyi torpaqların hamı- |
| + | sı az qələvi muhitlidir, uzum və dənli |
| + | bitkilər əkilir. Suvarılan aran r-nə |
| + | larının əsas torpaqı boz torpaq tip- |
| + | ləridir, Kur-Araz ovalıqının c.-un- |
| + | da, Pirvan, Mil və Qarabaq duzlərin- |
| + | də Yayılmıpdır. Pambıq, taxıl, uzum, |
| + | əə və s. bitkilər becərilir. |
| + | TORPAQ UCOTU—torpaq fondunun |
| + | mevcudluqu, vəziyyəti və ondan isti- |
| + | fadə haqqında mə”lumatın yıqılması, |
| + | sistemlətdirilməsi iylafizin və |
| + | yenilətdirilməsi. SSRİ-də x.t. ucotu |
| + | nevlərindən biridir: torpaqdan plan- |
| + | lı və səmərəli istifadəni təpkil |
| + | edir, həmcinin torpaq uzərində dəvlə- |
| + | TİN mustəsna mulkiyyətini və torpaq- |
| + | dan istifadə huququnu muhafizə edir. |
| + | SSRİ-də 1955 ildən vahid YMYMHTTH- |
| + | bar T.y. və torpaqdan istifadə qeydiy- |
| + | Yatı sistemi fəaliyyət gəstərir. T.u. |
| + | sisteminə həmcinin r-n, ppəhər, vil., |
| + | diyar, resp. ӱzrə illik torpaq hesa- |
| + | batlarının və illik SSRİ torpaq ba- |
| + | lanslarının tərtibi də daxildir..- . |
| + | TORPAQ XƏRİ "QƏLƏRİ—yer əri. |
| + | də torpaqların yayılmasını, onların |
| + | xassələrini və xususiyyətlərini əks |
| + | etdirən xəritələr. Məzmunundan ası- |
| + | lı olaraq T.x.-ni umumi, tor- |
| + | paq-meliorasiya, torpaq- |
| + | eroziya xəritələrinə ayırırlar. |
| + | Adları cəkilən sintetik T.x.-ndən |
| + | bapqa analitik xəritələr də (karto- |
| + | qramlar) tərtib olunur. Bunlarda tor- |
| + | HarbiH turpuluqu, duzluluqu, pporlait- |
| + | ma dərəcəsi, qranulometrik tərkibi |
| + | Və s. xassələri gəstərilir. Miqyasına |
| + | gərə Q.x. detal (1:5000 və iri), iri- |
| + | miqyaslı (1:10:000— 1:50.000), ortamiq- |
| + | yaslı (1:100.000—1:300.000), xırda- |
| + | Miqyaslı (1:500.000—1:2 000.000), ic- |
| + | mal (1:2.500.000 və xırda) xəritələri- |
| + | nə ə. Butun miqyaslarda tərtib |
| + | olunan 1.x. torpaq ehtiyatlarının |
| + | ucotunu aparmaq, torpaqın bonitirov- |
| + | kası, iqtisadi tiymətləndirilməsi |
| + | VƏ S. ucun tətbiq olunur. T.x. tərtibi- |
| + | nin əsas qaydaları və metodikasını |
| + | V. Dokucayev və N. M. Sibirtsev |
| + | vermiplər. Rusiyanın Avropa hissəsi- |
| + | nin ilk Q.x. 1851 nnzə K, C. Bece- |
| + | lovskinin, sonra isə 1879 ildə V. İ. |
| + | Caslavskinin redaktorluqu ilə tərtib |
| + | edilmipdir. |
| + | TORPAQ HAQQINDA DEKRET—So- |
| + | vet hakimiyyətinin torpaq haqqında |
| + | İLK qanunu 1917 iloktyabrın 26-dan |
| + | 27-nə (noyabrın 8-dən 9-na) kecən gecə |
| + | V. İ. Lenin tərəfindən yazılmın və |
| + | 2-ci Umumrusiya Sovetlər qurultayın- |
| + | da qəbul edilmitdir. Dekret torpaq |
| + | tzərində xӱsusi mulkiyyəti ləev və bu- |
| + | tun torpaqı ӱmumxalq sərvəti e”lan |
| + | etdi. Mulkədarların, monastırların, |
| + | gilsələrin torpaqları butun avadan- |
| + | |
| + | |
| + | .dan biridir. |
| + | |
| + | |
| + | lıqı ilə birlikdə volost torpaq ko- |
| + | mitələrinin və qəza kənd deputatları |
| + | |
| + | ovetlərinin sərəncamına verildi. |
| + | Torpaqın satılması, icarəyə veril- |
| + | MƏCH BƏ girov qoyulması qadaran edil- |
| + | di. Dekretə əsasən zəhmətketi kəndli- |
| + | lərin və sıravi kazakların torpaqla- |
| + | rı musadirə olunmadı. Əslində |
| + | |
| + | .H.d. torparın milliləidirilməsi |
| + | demək idi. |
| + | |
| + | Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin ilk |
| + | ən muhum tədbirlərindən iri mulkə- |
| + | dar torpaq sahibliyinin tamamilə |
| + | LƏRV edilməsindən ibarət oldu. 1920 |
| + | il mayın 5-də Azərbaycan Pəqalab |
| + | Komitəsi T.H.d. verdi. |
| + | |
| + | TORPAQ HӰQUQU SSRİ-də sovet |
| + | huququ sahəsi: torpaqlardan səmərə- |
| + | li istifadə olunması, sosialist təp- |
| + | kilatlarının və vətəndaiların tor- |
| + | paqdan isqifadə sahəsində huquqları- |
| + | nı muhafizə etmək, torpaq munasibət- |
| + | ləri sahəsində qanunculuqu mehkəmlət- |
| + | MƏK Məqsədi ilə torpaq munasibətlə- |
| + | rix nizamlayır. Sovet T umumi |
| + | issəyə (torpaq uzərində neBnəT ağın |
| + | kiyyəti huququ, torpaq fondunun dəv- |
| + | lət idarəciliyi, torpaqdan istifadə |
| + | huququ və s.) və xususi hissəyə (ayrı- |
| + | ayrı kateqoriyalı torpaqların huquqi |
| + | rejimi) ayrılır. Bax həmcinin |
| + | SSRİ torpaq fondu. |
| + | |
| + | T.H.-nun əsas mənbələri apqaqıda- |
| + | kılardır: SSRİ Konstitusiyası, |
| + | mӱttəfiq resp.-ların konstitusiyala- |
| + | rı, İttifaqı və muttəfiq |
| + | riləların torpaq qanunvericiliyi |
| + | |
| + | sasları (1968), muttəfiq resp.-ların |
| + | torpaq məcəllələri, Kolxozun Numu- |
| + | nəvi Nizamnaməsi və s. SSRİ-də dəv- |
| + | lət torpaq uzərində mӱstəsna mulkiy- |
| + | Yətcidir. Torpaq sahələrinin alrı- |
| + | satqısı, girov qoyulması, miras qo- |
| + | yulması, baqınplanması, verilməsi, ez- |
| + | baplına dəyiidirilməsi, torpaq uzə- |
| + | rində dəvlət mulkiyyəti huququnu acıq |
| + | və ya gizli formada pozan baiqa əqd- |
| + | lər e”tibarsız hesab edilir. Torpaq |
| + | fondunun dəvlət tərəfindən idarə |
| + | olunması, devlət mulkiy- |
| + | yəti huququnun həyata ke- |
| + | cirilməsi formaların- |
| + | u qaydada |
| + | torpaqdan istifadə plan- |
| + | lapdırılır, torpaq on- |
| + | dan istifadə edənlər |
| + | arasında paylatidırı- |
| + | lır, dəvlət və ictimai |
| + | ehtiyaclar ucun geturu- |
| + | lur, dəvlət torpaq kadast- |
| + | rı aparılır, torpaqdan |
| + | istifadəyə nəzarət olu- |
| + | nur, torpaq mӱbahisələri |
| + | həll edilir. SSRİ-də |
| + | torpaqdan istifadənin |
| + | əsas forması ictimai |
| + | istifadədir, torpaqdan |
| + | yalnız muəyyən sosial-iq- |
| + | tisadi ppəraitlə əlaqə- |
| + | dar fərdi formada isti- |
| + | fadə edilir. Qorpaq pul- |
| + | suz olaraq sosialist təit- |
| + | kilatlarına və vətəndaii- |
| + | lara muəyyən məqsədlər |
| + | ucun verilir: zəhmətsiz |
| + | qazanc əldə etmək ucun |
| + | xorpaqdan istifadə edil- |
| + | məsi qadaqandır. Torpaq |
| + | qanunvericiliyini poz- |
| + | maqda təqsirləndirilən |
| + | ptəxslər cinayət və ya |
| + | inzibati Məs ULİYYƏTƏ |
| + | cəlb olunurlar. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ӧd |
| + | |
| + | |
| + | Burjua dəvlətlərində torpaq mule |
| + | kiyyət huququ obyektidir və torpaq mu- |
| + | nasibətləri, əsasən, mӱlki huquq nor- |
| + | maları ilə nizamlanır. |
| + | |
| + | TORPAQ CORRAFİYASI —torpaq- |
| + | iqunaslırın bəlməsi| torpaqların cor- |
| + | rafi yayılmasının qanunauyqunluqla- |
| + | ını əyrənir. Umumi və gional |
| + | na ayrılır. Umumi T.c. tor- |
| + | paqəmələgətirən amilləri və torpaqla- |
| + | rın coqrafi yayılmasının umumi qa- |
| + | nunauyqunluqlarını əyrənir. Regi o- |
| + | nal T.c. torpaq rayonlalpdırması ilə |
| + | əlaqədar məsələlərin həlli və ayrı- |
| + | ayrı sahələrin torpaq ərtuyunun təs- |
| + | viri ilə mətpquldur. |
| + | TORPAQQALA — Azərb.SSR Qax r-nun- |
| + | da, Qanıx cayının sol sahilində (Əy- |
| + | ricayın Qanıxa təkulduyu yerin ya- |
| + | xınlıqında) ppəhər xarabalırı. Yer- |
| + | lətdiyi təpənin ə 500 m, eni 15 m- |
| + | dən—160 m-dək, hund. 20—25 m, sah, |
| + | 4,5 Ha-a yaxındır. 1958—67 illərdə |
| + | aparılmınt qazıntılar zamanı məh- |
| + | rə, ciy və bipmiti kərpicdən herul- |
| + | mutp qala divarı, yatayısti binaları- |
| + | nın qalıqları, gil, metal, daiq və |
| + | itutpədən hazırlanmıtp muxtəlif mad- |
| + | di mədəniyyət nӱmunələri aiqkar edil- |
| + | mipdir. Əhali, əsasən, əkincilik, |
| + | maldarlıq və sənətkarlıqla məpqul |
| + | olmutpdur. T.-da dulusculuq xususilə |
| + | inkitaf etmitpdi. Buradan saxsı |
| + | qablar və kərpic bitirilən orijinal |
| + | kӱrələr tapılmıpdır. Erkən orta |
| + | əsrlərə aid təbəqədən Azərb.-da ilk |
| + | dəfə pqutpə istehsal edilən e”malatxa- |
| + | na ӱzə cıxarılmıtdır. T.-nın HM.- |
| + | iy.-ində yerləttən qəbiristanda kup və |
| + | xristian qəbirləri eyrənilmiiidir. |
| + | Tədqiqatlar eramızın ilk əsrlərin- |
| + | dən 14—15 əsrlərədək həyat davam et- |
| + | |
| + | |
| + | mip T.-nın Azərb. ipəhərlərindən |
| + | (adı hələlik mə”lum deyil) biri" ol- |
| + | duqunu gestərir. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Aslanov Q. M., Torpaqqalada |
| + | arxeoloji qazıntılar, Azərb.SSR EA- |
| + | nın Xəbərləri (ictimai elmlər seriya- |
| + | sı), 1961, J 8:Vahidov R. M., Top- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Torpaqqala yapayıtp yeri (Qax r-nu). Gil qab numunə” |
| + | |
| + | |
| + | ləri, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TOP HAT-CY HC/TAhATVI AP bi 925 |
| + | |
| + | |
| + | —öÖaöaaaaaööşşöşşöşQşöşöÖöQşQşşşöşIÖÜA aIaəƏÜƏaəƏÜƏ—Ər ƏN —Ü—çoxvxı0v——.—..—”?7o7 ??Y?ŞO,€,———,—,—.—.-.-.-.-.-..,u.,..N..-.—.—.—.x.x.x.Q..nN.....—“——“.. |
| + | |
| + | |
| + | patqalada arxeoloji qazıntı itlərinin |
| + | ilk yekunları, ə aycanın maddi mə- |
| + | |
| + | |
| + | dəmiyyəti, c. 6, B., |
| + | |
| + | |
| + | TORPAQQALA — Azərb.SSR Tovuz |
| + | r-nunda, Kur cayının saq sahilində |
| + | beyuk təpə ӱstӱndə orta əsr ipəhər xa- |
| + | abalıqı. Ust təbəqə (sah. 5,5 ha-dır) |
| + | ur cayı səviyyəsindən 100—120 m |
| + | huvdurlukdədir. Arxeoloji təlqiqat- |
| + | lar (1972—77) zamanı iri cay dapp- |
| + | larından qala divarı qalıqları, :pə- |
| + | həri su ilə təchiz edən muxtəlif qur- |
| + | qular, dulus kӱrələri tədqiq olunmuit, |
| + | məipət tikililəri, dini abidələr, |
| + | muxtəlif maddi mədəniyyət qalıqları |
| + | ilə zəngin olan 4 m qalınlırında mə- |
| + | dəni təbəqə alpkar edilmitdir. Tica- |
| + | rət yolu ustundə yerləpən ppəhər mon- |
| + | qol ipqalına qədər iqtisadi və stra- |
| + | teji əhəmiyyətə malik olmupqur. |
| + | TORPAQQALA—DaqR. MSSR Dərbənd |
| + | r-nunun c.-unda, Bilici d. y. st. ya- |
| + | xınlıqında ipəhər yeri. Kvadrat for- |
| + | masında olan iləhərin ətrafı Hund. |
| + | 10—12 m torpaq sədd və 20— Ə mm eni, |
| + | 2—Z3 m dərinliyi olan xəndəklə əha- |
| + | tələnmipdir. Qorpaq səddin uz.800— |
| + | 850 m-dir: 4 yerdə darvaza izi var. Mu- |
| + | pahidə olunan kanal izlərinə əsasən |
| + | səyləmək olar ki, təhlukə zamanı T.- |
| + | nı əhatə edən xəndək Kulgəri cayı- |
| + | nın suyu ilə doldurulurmuii. Tapın - |
| + | tılara və tarixi-coqrafi məlumat- |
| + | lara əsasən, buranın erkən orta əsr |
| + | Coqa (Cora) (i.-nin xarabalırı ol- |
| + | duru muəyyən a | |
| + | TORPAQDAN BƏRABƏR İSTİFA- |
| + | DƏ—torpaqdan istifadə nəvlərindən |
| + | biriy, muxtəlif əlkələrdə muəyyən ta- |
| + | rixi və sosial-iqtisadi inkipafın |
| + | bu və ya digər mərhələlərində yayıl- |
| + | mımdır. Torparqın əkincilər arasın- |
| + | da ailə uzvlərinin və təsərrufatda |
| + | calılanların sayına muvafiq bəlu1- |
| + | durulməsi ilə səciyyələnir. İbtidai |
| + | icma qurulullunun daqıldıqı dəvrdə |
| + | meydana gəlir, quldarlıq qurulutunda |
| + | və feodalizmdə icma cərcivəsində hə- |
| + | yata kecirilir, kapitalizmdə isə Ga- |
| + | pitalizmə qədərki təsərrufat forma- |
| + | ları əsasında saxlanılır. |
| + | TORPAQDAN DAİMİ İSTİFADƏ |
| + | HUQUQU HAQQINDA AKT, tor- |
| + | paqdan muddətsiz (daimi) |
| + | istifadə haqqında dəƏv- |
| + | lət aktı—SSRİ-də k-zlara (k.t. |
| + | artellərinə), s-zlara, k.t. ilə məpRӱul |
| + | olan muəssisə, tipkilat və idarələrə |
| + | verilən sənəd: onların daimi istifa- |
| + | dəsinə verilmiii torpaq uzərində hu- |
| + | quqlarını təsdiq edir. Akt Sovet İT- |
| + | tifaqı ucun vahid formadadır, SSRİ |
| + | XKS-nin 1935 il iyulun 7-də YƏCAR |
| + | etdiyi Tə”limatla muəYyYƏn edi - |
| + | dir. Bu sahədə en inə SSRİ |
| + | Kənd Təsərrufatı azirliyi rəhbər- |
| + | lik edir. Deəvlət aktı 2 nusxədə tər- |
| + | tib olunur: biri k-z idarəsinə veri- |
| + | lir, o biri isə r-n xalq deputatları |
| + | Soveti icraiyyə komitəsində saxlanı- |
| + | lır. Devlət aktına k-za Yalnız dai- |
| + | mi istifadəyə verilmit torpaq daxil |
| + | edilir: orada k-zun torpaq sahəsinin |
| + | umumi həcmi və sərhədi gestərilir, |
| + | onun torpaqdan istifadə planı veri- |
| + | |
| + | |
| + | TO və s. |
| + | |
| + | TORPAQDAN İSTİFADƏ —adətlə, |
| + | yaxud qanunla muəyyən olunmuii qayda- |
| + | da torpaqdan istifadə. 1.i. sistemi, |
| + | nəvu və formaları tarixi inkiryaf |
| + | və istehsal munasibətlərinin əvəz |
| + | olunması prosesində təpəkkul tapır |
| + | Bə dəyinir. Kapitalizmdə T.i. siste" |
| + | |
| + | |
| + | mi xususi (kapitalist, yaxud xırda bir torpaqın təerəməsində (bioloji |
| + | əməkçi kəndli) torpaq mulkiyyəti hu- proseslərlə Yanaplı, daim fiziki, |
| + | ququna, yaxud torpaq icarəsi muqavi- kimyəvi və fiziki-kimyəvi proseslər |
| + | ləsinə əsaslanır. Sosializmdə isə gedir. Torpaqları eyrəndikdə və aq- |
| + | T.i. sistemi istehsal vasitələri uzə- nomik cəhətdən qiymətləndirdikdə |
| + | rində ictimai sosialist mulkiyyətinə Q.a.-in birini ayrılıqda nəzərə almaq |
| + | və sosi təsə at sisteminə əsas- lazımdır. |
| + | |
| + | lanır. unla... TORPAQƏMƏLƏGƏTİRƏN SUXUR- |
| + | |
| + | SSRİ-də Sovet devlətinin mux- LAR—bax Ana suxur. |
| + | təlif inkipaf mərhələlərində T.i. TORPAQLARIN .. RUDULMASI— |
| + | formaları da dəyinmindir. Sənaye- insanın təsərrufat fəaliyyətinə su- |
| + | ləpdirmənin və kollektivləimənin yun faydasız tə”sirinin qariısının |
| + | həyata gecirilməsi ilə sosialist T.i. alınması və Ya onun aradan qaldı- |
| + | sistemi yaranmındır: o, apaqıdakı .rılması. Ən cox K.t. ucun əhəmiyyət: |
| + | ictimai formaları əhatə edir: dəv- lidir. Meliorasiya nəvlərindən sayı- |
| + | lət muəssisə, təpqkilat və idarələri- lır. Q.q. Yeni torpaqların istifadəyə |
| + | nin T.i.-siy, k-z, s-z və digər koop. verilməsinə və onların iqtisadi məh- |
| + | mӱəssisə və tipkilatlarının T.i.-si, suldarlıqının yuksəldilməsinə səbəb |
| + | ictimai təpkilatların (həmkarlar olur. Hidrotexniki, aqrotexniki və |
| + | ittifaqlarının, idman cəmiyyətləri- təsərrufat tədbirlərindən ibarətdir. |
| + | nin və s.) Q.i.-si. Ayrı-ayrı ipəxslərə T.q. torpaq qatlarının su və hava re- |
| + | torpaq fərdi mənzil tikintisi, Səba jimini Yaxtqılaqidırır, Yazda onun |
| + | və kollektiv bostancılıq və baqcı- donunun acılmasını və qurumasını |
| + | lıq, ipəxsi həyətyanı təsərrufat ii- sur”ətləndirir, faydalı mikroflora- |
| + | ləriuçcun verilir. K.t, tə”Yinatlı tor- nın inkipafına kəmək edir, k.t. bit- |
| + | paqlardan, əsasən, s-z və k-zlar isti- kilərinin beəyumə və inkipafını |
| + | fadə edirlər (bax SSRİ torpaq fon- fəallaidırır. K.t. ucӱn T.q. obyekt- |
| + | |
| + | u). SSRİ-də torpaq pulsuz laraq ləri bataqlıqlar, bataqlıqlaimıiq və |
| + | mӱddətsiz (daimi), yaxud muvəqqəti minerallı torpaqlardır. | |
| + | ə arazəqa la torpaq TORPAQLARIN TƏSNİFATI —tor- |
| + | pulsuz və daimi istifadəyə verilir. paqların məniyəyinə və əsas xassələri- |
| + | Vətəndatların istifadəsinə verilən nə gərə ayrı-ayrı qruplarda birləil- |
| + | sahələrin əlcusu qanunvericiliklə dirilməsi, Torpaqların ilk genetik |
| + | muəyyən edilmindir. Muvəqqəti T.i, təsnifatını V. V. Dokucayev vermipi- |
| + | qısamӱddətli (Z ilədək) və uzunmud- dir. Q.t.-nda torpaqəmələgəlmə prose- |
| + | dətli (3 ildən 10 ilədək) ola biləru sinin butun xususiyyətləri ilə )aHa- |
| + | bə”zi hallarda torpaq sahələri 25 il qı insanın coxcəhətli ti |
| + | mӱddətinə istifadəyə verilir. T.M, fəaliyyəti də əsas geturulur. T.t.-nda |
| + | huququna apaqıdakı hallarda xitam əsas taksonomik bəlguӱ vahidi tor- |
| + | verilir: torpaq sahəsindən istifadə paq tipidir. Torpaq tipindən |
| + | mӱddəti qurtardıqda, torpaq sahəsi apqaqı taksonlar yarımtip, cins, nəv |
| + | dəvlət ehtiyacları və ya ictimai eh- və nəvmuxtəlifliyidir. Genetik tor- |
| + | tiyaclar ucun alındıqda və s. Torpaq paq tipinə eyni bioiqlimdə, eyni mən- |
| + | sahələrinin devlət ehtiyacları, ti- iqəli, vahid morfoloji quruluillu və |
| + | kinti və qeyri-k.t. ehtiyacları ucun eyni ana suxur uzərində inkipaf et- |
| + | alınması və ya mӱvəqqəti tutulması mip torpaq qrupu aiddir. SSRİ-də |
| + | nəticəsində T.i. edənlərə vurulan zə- vahid genetik T.t.-ndan k.t.-nda geniii |
| + | rər ədənilir. | istifadə edilir. |
| + | |
| + | Sovet qanunvericiliyi T.i. edən- TORPAQSIZ İOHAN (Yohp QasK- |
| + | lərin uzərinə ciddi vəzifələr də qo- 1ap4) (24.12.1167, Oksford—19.10.1216, |
| + | Yur. -zun Numunəvi Nizamnaməsi Nyuark)—İngiltərə kralı |1199— |
| + | (1969) k-zun torpaqdan daha duzgun və 12161, Plantagenetlər. sulaləsindən |
| + | səmərəli istifadə etmək, onun mun- idi. Torpaqsız ləqəbi, atası 11 Henri- |
| + | bitliyini artırmaq, torpaqların su- xin Fransadakı torpaqlarından ona |
| + | varılması və qurudulması uzrə təd- catmadırı ucun verilmipdi. Fransa |
| + | birləri həyata kecirmək və s. vəzifə- kralı PP Filipp Avqusta qariyı muha- |
| + | ləri nəzərdə tutur. SSR İttifaqı ribədə və papa 111 İnnokentiya qariı |
| + | və muttəfiq resp.-ların (1968) qanun- mӱbarizədə mərlubiyyətə uqramıidı. |
| + | vericiliyi Əsaslarında (1968) və mut- 1215 ildə Bəyuk Azadlıqlar xartiya- |
| + | ər resp.--Ların torpaq məcəllələ- sını imzalamara məcbur olmuyqdu. |
| + | rində torpaqların muhafizəsinin və TORPAQSORAN GƏMİ—texniki do- |
| + | munbitliyinin artırılmasının huqu- nanmada gəmi tiplərindən biri, suyun |
| + | qi tə”minatları, torpaq qanunverici- dibindəki torpaqı (qruntu) su ilə |
| + | liyinin pozulması ucun məs”uliyyət birlikdə sormaqla cıxaran uzucu tor- |
| + | (bax məs., Azərb.SSR Torpaq Məcəl- paqqazan mapın. İiylək orqanı soru- |
| + | ləsi, mm. 188—192) nəzərdə tutul- cu qrunt nasosudur: adətən, frezlə və |
| + | mutpdur. Ya hidravlik qruntyuztmlaldıcı ilə |
| + | TORPAQƏMƏLƏGƏTİRƏN AMİL- təchiz olunur. k lıxardıqı sulu |
| + | LƏR—təbii muhit amilləri, torpaq- torpaqı uzgəclər uzərində və ya da- |
| + | iqunaslıqın cox muhum bəlməsi. Ay- yaqlara bərkidilmin borularla (qrunt |
| + | rı-ayrı torpaqların məntəyini dərk kəməri ilə) sahilə, dambaya və ya di- |
| + | etməyə, K.t.-nda və meyyəcilikdə torpaq gər muəyyən olunmui yerə eturur (na- |
| + | proseslərini idarə etmək və onlardan dir hallarda gəminin anbarına yıqı |
| + | səmərəli istifadə ucun əhəmiyyətli- sonra kənara dapıyır). Dibdərinləi- |
| + | dir. V. V. Dokucayev torpaqa daim də- dirmə imilərində, damba qurulmasında, |
| + | yipən 5 təbii amilin qarpılıqlı tə”- cala qazılmasında, qumcıxarma iiylə- |
| + | siri nəticəsində əmələ gələn təbii- rində və s.-də tətbiq olunur. |
| + | tarixi cisim kimi baxmındır. T.a.-ə TORPAQ-SU İSLAHATLARI, Or- |
| + | ana suxur, iqlim, bitki və heyvanlar ta Asiya və Qazaxıstanda |
| + | aləmi, relyef və torpaqın yapqı aid- —Sovet hakimiyyətinin Həyata kecir- |
| + | dir. Muasir ə insa: diyi sosial-iqtisadi dəyinikliklər. |
| + | nın təsərrufat fəaliyyəti də altıncı 1921—22 illərdə Turkustan MSSR və |
| + | amil kimi T,a,-ə əlavə edilir, Hər Qazaxıstanda, Orta Asiya resp.-ları- |
| + | |
| + | |
| + | 326 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nın milli dəvlət sərhədlərinin muəy- |
| + | yənlətdirilməsindən sonra isə 1925— |
| + | 29 illərdə Yeni yaradılmını butun |
| + | resp.-larda kecirilmitdir. Carizmin |
| + | mustəmləkəci aqrar siyasətinin nəti- |
| + | cələrini, mulkədar torpaq sahibli- |
| + | yini ləqv etmək, sudan və torpaqdan |
| + | istifadədə feodal-qəbilə munasibət- |
| + | lərinin qalıqlarını aradan qaldır- |
| + | maq məqsədi: dapıyırdı. İslahat k.t.- |
| + | nın kollektivləiməsi ucun ipərait ya- |
| + | ratdı. 20-ci illərdə—30-cu illərin |
| + | əvvəlində Buryatiya, Daqıstan və s. |
| + | milli r-nlarda da bu cur dəyitiklik- |
| + | lər həyata gecirilmiidir. |
| + | TORPAQCIXARAN GƏMİ —texniki |
| + | donanmada gəmi tiplərindən biriş su- |
| + | yun dibindəki torpaqı cıxarmaq ucun |
| + | calovlu uzən matın. Bircalovlu T.g.- |
| + | də iilək orqan ekskavatorda olduqu |
| + | kimi calov və ya qreyfer, coxcalov- |
| + | lu T.g.-də isə zəncir ipəklində bir-bi- |
| + | rinə birləpdirilmin calovlardır |
| + | (qrunt qruntdapıyan barjın anbarına |
| + | tekulur, yaxud boru din vasitəsilə |
| + | kənar edilir). T.g. dibdərinləidir- |
| + | mə iilərində, damba və digər qurqu- |
| + | ların duzəldilməsində, faydalı qa- |
| + | zıntıların cıxarılmasında tətbiq |
| + | olunur. Faydalı qazıntı istehsalın- |
| + | da T.g.-yə saflaidırma qurrusu qoyu- |
| + | lur və belə T.g. Əraq adlanır, |
| + | TORPAQİYUNASLIQ — torpaqın qu- |
| + | rulupqu, məniəyi, tərkibi, xassələri, |
| + | inkipafı, coqrafi yayılma qanuna- |
| + | uyqunluqları, mӱnbitliyi və səmərəli |
| + | istifadə usulları haqqında elm. T. |
| + | təbiət-tarix elmlərinə aid olub, tor- |
| + | paqı təbii cisim, istehsal vasitəsi |
| + | |
| + | |
| + | və əmək predmeti kimi əyrənir. Torpaq: |
| + | |
| + | |
| + | genezisi, torpaq təsnifatı, torpaq fi- |
| + | zikası, torpaqın kolloidal və biolo- |
| + | ji kimyası, torpaq biologiyası, tor- |
| + | paq mineralogiyası, torpaq coqrafi- |
| + | Yası və kartoqrafiyası, torpaq geo- |
| + | kimyası, torpaqın bonitirəsi, torpaq |
| + | meliorasiyası T.-ın ən muhum bəlmə- |
| + | ləridir. 18 əsrin sonu—19 əsrin əv: |
| + | vəllərində torparın elmi cəhətdən ey- |
| + | rənilməsində alman alimi A. Teyerin |
| + | muhum xidməti olmutdur. Gene- |
| + | tik T. elmi 19 əsrin 2-ci yarısın- |
| + | da Rusiyada yaradılmıldır. Onun |
| + | Yaranma tarixi 1883 ildən, V. V. Do. |
| + | kucayevin “Rus qaratorpaqlarıg mono- |
| + | qrafiyasının nəprindən hesablanır, |
| + | |
| + | orparqın munbitliyi onun zəruri xu- |
| + | susiyyətidir. İlk dəfə V. V. Dokuca- |
| + | Yev torpaqın 5 amilin (ana suxur, iq- |
| + | lim, bitki və heyvanlar aləmi, rel- |
| + | yef, torpaqın yalı) tə”siri ilə (eko- |
| + | loji iyərait) əmələ gəldiyini elmi |
| + | surətdə əsaslandırmımlddır. O, həm |
| + | də torpaqı ətraf muhitlə əlaqəli 112- |
| + | kildə coqrafi cəhətdən eyrənməyi zə- |
| + | ruri hesab etmipdir. Elmdə aqronomik |
| + | |
| + | .-ın yaranmasında V. V. Dokucayevin |
| + | muasiri P. Kostıcevin və sonra |
| + | V. R. Vilyamsın xidmətləri beyukdur. |
| + | V. V. Dokucayevin yaratdırı T. elmi |
| + | quraqlıqa qariı mubarizə və torparın |
| + | qiymətləndirilməsi barədə tədbirlər |
| + | sisteminin əsasını təikil edir. V. V. |
| + | Dokucayevin tələbələri və ardıcıl- |
| + | ları olan N. M. Sibirtsev, F |
| + | Levinson-Lessinq, Q. N. Vısotski, V. |
| + | İ. Vernadski, K. D. Qlinka və 6. gene- |
| + | tik T.-ın inkipafında cox ili gər- |
| + | mulilər. |
| + | |
| + | 20 əsrin balanqıcında T.-da Yeni |
| + | istiqamətin—torpaqın kolloidal kim- |
| + | yasının yaranması K. K. Gedroytsın |
| + | adı ilə baqlıdır, V, İ, Vernadski |
| + | |
| + | |
| + | TORPAQCIXARAN GƏMİ |
| + | |
| + | |
| + | T.-da biogeokimyəvi istiqaməti inki- |
| + | ilaf etdirmiidir. 30-cu illərdə T.-ın |
| + | digər bəlmələri: torpaqın fiziki |
| + | kimyası, torpaq fizikası, torpaq mi- |
| + | neralogiyası, torpaq mikrobiologiya- |
| + | sı, torpaq zoologiyası və s. meydana |
| + | gəlmiidir. SSRİ-də T, sahəsindəki |
| + | tədqiqatlara V. V. Dokucayev ad. Tor- |
| + | paqiqunaslıq İn-tu və SSRİ EA Tor- |
| + | paqiqunaslıq və Aqrokimya İn-tu rəh- |
| + | bərlik edir. 1899 ildən 4 Pocvovede- |
| + | niye*z jurnalı nəpqr olunur. Bir cox |
| + | xarici əlkələrdə jurnallar buraxı- |
| + | lır. Rus və sovet alimləri ilə yana- |
| + | pı Azərb.SSR-də T, elminin inki- |
| + | ipafında V. R, Volobuyev, H. Ə. Əli- |
| + | Yev, M. M. Salayev, K, Ə. Ələkbərov, |
| + | |
| + | . Ə. Əliyev və b.-nın bəyuk əməyi |
| + | olmuiydur. |
| + | |
| + | Əd.: Pocvovedenie, po , İ. S. Kau- |
| + | riceva, M., 1982. "ox pek: EV x |
| + | TORPAPQİYUNASLIQ VƏ AQROKİM- |
| + | YA İNSTİTUTU, Azərb.SSR EA |
| + | Elmi-Tədqiqat Torpaqiyu- |
| + | naslıq və Aqrokimya İn- |
| + | stitut u—Azərb.SSR-də torpaq ər- |
| + | tuyunu eyrənən elmi mərkəz. SSRİ |
| + | |
| + | A Azərb. filialının torpaqiqunas- |
| + | lıq belməsi əsasında yaradılmıpq- |
| + | dır (1945). Bakıdadır. İn-tun 1 1p0”- |
| + | bəsi (mikroelementlər), 13 laborato- |
| + | riyası (meliorasiya, torpaq genezisi |
| + | və coqrafiyası, biokimya və humus- |
| + | əmələgəlmə ekologiyası, ertulu qrun- |
| + | tun aqrokimyası, torpaq fizikası, |
| + | mikroelementlərin analizi, aqroekolo- |
| + | giya və bonitirovka, mineral gubrə- |
| + | lər, uzvi gӱbrələr, rekultivasiya, el- |
| + | mi tədqiqatların səmərəliliyi, kimya- |
| + | mineralogiya, aerokosmik tədqiqatlar), |
| + | aspiranturası, 45880 nusxədən ibarət |
| + | xususi ədəbiyyatı olan elmi kitabxa- |
| + | nası, ixtisaslapdırılmın elmi pqu- |
| + | rası var. İn-tun elmi-tematik fəa- |
| + | liyyəti, əsasən, iki isqiqamətdə apa- |
| + | rılır: Azərb.SSR-in torpaq ertuyunun |
| + | genezisi, torpaqların genetik təsni- |
| + | fatı və diaqnostikası, torpaqəmələ- |
| + | gətirən proseslərin tənzimlənməsi və |
| + | torpaqların məhsuldarlıqrının yuk- |
| + | səldilməsində elmi əsasların iiilə- |
| + | nilməsi, digər tərəfdən k.t.-nın kim- |
| + | yalappdırılmasında səmərəli gubrə |
| + | sistemlərinin yaradılması, yeni gub- |
| + | rələrin alınması və onların bitki- |
| + | lərə tə”sirini eyrənməkdir. Təqdim |
| + | olunmui torpaq xəritələri və torpaq- |
| + | meliorasiya elmi tədbirləri resp.-da |
| + | meliorasiya iiplərinin aparılması- |
| + | nın əsasıdır. İn-tun istehsalatda |
| + | tətbiq edilmiii təkliflərinin beyuk |
| + | iqtisadi səmərəsi olmupdur. İn-tda |
| + | V. R. Volobuyev, M. M. Salayev, Ə. |
| + | N. Guləhmədov, 2 e.d. və 52 elmlər |
| + | namizədi calınır. Prof. V. P. Smir- |
| + | |
| + | |
| + | nov-Loginӧv, akad. C. M. Huseynov |
| + | burada ipləmiiylər. |
| + | TORPARIN BƏLƏDİYYƏLƏİYDİ- |
| + | |
| + | |
| + | RİLMƏSİ—torpaqın (pulsuz, yaxud |
| + | torpaq puluna) Yerli əzunuidarə or- |
| + | qanlarına ə dəra, verilməsi. |
| + | Rusiyada 1905—07 illər burjua-demo- |
| + | kratik inqilabı dəvrundə menievik- |
| + | lər aqrar məsələyə dair proqramda T.b. |
| + | tələbini mudafiə edirdilər. Bu proq- |
| + | rama əsasən kəndlilərin xırda xususi |
| + | torpaq sahibliyi saxlanılmalı, pay |
| + | torpaqları onların mulkiyyətinə, mul- |
| + | kədarların torpaqları isə alınıb bə- |
| + | lədiyyələrin (zemstvoların) ixtiyarı- |
| + | na verilməli idi. T.b. proqramı V. İ. |
| + | Leninin torpaqn millilətidirilmə- |
| + | sinə dair aqrar proqramına qariı qo- |
| + | |
| + | |
| + | yulmutdu və aqrar məsələnin həllini |
| + | kəndlilərin inqilabi hərəkatı, mut- |
| + | ləqiyyətin devrilməsi ilə yox, islahat- |
| + | lar yolu ilə, dinc yolla həllini nəzər- |
| + | də tuturdu. V. İ. Lenin boliteviklə- |
| + | in aqrar proqramını mudafiə edərək |
| + | 6, proqramının nəzəri cəhətdən əsas- |
| + | sızlıqını, siyasi və iqtisadi cəhət- |
| + | dən murtəce xarakterini subut etmii- |
| + | di. T.b. proqramı bə”zi duӱzəliinlərlə |
| + | RSDFP-nin 4-cu (Birlətdirici) qu- |
| + | ultayında (1906) qəbul olunmuipddu, |
| + | Ey liveviklər bu proqramın əleyhinə |
| + | səs vermindilər. kk |
| + | TORPARIN BONİTİROVKASI, |
| + | bonitirəsi (lat, Iopİaz—key- |
| + | fiyyətlilik, alm. ropqPeqep — torpa- |
| + | qın munbitliyinin qiymətləndirilmə- |
| + | si)—ən muhum aqronomik xassələrinə |
| + | gərə torpaqların muqayisəli qiymətlən- |
| + | dirilməsi. onun munbitliyini, |
| + | yə”ni keyfiyyətini ballarla ifadə edən |
| + | kəmiyyət gestəricisidir. Torpaqdakı |
| + | proseslər və keyfiyyət dəyitilmələri |
| + | yalnız onun xassələrini dəqiq eyrən- |
| + | məklə muəyyən edilir. Məhz buna gərə |
| + | də T.b.-nda əsas me”yar kimi onun da- |
| + | xili keyfiyyət gəstəriciləri əsas gə- |
| + | turulur. Eyni zamanda bitkilərin məh- |
| + | suldarlırı da nəzərə alınır. T.6. |
| + | torpaqların iqtisadi qiymətləndiril- |
| + | məsi, torpaq kadastrının tərtibi, me- |
| + | liorasiya və s. ucun zəruridir. |
| + | TORPARIN QLEYLƏİYMƏSİ —tor- |
| + | paqəmələgətirən proses. Anaerob bər- |
| + | paedici iqərahtdə mikroorqanizmlə- |
| + | rin iptirakı ilə uzvi maddələr olan |
| + | torpaqın ayrı-ayrı qatlarını, yaxud |
| + | butun torpaq profilini su ilə tə”min |
| + | etməklə bat verir. Bataqlıqlaitmınd |
| + | və bataqlıq torpaqlarda oksigen tor- |
| + | rara cətinliklə daxil olur və ya hec |
| + | daxil olmur. Nəticədə torpaq qleylə- |
| + | |
| + | |
| + | uıHp. |
| + | TORPARIN QRANULOMETRİK |
| + | TƏRKİBİ, torpaqın mexani- |
| + | ki tərkibi — torparı təikil |
| + | edən (diametrinə gərə) muxtəlifəl- |
| + | culu hissəciklərin axi, yaxud cəki |
| + | ilə ifadə olunan nisbi miqdarı. Tor- |
| + | paqın qranulometrik elementlər ad- |
| + | lanan ayrı-ayrı hissəcikləri bir ne- |
| + | cə Fraxsiya təikil edir: 10 mm-dən |
| + | iri Hissəciklər daplar, 10—5 mm- |
| + | lik iri cınqıl, 5—3 mm-lik xırda |
| + | cınqıl, 3—1 mm-lik iri qum, 1—0,5 |
| + | mm-lik orta qum, 0,5—0,25 mm-lik na- |
| + | ın qum, O,25 —0,05 mm-lik tozlu gil, |
| + | .05—0,01 mm-lik narın gil, 0,01— |
| + | 0,005 mm-lik iri toz, 0,005—0,031 |
| + | mm-lik narın toz və (),001 mm-dən ki- |
| + | cik hissəciklər isə lil adlandırı - |
| + | lır. Bu Fraksyaları əksər hallar- |
| + | da qruplaidıraraq 2 yerə ayırırlar: |
| + | 0,01 mm-dən kicik hissəciklər—cfi- |
| + | ziki gilə, (),01 mm-dən beyuk hissə- |
| + | ciklər—cfiziki qumə. |
| + | |
| + | T.q.t. onun muxtəlif fiziki tə" |
| + | sirlərə munasibətini (qranulometrik |
| + | və aqreqat tərkibi, strukturluru, Xu- |
| + | susi həcm cəkisi, məsaməliliyi, hava, |
| + | su, istilik, elektrik, radioaktiv- |
| + | LİK və s.) muəyyən edən xassələrdir. |
| + | T.q.t. nevlərinə gərə cox geniii dia - |
| + | pazonda (xususilə Azərb.SSR torpaq- |
| + | larıpda) qumdan aqır gilli tərkibə |
| + | kimi dəyiitir. T.q.t.-ni bilmək bitki- |
| + | cilikdə və əkincilikdə cox beyuӱg |
| + | elmi-təcrubi əhəmiyyətə malikdir. |
| + | TORPARIN EKOLOGİYASI --hər |
| + | hansı bir torpaq tipinin əmələ gəl - |
| + | diyi mӱhit (ekoloji məpaur). Bax |
| + | Torpaqiunaslıq, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TORPARIN İSTİLİK REJİMİ |
| + | torpaqınistilik tutumu |
| + | — vaxtdan asılı olaraq torpaqın is- |
| + | TİLİYİNİN dəyitilməsi. Torpaqın is- |
| + | tilik aldıqı əsas mənbə Gunəi ra- |
| + | diasiyasıdır. Torpaqın istilik və- |
| + | ziyyəti Yerustu hava təbəqəsi—bitki— |
| + | torpaq— dar suxuru :iəklində mxçəyyən |
| + | edilir. Muxtəlif torpaqlar tərkib |
| + | və xassələrindən asılı olaraq isti- |
| + | lik xassələrinin bərabər olmaması |
| + | ilə fərqlənirlər: T.i.r.-ni TƏ” im |
| + | EZəH HCTH-THK. XaccəzəpH bunlardır: |
| + | pquaudma, iquaburaxma, istilik tut mu |
| + | və istilikkecirmə qabiliyyəti. 1Pua- |
| + | udma, əsasən, torpaqın rəngindən ası- |
| + | lıdır. Qund rəngli torpaqlar iqua- |
| + | nı acıq rəngli torpaqlara nisbətən |
| + | daha cox udur. |
| + | |
| + | PQuaburaxma, yə”ni torpaqın əz |
| + | istiliyini atmssferə buraxması, əsa- |
| + | sən, torpaqın rutubətlilik dərəcə: |
| + | sindən asılıdır: torpaqda su nə qə- |
| + | dər cox olursa, istiliyi bir o qədər |
| + | cox itirir və yaxud əksinə. Humusla |
| + | zəngin torpaqlar, humusu az olan tor- |
| + | paqlara nisbətən həmipə daha isti |
| + | olur. |
| + | |
| + | .i.r. torpaq vahidini (cəki və ya |
| + | həcmlə) 1* qızdırmaq ucun lazım olan |
| + | istiliyin kalori ilə miqdarına de- |
| + | yilir. Torpaq nə qədər cox rutubətli |
| + | olarsa, onun isinməsi ucun bir o qədər |
| + | istilik tələb olunur. Curuntusu az |
| + | olan torpaq istiliyi curuntu ilə zən- |
| + | gin torpaqa nisbətən yaxıtı kecirir. |
| + | T.i.r.-ni tənzimləmək məqsədi ilə is- |
| + | tilik meliorasiyaları tətbiq edilir. |
| + | TORPARIN YORULMASI —fasilə- |
| + | siz olaraq eyni tarlada əkilən k.t. |
| + | bitkilərinin məhsuldarlıqının kəs- |
| + | kin azalması. Bu ən cox yonca, kətan, |
| + | ipləkər cuqunduru əkilərkən mutpahidə |
| + | edilir. T.y.-nın əsas səbəbləri torpaq- |
| + | da xəstəlikterədən mikroorqanizmlə- |
| + | rin toplanması, zərərli cuӱcu və alaq- |
| + | ların inkitafı, torparın birtərəf- |
| + | Lİ gӱcdən AYUNMƏCH və s.-dir. M y- |
| + | barizə tədbirləri: nevbəli |
| + | əkinə riayət etmək, davamlı sortlar |
| + | əkmək, torparı pestisidlərlə iiiləmək. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Pocvovedenie, pod red. İ. S. Kau- |
| + | riceva, M., 1982. |
| + | |
| + | |
| + | TORPARIN KAPİLLYARLIRI — |
| + | torpaqın tukvarı nazik kanalları. |
| + | Suyun bir qismi kapillyarlıq qanun- |
| + | larına əsasən 63 aqırlıqının tə - |
| + | siri ilə hərəkət edir. Bunun miqda- |
| + | rı torpaqın becərilməsindən, struk- |
| + | |
| + | |
| + | turundan asılı olaraq dəyitir. Su- |
| + | yun hərəkətində umumi məsaməlilik, |
| + | kapillyar məsamələrin miqdarı və |
| + | |
| + | |
| + | keyfiyyəti, suyun torpaqdakı miqdarı, |
| + | atm. havasının temp-ru və nisbi nəm- |
| + | liyi, bitki ertu yu muhum amillərdir. |
| + | trukturlu torpaqda su uzun muddət |
| + | qalır. |
| + | TORPARIN MİLLİLƏYİİDİRİL- |
| + | MƏSİ—torpaq uzərində xususi mul: |
| + | kiyyətin lərvi və onun dəvlət mulkiy- |
| + | yətinə gecməsi. Kapitalistcəsinə Q. |
| + | m. torpaq mulkiyyətinin feodal for: |
| + | masından kapitalist formasına gec- |
| + | məsi izərtlərindən biri olmudur. |
| + | Sosialist inqilabının tərkib His- |
| + | səsi olan T.m. tələbini ilk dəfə K |
| + | Marks və F. Epkels “Kommunist par- |
| + | tiyasının mapifestikidə irəli sur- |
| + | mupilər: tələbdə kecid tədbirləri ara- |
| + | sında torpaq mulkiyyətinin eksiro- |
| + | priasiyası, tornaq rentasının dəvlət |
| + | xərclərinin edənilməsinə yenəldil- |
| + | |
| + | |
| + | TORPARIN RADİOAKTİVLİYİ |
| + | |
| + | |
| + | məsi nəzərdə tutulur. V. İ. Lenin Ru- |
| + | siyanın konkret tarixi ipəraitində |
| + | marksizmin aqrar məsələ nəzəriyyəsi- |
| + | ni inkitpaf etdirərək T.m. haqqında |
| + | tələbi ipləyib hazırlamıntdı və bu, |
| + | RSDFP-nin 1-ci proqramının muhum |
| + | tərkib hissəsinə cevrilmiidi (bax |
| + | Bolievizmin aqrar proqramı). Beyuk |
| + | Oktyabr sosialist inqilabı nəticə- |
| + | sində Rusiyada butun torpaqlar mil- |
| + | lilətdirildi. 1917 il 26 oktyabr (8 |
| + | noyabr), Azərb.SSR-də 1920 il 5 may |
| + | tarixli torpaq haqqında dekretlə |
| + | torpaq czərində xususi mӱlkiyyət ləev |
| + | olundu, torpaq devlət yazsın) |
| + | mulkiyyəti e”lan edildi. Sosialist- |
| + | cəsinə T.m, zəhmətkeiylərin və kən- |
| + | din istismar olunan kutlələrinin |
| + | mənafeyi naminə kecirildi. O, kəndli |
| + | təsərrufatlarının kooperativləimə- |
| + | sinin iqtisadi əsası oldu (bax Kənd |
| + | təsərrufatının kollektivləiməsi). |
| + | Sosialistcəsinə T.m.c...burjua-demok- |
| + | ratik inqilabının bala catdırılma- |
| + | sınıq tə min etdi, cbundan əlavə |
| + | isə ...proletar devlətinə əkincilikdə |
| + | sosializmə kecmək ucun ən beyuk im- |
| + | kanlar verdiə (Lenin V. İ., Əsər. |
| + | tam kӱlliyyatı, c. 37, səh. 354). T.m.- |
| + | nin təkcə sosializm quruculuqu dəvru |
| + | ucun deyil, habelə sovet cəmiyyətinin |
| + | sonrakı inkipafı ucun, MYELD K.T. |
| + | problemlərinin həlli ucun beyuk əhə- |
| + | miyyəti oldu. Xarici sosialist əlkə- |
| + | lərində (MXR-dən baiqa, burada tor- |
| + | paq butunluklə millilətdirilmiii- |
| + | dir) dəvlət torpaqın bir hissəsini |
| + | milliləpdirmiidir. Qismən milli- |
| + | ləidirmə bir sıra inkipaf edən əl- |
| + | kələrin iqtisadi siyasətində muhum |
| + | |
| + | |
| + | yer tutur. |
| + | |
| + | TORLARIN MORFOLOGİYASI — |
| + | torpaqın xarici əlamətlərinin məc- |
| + | musu. Q.m., əsasən, cəldə torpaqın |
| + | təbii profili uzərində eyrənilir. |
| + | Torpaqların əsas morfoloji əlamət- |
| + | ləri onun qurulupqundan, rəngindən, |
| + | strukturundan, kipliyindən, mehtə- |
| + | viyyatından, yenitərəmələrindən iba- |
| + | rətdir. Torpaq əmələ gəldikcə onda |
| + | muxtəlif genetik qatlar yaranır. |
| + | Belə torpaqın umumi gərunuiu onun |
| + | qurululsmu adlanır. orpaqın |
| + | rəngi kimyəvi tərkibindən, Fizi- |
| + | ki halından və qismən də mexaniki |
| + | tərkibindən asılı olaraq dəyitilir. |
| + | Torpaq kutləsinin ayrı-ayrı parcala- |
| + | ra ayrılma qabiliyyəti onun struk- |
| + | turu, parcalar isə torpaqın struk- |
| + | tur elementləri adlanır. Torpaqın |
| + | kipliyi onun bərklik və məsamə- |
| + | liliyinin xarici gerunuticə ifadə- |
| + | sidir. Torpaqın məhtəviyyatı |
| + | elə cisimlərdir ki, torpaqda tapı- |
| + | lır və torpaqəmələgəlmə prosesi ilə |
| + | əlaqəsi olmur. Qorpaqın yenitəe- |
| + | rəmələri torpaqəmələgəlmə pro- |
| + | sesində aikara cıxan birləiymələr- |
| + | dir: torpaqın tədqiqatında beyuk əhə- |
| + | miyyəti var. Bununla torparın genezi- |
| + | si (mənitəyi) və ana suxurun tərkibi |
| + | haqqında itin muhakimə yurudulur. |
| + | TORPARIN MUNBİTLİYİ —torpa- |
| + | QIN bitkiləri mənimsənilənqida mad- |
| + | dələri, rutubət və s. ilə təminetmə |
| + | və məhsulvermə qabiliyyəti. T.m. iki |
| + | curdur: təbii (potensial) və suni (ef- |
| + | fektiv) Təbii munbitlik an- |
| + | caq təbii amillərin və torpaqəmələ- |
| + | gətirən proseslərin kombinasiyasın- |
| + | dan və qaripılıqlı təsirindən asılı |
| + | olur. Bu səbəbdən də təbii munbitliyə |
| + | yalnız xam torpaqlarda təsaduf oluna |
| + | |
| + | |
| + | 327 |
| + | |
| + | |
| + | bilər. Sun”"i munbitliyiin- |
| + | san yaradır. Sun”i və təbii munbit- |
| + | lik bir-biri ilə sıx baqlıdır. T.m.- |
| + | nin ən muhum amilləri bitkilər ucun |
| + | zəruri olan muxtəlif qida maddələ- |
| + | rinin miqdarı: bitkinin ala biləcəyi |
| + | rutubətin olması: rӱtubətin davamlı- |
| + | lıq səviyyəsi: kək sisteminin inki- |
| + | tpafı və mikroorqanizmlərin həyat |
| + | fəaliyyəti ucun muhum ipərt ssayılan |
| + | torpaqın yaxtı aerasiyasıy mexaniki |
| + | tərkibi:z struktur vəziyyəti və qurulu- |
| + | iyuş toksik maddələrin miqdarı: reak- |
| + | siya və s.-nin məvcudluqudur. Bunlar |
| + | birlikdə torpaqın mədəni səviyyəsini |
| + | muəyyən edir. T.m. statik xassə deyil, |
| + | dipamik xassədir və torpaqdan səmərə- |
| + | li istifadə olunduqda onun munbit- |
| + | liyi daha da arta bilər. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.Tompsonl- M., Trou F. |
| + | |
| + | |
| + | R., Pocvı i ix plodorodie, per. s anql./ |
| + | M., 1982, |
| + | |
| + | |
| + | “-TORPARIN MUNBİTLİYİNİN |
| + | AZALMASI QANUNUU — murtəce |
| + | burjua nəzəriyyəsi: z nəzəriyyəyə gərə |
| + | torpaqa sərf olunan hər bir əlavə ka- |
| + | pital və əmək əzundən əvvəlkinə nis- |
| + | bətən daha az səmərə verir, muəyyən |
| + | muddətdən sonra isə hec bir əlavə cə- |
| + | mərəsi olmur. “Q.m.a.q.ə-nu ilk də- |
| + | fə 18 əsrdə fransız iqtisadcısı A. |
| + | R. J. Turqo və sonralar ingilis iq- |
| + | tisadcısı E. Uest ipərh setmiilər. E. |
| + | Uest və D. Rikardo bu cqanunlaq mən- |
| + | fəət normasının azalma meylini izah |
| + | etməyə cəhd kəstərmiit və diferensial |
| + | renta pəzəriyyəsinin əsaslandırılma- |
| + | sında ona istinad etmiidlər. T, P. |
| + | Maltus ezunun əhali sakinliyi nə- |
| + | zəriyyəsini əsaslandırmaq ucun |
| + | c“T.m.a.q.ə-ndan istifadə etmiidi. 20 |
| + | əsrin 1-ci yarısında A. Maritall, C. |
| + | Keyns, C. Klark və 6. 4 T.m.a.q.ə-nu |
| + | məhsuldarlıqın azalmasının univer- |
| + | sal qanunu kimi mHəph edərək onun |
| + | təkcə k.t.-nda deyil, sənayedə də fəa- |
| + | liyyət gestərdiyini qeyd etmiillər. |
| + | |
| + | Burjua siyasi iqtisadı numayəndə- |
| + | ləri 4 Q.m.a.q.ə-na istinad edərək art- |
| + | maqda olan dunya əhalisini ərzaqla tə - |
| + | min etməyin qeyri-mumkunluyunu əsas- |
| + | landırmaqa, kapitalizm cəmiyyətində |
| + | bahalıqın, ipsizliyin və yoxsullu- |
| + | qun artmasının qarpısını almara |
| + | cəhd gestərmiinlər. Bu və ya digər el- |
| + | kədə ərzaq catıtmazlıqrı təbiətin bio- |
| + | loji qanunları ilə izah edilirdi. K. |
| + | Marks və V. İ. Lenin 4T.m.a.q.ə-nun |
| + | qeyri-elmi xarakterini subut etmii- |
| + | lər. K. Marks bu cqanunut cbayaqı |
| + | fikirə adlandırmıtdı (Kapital, 4. |
| + | 3, səh. 804), cunki torparın munbitli- |
| + | Yi təkcə təbii izəraitlə deyil, elm və |
| + | texnikanın inkitafı ilə də mzəylən |
| + | edilir (yenə orada, səh. 792). V. İ. |
| + | Lenin isə qeyd edirdi ki, “Q.m.a.q.ə |
| + | tərəfdarlarının dəlili c...texnika- |
| + | nın səviyyəsini, məhsuldar quvvələrin |
| + | vəziyyətini kənarda buraxan tamamilə |
| + | məzmunsuz bir abstraksiyadır (Əsər. |
| + | tam kulliyyatı, c. 5, səh. 113). İkin- |
| + | ci dunya muharibəsindən sonra 4Q.m. |
| + | a.q.ə burjua siyasi iqtisadında fayY- |
| + | dalılıq Həddi məzəriyyəsinin bir |
| + | issəsi gimi qalmındır. |
| + | TORPARIN RADİOAKTİVLİYİ— |
| + | torpaqın tərkibində radioaktiv xas- |
| + | səli kimyəvi elementlərin olması. T.r. |
| + | uran, radium, torium və kaliumun ra- |
| + | dioaktiv izotoplarının miqdarından |
| + | asılıdır. Torpaqəmələgətirən suxur- |
| + | lardan asılı olaraq bu elementlərin |
| + | |
| + | |
| + | 928 |
| + | |
| + | |
| + | TORPARIN REKULTİVASİYASI |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | miqdarı dəyitə bilir. Turiy xassəli |
| + | daq suxurları uzərində təpəkkul tap- |
| + | Mbilli torpaqlarda əsasi xassəli tor- |
| + | paqlara nisbətən, aqır mexaniki tor- |
| + | paqlarda yungul mexaniki torpaqlara |
| + | nisbətən, gillicəli, cimli-cəmən tor- |
| + | paqlarında torflu-bataqlıq torpaqla- |
| + | a nisbətən radioaktivlik yuksək olur. |
| + | .r. təbii və suni olur. |
| + | TORPA FbiH REKULTİVASİYASI, |
| + | landiaftın rekultiva- |
| + | siyası (re...-Hson. lat. si1İxo— |
| + | becərirəm, əkirəm)—insan fəaliyyə- |
| + | ti nəticəsində (faydalı qazıntıla- |
| + | rın cıxarılması, su qurqularının |
| + | yaradılması, mepələrin qırılması, |
| + | ipəhərlər tikilməsi və s.) yararsız |
| + | hala dutimuti torpaqların məhsuldar- |
| + | lıqının bərpa edilməsi. Hələ 12 əsr- |
| + | də B. Britaniyada faydalı qazıntı- |
| + | ların cıxarılması ilə əlaqədar 60 |
| + | min ha k.t.-na yararlı torpaq sahəsi |
| + | azalmızidı. ADR-də boz kəmurun cı- |
| + | xarılması nəticəsində 50 min ha |
| + | sahə tullantı altında qalmınqdır. |
| + | SSRİ-də də mə dən istismarı zama- |
| + | nı torpaqlar yararsız hala dupqur. |
| + | Mə dənlər acıq usulla istismar edil- |
| + | dikdə yeraltı usula nisbətən daha |
| + | cox sahə yararsız hala salınır. Bu |
| + | səbəbdən Azərb.SSR-də əkin sahələri |
| + | xeyli azalmıpqidır. Mə”dən tullan- |
| + | tılarını rekultivasiya etmək ucun |
| + | əvvəlcə, sahə iri daiqlardan təmizlə- |
| + | nir, tullantının ustu hamarlanır və |
| + | muxtəlif qalınlıqda torpaqla ərtu- |
| + | lur. Turtpuluqu cox olan, tullantı- |
| + | lar neytrallapdırılır və catıztma- |
| + | Yan qida elementləri əlavə edilir, |
| + | yerli pqəraitə uyqun bitki nəvləri |
| + | əkilir və s. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Pocvovedenie, pod red. İ. S. Kau- |
| + | riceva, M., 1982. ? |
| + | |
| + | |
| + | TORPARIN SU REJİMİ—torpaqa |
| + | daxil olan, orada hərəkət edən, sərf |
| + | olunan suyun və bitkilərin torpaq ru- |
| + | tubətindən istifadəsini muəyyən edən |
| + | hadisələr məcmusu. Torpaq rutubəti: |
| + | nin əsas mənbəyi atm. cekuntuləridir. |
| + | 3 tip su rejimi (yuyucu, qeyri-yuyucu |
| + | və buxarlanma) ayırd edilir. |
| + | TORPARIN UDMA QABİLİYYƏTİ |
| + | —muӱxtəlif maddələrin ion və mole- |
| + | kullarının torpaq tərəfindən udulub |
| + | saxlanması, onun bərk fazası ilə tə- |
| + | masda olan mӱxtəlif maddələri tor- |
| + | paqın əzundə saxlamaq xassəsi. Q.u.q.- |
| + | ni sovet alimi K. K. Gedroyts eyrən- |
| + | mi və apaqıdakı nəvlərini muəyyən |
| + | etmitdir: 1)bioloj i—bitki kək- |
| + | lərinin və mikroorqanizmlərin mad- |
| + | dələri toplamaq qabiliyyəti. Torpaq- |
| + | əmələgəlməsində beyuk əhəmiyyəti var: |
| + | 2) mexaniki — torpaq məsamələ- |
| + | rinin yuksək dispersli hissəcikləri |
| + | Udması, 3) fizik i—torpaqın cox |
| + | xırda hissəciklərinin maddələri əzu- |
| + | nə cəlb etməsi: 4) kimyəvi—tor- |
| + | paqda gedən kimyəvi reaksiya nəticə- |
| + | sində pis həllolan va həllolmayam |
| + | duzların əmələ KƏİMƏCH BƏ HƏKYHTY D€- |
| + | rərək torpaqın bərk Hissəsi ilə qa- |
| + | rımması: 5) fiziki-kimyəvi |
| + | —torpaqın bərk hissəsi ilə torpaq |
| + | məhlulu kationları arasındakı mu- |
| + | badilə. T.u.q. daq suxurlarının apın |
| + | masında, torpaqın yuyulmasında əsas |
| + | rol oynayır, butun torpaq prosesləri- |
| + | nə tə sir edir, torpaqın məhsuldarlı- |
| + | RI İLƏ sıx əlaqədardır. |
| + | |
| + | TORPARIN FİZİKİ XASSƏLƏ- |
| + | Rİ—bax Torpaq. |
| + | |
| + | |
| + | TORPARIN HAVA REJİMİ—tor- |
| + | paqda havanın miqdarının və tərki- |
| + | binin dəvri dəyittilmələri ilə xarak- |
| + | terizə edilən hava balansı. Torpaq- |
| + | da sudan əlavə muəyyən qədər hava da |
| + | olur. Hava torpaqın su ilə dolmamıil |
| + | məsamələrini doldurur. Hava torpaq- |
| + | da bitki kəklərinin tənəffusu, tor- |
| + | paq mikroorqanizmlərinin inkittafı |
| + | ucun zəruridir. Torpaq mikroorqa- |
| + | nizmlərinin əksəri aerob ipəraitdə |
| + | yapayır. Onlar yalnız torpaqda hava |
| + | oksigeni olduqu zaman səmərəli fəa- |
| + | liyyət gəstərə bilir. Anaerob :pərait- |
| + | də reduksiya prosesi nəticəsində tor- |
| + | paqda bitkilər ucun zərərli azvalent- |
| + | li birləmmələr toplanır. Bitkilər |
| + | ucun torpaq havasının atm. havası |
| + | ilə mubadilə sur”ətinin də əhəmiyyə- |
| + | ti var. Torpaq havasında SO,-nin |
| + | miqdarı atm.-dəkindən xeyli coxdur. |
| + | Torpaqda qaz mubadiləsi bitkinin |
| + | vegetativ hissələrinin inkipafına |
| + | səbəb olur. |
| + | |
| + | TORPEDA (lat. (oqredo— elektrik |
| + | skatı (balıq)|—gəmiləri, sualtı qa- |
| + | yıqları və s.-ni məhv etmək ucun də- |
| + | yuli bailıqlı əzugedən, ezuidarəolu- |
| + | nan siqar formalı sualtı mərmi. T. |
| + | sualtı qayıq, sualtı qayıqvuran gəmi, |
| + | eskadra minadaiıyıcısı, Q. kateri |
| + | və qayıqvuran aviasiyanın əsas sila- |
| + | hıdır. T. icərisində partlayıcı mad- |
| + | də atımı (adi və ya nӱvə), detonator- |
| + | lar, partladıcılar (kontaktlı və ya |
| + | kontaktsız), əzuyənəldici sistem yer- |
| + | ləpən bali hissədəny, elektrik mənbə- |
| + | ləri, mӱhərrik, idarəetmə sistemi yer- |
| + | ləən orta hissədən: avar vinti, su- |
| + | kan intiqalları yerlətən arxa hissə- |
| + | dən ibarətdir. Muhərriklərinin nə- |
| + | vunə gərə: buxar-qaz, elektrik və reak- |
| + | tiv muhərrikliz əlculərinə gərə: |
| + | kicik kalibrli (kutləsi 200—250 kq, |
| + | uz. 2—2,6 m, kalibri 324—400 mm, sur”- |
| + | əti 37—74 km/saat, partladıcı mad- |
| + | dəsi 35—50 kq) və iri kalibrli (kutlə- |
| + | si 2000 kq-dək, uz. 3,6—6,5 m, kalibri |
| + | 482—550 mm, sur”əti 102 km/saat, |
| + | partlayıcı maddəsi 400 k?-dək), tə - |
| + | yinatına gərə: sualtı qayıqvuran, gə- |
| + | mivuran və umumi məqsədli, daıyı- |
| + | cısına gərə: gəmi və aviasiya, ida- |
| + | rəetmə sisteminə gərə: əzuyənələn (gə- |
| + | minin, qayıqın səsinə), idarəedilən, |
| + | proqram ӱzrə manevr edən T., həmci- |
| + | nin raket-torpedalar (su-hava-su mar- |
| + | iqrutu ilə hərəkət edən) movcuddur. |
| + | TORPEDA APARATI– torpedaları |
| + | saxlamaq və atmaq ucun qurqu. Q.a. dia: |
| + | metri və uz. atılacaq torpedaya mu- |
| + | hafiq olan boru iəklindədir. Boru- |
| + | nun Hər iki ucu (sualtı qayıqlarda) |
| + | və ya arxa ucu (suustu gəmilərdə) qa- |
| + | paqla baqlanır. Borunun daxilində |
| + | xususi stopor (dayandırıcı qurqu) və |
| + | istiqamətləndiricilər, xarici sət- |
| + | hində tutilama, atəiyacma, nəzarət ci- |
| + | hazları yerlinir. Torpeda balonlar- |
| + | dakı sıxılmıpi havanın pə ya atəi za- |
| + | manı yaranan barıt qazlarının təzyi |
| + | qi ilə atılır. Q.a. sualtı qayıqlar |
| + | da, gəmilərdə, torpeda katerlərində |
| + | və sahillə qoyulur. |
| + | |
| + | TORPEDA KATERİ —dutiməin gəmi |
| + | lərini torpeda zərbəsi ilə məhv et |
| + | mək ucun itisurqətli kicik deəyuiy gl- |
| + | misi, Birinci və İkinci dunya Mu- |
| + | haribələrində dulimənin hərbi, kon- |
| + | voy gəmilərinə qariı, dəniz yolları: |
| + | nı minalamaq pə lesant cıxarmaq |
| + | ucun geni tətbiqolunmundu. Subası - |
| + | mı 80— 240 t, uzmə uzaqlıqı 1852 km, |
| + | |
| + | |
| + | sur"qəti 93—130 km/saat, silahları |
| + | kalibri 450—533 mm-lik torpedalı |
| + | 2—6 torpeda aparatı, 20—40 mm-lik |
| + | 1—2 avtomat top, pulemyot və dərinlik |
| + | bombalarıdır. Naviqasiya aparatla- |
| + | rı h Radiotekinin aparatlar və s. ilə |
| + | təchiz ol : |
| + | TORRAL BA” (Torralba)—MəpKəsn İs- |
| + | paniyada (Soriya əyaləti) Madriddən |
| + | 150 km (1im.4ai.-də Paleolit duilərgə- |
| + | si. Mədəni təbəqənin qalınlırı təqr. |
| + | 3,5 m-dir. İbtidai insanların ipell |
| + | və erkən aəl devrundə Yapadıqı |
| + | muəyyən olunmutdur. Qazıntılar za- |
| + | manı ocaq qalıqları, daili alətləri |
| + | (əl capacaqları, qapov tipli alətlər, |
| + | qəlpələr və s.), fauna qalıqları |
| + | (fil, kərgədan, at və maral sumuklə- |
| + | ri) tapılmıtidır. 1961—63 illərdə |
| + | dulpərgənin butun sahəsi (300 m*) qa- |
| + | zılıb tədqiq edilmiil, gvarsit, cax- |
| + | maqdapı, qumdapıdan əl capacaqları, |
| + | coxlu fil sumukləri də aikar edid- |
| + | midir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.Boriskovski 8 P. İ., Drevə |
| + | neyipee proploe celovecestva, L., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | TӦRRE-ANNUNTSİATA (Toqqe Ap- |
| + | papqyaqa)—İtaliyada iəhər və port. |
| + | Neapol əyalətində, Neapol kərfəzi |
| + | sahilindədir. | 62,6 min (1972). |
| + | Maınqayırma, metallurgiyYa, kimya, |
| + | əczacılıq, yeyinti sənayesi var. Me- |
| + | bel, sement istehsal olunur. |
| + | TÖPPE-AE.-TPEKO (Torre del Greco) |
| + | —Virann)ana məhəp Bə port. Neapol |
| + | əyalətində, Neapol kərfəzi sahilin- |
| + | dədir. ƏH. 94,3 min (1970). Neft e”ma- |
| + | lı, yeyinti sənayesi var. Vezuvi vul- |
| + | kanından axan lava emal olunur. |
| + | Sədəf və mərcan məmulatları isteh- |
| + | sal edilir. Mərcan muzeyi var. |
| + | TORREON (Toqqeӧp) — Meksikada, |
| + | Koauila qitatında ipəhər. Əh. 269 min |
| + | (1978). Nəql. qovpaqı. Əlvan metal- |
| + | lurgiya, kimya, yeyinti, toxuculuq, |
| + | pambıqtəmizləmə sənayesi var. Metal |
| + | eqmalolunur. 1893 ildə salınmısddır. |
| + | TӦRRES (Toqqez) Luis Vaes de | 1560— |
| + | 1614 (?)|—ispan dəniz səyyahı. Cənub |
| + | materikini tapmaq məqsədi ilə 1605 |
| + | ildə Kalyao (Peru) portundan cıxmın |
| + | portuqaliyalı Kirosun ekspedi- |
| + | siyasındakı gəmilərdən biripə ko- |
| + | mandirlik etmiidir. 1606 ildə Yeni |
| + | Qvineya a. ilə Avstraliya mazeriki |
| + | arasındakı boqazı kəmf etmiindir |
| + | (1769 ildə onun tərəfinə adlandırıl: |
| + | mhpidır). Sakit okean bir qrui ada- |
| + | ya da Q.-mn adı verilminidir. |
| + | TÖPPEC BOFA3bl (Torres Strait)— |
| + | Yeni Qvipeya ilə Avstraliya arasında |
| + | boqaz. Hind (Arafur dənizi) nə Sakit |
| + | |
| + | |
| + | (Mərcan dənizi) okeailarını birləi- |
| + | dirir. Enn 170 km, dərinliyi 14 mə |
| + | qədərdir. Gəmiciliyə mans olan coxlu |
| + | ada, rif nar. .L. Torresin iərəfinə |
| + | adlandırılmınidı |). |
| + | |
| + | |
| + | TORRİXOS ERRERA (Toqq: yoz Nəqqe- |
| + | qa) Omar (13.2.1929, Veraquvs əyaləti, |
| + | Santyaqo— 31.7.1981) — Panama dovtət |
| + | və Hərbi xadimi. Briqada gensralı |
| + | (1969). Muçəllim ailəsində doqulmui- |
| + | dur. Hərbi məktəb bitirgmini (1951), |
| + | |
| + | |
| + | 1952 ildən Papama Milli Qvardiya |
| + | sında xidməqdə olmuandur. Onun bali- |
| + | cılıqı ilə Milli Qvardiyanın ani - |
| + | tiimperialist ruhlu zabitlər qrupu |
| + | 1968 ilin oktyabrında donlat cevrili- |
| + | in etmitidi. 1969 ildən Milli Qvar- |
| + | diyanın bali komandanı idi. 1972 il |
| + | |
| + | |
| + | Konstitusiyasına əsasən “Papama ipqi- |
| + | labının ali lideriq hssab olunurdu: |
| + | |
| + | |
| + | ə TOPHIEP 329 |
| + | k———ƏƏJBCUƏ— -jjj "--Ensəəvitiə ne Əiinib, |
| + | |
| + | |
| + | 1978 il oktyabrın 11-dək, həmcinin |
| + | Hekumətə balicılıq etmitdi. Panama- |
| + | da xarici inhisarların fəaliyyətini |
| + | məhdudlatdırmıil, ir sıra sosial- |
| + | iqtisadi dəyitpikliklər etmiptdi. T. |
| + | E. Panama kanalının statusuna dair |
| + | ABİT-ın 1903 ildə zorla Panama heku- |
| + | mətinə imzalatdırdıqı qeyri-bərabər |
| + | SAZİMPİN LƏRVİNƏ nail olmupidur. Təy- |
| + | yarə qəzası nəticəsində həlak olmuii- |
| + | dur. Əlumuçndə ABP1 Mərkəzi Kəpfiy- |
| + | yat İdarəsinin əli olduqu ehtimal |
| + | |
| + | |
| + | edilir. | |
| + | TORRİCELLİ (Toqq:seP:) Evance- |
| + | lista (15.10.1608, Fransa—25.10.1647, |
| + | Florensiya)—italyan riyaziyyatcısı |
| + | və fiziki. Muhum əsərləri pnevmati- |
| + | kaya və mexanikaya zildir. , ATM, |
| + | təzyiqini və Q. Qalileyin hərəkət haq- |
| + | qındakı ideyalarını inkipaf etdir- |
| + | miil, aqırlıq mərkəzlərinin hərə- |
| + | kət prinsipini seyləmipt, Torricelli |
| + | boilurunun isbatını və Torricelli |
| + | dusturunu vermil, civəli barometr |
| + | ixtira etmitidir. Onun riyaziyyat, bal- |
| + | listika, optik cihazların təkmil- |
| + | ləpdirilməsi sahəsində də ipləri var. |
| + | TORRİCELLİ BOİYLURU—yuxarı- |
| + | sı baqlı borudakı mayenin sərbəst |
| + | səthi çzərində havasız fəza. İtalyan |
| + | fiziki V. Viviani muəyyən etmitdir |
| + | ki, bir tərəfi batqlı uzun pquplə boru- |
| + | nu civə ilə doldurub acıq tərəfini |
| + | civə olan baiqa qaba saldıqda, civə- |
| + | nin bir hissəsi qaba tekulur və onun |
| + | səthi uzərində bopluq yaranır. Bunu |
| + | ilk dəfə E. Torricelli izah etmipi |
| + | və gəstərmitdir ki, qabdakı civə sət- |
| + | hinə təsir edən atm. təzyiqi boruda |
| + | hund. 760 mm olan civə sutununun cə- |
| + | kisi ilə tarazlapır və onun etdiyi |
| + | təzyiqə bərabərdir. E. Torricelli və |
| + | . Paskalın təcrubələri Aristotelin |
| + | ctəbiət bopluqdan qorxurq ideyasını, |
| + | bopluqun prinsipcə alına bilməməsi |
| + | təsəvvurlərini rədd etdi və atm. təz- |
| + | Yiqinin mevcud Olu gəstərdi. |
| + | TORRİCELLİ DUSTU U—acıq qab- |
| + | dakı depikdən mayenin axma sur əti- |
| + | |
| + | |
| + | ni ifadə edən dustur: o=u 24 (bu- |
| + | rada h—maye səthinin depqiyin mərkə- |
| + | zindən hesablanmınd hundurluYu, — |
| + | aqırlıq quvvəsi tə”cilidir). E. Ter. |
| + | ricelli muəyyən etmitdir (1641). Q. |
| + | D.-na əsasən depikdən mayenin axma |
| + | sur”əti butun mayelər ucun eyni olub, |
| + | maye səviyyəsinin hundurluyunun kvad- |
| + | rat keku ilə duz mӱtənasibdir, h hun- |
| + | xӱrluyundən axan mayenin surəti, hə- |
| + | min Hundurlukdəi sərbəst duiiən cis- |
| + | min aldıqı sur”ətə bərabərdir. Axma- |
| + | nın həqiqi sur”əti isə T.d. ilə tə Yin |
| + | olunan sur”ətdən bir qədər fərqlənir |
| + | BƏ deppiyin forma və əlculərindən, |
| + | mayenin ezluluyundən və s.-dən ası- |
| + | lıdır. Buna gərə də T.d.-na vahid- |
| + | dən kicik təshihedici vuruq daxil |
| + | |
| + | |
| + | edilir (:=fu 20, burada f—sur ət |
| + | |
| + | |
| + | əmsalıdır). T.d. hidrodinamikada |
| + | Mӱhӱm rol oynayır. |
| + | TOPTÖH MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ) |
| + | |
| + | |
| + | Tortona 1p.-nin (Toqopay, İtaliyanın |
| + | yemont vil.-ndəy adından) — Qərbi |
| + | Avropada Orta Miosenin ust mərtəbə- |
| + | si. 1857 ildə İsvecrə geoloqu K. Ma- |
| + | Yer-Eymar İtaliyanın (pm.-ında ayır- |
| + | mımdır. T.m. Qara dəniz— Xəzər həv- |
| + | zəsində Cokrak, Qaraqan və Konk Ho- |
| + | rizontlarına muvafiqdir. Azərb.SSR: |
| + | də Xəzəryanı-Quba, Abieron, PPamaxı- |
| + | obustan sahələrində, Kicik Qafqaz və |
| + | alı:i d-rının ətəklərində, həmci- |
| + | |
| + | |
| + | nin Nax.MSSR-də var. Qumdapı, mer- |
| + | Gelli gil, cınqıl və konqlomeratdan |
| + | ibarətdir. Xarakterik faunası mol: |
| + | Yusklar və s,-dir. |
| + | |
| + | TORUN (Toqip)—Polipanın inM.-biH- |
| + | da iqəhər, Torun voyevodalıqının inz. |
| + | m. Visla cayı sahilindədir. Nəql. |
| + | qovtpaqı, cay portu. Əh. 180 min (1981). |
| + | Kimya, mapınqayırma, tikiit, yeyin- |
| + | ti, poliqrafiya sənayesi, un-t, me”mar- |
| + | |
| + | |
| + | lıq abidələri var. Kopernikin |
| + | vətənidir. | | |
| + | TORUN VOYEVODALIRI (UUo- |
| + | |
| + | |
| + | Yevvödztvvo ToqipzKze)—Polpanın :im.- |
| + | ında, əsasən, Visla cayının atpaqı |
| + | axınının saq sahilində inzibati va- |
| + | hid. Sah, 5,3 min km?, ƏH. 587 min |
| + | (1980). İnz.m. Torun ii.-dir. T.v. coxlu |
| + | satlıq k.t. məhsulu verən sənaye-aqrar |
| + | r-nudur. Torunda mapınqayırma və |
| + | kimya (sintetik lif, fosfor gubrələri |
| + | və s. istehsalı), Qrudzyondzda rezin |
| + | və metal e”malı muəssisələri var. Ye- |
| + | YiİnTtİ sənayesi inkiypa etmitdir. |
| + | Buqda, arpa, covdar, kartof, məkəp |
| + | cuqunduru, palqamturp əkilir. Donuz, |
| + | ə dluk qaramal saxlanılır. |
| + | TORUN SULHU (1411)—Tevton or- |
| + | deninə qariqı Polta krallıqı və Be- |
| + | yuk Litva knyazlıqının apardıqı |
| + | Bəyuk mӱharibəni (1409—11) qurtaran |
| + | muqavilə. Torun pt.-ndə 1411 il fev- |
| + | ralın 1-də imzalanmılndı. T.s.-nə |
| + | gərə, Tevton ordeni Jemaytiya və |
| + | Dobjin torpaqına iddialarından əl |
| + | cəkdi və təzminat verməli oldu. |
| + | TORUN SULHU (1466)—Tevton or- |
| + | deni ilə Polpa krallıqı arasında |
| + | Onucillik mӱharibəni (1454—66) qur- |
| + | taran sulh muqaviləsi. Oktyabrın 19- |
| + | da Torun 1p.-ndə imzalanmındır. T. |
| + | s.-nə gərə Qdansk Pomoryesi, Xelmin- |
| + | skaya və Mixaylovskaya, Malbork, El- |
| + | blonq torpaqları və Varmiya yepiskop- |
| + | luqu Polpanın ixtiyarına kecdi. |
| + | Malborkdan sonra paytaxtı Kəniqs- |
| + | berq olan Tevton ordeni Polpta kral- |
| + | lıRınıNn Vassalına cevrildi . |
| + | TORF (alm. ToqE)—yanar faydalı qa- |
| + | zıntı. Bataqlıq iqəraitində natamam |
| + | curumuli bitki qalıqlarının toplan- |
| + | masından əmələ gəlir. Qurulupu, adə- |
| + | tən, lifli və amorfdur. Element tər- |
| + | kibinin 50—6096 -ini karbon (S) təpp- |
| + | kil edir. Sərtliyi apaqıdır. Həcm |
| + | cəkisi O,70—0,75, Rəngi sarı və ya |
| + | qarayadək dəyitən qonur olur. T.-a |
| + | tund rəng verən curuntudur. T. ucun |
| + | təbii yatımda yuksək (88— 9696 ) Rutu- |
| + | bətlilik səciyyəvidir. Yanarkən 2650— |
| + | 3120 kkalykq istilik verir. Yanacaq, |
| + | gӱbrə, istilik izoləedici material |
| + | və s. kimi istifadə olunur. |
| + | |
| + | T. haqqında ilk mə”lumatdar era- |
| + | mızın 46-cı ilinə təsaduf edir. T. |
| + | yanacaq materialı kimi 12—13 əsrlər- |
| + | də Hollandiya və PTotlantiyada mə”- |
| + | lum olmuidur. Rusiyada T. Haqqında |
| + | ilk mə”lumatlar 18 əsrə aiddir. Dun- |
| + | yada T. yataqlarının və bataqlıqla- |
| + | rın sah. təqr. 3530 mln. ha-dır (təqr. |
| + | 100 mln. La-ı sənaye əhəmiyyətlidir). |
| + | Dunya ehtiyatı 267 mlrd. t-dur, bunun |
| + | 162,5 mlrd. t-u SSRİ-dədir (1975), |
| + | |
| + | T.-un umumi kutləsində uceyrə |
| + | qurulutmunu itirmiil bitki toxuma- |
| + | larının curuməsindən alınan məh- |
| + | sulların nisbi gəda T.-un curu- |
| + | mə dərəcəsi adlanır. T.-lar zəif cu- |
| + | |
| + | umui (2095-dək), orta curumuti (20— |
| + | 3590 -dək) və cox curumuiy olur. T.-un |
| + | məniəyi yerustu orqanları bataqlı- |
| + | qın aerasiyalı səthi qatında (torfo- |
| + | |
| + | |
| + | gen zona) . onurqasızları, bak- |
| + | teriya və gəbələklərlə humuslaiqan və |
| + | minerallatan qurumuiq bitki qalıq- |
| + | larının toplanması ilə əlaqədar- |
| + | dır. Anaerob muhitdə olan yeraltı |
| + | orqanlar T.-da konservləiir və onun |
| + | təbəqəli hissəsini əmələ gətirir. |
| + | |
| + | T. cıxarılmazdan əvvəl yataqların |
| + | səthi qurudulur, aqac, mamır və s. |
| + | cıxarılır, yataqlar 25—40 sm dərin- |
| + | likdə ketuk, aərac keku və s.-Dən tə- |
| + | mizlənir. SSRİ-də T. ekskavatorla, |
| + | frezer və karyersiz-dərinlətdirmə |
| + | usulu ilə cıxarılır. Sənayedə hasil |
| + | olan T.-un 9524 -dən coxu frezer usulu |
| + | ilə cıxarılır. Bunun ucun yatarın |
| + | ust təbəqəsi 25 mm-dək dərinlikdə xır: |
| + | dalanır (frezerlənir), qurudulduq- |
| + | dan sonra hazır torf yıqılır. Bax |
| + | həmcinin Torf maiqınları. |
| + | TORF MAPINLARI–torf cıxa- |
| + | rılacaq yataqları istismara hazırla- |
| + | maq, torf cıxartmaq, onu qurutmaq, |
| + | yıqmaq, yӱkləmək və nəql etmək ucun |
| + | mapınlar. T.m.-nın əsas xarakterik |
| + | xususiyyətləri qrunta gestərilən xusu- |
| + | si təzyiqin az olmasıdır. |
| + | TORF MUALİCƏSİ —palcıq mua- |
| + | licəsinin bir nevuy torfun mualicə |
| + | məqsədi ilə iplədilməsi. Bu məqsədlə |
| + | sanitariya-gigiyena tələblərini ədə- |
| + | Yən, 42—529S-dək isidilmip torfdan |
| + | istifadə olunur. Əsasən, dayaq-hərə- |
| + | kət orqanlarının bir sıra xronik |
| + | xəstəliklərində, periferik sinirlə- |
| + | rin, qarın və kicik canaq bopluqu or- |
| + | qanlarının xronik iltihabında və s. |
| + | mualicəsində tətbiq edilir. Sanatori- |
| + | Ya-Kurort, xəstəxana, poliklinika iyə- |
| + | raitində applikasiya edilir, habelə |
| + | fizioterapiya ilə birlikdə geniip |
| + | təri lir. |
| + | TORF ƏNA YESİ— yanacaq sənaye- |
| + | si sahəsiy torf yataqlarının mənim- |
| + | sənilməsini, torfun cıxarılması və |
| + | emalını əhatə edir. SSRİ x.t.-nda |
| + | T.s.-nin əhəmiyyəti onun yerli yana- |
| + | caq nevlərindən biri olması ilə mu- |
| + | ƏYYƏN edilir, ondan getdikcə daha cox |
| + | uzvi gubrə, mal-qara ucun depəmə, |
| + | dibcək, istilik gecirməyən material |
| + | və s. hazırlanmasında istifadə olu- |
| + | nur. SSRİ inkitpaf etmitp T.s.-nə |
| + | kalikdir. Zəngin torf yataqları |
| + | Qərbi Sibirdə və əlkənin PPimal- |
| + | Qərb hissəsindədir. SSRİ torf eh- |
| + | tiyatının 9996 -i bu r-nların payına |
| + | dupqur. SSRİ-də bir sıra elektrik |
| + | St. torfla ipləyir: lakin yanacaq |
| + | |
| + | ansında torfun payı cox azdır |
| + | (0,476, 1983). ağ p: yanacaq torfu |
| + | cıxarılması (mln. 7”., pərti nəmlik- |
| + | nə): 1913—1,79: 1940—33,2: 1960— |
| + | sə 1970—57,4: 1983—25,7. |
| + | |
| + | əqxarici əlkələrdən İrlandiyada, |
| + | AFR-də, PXR-də Qəm .. Too ubl- |
| + | xarılır. Torfdan yanacaq kimi, əsa- |
| + | sən, İrlandiya, AFR və Finlandi- |
| + | Yada, digər elkələrdə isə baqkcılıq: |
| + | da, gӱlculukgdə və tərəvəzcilikdə is- |
| + | tifadə edilir. |
| + | TORF-İZOLYASİYA TAVALARI— |
| + | İSTİLİYİ izolyasiya etmək məqsədi ilə |
| + | mərtəbəarası və ya cardaq ertuklərin- |
| + | də, habelə digər konstruksiyalarda ii1- |
| + | lədilən torf tavalar. 3 sm qalınlı- |
| + | FblH Aa 100x50 sm elcudə hazırlanır. |
| + | İstilikkecirmə əmsalı 0,06—0,05, |
| + | əyilmədə məhkəmlik həddi 2 k?/sm?-ə |
| + | Ona. |
| + | TORİYE (fr. torchere, torche—Məli”- |
| + | əl)—oturacarı yerə qoyulan hundur |
| + | dayaqlı (təqr, 1,5—2,0m) iplıqlandır- |
| + | |
| + | |
| + | 330 |
| + | |
| + | |
| + | TOSAR |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ma cihazı. Adətən, taxta, metal və ya |
| + | plastik gutlədən hazırlanıb, dekora- |
| + | tiv gərunuitə malik olur. |
| + | TOSAR— Azərb.-da ev məipətində i1- |
| + | lədilən mətbəx qabı: yar əritmək, bə – |
| + | zi xərəkləri bu BƏ C. YUYH HC- |
| + | tifadə edilir. isdən hazırlanan |
| + | T. genaqızlı, yastı oturacaqlı, dar- |
| + | dibli, uzundəstəkli, girdə olur. Sa- |
| + | pının əl tutan yeri acıq boru ipəklin- |
| + | dədir, yastı hissəsinin Yara 6ə”aəH |
| + | naxımlanır. Yaxın PPərq, Orta Asi- |
| + | ya və Qafqazda da yayılmındır. |
| + | TOCKAHA (Toscana) — İtaliyanı" |
| + | mərkəzi hissəsində vil. Apennin y-a- |
| + | nın 1im.-q.-ində, Liquriya və Tirren |
| + | dənizləri sahilindədir. Sah. 23 min |
| + | km?. Əh. 3,6 mln. (1978). Massa-e-Kar- |
| + | rara, Lukka, Pistoya, Florensiya, |
| + | Livorno, Piza, Aretso, Siyena, Qros- |
| + | seto əyalətlərindən ibarətdir. lba |
| + | və 6. xırda adalar da T.-ya daxildir. |
| + | Əsas iəhəri və iqtisadi mərkəzi Flo- |
| + | nsiyadır. Ərazinin cox Hissəsini |
| + | oskana-Emiliya Apennin d-rı tutur. |
| + | Sahilləri ovalıqdır. Ərazinin 3896 -ə |
| + | qədəri melədir. Kinovar, dəmir fi- |
| + | lizi, qonur kəmur, pirit, mərmər cı- |
| + | xarılır. Metallurgiya, mapınqayır- |
| + | ma, kimya, neft e”malı, toxuculuq, |
| + | karız sənayesi var. Əsasən, dənli |
| + | bitkilər, iqəkər cuqunduru, tutun, |
| + | uzum, zeytun və s. yetitdirilir. Do- |
| + | nuzculuq və qoyunculuqla məpqul olu- |
| + | nur. Turizm inkittaf etmiidir. |
| + | |
| + | T. qədimdə Tutsiya və Etruriya ad- |
| + | lanmılidır. 15 əsrin 1-ci yarısında |
| + | Florensiyanın . hakimiyyəti altına |
| + | dupimuli və hersoqluqa cevrilmiiddi. |
| + | 1847 ildə Lukka hersoqluqu da T.-Ya |
| + | birləpdirildi. İtaliyada 1859— 60 |
| + | illərin inqilabi hadisələri zamanı |
| + | T.-da Hersoqluq ləqv olundu və 1860 |
| + | ilin martında onun ərazisi Sardiniya |
| + | (1861 ildən İzaliya) krallıqrına qa- |
| + | tıldı. T. ərazisini 1943 ildə alman- |
| + | fatist qopunları iiqal etmiiydi: |
| + | 1944 ildə isə Muqavimət hərəkatı quv- |
| + | vələri tərəfindən azad olunmupidu. |
| + | TOSKAN ORDERİ—bax Me”mar- |
| + | lıq orderləri. | |
| + | TOCKAHVIHH (Toscanini) Aprypo (25. |
| + | Z3.1867, Parma—16.1.1957, Nyu-York)— |
| + | italyan dirijoru. Dirijorluqa 1886 |
| + | ildən Rio-de-Janeyroda bailamıil- |
| + | dır. İtaliyada opera və simfonik |
| + | ork.-in dirijoru olmuii (1887—98), |
| + | Milanın c.Ta Skalaqı matrına (1898-- |
| + | 1903, 1996—08, 1921—29), ABİQ da |
| + | cMetropoliten-operaəya, Nyu-York fi- |
| + | larmoniyası (1926—36) və milli radio |
| + | verilifləri ipyirkətinin ork.-nə (1937 |
| + | —)3, T. ucun təkil edilmitndir) |
| + | rəzӧ lli etmimpdir. 30-cu illərdə |
| + | |
| + | alsburq və Bayroytda T.-in baicılı- |
| + | qı ilə musiqi festivalları geciril:- |
| + | miidir. 20 əsrin gərkəmli dirijor- |
| + | larından olan nadir artistlik |
| + | temperamenti və musiqi hafizəsi, |
| + | ifacılara guclu təqsiri ilə fərqlən- |
| + | mi, muəllif fikrinin tam dəqiq- |
| + | liklə ifadə edilməsinə nail olmu|1- |
| + | dur. T.-nin repertuarına klassik və |
| + | romantik, eləcə də muasir bəstəkar- |
| + | ların əsərləri daxil idi |D. PT1os- |
| + | takovicin 7-ci (“Leninqradə) simfo- |
| + | |
| + | |
| + | niyasını 1942 ildə ABPQ-da ifa et- |
| + | miidir). 1982 ildə Milanın “Pik- |
| + | kola Skalav teatrına T.-nin adı ve- |
| + | |
| + | |
| + | rilmitidir. |
| + | |
| + | |
| + | | Əd. Pavebvq S., Arturo Toskanini. |
| + | İzbr. proizv., t. 2, M., 1956: İskusstvo |
| + | Arturo Toskanini. Vospominanin. Bioqra- |
| + | |
| + | |
| + | ficeskie materialı, L., |
| + | denqo |
| + | ital., L., 1977 | |
| + | TOT—Qədim Misir mifologiyasında |
| + | ay, mӱdriklik, yazı və hesab allahı, |
| + | elmin, mӱqəddəs kitabların və sehr- |
| + | bazlıqın himayəcisi. Əfsanəyə gerə, |
| + | Osirisin axirət məhkəməsində T. ələn |
| + | iəxslərin əməllərinin Yazılmasına |
| + | nəzarət edirdi. İblis və ya iblisbaii- |
| + | lı insan pəklində təsəvvur olunur. |
| + | TOTAL (son nar. totalis—ÖYTYH, TaM, |
| + | ÖyTƏB )—TaM, YMyMu, həp mein ranpa)an, |
| + | əhatə edən (məs., ctotal mӱhari- |
| + | |
| + | |
| + | Əə). |
| + | “TOTAL MUHARİBƏə—imperialist |
| + | təcavuzkar muharibə nəzəriyyəsi. Cə- |
| + | miyyətin butun maddi və mə”nəvi hə- |
| + | yatının mӱharibənin mənafeyinə tabe |
| + | edilməsini və onun, rəqibin həm si: |
| + | lahlı quvvələrini, həm də dinc əha- |
| + | lisini məhv etmək məqsədilə hər cur |
| + | ən qəddar mӱbarizə vasitələri ilə apa- |
| + | rılmasını nəzərdə tutur. €T.M.ə HƏ3Ə- |
| + | riyyəsini general E. Tudendorf sis- |
| + | temləpdirmiidir (1935). İkinci dun- |
| + | ya muharibəsinin hazırlanmasında və |
| + | gedipində faitiist Almaniyasının |
| + | cT.m.əj nəzəriyyəsi əsasında qurulmuii |
| + | hərbi doktrinası tam iflasa uqradı. |
| + | Muasir devrdə imperialist dairələ- |
| + | rində 4T.m.ə prinsiplərini dircəlt- |
| + | mək meylləri məvcuddur. |
| + | TOTA/HM3ATOP (öp. totalisateur, to- |
| + | (a1:zeq—cəmləmək, yekun vurmaq)—cı- |
| + | dır yarımlarında hər hansı at ucun |
| + | nə qədər mərc pul qoyulduqunu və top- |
| + | lanan vəsaitin umumi məblərini gəs- |
| + | tərən sayqac. Bu ipin təkili ilə |
| + | məpqul olan buro da, həmin oyunun |
| + | əzu də QT. adlanır. : |
| + | TOTALİTAR DƏVLƏT—imperializm |
| + | devrundə avtoritar burjua devləti |
| + | forması: devlətin butun cəmiyyət uzə- |
| + | rində tam nəzarəti. T.d.-lər və rejim- |
| + | lər butun leqal təpkilatların mil- |
| + | liləidirilməsi, hakimiyyətin diskre- |
| + | sion (hec bir 2 məhdudlaidı- |
| + | ılmamın) səlahiyyəti, demokratik |
| + | uquqların və azadlıqların ləvvi, |
| + | ictimai həyatın hərbilətdirilməsi, |
| + | mӱtərəqqi quvvələrə divan tutması |
| + | ilə səciyyələnir. Faiqist Almaniyası |
| + | və İtaliyası ifrat T.d. olmutilar. |
| + | TOTALİTARİZM (son lat. (okayykaz — |
| + | dolqunluq, butevluk, tamlıq, lat. (o- |
| + | kahhqv—butun, tam) — avtoritar oda |
| + | jua dəevləti formalarından biri (bax |
| + | Totalitar dovlət). |
| + | TOTEMİZM (Pimali Amerika Hindi- |
| + | lərinin dilində ocibve ot-otem, hərfi |
| + | mə”nası—onun nəsli)—ibtidai icma |
| + | cəmiyyətində məvcud olmuiy etiqad və |
| + | adətlər gompleksi. Muəyyən insan qru- |
| + | pu (tayfa, qəbilə) ilə heyvan və ya |
| + | bitkilərin (totem) qohumluq əlaqəsinə |
| + | inamla əlaqədar yaranmımdır. Hər |
| + | tayfa (qəbilə) əz toteminin adını da- |
| + | izlımılidır. Totemi əldurmək və ya |
| + | yemək olmazdı. T. dunya xalqları ara- |
| + | sında genii yayılmınmdır. T. qalıqla- |
| + | rı butun dinlərdə saxlanılmınddır. |
| + | TӦTMA—RSFSR Voloqda vil.-ndə |
| + | iəəhər. Totma r-nunun mərkəzi. Su- |
| + | eopa cayı sahilindədir. Kətan z-du, |
| + | əq kombipatı, yeyinti, aqac tədaruku |
| + | və e”malı sənayesi muəssisələri: əl- |
| + | kəpunaslıq muzeyi var. Balneoloji |
| + | kurortdur. 1137 ildən məqlumdur. |
| + | TOTS (Toko:q əsl adı və familiyası — |
| + | Antonio De Kurtis-Qalyar- |
| + | au, De Curtes-Gagliardi) (15.2.1898, |
| + | Neapol— 15.4.1967, Roma)—italyan ki- |
| + | |
| + | |
| + | 1974:Valı- |
| + | Dj., N pel s Toskanini, per. s |
| + | |
| + | |
| + | no aktyoru. İlk vaxtlar revu, operet- |
| + | ta, teatr və radioda cı Xı11 etmiildir. |
| + | “Toto İtaliyanı səyahət edirə (1948), |
| + | “Toto ev axtarırq (1949), c“ Neapol |
| + | milyonerlər iqəhəridirə (1950), 4Po- |
| + | lis nəfərləri və oqrularqə (1951), 4 To- |
| + | to arvadını axtarır (1952), *Neapo- |
| + | lun qızılı (1954), *Beyuk və kicik |
| + | qutlilarə (1966), “Mӱqəddəs Yanuari |
| + | |
| + | |
| + | – |
| + | |
| + | |
| + | s. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | o. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Mü |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | -— 3 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | x... ə |
| + | |
| + | |
| + | Toto Qanun qanunlurunda qalırə filə |
| + | mində. |
| + | |
| + | |
| + | əməliyyatım (1967) kimi məphur film: |
| + | lərdə cəkilmiidir. Neapol xalq gko- |
| + | mediyası ifacılıqı prinsiplərinə |
| + | yaxın olan T.-nun aktyor sənətində |
| + | milli ən ənə gӱclu idi. |
| + | |
| + | TOTTFRİ— Yaponiyada Honsu a.-nda |
| + | pəhər və port. Tottori prefekturası- |
| + | nın inz.m. D.y. qovpaqı, Əh, 125 min |
| + | (1977). Ən”ənəvi milli sənət (cətirlər, |
| + | bambukdan məmulat və s.) mərkəzlə- |
| + | rindən biri. Toxuculuq, aqac e”malı, |
| + | kaqız, meyvə konservi sənayesi, matın- |
| + | qayırma, kicik gəmiqayırma muəssisə- |
| + | ləri: botanika barı, un-t var. |
| + | TOFALAR (kecmit adları kara- |
| + | qasuə—İrkutsk vil.-nin Nijneudin- |
| + | ski r-nunda yatayan turkdilli xalq. |
| + | Mənitə, dil və mədəniyyətcə ipərqi tu- |
| + | valılarla qohumdurlar. Əvvəllər ge- |
| + | cəri maralcılıq və ovculuqla mətqul |
| + | olan T. Sovet Hakimiyyəti illərində |
| + | oturaq həyata kecmiilər və əsasən vəh- |
| + | ii Heyvan dərisi tədaruku kooperativ- |
| + | lərində calınırlar. Milli ziyalı- |
| + | ları Yetipmitidir. |
| + | |
| + | TOFALAR DİLİ (kecmiil adı ka- |
| + | raqas dili)—tofaların dili. Turg |
| + | dillərinə daxildir. İki iiivəsi |
| + | (alıqcer və qutar) var. Tuva dilinə |
| + | cox yaxındır: onu Tuva dilinin dia- |
| + | lekti də adlandırırlar. Lakin bir |
| + | sıra leksik, fonetik və qrammatik |
| + | xususiyyətləri ilə digər turk dillə- |
| + | rindən fərqlənir. Yazısızdır. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Rassadin V. İ., Fonetika i |
| + | leksika tofalarskoqo azıka, Ulan-Udz. |
| + | 1971: yenə onun, Morfoloqil tofalar- |
| + | skoqo czıka (pn srapnitelınom ospetenin), |
| + | M., 1978. |
| + | |
| + | |
| + | TOGMHT ƏHR-hƏKHM (..cel $3y)) hy- |
| + | seyn (d. 9.10.1898, Buheyrə əyaləti, |
| + | Dəlnəqrait g.)—ərəb Yazıcısı, ictimai |
| + | xadim (Misir). Qahirədə Ərəb Dili |
| + | Akademiyasının uzvu (1954). Misir |
| + | Devlət mukafatı laureatı (1961). Ya- |
| + | radıcılıqa vətənpərvər ruhlu ile r- |
| + | lərlə batilamıddır. 4-Caqırılmamıiy |
| + | qonaqə (1918) adlı ilg pyesi ingilis- |
| + | pərəstlik əleyhinə yenəlmipdir. Mi- |
| + | sir ədəbiyyatında ilk sosial-məitət |
| + | romanının (“Ruhun qayıtmasıə, 1933) |
| + | və realist povestin (FƏyalət mustənti" |
| + | qinin gӱndəliyiə, 1937) mӱəllifidir. |
| + | € Marapana yatanlarə (1933), 4PTəhri: |
| + | zadə (1934), cGələcək gunə səyahətə |
| + | (1930), *“Ovdaq (1962) və s. simvolist- |
| + | romantik dramları, Hegayə, ocerg və |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TOXUM FONDU |
| + | |
| + | |
| + | 331 |
| + | |
| + | |
| + | fəlsəfi esseləri var. |
| + | tanə pyesi Azərb. sə |
| + | qoyulmutidur (1980). |
| + | Əsərləri: Vozvrapenie duxa, M |
| + | 1960, PPesth qineN, i kə |
| + | ani . 1964, Lotorei, |
| + | Əd.: nusov K. O,, |
| + | Taufika alıh-Xakima, M., əə yır |
| + | əv və K., Proza Taufika alh-Xakima, |
| + | |
| + | |
| + | € Kapbıxmbını sul- |
| + | nəsinDƏə tamailaya |
| + | |
| + | |
| + | TOFİQ FİKRƏT |
| + | 12.1867, |
| + | |
| + | |
| + | UR |
| + | |
| + | |
| + | (Tevfik Fikret) (24. |
| + | İstambul—19.8.1915, İstam- |
| + | | | bul)—turk ppairi, |
| + | pedaqoq, jurna |
| + | list. gə ədəbiyya- |
| + | tında “Səərvəti-fu- |
| + | nunə və ya cƏdəbiy- |
| + | YATİ-CƏDİDƏF adla- |
| + | nan cərəyanın ba- |
| + | nisidir. 1888 ildə |
| + | Qalatasaray litse- |
| + | yini bitirmiit, bir |
| + | muddət xarici ii- |
| + | lər nazirliyində |
| + | itiləmiin, 1894— |
| + | |
| + | 22. 1915 illərdə turk |
| + | dili və ədəbi yyatından dərs demiidir. |
| + | İlk pe rlərini və ədəbiyyatın icti- |
| + | mai roluna dair məqalələrini redak- |
| + | toru olduqu “Sərvəti-fununə jurna- |
| + | lında dərc etdirmiitdir. T.F. turk |
| + | iye”rinə məzmun və formaca yenilik- |
| + | lər gətirmitdir. O, csənət həyat ucun- |
| + | durə prinsipini Həm əməldə, həm də |
| + | nəzəriyyədə tətbiq edən ilk turk ilai- |
| + | ridir. İnqilabi ruhlu ipeqrlərində |
| + | zulm, istibdad və dini fanatizmi qə- |
| + | tiyyətlə qamcılamı:il, humanizm və |
| + | azadlıq ideyalarını, xalqlar dostlu- |
| + | qunu tərənnum etmitdir ertəsi |
| + | KƏSTƏz silsiləsi, 4*Sisə, “Bir ləHzeyi- |
| + | Təəxxypə, “Millət iqərqisi?, “Dəvənin |
| + | bapız, “Doxsan beiqə doqruz, €XaHH- |
| + | yəqmaə, *"Rubabın cavabıə, € TapHXH-TƏ- |
| + | dimə, 4PPərming və s.). Əsərləri qada- |
| + | qan edilməsinə baxmayaraq, mutərəqqi |
| + | gənclər və hərbcilər arasında əldən- |
| + | ələ kecərək əzbərlənmiiy və Yayıl- |
| + | mıpdır, Hakim dairələr tərəfindən |
| + | əmrunun sonuna qədər təqib olunsa |
| + | da, inqilabi ideyalara və xalqa sadiq |
| + | qalmıpdır. Əsərləri Azərb.-da da rər- |
| + | bət qazanmıtpdı. Azərb. pairlərindən |
| + | Məhəmməd Hadi, Huseyn Cavid, Abbas |
| + | Səhhət" və 6.-nın yaradıcılıqına mu- |
| + | əyyən təqsir gestərmitdir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Muntəxəb parcalar, |
| + | B.,1923, Secilmipt əsərləri, B., 1969, PTər- |
| + | min, B., 1972, Belın napye, M., 1967, Ki- |
| + | babi şikeste ve Tevfik ikretin butün di- |
| + | ger eserleri, Istanbul, 1973. |
| + | |
| + | Əd: Əkrəm Cəfər, Bəyuk turk |
| + | pairi Tofiq Fikrət, Azərb.SSR EA Xə- |
| + | bərləri (ədəbiyyat, dil, incəsənət seri- |
| + | lacıı), 1969, No 1, hyce iH oh P,, Todbur |
| + | Fikrət, B., 1981: Qordlevski VB. |
| + | A., İzbr. soc., t. 2, M., 1961, Alıkae- |
| + | val., Babaev A., Turbikal literatu- |
| + | ra. Kratkin ocerk, M., 1967, Kalmi- |
| + | lev X., Obiestvennıe motivı v turep- |
| + | Kofi noəan, M., 1969: S er te 1 S., Tevfik |
| + | Fikret, Ideologisi ve felsefesi, Istanbul, 1970. |
| + | |
| + | |
| + | TOXA—torpaqı yumiyaltmaq və alaq- |
| + | lamaq ucun k.t. aləti. İilək hissə- |
| + | DƏN və aqac dəstəkdən ibarətdir. Neo- |
| + | LİT devrundə meydana gəlmiidir (Ən |
| + | Asiyada, sonralar əkinciliyinNn Yayıl- |
| + | DIRI digər əlkələrdə). Arxeoloji |
| + | qazıntılar zamanı Azərb.-da (Baba- |
| + | dərvit, TPomutəpə, Zərgərtəpə, Qara- |
| + | Kəpəktəpə, Uzuntəpə, 1Pəhərcik və s.) |
| + | Da, sumuk və metaldan hazırlanan |
| + | T.-lar tapılmıtdır. Ən qədimi Kul- |
| + | təpənin (Nax, MSSR) Eneolit təbəqə- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | təpədə arxeoloji qazıntılar, B., |
| + | |
| + | |
| + | sindən mə”lumdur. Toxa əkinciliyi |
| + | dəvrundə əsas ppum aləti olan T.-lar |
| + | XII VƏ kotanın meydana cıxmasın- |
| + | dan sonra təsərrufatda, əsasən, yar- |
| + | dımcı alətə cevrilmitdir. Afrika, |
| + | Cənub-PPərqi Asiyanın tropik meiyə |
| + | zonasında yapqayan bə/zi tayfa və xalq- |
| + | ların təsərrufat həyatında indi |
| + | də muhum yer tutur. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Həbibullayev O. H., .. |
| + | MHaBnanonBT. U,, XIX əcp nə XX əsrin |
| + | əvvəllarində Azərbaycanın əkincilik |
| + | alətləri, B., 1979, İsmayılovQ. S., |
| + | Qurucay və Kəndələncay vadisində qədim |
| + | mədəniyyət izləri, B., 1981, |
| + | |
| + | |
| + | TOXA ƏKİNCİLİYİ–--cəmiyyət ta- |
| + | rixində əkinciliyin ən qədim forma- |
| + | sı. Q.ə. dəvrundə CYMYK, nanı, araq |
| + | və s.-dən duzəldilmii toxadardan is- |
| + | tifadə edilir və butun iiylər əl ilə |
| + | gərulurdu. T.ə.-nin qalıqları Av- |
| + | straliyadan baiyqa, Yer kurəsinin mux- |
| + | təlif yerlərində tapılmıtidır. Na- |
| + | tufi mədəniyyətinin əhalisi Mezo- |
| + | lit dəvrunun ortalarında T.ə. ilə |
| + | məpqul olmutdur. T.ə. Neolit dəv- |
| + | rundə Hindistan, Hind—Cin, Aralıq |
| + | dənizi sahili əlkələrində, PTərqi AF- |
| + | rika və Mərkəzi Amerikada yayılmıipi- |
| + | dı. T.ə. ilk batlanqıcda, əsasən, qa- |
| + | dınlara məxsus məpquliyyət idi. Ap- |
| + | xeoloji qazıntılar e.ə. 3-cu minil- |
| + | likdə Azərb.-da T.ə.-nin inkipyaf et- |
| + | diyini gestərir. Cəmiyyəqin sosial- |
| + | iqtisadi inkiptafı, qopqu heyvanları- |
| + | nın quvvəsindən istifadə edilməsi |
| + | nəticəsində T.ə. tədricən xıpp (cut) |
| + | ƏKİNCİLİYİ İLƏ ƏVƏZ edildi. tə |
| + | TOXAR DİLLƏRİ—hind-Avropa dil- |
| + | lərinə daxil olan əlu dillər qrupu. |
| + | T.d.-nin hind-Avropa dillərinə mən- |
| + | (Rliunu 1908 ildə alman alimləri |
| + | E. Ziq və V. Ziqlinq subut etmiilər, |
| + | 6—7 əsrlərdə PTərqi Turkustanda (in- |
| + | diki CXR, Sintszyan əyaləti) yayıl- |
| + | mıtidı. Adı ipərti olaraq, PPərqi İran |
| + | dillərindən birində danınlan toxar- |
| + | ların adından gəturulmutidur. 5—8 |
| + | əsrlərə aid əlyazmaları və kitabələr |
| + | brahmi ilə yazılmındır. 9—10 əsrlər- |
| + | də T.d.-ndə danıtanlar uyqurlar tə- |
| + | rəfindən assimilyasiyaya uqramınlar. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Toxarskie azıki, M., 1959. |
| + | |
| + | |
| + | TOXARISTAN—tarixi vil.: indi- |
| + | ki Əzb.SSR-in və Tac.SSR-in c.-uUnu, |
| + | Əfqanıstanın im.-ını əhatə edirdi. |
| + | Adı toxarlarla əlaqədardır. 9—13 |
| + | əsrlərin fars, ərəb muəllifləri 5—13 |
| + | əsrlər arasındakı dӧvr ucun 4T.ə ter- |
| + | minindən istifadə etmilər. Eramı- |
| + | zın 1—4 əsrlərində T. Kuqan padiah- |
| + | lırına daxil idi. Onun suqutundan |
| + | sonra ayrı-ayrı hakimliklərə parca - |
| + | lanmıl, eftalilərə (5—6 əsrlərdə), |
| + | tӱrklərə (7 əsr) tabe edilmitdi. V |
| + | əsrin 1-ci yarısında ərəblər tutmupi- |
| + | dular. Sonralar Tahirilər, Səffari- |
| + | lər, Samanilər, Hurilər devlətləri- |
| + | nə daxil olmuiy, 13 əsrdə monqolla- |
| + | rın hucumuna məruz qalmındı. Orta |
| + | Asiyanın iri iqtisadi və mədəni mər- |
| + | kəzi olan T. Mərkəzi Asiyada buddiz- |
| + | min və maniliyin yayılmasında və in- |
| + | kipafında muhum rol oynamıpdır. |
| + | TOXARLAR—1) e.ə. 2 əsr—eramızın |
| + | 1-ci minilliyində Orta Asiyada lamıa- |
| + | MblHl Xazır (Ğax Toxapsıcman). 2) Toxap |
| + | dillərində danınqqan Hind- Avropa xal. |
| + | qının adı. E.ə. 3—2-ci minilliklər- |
| + | də PQərqi Avropada, eramızın 1-ci |
| + | |
| + | |
| + | minilliyinin ortalarında isə Mərkə- |
| + | zi Asiyada yappamınlar. |
| + | |
| + | Əd.Qafurov B. Q., Tadjiki, M., |
| + | 1972. |
| + | |
| + | |
| + | TOXMACAR—meyvə və ya mettə tpitil: |
| + | liyinin səpin bəlməsində toxumlar- |
| + | dan alınmın birillik və coxillik |
| + | bitkilər. Meyvə bitkilərində sort- |
| + | ların coxaldılması ucun calaqaltı |
| + | kimi istifadə olunur. Seleksiya itpin- |
| + | də yeni sortlar almaq məqsədi ilə |
| + | hibrid AD yetipdirilir. Meiqə |
| + | aqaclarının TQ.-ından mejtə salınma- |
| + | sında istifadə edilir. |
| + | TOXTA (?7—təqr. 1312)—Qızıl Orda |
| + | xanı. Mengu Teymurun oqlu. Batunun |
| + | nəticəsi. 1288 ildə əmisi otlanları |
| + | onu qovmutt, 1291 ildə Noqayın kəməyi |
| + | ilə yenidən hakimiyyətə gəlmiidi. La- |
| + | kin, tezliklə Noqay və T. arasında |
| + | mubarizə balilandı. Rus knyazlıqla- |
| + | rında Noqayın təsirini ləqv etmək |
| + | məqsədi ilə T. 1293 ildə oraya qopqun |
| + | gəndərmiiy, 14 ipəhər talan olunmuil- |
| + | du. 1300 ildə T. Noqayı mərlub edə- |
| + | rək Volqadan Dona qədər olan torpaq- |
| + | ları əz hakimiyyəti altında birləp- |
| + | dirmitdi. Rus torpaqlarına yeni yu- |
| + | pyuə hazırlalpjta kəl elmuzidur. |
| + | TOXTAMIİNY (7—1406)—Qızıl Or- |
| + | da xanı. Atası Tӱy Xoca Cuci xanın |
| + | nəslindən idi. 14 əsrin 70-ci illə- |
| + | rirdə Teymurun kəməyi ilə Otrar vil.- |
| + | ni (Cənubi Qazaxıstan) və Sauranı |
| + | (Sırdərya həvzəsi) tutmutidu. Kuli- |
| + | kovo vurutmasında (1380) Mamayın |
| + | məqlubiyyətindən istifadə edərək Or:- |
| + | dada hakimiyyəti ələ kecirmiidi. Da- |
| + | xili cəkitmələrin qartptısını alaraq |
| + | bir muddət Qızıl Ordanın kecmili |
| + | qudrətini dircəltmitidi. 1382 ildə T. |
| + | hiylə ilə Moskvanı tutaraq ppəhəri ta- |
| + | lamhıntp və yandırmısdı. 1386 ilin əv- |
| + | vəlində T. 90 min nəfərlik qopunla |
| + | Azərb.-a soxuldu, PTirvanı talayaraq |
| + | Təbrizə yollandı. Təbrizlilərin mu- |
| + | qavimətinə baxmayaraq, T. hiylə iplə- |
| + | dərək ipəhəri tutdu. Naxcıvan, Mara- |
| + | qa, Mərənd, Sultaniyyə tpəhərləri də |
| + | qarət olundu. T.-ın adından Bakıda, |
| + | abranda sikkələr kəsilirdi. Zaqaf- |
| + | |
| + | |
| + | ttaziya və Orta Asiya torpaqları ustun- |
| + | |
| + | |
| + | də Teymurla apardıqı mubarizə 1395 |
| + | ildə 1.-ın məerlubiyyəti ilə nəticə- |
| + | ləndi. O, Volqadan tpərqdəki torpaq- |
| + | larını itirdi. T.-ı Sibir xanı P1a- |
| + | dibəy əldurmutidur. |
| + | |
| + | ,. Ədl bax Qızıl Orda məqaləsinin ədə- |
| + | biyyatına, |
| + | TOXUM —bax Sənin materialı. |
| + | TOXUM NƏZARƏTİ—k.t. bitkiləri- |
| + | nin istehsalı, tədaruku, saxlanması |
| + | və səpinə hazırlanması prosesində |
| + | onların toxumlarının keyfiyyətinə |
| + | nəzarət sistemi tədbirləri. SSRİ-də |
| + | T.n. toxumculuqun ən əsas hissəsidir. |
| + | Q.n. əkin sahələrini kondisiyalı t0- |
| + | xum materialı silə təqmin edir. Dev- |
| + | lət toxum inspeksiyası toxumun təmiz- |
| + | "HUHHH, cucərməsini, həyat qabiliyyə- |
| + | ə toxumun yoluxma dərəcəsini, 1000 |
| + | |
| + | ZzİN cəkisini və nəmliyini yoxlayır. |
| + | TOXUM FONDU—kt, bitğilərinin |
| + | SƏPİN ucun toxum ehtiyatı. T.f.-na |
| + | toxumluq əkinlər ucun rayonlaiidı- |
| + | rılmın sortların ən yaxtpı, secmə |
| + | toxum materialıpnın ayrılması (bax |
| + | Sənin materialı) k.t. bitkiləri |
| + | Yıqrımının batlanqıcında bir aydan |
| + | gec olmayaraq qurtarır. Əsas T.f.-nun |
| + | miqdarını səpin norması və səpin |
| + | planına əsasən təsərrufat əzu muəyyən |
| + | |
| + | |
| + | 932 |
| + | |
| + | |
| + | TOXYMA |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | edir. T.f. quru, təmiz və zərərsiz- |
| + | ləidirilmii yerdə saxlanılır. Onun |
| + | vəziyyətinə və istifadə olunmasına |
| + | ciddi nəzarət edilir. Təsərrufatda, |
| + | həmcinin 10—1596 miqdarında sıqorta |
| + | və gecici T.f. (payızlıq bitkilərin |
| + | səpipi tez bailanan yerdə) olur. Sı- |
| + | qorta T.f. hər il təmizlənir, yeni məh- |
| + | sulun toxumu ilə əvəz edilir. |
| + | TOXUMA— fasiləsiz sapları ilmə- |
| + | lər iqəklində əyib, onları bir-birinə |
| + | ilitdirməklə (hərməklə) trikotaj |
| + | parca və ya mə”mulat hazırlanması. |
| + | İlmələr arasındakı əlaqə və onların |
| + | qariqılıqlı yerlətməsi herulmə nəvu |
| + | ilə muəyyənlətdirilir. T. prosesi əl |
| + | ilə və mapınla aparılır. Mapında |
| + | T. eninə (kulir T.-sı) və uzununa |
| + | (ərii T.-sı) usullarla yerinə yetiri- |
| + | lir. Birinci usulda butev (fasilə- |
| + | siz) sap bir ilmə sırasını təkil |
| + | edən ilmələr piqəklində əyilərək əvvəl- |
| + | ki sıra ilmələri ilə birlətdirilir |
| + | və beləliklə trikotaj parca alınır. |
| + | İkinci usulda isə ilmə sırasını |
| + | mapının eyni zamanda butun iiylək |
| + | iynələrindən kecirilmiti əri sapla- |
| + | rı sistemi təpqkil edir. Burada bir |
| + | sapın ilmələri yalnız bir sırada |
| + | yerlənməyib, ardıcıl olaraq bir sı- |
| + | radan o birinə kecir. Bax Qrikotaj, |
| + | rikotaj maiını. |
| + | TOXUMA VƏ ORQANLARIN KƏ- |
| + | HCURULMƏSİ —patoloji proses nə- |
| + | ticəsinda məhv olmuii, yaxud zədələn- |
| + | mi toxuma və orqanların orqanizmin |
| + | ezunun, yaxud Ğanıra orqanizmin analo- |
| + | ji toxuma və orqanları ilə əvəz edil- |
| + | məsi. Bax həmcinin Transilantasiya. |
| + | TOXUMA DƏZGAHI—1) saplardan |
| + | (ərip və arqacdan) muxtəlif nev to- |
| + | xuculuq parcası istehsal edən dəzgah: |
| + | toxuculuq istehsalatının əsas maypı- |
| + | nı. T.d. arrac sapının verilmə usu- |
| + | luna gərə məkikli və məkiksiz: arra- |
| + | cın dəyitdirilmə usuluna gərə avto- |
| + | matik və mexaniki (əl ilə dəyiidi- |
| + | rilən), aqızəmələgətirən mexanizmin |
| + | nəvunə gorə ekssentrik, xizəkli və |
| + | jakkard, məkiklərin sayına gərə bir- |
| + | MəKİKLİ və coxməkikli, sapların nə- |
| + | vunə gərə pambıq, ipək, yun, iquppə, |
| + | metal parcalar ucun və s. nəvlərə |
| + | ayrılır. |
| + | Məkikli dəzgahlarda məkikin ar- |
| + | qac qabı ilə birlikdə cəkisi (),25—5 |
| + | kq-dır. Məkikin hərəkət sur”ətinin |
| + | dəyinkənliyi və kӱtləsinin beyuk ol- |
| + | ması məkikli T.d.-nın az məhsuldar- |
| + | lıqının əsas səbəblərindəndir. Gəes- |
| + | |
| + | |
| + | == |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | A |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | 4 4 |
| + | |
| + | |
| + | Toxuma dəzgahının sxemi: 1—məkik: |
| + | 2—artac: 3—bordo: 4—remizka, 5—remiz- |
| + | kanın gəzuӱ, b—əriiy. |
| + | |
| + | |
| + | ə =—— — —-— — — ə - ağın ıı N kn - — |
| + | |
| + | |
| + | tərilən catıtimazlıqlar məkiksiz dəz- |
| + | gahlarda aradan qaldırılmıiydır. |
| + | Arqac sapının verilmə usuluna gərə |
| + | pnevmatik, hidravlik, rapirli və pnev- |
| + | matik-rapirli və s. məkiksiz Q.d. olur. |
| + | Coxməkikli dəzgahlarda (1974 ildə |
| + | SSRİ və CSSR-də sınaq nӱmunələri |
| + | hazırlanmındır) sapların herulmə- |
| + | si əripin eni boyunca bir necə sahə- |
| + | dəki məkiklər vasitəsilə aparılır. |
| + | Məkiklər arasındakı məsafə parca- |
| + | nın enindən xeyli az olur. Muçasir |
| + | T.d. demək olar ki, tamamilə avtomat- |
| + | lapdırılmıt maınlardır. T.d.-nın |
| + | gələcək inkipafı, əsasən, arrac sap- |
| + | ların verilmə sur"ətinin və dəzgah |
| + | sur”ətinin yӱksəldilməsi istiqamətin- |
| + | də aparılır. 2) Bax Trikotaj ma- |
| + | imını. |
| + | TOXUMA MAYESİ—heyvanda və in- |
| + | sanda toxuma və orqanlar arasındakı |
| + | huceyrəarası boptluqları dolduran |
| + | mayey orqanizmlərin huceyrələri ilə |
| + | təmasda olur və onların qida mad- |
| + | dələri ala bildiyi, əz mӱbadilə məh- |
| + | sullarını verə bildiyi muhit vəzi- |
| + | fəsi dajıyır. |
| + | TOXUMA MUALİCƏSİ — mualicə |
| + | usulu, konservləpdirilmitn heyvan, |
| + | yaxud bitki toxumasının və ondan |
| + | hazırlanmıpny preparatların dəriyə, |
| + | yaxud gəzun birləidirici qippası- |
| + | nın altına yeridilməsi. 20 əsrin 30- |
| + | cu illərində V. P. Filatov təklif |
| + | etmipdir. Onun konsepsiyasına əsa- |
| + | sən soyӱqda saxlanılmıiq toxuma qey- |
| + | i-normal mӱhitə uyrunlaidıqda onda |
| + | yuksək bioloji aktiv maddələr—bio- |
| + | gen stimulyatorlar toplanır ki, bu |
| + | da T.m.-nin əsas mӱalicə effektidir. |
| + | T.m. proteinoterapiya kimi qeyri-spe- |
| + | sifik mualicə usullarına daxildir. |
| + | Əsasən, gəz və dəri xəstəliklərinin |
| + | mualicəsində tətbiq olunur. |
| + | Baytarlıqda T.m. mӱalicə, |
| + | həmcinin k.t. heyvanlarının məhsul- |
| + | darlıqrını yӱksəltmək məqsədi ilə tət- |
| + | biq edilir. Məs., uzunmuddətli bi- |
| + | tipməyən, saqalmayan yaralarda, xora- |
| + | larda, bə”zi dəri, avciyər xəstəliklə- |
| + | ində və s. |
| + | TOXUMA TƏNƏFFUSU, hHucey- |
| + | rə tənəffusu—orqan və toxu- |
| + | maların huceyrələrində hava oksi- |
| + | KEHHHHH iyitirakı ilə gedən fermen- |
| + | tativ proseslərin məcmusu. Tənəffus |
| + | prosesi arciyərlərin alveollarında |
| + | bailayıb xarici muhitdən oksigenin |
| + | qan vasitəsilə alınması, karbon qazı- |
| + | nın orqanizmdən xaric edilməsindən |
| + | ibarətdir. Bu proses həm də xarici, |
| + | yaxud akciyər tənəffusu də adlanır. |
| + | Akciyər tənəffusunun davamı T.t., Ya- |
| + | xud daxili tənəffusdur. Bu zaman |
| + | toxumalar qanla gələn oksigeni mənim- |
| + | sədiyindən su əmələ gəlir və karbon |
| + | qazı xaric olur. T.t. zamanı mo- |
| + | lekulyar oksigenə davamlı maddələr |
| + | daha tez oksidlətir. Bunu qan vasitə- |
| + | silə toxumalara gətirilən oksigenin |
| + | daha fəal olması ilə izah etməyə ca- |
| + | lıpırlar. Bir sıra mulahizələrə |
| + | gərə toxumalardakı xususi maddələr |
| + | (oksigenozalar) fermentlərin iptira- |
| + | kı ilə bu və ya digər substratı ok- |
| + | sidləpdirirlər (A. N. Bax). Digər |
| + | qrup alimlərə gərə isə, toxumalarda |
| + | oksigeni fəallatdıran dəmir ionla- |
| + | rı və tərkibində dəmir olan uzvi il |
| + | ləpmələrdir (A. N. Danilevski, |
| + | Varburq). |
| + | TOXUMALAR—məniəyinə, qurulutlu- |
| + | na və funksiyalarına gərə oxiyar olan |
| + | |
| + | |
| + | huceyrələr sistemi. T. orqanları və |
| + | orqan sistemini Yaradır. H eyvan |
| + | T.-ına epiteli, birlətdirici toxu- |
| + | ma, əzələ toxuması və sinir toxuması |
| + | aiddir. Hər tip toxuma rupieym dəvrun- |
| + | də gedən muəyyən histogenez nəticəsin- |
| + | də inkipaf edir. Bir cox T.-da his- |
| + | togenez davam edir və yetkin heyvan- |
| + | larda regenerasiyanı, bə”zən də T.-ın |
| + | artmasını tə”min edir. Toxuma hu- |
| + | ceyrələrinin fəallıqı onların T.- |
| + | da bilavasitə kontaktından asılı |
| + | olduqu kimi uzaq hormon və sinir tə”- |
| + | sirlərindən də asılıdır. |
| + | |
| + | "Bitki T.-ı muəyyən fizioloji |
| + | funksiyaları yerinə yetirən və bu |
| + | funksiyalara muvafiq olaraq oxtar |
| + | morfoloji qurulupqu olan huceyrələr |
| + | qrӱpudur. Ərtulutoxumluların T.-ı |
| + | daha mӱkəmməl və mӱrəkkəb quruluiq- |
| + | ludur. Bunların T.-ı 2 qrupa: tərə- |
| + | dici (meristem), yaxud embrional və |
| + | daimi T.-a bəlunur. Daimi T. muxtə- |
| + | lif tipli tərədici T.-dan forma- |
| + | lapır. Tərədici, ərtuk, əturucu, |
| + | əsas, mexaniki, sud boruları və s, |
| + | T. ayırd edilir. |
| + | |
| + | TOXUMLARIN SKARİFİKASİ- |
| + | YASI (lat. zsaq1Iso—cərtirəm, cı- |
| + | zıram)—bə”zi k.t. bitkilərinin (Yon- |
| + | ca, lupin, xətəmbul və s.) toxumla- |
| + | rının sərt qabıqlarının zədələnmə- |
| + | siy, toxumu səpinə Ppazırlamaq usul- |
| + | larından biri. Skarifikasiya olun- |
| + | mulp toxum tez cucərir. Skarifika- |
| + | siya xususi mapınla—skarifikator- |
| + | larla aparılır, yaxud toxumlar qumla |
| + | surtuluqr. | ki |
| + | |
| + | TOXUMLU BİTKİLƏR, sperma- |
| + | tofitlər (Spermatophyta )—ToxyM |
| + | əmələ gətirən ali bitkilər. T.b.-ə |
| + | iılpaqtoxumlular (toxumlu qıjılar, |
| + | bennetitlər, kordaitlər və 6. qazıntı |
| + | bitkilər daxil olmaqla), ərtulutoxum- |
| + | lular, yaxud nicəkli bitkilər daxil- |
| + | |
| + | |
| + | dir. Bapqa ali bitkilər—riniofit- |
| + | lər, mamırkimilər, plaunkimilər, |
| + | psilotkimilər, qatırquyruqukimilər |
| + | |
| + | |
| + | və ayıdətəyilər toxum əmələ gətir- |
| + | mir. T.b.-də qametofit (cinsi nəsil) |
| + | reduksiyaya uqrramın (xususilə ertu- |
| + | lutoxumlularda) və sporofit əsasın- |
| + | da inkitaf edir. Toxumla coxalma |
| + | sporla coxalmaya nisbətən bitkilərin |
| + | proqressiv uyqunlaimasıdır. T.b.-in |
| + | təkamӱl prosesində sporlu bitkilərdən |
| + | əmələ gəlməsi T.b.-lə borulu sporlu |
| + | bitkilərin coxalma orqanları arasın- |
| + | dakı homologiya ilə subut olunur. |
| + | T.6.-in Yer kӱrəsinin bitki ertuyunun |
| + | Yaranmasında və insanın təsərrufat |
| + | fəaliyyətində beyuk rolu var. |
| + | TOXYM/H/Y Tbl?KbinAP (Lyginopte- |
| + | ridopsida)—HəcnH kəsilmipl cılpaq- |
| + | toxumlu bitki sinfi. Gevdəsi hundur: |
| + | yarpaqları beyuk olmutidur. Kuləklə |
| + | tozlanan bitkilərdir. T.q.-a, adətən, |
| + | keytonikimiləri də aid edirlər. İ-T.- |
| + | ın qalıqı Karbon dəvrundən mə”- |
| + | lumdur, lakin Yura dəvrunə qədər |
| + | olan cəkuntulərdə də rast gəlir. Pa- |
| + | leobotanikada qazıntı bitkilərin bU |
| + | qrupunu cox vaxt pteridospermalar |
| + | adlandırırlar. |
| + | |
| + | TOXUMLUQ ƏKİNLƏR—k.t. bitki- |
| + | lərinin rayonlaipdırılmıiy sortla- |
| + | rının xususi təsərrufat və sahələr- |
| + | də aparılan əkini: bunların məhsul- |
| + | ları yalnız toxum materialı ucun is” |
| + | tifadə olunur. K-zların toxumculuq |
| + | briqadalarında və s-zların muvafiq |
| + | ie”bələrində təpkil edilir. T.ə. UCӰN |
| + | elmi-tədqiqat muəssisələrindən və YA |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | TOXUNAN 333 |
| + | |
| + | |
| + | toxumculuq təsərrufatlarından alın- |
| + | MIIT SELİT VƏ Ya 1-ci reproduksiyalı |
| + | toxumlardan istifadə olunur. Bax |
| + | Həmcinin Toxumculuq. |
| + | TOXUMSƏPƏN ULTİVATOR—bax |
| + | Toxumsəpən maiyın, |
| + | |
| + | TOXUMSƏPƏN MAİYIN—k.t, bitki- |
| + | ləri və meitə aqaclarının toxumları- |
| + | NI SƏPMƏK - və torpaqa gubrə vermək |
| + | ucun maiın. T.m.-lar səpin usulları- |
| + | na gərə toxumu cərgələrlə (itək, 1)— |
| + | dar cərgəli, enli cərgəli, carpaz və |
| + | lentvarı səpən maiına, kvadrat-yuva, |
| + | punktir, Yaxud dəqiq (itək. 2) və səpə- |
| + | ləmə usulları ilə səpən maiqınlara |
| + | ayrılır. Qə”yinatına gerə dənli bit- |
| + | ki, cərgəarası ipqumlanan bitki (qar- |
| + | qıdalı, pambıq, cuqundur), kətan və |
| + | tərəvəz toxumları səpən mapınlar və |
| + | xususi tə”Yinatlı (mettpə aqacları, |
| + | İSTİ İİTİLLİK və s. ucun) T.m.-lar |
| + | var. T.m. eyni zamanda torpara mi- |
| + | neral gubrə səpən aparatla təchiz |
| + | olunarsa belə mapqın kombinə edilmit |
| + | T.m. adlanır. Traktorla aqreqatlatan |
| + | T.m.-lar asma, qopulan və Yarımasma |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | R Fər” m. |
| + | etti dr = |
| + | = ə Ru" == |. - |
| + | |
| + | |
| + | PTək, 1. Cərgələrlə toxumsəpən (asma) ma- |
| + | pqının texnoloji sxemi: /——toxum qutusu: |
| + | 2—səpici anapaT, 3—toxumu əturən boru: |
| + | 4—intiqal təkəri, 5—diskli cırıracan: |
| + | b6—kipləyici paxmala, 7—cıqrıracanı |
| + | dərinə salmaq ucun yay, 8—cıqıracan |
| + | dirək: 9—cərcivənin bap dirəyiy 10— |
| + | asqı mexanizmi. |
| + | |
| + | |
| + | olur. Ata qopulan və əl ilə iiylədi- |
| + | lən T.m.-lar da vardır. SSRİ-də yal- |
| + | nız traktorla aqreqatlatqan T.m.-la |
| + | buraxılır: geturumunun eni 1,5—5, |
| + | m-dir. T.m.-da toxum qutusu, səpici |
| + | aparatlar, toxuməturən borular, piı- |
| + | rımacanlar, toxumun ӱzərini torpaqla |
| + | ertən və sahəni hamarlayan hissələr, |
| + | dayaq-hərəgət təkərləri və hərəkət |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | PPək. 2. Kombinə edilmit asma, punktir |
| + | |
| + | |
| + | toxumsəpən mapının texnoloji sxemi: |
| + | səpici aparat, 2—intiqal təkəri: əə |
| + | transmissiya valı: 4—cərcinvnə dirəyi) |
| + | |
| + | |
| + | =—-birlipdirici dirəkz 6—əksintiqal, |
| + | 7—gubrəsəpən aparat, |
| + | |
| + | |
| + | en = |
| + | |
| + | |
| + | oya |
| + | VZ |
| + | |
| + | |
| + | “" |
| + | |
| + | |
| + | 1 Bə | |
| + | — == —y |
| + | Hə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | PTək. Z. Toxumsəpən kultivator: 1—nəH- |
| + | |
| + | KYÖpə qutusu, 2—dənsəpici aparat, 3— |
| + | |
| + | toxumeturən boruz 4—dayaq təkəriq 5— |
| + | |
| + | kultivator pəncəsi olan cırıracan| 6 — |
| + | |
| + | vərdənələr, 7— hidrosilindr:, 8—mineral |
| + | gӱbrəsəpən aparat. |
| + | |
| + | |
| + | əturucu mexanizmlər olur, Butun His- |
| + | sələr cərcivə ӱzərinə yıqılır, SSRİ- |
| + | də k.t, bitki toxumlarının səpini |
| + | ucun toxumsəpən-kotan, kultivator və |
| + | uzləyici toxumsəpəndən ZƏ istifadə |
| + | edili Toxumsəpən kulti- |
| + | vator (izək, 3) laydırsız alətlərla |
| + | becərilən torpaqda və kevipənliklər- |
| + | DƏ toxum səpmək ucun iplədilir: eyni |
| + | zamanda toxum səpir, torpaqı yumial- |
| + | dır, aları doqrayır və cərgələrə mi- |
| + | neral gubrə verir, |
| + | |
| + | |
| + | Əd.KarpenkoA. N. idr., Selv- |
| + | skoxozlİstvennıe mapqinı, M., 1979: L u- |
| + | |
| + | |
| + | rıe A. B. i dr., Selhskoxozanstnvennıe |
| + | mapinı, 2 izd., L., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | TOXUMTƏMİZLƏYƏN MAİYIN—ot, |
| + | tərəvəz və texniki bitki toxumlarını |
| + | təmizləmək və ceypidləmək ucun k.t. |
| + | mapını. SSRİ k.t.-nda universal |
| + | (SU-0,1 markalı) və elektromaqnit |
| + | (ƏMC-1A və SMPQ-0,4) T.m. tətbiq edi- |
| + | lir. Universal T.m.-da toxum hava |
| + | axını ilə və xəlbirlərdə təmizlənib |
| + | cepidlənir. Elektromaqnit T.m, Yonca |
| + | və kətan toxumlarını kələ-ketur səth- |
| + | li alaq (qızılsarmatıq, kəkrə və s.) |
| + | toxumlarından təmizləmək ucundur. |
| + | Bunun ucun təmizlənəcək toxuma maq- |
| + | nit metal ovuntusu (8094 dəmir 2,3- |
| + | oksid və 2096 tabaiyir) qatılır, bu za- |
| + | man gələ-kotur səthli alaq toxumları- |
| + | nın ӱzəri ovuntu ilə ertulur: qarı- |
| + | iyıq elektromaqnit barabanına veril- |
| + | dikdə alaq toxumları ona yaphıtpır, |
| + | təmizlənmii toxumlar isə qəbuledici- |
| + | yə yıqılır. Bax həmcinin Dəntəmiz- |
| + | ləyən maın. |
| + | |
| + | TOXUMUN NƏMLİYİ—toxumlarda |
| + | hiqroskopik nəmliyin miqdarı. Toxy- |
| + | mun saxlanması ucun T.n.-nin ÖƏİYK |
| + | əhəmiyyəti var. Hər bir bitkidə to- |
| + | xumluq dənin nəmliyi devlət standartı |
| + | ilə normalaipdırılır. Azərb.SSR-də |
| + | taxıl və dənli-paxlalı bitkilərdə |
| + | kondisiyalı toxumun nəmliyi 1492 ol- |
| + | malıdır. Nəmliyi yuksək olan dən tez |
| + | qızıpyır və cӱcərmə qabiliyyətini iti- |
| + | rir. T.n. laboratoriya ipəraitində |
| + | muəyyən edilir. |
| + | TӦXUMCULӰQ—bitkicilik sahəsi: |
| + | sortdəyiyimə və sorttəzələmənin yerinə |
| + | yetirilməsi ucun rayonlapdırılmıti |
| + | sortların toxumlarının kutləvi su- |
| + | rətdə coxaldılması ilə məpqul olur, |
| + | T. bilavasitə seleksiya ilə əlaqədar- |
| + | dır və onun nəzəri əsasıdır. Rusi- |
| + | yada Q, 19 əsrin 2-ci yarısından :a. |
| + | ranmındır, Q, seleksiya ilə vahid |
| + | |
| + | |
| + | sistemdə V. İ. Leninin 1921 ildə im- |
| + | zaladıqı 4“ Toxumculuq haqqındag dek- |
| + | retdən sonra elmi əsaslarla inkipyaf |
| + | edir. Bu qərar əsasında SSRİ-də, o |
| + | cumlədən Azərb.SSR-də bir cox elmi- |
| + | tədqiqat idarələri təiykil edildi və |
| + | seleksiya-toxumculuq iiyləri elmi əsas- |
| + | larla quruldu. Q.-u yaxtıladırmaq |
| + | və onu sənaye əsasında yenidən tətikil |
| + | etmək ucun 1960 ildə Sov. İKP MK və |
| + | SSRİ Nazirlər Soveti qərar qəbul |
| + | etdi. T.-un sənaye əsasında yenidən |
| + | təpkilinin bəyuk əhəmiyyəti oldu. |
| + | |
| + | 1978 ildə Azərb.SSR-də cins to- |
| + | xum istehsal edən “Sorttoxumsənayev |
| + | birliyi təiikil edidmiii, resp.-nın |
| + | əsas taxılcılıq r-nlarının hər bi- |
| + | rində r-nun və Ya zonanın toxuma olan |
| + | tələbatını ədəyə biləcək xususi to- |
| + | xumculuq təsərrufatları yaradılmıpi- |
| + | dır. Elmi-Tədqiqat Əkincilik İn- |
| + | tu, Azərb.SSR EA Genetika və Selek- |
| + | siya İn-tu və həmin in-tların təc- |
| + | rubə st.-ları cSorttoxumsənayev bir- |
| + | liyYinin rayonlaidırılmın yuksək- |
| + | məhsuldar sortların superelit və |
| + | elit toxuma olan tələbatını ədəyir. |
| + | Bu toxumlar xususi toxumculuq təsər- |
| + | rufatlarında artırılır və bu təsər- |
| + | rufatlar isə əz nevbəsində r-nun umu- |
| + | mi əkin sahəsini 1-ci, 2-ci, qismən |
| + | də 3-cu reproduksiyalı toxumla tə”min |
| + | edir. Bu ipin aparılmasında əsas |
| + | vəzifə sortdəyitimə və sorttəzələməni |
| + | vaxtında həyata kecirmək, bioloji və |
| + | məhsuldarlıq keyfiyyətini saxlamaqla |
| + | onların toxumlarını tələbata uyqun |
| + | surətdə kӱtləvi artırmaqdan ibarət- |
| + | dir. |
| + | |
| + | |
| + | Ədi Moroz N. A., Selekiil i sevə |
| + | iknovedbkvo zernovıx gkulhtur, Minsk, |
| + | 81. |
| + | |
| + | |
| + | TOXYMuynyr TƏSƏRRUFATI, |
| + | SSRİ-də toxumculuq tə- |
| + | sərrufatı–—k-z, s-z və ya elmi- |
| + | tədqiqat idarəsinin təsərrufatı: zona- |
| + | NI VƏ Ya r-nu k.t. bitkilərinin rayon- |
| + | lapdırılmıiy yuksəkkeyfiyyətli sort- |
| + | ları ilə tə”min edir. T.t. elmi-tədqi- |
| + | qat idarələri tərəfindən ibtidai to- |
| + | xumculuq sahələrində superelit və elit |
| + | toxumları hazırlayır, k-z və s-zlara |
| + | eELİt və 1-ci reproduksiyalı toxumlar |
| + | verir. Bax həmcinin Toxumculiq. |
| + | TOXUMİYUNASLIQ — toxumlardan |
| + | bəhs edən elm: ana bitkidə yumurtahu- |
| + | ceyrənin mayalandıqı vaxtdan baila- |
| + | yaraq həmin toxumlardan yeni bitki |
| + | ƏMƏLƏ GƏLƏNƏ qədər olan dӧvrdə to- |
| + | xumların həyatı və inkipafını vy- |
| + | rənir, |
| + | |
| + | Q. botanika, genetika, |
| + | |
| + | fiziologiya, embriologiya və s. bio- |
| + | loji elmlərlə sıx əlaqədardır və |
| + | onların tədqiqat usullarından isti- |
| + | fadə edir. Q., həmcinin toxum mate- |
| + | riallarına qiymət və nəzarət usul- |
| + | larını ipləyib hazırlayır (bax To- |
| + | X.M nəzarəti). T.-ın yabanı bitki- |
| + | lərin toxum və meyvələrini eyrənən |
| + | hissəsi botaniki T. (xarpologiya), be- |
| + | cərilən k.t. bitkilərinin toxumla” |
| + | rından bəhs edən hissəsi kənd tə- |
| + | sərrufatırvəya aqronomiya T.-ı |
| + | adlanır. |
| + | TOXUNAN—M” nəqtəsi M nəqtəsinə |
| + | ( əyrisi boyunca ss Nsuz Yaxınlatdıqda |
| + | MM" duz xəttinin limit vəziyyəti. |
| + | Duzbucamtı koordinatlarda tənliyi |
| + | U/=/(x) olan əyriyə cəkilən T.-ın tən- |
| + | LİYİ |
| + | |
| + | |
| + | biokimya, |
| + | |
| + | |
| + | U—/(x,)=/(x,)(x—x,) |
| + | |
| + | |
| + | 334 |
| + | |
| + | |
| + | ipəklindədir (/—diferensiallanan- |
| + | dır, x, isə M nəqqəsinin absisidir). |
| + | 5 səthinə onun M nəqtəsində T. və to- |
| + | xunan mustəvi çzərində yerləttən ix- |
| + | |
| + | |
| + | Dan mə. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ən EHM ii m. |
| + | tiyari duz xətt 5 səthianə M nəqtəsinə |
| + | də Q. adlanır. |
| + | |
| + | TOXYHAH MYCTƏBH (M HərTə- |
| + | sindəbsəthinə T.m.)—M nəq- |
| + | təsindən kecən və cari M” pəqtəsi M |
| + | nəqtəsinə yaxınlatdıqda M”-dən mə- |
| + | safəsi MM” məsafəsinə nəzərən sopsuz |
| + | KHHHK olan mustəvi. 72=/(x, u) səthin |
| + | tənliyidirsə və /-in (xo, uo) pəqtə- |
| + | sində tam diferensialı varsa (xo. (0, |
| + | ?o) neqtəsində T.m.-nin tənliyi 2—2/==- |
| + | m A(x —xo) -.B(U—vo) pəklindədir. Bu |
| + | halda A və V 0//dx və d/ du xususi |
| + | terəmələrinin (xo, o) nəqtəsindəki |
| + | qiymətləridir. |
| + | |
| + | |
| + | zrə aa |
| + | |
| + | |
| + | TOXYHAHHnHAP YCYnY —6ax Nyu- |
| + | ton usulu. |
| + | TOXUNMA DUYRUSU, taktil |
| + | |
| + | |
| + | hiss (lat. Kası115—toxunmaqla hiss |
| + | olunan, (apno—toxunuram)—muxtəlif |
| + | mexaniki stimulun dəri səthinə tə”- |
| + | sirindən bat verir. İki əsas muxtə- |
| + | lifnevlu reseptorun: toxunma resep- |
| + | SİYASI VƏ təzyiq resepsiyasının məv- |
| + | cudluqu ilə səciyyələnir. Frey tuk- |
| + | cukləri metodu ilə dərinin həssas- |
| + | LIRINI tƏDqiq etdikdə elə pahiyələr |
| + | tapmaq olur ki, onlar təzyiqə reaksi- |
| + | Ya verdikləri halda temp-ra reaksiya |
| + | vermirlər. Əksinə, dəridə elə nahi- |
| + | Yələr var ki, temp-ra reaksiya verdik- |
| + | ləri halda, təzyiqə cavab vermirlər. |
| + | Bunlar subut edir ki, taktil hissin |
| + | (toxunma) və temp-r hissinin yaran- |
| + | ması muxtəlif dəri reseptorlarının |
| + | qıcıqlanması nəticəsində baii verir. |
| + | TOXUNMA ORQANLARI — dəridə |
| + | dayaq-hərəkət aparatında (əzələlərdə, |
| + | barlarda, oynaqlarda və s.), bə”zi selik- |
| + | Lİ qipqada (dodaqlarda, dildə və s.) |
| + | orqanizmin xarici və daxili muhitin- |
| + | də baiq verən quruluilu toxuma top- |
| + | lusu, yaxud reseptorlar. T.o.-ndan bə”- |
| + | ziləri mexaniki qıcıqlardan, digər- |
| + | ləri istinin, soyuqun tə”sirindən mu- |
| + | təəssir olur. Bir sıra T.o. isə yalnız |
| + | MUƏYYƏN kimyəvi amillərlə qıcıqla- |
| + | nır. Nəhayət, xususi qurululu re- |
| + | septorlar səs və ipıq dalqaları ilə |
| + | oyanırlar. |
| + | |
| + | TOXUNMAYAN PARCHALAR —təbii, |
| + | kimyəvi lif və saplardan toxuculuq |
| + | usulları tətbiq etmədən alınan mə”- |
| + | mulatlar. T.p. istehsalı ayrı-ayrı |
| + | liflərin muxtəlif usullarla ir- |
| + | ləpdirilməsinə əsaslanır. Yapıin- |
| + | dırma T.p.-da liflər bitipdirici |
| + | maddələr (Yapıtqanlar) vasitəsilə |
| + | birlətdirilir. Əsasını lifli mate- |
| + | rial (1 m?-in kutləsi 10—1000 q və |
| + | daha cox olak toxuculuq lifləri tə- |
| + | bəqəsi) təppkil edən belə T.p. daha ge- |
| + | hip Yayılmıddır. Bundan baiqa T.p. |
| + | xovlu-lifli materialı bir və ya bir |
| + | necə sap sistemi ilə tikməklə, lifli |
| + | kӱtləni gecələtdirməklə, girinti-cı- |
| + | xıntılı iynələrlə e”mal etməklə və s. |
| + | usullarla hazırlanır. Lifli mate- |
| + | |
| + | |
| + | TOXUNAN MXSTƏVİ | |
| + | |
| + | |
| + | s ə ə Tə tt |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 1Pək. 1. Lif təbəqəsini mexaniki usulla |
| + | |
| + | formalatdıran qurqunun sxemi: /—dara- |
| + | |
| + | ma mapının cıxarılabilən barabanı: |
| + | |
| + | 2— daranmıtl lay: 3—daranmıqi layın |
| + | |
| + | Yerlətdiricisiy, 4— formalapıhıiid ma- |
| + | terial. |
| + | |
| + | |
| + | rial, əsasən, mexaniki və aerodina- |
| + | Mik usullarla formalatdırılır. |
| + | Qat.-dan xalca, adyal, həmcinin pal- |
| + | tar, ayaqqabı və s. ucun istilətdiri- |
| + | ci araqatılar, gaqız maını ucun |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | PPək. 2. |
| + | |
| + | |
| + | .Tif təbəqəsini |
| + | usulla formalapdıran qurqunun sxemi: |
| + | |
| + | |
| + | aerodinamik |
| + | |
| + | |
| + | 1— nuğ), 2—cıxarılabilən baraban: 3— |
| + | diffuzor, 4— kondensator: 5—transport- |
| + | yor: 6—formalatmhin material. |
| + | |
| + | |
| + | mahud, sӱzgəc və s. mə”mulatlar ha- |
| + | zırlanır. |
| + | |
| + | Əd.: Texnoloqil proizvodstva netkan- |
| + | nıx materialov, M., 1982, |
| + | |
| + | |
| + | TOXUCULUQ—toxuma mə”mulatının |
| + | (həsir, parca, xalca, palaz və s.) is- |
| + | tehsalı ilə məiul olan sənət sahəsi, |
| + | Xammal (lif) və mə”mulat nəvundən |
| + | asılı olaraq T.-un muxtəlif sahə- |
| + | ləri (parca, kətan, yun, ipək, pambıq, |
| + | həsir, xalca-palaz) məvcud olmuttdur. |
| + | T.-a həm də hərmə sənəti daxildir. |
| + | İstehsalatda parcanın toxunma tex- |
| + | nologiyası ipliyin hazırlanma prose- |
| + | si, parcanın toxunması və tamamlama |
| + | iplərindən ibarətdir. Hazırlıq" pro- |
| + | sesi ərii və arqac saplarının sarın- |
| + | ması, ilixtlənməsi, cillə hazırlan- |
| + | ması və s. əməliyyatlar daxildir. |
| + | Hazırlıq sexindən sonra əriii və ap- |
| + | qac toxuculuq sexinə daxil olur. To- |
| + | xuma prosesində əriiy sapları dəz- |
| + | gahın orqanlarının muxtəlif tə”sir- |
| + | lərinə arqac saplarına nisbətən cox |
| + | məqruz qalır. Buna gərə də əriiq daha |
| + | keyfiyyətli xammaldan hazırlanır, |
| + | onlar əlavə olaraq burulur və tilixt- |
| + | lənir. Tamamlama ipləri parcanın |
| + | uzunluqunun əlculməsi, onların tə- |
| + | mizlənməsi, parcanın keyfiyyətinə |
| + | nəzarət və s.-dən ibarətdir. |
| + | |
| + | Neolit dəvrundə yaranmıi və |
| + | ibtidai icma qurulutunda genii ya- |
| + | yılmındı. İlk əl ilə toxuma dəzgahı |
| + | e.ə. 6—Ə-ci minilliklərdə meydana |
| + | gəlmitdir. F. Engels toxucu dəzga- |
| + | hının ixtirasını insan cəmiyyətinin |
| + | inkimafının ilk pilləsində cəmiy- |
| + | yətin ən muhum nailiyyətlərindən biri |
| + | hesab etmiidir (Marks GE., En- |
| + | gels F., Secilmipq əsərləri, 2 cild- |
| + | də, c. 2, B., 4953, səh, 311). Feodalizm |
| + | |
| + | |
| + | ə toxuma dəzgahı və toxuma |
| + | a, TƏKMHTƏLİMHLİM. 16 əsrdən |
| + | balayaraq toxuma irosesinri mexa- |
| + | nikləidirilməsinə ilk təipəbbus edil- |
| + | mipdir. İngiltərədə 18 əsrdə mexa- |
| + | niki məkik və toxuma dəzga “ ixtira |
| + | olunmutdur. 19 əsrin sonu— əsrin |
| + | əvvəllərində MƏKH)H avtomatik dəyii)- |
| + | |
| + | |
| + | . dirən toxuma dəzgahı yaradılmıiq- |
| + | |
| + | |
| + | dır. 20 əsrin əvvəllərindən e tibarən |
| + | məkiksiz dəzgahlar icad olunmuidur. |
| + | Parca məqmulatı tarixən ufuqi dəz- |
| + | gahlarda istehsal edilmiidir. |
| + | Azərb.-da Eneolitdən Tunc dəvrunə |
| + | kecid mərhələsində ilaquli T. dəzgah- |
| + | larından istifadə olunması arxeolo- |
| + | ji materiallardan mə”lumdur. Son- |
| + | ralar, eramızın 3—7 əsrlərində ufu- |
| + | qi T. dəzgahı (Mingəcevirdən tapıl- |
| + | mıqidır) imlədilmitdir. Bu dəzgah- |
| + | ların bəsit numunəsi—xana, nisbətən |
| + | mӱrəkkəb nəvu isə pparbaf dəzgahı in- |
| + | diyə qədər qalmaqdadır. Xammalın ne" |
| + | vundən asılı olaraq Azərb.-da par- |
| + | ca T.-unun muxtəlif istehsal sahə- |
| + | ləri yaranmıtldı: pambıq parca T.,- |
| + | una nisbətən iyal və ipək T.-u ustun |
| + | məvqe tutmutidur. Erkən orta əsrlər- |
| + | dən bantlayaraq Culfa, Ordubad, Nax- |
| + | cıvanda bez istehsalı (bəzzazlıq), |
| + | PQamaxı, Mucu, Basqal, PTəki və Gən- |
| + | cədə pilarbaflıq sənəti geniiy yayıl- |
| + | mıtiqdır. PTarbaflıq mə”mulatında |
| + | cecim və kəlarayı istehsalı mustəqil |
| + | sahələr kimi fəaliyyət gəstərmiin- |
| + | dir. Milli ipək T.-unun yuksək ə |
| + | ması olan karxana tarbaflıqı 20 |
| + | əsrin əvvəllərinədək davam etmiii və |
| + | f-k istehsalına kecid ucun zəmin ya- |
| + | ratmımdır. Azərb. :parbaflarının |
| + | məhsulları (darayı, mov, qanovuz, |
| + | atlaz, tafta, tirmə, cecim, gkəlara- |
| + | Yı və s.) Rusiyada, eləcə də Avropa ol- |
| + | kələrində bəyuk ppehrət qazanmındı. |
| + | 9 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərindən |
| + | Avropa və Rusiyadan ixrac olunan |
| + | ucuz f-k məhsullarının rəqabəti nə- |
| + | ticəsində Azərb.-ın bir sıra ən”ənəvi |
| + | T. sənətləri (bəzzazlıq, iqaltoxuma, |
| + | |
| + | |
| + | parbaflıq) tənəzzulə qramıtndır. |
| + | Rİ—iplik və |
| + | |
| + | |
| + | TOXUCULUQ LİFL |
| + | toxuculuq mə qmulatları hazırlamaq |
| + | ucun liflər, toxuculuq sənayesində |
| + | əsas xammal. T.l. təbii liflərə (pam- |
| + | bıq, kətan, yun, təbic ipək və s.) və |
| + | kimyəvi liflərə ayrılır. Kimyəvi |
| + | liflər sun”i və sintetik olur. Sun”i |
| + | liflər təbii uzvi yuksəkmolekullu |
| + | birlətmələrdən (məs., selluloz), bit- |
| + | ki və heyvan məniəli zulallardan |
| + | (məs., zein, kozein) alınır (bax Ase- |
| + | tat lifləri, Viskoz lifləri). Sin- |
| + | tetik Q.l.-ni sintetik polimerlərdən |
| + | (poliamid, polietilentereftalat, p0- |
| + | liakrilopitril, poliuretan və s.) ha- |
| + | zırlanır. Kimyəvi T.l. pambıq və yun |
| + | lifləri kimi uzun saplar və qısa lif- |
| + | lər (itapel lifləri adlanır) pək- |
| + | lində istehsal edilir. Bəzən qeyri- |
| + | uzvi birlətmələrdən alınmıiyq lif- |
| + | lər (iquptə, metal və s. liflər) DƏ |
| + | kimYƏvi Q.l.-nə aid edilir. |
| + | TOXUCULUQ PARCASI —toxuculuq |
| + | prosesində bir-birinə perpendikulyar |
| + | sap sistemlərinin (əriiq və arrac |
| + | əruӱlməsindən alınan mə”mulat. Bə - |
| + | zi hallarda (parcada xov, naxıii və s. |
| + | almaq ucun) əlavə sap sistemindən DƏ |
| + | istifadə olunur. T.p. uzun parca, |
| + | sufrə, dəsmal və s. iyəklində istehsal |
| + | edilir. Qalınlıqı, adətən, 5 mm-ə Qə- |
| + | dər, eni 1,5 m-ə qədər (bəzən 12 m-dək), |
| + | uz. mӱxtəlifdir. İpliyin hazırlan- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TƏBPAT |
| + | |
| + | |
| + | 335 |
| + | |
| + | |
| + | —j–a–"hhç—jx”bh-tĞjh-n-—hjkmk————————n ti ———————————-”:z”z-,ghD—- "khhğdpppkqet-—"—c—qktqjp” |
| + | |
| + | |
| + | dıqı liflərin nəvunə gərə pambıq, |
| + | Yun, gətan, ipək və kimyəvi liflərdən |
| + | T.p. olur. T.p. bircins (yun, ipək, |
| + | pambıq, kətan və s.), qarıpyıq (muxtə- |
| + | lif liflərin qarıtıqından hazır- |
| + | lanmınq eynitipli saplardan, məs.., |
| + | gətan-lavsan ipliyindən) və bircins |
| + | olmayan (məs., əripi pambıq, arqacı |
| + | yun saplardan) nevlərə ayrılır. To- |
| + | xucu dəzgahlarında alınan parca |
| + | (xam parca) aqartma, boyama, paxı- |
| + | vurma, həmcinin muxtəlif nəv tamam- |
| + | lama əməliyyatlarından kecirilir. |
| + | Tə yinatına gerə məmitətdə itilədilən |
| + | və texniki parcalara ayrılır. T.p.- |
| + | nın qurululu saplarıpn qalınplıqı |
| + | və ya xətti sıxlıqı, herulmə qaydası |
| + | və s. ilə xarakterizə edilir. T.p.-pın |
| + | səthi sıxlıqı 30 q/m?-dəp (Kpen-min- |
| + | foi) 1 k?/m?-ə (brezent, beltinq) qə- |
| + | |
| + | |
| + | dərdir. |
| + | TOXUCULUQ SƏNAYESİ— yutkul sə- |
| + | nayenin ən qocaman və iri sahələrin- |
| + | dən biri:z muxtəlif nev bitki, heinarı |
| + | və kimyəvi (sun”i və sintetik) liflər- |
| + | dən toxuculuq parcaları, trikotaj |
| + | (bax Trikotaj sənayesi) və digər mə”- |
| + | mulatlar istehsal edir. Q.s. ictimai |
| + | məhsul istehsalında və əhalinin tə- |
| + | ləbatılın edəpnilməsində muhum yer- |
| + | lərdən birini tutur. T.s.-nə toxuculuq |
| + | xammalının ilkin e”malı, pambıq |
| + | parca, kətan, yun, ipək, toxunmayan |
| + | parcalar, gəndir-cut, tortoxuyan, toxu- |
| + | culuq talantereya, trikotaj, kecə is- |
| + | tehsalı sahələri daxildir. T.s. məh- |
| + | sulları paltar, ayaqqabı istehsalın- |
| + | da və digər sənaye sahələrində (məs., |
| + | mebel istehsalında, maiınqayırmada) |
| + | istifadə olunur. |
| + | |
| + | Toxuculuq məmulatları istehsalı |
| + | cox qədimdə meydana gəlmitdir. Pam- |
| + | bıq becərilməsi, əl ilə iplik və |
| + | parca hazırlanması eramızdan bir |
| + | cox əsr əvvəl Hindistan, Cii və Mi- |
| + | sirdə mə”lum idi. Q.s. mamınlı is- |
| + | tehsal yoluna qədəm qoymuzi ilk sahə |
| + | olmulidur. 18 əsrin 2-ci yarısında |
| + | sənaye cevrilimni bu sahədən bailla- |
| + | mıtidır. | |
| + | |
| + | İnqilaba qədərki Rusiyada T,s, |
| + | eqmaledici sənayenin əsas sahələrin- |
| + | dən biri idi. Butupn sənaye məhsulu- |
| + | nun 20,594-i və istehlak predmetləri |
| + | istehsalı məhsulunun təqr. 3220-i |
| + | onun payına dupqurdu. Q.s., əsasən, |
| + | mərkəzi r-nlarda yerlətdirilmiyidi. |
| + | Əsas xammal r-nları olan Orta Asiya |
| + | və Qazaxıstanda toxuculuq muəssisələ- |
| + | ri yox idi. Azərb.-da T.s. ipək səlays- |
| + | sinin yaranması və inkipafı ilə |
| + | baqlıdır. Azərb.-da ppəkcilik ta qə- |
| + | dimdən məlumdur. Lakin fək tipli |
| + | ilk ipək mçəssisəsi 1829 ildə İəgidə |
| + | yaradılmı:idı. Artıq 19 əsrin 2-ci |
| + | yarısında 1Pəki, Ordubad və Qara- |
| + | baqda coxlu ipəkcilik muəssisələri |
| + | əmələ gəlmitdi (bax Qarabaq ipəg kom- |
| + | binatı, Ordubad baramaacan fabri- |
| + | ki, 1Pəki istehsal ipək birliyi), |
| + | Gəncə, Ordubad, PQamaxı və 1Pəki |
| + | ipək parca istehsalı mərkəzləri idi. |
| + | 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəlində Ba- |
| + | kıda T.s.-pin yeni sahəsi—pambıq |
| + | parca istshsalı muəssisəsi yaradıl- |
| + | dı: bu, butevlukdə Qafqazda ilk, Ru- |
| + | siyada isə iri muəssisələrdən idi |
| + | (bax Bakı toxuculuq kombinatı). |
| + | |
| + | T.s.-nin inkipafı toxuculuq xam- |
| + | malının catınimamazlıqı və onun |
| + | xaricdən gətirilməsi uzundən lən- |
| + | giyirdi. Muəssisələrin coxunda xa- |
| + | ricdən gətirilmii toxuculuq mapın- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ları qurulmuttdu. T.s. fəhlələri- |
| + | nin vəziyyəti olduqca aqır idi. Utlaq |
| + | əməyindən geniii istifadə olunurdu. |
| + | Birinci dunya muharibəsi və Vətən- |
| + | nanı muharibəsi illərində istehsa- |
| + | lın həcmi xeyli azalmındı. Sovet |
| + | hakimiyyətinin ilk illərində KƏh- |
| + | |
| + | |
| + | nə toxuculuq mӱəssisələrinin iitə |
| + | salınması ilə yanatpı yeni f-klər |
| + | də tikilirdi. Birinci bemtillikdə |
| + | |
| + | |
| + | 13 pambıq parca, 3 kəqan, 4 yun və bir |
| + | sıra toxuculuq muəssisələri 1119 sa- |
| + | lıpdı. İkinci betillikdə Daqiənd |
| + | və Barnaul pambıq parca kombipat- |
| + | larının, Dutənbə toxuculuq kombi- |
| + | patının, Smolensk, Orsk, Kostroma |
| + | kətan kombinatlarının, Semipala- |
| + | tiinskdə mahud kombinatının, Nu- |
| + | xada (PTəkidə) ipək f-kinin və digər |
| + | T.s. muəssisələrinin tikintisi bala |
| + | catdırıldı. 1940 ildə pambıq par- |
| + | ca istehsalı (2715 mln. m?) 1913 il |
| + | səviyyəsini (1817 mln. m?) ətub kecdi. |
| + | T.s.-nin yepi sahəsi—parca tipli to- |
| + | xunmayan parcalar istehsalı meydapa |
| + | gəldi. Beyuk Vətən muharibəsi illə- |
| + | rində T.s.-nə boyuk ziyan dəydi. Muəs- |
| + | sisələrin coxu datıdıldı. |
| + | |
| + | Dərduncu bepillikdə T.s. yenidən |
| + | bərpa edildi, məhsul buraxılıtnına |
| + | gərə mӱharibədən əvvəlki səviyyəni |
| + | kecdi. Muharibədən sonrakı illərdə |
| + | T.s.-pin butun sahələri inkitaf et- |
| + | dirildi. Əlkənin bir cox ipəhərlə- |
| + | qində T.s.-nin iri muəssisələri yara- |
| + | dıldı. SSRİ yun parca istehsalına |
| + | gərə duiyada 1-ci yeri tutur (1983). |
| + | Məhsul buraxılınqının inkitpafı |
| + | toxuculuq xammalı istehsalının ar- |
| + | tımı ilə təqmin edilir. SSRİ əzunun |
| + | xammala olai tələbatını tamamilə |
| + | ədəyir və xeyli miqdarda pambıq ix- |
| + | rac edir. 1940—83 illərdə pambıq |
| + | lifi istehsalı 849 min t-dan 2586 |
| + | mip t, xam ipək 1816 min ?t-dan 3899 |
| + | MU T1-a HATAHDbIDDbITTMbilUbiD. Toxuculuq |
| + | xammalının keyfiyyət tərkibi də də- |
| + | yipmidir. Sun”i liflər z-dları ye- |
| + | ni nov məhsullar (asetatlı ipək, lav- |
| + | san, nitron və s.) istehsalını mənim- |
| + | səmiilər. T.s. muəssisələrində Yeni |
| + | texnika və mӱtərəqqi texnologiya tət- |
| + | biq olunur, istehsal yugsək dərəcədə |
| + | mexapikləfdirilir BƏ aptomaqtlad1i- |
| + | dırılır. |
| + | |
| + | Azərb.-da Sovet hakimiyyəti illə- |
| + | rində T.s. surətlə inkitaf etmii, |
| + | opun maddi-texpiki bazası xeyli gs- |
| + | itilənmiidir.T.s. nin muəssisələri |
| + | Bakıda (Bakı kamvol-mahud istehsa- |
| + | lat birliyi, Bakı istehsalat tri- |
| + | kotaj birliyi), Kirovabadda (Kirov: |
| + | abad toxuculuq kombinatı, Kirov- |
| + | abad kamvol-mahud kombinatı), Min- |
| + | gəcevirlə (Mingəcevir pambıq-parca |
| + | fabriki), Ordubadda, Stepapagertdə, |
| + | |
| + | |
| + | SSR İ-dətoxuculuq sənayes |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Sumqayıtda və PTəkidədir. 1970—83 |
| + | illərdə T.s. məhsulları 2,6 dəfə art- |
| + | mıqidır. 1983 ildə 257,6 min ut pam- |
| + | bıq lifi, 500 tq xam ipək, 8,5 min t |
| + | yun iplik, 35,7 mln. ədəd alt və ust |
| + | trikotaj və s. istehsal olunmutidur, |
| + | Xarici sosialist əlkələrində T.s. |
| + | mӱvəffəqiyyətlə inkipltaf edir. 1981 |
| + | ildə ADR-də 0,5 mlrd. m? pambıq par- |
| + | ca, 107 mln. m? yun parca, 120 mln. |
| + | m? ipək parca, BXR-də muvafiq . ilə- |
| + | kildə O,4: 56: 42: Mac. XR-də 0,3, 41, |
| + | 59: PXR-də 0,8: 160: 161, RSR-də 0,7: |
| + | 95: 112: CSSR-də O,6: 93: 109 mln. m |
| + | parca istehsal olunmuzidur. T.s. kapi- |
| + | talist əlkələrindən ən cox ABİ1, Ya- |
| + | poniya, B. Britaniya, Fransa və İta- |
| + | liyada inkipaf etmiidir. 1981 ildə |
| + | ABİT-da 4,0 mlrd. m? pambıq parca, 210 |
| + | mln. m? yun parca, 7460 mln. m? ipək |
| + | parca istehsal olunmudur. | |
| + | TOCİSSKİ Pavel Varfolomeyevic |
| + | (15.5.1864, Yekaterinburq, indiki |
| + | Sverdlovsk—18.7.1918, indiki Baiq. |
| + | MSSR-in Beloretsk iy.) — Rusiyada |
| + | s.-d. hərəkat xadimi, bolipevik. Dvor- |
| + | yan nəslindən idi. 1884 ildən Peter- |
| + | burqda yapamıtn, gizli fəhlə dərnək- |
| + | ləri ilə əlaqəyə girmidi. 1885 ildə, |
| + | sonralar “Sankt-Peterburq fəhlələ- |
| + | rinin cəmiyyəti adlanan s.-d. tətiki- |
| + | latı yaratmınmdı. Təpkilat darıdıl- |
| + | dıqdan (1888) sonra surgun olunmui- |
| + | du. 1894 ildə Bolqarıstana getmipt, |
| + | IL. Blaqoyevlə gərutimuidu. 1898 il- |
| + | dən inqilabi fəaliyyətini Moskvada |
| + | davam etdirmitdi. 1899 ildə həbs |
| + | olunaraq surgun edilmiil, 1905 ildən |
| + | Moskvada ipləmindir. Dekabr silah- |
| + | lı usyanının ipirakcısı idi. Bə- |
| + | yuk Oktyabr sosialist inqilabının |
| + | hazırlanması və gkecirilməsi dəvrun- |
| + | də Uralda partiya iti aparmıiq, |
| + | RSDF(b)P komitəsinə Rəhərlnx et- |
| + | mili, Beloretsk dairəsi HİK-nin səd- |
| + | ri və Hərbi komissarı olmuzdur. |
| + | Əksinqilabi qiyam zamapı əldurul- |
| + | |
| + | |
| + | mulidur. |
| + | TƏVLƏ--təsərrufat tikililərinin |
| + | bir pevu. Mal-qarapın və atların |
| + | saxlanması ucupdur. Cox vaxt qopqu |
| + | və minik Heyvanları ucun ayrıca T. |
| + | olur. Dəvə T.-ləri xalq arasında Də- |
| + | vəlik adlapırdı. Duzbucaqlı planda |
| + | olub, yastı, catma və ya taqbənd ertuk- |
| + | lu T.-lər daidan, ciy kərpicdən ti- |
| + | kilir. Abtsronda butepvluklə dadan |
| + | tikilmii yarımsilindrik tavbənd Ta- |
| + | vanı olan hundur və geniiyliyi ilə |
| + | S T.-lər geni yayılmındır. |
| + | dətən, T.-nə muxtəlif məqsədli ara- |
| + | gkəsmələr olur. |
| + | TƏVRAT Səhudicə—tə"lim , qanun )— |
| + | Bibliyanın ilk beiy kitabı. ƏLd-i |
| + | ətiqə daxildir. T.-a Varlıq, Axirət, |
| + | Ruhani (Levit), Rəqəm və İkinci qa- |
| + | |
| + | |
| + | pnin əsas məhsul nəvləri |
| + | |
| + | |
| + | ipstehsalı, mln, lə |
| + | | 1913 | 1940 1950 | 1960 1970 | " 1983 |
| + | |
| + | vəə I ————————————————————— = —qӧ"EBEP İN kn |
| + | Pambıq parca 1817 = 2745 4838 6152 |7 7286 |
| + | Yun parca b 138 .. 193 439 643 762 707 |
| + | İpək parca 35 67 106 675 1146 | 1769 | 1884 |
| + | Kətan parca 121 257 516 707 687 729 |
| + | Alt və ust tri- |
| + | |
| + | kotaj, mln. 272 |
| + | |
| + | ədəd . ... 186 197 583 1230 | 1623 | 1645 |
| + | Toxunmayan |
| + | |
| + | parcalar = nə — 0,8 78 328 627 |
| + | |
| + | |
| + | —.— 5 —— —— —— —— — —— — ————o— — ——— — “ —-————ğ,— |
| + | |
| + | |
| + | 336 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nun kitabları daxildir. İkinci qa- |
| + | nun kitabı e.ə. 622 ildə İudeya carı |
| + | osiya zamanında yaranmıtdır. T.- |
| + | ın. qəti redaktəsi və sistemə salınma- |
| + | sı e.ə. 444 ilə yaxın, dini-siyasi is- |
| + | lahatcı Ezranın fəaliyyəti ilə ba- |
| + | ila catmhpildır. |
| + | TƏVSİYƏ (ər. 4.2)—1) yazılı, ya- |
| + | xud iiifahi musbət rə”y. 2) Məsləhət, |
| + | gəstərii. |
| + | TƏYRƏTƏPƏ — Azərb.SSR Qazax r-nu |
| + | Geycəli k.-ndə omutəpə mədəniyyə- |
| + | tinə aid coxtəbəqəli qədim yaayıti |
| + | yeri. Neolit, Eneolit və Tunc dəvr- |
| + | lərinə aid maddi mədəniyyət qalıq- |
| + | ları aikar edilmindir. Tunc dӧv- |
| + | ru (e.ə. 3-cu minilliyin sonu—1-ci |
| + | minilliyin əvvəlləri) təbəqəsi ucun |
| + | qara və boz rəngli ӱzəri iquyrələnmisi |
| + | və cızma xətlərlə naxındnlanmınn gil |
| + | qablar, gildən bitirilmiyi niilan- |
| + | lı məhur, dəndatı, həvəngdəstə və s. |
| + | səciyyəvidir. Neolit-Eneolit doəvru |
| + | təbəqələrindən ev və təsərrufat tiki- |
| + | lisi (ciy gərpicdən dairəvi planda |
| + | herulmutidur) qalıqları, caxmaqdatı |
| + | və dəvəgəzudən bıcaqvarı ləvhələr, ra- |
| + | iovlar, kəsərlər, caydatıdan surt- |
| + | gkəclər, yıqma oraq diiyləri və s. a11- |
| + | kar olunmutidur. Sumuk toxa, oraq |
| + | diiləri, kemurlənmi:i taxıl (arpa |
| + | və buqda) dənələri və sumuk qalıqla-- |
| + | rının coxunun ev heyvanlarına (ekuz- |
| + | davar, donuz, it və s.) aid olması ges- |
| + | tərir ki, burada əkincilik və mal- |
| + | darlıq Neolit devrundə meydana gəl- |
| + | MH BƏ Eneolit devrundə KEHHHI HH- |
| + | kipyaf etmiidir. |
| + | |
| + | Ədl Nərimanov İ., Rustə- |
| + | mov C., Teyrətəpədə Neolit, Azərb.SSR |
| + | EA Məruzələri, c. 16, 1960, Ne 9, P y c- |
| + | təmov C., Teyrətəpədə gətpifiyyat qazın- |
| + | tısı, Azərbaycanın maddi mədəniyyəti, |
| + | c. 6, B., 65. |
| + | |
| + | TƏYRƏTƏPƏ — Azərb.SSR Aqcabədi |
| + | r-nunun İPənlik k. Yaxınlıqında or- |
| + | ta əsrlərə aid yatayınıi yeri (sah. 1,5 |
| + | ha, hund. ə —6 m) və qəbiristan. Y aila- |
| + | Yıli Yerindən erkən və inkiiyaf et- |
| + | miiy orta əsrlər ucun xarakterik ilir- |
| + | siz və iqirli saxsı qab qırıqları ta- |
| + | pılmındır. Qablar basma və cərt- |
| + | mə xətlərlə, həndəsi və qismən nəba- |
| + | ti naxıilarla bəzədilmiidir. Qəbi- |
| + | ristandakı kup qəbirlərdən isə qismən |
| + | boyalı, əksəriyyəti sadə saxsı qab mə”- |
| + | mulatı (bardaq, kupə, cam və s.) ai1- |
| + | kar edilmiildir. |
| + | |
| + | TƏYCCU— feodaldan asılı gəndlilə- |
| + | rin feodallara verdiyi ərzaq, yaxud |
| + | pul ədəmələri, ərzaq (natural T.), ya- |
| + | kud pul (pul T.-su) feodal torpaq |
| + | rentası formasında olmutidur. Bi- |
| + | yardan fərqli olaraq T. feodal tərə- |
| + | findən onun təsərrufatında iləyən |
| + | kəndlinin istehsal etdiyi izafi |
| + | məhsulun (yaxud opui pul ekvivalen- |
| + | tinin) mənimsənilməsini nəzərdə tu- |
| + | turdu. Feodalizmin genezisi dəvrun- |
| + | də Q. (əsasən natural T.) kəndlilərin |
| + | istismarının ilk formalarından |
| + | olmutidu və daha gepti yayılmındı. |
| + | Feodalizmin inkipafı dəvrundə T. |
| + | adətən, biyara uyqunlatırdı. Biyardan |
| + | tədricən imtipa edildikdə ərzaq, xu- |
| + | susilə pul Q.-su feodal reptasının |
| + | əsas formasına cevrilirdi (Qərbi |
| + | Avropa əlkələrində, əsasən, 14—15 |
| + | əsrlərdə). Pul pə natural (az dərəcə- |
| + | də) T. feodalizmin laqılması dəv- |
| + | rundə də fsodal reptasının bailıca |
| + | forması olmutidur. PPərq əlkələri- |
| + | nin coxunda T. mərkəzlildirilmiil |
| + | |
| + | |
| + | TƏVSİYƏ |
| + | |
| + | |
| + | renta-devlət vergisi formasında ol- |
| + | maqla butun orta əsrlər boyu kəndli- |
| + | —... tutulan əsas vergi nevu ili. |
| + | TƏKMƏ — muxtəlif mstqriallaqdan |
| + | (metal, mə”dən suxurları, keramik |
| + | material, plastik kutlə və s.-dən) |
| + | TƏKMƏ yolu ilə mə”mulat alınması |
| + | prosesi. Metal təkuklər almaq ucun |
| + | Ə0-dən artıq T. usulundan(məs., qum |
| + | qəlibə, kokilə TA təzyiq altında |
| + | tokmə, fasiləsiz təkmə, elektrik- |
| + | posa və s,-dən) istifadə edilir. T. |
| + | prosesi mӱrəkkəb formalı, beyuk və |
| + | KİCİK elculu detal və pəstah almaq |
| + | ucun əlveritili usullardan biri- |
| + | dir. Bax Tekmə istehsalatı. |
| + | TƏKMƏ AVTOMATI —–tekmə istehsa- |
| + | latında insanın bilavasitə iitira- |
| + | kı olmadan muəyyən proqram uzrə TeX- |
| + | noloji əməliyyatları yeripə yetirmək |
| + | ucun iplədilir. T.a.-idan qəlib və ic- |
| + | lik tarıtpıqlarını hazırlamaq və |
| + | 50077 etmək, qəlibalma, iclik |
| + | azırlamaq, qəlibə maye doldurmaq, |
| + | tekuyu qəlibdən cıxarmaq, təmizləmək |
| + | və s. ucun istifadə edilir. Təkmə |
| + | istehsalatını kompleks mexanikləii- |
| + | dirmə və aptomatlaqidırma zamanı |
| + | T.a. nəql. sistemləri ilə avtomat xət- |
| + | tə birləidirilir. |
| + | |
| + | TƏKMƏ DAİY MATERİALLAR — |
| + | 1350 —1450”C temp-rda əridilmiii maq- |
| + | matik mə”dən suxurlarından (bazalt, |
| + | diabaz və s.) ?təkmə yolu ilə alınan |
| + | materiallar (mə”mulatlar). Alınmıpi |
| + | daiy təkmələr sonradan kristallai- |
| + | dırılıb, 800—900” S temp-rda ter- |
| + | mik sobalarda biiyirilir və yavai- |
| + | yavap soyudulur. Q.d.m. xeyli məhkəm |
| + | olması, turipyu, qələvi və istiliyə da- |
| + | vamlılıqı, Yuksək dielektrik xassə- |
| + | ləri ilə xarakterizə edilir. T.d.m.- |
| + | dan boru, turiquyadavamlı aparat, |
| + | elektrotexniki izolyator, uzluk tava- |
| + | sı, heykəltəralilıq məqmulatı və s. |
| + | hazırlanır. Bax həmcinin Petrur- |
| + | |
| + | |
| + | giya. |
| + | |
| + | TƏKMƏ İSTEHSALATI —maye me- |
| + | talı qəliblərə doldurmaqla tekmə |
| + | detal və pəstahlar hazırlayan sənaye |
| + | sahəsi. Mapın detalları pəstahları- |
| + | nın təqr. 4096-i (kutləcə), maqpınqa- |
| + | yırmanın bəzi sahələrində (məs,, dəz- |
| + | gahqayırmada) mə”"mulatların 8996 -i |
| + | təkmə usulları ilə hazırlanır. Tek- |
| + | mə detallardan metal e malı dəzgah- |
| + | ları, daxiliyanma muhərriki, komp- |
| + | ressor, nasos, yayma stanı, avtomobil, |
| + | traktor və s.-də, həmcinin aviasiya, |
| + | mudafiə sənayesi və cihazqayırmada |
| + | istifadə edilir. Qekmə usulları me- |
| + | tal sərfini və mexaniki eqmal itki- |
| + | lərini azaldır, məqmulatın maya də- |
| + | yərini apaqı salır. Bu usullarla |
| + | əməli olaraq, istənilən kutlədə (bir |
| + | necə 2-dan yӱzlərlə ?t-dəg), divarla- |
| + | rının qalınlıqı O,1—0,9 mm dən |
| + | bir necə m lək olan tekuklər hazır- |
| + | lamaq olar. Təkmələr cuqun (kutləcə |
| + | butun tekuklərin 7524 -ə qədəri), kar- |
| + | bonlu və lekirlənmiin poladlardan |
| + | (2095-dən artıqı), əlvan metallardan |
| + | (mis, aluminium, sing, maqnezium) |
| + | alınır. |
| + | |
| + | Hələ qədim zamanlarda (s.ə. 2—1-ci |
| + | minillikdə) Cin, Hindistan, Babi- |
| + | listain, Misir və digər əlkələrdə, |
| + | təkmə usulları ilə curbəcur silah- |
| + | lar, incəsənət məqmulatları, dini və |
| + | məmiət əyaları hazırlanmındır. |
| + | 13—14 əsrlərdə Bizans, Venesiya, Ge- |
| + | puya və Florensiya əz təkmə mə mulat- |
| + | ları ilə iyohrət qazanmıddır. 14— |
| + | |
| + | |
| + | ə ıı —————————x——ıxıx—ıxıyuııxışımının |
| + | |
| + | |
| + | 15 əsrlərdə Rusiyada təkmə usulu ilə |
| + | top, mərmi və zənglər hazırlanırdı. |
| + | 1479 ildə Moskvada ilk təkmə z-du ti- |
| + | kilmipdi (Azərbaycanda 19 əsrin |
| + | axırlarında cuquntəkmə mçəssisələri |
| + | yaradılmıpdı). cCar-zəngə (kutləsi |
| + | 200 t-dan artıqq 1735 il), 1 yotrun |
| + | pərəfinə cTunc atlı (22 m, 1782) |
| + | abidəsi, Peqerburqda salınmıil (1850) |
| + | metal kərpuçlər və s. rus təkmə sənə" |
| + | tinin gəzəl nӱmunələridir. |
| + | |
| + | T.i.-nda adi, mərkəzdənqacma və təz- |
| + | yiq altında təkmə çsullarından is- |
| + | tifadə edilir. Birdəfəlik, coxdəfə- |
| + | lik keramik, yaxud gil və bir necə |
| + | min tekuklər almara imkan verən dai- |
| + | mi metal qəliblər (məs., kogil) Hü - |
| + | lədilir. Təkmə pəstahlar birdəfəlik |
| + | qum qəliblərdə hazırlanır. Bunun |
| + | ucun layihə əsasında tӧkmə modeli və |
| + | iclikdən ibarət model dəsti hazırla- |
| + | nır. Modelaltı ləevhənin uzərinə qə- |
| + | lib qutusu və model Yerləidirilir. |
| + | Qutunu qəlib qatınpıqı ilə doldurub, |
| + | qatınpıqı dəyməklə sıxlaidırırlar. |
| + | Sonra modelaltı levhəni 1809 cevirib, |
| + | qəlibdən modeli cıxarırlar: beləlik- |
| + | lə, təkmənin xarici səthi formala- |
| + | ipır:q daxili qurulutu iclik qutusun- |
| + | da hazırlanmıit icliklərlə əldə edi- |
| + | lir. İcliyi alt qəlibə yerləidirib, |
| + | uzərini ust qəliblə erturlər. Qəliblər |
| + | bərkidikdən sonra oraya vaqranka, |
| + | elektrik sobası və s. aqreqatlarda əri- |
| + | dilmiii metal doldurulur. Maye metal |
| + | soyuyub bərkidikdən sonra alınmıi |
| + | təkuyu qəlibdən cıxarırlar. Təgmə |
| + | sistemi metalı kəsilib ayrıldıqdan |
| + | sonra tekuk təmizlənir və hazır pəs- |
| + | tah alınır. Pəstahın mexaniki xas- |
| + | sələrini termik e”malla yaxtılarndı: |
| + | rırlar. Sənayedə birdəfəlik qum qə- |
| + | liblərdə təkmələr hazırlanması daha |
| + | genin yayılmındır. Bu usulla mux:- |
| + | təlif ərintilərdən istənilən əƏlcu- |
| + | lərdə və konfiqurasiyada pəstahlar |
| + | almaq olar. Birdəfəlik qəliblər və |
| + | təkmə iclikləri qəlib materialları |
| + | və qəlib qatımıqından hazırlanır. |
| + | Qəlib və icliklər təlibalma maiın- |
| + | ları və xususi dəzgahlarda duzəlli- |
| + | lir, qumufurucu, qumatıcı və digər |
| + | mapınlardan da istifadə edilir. |
| + | T.i.-nın sonrakı təkmillədirilməsi |
| + | təkmə avtomatlarının, avtomat təkmə |
| + | xətlərinin yaradılması, avtomatlai- |
| + | dırılmı sexlərin və s.-nin tətigili |
| + | ilə əlaqədardır. |
| + | |
| + | TƏKMƏ MAYYINLARI —tekmə is- |
| + | tehsalatında maye metalı dozalara |
| + | ayırmaq və qəlibə doldurmaq, tekuk al: |
| + | maq, təkuyu qəlibdən cıxarmaq, təmiz- |
| + | LƏMƏK və s. ucun iplədilən mapınla- |
| + | rın umumi adı. Karusel kokil MA“ |
| + | itınları, təzyiq altında təkmə, |
| + | mərkəzdənqacma tekmə və s. ucun ma- |
| + | mpınlar Q.m.-pa aid edilir. |
| + | |
| + | TƏKMƏ MODELİ —tekmə mə”mulat- |
| + | lar almaq ucun qəlibdə tici boilu- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Hissələrə ayrıla bilən tekmə modeli. |
| + | |
| + | |
| + | qu yaradan texniki vasitə. Bir qayda |
| + | olaraq molel dəstinə (bax Təkmə is- |
| + | tehsalatı) daxil olur, T.m. hissə- |
| + | lərinə ayrılmayan (konfiqurasiyaca |
| + | sadə təkmələr ucun) və ya ayrılan |
| + | (iki-və laha cox hissədən ibarət) olur |
| + | (iyək.). Aqac, plastik kutlə və metal. |
| + | dan hazırlanır. |
| + | TƏKMƏ POLAD — istehsal prose- |
| + | sində maye halda metal qəlibə (xӱlcə |
| + | almaq ucun) və ya təkmə qəliblərinə |
| + | (təkuk istehsalında) tekulərək bər- |
| + | kiyən polad. Hələ qədim zamanlarda |
| + | putada əritməklə alınırdı. 20 əsrin |
| + | 2-ci yarısından dunyada istehsal olu- |
| + | onan poladın, demək olar ki, hamısı |
| + | oksigen konverteri, marten sobası, |
| + | elektrik-qeəvs sobası və s. əridici aqre- |
| + | qatlarda istehsal edilən T.p.-lardır. |
| + | TƏKMƏ CUQUN—domna sobasında |
| + | əridilən cuqun: ondakı karbonun əsas |
| + | hissəsi sərbəst qrafit ipəklindədir. |
| + | Tərkibində 3,7596-dək silisium olur. |
| + | T.c.-dan fasonlu təkmə istehsalında |
| + | istifadə edilir. |
| + | TƏNNİS (Tönnies) Ferdinand (16. |
| + | 7.1855, Rip, Oldensvort yaxınlırın- |
| + | da—11.4.1936, Kil) — alman sosiolo- |
| + | qu, Almaniyada professional sosiolo- |
| + | giyanın banilərindən biri. Muhum |
| + | əsəri “Birlik və cəmiyyətədir (1887). |
| + | İctimai munasibətləri iradi munasi- |
| + | bətlər kimi aratidıran onları |
| + | iradi tiplərə gərə belmuttdur: təbii |
| + | instinktiv iradə insanın davranıpı- |
| + | na sanki kənardan istiqamət verir, |
| + | mӱcərrəd iradə isə hərəkətin secil- |
| + | məsi və qariqıya iquurlu məqsəd qoyul- |
| + | ması imkanını nəzərdə tutur. Birin- |
| + | ciyə ana məhəbbəti, ikinciyə ticarət |
| + | misal ola bilər. Təbii iradə birliyi |
| + | (icmanı), mӱcərrəd iradə cəmiyyəti |
| + | tərədir. T. inqilab ideyasına mənfi |
| + | YaHanıca da, ardıcıl demokrat və an- |
| + | tifaitist olub, irqciliyə qariyı acıq |
| + | cıxısn etmitdir. |
| + | |
| + | Ədl İstorin burjuaznoN sopioloqii |
| + | X1X—nacala XX v., M., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | TƏRƏMƏ — diferensial hesabının |
| + | əsas anlayıtpı, |
| + | |
| + | |
| + | lim (/ (An) — Q(xo)|/(xi — xo) |
| + | |
| + | |
| + | x,ex |
| + | ya. |
| + | limiti kimi (varsa) tə Yin edilən |
| + | funksiya. T.- funksiyanın dəyinmə |
| + | |
| + | |
| + | sӱr”ətini xarakterizə edir. T.-si olan |
| + | funksiya diferensiallanan funksiya |
| + | adlanır (bax Diferensial hesabı). |
| + | |
| + | TƏPƏMƏ MƏ”NALAR—sezlərin eti- |
| + | mon (ilkin), real mə nalarından Ya- |
| + | ranan yeni mə”nası. Səezlərin ikin- |
| + | ci, əlavə, məcazi, obrazlı mə naları |
| + | T.m.-a daxildir. Q.m. əpyaların adi, |
| + | əsl mənaları olmasa da, onların |
| + | nitqdə iquurlu iiplədilməsi nəticəsin- |
| + | də qazanılan mə”na və ya mə na calar- |
| + | larıdır: məs., bali (bədən uzvu) səzu- |
| + | nun aqıl, bilik (balı adam), yuksək, |
| + | beyuk, zirvə (bali məclis, bali redak- |
| + | tor, daqın batı ) və s.T.m.-ı var. |
| + | |
| + | TƏPƏ MƏ MİNERALLAR—ilkin mi- |
| + | neralların kimyəvi apınması və ya |
| + | əvəz edilməsi nəticəsində əmələ gə- |
| + | lən minerallar. T.m.-ın əmələ gəlmə- |
| + | si təbiətdə, xususilə Yer qabıqının |
| + | ust zonalarında genii yayılmındır, |
| + | mineral əmələgəlmə iqəraitinin fizi- |
| + | ki-kimyəvi parametrlərinin dəyiitmə- |
| + | silə əlaqədardır. Ən xarakterik T.m., |
| + | gil mineralları (kaolinit, montmo- |
| + | rillonit, talluazit və s.), oksid (li- |
| + | monit, hidrargillit və s.) və s.-dir. |
| + | TƏRƏMƏ TƏNASUB—bax Tənasub. |
| + | |
| + | |
| + | ASI—22, c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | TRABZON KONFRANSI |
| + | |
| + | |
| + | TƏRƏMƏ İYİRKƏT—səhmdar ptirkə- |
| + | tiy butun səhmləri, yaxud səhmlərinin |
| + | cox hissəsi digər ppirkətə (ana ipir- |
| + | kətə) məxsusdur (bax həmcinin İi- |
| + | tirak sistemi). |
| + | |
| + | TƏPHEP (Turner) Har (2.10.1800, |
| + | Virginiya ıurarbı, CayTXEMHTOH—İ1.11. |
| + | 1831, Virginiya, Yerusəlimu indiki |
| + | Kortlend)— AB1P-da zənci qulların |
| + | usyanının rəhbəri. Kələ olmuidur. |
| + | Dini təhsil aldıqdan sonra vaizlik |
| + | etmitdir. 1831 ilin avqustunda Vir- |
| + | giniyada zəncilərin usyanına baliaı- |
| + | lıq etmiit |bax Net Tərner usyanı |
| + | (/831)|, usyanın məqlubiyyətindən son- |
| + | ra gizlənmitdi. Tealiklə hakimiyyət |
| + | orqanları tərəfindən ələ kecirilə- |
| + | rək e”dam olunmuzdur. |
| + | |
| + | TƏRNER (Tiaqpeq) Cozef Mellord |
| + | Uilyam (23.4.1775, London—19.12.1851, |
| + | London)—ingilis boyakarı. London |
| + | Rəssamlıq Akademiyasında oxumuiti- |
| + | dur (1789—93, 1802 ildən akad, 1808 |
| + | ildən prof.). 17 əsr holland marina- |
| + | larının, K. Lorren və R. Uilso- |
| + | nun mənzərələrinin motivləri əsasın- |
| + | da, Bibliya mevzusunda, mifoloji və |
| + | tarixi sujetlərdə əsərlər yaratmıiq- |
| + | dır. Əsas əsərləri: “Gəmi qəzası |
| + | (1805, Teyt qalereyası, London), *Uliss |
| + | və Polifemə (1828—29), c,,Cəsur"“ |
| + | gəmisinin son səfəri (1838), cYaqıil, |
| + | |
| + | |
| + | əd ə, |
| + | |
| + | |
| + | Y, TəpHen. cMortleykdə terrası, Təqr. |
| + | |
| + | |
| + | İncəsənət Qalereyası. Vatinqton. |
| + | |
| + | |
| + | buxar Bə eyp”ərə (1844) həp yu əsər |
| + | Londondakı Milli aa |
| + | 4Parlament binasında yanqınq (1835, |
| + | Klivlend İncəsənət Muzeyi). Akvarel |
| + | və rəsmlər də cəkmii, həkkaklıqla |
| + | mətptqul olmutdur. |
| + | |
| + | TƏRPU—seyrək iri və iti kərtməli |
| + | yeyəy adətən, dipləri yarıkonus iyə- |
| + | killi olur. Yumiaq metalların, |
| + | plastik kutlə, oduncaq, gen və s.-nin |
| + | kobud emalında iplədilir. |
| + | TƏHMƏT—bax İntizam məs”uliyyəti.| |
| + | TPA B3ÖH (Trabzon), ar apezunt, |
| + | Trapezund (yun. Tqare2i5, QTqa- |
| + | re2?ip(oz)— Turkiyədə ppəhər. Trabzon |
| + | ilinin inz.m. Qara dəniz sahilində |
| + | port. Aeroport. Q.—İran avtomobil |
| + | yolunun bailanqrıc məntəqəsidir. Əh. |
| + | |
| + | |
| + | 97,2 min (1975). Yeyinti, sement, gəmi- |
| + | qayırma sənayesi, un-t var. Balıq |
| + | ovlanır. |
| + | |
| + | |
| + | E. ə. 7 əsrin "ortalarında (və ya |
| + | e.ə, 8 əsrin ortaları) yunanlar sal- |
| + | mıli, antik devrdə muchum port və ti- |
| + | carət mərkəzi olmutdur. E.ə. 2 əsr- |
| + | dən Pont padiahlıqının, e.ə. il- |
| + | dən Romanın Pont və Vifiniya əya- |
| + | lətinin tərkibində idi. 5 əsrdən 13 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 937 |
| + | əsrin əvvəllərinə qədə Bizansın |
| + | tərkibində olmutdur. 1204—1461 il- |
| + | |
| + | |
| + | lərdə Trabzon imperiyasının paytax- |
| + | tı idi. 1416 ildə Osmanlı imperiya - |
| + | SININ dr daxil edilmiidir. |
| + | TRABZON ƏMƏLİYYATI (1916)— |
| + | Birinci dunya muharibəsində rus |
| + | aırus ordusunun Primorye dəstəsinin |
| + | Qara dəniz donanmasının Batum dəs- |
| + | təsi ilə birgə Turkiyənin 3-cu ordu- |
| + | suna qariqı hucum əməliyyatı (5 fev- |
| + | ral—18 aprel). Martın 26-da rus qo- |
| + | iunlarının sahil dəstəsi OF "zə |
| + | nu tutdu, aprelin əvvəlində rus ko- |
| + | mandanlıqrı Novorossiyekdən dəniz |
| + | yolu ilə 2 briqada gətirdi, Batum dəs- |
| + | təsini 1 linkor və 1 esmineslə guclən- |
| + | dirdi. Aprelin 18-də Trabzon ələ Ke- |
| + | cirildi. Q.ə. nəticəsində 3-cu turk |
| + | ordusunun İstambulla ən qısa dəniz |
| + | yolu vasitəsilə rabitəsi kəsildi. |
| + | TRABZON İMPERİYASI —1204— |
| + | 1461 illərdə Kicik Asiyada dəvlət. |
| + | Paytaxtı Trabzon il, olmutdur. 4-cu |
| + | səlib yurupqunun itpptirakcıları Kon- |
| + | stantinopolu tutduqdan sonra Bizans |
| + | imperiyası suqut etdi. Bizans impe- |
| + | ratoru Andronikin nəvələri 1 Alek- |
| + | sey və David Komninlər gurcu carı |
| + | Tamaranın ordusunun kəməyi ilə 1204 |
| + | ildə Trabzonu, sonra isə Sinop, Ama - |
| + | strida və İrakliya it.-lərini tutdu- |
| + | lar. 1 Anerce) 11204—221 |
| + | imperator e”lan olundu: |
| + | lakin əslində imperi - |
| + | yanın pt. hissəsi 1 Alekse- |
| + | yin, q. hissəsi isə Davi- |
| + | din hakimiyyəti altında |
| + | idi. İmperatorlar ezlə- |
| + | rini Beyuk Komninlə |
| + | adlandırırdılar. 121 |
| + | ildə İrakliyanı və Am- |
| + | stridanı Nikeya imperi- |
| + | yası, Sinopu isə Səlcuq- |
| + | lar ipeal etdilər. T.i.- |
| + | nın ərazisi ensiz sahil |
| + | zolaqı ilə məhdudlaiq- |
| + | dı: burada yunanlar, gur- |
| + | culər və ermənilər yaita- |
| + | yırdılar, əhali əsasən |
| + | uzumculuk və taxılcı- |
| + | lıqla məpqul olurdu. |
| + | T.i. Gurcustanla ittifaq |
| + | saxlayırdı. Qara dənizət- |
| + | rafı əlkələrlə, Qafqaz, |
| + | |
| + | |
| + | 1826. Munnı |
| + | |
| + | |
| + | Mesopotamiya və Orta ərq əlkə- |
| + | ləri ilə ticarət əlaqələri var idi, |
| + | T.i. 1243 ildən monqollara xərac |
| + | verirdi. |
| + | |
| + | |
| + | P Alekseyin hakimiyyəti devrundə |
| + | (1297—13301/ ciyy muhari- |
| + | bələr aparılmıtdı. Lakin sonralar, |
| + | Avropa əlkələri ilə ticarət və dip- |
| + | lomatik əlaqələr saxlamaq ucun yeganə |
| + | cıxıtn yolu olan Trabzon limanın- |
| + | dan istifadə etməyə calınan Atqoyun: |
| + | lu numayəndələri T.i. ilə qohumluq |
| + | mӱnasibətləri yaratdılar. İmperator |
| + | 1U İoanın (1429—58| qızı Dəsninə |
| + | xatunla evlənən Uzun Həsənin dəv- |
| + | rundə bu əlaqələr daha da gӱcləndi. |
| + | 1461 ildə turk sultanı P Mehmet |
| + | T.i.-nı zəbt edərək Osmanlı imperiya- |
| + | sının əyalətlərindən birinə cevirdi. |
| + | |
| + | Əd: Uspenski F. İ., Ocerki |
| + | ns istorii Trapezundskoh imperii, L., |
| + | 1929: Karpov S. P., Trapezundskal im- |
| + | peril i zapadnoevropenskie qosudarstva |
| + | B XIII—XV an., M., 1981. |
| + | TPAB3ÖH KONFRANSI (1918)— |
| + | Turkiyə hekuməti və Zaqafqaziya sey- |
| + | mi numayəndələrinin iptirakı ilə |
| + | martın 1-dən aprelin 1-dək keciril- |
| + | |
| + | |
| + | 338 |
| + | |
| + | |
| + | TRAVERS |
| + | |
| + | |
| + | mippdir. Zaqafqaziya seymi numayəndə |
| + | Heyqətinə (40 nəfər, o cumlədən M.H. |
| + | Hacınskinin rəhbərliyi ilə musavat |
| + | fraksiyası) menpevik A. İ. Cxengeli |
| + | Turkiyə numayəndə heyətinə (7 nəfər) |
| + | xarici iplər naziri Huseyn Rauf bəy |
| + | balicılıq edirdi. Zaqafqaziya seymi |
| + | Birinci dunya muharibəsindən əvvəl- |
| + | ki Rusiya—Turkiyə sərhədlərinin bər- |
| + | pa edilməsi, Qərbi Ermənistana Tur- |
| + | kiyə daxilində muxtariyyət verilməsi |
| + | və s. pərtlərlə sulh baqlamaqa cəhd |
| + | gestərdi, lakin həmin ptərtlər qəbul |
| + | edilmədi. Turkiyə tərəfi seymdən |
| + | Brest sulhunun (1918) ipərtlərinə |
| + | əməl olunmasını və Zaqafqaziyanın |
| + | mustəqilliyini eqlan etməyi tələb |
| + | etdi, bu, Turkiyəyə Brest sulhunun |
| + | pərtlərini pozmadan Zaqafqaziyanı |
| + | itptal etmək imkanı verirdi. Əksinqi- |
| + | labi Zaqafqaziya seymi xalqlarının |
| + | mənafeyinə zidd olaraq Turkiyənin bu |
| + | tələblərini qəbul etdi: aprelin 22-də |
| + | Zaqafqaziya cmustəqil resp.ə e”lan |
| + | olundu. T.k.-nın pərtləri Turkiyənin |
| + | Zaqafqəziyaya soxulmasını asanlai1- |
| + | dırdı. |
| + | |
| + | Əd. İbrahimov Z., Sosialist |
| + | inqilabı uqrunda Azərbaycan zəhmətkeit- |
| + | lərinin mubarizəsi, B., 1957, səh. 300— |
| + | 302: Tl n b m nin L. M., Qeroiceskin pod- |
| + | viq bakinskix bolıpevikov, B., 1964, Po- |
| + | beda SovetskoN vlasti v Zakavkazhe, Tbi- |
| + | lisi, 1971, s. 248—250: AlievQ. Z., Tur- |
| + | pin v period pravlenin mladoturok, M., |
| + | 1972, s. 419, |
| + | |
| + | TRAVERS (ing. və fr. (qaceqze, lat. |
| + | transversus— KeHHTƏTƏH)) texnika- |
| + | da —paquli dirəklərə seykənən ufu- |
| + | qi tir, muxtəlif maptın və qurqu Kon- |
| + | struksiyalarında, adətən, tirpəkilli |
| + | gendələn hissə. utəhərrik T. yuk- |
| + | qaldıran mapınların kanat və ya |
| + | zəncirinə birlətidirilir. |
| + | TRAVERTİN—məsaməli yungul su- |
| + | xur. Karbon qazlı isti və ya soyuq bu- |
| + | laqlardan kalsium-karbonatın cək- |
| + | məsi nəticəsində əmələ gəlir. İcə- |
| + | risində bitki və muxtəlif orqanizm |
| + | qalıqlarının izləri olur. Dekora- |
| + | tiv və tikinti dapıdır. Nax.MSSR- |
| + | də (Buzqov və PQahtaxtı) və Kəlbəcər |
| + | -nunda beyuk yataqları var. |
| + | RAVMA (yun. (qaitpa—zədə, yara)— |
| + | xarici amillərin tə”sirindən heyvan, |
| + | yaxud insan orqanizminin zədələn- |
| + | məsi. Mexaniki, termiki (yanıq, don- |
| + | vurma), kimyəvi, barotravma (atm. |
| + | təzyiqinin kəskin dəyiiyməsindən), |
| + | elektrotravma, habelə kombinə edil- |
| + | miti (məs., mexaniki və yanıq) T. ayırd |
| + | edilir. Kəskin və xronik olur. Məi- |
| + | pət, istehsalat, idman və gӱləi T.-sı |
| + | da məqlumdur. Mexaniki T. acıq, qapa- |
| + | lı, fəsadlı, fəsadsız, məhdud və s. |
| + | olur. Əzilmə, sərpmə, sınıq, toxuma- |
| + | nın və daxili orqanların sıxılma- |
| + | sı, yırtıq və s. T.-lar məlumdur. |
| + | Bunlar qanaxma, edem, iltihabi reak- |
| + | siya, toxumanın nekrozu kimi təzahur |
| + | edir. Aqır T.-lar iokla mulayiət |
| + | olunur və həyat ucun təhlukə terədə |
| + | bilir. Həyəcandan bat verən psixi T. |
| + | ən aqır xəstəlikdir. Daimi və ya uzun |
| + | muddət tə sir gestərən mikrotravmalar |
| + | hər hansı bir orqanda muxtəlif xəs- |
| + | təliklər tərədə bilər. Vaxtında edi: |
| + | lən mӱalicə T. zamanı batpt verən və |
| + | sonrakı aqırlapmaları aradan qal- |
| + | |
| + | |
| + | dırır. | |
| + | TRAVMATİZM — əhalinin muəyyən |
| + | qrupunda muəyyən devrdə batp verən |
| + | travmalar Məmunu əhalinin car/aM- |
| + | lıqrına, sosial həyat tərzinə tə sir |
| + | |
| + | |
| + | edən muhum gestərici. T.-in eyrənil- |
| + | məsində yeni tərənmilil travmalar nə- |
| + | zərə alınır. İqtisadi cəhətdən in- |
| + | kipaf etmitl əlkələrdə T.-dən əlum |
| + | halları 3-cu yeri tutur. İstehsalat |
| + | |
| + | |
| + | (sənaye, k.t.) və istehsalatdankənar |
| + | (idman, məipət, nəqliyyat) T. ayırd |
| + | edilir. |
| + | |
| + | |
| + | İstehsalat T.-inə it baptın- |
| + | da, yaxud itpə gedəndə, itdən qayıdan- |
| + | da yolda alınan zədələnmələr daxil- |
| + | dir. Əksər elkələrdə aqır sənayenin |
| + | inkipafı istehsalat T.-inin artma- |
| + | sına səbəb olmutpdur. Onların qar |
| + | ptısını alan tədbirlərin təpgili |
| + | sosial və texniki amillərlə mçəyYən |
| + | edilir. SSRİ-də və digər sosialist |
| + | əlkələrində istehsalat T.-inin plan- |
| + | lı profilaktikası muəssisələrin, |
| + | həmkarlar ittifaqları və tibb ida- |
| + | rələrinin mudiriyyəti ilə birlikdə |
| + | qanunvericilik qaydası əsasında Keə- |
| + | cirilir. |
| + | |
| + | İstehsalatdankənar T.ə |
| + | 20 əsrin 2-ci yarısından baiylayaraq |
| + | daha tez-tez təsaduf edilir, O, NƏəqQ- |
| + | liyyat qəzası nəticəsində tərədilən |
| + | zədələnmələr hesabına artır və T.-in |
| + | 2|3 hissəsini təpkil edir. Məipyətdə |
| + | mexaniki və elektrik cihazlarından |
| + | istifadə olunması utaqlar arasında |
| + | T.-in artmasına səbəb olur. DV HƏB |
| + | T.-in profilaktikası texniki təhlu- |
| + | kəsizliyi təkmillətdirməkdən, sani- |
| + | tariya maarifi ipini daha da guc- |
| + | ləndirməkdən ibarətdir. T.-in pro- |
| + | filaktikası məqsədi ilə uplaqlara |
| + | nəzarəti artırmaq, kucə hərəkəti qay- |
| + | dalarını onlara baja salmaq və s. |
| + | zəruridir. İdmanın kutləvi ipəkil- |
| + | də yayılması nəticəsində yarıtlarda |
| + | idman T.-i də artır. Bunun ucun məpq- |
| + | lərin və yarıtların elmi təpqkilini |
| + | yaratmaq, həkim nəzarətini gӱcləndir- |
| + | mək lazımdır. Bə”zən T. xəstəlik, |
| + | yorqunluq nəticəsində hərəkət koordi- |
| + | nasiyasının pozequnluqlarından da |
| + | tərənə bilir (bax həmcinin Travma- |
| + | tologiya). |
| + | |
| + | Əd. Kalinin M. A., Preduprej- |
| + | denie selhskoxozlanstvennoqo travmatizma, |
| + | L., 1980: Peterson L. Renstrem |
| + | P., Travmı v sporte, per. so iyvedskoqo, |
| + | M., 1981. |
| + | |
| + | |
| + | TRAVMATİK PERİKARDİT (Req:- |
| + | saqdiy5 (qappansa)—perikardın ilti- |
| + | |
| + | |
| + | habı:y iti yad cismin zədələməsindən |
| + | bali verir. Əsasən, qaramal, bəzən |
| + | davarda mutpahidə olunur. T.p.-də |
| + | |
| + | |
| + | heyvanın nəbzi sur”ətlənir, palpasiya |
| + | və perkussiya zamanı çrək nahiyəsin- |
| + | də aqrı olur, urək tonları zəifləyir |
| + | və s. Mualicəsi az effektli- |
| + | dir. Profilaktikası: bax |
| + | Travmatik retikulit məqaləsinə. |
| + | TRAVMATİK RETİKULİT (EKensi- |
| + | litis traumatica ) —TOp divarının yad |
| + | cisimlə zədələnməsi. Qaramal, bə zən |
| + | davarda təsaduf olunur. Kəskin və |
| + | xronik olur. Kəskin Q.r. qəflətən bail: |
| + | layır. Heyvanın iptahası azalır, |
| + | məhsuldarlıqı apaqı dupqur, temp-ru |
| + | 40*S-dək yӱksəlir. 6—7 gundən sonra |
| + | xarakterik klinik əlamətlər kecir. |
| + | Residiv verə bilər. Mualicəsi: |
| + | asan həzmolunan yemlər vermək, tordan |
| + | yad cismi maqnit zondu ilə cıxarmaq. |
| + | Profilaktikasız: yemi metal |
| + | peylərlə zibillənməkdən qorumaq, ii- |
| + | kəmbəyə maqnit halqası salmaq və s. |
| + | |
| + | ƏZd. Mehdiyev M. Ə., Kənd təsər- |
| + | rufatı heyvanlarının daxili xəstəlik- |
| + | ləri, B., 1981, |
| + | |
| + | |
| + | TRAVMATİK TOKSİKӦZ—ətrafla- |
| + | rın yumilaq toxumasının əzilməsi, |
| + | uzunmӱddətli əzilmə sindromu. PTax- |
| + | taların, xəndəklərin uculması, ha- |
| + | belə zəlzələ və muharibə zamanı tə- |
| + | pok halı baiq verə bilər, ətraflarda |
| + | sərt edem, hissiyyatın və hərəkətin ol- |
| + | maması mupahidə edilir. 3—4 gӱndən |
| + | sonra kəskin bəyrək catınqmazlıqı |
| + | tərənir. Sə bə bi: əzilmiiy Yumiyaq |
| + | toxumalarda gedən parcalanma nəticə" |
| + | sində toksinlərin qana gecərək zəhər- |
| + | lənmə tərətməsidir. Mӱalicəsi: |
| + | ioka qariplı mubarizə tədbirləri gər- |
| + | mək, zədələnmipt ətrafların immobi: |
| + | lizasiyası və 4 |
| + | TRAVMATOLOGİYA (yun. (qappa, |
| + | (qaitaqoz—yara, zədə--...logiya)—or- |
| + | qan vətoxumaların travmatik zədələn- |
| + | mələrindən, onların mualicə və pro- |
| + | filaktikasından bəhs edən elm. T. |
| + | geniti məqnada bir sıra cərrahi fən- |
| + | ləri (neyrocərrahlıq, deəpq qəfəsi |
| + | cərrahlırı və s.) əhatə edir. 4T.ə ter- |
| + | mini dar mənada, dayaq-hərəkət apa- |
| + | ratını (sumuk, oynaq, əzələ, baq, vətər) |
| + | və dəri. ertuyunun zədələnmələrini |
| + | əyrənir. SSRİ və digər əlkələrdə T. |
| + | ortopediya ilə birlikdə klinik fənn |
| + | təpkil edir, kafedralarda tədris |
| + | olunur. T. cərrahlıqın əsasını təi- |
| + | kil edən tibbin ən qədim bəlməsidir. |
| + | Qədim Misirin mumiyalanmıpq meyit- |
| + | lərində bitipmiti sınıqların əla- |
| + | mətləri, kəllə sumuyundə aparılan |
| + | operasiyaların izləri aqkar edil- |
| + | mitpdir. Hələ inkipafa batladıqı |
| + | ilk vaxtlardan T. konservativ və ope- |
| + | rativ mualicə usulundan istifadə |
| + | etmipdir. T.-nın sistemlətdirilmiyn |
| + | əsası ilk dəfə Hippokratın əsərlə- |
| + | rində əks olunmutdur. T.-nın inki- |
| + | llafında İbn Sinanın, A. Parenin, |
| + | Y, O. Muxinin, N. İ. Piroqovun, A. |
| + | A. Bobrovun və b.-nın əsərlərinin tə” |
| + | siri olmutpdur. Azərb.-da sınıqların |
| + | mualicəsi ilə qədim zamanlardan mət- |
| + | qul olmutlar. Azərb.SSR-də T.-nın |
| + | inkippafında M. Mirqasımovun, M. |
| + | A. Topcubaiovun, Ə. Əliyevin, C. |
| + | Ləmbəranskinin, G. Qurbanolun və 6.- |
| + | nın xidməti olmuiidur. |
| + | |
| + | 20-ci əsrin batlanqıcında T. sər- |
| + | bəst elmi-praktik belmə kimi cərra- |
| + | hiyyədən ayrıldı. Muasir T.-nın əsas |
| + | problemləri travmadan sonra toxuma |
| + | və orqanlarda əmələ gələn dəyipiklik- |
| + | lərin patogenezini, konservativ və |
| + | operativ mualicə usullarını, bai ve- |
| + | rən aqırlapqmaları vyrənməkdir. |
| + | SSRİ-də və bir sıra xarici əlkələr- |
| + | də travmatoloji yardımı ixtisaslaiq- |
| + | dırılmın həkimlər, travmatoloq-or- |
| + | topedlər gəstərirlər. 60-cı illərdə |
| + | aqır travmaların mualicəsi ucun XY- |
| + | susi travmatoloji mərkəzlər yaradıl- |
| + | dı. SSRİ-də, o cumlədən Azərb.SSR- |
| + | də ambulatoriyada travmatoloji yar- |
| + | dım gestərmək ucun travmatoloji mən- |
| + | təqələr, poliklinikalarda kabinetlər |
| + | və s. yaradılmıtdır. T. tibb in-tla- |
| + | rının muvafiq kafedralarında təd- |
| + | ris olunur. T.-Ya aid materiallar |
| + | |
| + | |
| + | cOrtopediya: travmatologiya i prote- |
| + | zirovaniyan jurnalında həmcinin |
| + | cAzərbaycan Tibb jurnalında nəzir |
| + | |
| + | |
| + | olunur. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Omaptev Q. S., Travmatolo- |
| + | rus H ortopedin, M., 1983. |
| + | TRAVMATOLOGİYA VƏ ORTOPE- |
| + | DİYA İNSTİTUTU, Bakı El- |
| + | |
| + | |
| + | TPAKTOP |
| + | |
| + | |
| + | 939 |
| + | |
| + | |
| + | mi-Tədqiqat Travmatolo- |
| + | giya və Ortopediya İns- |
| + | titut u—Azərb.SSR Səhiyyə Nazir- |
| + | liyinin elmi-tədqiqat muəssisəsi. 1946 |
| + | ildə rqopediya və "ağadan Cər- |
| + | raliyyə lmi-Tədqiqat İn-tu adı ilə |
| + | akıda acılmımdır. İlk zamanlar |
| + | in-t muharibə əlillərini muçalicə |
| + | edi8 Fəal əməyə qaytarırdı. 1956 ildə |
| + | SSR) Səhiyyə Nazirliyinin qərarı |
| + | ilə in-tun adı dəyitdirilmiyi, o, |
| + | uppaq və yaplılarda zədələnmələrin |
| + | və ortopedik xəstəliklərin mucalicə |
| + | və profilaktikası ilə mətqul olmui- |
| + | dur. İn-tun əsas problemləri travma- |
| + | tizmə, travmatoloji və ortopedik yar- |
| + | dımın elmi əsaslarına, istinad və |
| + | hərəkət orqanlarının zədələnməsinə, |
| + | muayinə və mualicəsinə, yaqplılarda |
| + | ortopedik xəstəliklərin patofizio- |
| + | logiyasına, uptaq, yeniyetmə və gənc- |
| + | lərdə ortopedik xəstəliklərə, sumuk |
| + | patologiyasına və s. həsr olunmuit- |
| + | dur. İn-tun 340 carpayılıq klinika- |
| + | sı, 9 1pe”bəsi, o cӱmlədən ixtisaslaitp- |
| + | dırılmınq poliklinikası, 9 labora- |
| + | toriyası var (1984). İn-tda 5 e.d., 21 |
| + | elmlər namizədi calıtır (1984). İn- |
| + | tun "Elmi əsərləri nəpqr olunur. |
| + | TPAHECKAHCHM )A (Tradescantia) — |
| + | kommelina fəsiləsindən bitki cin- |
| + | si. Yarpaqları nəvbəli dӱzӱlən cox- |
| + | illik otlardır. Cicəkləri tək-tək, |
| + | yaxud cicək qrupunda yerlətir. Mey- |
| + | vəsi qutucuqdur. Amerikanın tropik |
| + | və subtropiklərində 60-dək nevu bi- |
| + | tir. Bə”zi nevləri və onların ar |
| + | cox formaları otaq bitkisidir. ə z |
| + | SSR EA-nın Botanika baqında |
| + | nın 3 novu becərilir. = | |
| + | TPA )AH Mapk Yanı (Marcus Ulpius |
| + | Tqazyapiz) (53—117)—Roma imperatoru |
| + | 198—117|. Antoninlər sulaləsindən |
| + | idi. Təcavuzkar xarici siyasət Yerit- |
| + | mipdir. T, muharibə edərək dakların |
| + | torpaqını (Dakiya əyaləti adı ilə), |
| + | Nabatiyyə padpahlıqını (Ərəbistan |
| + | vilayəti adı ilə) Romaya birlətdir- |
| + | di. T. Parfiya padpahlıqının pay- |
| + | taxtı Ktesifonu (Mədaini) ələ ge- |
| + | cirmip, Beyuk Ermənistan və Meso- |
| + | potamiyanı butunluklə ital etmiit- |
| + | di. T.-ın dəvrundə Romada beyuk ti- |
| + | kinti ipləri gerulmutpdu. |
| + | TRAYAN SUTUNU —111—114 illərdə |
| + | daklar uzərində qələbə munasibətilə |
| + | imperator Trayanın Romada tikdirdi- |
| + | yi mərmər sutun. Hund. 38 m-dir. T.s. |
| + | əvvəl tunc qartal, sonra Trayanın, |
| + | 1587 ildən isə apostol Pyotrun hey- |
| + | gəlləri ilə tamamlanmındı. Sutu- |
| + | nun gevdəsi Trayanın daklarla dəyuit |
| + | səhnələri və s. ilə bəzədilmistidir. |
| + | TRAYEKTOӦRİYA (son lat. (ayes(o- |
| + | qӧz—yerdəyinməyə aid olan)—neqtə- |
| + | nin hər hansı hesablama sisteminə |
| + | gerə hərəkətində cızdıqı kəsilməz |
| + | xətt. Astronomiyada cox vaxt T.-Ya |
| + | orbit deyilir. Nəqtənin T.-sı duz |
| + | xətt olduqda onun hərəkəti duzxətli, |
| + | əks halda əyrixətli adlanır. Sərbəst |
| + | maddi nəqtənin T.-sının forması ona |
| + | tə sir edən quvvələrdən, iplanqıc |
| + | pərtlərindən və hesablama sistemin- |
| + | dən, sərbəst olmayan nəqtənin T.-sı- |
| + | nın forması isə əlavə olaraq rabitə- |
| + | lərdən də asılıdır. Məs., dӱzxətli |
| + | yolda hərəkət edən vaqonun hər hansı |
| + | Nəqtəsi vaqonla tərpənməz barlı olan |
| + | hesablama sisteminə gerə sukunətdə |
| + | olduqu halda, dayanacaqa nisbətən |
| + | dDuzxətli hərəkətdə odur. Yerin sutka- |
| + | lıq fırlanması nəzərə alınmadıq- |
| + | |
| + | |
| + | 22*, c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | “ |
| + | * |
| + | |
| + | |
| + | da batlanqıc sur”ətsiz (o0=0) bu- |
| + | raxılmınt və aqırlıq quvvəsi tə si- |
| + | ri altında hərəkət edən sərbəst nəqtə- |
| + | nin T.-sı duz xətt (paqul), tpaqul 60- |
| + | yunca yenəlməyən baplanqıc o, sur”- |
| + | |
| + | |
| + | əti ilə atılan nəqtənin T.-sı isə mu- |
| + | qavimət olmadırı halda parabola |
| + | olacaqdır. Yerin aqırlıq quvvəsi |
| + | sahəsi mərkəzi sahə hesab edildikdə |
| + | və havanın muqaviməti nəzərə alınma- |
| + | dıqda Yer səthi yaxınlıqında ufuqi |
| + | O, baplanqıc sur”əti almın nəqtənin |
| + | |
| + | |
| + | T.-sı oo= Ӱӱk- 7,9 km)/san (birinci |
| + | kosmik sur”ət) olduqu halda cevrə, O, = |
| + | |
| + | |
| + | =” 2 Rə us y R olduqda ellips, |
| + | = V 22R-11,2 kmysan (ikinci KOC- |
| + | MİK sur”ət) olduqda parabola və 00:= |
| + | |
| + | |
| + | yə 0E olduqda hiperbola olar (bu- |
| + | rada E— Yerin radiusu, —Yer səthi |
| + | yYaxınlıqında sərbəstduilmə tə cili- |
| + | dir, hərəkətə isə ulduzlara nisbətən |
| + | Yerin mərkəzi ilə birlikdə irəliləmə |
| + | hərəkəti edən oxlara gərə baxılır). |
| + | T.-nın tə”yini nəzəri və təcrubi mə- |
| + | sələlərin həllində muhuӱm rol oy- |
| + | |
| + | |
| + | nayır. |
| + | |
| + | TRAYKOV Georgi (8.4.1898, indiki |
| + | Yunanıstan ərazisində Lerin maha- |
| + | lı, Vırbeni k.—14.1.1975, Sofiya)— |
| + | Bolqarıstanın partiya və dəvlət xa- |
| + | dimi. BXR qəhrəmanı (1968), BXR |
| + | Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1968), |
| + | cXalqlar arasında sulhu mehkəmlət- |
| + | məyə gərəz Beynəlxalq Lenin mukafa- |
| + | tı daureatı (1963). 1918 ildən Bol- |
| + | qarıstan Xalq Əkinci —. |
| + | (BXƏİ) uzvu. Gizli Vətən Cəbhəsi- |
| + | nin fəaliyyətində iptirak etmitdir, |
| + | İnqilabi fəaliyyətinə gerə dəfələrlə |
| + | həbs cəzasına məhkum olunmuzndur. |
| + | |
| + | |
| + | Bolqarıstan fatizm həkmranlırın- |
| + | |
| + | |
| + | dan qurtardıqdan sonra bir sıra mu- |
| + | Hum partiya və dəvlət vəzifələrində |
| + | olmutidur. 1974 ildən BXƏİ-nin ka- |
| + | tibi idi. 1972 ildən əvvəlcə BXR |
| + | Devlət PQurası sədrinin birinci muca- |
| + | vini, sonra sədri (1974 ildən fəxri |
| + | sədri) vəzifələrində calınmındır. |
| + | |
| + | |
| + | x |
| + | XE |
| + | |
| + | |
| + | || |
| + | 1 “1 |
| + | LI 7 = |
| + | |
| + | |
| + | PTək. 1. Təkərli trakzorun uzununa gəsiliti: |
| + | |
| + | |
| + | kabinəqy 4—yanacaq bakı: |
| + | 8—mərkəzi eturucuz 9—aparıcı təkər: |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | — asma qurqu dəstəkləri: 6—guc valı: |
| + | |
| + | |
| + | Lenin ordeni, 3 dəfə Georgi Dimit. |
| + | rov və Oktyabr İnqilabı ordenləri |
| + | ilə təltif olunmuppdur. |
| + | TRAKAY-–Lit.SSR-də itəhər. Trakay |
| + | r-nunun mərkəzi. D.y. st. Tarix muzeyi, |
| + | |
| + | araimlərin etnoqrafik muzeyi var. |
| + | Hər il beynəlxalq su idmanı İapbilı- |
| + | ları kecirilir. Turizm inkitaf et- |
| + | mipidir. |
| + | |
| + | T.-da iri mudafiə kompleksinin |
| + | qalıqları (yarımadada qəsr, 14 əsrin |
| + | ortalarıy Qalve gelundəki adada |
| + | qəsr, 14 əsrin 2-ci yarısı—15 əsrin |
| + | əvvəli), Vitauto kostyolu (1409, 18 |
| + | əsrdə yenidən tikilmitidir), Kinessa |
| + | aramilərin Mə”öənn, aranan, 19 |
| + | əsrin 1-ci yarısı) və s. muhafizə |
| + | olӱunmuyldur. |
| + | |
| + | TRAKENEN ATI —minik atı cin- |
| + | si. 18 əsrdə Trakenen (indiki Kali- |
| + | ninqrad vil.) at z-dunda təmizqanlı |
| + | ingilis, ərəb və s. atların yerli Lit- |
| + | va atları ilə cutlətdirilməsi nəti- |
| + | cəsində yaradılmıddır. Suysununun |
| + | Hund. ayqırlarda 166, dəi qucumu |
| + | 196,2, madyanlarda muvafiq olaraq |
| + | 159,4, 183,3 sm-dir. Əsasən, kurən, kə- |
| + | hər və qaradır. Ayqırların cəkisi |
| + | 600 k?, madyanları 560 k?-dək olur. |
| + | Atcılıq idmanında Yuksək qiymətlən- |
| + | dirilir. SSRİ-də (Rostov vil.), Av- |
| + | ropa, Asiya və Latın Amerikası əlkə- |
| + | lərində yetitpdirilir. |
| + | |
| + | TRAKTOR (yeni lat. (qasboqs lat. (qa- |
| + | hHo—dartıram, cəkirəm)—qoptulan, ta- |
| + | xılan alət və vasitələrlə, habelə sta- |
| + | sionar mapqınlarla aqreqat halında |
| + | mӱxtəlif k.t., torpaq, yol-iniaat, |
| + | nəql. vəs. itlərinin gərulməsi ucun |
| + | istifadə olunan motorlu mapqın. Qə- |
| + | gərli və Ya tırtıllı olur. |
| + | |
| + | Tarixi mə”lumat. Buxarla ipləyən |
| + | ilk təkərli T.-lar 1830 ildə B. Brita- |
| + | niya və Fransada yaradılmıil, nəql.-da |
| + | və hərbi məqsədlə iplədilmitdir. |
| + | 1850 ildən həmin əlkələrdə, 1890 il- |
| + | dən isə ABPT-da k.t.-nda istifadə |
| + | olunmaqa baplanmıpdır. Qırtıl- |
| + | lı hərəkətverici Rusiyada D. A. |
| + | Zaqryajski (1837) və A. P. Kostikov- |
| + | Almazov (təqr. 1889) tərəfindən ixti- |
| + | |
| + | |
| + | —.İİ U |
| + | ə TİM irə |
| + | HA Ob |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 1 —muhərrik, 2—sugan carxı: 3— |
| + | / —Tomry rapmarbı, |
| + | |
| + | |
| + | 10—etçrucçlər qutusu: //—iliimə muf" |
| + | |
| + | |
| + | tası, /2— yenəldici təkər, |
| + | |
| + | |
| + | TPAKTOP |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | “ |
| + | |
| + | |
| + | x. |
| + | |
| + | |
| + | = ə ——" İ |
| + | .. : |
| + | = X ül |
| + | .. “ə | |
| + | əəə - R |
| + | | x |
| + | R |
| + | . 1 |
| + | ğ |
| + | |
| + | |
| + | " |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | PTək 2. Tırtıllı traktorun uzununa kəsiliti: /—muhərriky, 2—kabinə: 3—yana- |
| + | |
| + | |
| + | caq bakı: 4—asma qurqunun dəstəkləri: 5—guc valı: 6—qopqu |
| + | |
| + | |
| + | ndi: 7—aparıcı |
| + | |
| + | |
| + | təkər: 8—mərkəzi eturucuz 9—tırtıl: 10—əturuculər qutusus 1/—dayaq təkəri: |
| + | |
| + | |
| + | 1 2—ilipmə mu ftası: |
| + | |
| + | |
| + | ra edilmitdir (bu zaman təkər fasi- |
| + | ləsiz olaraq onun altına dəiiənən |
| + | bir-birinə oynaqla birlətdirilminld |
| + | hissələrdən ibarət qapalı lent və ya |
| + | zəncir-tırtıl uzərində hərəkət edir). |
| + | Rus mexaciki F. A. Blinov isə iki |
| + | buxar mapını ilə ipləyən tırtıllı |
| + | T. quraidırmıit və sınaqdan cıxar- |
| + | mhılpdır (1888). 1893—95 illərdə rus |
| + | ixtiracısı Y. V. Mamin daxiliyanma |
| + | mӱhərriki ilə ipləyən təkərli ara- |
| + | bacıq yaratdı. 1901 ildə ABPQ-ın |
| + | c Hart-Parrə firması tərəfindən ilk |
| + | dəfə olaraq təkərli T.-lar buraxıl- |
| + | dı. 1912 ildən batlayaraq ABPT-ın |
| + | c Holtəz, sonra Almaniyanın c“Vanderer- |
| + | Dornerə firmasında və digər əlkə- |
| + | lərdə tırtıllı T.-ların istehsalına |
| + | baplanıldı. SSRİ-də ilk T. 1923 il- |
| + | də (4 Fordzon-Putilovetsə) istehsal |
| + | edilmiitdir. 1930 ildə SSRİ-də T.-un |
| + | kutləvi istehsalı qaydaya salındı: |
| + | |
| + | |
| + | ... zi z ə |
| + | o . o La aca |
| + | "aşa iti tq iki. * |
| + | ir. OT) |
| + | Di = 1 |
| + | “bir. |
| + | |
| + | |
| + | 13—yenəldici təkər. |
| + | |
| + | |
| + | 1932 ildən e”tibarən onun xaricdən |
| + | gətirilməsi dayandırıldı (bax Trak- |
| + | torqayırma). |
| + | |
| + | Traktorların təsnifatı. Tə yina –- |
| + | tına gərə T.-lar K.t. və sənaye nəvlə- |
| + | rinə bəlunur. K.t. nəvləri muvafiq |
| + | maqpın və ya alətlə aqreqat halında |
| + | ən muxtəlif k.t. ipləri gərur (pqum, |
| + | kultivasiya, səpin, məhsul yıqımı |
| + | və s.). Sənaye T.-ları daha beyuk dar- |
| + | tı quvvəsinə malik olub, torpaqqazma, |
| + | yol-intaat iplərində mӱxtəlif əlavə |
| + | vasitələrlə (buldozer laydırı, qartə- |
| + | mizləyən, ekskavator calovu və s. ilə) |
| + | birlikdə istifadə olunur. Hər iki |
| + | qrup T.-larda təkərlə və tırtılla |
| + | inləyən nəvlər var. |
| + | |
| + | Traktorların mexanizm və avadan- |
| + | lıqı. Guc qurqusu muhərrikdən və |
| + | onun ipini təmin edən qurulutlar- |
| + | dan ibarətdir (bax Traktor mӱhərri- |
| + | ki). Guc eturucusunə iliinmə mexaniz - |
| + | |
| + | |
| + | Pu |
| + | m |
| + | |
| + | |
| + | mi, birlətdirici mufta, əturuculər |
| + | qutusu, mərkəzi və son əturuculər da- |
| + | xildir. .t. T.-larının " mexaniki |
| + | pilləli əturuculər qutusunda 6, 8, |
| + | 15 və daha artıq, sənaye Q.-larında |
| + | isə 3—6 əturucu olur. Fırlanma mo- |
| + | menti mərkəzi əturucu vasitəsilə |
| + | tırtıllı T.-larda aparıcı təkərlərə |
| + | eturulur, təkərli T.-larda diferen- |
| + | sial mexanizmdən istifadə olunur. |
| + | Son eturuculər aparıcı təkərlərin |
| + | yanında yerlətir və transmissiyanın |
| + | umumi əturmə ədədini artırır. Ge- |
| + | di hissəsi təkərli T.-da asma hissə- |
| + | dən, oxlardan (kərpulərdən) və təkər- |
| + | lərdən (yenəldici və anarıcı) iba- |
| + | rətdir. Tırtıllı T.-da isə geditl |
| + | sisteminə asma hissə, tırtıl zənciri, |
| + | aparıcı təkərlər, dayaq təkərləri |
| + | (diyircəkləri və yənəldici təkərləri |
| + | saxlayır) daxildir (bax Tırtıllı |
| + | gedii). T.-un idarəetmə mexanizmlə- |
| + | ri—idarəedici sukan və tormozdur |
| + | (lentli və ya diskli). Təkərli T.-da |
| + | hərəkətin isqiqamətini, adətən, qabaq |
| + | təkərlər dəyitdirir. Tırtıllı T.-un |
| + | istiqaməti saq və ya sol tırtıl təkər- |
| + | lərinin muftalar və ya tormoz vasi- |
| + | təsilə fırlanma tezliyini dəyittməklə |
| + | bapa gəlir. Kabinə—traktorcunun ra- |
| + | hat ipləməsini tə”min etməlidir. |
| + | T.-un elektrik avadanlıqrı: elektrik |
| + | cərəyanı mənbəyi (akkumulyator bata- |
| + | reyası və muhərrik uzərində qoyul- |
| + | mulp generator), muhərriki iipə sal- |
| + | maq, yolu və ippllək avadanlıqı ipıq- |
| + | landırmaq, kabinəni ventilyasiya et- |
| + | mək, səs və ipıq siqnalları vermək |
| + | ucun cihazlardan ibarətdir. 1 və 2-ci |
| + | pəkillərdə təkərli və tırtıllı T.- |
| + | un kəsilitpi verilmitidir. |
| + | Traktorların tipajı. SSRİ-də |
| + | buraxılan T. modelləri və gestəri- |
| + | ciləri onların tipa j ı ilə muəy- |
| + | Yən edilir (tipaj—baza modellərinin |
| + | sayını minimal saxlamaq itərtilə |
| + | muxtəlif tipli T.-ların dartı gəs- |
| + | təricilərindən səmərəli istifadə et- |
| + | |
| + | |
| + | ə g- uk nı 1 |
| + | : 9 "A -. K| |
| + | |
| + | |
| + | ef əl. n |
| + | m- | əl |
| + | |
| + | |
| + | n k ə .. ə... b |
| + | m ll kİ ç r bu ə ı Lü E R “ql, r |
| + | o ə ə b |
| + | |
| + | |
| + | “7 |
| + | |
| + | |
| + | i.a |
| + | |
| + | |
| + | |- |
| + | ül. |
| + | mi |
| + | mn T |
| + | = |
| + | HR |
| + | i |
| + | 4 |
| + | 4 |
| + | |
| + | |
| + | t |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 3—T-150: 4—K-701 (hamısı—SSRİ): |
| + | |
| + | |
| + | —T-150 K: 2—bar- n traktoru: |
| + | PPək. 3. 1—T-150 K: 2—baq-bostan tr py Ferkusonv (B, Britaniya, Kanada), |
| + | |
| + | |
| + | = ? 7 TT yerə = |
| + | “MÖV FİT a |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | ... |
| + | un |
| + | = |
| + | |
| + | |
| + | ӧ—FBolqarı (BXR): 6—aMassi- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TRAMVAY |
| + | |
| + | |
| + | 341 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | MƏK əsasında qabaqcadan iplənib ha- |
| + | zırlanmıi texniki plan uzrə ra |
| + | dırılan matınlar sistemidir) PT - |
| + | paj daxilindəki siniflər 6 |
| + | dİGDƏ, eyni təsnifat parametrlərinə |
| + | malik olan Q. modelləri (yə”ni konkret |
| + | kovstruksiyalı) dəsti baqpa duiqulu |
| + | |
| + | Baza modeli həmin sinfə məns ən |
| + | nisbətən daha cox yayılmıpp T. r eBY- |
| + | |
| + | |
| + | dur. Modifikasiya isə baza modeli |
| + | |
| + | |
| + | . “ yni sinifdən olsa da, bapqa cur |
| + | | anizm- |
| + | |
| + | |
| + | edilmiyi və ya əlavə m |
| + | lərlə təchiz olunmupi MODEL ik |
| + | dir. QİY1İ ər olan əlkələrdə əsas |
| + | rat ametri— T.- suru |
| + | Yerində hərəkətini ə Di, |
| + | pərtilə snun verə biləcəyi ən beyuk |
| + | dartı quvvəsi qəbul olunmuzidur. – |
| + | 1-ci tipaj 1923 ildə təklif edil- |
| + | mipp və 1946 ildə həyata kecirilmii- |
| + | dir. 1956 ildə qəbul edilmii tipaj |
| + | əsasında 1961—65 illərdə dunya tex- |
| + | NİKASI səviyYYƏSİNƏ muqafiq gələn T. |
| + | modelləri (T-40, MTZ-50, T-16, T-74 |
| + | 7 DƏT-250 və s.) hazırlandı. |
| + | 965—70 illərdə 3-cu tipaj (13 baza |
| + | mrdəli və bir sıra modifikasiyalar), |
| + | ..uUn istismar gestəricilərini daha |
| + | da yaxtılatidırmaq məqsədi ilə 1971— |
| + | ə illər ucun isə 4-cu tipaj iilənib |
| + | azırlandı. Həmin tipaj uzrə isteh- |
| + | sal olunan T.-un baza modelləri cəd- |
| + | vəldə verilir. 4-cu tipajda T.-un |
| + | ip sur əti 35 km/saat-a catır, əsaslı |
| + | TƏ mirə qədərki ii muddəti artır, |
| + | T.-a xidmət asanlapır. Hərəkət sur”- |
| + | ətinin artması ilə əlaqədar T.-un as- |
| + | qısı da təkmillətdirilir, ona əlavə |
| + | elastik elementlər daxil elilir(: ka- |
| + | binə ressorlarla təchiz olunur, her- |
| + | metiklətdirilir, ventilyasiya, isit- |
| + | MƏ sistemi və kondisionerlərlə təmin |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | olunur. T.-un qovtaq va detalları |
| + | Sinif, Sinif |
| + | tq Mode ə M |
| + | ... L | tq ilə odel |
| + | 0,2 ) aRionik 3 T-74, DT-75 M |
| + | T-150: T-150K |
| + | 0,6 |T-25: T-16M| 4 T-4A |
| + | 0,9 T-50 5 K-701 |
| + | 1,4 | MTZ-80 6 T-13 |
| + | 2 T-54B 15 HƏT-250 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | unifikasiya edilir, nəhayət T.-ların |
| + | ipini avtomatlaidıran qurqular ya- |
| + | radılır və s. |
| + | |
| + | TRAKTOR GENERATORU —traktorun |
| + | elektrik qurqularını (alıpdırma |
| + | sistemini, ipıqlandırma cihazları- |
| + | nı) qidalandıran generator. Bu məq- |
| + | sədlə, adətən, sabit cərəyan generator- |
| + | larından istifadə olunur (gərginli- |
| + | yi 6—8 v, gucu 60—180 vt və daha |
| + | artıq). | |
| + | |
| + | TRAKTOR MUHƏRRİKİ—traktor- |
| + | larda istifadə olunan daxiliyanma |
| + | mӱhərriki. SSRİ-də buraxılan trak- |
| + | torlara dərdtaktlı Oinzel qoyulur. |
| + | T.m.-nin gucu traktorun dartı sinfi- |
| + | nə gərə muçəyyən edilir (bax Traktor) |
| + | və dirsəkli valının fırlanma sur - |
| + | əti 800— 2500 dovr/dəq olduqda 14,8— |
| + | 368 .kat-a (20—500 a.q.) bərabər gətu- |
| + | rulur. Su ilə soyudulan dərd və altı |
| + | silindrli dizellərdən daha cox isti- |
| + | fFalə olunur: hava ilə soyudulan və |
| + | gucu 74 kvt-a (100 a.q.) qədər olan |
| + | dizellər də tətbiq edilir. |
| + | TRAKTORQAYIRMA — tqraktorlar, |
| + | traktor və kombayn mӱhərrikləri, uni- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | k |
| + | |
| + | |
| + | fikasiyalı qovpaqlar, aqreqatlar, on- |
| + | lar ucun ehtiyat hissələr və detallar |
| + | istehsal edən mapınqayırma sahəsi. |
| + | Sənaye sahəsi kimi 1917 ildən (ABPQ- |
| + | da H. Fordun z-dlarında traktorla- |
| + | rın kutləvi istehsalına planan- |
| + | dan) məvcuddur. Avropada traktorla- |
| + | rın ilk kutləvi istehsalına 20 əsrin |
| + | 0-ci illərində Almaniya, İtaliya, |
| + | sonralar B. Britaniya, Fransa və di- |
| + | gər əlkələrdə baplanmıtqdır. SSRİ- |
| + | də QT.-nın yaranması 1923 ilə aiddir. |
| + | İxtisaslapdırılmınıd ilk traktor |
| + | z-dları—Stalinqrad (indiki Volqo- |
| + | qrad traktor zavodu) və Xarkov trak- |
| + | tor zavodu STZ—XTZ markalı təkər- |
| + | li traktorlar buraxırdı. 19Z3 ildə |
| + | Celyabinsk traktor z-dunda arqır tır- |
| + | tıllı (S-60) traktorlar istehsalına |
| + | balilandı. Beyuk Vətən muharibəsi il- |
| + | lərində Altay, Vladimir və Lipetsk |
| + | traktor z-dları tikilib iə salındı. |
| + | 1945 ildə muharibə nəticəsində da- |
| + | qıdılmın Stalinqrad və Xarkov 3-D- |
| + | ları bərpa olundu. 1948 ildə SSRİ |
| + | tırtıllı traktor istehsalına gərə |
| + | dunyada 1-ci yerə cıxdı. 1950 ildə |
| + | Xarkov traktoryıqma z-du, 1951 il- |
| + | də Minsk traktor z-du, 1956 ildə One- |
| + | qa və Əzbəkistan (indiki Daikənd) |
| + | traktor z-dları tikildi. Guclu K.t. |
| + | trajtorları istehsalı artdı. Lenin- |
| + | qrad Kirov zavodu K-700 traktoru |
| + | (1964), Pavlodar traktor z-du (1967) |
| + | DT-75M traktoru istehsalına (1968) |
| + | batiladı. 60-cı illərin axırlarına |
| + | dizel muhərrikli traktorlar bura- |
| + | xılınqına kecilməsi bayqta catdı. |
| + | 70-ci illər—80-ci illərin əvvəllə- |
| + | rində traktor z-dları texniki cəhət- |
| + | dən yenidən quruldu və traktorların |
| + | əsas modelləri yenilətdirildi. Ce- |
| + | boksarı sənaye traktorları 3-du və |
| + | Xarkov traktor muhərrikləri z-du ti- |
| + | kildi, Kama traktor 3-dunun tikin- |
| + | tisinə baplandı (1984). K-701, T-150, |
| + | T-150K, T-150KM, /1T3-145, T-130M, |
| + | MT3-142 və digər yeni modelli trak- |
| + | torlar istehsalı mənimsənildi və |
| + | istehsalına bailandı. Traktor is- |
| + | tehsalında yuksək məhsuldarlı avto- |
| + | matlapidırılmıtd xətlər və avtomat |
| + | axın xətləri, aqreqat avtomat dəz- |
| + | gahları və s. muasir avadanlıqlar |
| + | tətbiq edilir. Azərb.SSR-də Bakıda |
| + | 26 Bakı Komissarı ad. mexaniki tə - |
| + | mir z-dunda traktor hissələri hazır- |
| + | lanır və traktorlar tə”mir olunur. |
| + | SSRİ-də traktor istehsalı (min ədəd- |
| + | nə): 1925 ildə —O,6: 1940—31,6: 1950— |
| + | 116,7: 1960—238: 1970—458,5, 1983 — |
| + | 564. SSRİ 1960 ildən traktor isteh- |
| + | salına (mӱhərriklərinin umumi gu- |
| + | cunəy gərə dunyada 1-ci yerdədir. So- |
| + | vet traktorlarından dunyanın bir cox |
| + | əlkəsində uqurla istifadə edilir. |
| + | Xarici sosialist əlkələrində Q. |
| + | muharibədən sonra sur”ətlə inkitaf |
| + | edir. 1983 ildə RSR-də 80, PXR-də |
| + | 55, CSSR-də 34, BXR-də 6,5, ADR-də |
| + | 3,8, Mac.XR-də 0,4 min ədəd, kapita- |
| + | list əlkələrindən (1982 ildə: baq-bos- |
| + | tan traktorları və motorlu kultiva- |
| + | torlar daxil deyil) ABPQ-da 198 (1981), |
| + | Yaponiyada 179, İtaliyada 93, B. Bri- |
| + | taniyada 85, AFR-də 97, Fransada |
| + | 40 min ədəd traktor istehsal edil- |
| + | midir. |
| + | TRAKTRİSA (lat. Sqasem— uzadıl- |
| + | mı, cəkilmi)—butun nəqtələri mus- |
| + | təvi uzərində Yerlətlən transsendent |
| + | əyri. toxunma nəqtəsinin və veril- |
| + | mim duz xətlə (oxla) toxunanın R |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | kəsipmə nəqtəsi arasındakı məsafə |
| + | |
| + | |
| + | sabitdir. |
| + | TRAGEDİYA (lat. traqqedla: İYH. tra- |
| + | godia, trAgos—KeuH --öde—HəFMə)—6ax |
| + | |
| + | |
| + | Faciə. | |
| + | |
| + | TRAGİKOMEDİYA— faciə və kome- |
| + | diya əlamətlərinə malik dramatik |
| + | əsər. Həyat me”yarlarının nisbiliyi |
| + | duyqusu T.-nın əsasıdır( T.-da dra- |
| + | maturq eyni bir həyat hadisəsini həm |
| + | faciəvi, həm də komik planda əks et- |
| + | dirir (H. İbsenin 4“ Vəhti ərdəkə, |
| + | A.P. Cexovunc Uc bacı, L. Pirandel- |
| + | lonun 4“ Muəllif soraqındakı altı |
| + | |
| + | |
| + | personaj, Məmmədquluzadənin |
| + | aƏluçlərg əsərləri və s.). |
| + | TRAL (ing. (qam1)—mina axtarıb |
| + | |
| + | |
| + | tapan və onu zərərsizlətdirən tral |
| + | gəmilərində və vertol yotlarda xu- |
| + | susi quruluq. Gəmilərdə, katerlərdə, |
| + | aviasiyada və sahillərdə, həmcinin |
| + | caylarda istifadə olunan nəvləri var. |
| + | Konstruksiyasına və istifadə usulla- |
| + | rına gərə birqat, qopa, səthi, suyun |
| + | dərinliyində və dibində tə sir gestə- |
| + | rən olur. Kontaktlı və kontaktsız |
| + | nəvləri var. 1-ci kontaktlı ləvbər |
| + | minalarını, 2-ci isə kontaktsız dib |
| + | minalarını məhv stmək ucundur. |
| + | Məs., hərəkət zamanı muxtəlif sahə- |
| + | lər (maqnit, elektromaqnit, hidrodi- |
| + | namik) yaradan və mina partlayıcısı- |
| + | na muvafiq tərzdə təsir edən T. kon- |
| + | taktsız nəvə aiddir. |
| + | |
| + | TRAL GƏMİSİ —dəniz minaları- |
| + | |
| + | nı tral vasitəsilə aiykar edib, on- |
| + | ları partladaraq zərərsizlətdirən |
| + | |
| + | və gəmiləri tral arxasınca aparan |
| + | hərbi gəmi. Azllqaqıdakı nӧvləri var: |
| + | əz bazalarından uzaqda tral ipləri |
| + | aparan və gəmiləri əturən eskadra |
| + | (dəniz) T.g., əz sularında tral ip |
| + | ləri aparan baza T.g. və reyd 1.G., |
| + | reydlərdə və sahilboyu r-nlarda tral |
| + | ipləri ucun kater T.g., caylarda tral |
| + | itiləri aparmaq və gəmiləri əturmək |
| + | ucun cay T.g. Beyuk T.g.-nin şubası- |
| + | mı 800 t-a qədər, surəti 15—20 du- |
| + | yundur (1 ayiyu 1,85 kmysaat-dır). |
| + | |
| + | TPAMBA) (uk. tramvay: tram—Ba- |
| + | |
| + | qon, arabacıq-mau—yol) — Yerustu |
| + | relsli iqəhər nəql. novu, birmotorlu |
| + | vaqondan və ya biri motorlu, o birilə- |
| + | |
| + | ri isə motorsuz olub ona qopqulmui |
| + | |
| + | bir necə vaqondan ibarətdir. |
| + | |
| + | Nəql. vasitələrini hərəkət etdir- |
| + | mək ucun elektrik cərəyanından 20. |
| + | tifadə etmək ideyası 19 əsrin 30 —40- |
| + | cı illərində meydana cıxmıit, 20. |
| + | kin əməli olaraq, bu ideya Yalnız / ” |
| + | ci illərdə, ilk elektrik st.-ları Ya- |
| + | radıldıqdan sonra, əyata keciril- |
| + | mipdir. 1881 ildə Almaniyada Berlin |
| + | yaxınlıqında (Lixterfelddə) iipə s2- |
| + | lınmınn ilk T. yolunda 20 sərniiyin |
| + | tutan vaqon saatda 30 km sur ətlə 2,- |
| + | km-lik məsafədə hərəkət edirdi. 80-ci |
| + | illərdə Avropanın bir cox elkəsində |
| + | və AB1P-da T.-dan geniiy istifadəyə |
| + | kecildi. Rusiyada "xtiracı F. A, Pi- |
| + | rotskinin 1876 ildə təklif etdiyi |
| + | elektrik muhərrikli qrelsli arabanı |
| + | T.-ın prototipi hesab etmək OLAar., |
| + | əsrin 90-cı illərindən isə Rusiyada |
| + | T.-dan artıq mӱntəzəm istifadə edi- |
| + | |
| + | |
| + | 942 |
| + | |
| + | |
| + | TRAMPLİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | lirdi. Bakıda T.-dan 1924 ildə isti- |
| + | fadəyə balilanılmıtidır. |
| + | |
| + | = Murəkkəb kompleks olan muasir |
| + | T. təsərrufatına rels yolları, avto- |
| + | bloklama sistemləri, dartı ppəbəkəsi, |
| + | hərəkətedici hissələr, depo, tə mir |
| + | z-dları və xidmət idarələri daxil- |
| + | dir. T. gucu 30—70 kv” olan elektrik |
| + | mӱhərriki ilə hərəkətə gətirilir. |
| + | Dartı yardımcı st.-larında dəyiitən |
| + | cərəyan 500—750 v gərginlikli sabit |
| + | cərəyana cevrilərək kontakt itəbəkəsi- |
| + | nə verilir. Motorlu vaqonun damında |
| + | yerləipdirilən cərəyangeturən (bax |
| + | Pantoqraf) hərəkət zamanı kontakt |
| + | zu: (yerdən 5,5—6m hund.-də |
| + | asılır) məftili uzrə surupur. |
| + | TRAMPLİN (bp. tremplin, uran. tram- |
| + | roPpo, (qapro1o—aqacayaq)—idman qur- |
| + | qusu, gimnastika, suya tullanma və s. |
| + | idman nəvlərində idmancının daha |
| + | yӱksəyə (xizək idmanında daha uzara) |
| + | tullanması ucun istifadə edilir. |
| + | TRANZİSTOR (ink. transfer—önp /ep- |
| + | dən batiqa yerə gecirtmək -- qe15(oq—mu- |
| + | qavimət)—elektrik rəqslərini hasil |
| + | edən və cevirən, kristal yarımkeciri- |
| + | ci əsasında hazırlanmıtq elektron |
| + | cihazı, T. 1948 ildə amerikan alim- |
| + | ləri U. PTokli, U. Bratteyn və C. Bar- |
| + | din tərəfindən ixtira olunmusdur |
| + | (Nobel mukafatı, 1956): T.-lar iki |
| + | beyuk qrupa ayrılır: unipolyar Q. və |
| + | bipolar T. Unipolyar T.-da |
| + | kristaldan cərəyanın axmasına səbəb |
| + | yalnız bir iparəli yuk dapıyıcıla- |
| + | rı—elektronlar və ya deipiklərdir. |
| + | Belə T. iki kontakt arasında yer- |
| + | ləpdirilmit yarımkecirici kris- |
| + | taldan (əsasən silisium və ya qali- |
| + | um-arsenid) ibarətdir. Kontaktlar |
| + | arasındakı elektrik cərəyanı surgu- |
| + | yə tətbiq edilən giriiiy siqnalının |
| + | perpendikulyar elektrik sahəsinin |
| + | tə”sirinə gərə dəyiptir. İpi xusu- |
| + | siyyətlərinə gərə unipolyar T. 2 qru- |
| + | pa ayrılır: idarəolunan depik-elek- |
| + | tron kecidli və ya metal-yarımkeci- |
| + | rici kontaktlı (PQottki cəpəri ad- |
| + | lanır) və izoləedilmii metal sur- |
| + | gulu Q.-lar. BipolyarT.-da (sadəcə |
| + | olaraq T. adlanır) cərəyanın axması- |
| + | na səbəb hər iki iparəli yuk dapı- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ə ARK |
| + | |
| + | v : q / |
| + | p—r—p tipli (a) və r—l—r tipli (6) |
| + | tranzistorların elektrik rəqsləri guc- |
| + | ləndiricisi sxemində təsviri və onların |
| + | elektrik sxemlərində pərti iptarələri |
| + | (v, q)): E—emitter, B—baza, K—kollektor, |
| + | (—qida mənbəyinin xasan |—cərə- |
| + | |
| + | |
| + | yan: oxlarla yuklərin hərəkət istiqaməti |
| + | gəstərilir, |
| + | |
| + | |
| + | yıcılarının hərəkətidir. Belə T. |
| + | muxtəlif əri ln (elektron—” |
| + | və deppik—r) sahədən ibarət olan |
| + | monokristal yarımkecirici lovhədir |
| + | (pək.). Bu sahələrin yerlətdirilmə |
| + | ardıcıllıqrından asılı olaraq r— |
| + | p—r və p—r—p tipli T.-lar olur. |
| + | Nisbətən nazik olan orta sahə (bir |
| + | necə mkm) baza, digər iki sahə |
| + | isə emitter və kollektor |
| + | adlanır. Baza emitter və kollektor- |
| + | dan emitter kecidi (EK) və kollek- |
| + | tor kecidi (KK) ilə ayrılır. Baza, |
| + | emitter və kollektordan metal cıxım- |
| + | lar dӱzəldilir. nr—pn tipli T.-da |
| + | bali verən fiziki prosesləri nəzərdən |
| + | gecirək (pək. a). EK-nə tətbiq olunan |
| + | CD gərginliyi, kecidin potensial cə- |
| + | |
| + | |
| + | pərini aiyaqı salır və kecidin elek- |
| + | trik cərəyanına olan muqavimətini |
| + | azaldır, KK-nə tətbiq olunan O, gər- |
| + | |
| + | |
| + | ginliyi isə potensial cəpəri yuxarı |
| + | qaldırır və mӱqaviməti artırır. U,, |
| + | |
| + | |
| + | gərginliyinin tə”siri altında EK- |
| + | dən, əsasən, elektronların emitter- |
| + | dən bazaya kecməsi (injeksiyası) nə- |
| + | ticəsində alınan s, cərəyanı axır. |
| + | |
| + | |
| + | Bazadan birbata KK sahəsində nufuz |
| + | edən elektronlar, kollektorun elək- |
| + | trik sahəsi ilə tutulur və kollektora |
| + | cəlb olunurlar. Bu zaman KK-dən kol- |
| + | lektor cərəyanı (iz) axbıp. BasanaH |
| + | |
| + | |
| + | injeksiya olunmut elektronların bir |
| + | qismi hərəkət zamanı detiklərlə re- |
| + | kombinasiya edirlər. Qərarlaimıi |
| + | rejimdə bazada olan deiiklərin sayı |
| + | sabit olduqundan elektronların bir |
| + | hissəsi bazadan EK-nə kecir və baza |
| + | cərəyanı ?, yaradırlar. (U,,-nin hər |
| + | |
| + | |
| + | hansı dəyitməsi 1, nin dəyitməsinə |
| + | |
| + | |
| + | səbəb olur (r—t" kecilinin volt-amper |
| + | xarakteristikasına uyqun) və nəticədə |
| + | 14, da dəyinir. KK-nin muqaviməti 66- |
| + | |
| + | |
| + | yuk olduqu ucun ona qopulan yuk mu- |
| + | qaviməti də (Ey) bəyuk secilir. Nə- |
| + | |
| + | |
| + | ticədə R nə alınan elektrik siqnalı- |
| + | |
| + | |
| + | nın gӱcu EK-nə sərf olunan gucdən |
| + | xeyli beyuk olur. Buna oxtar fiziki- |
| + | proses r—ip—r tipli Q.-da bat verir |
| + | (iək. 6), lakin ondakı elektronlar |
| + | və depiklər əz funksiyalarını dəyi- |
| + | iir və tətbiq olunan gərginlik mən- |
| + | bələrinin qutbləri əksinə dəyitidi- |
| + | rilməlidir. T.-da emitter kollektor, |
| + | kollektor isə emitter funksiyasını |
| + | (simmetrik T. ucun) yerinə yetirə bi- |
| + | |
| + | |
| + | lər, bunun ucun munasib gərginlik |
| + | mənbələrinin qutblərini dəyiinmək |
| + | kifayətdir. |
| + | |
| + | T. ataqıdakı tiplərə ayrılır: |
| + | |
| + | |
| + | bazada surqətləndirici sahəsi olma- |
| + | yan və yӱkləri emitterdən kollektora |
| + | diffuziya nəticəsində kecəndre y f- |
| + | siz T.: bazada yuklərin yerdəyinmə- |
| + | sinə diffuziya və elektrik sahəsin- |
| + | dəki dreyf tə sir gestərən dreyf - |
| + | li T. Elektrik xarakteristikalarına |
| + | və tətbiq sahələrinə gerə kicik guclu, |
| + | azmaneəli, impulsiv T.-lar, guclu |
| + | generator T.-u, acar rejimində ii1- |
| + | ləyən Q., fototranzistor və xususi |
| + | tipli T., həmcinin alcaq tezlikli (səs |
| + | və ultrasəs tezlik diapazonunda iiylə- |
| + | yir), yuksək tezlikli (300 M Hs-ə qədər) |
| + | və ifrat yuksək tezlikli (300M hc-nəH |
| + | yuxarı) T.-lar var. |
| + | |
| + | T. istehsalında yarımkecirici ma- |
| + | terial kimi, əsasən, germanium və si- |
| + | |
| + | |
| + | lisiumdan istifadə edilir. T.-un kəph |
| + | fi ilə radioelektron aparatlarının |
| + | miniaturlətməsi dəevru bailanmıiq- |
| + | dır. Muasir T. yarımkecirici elemen- |
| + | tinin əlculəri cox kicikdir: hətta ən |
| + | bəyuk gӱcə malik T.-larda belə kris- |
| + | talın sahəsi bir necə mm?-dən beyuk |
| + | olmur. T.-un iiləmə e”tibarlılıqı |
| + | (orta statistik iiləmə mӱddətində |
| + | bir dəfə fasiləsiz iiləmə muddəti) |
| + | 109—106 saata catır. T. elektron lam- |
| + | palarından fərqli olaraq qida mənbə- |
| + | yinin gərginliyinin kicik (6-un onda |
| + | bir hissəsinə qədər) qiymətlərində də |
| + | inləyə bilir və bu halda bir necə mka |
| + | cərəyan sərf edir. Guclu T.-lar 10— |
| + | 30 v gərginlikdə, onlarca a cərəyanda |
| + | iitləyirlər, yӱkə 100 vuq və daha cox |
| + | gӱc verirlər. |
| + | |
| + | T.-ların gӱcləndirdiyi siqnalla- |
| + | uzın tezlik diapazonunun yuxarı sqr- |
| + | ədi N) Qls-ə catır. Alcaq tezliklər |
| + | sahəsində maneə xarakteristikalarına |
| + | gərə T. azmaneəli elektrometrik lam- |
| + | palardan geri qalmır. 1 7hc tezlik |
| + | sahəsində T. tə”min etdiyi maneə əmsa- |
| + | lı 1,5—3 d6-dən bəyuk olmur. Nisbə- |
| + | tən yuksək tezliklərdə maneə əmsalı |
| + | artır və 6—10 Qhs tezliklərdə 6—10 |
| + | d6-ə catır. T. muasir mikroelektron |
| + | qurqularının əsas elementidir. Sahə- |
| + | si 30—35 mm? olan bir yarımkecirici |
| + | kristalda on minlərlə T.-dan ibarət |
| + | qurqu yaratmaq mumkundur. Belə qur- |
| + | qular inteqral slemlər adlanır. T.- |
| + | un catımmayan cəhətləri tpici temp-r |
| + | diapazonunun məhdud olması (germani- |
| + | um Q. 100*2S-dən, silisium T. isə |
| + | 2002S ataqı temp-rda Müəlnp), nurun |
| + | temp-run dəyitməsi ilə T.-un para- |
| + | metrlərinin dəyiiyməsi və ion iqualan- |
| + | masına yuksək həssaslıqıdır. Bəzən |
| + | |
| + | tranzistorlu radioqəbuledicilərə də |
| + | T. deyilir. |
| + | |
| + | |
| + | 2 izd., M., 1980: |
| + | N., Polevıe tranzistorı, |
| + | |
| + | |
| + | — Ədl Tranzistorı, |
| + | Bocarev L. |
| + | M., 1984 |
| + | |
| + | |
| + | TRANZİSTORLU RADİOQƏBUL- |
| + | EDİCİ — yarımkecirici cihazlar |
| + | (tranzistor, Yyarımkecirici diod, in- |
| + | teqral sxemlər və s.) əsasında ha- |
| + | zırlanmıni radioqəbuledici. €T,p.ə |
| + | termini 20 əsrin 50-ci illərindən |
| + | tranzistorların sənayedə tətbiqi ilə |
| + | meydana cıxmıtndır. 70-ci illərdə |
| + | istehsal olunan radioqəbuledicilərin |
| + | əksəriyyəti tranzistorludur. Tranzis- |
| + | torun ustunlukləri (miniaturluyu, tə- |
| + | ləb olunan gucun az olması və s.) pa- |
| + | dioqəbuledicilərin əlcu və kӱtləsini |
| + | azaltmaqa və onların qidalandırıl- |
| + | ması ucun gevdənin icərisində yer- |
| + | lətdirilmii kicik qabaritli qalva- |
| + | HHK element və akkumulyatorlardan |
| + | istifadə etməyə imkan verir. Yıqcam, |
| + | cibdə gəzdirilən T.r.-lər genii ya- |
| + | Yılmıtidır. Modul və inteqral mik- |
| + | rominiatur elektron qurqular əsa- |
| + | sında da Q.r.-lər hazırlanır. Belə |
| + | Q.r.-nin, keyfiyyəti yӱksək olur. |
| + | TPAH3MT (nar. transitus—KEHMƏ, KE€- |
| + | cid)—sərnitinin və yukun bir məntə- |
| + | qədən ara məntəqələri kecməklə di- |
| + | gər məntəqəyə dəlpınması. T. həm əelkə |
| + | daxilində, həm də ayrı-ayrı əlkələr |
| + | arasında mumkundur (bir əlkədən YUK- |
| + | lərin və sərnitinlərin digər elkə- |
| + | nin ərazisindən gecirməklə ucuncuӱ |
| + | əlkəyə daiınması). |
| + | TPAH3HTMHB/MK (nar. transitivus— |
| + | gecid)—kəmiyyətlər arasındakı mən- |
| + | tiq əməllərindən biri, Məs., 4=6v VƏ |
| + | |
| + | |
| + | — "a TRANSLYASİYA |
| + | |
| + | |
| + | 6—€ məprnəpuHnən a— | |
| + | tranzitivdir: raz unasibəti |
| + | (cunki av və 8*s 1101 R. |
| + | |
| + | |
| + | | ərtlərin : |
| + | alınmır). Həndəsədə .. “əyan. |
| + | |
| + | |
| + | 2 07 İş paralellik. muӱnasibəti- |
| + | ə | uU olarsa, x || Cu). |
| + | |
| + | |
| + | mə (lat, trans |
| + | at. — arasın |
| + | 275 arxasından)—Hər an |
| + | ir sahənin arasından, yaxud ə |
| + | rindən gecən Hərəkəti, | zə düs |
| + | |
| + | |
| + | : nəyinsə vasi- |
| + | təsilə ifadə olunan əlaməti, HƏİHH- |
| + | |
| + | |
| + | sə ardınc | |
| + | su İucc- DƏH MYPƏKKƏĞ cəanəpun Təp- |
| + | TRANSVAAL ə transliterasiya). |
| + | ( Qqapzuaa1)—CAR |
| + | əyalət. Sah, 2 | Cəbə |
| + | ) —ah, 293,9 Mim xə), Əh, 8.7 |
| + | mln. (1970). Səthi hund. 800 m.lən 2((9 |
| + | ələ YO0 m dən 2000 |
| + | Yg YӰKSƏLƏN plato sistemindən |
| + | (Yuksək Veld, Orta Veld, Butveld |
| + | Alcaq Veld) ibarətdir. İqlimi mM.- |
| + | da tropik kontinental, c.-da subtro- |
| + | pikdir. İllik yaqıntı 350—750 mm |
| + | Cayları: Voll, Blifante və s. C.-da |
| + | cəl, 1P1M.-da savanna bitkiləri yayıl- |
| + | mıpdır. T. CAR-ın muhum sənaye |
| + | r-nudur. Mə”dən sənayesi (qızıl, pla- |
| + | tin, xromit, almaz, uran, mis, komur |
| + | və s.) inkipaf etmiidir. Metallur- |
| + | giya, mapınqayırma (mə”dən avadan- |
| + | LIRı, nəql. vasitələri və s.), kimya, |
| + | YUNGUL, yeyinti, tikinti materialla- |
| + | rı sənayesi var. K.t.-nda heyvandarlıq |
| + | MYİYM yer tutur. Burda, qarqıdalı, |
| + | tutun, pambıq, sitrus və s. becərilir. |
| + | T.-ın tarixi zəif eyrənilmiidir. |
| + | 19 əsrin 30—40-cı illərində T.-da |
| + | məskunlapan afrikanyorlar (burlar) |
| + | Yerli əhalini—bantuları 1im.-a sı- |
| + | xımpdıraraq 1856 ildə mustəqil T. |
| + | resp. (rəsmi adı CAR) yaratdılar. |
| + | .da almaz (19 əsrin 60-cı illəri) |
| + | və qızıl (19 əsrin 80-ci illəri) ya- |
| + | taqlarının aikar edilməsi B. Bri- |
| + | taniyanın buranı ital etmək mey- |
| + | lini gucləndirdi. İngilis—bur mu- |
| + | haribəsi (/499—19(2) zamanı B. Bri- |
| + | taniya T.-ı ilhaq etdi (1900). 1910 il- |
| + | də Cənubi Afrika İttifaqı dominio- |
| + | nunun (1961 ildən CAR) yaradılma- |
| + | sı ilə əlaqədar olaraq T. 4 əyalətdən |
| + | biri kimi onun tərkibinə daxil ol- |
| + | du (bax həmcinin Cənubi Afrika Res- |
| + | piblikası). |
| + | TPAHCTPECCU )A (nar. transgressio— |
| + | kecid, Hərəkət)–əsasən, Yer qabırı- |
| + | nın materik hissəsinin cekməsi, qis- |
| + | mən okean səviyyəsinin qalxması ilə |
| + | dənizin quruya irəliləməsi. T. nəti- |
| + | cəsində yararan cekuntulərin kəsili- |
| + | ipi, alpaqıdan yuxarı dayaz su fasi- |
| + | |
| + | |
| + | yalarından dərin su fasiyalarına tə. |
| + | |
| + | |
| + | rəf dəyitməsilə səciyyələnir. Q.-nın |
| + | əksi retressiyadır. |
| + | |
| + | TRANSDUKSİYA (lat. transductio— |
| + | Yerini dəyitmə)— virusun keməyilə ge- |
| + | netik materialın bir huceyrədən di- |
| + | gərinə eturulməsiy öy za hyue)pə-pe: |
| + | sipiyentlərin irsi xassələrinin də- |
| + | yYitilməsinə səbəb olur. Bakterial |
| + | transformasiyalara oxiqar hadisədir. |
| + | Timin sintez edə bilməyən baqırsaq |
| + | cəpcuyunun T, mutant formasını bak- |
| + | teriofaqla yoluxdurduqda cəpcuyun hy- |
| + | ceyrələri timin sintez edən ferment |
| + | əmələ gətirmək qabiliyyəti qazanır. |
| + | Bakteriya huceyrəsi yoluxdurulduqda |
| + | oraya zulal yox, yalnız faq DNT-si |
| + | daxil olur. Deməli, T.-ya yalnız dər |
| + | HHT-cu Tə”cup eaHp Bə 6akTrepn)a hy- |
| + | ceyrəsi gəstərilən xassəni qazanır. Bu |
| + | proses də əlamətlərin transforma- |
| + | siya vəsitəsilə əturulməsinə oxizar- |
| + | dır. |
| + | |
| + | |
| + | 343 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TPAHCEHTHT (com nar. transeptum, zar. |
| + | (qapz—arxasında -- zerbitp—hasar, di - |
| + | var)—bazilika və xacvarı planlı mə”- |
| + | bədlərdə kəndələn mef. T. erkən xris- |
| + | tian mə”bədlərində dini ayinlərin mu - |
| + | rəkkəblətməsi ilə əlaqədar mehrab |
| + | (səcdəgah) və ap”sida qarpısındakı |
| + | sahəni geniptləndirmək məqsədi ilə |
| + | Yaradılmıtlqdır. |
| + | TRANS-İZOMER — bax |
| + | izomerlik. |
| + | TPAHCHRBAHHİIA (Transilvania) — |
| + | PTimali Rumıniyada tarixi vil. Məs- |
| + | kunlaqiması Paleolit dəvrunə aid- |
| + | dir. E.ə. 1-ci minilliyin 2-ci yarı- |
| + | sından T.-na məskunlaian ket-daklar |
| + | e.ə. 4—2 əsrlərdə tayfa ittifaqların- |
| + | da birlənmin, e.ə. 1 əsrdə burada |
| + | erkən dak quldarlıq dəvləti yaran- |
| + | mınpdı. 2 əsrin əvvəlindən 271 ilə: |
| + | dək Romanın hakimiyyətində olmuitq, |
| + | inzibati cəhətdən Dakiya əyalətinin |
| + | tərkibinə daxil edilmindi. 3—6 əsr- |
| + | lərdə T.-ya hunların, avarların və b. |
| + | tayfaların axını baplandı. 6—7 əsr- |
| + | lərdən T.-da slavyanlar məskən saldı, |
| + | 9 əsrin sonunda romanlaimınq vlax: |
| + | lar (voloxlar), 10 əsrdə isə macar |
| + | tayfaları məskunlaidı: 11—12 əsr- |
| + | lərdə T. macar krallarının tabeli- |
| + | yinə kecmitl, 1241 ildə monqol-tatar- |
| + | ların hucumuna mə”ruz qalmındı. |
| + | 1541 ildə turk sultanının suzerenli- |
| + | yini" tanıyan T. knyazlıqı yarandı. |
| + | 17 əsrdə o, Habsburqlarla Osmanlı |
| + | imperiyası arasında mubarizə obyekti- |
| + | nə cevrilmiit, 1687 ildə Habsburqların |
| + | hakimiyyəti altına dutimutidu. 1867 |
| + | ildə Macarıstan krallırının tərki- |
| + | binə daxil edilmiti, Avstriya-Maca- |
| + | rıstan monarxiyası darıldıqdan |
| + | (1918) sonra isə T. Rumıniya ilə bir- |
| + | ləidirilmindir. |
| + | 1940 ildə PPimali T. xortici Ma- |
| + | |
| + | carıstanın tərkibinə qatılmınndı |
| + | Qbax Vyana arbitrajları (1938 və |
| + | 1940)|. 1944 ilin oktyabrında Sovet |
| + | Ordusu və rumın qopqunları T.-nı fa- |
| + | ilistlərdən təmizlədi. Paris sulh mu - |
| + | qavilələri (1947), 1938 il yanvarın |
| + | 1-dək məvcud olmui Rumıniya-Maca- |
| + | ıstap sərhədini bərpa etdi. PTimali |
| + | |
| + | . Rumıniyaya qaytarıldı. |
| + | TRANSİLVANİYA ALP DARLARI |
| + | — Rumıniyada daqlar. Cənubi Karpat |
| + | daqlarının ikinci adı. |
| + | TRANSİLVANİYA PLATOSU (Podi- |
| + | ӱi1 Tqapzİuapyey)—Rumıniyada İTərqi |
| + | və Cənubi Karpat d-rı və Qərbi Rumı- |
| + | niya d-rı arasında plato, 300—600 m |
| + | (ucqarlarda 900 m-dək) yӱksəklikdədir. |
| + | Əsasən, qumdatpı və gillərdən tətikil |
| + | olunmutdur. Yanar qaz, xərək duzu Ya- |
| + | taqları var. Səthi təpəliklərdən və |
| + | kuest tirələrindən ibarətdir): cay də- |
| + | rələrilə parcalanmınqdır. Buqda, tu- |
| + | tun, ipəkər qamııpı əkinləri, cel və |
| + | meə-cəl sahələri var. |
| + | TRANSİORDANİYA—1946 ilə qədər |
| + | İordaniyanın adı. |
| + | |
| + | TRANSKEY ƏRAZİLƏRİ (Tqapv- |
| + | Keyap TeqqPopez)—CAR-ın Kap əyalə- |
| + | ti tərkibində ərazilər. Sah. 42 min |
| + | km?, ƏH. 1,75 mln. (1970). İnz.m. Um- |
| + | tata i:.-dir. 1963 ildən esyHynna- |
| + | rə huququ var. Əslində isə CAR heku- |
| + | mətinin əlindədir. Taxıl, pambıq, |
| + | meyvə becərilir. Heyvandarlıqla məi1- |
| + | qul olunur. CAR-ın mə”dənləri ucun |
| + | yarımməcburi iiyci quvvəsi toplanan |
| + | |
| + | |
| + | r-ndur. |
| + | TRANSKRİPSİYA (nar. transecriptio |
| + | — yazınima)—səzləri və mətnləri yazı- |
| + | |
| + | |
| + | Sis-trans |
| + | |
| + | |
| + | da deyilitinə daha uyqun əks etdir- |
| + | mə usulu: bu məqsədlə istifadə olunan |
| + | xususi iparələr sistemi. T. elmi və |
| + | praktik T.-ya ayrılır. Dilcilik təd- |
| + | qiqatlarında istifadə olunan elmi |
| + | T.-nın 2 nevu ayırd edilir: fonetik |
| + | və fonematik T. Fonetik T.-da |
| + | CƏ3YH vurqusunun Yeri və məvqe dəyiii- |
| + | mələri də gestərilməklə səs tərkibi |
| + | dəqiq verilir. Fonematik T. |
| + | ədəbi dilin, onun dialektlərinin səs |
| + | sistemini ifadə etmək ucun, həmcinin |
| + | ikidilli lurətlərdə genin iplənir. |
| + | Fonetik T. kvadrat, fonematik T. |
| + | isə itibucaqlı və ya sınıq me”təri- |
| + | zədə gestərilir. Elmi T., əsasən, la- |
| + | tın hərfləri (Oiakritik imarələr |
| + | əlavə etməklə) ilə verilir. Ən cox |
| + | |
| + | yayılmın T. Beynəlxalq Fonetika Cə- |
| + | |
| + | miyyəti tərəfindən 1886 ildə qəbul |
| + | |
| + | olunmuti universal əlifbadır. Prak- |
| + | |
| + | tik T. milli əlifba vasitəsilə əcnə- |
| + | |
| + | bi seəzlərin (ippəxs adları, familiya- |
| + | |
| + | lar, coqrafi adlar və s.) yazılıtın- |
| + | |
| + | da araba edilir. T.-nı orfoqra- |
| + | |
| + | fiya və transliterasiyadan fərqlən: |
| + | |
| + | dirmək lazımdır. |
| + | |
| + | Əd. Pirəliyev M., Azərbaycan |
| + | dialektologiyasının əsasları, B., 1968: |
| + | Reformatskin A. A., Vvedenie v |
| + | azıkovedenie, 4 izd., M., 1967, Supe- |
| + | ranskamn A. V., Teoreticeskie osnovı |
| + | prakticeskoN transkripini, M., 1978. |
| + | |
| + | |
| + | TRANSKRİPSİYA, musiqidə — |
| + | musiqi əsərinin hər hansı bir alət, |
| + | yaxud səs ucun tərtib edilməsi (aran- |
| + | jirovka) və ya əsərin sərbəst, vir- |
| + | tuoz tərzdə iplənməsi. T. instrumen- |
| + | tal musiqinin təpəkkulundə muhum |
| + | rol oynamındır. 16 əsrdə klaviiyli |
| + | alətlər ucun əsərlərin əksəriyyətini |
| + | vokal əsərlərin Q.-sı təppkil etmiyl |
| + | dir. F. List, F. Buzoni, M. Bala- |
| + | kirev və S. Raxmaninovun fi. ucun, |
| + | F. Kreyslerin skripka ucun T.-ları |
| + | geni yayılmıtdır. |
| + | TRANSLİTERASİYA (trans... --lat. |
| + | lit(t)era —həpd 1—6Hnp yazı sistemindəki |
| + | hərflərin baiqa yazı sistemi hərflə- |
| + | ri ilə verilməsi: məs., alm. Əsh||Leq— |
| + | iller səzundəki mӱrəkkəb zsh hərfi |
| + | azərbaycanca bir hərflə ndə olu- |
| + | nur. Praktik transkripsiyadan fərq- |
| + | li olaraq, T. ayrıca bir dil yox, muӱ- |
| + | əyyən əlifba sistemi ucun nəzərdə tu- |
| + | tulur. Burada yalnız bir milli di- |
| + | lin ifadə vasitələrindən deyil, Xu- |
| + | susi hərflərdən və diakritik iiarə- |
| + | lərdən də istifadə edilə bilər. Coq- |
| + | rafi adların, iqəxs adlarının və S.- |
| + | nin beynəlxalq yazılınında unifika- |
| + | siyanın gəzlənilməsində T.-nın əməli |
| + | əhəmiyyəti var. |
| + | TRANSLYASİYA (nar. translatio—se- |
| + | rilip)—1)radio veriliiivə |
| + | televiziyada T.—veriliilərin |
| + | studiyadan kənarda (bilavasitə Hadisə |
| + | yerlərindən: teatr, konsert salonu, sta- |
| + | dion və s.-dən) aparılması, Habelə |
| + | yerli radio və televiziya st.-ları ilə |
| + | digər iyəhərlərdən ipəhərlərarası ra- |
| + | bitə xətti ilə daxil olan proqramla- |
| + | rın veriliti. Radio veriliiyi trans- |
| + | məntəqə (iyək.), televiziya veriliii |
| + | isə yarımstasionar transməntəqədən is- |
| + | tifadə edilən səyyar televiziya stan - |
| + | siyası ilə T. edilir. 2)Elektrik |
| + | rabitəsində T. (retransl- |
| + | yasiya) —rabitə traktının aralıq |
| + | məntəqələrində məftillə yayılan elek- |
| + | trik siqnallarının və ya radiosiqnal- |
| + | ların qəbulu və sonradan onların |
| + | mənbədən qəbulediciyə eturulməsi pro- |
| + | |
| + | |
| + | 344 |
| + | |
| + | |
| + | Transməntəqənin aparat otaqı |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Radio verilipi translyasiya məntəqəsinin |
| + | |
| + | |
| + | rofonlar: |
| + | fonlar: |
| + | |
| + | |
| + | toruy 7—səs rejissoru pultu: |
| + | |
| + | |
| + | sesi. T. zamanı bir qayda olaraq zəif |
| + | siqnallar gӱcləndirilir, lazım gə- |
| + | lərsə xətalar təshih (korreksiya) edi- |
| + | lir. T.-da baplıca olaraq uzaq ra- |
| + | İTƏNİN, O cӱmlədən peyk rabitəsinin |
| + | (Yerdəki sq.-lar arasında, Yer st.-ları |
| + | İLƏ kosmik uCUu1i1 aparatları arasın- |
| + | da kosmik rabitənin) təpikilində is- |
| + | tifadə edilir. 3) Məftillə verilin |
| + | prosesinin coxiplənən (kəehnəlmiti) |
| + | |
| + | |
| + | adı, |
| + | TRANSMİSSİV XƏSTƏLİKLƏR— |
| + | buqumayaqlıların insan və Heyvan or- |
| + | qanizmində tərətdiyi infeksion və |
| + | parazitar xəstəliklər qrupu. İNn- |
| + | sanlarda mutləq (xəstəliyi, əsa- |
| + | sən, cӱcӱlər Yayırlar:, malyariya, sa- |
| + | rı qızdırma və s.) və fakultativ (yo- |
| + | luxma, əsasən, hava-damcı yolu ilə xəs- |
| + | tədən kecir: tulyaremiya, Sibir xo- |
| + | ası, taun və s.) T.x.-i ayırd edilir. |
| + | Hutləq T.x.-ə qan infeksiyası (tə- |
| + | rədicilər, əsasən, qan və limfada ar- |
| + | tıb celalırlar) aiddir. T.x.-in əksə- |
| + | riyyəti təbii ocaqlarla təzahur edən |
| + | xəstəliklərə daxildir. |
| + | Heyvanların T.x.-i təzahur- |
| + | lərin enzootikliyi və məvsumiliyi ilə |
| + | xarakterizə edilir. Ucan cuculərlə |
| + | Yoluxan T.x., adətən, gənələrin yolux- |
| + | durduqu T.x.-dən daha genii yayıla |
| + | ilir. Heyvanların obliqat (mutləq) |
| + | T.x.-inə qoyunların infeksion kata- |
| + | |
| + | |
| + | ral isiqməsi, hidroperikardit, HH- |
| + | feksion ensefalomielitlər və atla- |
| + | rın infeksion anemiyası, Nayrobi |
| + | |
| + | |
| + | xəstəliyi və s., fakultativ T.x.-ə isə |
| + | Sibir xorası, Afrika taunu, tulya- |
| + | remiya və digər septik infeksiyalar |
| + | aiddir. İİİ qx naKTHKa TƏH- |
| + | birləri: insanları və heyvan- |
| + | ları qansoran buqumayaqlılardan qo- |
| + | rumaq, xəstəliyi yayan cuculəri, gə- |
| + | miriciləri qırmaq və s. |
| + | |
| + | TPAHCMVICCM A (var. transmissio— |
| + | kecid, eturmə)—fırlanma hərəkətini |
| + | mӱhərrikdən enerji istehlakcıları- |
| + | na—tmipilək matpınlara əturən qurqu və |
| + | Ya sistem. Fırlanma bilavasitə etu- |
| + | rucu qayıtilar vasitəsilə, yaxud da |
| + | əks-intiqal allanan aralıq T.- |
| + | SI vasitəsilə əturulur. T. muhərrik- |
| + | dən Hərəkəti imlək mexanizmə əturən |
| + | hər cur mexanizmə də Deyilə bilər. |
| + | |
| + | |
| + | | transməntəqəy q . |
| + | ny u sxemi: /—səhnə və orkestr iyi "mə DA ru. |
| + | 3 —TpaHCMƏHTƏTƏHHH diktor studiyasındakı mikro- |
| + | lar: 4— yerli radio qovpaqı və s. ilə birlətdirici rabitə |
| + | xətləri, 5—maqnitofonların cıxınları: 6—girip kommuta- |
| + | 8—səviyyəəlcən: |
| + | aqreqat, /0—cıxıtn kommutatoru: //-—radio evinin |
| + | Ya aparat otaqrı pultu ilə rabitə xətləri: /2—məhəpnəpapa- |
| + | sı verilit aparatları ilə rabitə xətləri: 71/3—maqnitofon- |
| + | ların giripləri: 14—maqnitofonlar. |
| + | |
| + | |
| + | TRANSMİSSİV XƏSTƏLİKLƏR |
| + | |
| + | |
| + | Məs., avtomobildə |
| + | | T. hərəkəti muhər- |
| + | |
| + | |
| + | Osas rikdən aparıcı tə- |
| + | r—z”– m .. b gərlərə əturən me- |
| + | A.” Ehtiyat xanizmlərdir. Əv- |
| + | iə 2, 125 |, vəllər ya qu Vv- |
| + | TH —c”---1--—— Hü ia. ik BƏ ƏTYPYSYCY |
| + | . 1/* deyilirdi. |
| + | |
| + | = Ehtiyat TRANSMİSSİYA |
| + | |
| + | = YARLARI —tərki- |
| + | |
| + | əz bində yeyilməyə qar- |
| + | |
| + | |
| + | ilı apqar (kukurd- |
| + | lu və xlorlu uzvi |
| + | birləimələr və s.) |
| + | olan neft Yaqları |
| + | (bə”zən sintetik Yar- |
| + | lar). 100”S-də əzlu- |
| + | lukləri 20,5—32,4 |
| + | sst-dur. Nəql. ma- |
| + | iınlarında etur- |
| + | mə qutularını, ar- |
| + | xa kerpunun ditli |
| + | carxlarını və su- |
| + | kan mexanizmini |
| + | yaqlamaq, hHissələ- |
| + | rin toxunan səth- |
| + | lərinin yeyilməsi- |
| + | ni azaltmaq və sur- |
| + | |
| + | |
| + | 9—agustik |
| + | translyasi- |
| + | |
| + | |
| + | tunmədən alınan |
| + | İSTİLİYİ Əturmək ucun iplədilir. |
| + | TPAHCMVITTEP (var. transmitter, |
| + | |
| + | |
| + | transmitto —oTyDYDƏM, BEDHDPƏM)—BEPH- |
| + | uH Tenerpadı ryprycy, perforasiya |
| + | lentində əvvəlcədən hazırlanmıil |
| + | teleqram mətni iparələrinin kod kom- |
| + | binasiyalarını avtomatik olaraq ra- |
| + | bitə, xəttinə gendərilən elektrik cə- |
| + | rəyanı impulsları ardıcıllıqına |
| + | |
| + | |
| + | . cevirir.. |
| + | TRANSPARANT (fr.- transparent, |
| + | hərfi mə”nası— sttəffaf)—yazının |
| + | təmiz karızda duzxətli alınması |
| + | |
| + | |
| + | ucun onun altına qoyulan tund xət- |
| + | lərlə cizgilənmiiy vərəq. |
| + | TRANSPİRASİYA (elrans... 4- lat. |
| + | vryqo—nəfəs alıram, nəfəs verirəm)— |
| + | itkilərdə suyun buxarlanması. Bit- |
| + | kilərin əsas T. orqanı yarpaqlardır. |
| + | T. Yarpaqlarda buxarlanan suyun əsas |
| + | cıxın yolu olan aqızcıqların acı- |
| + | lıb baqlanması ilə nizamlanır. |
| + | Atqızcıqlar vasitəsilə gedən T. aqız- |
| + | cıq T.-sı adlanır. T. prosesində su- |
| + | yun bir hissəsi (1096 ) kutikula vasi- |
| + | təsilə xaric olunur. Bu proses kuti- |
| + | kula Q.-sı adlanır. Bir saat ərzində |
| + | bitkilərdən buxarlanan suyun qramla |
| + | miqdarı Q. intensivliyi, 1 q quru |
| + | maddənin əmələ gəlməsinə sərf olu- |
| + | nan suyun miqdarı isə T. əmsalı ad- |
| + | lanır. |
| + | TRANSPLANTASİYA (son lat. trans- |
| + | ryapkaho—kecurulmə)—toxuma və or- |
| + | qanların kecurulməsi. eyvanlarda |
| + | və insanda T. qusurları duzəltmək, |
| + | regenerasiyaya stimul vermək, kosme- |
| + | tik operasiyalarda, həmcinin eksperi- |
| + | ment və toxuma mualicəsi məqsədi ilə |
| + | orqanların, ayrı-ayrı toxuma hissələ- |
| + | rinin calanıb bitipdirilməsidir. T. |
| + | ucun material verən orqanizmə donor, |
| + | calanan orqanizmə isə resipiyent deyi- |
| + | lir. |
| + | Autotransplantasiya — bir fərddə |
| + | |
| + | |
| + | hissələrin kecurulməsi, homotrans- |
| + | plantasiya—eyni nəvə mənsub bir fərd- |
| + | dən digərinə kecurmə, heterotrans- |
| + | |
| + | |
| + | plantasiya—bir cinsə, lakin muxtə- |
| + | lif nəvə mənsub birindən digərinə |
| + | kecurmə, ksenotransplantasiya—mux- |
| + | təlif cinsə, fəsiləyə, hətta dəstəyə |
| + | mənsub donordan digər resipiyentə kə- |
| + | curmə ayırd edilir. Autotransplanta- |
| + | |
| + | |
| + | siyadan bapqa digər T. formaları al- |
| + | lotransplantasiya adlanır. | |
| + | Plastik cərrahlıqda dəri, qırır- |
| + | daq, sumuk, əzələ, vətər, vena, sinir, |
| + | fassiya, piy toxuması, PiyliK və s, |
| + | autotransplantasiya metodları ku |
| + | plastikalar) geniyi Yayılmınldır, rir |
| + | adamdan digərinə beyrək kecurulməsi |
| + | daha cox yayılmındır (Hətta, əludən), |
| + | Həyat ucun əhəmiyyəti olan orqanla- |
| + | rın (beyrək, urək və s.) homotrans- |
| + | plantasiyasında resipiyentin qopma |
| + | krizi reaksiyası nəzərə alınmalıdır, |
| + | Əgər donor və resipiyent eyni Yumur- |
| + | tadan inkipaf etmiqi əkizlərdirsə, |
| + | resipiyentə əvvəlcə donorun diri hu- |
| + | ceyrələri vurulubsa, bu resipiyenti |
| + | donorun toxumalarına qariyı dəzumlu |
| + | edir. Resipiyent umumi pqualanmaya |
| + | mə”ruz qalıbsa, o zaman homotrans- |
| + | plantatlar resipiyentin orqanizmində |
| + | daimi bacısı oluna bilər. Tibbi |
| + | T. cərrahlıqda inkipyaf etmiitdir. |
| + | 1967 ildə K. Barnard əməkdaiyları |
| + | ilə birlikdə dunyada ilk dəfə insan |
| + | urəyinin homotransplantasiyasını et- |
| + | di. Orqanların T.-sının gələcək mu- |
| + | vəffəqiyyətləri toxuma uyuplmazlırı- |
| + | nı aradan qaldırmaq yollarının ta- |
| + | pılması ilə baqlıdır. |
| + | TRANSPOZİSİYA (son lat. trans- |
| + | rov:No—yerdəyinmə), musiqidə — |
| + | musiqi əsərinin butun səslərinin mu- |
| + | əyyən intervalda yuxarı və ya aipaqrı |
| + | kecurulməsi. Oktava intervalından |
| + | bapqa, hər hansı digər intervallara |
| + | T. edildikdə əsərin tonallırı dəyi- |
| + | iir. T.-dan əsəri daha zil və Ya bəm |
| + | səsdə ifa etmək, bapqa diapazonlu mu- |
| + | siqi alətinə uyqunlapdırmaq, eləcə |
| + | də not oxunuqunu asanlaidırmaq ucun |
| + | istifadə olunur. |
| + | TRANSPOZİSİYA (riyaziy- |
| + | yatda)—yalnız iki elementin yer- |
| + | dəyitməsini gəstərmək ucun iitlədi- |
| + | lən termin. Məs., 4873 T. nəticəsin- |
| + | də 4378 ədədinə kecir (bax Əvəzləmə). |
| + | “TRANSPORTU — nəpriyyat, SSRİ |
| + | Devlət Nəptriyyat, Poliqrafiya və Ki- |
| + | tab Ticarəti İpləri Komitəsi sis- |
| + | temindədir. c Avtotransizdatə (1953), |
| + | cMorskon transport (1954), 4Recnoİ |
| + | transportı (1954), Transjeldorizdat |
| + | (1923) nətriyyatlarının əsasında 1964 |
| + | ildə Yaradılmıldır, Moskvadadır. |
| + | 4T.ə dəmiryol, avtomobil, dəniz, cay, |
| + | hava və ipəhər nəqliyyatlarının muxX- |
| + | təlif məsələlərinə dair elmi-texniki, |
| + | kutləvi-istehsalat ədəbiyyatı, mə”lu- |
| + | mat-soraq kitabcaları, dərsliklər, |
| + | nəqliyyat jurnalları (4 Avtomobilnıye |
| + | DOrOqQiə, “Avtomobilnı transportə, |
| + | “Avtomatika, telemexanika i svyazıə, |
| + | 4“Jeleznodorojnı transportə, eMopc- |
| + | koy flotə və s.) nər edir. Əlkənin |
| + | iy iərlərikndə (o cumlədən Bakı- |
| + | .2Z-UN ticarət iyəbəkələri var. |
| + | TRANSPORTİR (fr. sak dadına |
| + | lat. (qapzroqqo—kecururəm) — bucaqı |
| + | ƏLCMƏK VƏ qurmaq ucun alət. Xəqkəi |
| + | və dərəcələrə bəlunmunt yarımdairə- |
| + | |
| + | |
| + | dən ibarətdir. Əlculəri beyuk olan |
| + | T. daha dəqiqdir. |
| + | TRANSPORTYOR (fr. qqapzroq(eiq, |
| + | |
| + | |
| + | lat. Kapaeiq—aparıram, yerini dəyiii- |
| + | dirirəm)— konveyerin baiqa adı. |
| + | TRANSSENDENT ƏDƏD–Hec bir tam- |
| + | əmsallı cəbri tənliyi ədəməyən hə- |
| + | qiqi və ya xəyali ədəd. İlk dəfə J. |
| + | Liuvill aikar etmiidir. Məs., Ne- |
| + | per ədədi T.ə.-dir. |
| + | |
| + | TRANSSENDENT TƏNLİK — trans- |
| + | sendent dəyiiqənli funksiya daxil |
| + | |
| + | |
| + | m" om uk xazar —m — x ım. |
| + | |
| + | |
| + | .—€———..-....... Ə r 4 |
| + | |
| + | |
| + | 00000 — -—K U— munun ir o —o — o — |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | —— = — |
| + | |
| + | |
| + | “"TRANSSENDENTLİK — |
| + | |
| + | |
| + | TRANSFORMATOR YARDIMCI STANSİYASI |
| + | |
| + | |
| + | olan tənlik. Həmin funksiyanın no- |
| + | vunə gərə T.t. ustlu tənlik, loqarif- |
| + | MİK TƏNLİK, triqonometrik tənlik |
| + | və s. adlanır. Q.t. praktiki olaraq |
| + | təqribi usullarla (funksiyanın sıra- |
| + | Ya ayrılması, qrafiki usul, mtera- |
| + | siya usulu və s.) həll edilir. Umumi |
| + | T.t. yoxdur. | |
| + | TRANSSENDENT FӰNKSİYA — |
| + | cəbri olmayan analitik funksiya (bax |
| + | Cəbri funksiya). Ən sadə T.f. ustlu |
| + | funksiya, loqarifmik funksiya və |
| + | triqonometrik finksiyalardır. |
| + | TRANSSENDENTAL (nar. transcen- |
| + | dens, transcendentis—kəHapa cıxan)— |
| + | 1) sxolastikada ən çmumi anlayıtlar |
| + | (mey, mahiyyət, həqiqət, xeyir, vahid). |
| + | 2) Kant fəlsəfəsində—empirik idra- |
| + | kı təiykil edən aprior idrak forma- |
| + | ları, |
| + | |
| + | sxolastik |
| + | ə lapanMbını BƏ hnccu TƏMPY- |
| + | ədən, aləmin empirik dərkindən kə- |
| + | nara cıxan ipeyləri səciyyələndirən |
| + | termin: dini və metafizik idrak pred- |
| + | meti. Sxolastikada immanent və trans- |
| + | sendent səbəb və hərəkət fərqləndiri- |
| + | lir, birincilər “obyektlərin ezun- |
| + | də ba verir, ikincilər onların mev- |
| + | cud varlıqından kənarda yerləptir. |
| + | Kant transsendental və T. anlayı:ndl- |
| + | ları arasında fərqi məhkəmləndir- |
| + | məyə cəhd gestərərək, T. dedikdə həm |
| + | |
| + | |
| + | “də nəzəri idrak ucun əlcatmaz, lakin |
| + | |
| + | |
| + | dini inam predmeti (allah, ruh, əl- |
| + | məzlik) olanı bata dulpmulidur. |
| + | TRANSSİBİR MAĞİSTRALI –Bə- |
| + | yuk Sibir magistralı, 1891—1916 il- |
| + | lərdə tikilmiidir. Celyabinsk—Omsk |
| + | İrvutek — Xabarovsk — Vladivostok |
| + | d.y. xətti (7 min km-ə yaxın) SSRİ- |
| + | nin Avropa Hissəsini Sibir və Uzaq |
| + | PTərqlə birlətdirir. |
| + | |
| + | |
| + | Əd- Zalujnan D. V., Transsi- |
| + | |
| + | |
| + | birskan maqistralı: ee proiloe i naston- |
| + | pee, M., 1980. |
| + | |
| + | TRANSSUDAT (trans... -- lat. 8i40— |
| + | sızıram)—limfa və qan devranının |
| + | pozulması nəticəsində bədən . boqpluq- |
| + | larına yıqılan ədemli maye (məs., |
| + | urək catınmazlıqında, Yaxud qaraci- |
| + | yYər sirrozunda qarın boiluquna maye |
| + | yıqılması). T. toxumalarda iltihabi |
| + | proses olmadan .. verir, buna gərə |
| + | də eksudatdan fərqlənir. |
| + | |
| + | TRANSU RAN ELEMENTLƏR — elə- |
| + | mentlərin dəvri sistemində randan |
| + | sonra yerlənən elementlər. 15 T.e. mə”- |
| + | lumdur. T.e.-in ən cox Yatayan H30TO- |
| + | punun yarımparcalanma dəvru Q,, 10 |
| + | ildən azdır. |
| + | |
| + | “Him Te, 20 əsrin 40-cı illərində |
| + | Berklidə (ABİQ) E. Makmillan və |
| + | Q. Siborqun rəhbərliyi altında sin- |
| + | tez edilmii və bu elementlərin kəipfi |
| + | və tədqiqi ucun onlar Nobel mukafa- |
| + | tına layiq gərulmçitlər. Hədəf ola- |
| + | raq |(Y-dan istifadə etdikdə nuvə re- |
| + | aktorunda və ya nuvə qurqularının |
| + | partlayınlında əmələ gələn guclӱ |
| + | neytron axını vasitəsilə Fm (q= 100) |
| + | də daxil olmaqla butun T.e.-i almaq |
| + | mumkundur. 2=101 olan element (Men- |
| + | delevium) 1955 ildə, sur"ətləndiril- |
| + | |
| + | |
| + | məii s hissəciklərlə ə Es i iqualan- |
| + | |
| + | |
| + | dırmaqla alınmındır. 2 =101 olan |
| + | beti element yuklu Hissəcikləri sur” |
| + | ətləndirən qurquda |Birlətmin Nuvə |
| + | Tədqiqatları İn-tunun siklotronunda |
| + | (BNTİ: Dubna, SSRİ) və aqır ionla- |
| + | rın xətti sur"ətləndiricisində “Xay- |
| + | Llakə (Berkli, ABİ1)|, sur"ətləndiril- |
| + | |
| + | |
| + | mip arır ionlarla gedən reaksiyalar- |
| + | da alınmıkdır. |
| + | |
| + | Uzaq T.e.-i sintez etmək ucun iki |
| + | TH HYBƏ reaksiyasınlan —birləmə |
| + | və bəlunmədən istifadə edilir. |
| + | |
| + | 1965 ildə G.N. Flyorov T.e.-i sin- |
| + | tez etmək ucun aqır ionların tə”siri |
| + | ilə nuvələrin məcburi bəlunməsindən |
| + | istifadəni təklif etmiidir.- Sonra- |
| + | lar onun rəhbərliyi ilə təbiətdə if- |
| + | rat aqır elementlərin axtarvipına |
| + | |
| + | |
| + | baplanmıti, 102—107-ci elementlər |
| + | (1979 ildə 107-ci element) sintez |
| + | edilmiidir, |
| + | |
| + | Əd. Flerov Q. N., Zvara İ., |
| + | |
| + | |
| + | Ximiceskie əlementı vtoron sotni, Soob- |
| + | penin OİNİ, D7—6013 (Dubna, 1971): |
| + | FlerovQ. N. İlıinov A. S.,, Na |
| + | |
| + | |
| + | puti k sverxəlementam, 2 izd., M., |
| + | 1982, |
| + | TRANSFERT (fr. transfert, zar. |
| + | |
| + | |
| + | KqapzEeqo—kecururəm, Yerini dəyii- |
| + | rəm)—1) bir əlkədən digərinə xari- |
| + | ci valyuta, yaxud qızıl kecurulməsi. |
| + | 2) Bir iqəxsin digərinə adlı qiymətli |
| + | kaqızlara sahib olması huququnu ver- |
| + | məsi, adətən, əturucu yazının (indos- |
| + | samentin) keməyi ilə icra olunur. |
| + | TRANSFİNİT ƏDƏDLƏR (trans... |
| + | 4-lat. Npim—məhdud)—umumiləimiiy |
| + | nizamlı ədədlər. Tə”rifi tamam ni- |
| + | zamlanmıni coxluq anlayıllına əsas- |
| + | lanır. Xətti nizamlanmıiy coxluq de- |
| + | dikdə enə (X, €) uyrTy baia duppulur ki, |
| + | X ixtiyari coxluq, 4 isə aları: |
| + | lik, antisimmetriklik (ixtiyari xurX |
| + | ucun x=u və (/=sx olmasından A=u |
| + | alınır), tranzitivalik və xəttilik |
| + | (X-dəki ixtiyari iki element muqayisə |
| + | olunandır) aksiomlarını ədəyən bi- |
| + | nar munasibət olsun. (X, =)və(uU, €) |
| + | xətti nizamlanmınq coxluqları ucun |
| + | X və U coxluqları arasında nizamı |
| + | saxlayan qarpılıqlı birqiymətli uy- |
| + | qunluq yaratmaq mumkundursə, (X, 4) |
| + | və(U, 42) oxtar adlanır. (X, 4)-in ni |
| + | zam tipi ona oxuyar olan butun xətti |
| + | nizamlanmın coxluqlar sinfinə deyi- |
| + | lir. Xətti nizamlanmıiy coxluqda ix- |
| + | tiyari bopq altcoxluqun ən kicik elə- |
| + | menti varsa, ona tamam nizamlanmınl |
| + | coxluq deyilir. Beləliklə, T.ə. muəy- |
| + | yən sonsuz tamam nizamlanmıiy coxlu- |
| + | qa oxiar olan butun tamam nizamlan- |
| + | mıp coxluqlar sinfidir. (X, 4) və |
| + | onun xeX elementi verildikdə dA-dən |
| + | qabaq gələn butun (/-lərdən ibarət alt- |
| + | coxluqa (X, s)inx ilə gəsilmii par- |
| + | cası deyilir. Q.ə. arasında ckicik- |
| + | dirə və cbəyӱkdurqə anlayınları təyin |
| + | edilir (“bərabərdirg isə siniflərin |
| + | bərabərliyi kimi baia dululur). |
| + | Məc., c nə $ T.ə.-i ucun af o vaxt |
| + | qəbul edilir ki, ixtiyari s tipli ta- |
| + | mam nizamlanmıni coxluq ixtiyari |) |
| + | tipli tamam nizamlanmınq coxluqun |
| + | muəyyən parcasına oxiyar olsun. Q.ə. |
| + | ucun toplama, vurma və quvvətə yuk- |
| + | səltmə əməlləri də tə”Yin edilir. Bu |
| + | hesabın ezunəməxsus qanunları var, |
| + | məs., 1--o) = (0, o) - 144 (o, 240==0, |
| + | 0.226a) və s. (o) ən kicik T.ə.-dir), |
| + | Riyazi induksiya prinsipini ixtiyari |
| + | tamam nizamlanmınq coxluqlara yӱumu- |
| + | miləmtdirən transfinit induksiya |
| + | prinsipinin beyuk rolu var: muəyyən |
| + | təklif (X, 4=)-iNn birinci elementi |
| + | ucun doqrudursa, onun x-dən qabaq |
| + | gələn ixtiyari element ucun doqrulu- |
| + | qundan x ucun də doqruluqu cıxır- |
| + | sa, X coxluqunun ixtiyari elementi |
| + | ucun də doqrudur, |
| + | |
| + | |
| + | 345 |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Aleksandron P.S., Vvede- |
| + | nie v teorik mnojestv i obiuk) topolo- |
| + | qik, M., 1977, |
| + | |
| + | TRANSFORMASİYA (son lat. (qap=- |
| + | formatio — ueBpH/TMƏ)— MyİYM Xaccə- |
| + | lərin, forma və gərunuiqunun dəyiit- |
| + | dirilməsi, cevrilməsi. Məs., elek- |
| + | trik enerjisinin T.-sı. — |
| + | RANSFORMASİYA (kenetika- |
| + | d ay—genetik informasiyaların DNT |
| + | vasitəsilə hӱceyrəyə eəturulməsi. 1928 |
| + | ildə bakteriyaların T.-sını ingilis |
| + | alimi F. Qriffit kətif etmiidir. |
| + | O muəyyən etdi ki, əldurulmuii kap- |
| + | sul pnevmokokklarının DNT-si mu- |
| + | rəkkəb iqəkər kapsullarını sintez |
| + | etmək xassələrini kapsulsuz pnevmo- |
| + | kokklar vasitəsilə əturə bilir. T. |
| + | edən amilin Huceyrəyə daxil olması |
| + | mexanizmi tam aydın deyil. Eyni DNT |
| + | preparatı ilə (resipiyent) huceyrələ- |
| + | rə bir necə əlaməti eturmək olar. |
| + | TRANSFORMATOR (lat. :qapxoqto |
| + | —cevirirəm)—enerjinin və ya obyek- |
| + | tin hər hansı xassəsinin dəytidiril- |
| + | məsi və cevrilməsi ucun qurqu. Ən mu- |
| + | hum nəvu elektrik T.-udur. Elektrik |
| + | T -u bir gərginlikli dəyiinən cərəya- |
| + | nı baiqa gərginlikli dəyitən cərəya- |
| + | na cevirmək (tezlik dəyiiməz qalır) |
| + | ucun elehtromaqnit qurqusudur. Onun |
| + | ipi elektromaqnit induksiyası hadi- |
| + | səsinə əsaslanır. Elektrik T.-u tə- |
| + | bəqə transformator toladından yı- |
| + | qılmınd maqnitkeciricidən (ferro- |
| + | |
| + | |
| + | Sadə elektrik |
| + | transformato- |
| + | runun sxemi: |
| + | 1, 2—birinci |
| + | nə ikinci do- |
| + | laqlar: 3—nu- |
| + | və: Ff—əsas |
| + | maqnit axını: |
| + | F, nə F.ӱ—səlilmə axınları: |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Y.—birin- |
| + | ci doların gərginliyi /,, /,—birinci nə |
| + | |
| + | |
| + | dolaqlardakı cərəyanlar, E—yu- |
| + | kun mçqaniməti. |
| + | |
| + | |
| + | ikinci |
| + | |
| + | |
| + | maqnit nçvədən) və umumi maqnit axı- |
| + | nı ilə əhatə edilmii dolaqlardan |
| + | (bir birinci, bir və ya bir necə ikin- |
| + | ci dolaqlar) ibarətdir. Dolaqlarının |
| + | sayına gerə bir və coxdolaqlı, cevir- |
| + | diyi cərəyanın nevunə gerə bir və uc- |
| + | fazalı elektrik T.-u olur. Bax həmci- |
| + | nin Gərginlik transformatoru, Cə- |
| + | rəyan transformatoru. |
| + | TRANSFORMATOR VERİCİSİ— |
| + | transformator iqəkilli əlcmə ceviri- |
| + | cisiq mexaniki kəmiyyəti (yerdəyinmə- |
| + | ni, quvvəni, təzyiqi, denmə bucarını |
| + | və s.) gərginliyin ekvivalent dəyiii- |
| + | məsinə cevirir. |
| + | TRANSFORMATOR YARLARI — |
| + | neft yarqları və ya sintetik Yaqlar, |
| + | transformatorda və Yaqla doldurul- |
| + | muli digər elektrik təchizatlarında, |
| + | elektrik ayırıcılarında elektroizo- |
| + | ləedici muhit kimi iilədilir. Əsa- |
| + | sən neftlərin parafinsiz və az rat- |
| + | ranlı yaq distillatlarından alınır. |
| + | T.Y. elektrik cərəyanının tə”sirinə |
| + | və oksidləməyə qariyı davamlı, mMuӱ- |
| + | qaviməti beyuk, dielektrik itkisinin |
| + | tangens bucaqı minium və kicik əzluӱ- |
| + | luklu olmalıdır. Neft T.y.-nın əzlu- |
| + | luyu 5902S-də 9,6 sst-dur, donma temp-ru |
| + | —d45”C-nəH yuxarı, alınma temp-ru |
| + | 135”S-dən apaqı olmalıdır. | , |
| + | TRANSFORMATOR YARDIMCI |
| + | STANSİYASI —dəyiiqən cərəyan gər: |
| + | |
| + | |
| + | 346 |
| + | |
| + | |
| + | TRANSFORMATOR POLADI |
| + | |
| + | |
| + | oxaaumuxumuuuuuuuuuumumuumuuunumıvut"U"UUADUAUĞİZUS"Ğ"ĞƏ IC VUİUC M FUULŞ İÜMŞşıu ovun"... — —— "RJ"jk—–————–——f |
| + | |
| + | |
| + | ginliyini yӱksəltmək, yaxud azaltmaq |
| + | və elektrik enerjisini istehlakcı- |
| + | lar arasında paylaiydırmaq ucun yar- |
| + | dımcı elektrik stansiyası. T.y.s.-nın |
| + | tərgibinə transformatorlar (2 və ya 3 |
| + | dolaqlı), avtotransformatorlar, pay- |
| + | laipdırıcı qurqular, rele muhafizə- |
| + | si, avtomatika aparatları vəs. daxil- |
| + | dir. Elektrik st.-ndai və ya enerji |
| + | sistemindən alıpan yuksək gərginliyi |
| + | alcaq gərginliyə cevirən alcaldıcı |
| + | T.y.s. və generator (alcaq) gərginli- |
| + | yini enerji sisteminə verilən yuk- |
| + | sək gərginliyinə cevirən yuksəldici |
| + | T.yY.s. nevlərinə ayrılır. Konstruk- |
| + | siyasına gərə acıq (binalan kənar- |
| + | da), qapalı (binanın daxilində) və |
| + | səyyar T.Y.s.-na ayrılır. Butun ava- |
| + | danlıqı metal kargasların nə la mka- |
| + | fın icində yerləitdirilən T. y.s. (acıq |
| + | və qapalı) daha geniiy tətbiq edilir. |
| + | TRANSFORMATOR POLADI –tər- |
| + | kibində 2,8—4,594 silisium olan elek- |
| + | trotexniki polad. Maqnit nufuzlu- |
| + | luqunun yuksək, koersitiv qupvvəsinin |
| + | aaqı olması ilə fərqlənir. T.p.-ndan |
| + | transformator və elektromaqnit iclik- |
| + | ləri, rele hazırlanır, elektrik ma- |
| + | iınlarında və s.-də istifadə edilir. |
| + | TRANSFORMİZM (lat. transformo— |
| + | cevirirəm, yYaradıram)—təkamul tə”li- |
| + | mindən əvvəlki devrdə heyvan və bitki |
| + | orqanizmlərində iz verən dəyiiil- |
| + | mələr və cevrilmələr haqqında təsəv- |
| + | vur yaradan sistem. 4Q.ə termini, əsa- |
| + | sən, Darvinə qədərki dəvrun təkamulcu |
| + | alimlərinin baxınlarını xarakteri- |
| + | zə etmək ucun tətbiq olunur. |
| + | TRANSHİMALAY DARLARI—Tibet |
| + | yaylasının c.-unda dar sistemi. Qandi- |
| + | sıman d-rının ikinci adı. |
| + | TRAP (hollandca (qar), gəmidə— |
| + | gəmi nərdivanı. Sabit və cıxarıla |
| + | bilən nevləri var. Maili və tpaquli |
| + | olur. Qaldırıcı bortarxası T. daya- |
| + | nacaq yerlərində gəmi ilə kərpu ara- |
| + | sında, ip T. isə fırtına zamanı |
| + | mӱxtəlif əlculu gəmilər arasında |
| + | əlaqə Yaratmaq ucundur. Yanayıin və |
| + | sərnipinlər ucun olan yerlərdə də |
| + | T.-dan istifadə edilir. |
| + | |
| + | TRAPEZNİKOV Vadim Aleksandro- |
| + | vic (d. 28,11.1905, Moskva) — elektrik |
| + | | mapınqayırması, |
| + | avtomatika və ida- |
| + | rəetmə prosesləri |
| + | sahəsində sovet ali- |
| + | mi. SSRİ EA akad. |
| + | (1960: m. ӱzvu 1953). |
| + | Sosialist Əməyi |
| + | Qəhrəmanı (1965). |
| + | Lenin mukafatı |
| + | laureatı (1981). |
| + | SSRİ Dəvlət mu- |
| + | kafatı laureatı |
| + | (1951). 1951 ildən |
| + | b Con İKP uzvu. |
| + | 1941 ildən Avtomatika və Teleme- |
| + | xanika İn-tunda (ipdiki İdarəetmə- |
| + | Problemləri İn-tu) iiyləyir. Əsas iit- |
| + | ləri elektrik mapınları və trans- |
| + | formatorların hesablanması və qurul: |
| + | masınas cəldiiyləyən avtomatik qurru- |
| + | ların, aqreqat aptomat sistemlərin qu- |
| + | rulma cusullarının tədqiqinə, avtoma- |
| + | TİK tənzimləmə sistemlərinin model- |
| + | ləpdirilməsi metodlarına və s.-yə həsr |
| + | olunmutdur. T. SSRİ-də ilk elektron |
| + | modellətdirmə qurqularının muəl- |
| + | liflərindən biridir. Mac.XR EA- |
| + | nın fəxri uzvu və bir sıra əlkələrin |
| + | EA-sının əcnəbi uzvudur. Lenin or- |
| + | deni, Oktyabr Haru ordeni, 3 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | baiyqa orden və medallarla təltif |
| + | olunmulidur. |
| + | |
| + | Əsərləri: Osnonı |
| + | nin serii asinxronnıx maqpin, M.—L., |
| + | 1937, Avtomatizaiin proizpodstnennıx |
| + | propesson, M.. 1956: Teorin upranleninm: |
| + | razvitie pi problemı, Vestnik AN SSSR, |
| + | 1974, Nə 2, |
| + | |
| + | |
| + | TPATECM)A (iyn, trapezion—rəpəd- |
| + | ləri mӱxtəlif olan dərdbucaqlı, |
| + | hərfi mə”nası—kicik stol)—iki tə- |
| + | rəfi paralel (oturacaqlar) olan, |
| + | ə rol əlan iə la , |
| + | |
| + | |
| + | proektirova- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | qalan iki tərəfi paralel olmayan (yan |
| + | tərəflər) qabarıq derdbucaqlı. Yan |
| + | tərəflərin ortasını birlətdirən duz |
| + | xətt parcası T.-nın orta xətti adla- |
| + | nır və oturacaqların yarımcəminə bə- |
| + | rabərdir. Q.-nın sahəsi orta xətti |
| + | ilə hundurluyu, Yaxud diaqonalları- |
| + | nın yarımhasili ilə onlar arasın- |
| + | dakı bucaqın sinusu hasilinə bəra- |
| + | bərdir. |
| + | |
| + | TRAPESİYALAR DUSTURU —muəyyən |
| + | inteqralı təqr. hesablamaq ucun dustur: |
| + | |
| + | |
| + | 1- ( f(x) ax = |
| + | b—a - |
| + | |
| + | |
| + | fa bez 2) =5, |
| + | |
| + | |
| + | 2 | |
| + | burada |
| + | |, =Ka--th), h=(b—a)/p, t=0, n. |
| + | Xəracbı |
| + | |
| + | |
| + | S—1-—(b—a) f”(£)/12h” |
| + | |
| + | kimi (a- E- I) hesablanır (bax |
| + | ribi int qrallama). |
| + | TRAPETSFEDR—iki tərəfi bərabər |
| + | olan dərdbucaqlı uzlərdən ibarət qa- |
| + | palı bəsit forma. Orta kateqoriyalı |
| + | sinqoniyaların mӱvafiq siniflərində |
| + | (məs., tetraqonaltrapetsoedr sinfi) |
| + | umumi formadır. Enatiomorfdur. Hər |
| + | bir T.-in sae və sol nevu olur, bun- |
| + | lardan biri digərinin guzgu xəyalı- |
| + | nı təpgkil edir. Bamsimmetriya oxun |
| + | dan asılı olaraq T. altıuzlu, səkkiz- |
| + | uzlu və onikiuzlu olur. Qetraqon-tri- |
| + | oktaedrin sinonimi kimi də iiylədi- |
| + | lir. |
| + | TRAPP (isveccə Eqarr, (qarra—nərdi- |
| + | van, pilləkan)—əsasi maqmadan əmə- |
| + | lə gəlmii, pilləli ayrılmaya malik |
| + | maqmatik suxurların (bazalt, qabb |
| + | o, dolerit, diabaz və s.) umumi adı. |
| + | T Yer qabıqının platforma sahələ- |
| + | ri ucun xarinterikdir. Pərqi Si- |
| + | bir (təqr. |
| + | |
| + | |
| + | Təq- |
| + | |
| + | |
| + | mln, km?), Hindistan, |
| + | Cənubi Afrika və Cənubi Amerika- |
| + | da bəyuk sahələr tutur. T.-ın qalın- |
| + | lıqrı 200( m-ə catır. |
| + | |
| + | TRASOLOGİYA (fr. (Kqase — maz... |
| + | logiyay, hərfi mə”nası—izlər haqqın- |
| + | da Təlimy--kriminalistika sahəsi: |
| + | izlərin apkar edilməsi, qeydə alın- |
| + | ması, gəeturulməsi, qablapdırılma- |
| + | sı və tədqiqinin kriminalistik usul |
| + | və vasitələrini eyrənir. Miaqıdakı |
| + | izlər fərqləndirilir: insan izləri |
| + | (homoskopiya), cinayət alətlərinin və |
| + | istehsal mexanizmlərinin izləri (me |
| + | xanoskopiya), nəql. vasitələrinin izlə- |
| + | ri, heyvanın ayaq izləri. Trasoloji |
| + | ekspertiza insanı əl-barmaq, ayaq, diiy |
| + | izlərinə gərə, nəql. vasitəsini təkər |
| + | iini izlərinə və ayrı-ayrı Hissələ- |
| + | rin izlərinə gerə, cinayət alətlərini |
| + | |
| + | |
| + | sınıq, yarıq, kəsik izlərinə gərə |
| + | identikləmdirməyə imkan verir. Tra- |
| + | soloji ekspertizanın nəticəsi məh- |
| + | kəmə subutu nevlərindən biridir. |
| + | TRASS (alm. Tqaz5)—vulkan tufları |
| + | qrupundan acıq rəngli sıx suxur. |
| + | Amorf silisium turiusu ilə zəngin |
| + | olur. Narın uyudulmuni Q. sement sə- |
| + | nayesində portland-sementdə aktiv əla- |
| + | və kimi inlədilir. T. Krım (Qara- |
| + | daqda) və Zaqafqaziyada (o cӱmlədən |
| + | Azərb.SSR-in Qazax və Tovuz r-nla- |
| + | rında) var. | |
| + | TPACCA (alm. Tqazze—xəttin, Yolun |
| + | istiqaməti)—1) hərəkətin Yolunu muəy- |
| + | yən edən xətt, yaxud kanal, elektrik |
| + | və ya rabitə xətti, boru kəməri və di- |
| + | gər uzunelculu qurquların uzanma mə- |
| + | safəsini gestərəq xətt. 2) Nəql. təy- |
| + | yarələrinin təsdi" olunmuiy mariq- |
| + | rutu. Bax Aviatrassa. |
| + | |
| + | TRATTA (ital. (qaNa)—kecurmə vek- |
| + | seli. |
| + | |
| + | TRAFALQAR VURUİYMASI (1805)— |
| + | İspaniyanın Atlantik okeanı sahi- |
| + | lindəki Trafalqar burnu yaxınlırın- |
| + | da ingilis və fransız-ispan donan- |
| + | maları arasında vuruima (21 oktyabr). |
| + | 5 saat yarım davam edən deyu1i zamanı |
| + | fransız-ispan eskadrası darmadarın |
| + | edilmindi. Muttəfiqlərin 17 gəmisi |
| + | ələ kecirilmiit, 1 gəmisi batırıl- |
| + | |
| + | |
| + | mıp, 11 gəmisi isə Kadisə salamat |
| + | qayıtmınidı. T.v.-nda muttəfiqlər |
| + | ələnlər, yaralananlar və əsirlərlə |
| + | |
| + | |
| + | birgə təqr. 7 min nəfər, ingilislər |
| + | təqr. 1700 nəfər itirdilər. T.v.-nda |
| + | qələbə nəticəsində İngiltərə dənizdə |
| + | hekmranlıqı ələ gecirdi. Fransanın |
| + | əz mustəmləkələri ilə əlaqəsi cətin- |
| + | ləidi. |
| + | |
| + | TRAFARET (ital. traforetto, trafo- |
| + | qo—depmə), poliqrafiyada — |
| + | ӱzərində cap olunacaq hərf, ipqarə |
| + | və ya rəsm elementlərinə uyqun kəsik- |
| + | ləri (bopluqları) olan ləvhə: me- |
| + | tal, taxta, karton, plastik kutlə və s. |
| + | materialdan duzəldilir. Acıq yer- |
| + | lərindən rəng səthə kecir, baklı yer- |
| + | lər təmiz qalır. T.-dən reklam pla- |
| + | katlarına, mӱxtəlif qablaidırma |
| + | mə”mulatları ӱzərinə mətn və illus- |
| + | trasiya vurmaq ucun istifadə olunur. |
| + | TRAFARET CHCAPI — mpadapemöən |
| + | istifadə olunan cap usulu. Duzbucaq- |
| + | lı cərcivəyə cəkilmiiy polimer torlar |
| + | uzərində fotomexaniki usulla hazır- |
| + | lanır (bax Fotomexaniki proseslər). |
| + | Vərəq və ya rulon material, həmcinin |
| + | muxtəlif mə”mulatlar (məs.,, ampula) |
| + | uzərində cap edilir. Poliqrafiya sə- |
| + | nayesində bir və ya bir. necə rəngli |
| + | məhsul (reklam və s.) almaq, toxucu- |
| + | luq sənayesində parcalara naxıpq vur- |
| + | maq ucun, elektronika və cihazqayır- |
| + | mada (cihaz iykalaları və s.), habelə |
| + | digər sahələrdə (taxta, iquliə , kerami- |
| + | Ga, PLASTİK KuTLƏ və s.-Yə təkin vurmaq |
| + | ucun) tətbiq olunur. |
| + | TRAXEİDLƏR—bitkilərin odunlain- |
| + | mıpq elu hӱceyrələri: su keciricisi |
| + | vəzifəsini gerur. Bəzi ərtuluto- |
| + | xumlu bitkilər (taxıllar, cillər) |
| + | mӱstəsna olmaqla butui ali bitkilə- |
| + | rin oduncaqında olur. Təkamul pro- |
| + | sesində T.-dən borular, lifli T. və |
| + | xususi mexapiki elementlər (libri- |
| + | form) əmələ gəlmiidir. |
| + | TRAXEİT—traxeyanın selikli qipa- |
| + | sının iltihabı. Cox vaxt yuxarı tə- |
| + | nəffus yollarını infeksion, toksiki, |
| + | yaxud bapqa məniəli iltihabı ilə ya- |
| + | napı təzahur edir. Əsas əlamətləri: |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Gjt lutmaları, M utalicəsi: |
| + | inhalyasiya, xronik formada iqlim |
| + | QrAXEYA —ba |
| + | |
| + | TRAXEYALILAR. St, OORUSU. |
| + | |
| + | Bə traxeyatə- |
| + | nəFFUSLULƏRr və Ya cutbıqr- |
| + | lılar (Tqashea(a və $a Atelocerata) |
| + | —quruda yapayan buqumayaqlılar ya- |
| + | rımtipi, Baiq gəevdədən aydın surət- |
| + | də ayrılmıii və uzərində bir cut bır- |
| + | cıq yerlətir)| 3 cut cənəsi var. Qənəf- |
| + | fus, adətən traxeyalarla, bə”zən isə |
| + | dəri vasitəsilə olur. Q.-a coxayaqlı- |
| + | lar və cuculər daxildir. T. adı bu |
| + | qrupu cox duzgun təsvir etmir, cun- |
| + | ki traxeya ilə tənəffusə buqumayaq- |
| + | lıların xeliserlər yarımtipində də |
| + | rast gəlinir. . |
| + | |
| + | TRAXEOTOMİYA (traxeya -- yun. (o- |
| + | pa—yarma, yarılma)—tənəffusu bər- |
| + | pa etmək ucun aparılan tə”xirəsalın- |
| + | maz operasiya, reanimasiya usulu. Bu |
| + | zaman nəfəs borusu yarılır və oraya |
| + | xususi boru salınır. Traxeya kecməz- |
| + | liyində (iltihab, edem, pipi, travma |
| + | və s.) istifadə edilir. 16 əsrdən tət- |
| + | biq olunur. T. usulu hələ Qədim Roma |
| + | həkimi Asklepiada və Qalqnə mə”lum |
| + | idi. |
| + | TRAXİMEDUZALAR (Tqashupedizae) |
| + | —hidroidlər sinfindən baqırsaqboii- |
| + | luqlu dəniz heyvanları dəstəsi. T. |
| + | ucun radialiqəkilli kanallarla yer- |
| + | ləpən 8 cinsiyyət vəzisi və cətirinin |
| + | kənarında yerlətən nazik cıxıntı- |
| + | lar xarakterikdir. Yumurtada pla- |
| + | nula inkipaf edir və aktinulailə- |
| + | killi surfəyə cevrilir. Metamor- |
| + | foz yolu ilə cavan meduza əmələ gə- |
| + | lir. 50-dək nevdən 10-u SSRİ dəniz- |
| + | lərində yapayır. Aqlanta cinsindən |
| + | olan T. Dunya okeanının hər Yerində |
| + | yayılmıtidır. Dərin sularda yaiayan |
| + | T. qırmızımtıl, yaxud qəhvəyiyəca- |
| + | lan olub ipıqvermə qabiliyyətinə ma- |
| + | likdir. |
| + | TRAXİT (yun. (qashӱz—kələ-kətur, |
| + | nahamar)—kaynotip effuziv adətən, |
| + | porfir qurulutlu suxur. Qələvi cəl |
| + | ipatlardan, az miqdar orta və turip |
| + | plagioklazlardan və rəngli mineral- |
| + | lardan (əksərən augit, biotit) ibarət- |
| + | dir. Siyenitin effuziv analoqudur. |
| + | SSRİ-də Qafqazda, xaricdə İtaliyYA |
| + | Fransa və s. yerlərdə var. Nisbətən |
| + | nadir suxurdur. h |
| + | TRAXOMA (yun. (qashӧta, (qashӱz— |
| + | kələ-kətur, nahamar) — gezun xronik |
| + | infeksion xəstəliyi: konyunktivanın |
| + | iltihabi qalınlaqması. və toxuma- |
| + | nın capıqlatması ilə təzahur edir. |
| + | Tərədicisi virusabənzər xlamidi |
| + | mikroorqanizmləridir. Xəstəlik Q.-lı |
| + | gezlərdən, cirglənmiiy əllərdən, habe- |
| + | lə əpyalardan kecir. Xəstəliyi həmci- |
| + | nin milcəklər yayır. İnkubasiya devru |
| + | 7—14 gundur. Adətən hər iki gəz zədə- |
| + | lənir. əcromnipu gedipində 4 nenp |
| + | ayırd edilir: 1—konyunktiva toxuma- |
| + | sının iltihabi infiltratı bailayır): |
| + | 2—capıqlaimanın əlamətləri təzahur |
| + | edir: 3—capıqlatma prosesi artır, |
| + | 4—capıqlaqima bala catır, toxumanın |
| + | infiltrasiyası olmur. Xəstəliyi mua- |
| + | licə etmədikdə bir il, bə”zən 10 il |
| + | cəkir. Konyunktivadan əlavə bə”zən gə- |
| + | zun buynuz qiplası (pannus) da zədələ- |
| + | nir, nəticədə buynuz qipanın xorası |
| + | tərənir. Gez qapaqı qıqırdarında in- |
| + | filtrasiyanın və capıqlaimanın Ya- |
| + | yılmasından gəz qapaqı sallanır, Ya- |
| + | xud cevrilir, nəticədə kirpiklər qey- |
| + | ri-normal cıxır və buynuz qipa mexa- |
| + | |
| + | |
| + | TREMATODOZLAR 347 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | niki zədələnir. Gərmənin zəifləməsi kecirilmiidir. Rusiyada ilk T.-lər |
| + | buynuz qipanın zədələnmə dərəcəsin- 1892 ildə Moskvada, 1894 ildə Tula- |
| + | dən asılıdır. da tikilmipdir. Krılatskda Moskva |
| + | Mualicəsi: antibiotiklər, Olimpiya oyunları (1980) ucun tikil- |
| + | sulfanilamidlər, fermentlər (lidaza mip velosiped T,-i dunyada ən bəyuk: |
| + | və s.). T. sosial amillərdən—iqtisadi ertulu T.-dir. Bakıda velosiped T.-i |
| + | və mədəni səviyyə, əhalinin sanitari- 1 80 ildə istifadəyə verilmiiydir. |
| + | ya-kigiyena ipəraitindən asılıdır. TREMADOK MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ)— |
| + | Xəstəlik ən cox Asiya və Afrika əlkə- Ordovik sisteminin aiyarıdan birin- |
| + | lərində təsaduf edilir. Profi - ci mərtəbəsi. 1847 ildə (bə”zi mə”- |
| + | laktikası: xəstələri aikar et- lumatlara gərə 1852 ildə) Uelsdə (B. |
| + | mək ucun kompleks tədbirlər gərmək, Britaniya) Tremadok qəs.-ndə ingi- |
| + | onları mualicə etmək, pəxsi gigiyena lis geoloqu A. Secvik ayırmındır. |
| + | qaydalarına riayət etmək və s. T.-ya İki yarımmərtəbəyə bəlunur: alt və |
| + | qarplı aparılan effektli mubarizə ust. Qraptolitli və trilobitli tund |
| + | tədbirləri nəticəsində SSRİ-də kut- rəngli ipistlərdən təikil olunmuit- |
| + | ləvi xəstəlik kimi lərv edilmiitdir. dur. SSRİ-də PTərqi Avropa platfor- |
| + | | = masının 11m,-q.-ində, Sibir platfor- |
| + | tk dd Musabəyli U. Goz xəstə: masında, Cənubi Uralda, Qazaxıstan. |
| + | İ., Qlaznıe bolezni, 2 izd., M., 1980, da və s. Yerlərdə var. |
| + | TREMATODLAR Om də |
| + | TPAXTEHBEPF İosif Adolfovic Genetik sorucu la igenea |
| + | (27.1.1883, indiki Zaporojye vil.-nin —Yastı qurdlar tipinin bir ə |
| + | Menuronoz m, —5.9.1960, MockBa )—co- -€TKHH formaları onurqalı heyvan- |
| + | vet iqtisadcısı. Kapitalist əlkələ- Larda və m0 şurfFəleri, əsən, |
| + | rində pul tədavulu və kredit, iqtisadi MOLYUSKlarda, də Zən də digər RN |
| + | bohranlar nəzəriyyəsi və tarixi sahə- sızlarda parazetti, gə ə Kətan |
| + | sində mutəxəssis. SSRİ EA akad. NƏVӰ VAR, yarımsinfə— Azr/dosaz(e- |
| + | (1939). 1912 ildə Tomsk un-tini bitir- Qava, Gasterostomata, Prosostomata öə- |
| + | mii, 1914 ildən Xarkov, 1921—49 il- “YHYP" Genip yayılmındır. vəli |
| + | lərdə Moskvanın ali məktəblərində UZUNSOV, Yastı, ,Yarpappəkilli, bə zən |
| + | dərs demitdir. 1947 ildən SSRİ E A silindrvarı, Yaxud armudvarıdır. |
| + | İqtisadiyyat İn-tunda ipləmitdir. Nəvlərin ii om s |
| + | Lenin ordeni və Qırmızı Əmək Bay- arşın. ir Bə HR. gə |
| + | rarı ordeni ilə təltif edilmidir. Tatobothrtum, 51 ə ə |
| + | TREVİRANUS (Tqeuyqapiz) Qotfrid 9LUR: Tipik T. ucun 2 sormacın (aqız |
| + | Reynxold (4.2.1776, BpeMen-—16.2.1837, və qarın) ən xarakterikdir. Bə”- |
| + | Bremen)—alman təbiətitqunası. Tibb 1-IN bədəninin on massəsinin |
| + | doktoru (1796). Bremendə tiblə məi- UCUNDA iri xitin tikanlar olur. 6 |
| + | qul olmun, onurqasız heyvanların ana. Maclar və tikanlar parazitin sali |
| + | tomiya və fiziologiyasını, muxtəlif TOXUmasına Yapınmasına xidmət edir. |
| + | heyvanların gəz qurulupunu və sinir İkicinsiyyətlidir. Yumurzaqoynarlı |
| + | sistemini tədqiq etmiidir. uzvi bə”ziləri diridoqmaqla coxalır. DHP |
| + | aləmin təkamulunun əqidəli tərəf- .... trematodozların təerədi- |
| + | darı olmudur: canlı orqanizmlərin raket | |
| + | asın iradi əmələ gəldiyi: TREMATODOZLAR— trematodların |
| + | ni, sonra isə xarici pqəraitin tə”siri insan və heyvanda tərətdikləri xəstə- |
| + | ilə tpəklini dəyipdiyini subut etməyə Liklər. Trematodlarinsanın mux- |
| + | calınamınt, lakin T.-un bu fikri təlif orqanlarında (qaraciyərdə, mə”- |
| + | faktlarla dəqiqlətdirilməmitdir. dəaltı vəzidə, baqırsaqlarda, avci- |
| + | TRED-YUNİONLAR (ing. (qade-ip1- YƏRDƏ, qanlay parazitlik edir, bir |
| + | op5: (qade—peiqə, sənət -- ipqfop—bir- sıra pozqunluqlara səbəb olur. Sur- |
| + | lik, ittifaqu—B. Britaniyada və in- fələr orqanizmə su və qida maddələri |
| + | gilislilli bir sıra əlkələrdə həm- ilə d" iqur: opistorxozu və metaqoii- |
| + | karlar ittifaqlarının adı. mozu alıqlar, paraqonimozu, iirin |
| + | TREZİNİ (Tqe221p1) Domeniko And- Oy xərcəngləri və Yengəclər Yoluxdu- |
| + | rea |təqr. 1670, Astano, Luqano yaxın- RUR. fassiolyoz sudan və bitkidən bait |
| + | lırında, İsvecrə—2.3.1 34, Peter- verir: ipistosomoz zamanı parazitin |
| + | burq)|—rus me”marı və mӱhəndisi. Mən- Surfələri orqanizmə dəridən kecir. |
| + | iqəcə isvecrəlidir. 1703 ildən Rusiya- Azərb.SSR-də nadir halda fassiolyo- |
| + | la ipləmitdir. Q.-nin layihəsi ilə 38 təsaduf edilir. Mualicəsi |
| + | Kronitadt qalasının və Leninqradda- T.-ın nevundən asılıdır. Prof i- |
| + | kı Aleksandr Nevski lavrasının əsa- Laktikas ı: ətraf muhiti cirk- |
| + | |
| + | |
| + | sı qoyulmutt, Vasilyev a.-nın (Lenin- lənməkdən qorumaq, ipəxsi gigiyYena |
| + | qrad) planlaidırılmasının bir his- Qaydalarına riayət etmək, balı qı, xər- |
| + | səsi yerinə yetirilmii, burada 1 Pyot- cəngi, Yengəci və s.-ni yaxiı biiir- |
| + | |
| + | |
| + | run Yay sarayı (1710—14), Petropav- mək, cirkabların yayılmasının qar- |
| + | lovsk qalasında Pyotr darvazası (1717 Pısını almaq. |
| + | |
| + | —18) və Petropavlovsk bair: kilsəsi Heyvanlarda T. butun vəh: |
| + | (1712—33), 12 kollegiya binası (ha- (Yi və ev heyvanlarının, o cӱmlədən |
| + | zırda un-ty, 1722—34) tikilmiidir. onurralı və k.t. heyvanlarının muxtə- |
| + | TPEl)REP (unk. trailer: trail—naprMar, lif orqanlarında, yaxud orqan sis |
| + | surumək)—beyukəlculu aqır yӱklər temlərində parazitlik edən trematod- |
| + | dapımaq ucun coxoxlu 20i/2/. ların (125 nəvə qədər) tərətdiyi xəs: |
| + | TREK (ing. (qask—iz, yol)—idman təlikdir. Əlamətləri parazitin sahi |
| + | qurqusuy tamapacı tribunaları ilə Orqanizmində yerlətdiyi yerdən (ba- |
| + | əhatələnən və bərk əertuyu (beton, as- Rırsaq, qaraciyər, mə”dəaltı vəzi, |
| + | danır, taxta və s.) olan ellipsvarı yol tənəffus orqanları, qan-damar, Ya- |
| + | iəklindədir. T.-də velosiped və mo- XUd cinsiyyət sistemi) asılıdır. |
| + | tosiklet (beton və asfalt ertugklu) Mualicəsi: Helmintlərə qartı |
| + | idmanı məiqləri və yarımpları ke- preparatlar. Profilaktika:- |
| + | cirilir. Velosipedcilərin T.-də ilk sı: trematodların aralıq sahibi |
| + | yarıpnları 1868 ildə İngiltərədə olan molyusklarla mubarizə (otlaq- |
| + | |
| + | |
| + | 348 |
| + | |
| + | |
| + | TREMOLİT |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ların meliorasiyası və dəvri ola- |
| + | pər dəytidirilməsi). |
| + | |
| + | REMOLİT (İsvecrənin c.-unda, Alp |
| + | d-rında Tremola (Tqetoya) dərəsi- |
| + | nin adından) — amfibollar qrupuna |
| + | aid mineral. Kimyəvi tərkibi |
| + | Sa,Mə.(5On):(ON, E),. Monoklinik |
| + | sinqoniyada kristallatpır. Boz, sa- |
| + | rımtıl, yapılımtıl kristallar, |
| + | lifli aqreqatlar (T.-asbest), sıx giz- |
| + | li kristallik kӱtlələr (nefrit) əmə- |
| + | lə gətirir. Sərtliyi 6—6,5, sıxlı- |
| + | qı təqr. ) kq)m?-dir. Metamorfik |
| + | məniqəlidir. T.-asbest yataqları İta- |
| + | liyada və Korsika a.-nda mə”lumdur. |
| + | TREMOLO (ital. (qepoyo, hərfi mə”- |
| + | nası—titrəyən), musiqidə — bir |
| + | səsin, yaxud məsafəsi tersiyadan az |
| + | olmayan iki səsin və ya iki akkordun |
| + | sur”ətlə təkrarlanması (akkordlar- |
| + | dan birində hec olmasa bir səs o |
| + | biri akkordun hər hansı bir səsi ilə |
| + | eyni nisbətdə olmaq ipərtilə). |
| + | TRENAJOR (ing. (qayp--eyrətmək, |
| + | məiq etmək)—muxtəlif ipəraitlərdə |
| + | obyekti idarə etmək və onunla əlaqədar |
| + | vərdimləri təkmillətdirmək ucun |
| + | tədris-tə”lim qurqusu. T.-larda avto- |
| + | mobil, tank, təyyarə, gəmi və s. ucun |
| + | statik və dinamik xarakteristikalar, |
| + | vizual pəraiti, habelə hərbi texni- |
| + | kanın tətbiq və idarə proseslərini |
| + | mupayiət edən muxtəlif fiziki amil- |
| + | lər yaradılır. T. obyekt operatorla- |
| + | |
| + | ının, hərbi mapın, təyyarə və gəmi |
| + | |
| + | ey ətlərinin hazırlanması ucundur. |
| + | T.-da həmin matın və obyektin model- |
| + | ləri yaradılır. T.-un tətbiqi yeni |
| + | texnikanın mənimsənilməsi muddət- |
| + | lərini qısaldır, mutəxəssis hazır- |
| + | lanmasına sərf olunan xərcləri azal- |
| + | dır, texnikadan istifadə effektiv- |
| + | liyini yӱksəldir, yanacaq, surtku va- |
| + | sitələri və s. materiallara qənaət et- |
| + | məyə imkan verir. T.-dan idmanda da |
| + | istifadə olunur. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Obucenie na avtomobilıhnıx tre- |
| + | najerax, M., 1977: Bodner V. A., zZa- |
| + | kirov RLAA., Smirnon İ. İ., Avia- |
| + | pionnıe trenajerı, M., 1978, Trenajer- |
| + | nə nm, pod red. BV. E. İYukiyunova, |
| + | |
| + | |
| + | TRENQANU (Trengganu )— Manal)an)a- |
| + | da itat (sultanlıq). Malakka y-a-nda- |
| + | dır. Sah. 13 min km?, ƏH, təqr. 405 |
| + | min (1970). İnz. m. Kuala-Trenqa- |
| + | nudur. Ərazinin cox hissəsi mepədir. |
| + | Kaucuklu bitkilər, cəltik, yarlı |
| + | palma, kokos palması becərilir. Ba- |
| + | lıq ovlanır. Dəmir filizi cıxarı- |
| + | lır. K.t. xammalı e”malı, muxtəlif |
| + | sənətkarlıq muəssisələri var. |
| + | |
| + | TRENYOV Konstantin Andreyevic |
| + | (2.6.1876, Xarkov qub., Romapovo xu- |
| + | toru—19.5.1945, Moskva)—rus sovet |
| + | Yazıcısı, dramaturq. SSRİ Dəvləq |
| + | mukafatı laureatı (1941). c Dorogin- |
| + | lərə (1910) pyesi, c Hekmrang (1915) |
| + | ekayə toplusu inqilabdan əvvəlki |
| + | Kəndin sosial ziddiyyətlərinə həsr |
| + | olunmutdur. “Lyubov Yarovaya (1926) |
| + | inqilabi-qəhrəmanlıq dramında yeni |
| + | insan xarakterinin formalatması |
| + | əks etdirilmiidir. “Neva sahilində |
| + | (1937) pyesində V. İ. Leninin obra- |
| + | zını Yaratmındır. Sovet həyatından |
| + | bəhs edən c“Arvadı (1928), cAnna Lu- |
| + | cininaə (1941), tarixi mevzuda 4Pu- |
| + | qacovculuqə (1924), *Sərkərdək (1945) |
| + | və s. pyesləri var. cLyubov Y arovayaq |
| + | pyesi (“Duiqmənlərə adı ilə) Azərb, |
| + | |
| + | |
| + | səhnəsində tamapaya qoyulmulidur. 2 |
| + | ordenlə təltif edilmipidir. |
| + | Əsərləri: İzbr. proizv., T. 1—2, |
| + | M., 1955, Povesti i rasskazı, M., 1977 |
| + | də Diev V. A., Tvorcestvo K. A. |
| + | Treneva, M., 1960: JivoN Trenev. Vospo- |
| + | minanin, 2 izd., Rostov na-Donu, 1976. |
| + | TRENT (Tqeps)—B. Britaniyada cay. |
| + | Uz. 274 km, hevzəsinin sah. 10,5 min |
| + | km?. Pennin d-rından bailanır. PPi- |
| + | mal dənizinin Hamber estuarisinə |
| + | təktitr. Yarı suları ilə qidala- |
| + | nır. Nottinhem 11.-nədək gəmiciliyə |
| + | yararlıdır. Stok-on-Trent, Berton- |
| + | |
| + | |
| + | apon-Qrent, Nottinhem iq.-ləri T. ca- |
| + | hilindədir. |
| + | TRENTİNO-ALTO-ADİCE (Tqepi- |
| + | |
| + | |
| + | no-Alto Adqae) — Pimali İtaliyada |
| + | vil. Alp d-rında, Adice cayının yu- |
| + | xarı axınındadır. Vil.-ə Boltsano |
| + | və Trento əyalətləri daxildir. İnz.m. |
| + | Trento it.-dir. Sah, 13,6 min km?. Əh |
| + | 873,9 min (1978). Elektrokimya, elek- |
| + | trometallurgiya, mapınqayırma, aqac |
| + | emalı, toxuculuq, yeyinti sənayesi |
| + | var. Taxıl, kartof əkilir. Heyvan- |
| + | darlıq, uzumculuk, iərabcılıq və |
| + | alıqcılıqla mətqul olunur. İndi- |
| + | ki T.-A.-A. (Trentino tarixi vil.) |
| + | Tirol tarixi vil.-nin c. hissəsini |
| + | təpkil edir. Sen-Jermen sulh muçqa- |
| + | viləsinə (1919) əsasən bu ərazi Avst- |
| + | riyadan alınaraq İtaliyaya verilmiiti- |
| + | dir. 1948 ilədək Venesiya-Tridentina |
| + | vil. adlanırdı. 1948 ildən T.-A.-A. |
| + | adlandırılmıii və muxtariyyət sta- |
| + | tusu almındır. |
| + | |
| + | TRENTO (Tqepko)—1Pimali İtali- |
| + | yada, Adice cayı sahilində ipəhər. |
| + | Trento əyalətinin və Trentino-Alto- |
| + | Adice vil.-nin inz.m. ƏH. 98 min |
| + | (1976). Elektrometallurgiya, kimya, |
| + | mapınqayırma, aqac e”malı, yeyinti |
| + | sənayesi, yaxınlıqında bir necə SES, |
| + | muzeylər, 12—16 əsrlərə aid me”mar- |
| + | lıq abidələri var. Turizm inkipaf |
| + | etmiidir. Kurortdur. |
| + | |
| + | T. qədimdə qalların yapayıti məs- |
| + | kəni olmuidur. 4 əsrdən yepiskopun |
| + | iqamətgahı, 1027—1803 illərdə isə |
| + | kilsə KnYazlıqı mərkəzi idi. 19 əsr- |
| + | də T. (1810—14 illər istisna olmaqla) |
| + | Avstriyaya məxsus olmusidur. Sen- |
| + | Jermen sulh muqaviləsinə (1919) əsa- |
| + | sən İtaliyaya verilmiitdir. |
| + | TRENTON (Tqepksp)— ABPP-ın (im. -i,. |
| + | ində iqəhər. Nyu-Cersi iitatının inz, |
| + | m. Əh. 91 min (1980). Nəql. qovpaqı, |
| + | Delaver cayı sahilində port. Mapın- |
| + | qayırma, kimya, yeyinti, toxuculuq sə- |
| + | Haiecu, T.-yu Həra qara (Prins- |
| + | 679 |
| + | |
| + | |
| + | tonda) un-t var, ildə salın- |
| + | mıppdır. |
| + | TREONİN — monoamin-monokarbon |
| + | |
| + | |
| + | amin turiusu. Protaminlər istisna |
| + | olmaqla zulalların tərkibində olur. |
| + | |
| + | |
| + | İnkipaf edən orqanizm ucun əvəz |
| + | olunmaz amin turiqusudur. |
| + | TREPANASİYA (fr. kqerapa(yop, |
| + | |
| + | |
| + | (terap (yun. (qӱrapop)—burqu), ti b- |
| + | d ə—operasiya məqsədi ilə sumuk boi1- |
| + | luqunu dəlmək. Əvvəllər T. yalnız |
| + | gəllədəki iipləri, hematomakı kə- |
| + | sib gəturmək ucun aparılırdı. Mua- |
| + | sir tibdə gəllə sumuyunun T.-sı ilə |
| + | Yanapı borulu sumuklərin T.-sı da |
| + | edilir (osteomielit, mastoidit və s..). |
| + | TREPEL (am. Tqyre1, Pimali AF- |
| + | rikada Tripoli (Tproh) 11.-nin adın- |
| + | dan|—kəevrək, yaxud zəif sementləi- |
| + | Mİ1İ, cox yungul, narın məsaməli cək- |
| + | mə suxur. Tərkibi, əsasən, xırda |
| + | |
| + | |
| + | (0,01—0,02 mm) opal, bə zən xalsedon |
| + | qırıntılarından, qlaukonit, kvars |
| + | və s. qatıpıqlardan ibarət olur. Xas- |
| + | sələrinə gərə diatomitin analoqudur. |
| + | Rəngi aqdan və bozdan qonuradək də- |
| + | yipir. Sıxlırı kqym?. |
| + | İzoləedici, sӱzgəc, qbraziv, tikinti |
| + | materialı, katalizator, adsorbent |
| + | və s. kimi iiylədilir. | |
| + | TRESİ (Tqasu) Spenser (5.4.1900, Mi- |
| + | luoki — 10.6.1967, Beverli-Hils) = |
| + | amerikan kino aktyoru. Amerika Dram |
| + | Sənəti Akademiyasını bitirmiidir. |
| + | 1922 ildən teatrda, 1930 ildən isə |
| + | kinoda fəaliyyət gəstərmitdir. ABPQ. |
| + | -ıINn ən yaxiqı kino aktyorlarından |
| + | olan T. “Qəzəbə (1936), 4“Cəsur kapi- |
| + | tanlarə (1937), “Stenli və Livinqs- |
| + | tonq (1939), “Yeddinci xacə (1944), |
| + | “Tova və dənizə (1958), 4“Fırtınaya |
| + | duiərsənə (1960), eHypuöepr Myhakv- |
| + | MƏCHƏə (1961), “Bu sərsəm, sərsəm, sər- |
| + | səm dunyaq (1963) və s. filmlərdə cə- |
| + | kilmiindir. |
| + | |
| + | Əd. Karpeva E. N., Spenser Trə- |
| + | si, M., kec | |
| + | TRESKA (Sadiz toqhia)—treskakimi- |
| + | lər fəsiləsindən balıq novu. T.-nın |
| + | 3 bel, 2 qarın çzgəci var, rəngi Ya- |
| + | pılımtıl-zeytunudur: çzərində xırda |
| + | sarı-qəhvəyi xallar olur, qarın lə- |
| + | rəfi atdır. Uz. 1,8 m-ə, cəkisi 40 kq-a |
| + | catır, Atlantik və Sakit okeanın su- |
| + | larında yayılmınddır. Atlantik T.- |
| + | sı 500 mindən 60 milyona qədər kuru |
| + | tekur. Yetkin T.-lar yırtıcıdır, si- |
| + | yənək, moyva, qumlaqcı və s. xırda |
| + | balıqlarla, eləcə də xərcəngkimilərlə |
| + | qidalanır. T. coxalma və qidalanma |
| + | miqrasiyası zamanı 2 min km-dək mə- |
| + | safə qət edir. T. muhum vətəgə balı- |
| + | qıdır: qaraciyərindəki yardan (5796- |
| + | dək) A, O vitaminləri alınır. |
| + | TRESKAKİMİLƏR (Sad:4ae)—tres- |
| + | kayabənzərlər dəstəsindən balıq fə- |
| + | siləsi. T.-in 21 cinsi, 53 nəvu MƏ - |
| + | lumdur. T., əsasən, Atlantik okeanı- |
| + | nın mulayim sularında (39 neəv), qis- |
| + | mən Sakit okeanda və Arktika dəniz- |
| + | lərində, Avropa, Asiya və PTimali |
| + | Amerikanın ipirin sularında, cə- |
| + | nub yarımkurəsində yapayır. SSRİ- |
| + | də T. ən cox Barens dənizində, az miq- |
| + | darda Qara, Baltik, Ar dəniz, Ark- |
| + | tika və Uzaq PTərq dənizlərində var. |
| + | Suru ilə yaayır: nisbətən dayazlıq- |
| + | da dib həyatı, bəziləri pelagial hə- |
| + | Yat gecirir. İri T. yırtıcı və ya hər |
| + | iyey yeyəndir. Bir cox nevləri qida- |
| + | lanma və coxalma miqrasiyası edir) |
| + | bir necə mindən 60 milyona qədər kuruc |
| + | tekur. Vətəgə əhəmiyyətli balıqlar- |
| + | dır. Qaraciyərindəki yaqı A və V vi- |
| + | taminləri ilə zəngindir. |
| + | |
| + | TREST (ing. (qiz, hərfi mə”nası— |
| + | etibar) — 1) kapitalist inhisarı |
| + | forması: bu formada birləiən butun |
| + | muçəssisələr ezunun kommersiya və is- |
| + | tehsal mӱstəqilliyini itirir və va- |
| + | hid idarəyə tabe olur. 19 əsrin 3-cu |
| + | qərinəsində ABİT-da yaranmıiy və r |
| + | rada genip yayılmıtidı. İlk T. C. |
| + | D. Rokfellerin 1879 ildə “Standard |
| + | oylə adı ilə yaratdıqı və ABİT neft |
| + | sənayesinin cox hissəsini əhatə etdi- |
| + | Yi birlik olmupidur. T.-in hutuqi cə- |
| + | hətdən yaradılması o deməkdir ki, |
| + | əvvəllər mustəqil olan muəssisələr |
| + | ӱzərindəki nəzarət iri kapitalist- |
| + | lər qrupuna— T.-i yaradanlara veri- |
| + | lir (səhm nəzarət paketi, yaxud xusu- |
| + | si vəkalət sertifikatı formasın- |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | da), trupa daxil olan kapitalistlər |
| + | vəkalət purası (Voaq4 o Tqiz(eez) |
| + | adlanan purada birlətirlər. Bu usul- |
| + | la kӱlli miqdarda kapital mərkəz- |
| + | ləpdirilir, bu da T.-də birlətmin |
| + | mӱəssisələr cərcivəsində vahid tex- |
| + | NİKİ və iqtisadi siyasət yeritməyə və |
| + | eyni zamanda inhisar mənfəəti gə- |
| + | turməyə imkan verir. Trestlətdirmə |
| + | yolu ilə ABPT-da muhum sənaye sahələ- |
| + | rində, Birinci dunya muharibəsin- |
| + | dən sonra isə Almaniyada, B. Brita- |
| + | niyada coxlu inhisarlar yaradılmıni- |
| + | dı. T.-də kapitalın mərkəzlətməsi |
| + | prosesi tam bata catmır: belə ki, |
| + | umumi mənfəət əvvəllər mustəqil olan |
| + | mӱəssisələrin iptirakı payına muva- |
| + | fiq belutidurulur, bu da umumi ka- |
| + | pital qoyululpu fondu yaradılmasına |
| + | mane olur. İnkipaf etmiin kapita- |
| + | list əlkələrində T. və digər inhisar |
| + | formalarının bə”zi fəaliyyət nevlə- |
| + | rini məhdudlapdırmaq ucun anti- |
| + | trest qanunvericiliyi həyata keciril- |
| + | mipdir. Bu, hər tpeydən əvvəl inhi- |
| + | sarlapmanın bazar formasına, xusu- |
| + | silə vahid sahəvi T.-lərə və kartel- |
| + | lərə qarpı yenəldilmitdir. Bununla |
| + | belə 20 7 ortalarından iqtisadiy- |
| + | yatın inhisarlaiqmasının daha xa- |
| + | rakterik forması coxsahəli birlik- |
| + | lər olmutdur. |
| + | |
| + | 2) SSRİ-də T.-in yaradılması Ye- |
| + | ni iqtisadi siyasətdən irəli gələn |
| + | vəzifələr və məqsədlərlə barlı idi. |
| + | T.-lər təsərrufat hesablı birliklər |
| + | kimi yaradılırdı və istehsal vasitə- |
| + | ləri uzərində ictimai mulkiyyətə |
| + | əsaslanırdı. 1929 ildə sənayenin ida- |
| + | rə olunması sisteminin dəyitdiril- |
| + | məsi nəticəsində T.-in funksiyaları |
| + | məhdudlaipdırıldı, birinci beptil- |
| + | liyin ortalarında isə onlar LƏRV |
| + | edildi. |
| + | |
| + | 3) CCPH-nə tikintidə T. əsas təi- |
| + | kilati-istehsal vahididir (məs., ti- |
| + | kinti T.-i, quratidırma T.-i və s.). |
| + | TRETYAK Vladislav Aleksandrovic |
| + | (d. 25.4.1952, Moskva vil., Orudyevo |
| + | k.)—sovet idmancısı, xokkeyci, əmək- |
| + | dar idman ustası (1971). Soqet Ordu- |
| + | su zabiti. 1976 ildən Sov,.İKİP uzvu. |
| + | |
| + | İLKGKİ MK Tznu (1974 ildən). oo |
| + | —84 xunnəpnə ma)öa HHƏ xokkey uzrə |
| + | (qapıcı) 13 dəfə SSRİ (MOİK ko- |
| + | mandası tərkibində), 9 dəfə Avropa, |
| + | 10 dəfə dunya və 3 dəfə Olimpiya |
| + | oyunları (1972, 1976, 1984) cempionu. |
| + | Tekm ordeni, 41Pərəf nipanı orde- |
| + | |
| + | |
| + | ni və medalla təltif olunmuiidur. |
| + | |
| + | |
| + | Ə2.: Sneqirev V., Vladislav Tre- |
| + | tınk, M., 1978. |
| + | |
| + | |
| + | TRET YAKOV İvan Polikarpovic (d. |
| + | 24.10.1922, ani vil., Karqopol |
| + | r-nunun Knigino k.)—rus sovet Yazı- |
| + | .... tərcuməci. Azərb.SSR əməkdar |
| + | incəsənət xadimi (1981). 1947 ildən |
| + | Sov.İKP uzvu. Beyuk Vətən muhari- |
| + | bəsinin iptirakcısıdır. Əsasən, mu- |
| + | haribə mevzusunda yazılmıi cKapi- |
| + | tan arvadı (1958), “Adım əsgərdirə |
| + | (1962), “Hamıya nəsib olmur (1963), |
| + | cGəncliyə səyahətə (1966), € YMHAHH |
| + | mavi rəngiq (1973), *“Piad apırı- |
| + | mıq (1976), “İpıqla gedirikə (1980) |
| + | və s. Hekaya və povest kitablarının |
| + | mӱəllifidir. Azərb. yazıcılarının |
| + | əsərlərini tərcumə etmiidir. €.Tume- |
| + | pamypuvt: AsepötafOxanv jurnalının |
| + | balp redak torudur (1961 ildən). Qır- |
| + | mızı Ulduz, Xalqlar Dostluqu orden- |
| + | |
| + | |
| + | TRİANQULYASİYA |
| + | |
| + | |
| + | 349 |
| + | |
| + | |
| + | ləri və medallarla təltif edilmii- kin putevoditelh, 3 izd., M., 1978: Qosu- |
| + | |
| + | |
| + | dir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Yollar ayrıcında. He- |
| + | kayələr və povestlər, B., 1975: İdem so sve- |
| + | tom: B., 1980: Pvetı i minı. Rasskazı i |
| + | povesti, B., 1982, |
| + | |
| + | |
| + | TRETYAKӦV QALEREYASI, Mos- |
| + | KVvada—rus və sovet incəsənəti HY- |
| + | munələrinin toplandırı ən bəyuk mu- |
| + | zey. T.q.--nın adı onun əsasını qoy- |
| + | muiy incəsənət xadimi və kolleksi- |
| + | Yacı P. M. Tretyakovun (1832— 1898) |
| + | familiyası ilə baqlıdır. P. M. Tret- |
| + | yakov milli incəsənət muzeyi yarat- |
| + | maq məqsədilə 1856 ildən tablolar |
| + | toplamaqa ba:ilamınidı. Topladırı |
| + | əsərləri, habelə qardapı S. M. Tret- |
| + | yakovun (1834— 1892) ona vəsiyyət elə- |
| + | diyi kolleksiyanı 1892 ildə Moskva |
| + | 1i1.-nə hədiyyə vermitdir (1918 ilə- |
| + | |
| + | |
| + | bu. Ki ADI. |
| + | - ia iL |
| + | " iə, ... |
| + | iL "Yo ə di An |
| + | |
| + | tı 9 |
| + | |
| + | |
| + | o” |
| + | |
| + | |
| + | əx. |
| + | |
| + | |
| + | a |
| + | kə : |
| + | meni |
| + | |
| + | | |
| + | A |
| + | ÜL ə" ən |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Yə |
| + | |
| + | |
| + | - s |
| + | KR EY u Sr |
| + | Lə ən yə us Tal” ri ğ .” |
| + | |
| + | |
| + | rm |
| + | |
| + | |
| + | "ila |
| + | — —"ul |
| + | I V |
| + | |
| + | |
| + | | huşa əş , Y “. An eH b N b”. I yü LƏ I r, |
| + | Tretyakov qalereyası. Moskva, 1900—1905. |
| + | Me"mar V. M. Vasnetsov. |
| + | |
| + | |
| + | dək muzey P. və S.Tretyakovla- |
| + | rın Moskva lİləhəp Pəc- |
| + | samlıq Qalereyası adla- |
| + | nırdı). | |
| + | |
| + | Sovet hakimiyyəti illərində T.q.- |
| + | nın kolleksiyası zənginlətmitnndir |
| + | (1917 ildə təqr. 4 min əsər, 1984 ildə |
| + | 60 mindən artıq əsər). Muzeyin kol- |
| + | leksiyasında 11 əsrdən 20 əsrin əv- |
| + | vəllərinə qədərki devrə aid rus in- |
| + | cəsənəti (Andrey Rublyov, V. Borovi- |
| + | kovski, O. Kiprenski, K. Bryullov, |
| + | A. Venesianov, A. İvanov, İ. Kram- |
| + | skoy, V. Vasnetsov, İ. PTipikin, İ. |
| + | Repin, V. Surikov, V. Verepipagin, |
| + | İ. Levitan, V. Serov, K. Korovin və |
| + | b.-nın əsərləri) və coxmillətli so- |
| + | vet incəsənətinin ən yaxlpı numunələ- |
| + | ri (N. Andreyev, Z. Azqur, Y. Vucetic, |
| + | A. M. və S. V. Gerasimovlar, İ. Qra- |
| + | bar, A. Deyneka, T. Zalkaln, Kukrı: |
| + | nikslər, S. Konyonkov, S. Merkurov, |
| + | Y. Nikoladze, M. Saryan, U. Tansık- |
| + | bayev və b.-nın ipləri), o cӱmlədən |
| + | Azərb. rəssam və heykəltərattlarının |
| + | (M. Abdullayev, F. Əbdurrəhmanov, |
| + | T. Salahov, S. Bəhlulzadə, T. Nəri- |
| + | manbəyov, M. Rəhmanzadə, Ə. Eldarov |
| + | və b.) əsərləri toplanmıldır. Hər |
| + | il muzeyin ekspozisiyasına 1,7 mln.- |
| + | dan artıq adam baxır (1984). T.q. Qır- |
| + | mızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif |
| + | olunmutidur (1956). 1981 ildə T.q.- |
| + | nın 125 illiyi təntənə ilə qeyd edil- |
| + | mipi, qalereyanın yerlətdiyi binanın |
| + | qariısında P. M. Tretyakovun hey- |
| + | gəli qoyulmutidur (1931, heykəltəratp |
| + | A. P. Kibalnikov). |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Bolıpakova L. A., Qosu- |
| + | darstvennan Qretınkovskal qaleren. Krat- |
| + | |
| + | |
| + | darstvennal Trethakovskad qaleren İs- |
| + | kusstvo X U1P—pervoV polovinı X1X vv., |
| + | L., 1981, Qosudarstvennan Trethakovskad |
| + | ranepes, M., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | “TRİADAU (“Sanxexoyə)—Cinin c. və |
| + | c.-iq. əyalətlərində 18—20 əsrin əv- |
| + | vəllərində fəaliyyət gəstərmiiy giz- |
| + | li antimancur cəmiyyətlərin YMyMH |
| + | adı. “Sin (mancur) sulaləsini de- |
| + | virək, Min (Cin) sulaləsini bərpa |
| + | edəkə iuarı ilə cıxıi edən 4Q,g |
| + | cəmiyyətləri mancurlar əleyhinə bir |
| + | sıra xalq usyanları təikil etmiii- |
| + | dilər. Mancurlar sulaləsi devril- |
| + | dikdən sonra (1911) 4T.əv əhəmiyyətini |
| + | itirdi. |
| + | |
| + | TRİAZİN—halqasında uc atom azot |
| + | olan altıuzvlu heterosikl birlənmə. |
| + | Əsasən hidrogenləri əvəz olunmun |
| + | T.-in uc nəvӱ məlumdur: visinal 1, |
| + | 2, 3—T.(T), qeyri-simmetrik 1, 2, 4 |
| + | |
| + | |
| + | t (P) və simmetrik 1, 3, 5—T. (11): |
| + | N N N. |
| + | ZN /Z173N ABC |
| + | 6 2 | 4 | | |
| + | | ai, 5 8 53 |
| + | AA. vər NİZ |
| + | I II ITI |
| + | |
| + | |
| + | T. quvvətli əsasdır, turiularla duz |
| + | verir. Əvəzolunmuiy 1, 3, 5— T.-in prak- |
| + | tiki əhəmiyyəti beyukdur, herbisidlər |
| + | və boyalar kimi plastik kutlələr, kau- |
| + | cuk və s. istehsalında tətbiq olunu ?. |
| + | TRİALETİB—Gurcustanda Trialeti |
| + | silsiləsinin c.-unda son Paleolitdən |
| + | ilk orta əsrlərə aid arxeoloji abi- |
| + | dələr qrupu. Orta Tunc dəvrunə (e.ə. |
| + | 2-ci minilliyin əvvəlləri) aid kurqan- |
| + | larında tapılmıpt zəngin maddi mə- |
| + | dəniyyət numunələri, nəfis zərgərlik |
| + | məhsulları yerli sənətkarların yuk- |
| + | sək məharətini, T.-nin Ən və Kicik |
| + | Asiya əlkələri ilə əlaqələrini gəstə- |
| + | rir. Tapıntıların ən maraqlısı gu- |
| + | muli və qızıl kuboklar və heyvan |
| + | fiqurlarıdır. Kurqanlar əyanlara |
| + | və tayfa balicılarına məxsus olmui1- |
| + | dur. Tapıntılar e.ə. 2-ci minillik- |
| + | də Zaqafqaziyada ibtidai icma qurulu- |
| + | iunun darılmaqa bapladıqını gəs- |
| + | tərir. Azərb.-da bu mədəniyyət (e.ə. |
| + | 19— 18 əsrlərdən batlayaraq Portəpə, |
| + | Nəhəcir, Kultəpə 1, 11, Əznəburt kur- |
| + | qanları, Zurnabad, Uzərliktəpə və s.) |
| + | genii yayılmıt orta Tunc və ya boya- |
| + | lı qablar mədəniyyəti kimi tanınır. |
| + | |
| + | Əd. Kuftin B. A., Arxeoloqices- |
| + | kie raskopki v Trialeti, Tbilisi, 1941: |
| + | Djaparidze O. M., Arxeoloqices- |
| + | kie raskopki v Trialeti (k istorii qru- |
| + | |
| + | |
| + | zinskix plemen vo |1 tıs. do n.z.), Tbili- |
| + | si, 1969. |
| + | |
| + | |
| + | TRİALETİ SİLSİLƏSİ — Kicik |
| + | Qafqazda, Gurc.SSR ərazisində dar |
| + | silsiləsi. Uz. təqr. 150 km, hund. 2850 |
| + | m-ə (PTaviklde d.) qədərdir. Mepə, sub- |
| + | alp və alp cəmənlikləri var. |
| + | |
| + | TRİANQULYASİ YA (lat. (qyapdi- |
| + | Yop—ucbucaq) — Yer səthində geode- |
| + | zik ufuqi istinad məntəqələrinin tə - |
| + | yin edilmə metodlarından biri. |
| + | nın mahiyyəti Yer səthində bir-biri- |
| + | nə bititən ucbucaqlar iyəbəkəsi qu- |
| + | rulmasından ibarətdir. Bu ucbucaq- |
| + | ların daxili bucaqları və bir tə- |
| + | rəfi əlculur, digər tərəflər isə |
| + | sinuslar teoreminə gərə hesablanır. |
| + | Əlculmuzi tərəfə (av) T. bazisi, ba- |
| + | zis 1iəbəkəsindən hesablanan AV xət- |
| + | |
| + | |
| + | 350 |
| + | |
| + | |
| + | TRİANON SULH MUQAVİLƏSİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 2 ət |
| + | 07 | ı “ 1 |
| + | Lə “ " |
| + | Er əş 4 |
| + | Tal 1 a- |
| + | |
| + | |
| + | “ |
| + | . : |
| + | Ci Li |
| + | : a |
| + | , A ou” = |
| + | ə "İZ . |
| + | “ |
| + | |
| + | |
| + | ərək r bb “çu |
| + | sinif tria lyasi . |
| + | 4k7 |
| + | |
| + | |
| + | ƏIKALAİARKDA- |
| + | —k 5 ə CİX2BİQUOVRA 6 |
| + | 11 SİXUSIYL- |
| + | |
| + | “CMV 3 |
| + | |
| + | |
| + | - |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 1 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | n yulyasiya | |
| + | |
| + | |
| + | /Xu/ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | zs |
| + | İM |
| + | zə |
| + | |
| + | |
| + | | ƏXJXXXAAXJA |
| + | . HİİCumuğ mpuaneyn/acu fa |
| + | Bud, ən |
| + | |
| + | |
| + | “ |
| + | .— a |
| + | - Tİ i |
| + | ı |
| + | ? O |
| + | ZAF |
| + | - T o |
| + | |
| + | |
| + | IC |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | VN, |
| + | Qə. |
| + | |
| + | |
| + | tinə cıxın tərəfi, ucbucaqların bi- |
| + | lavasitə əlculən tərəfinə (Ş, ER, |
| + | MM) bazis tərəfi deyilir. Cox vaxt |
| + | bazis iqəbəkəsi qurmaq və bazisi əlc- |
| + | MƏK ƏVƏZİNƏ, OPTİK və radioməsafə- |
| + | əlcənlərlə bilavasitə bazis tərəfi əl- |
| + | culur. A, V, S, r və s. məntəqələrinin |
| + | koordinatları və cıxın (bazis) tə- |
| + | rəflərinin azimutları astronomik |
| + | csullarla tə yin edilir. Cıxıp (ba- |
| + | zis) tərəflərinin uzunluquna və uc- |
| + | bucaqların əlculmuni bucaqlarına |
| + | gerə butun tərəflərin uzunluqları |
| + | və azimutları, sonra isə Krasovski |
| + | ellipsoidi çzərində sıranın butun |
| + | məntəqələrinin koordinatları hesab- |
| + | lanır. |
| + | ə. dəvlət geodeziya iyəbəkəsi, |
| + | asən, 1. metodu ilə qurulmuzdur. |
| + | SSRİ-nin dəvlət T. məə o. |
| + | sinfə belunur. 1-ci sinif T. m. |
| + | KƏCH mumkun qədər meridian və para- |
| + | lellər boyu uzanan ucbucaqlar sırası |
| + | iyəklində qurulur. Hər birinin uz. |
| + | 20—25 km olan bu ucbucaqlar sırası: |
| + | perimetri 800— 1000 km olan qapalı |
| + | poliqonlar əmələ gətirir. Sıranın |
| + | ucbucaqları bərabərtərəfliyə yaxın, |
| + | tərəflərin uz. isə 20 km-dən cox ol. |
| + | malıdır. 1-ci sinif poliqonları |
| + | icərisində 2-ci sinif geodezik iyəbə- |
| + | Kə qurulur. 1-ci və 2-ci sinif iəbə- |
| + | kələri isə Z3-cu sinif və daha sonra |
| + | a-cu sinif məntəqələri ilə sıxlai1- |
| + | dırılır. 1-ci sinif T. ipəbəkəsində |
| + | elcmələr ən dəqiq alətlərlə aparılır. |
| + | Əlculmə xətası bucaqlarda (/”,7-dən, |
| + | azis tərəflərində isə 1:400 000-dən |
| + | COX olmamalıdır. T. məntəqələrinin |
| + | uzunmtddətliliyi ucun onlar yerdə |
| + | mərkəz deyilən xususi ryprynap HuəK- |
| + | lində (bax Geodezik imarələr) bərki- |
| + | dear 1-ci sinif T. ipəbəkəsindən |
| + | .—. forma və elculərinin, Yer ra- |
| + | ni əsri hərəkətlərinin eyrənil- |
| + | mr VƏ s. elmi məsələlərin həl- |
| + | yı də istifadə edilir. T. meto- |
| + | pun kəpfi holland astronomu və |
| + | bəbuyatcısı V. tnelliusa (1580 — |
| + | edilir. Lakin əslində, T. |
| + | AL ilə meridian ev yuya. |
| + | unla və iəhərlərin coqrafi koor- |
| + | 0 “ər usulunu |
| + | kətif etmiidir. ul. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Biruni Abu ev: |
| + | : y PefixaH, |
| + | İZ6R. proizv., t. 3—Qeodezin, TamkeHr, |
| + | |
| + | |
| + | 1966, MacaxonBA.B.x an | |
| + | 1980. i dr., Qeodezil, M., |
| + | |
| + | |
| + | TRİANON SULH MUQAVİLƏSİ |
| + | (1920)— Birinci dunya muharibəsin- |
| + | də məqlub olmuttl Macarıstanla qa- |
| + | lib muttəfiq dəvlətlər (AB1P, B. |
| + | Britaniya, Fransa, İtaliya və s.) |
| + | idi Versalın Beyuk Trianon |
| + | (1papop) sarayında iyunun 4-də im- |
| + | zalanmıti sulh muqaviləsi. Versal— |
| + | Vaiqinqton sisteminin tərkib His- |
| + | səsi idi. 1921 il iyulun 26-da quvvə- |
| + | Yə minmitdir. T.s.m.-nə gerə Tran- |
| + | silvaniya və Banatın ii. hissəsi Ru- |
| + | mıniyaya, Xorvatiya, Backa və Bana- |
| + | TbIH T. hissəsi Serblər, Xorvatlar |
| + | və Slovenlərin krallıqına (SXSK), |
| + | Slovakiya, Zakarpat Ukraynası (əha- |
| + | lisinin arzusu xilafına) Cexoslo- |
| + | vakiyaya birlətdirildi. Burgenland |
| + | əyaləti Avstriyaya verildi. Macarıs- |
| + | tan Riyeku (Fiume) portu, həmcinin |
| + | onun tərkibinə daxil edilməyən kec- |
| + | mil Avstriya-Macarıstan monarxi- |
| + | Yası əraziləri uzərindəki butun Hu- |
| + | Tuqlardan imtina etdi, SXSK-nın və |
| + | |
| + | exoslovakiyanın istiqlaliyyətini ta- |
| + | nıdız: Macarıstan həmcinin, anti- |
| + | sovet platformaya gecməyə məcbur |
| + | edildi. Vyana arbitrajları (1938 |
| + | və 1940) nəticəsində T.s.m.-nin əra- |
| + | zi maddələrinə yenidən baxılması |
| + | ilə əhəmiyyətini itirmitdir. |
| + | TRİARİLMETAN BOYALARI — |
| + | triarilmetanın NS(Aq)z terəmələri |
| + | olan əsasi və turi boyalar. Əvəzedi- |
| + | cilərdən asılı olaraq T.b. qırmızı, |
| + | bənəvtəyi, yaplıl rəngdə olur. T.b.-na |
| + | reduksiyaedici maddələrlə tə sir et- |
| + | dikdə rəngsiz leykobirlətitmələr əmələ |
| + | gəlir, qələvilərin tə sirindən rəng- |
| + | siz karbinol birlətmələrinə cevri- |
| + | lir. T.b. əsasən, karız, dəri, plastik |
| + | kutlə və s.-nin boyanmasıpda, murək- |
| + | kəb, poliqrafiya və :itempel boyaqla- |
| + | rının hazırlanmasında tətbiq edilir. |
| + | TRİAS SİSTEMİ(DƏVRU), Tri- |
| + | as (yun. iLaz—uӱc)— Mezozoy qrupunun |
| + | (eratemasının) apptaqıdan birinci |
| + | sistemi. Yer tarixinin Mezozoy era- |
| + | sının birinci dəvrunə muvafiqdir. |
| + | Radioloji mə"lumatlara gərə QT.d. |
| + | 230 mln. il bundan əvvəl baqilamıil, |
| + | təqr. 35 mln. il davam etmiidir. T.s. |
| + | 1834 ildə alman alimi F. Albertinin |
| + | Mərkəzi Avropanın kəsilinində ay- |
| + | rılmın uc layı (c“Triasə adı ilə) |
| + | birlətdirməsi nəticəsində əmələ gəl- |
| + | midir. T.s.-nin cəkuntulərini SSRİ |
| + | ərazisində ilk dəfə 1831 ildə alman |
| + | geoloqu L. Bux muəyyən etmindir. T.s. |
| + | c iyebəyə belunur: alt, orta, ust., |
| + | |
| + | .d.-nun əvvəlinə Yaxın Qərbi Avropa, |
| + | Asiya, PQimali Amerika və ərqi |
| + | Avstraliyanın Hersin strukturları |
| + | cavan platformalara cevrilmiiydir. |
| + | Bu platformalar PYimal Yarımkurə- |
| + | sində Lavrasiyanı (Lavrentiya qalxa- |
| + | nını— Kanada qalxanını və Asiyanı) |
| + | əmələ gətirmiiy, Cənub yarımkurəsin- |
| + | də isə Qondvanaya bitipmitndir. Bu |
| + | iki superplatformanı Tetis dənizi |
| + | həvzəsi ayırmısidır. |
| + | |
| + | T.d.-ndə yerli əhəmiyyətli zəif tek- |
| + | tonik hərəkətlər baiq vermitdir. Dev- |
| + | run sonunda, əsasən, Asiyanın 11.-ində |
| + | -və c.4i.-ində daqlar əmələ gəlmiiydir. |
| + | T.d.-nun iqlimi qızmar olmupddur. |
| + | T.d. ucun yeni (Mezozoy) dəniz və quru |
| + | faunası xarakterikdir. Dənizlərdə |
| + | onurqasızlardan ən cox ammonitlər |
| + | (seratitlər), pelesppodlar, qastropod- |
| + | lar inkipaf etmit, ilk dəfə belem- |
| + | nitlər, sumuklu balıqlar meydana cıx- |
| + | mııpdır, T.d. ucun həmcinin surunən- |
| + | |
| + | |
| + | lərin (iri reptililər) inkipafı, |
| + | ilk məməlilərin (yumurtlayan və ki- |
| + | səli heyvanlar) yaranması xarakterik- |
| + | dir. Bitki ertuyundə qıjı, sikado- |
| + | fit, gingkqo və iynəyarpaqlılar us- |
| + | tunluk təpkil edir. T.s. cəkuntuləri |
| + | ilə kəmur, neft, qaz, mərmər və mis- |
| + | nigel filizləri əlaqədardır. T.s. ce- |
| + | kuntulərinin Nax. MSSR-də Əznəbirt |
| + | |
| + | |
| + | və Qarabaqlar k.-ləri ətrafında, Cul- |
| + | ta Tara ubIXbiIILTapbi BAD. |
| + | RİASETAT LİFİ—asetat lif- |
| + | |
| + | |
| + | lərinin bir nəvu. |
| + | |
| + | TRİBA (lat, (biz, tribuo—6enypəM) |
| + | --Qədim Romada: 1) Qədim yunan fila- |
| + | sına (qəbilə-tayfa birliyi) iz KƏə- |
| + | lən tayfa. Rəvayətə gərə . . (hərəsi |
| + | 100, sonra 300 nəsldən ibarət) olmu- |
| + | dur. 2) T. komitsiyalarında bir səsə |
| + | malik olan ərazi və secki dairəsi. |
| + | E.ə. 3 əsrin ortalarında təqr. 35 T, |
| + | |
| + | |
| + | var idi. |
| + | |
| + | TRİ BA—fəsilə taksonları qrupun- |
| + | dan ən apaqı kateqoriya. Q. adının |
| + | sonunda c1p1ə yazılır. Məs. Susyosa- |
| + | e1(a: T.-sı Susyosoeyit cinsinin adı- |
| + | nın axırını c1p1ə HHTƏ ƏBƏ3 €TMƏKNƏ |
| + | yaranmındır. Botanika və bakterio- |
| + | logiyada T. əvəzinə nəsil də iptlədi- |
| + | "HD və adının sonu ceaeə9 ilə qurta- |
| + | rır. Sistematikada ilk dəfə Ə ali |
| + | kateqoriya (cins, fəsilə, dəstə, sinif |
| + | və tip) yaradılmımndır. | |
| + | |
| + | Mə”lum nəvlərin miqdarının art- |
| + | ması və bu nevlərin qohumluq dərəcə- |
| + | ləri haqqında mə”lumatın geniiylən- |
| + | məsi ilə əlaqədar nevlərin daha dəqiq |
| + | taksonomik vəziyyətini gestərmək zə- |
| + | ruriyyəti meydana cıxdı. Odur ki, |
| + | əlavə kateqoriyalar T. və əvvəlki |
| + | kateqoriyalara prefikslər — custuq |
| + | (zireq), cyarımə (5ih) əlavə olunmaqla |
| + | Yarandı. Beləliklə, dəstəustu, Yarım- |
| + | fəsilə, yarımnəv və s. taksonlar mey- |
| + | dana cıxdı. |
| + | |
| + | Əd2 Djefferi C., Bioləqice" |
| + | skan nomenklatura, M., 1980, - |
| + | TPHBOEREKTPHK (iyr. tribos—eyp- |
| + | tunmə--elektrik ə—surtunmə nəticə- |
| + | sində elektrik yuğlərinin əmələ gəl- |
| + | məsiy, muxtəlif tərkibli iki dielek- |
| + | trikin, Yarımkecirici və metalın, ya- |
| + | xudeyni tərkibli muxtəlif sıxlıqlı |
| + | metalın dielektriklə, maye dielek- |
| + | triklərin bir-biri ilə və ya bərk |
| + | cisimlərlə qariqılıqlı surtunməsi |
| + | zamanı mulpahidə edilir. Bu zaman hər |
| + | iki cisim elektriklənir, onların |
| + | Yuğləri qiymətcə bərabər, itparəcə əks |
| + | olur. Eyni tərkibli iki cisimdən sıx- |
| + | lıqı (dielektriklərin surtunməsi za- |
| + | manı isə dielektrik nufuzluqru) cox |
| + | olanı musbət yuklənir. Cisimləri T. |
| + | sıraya dӱzmək olar. Belə sırada əvvəl |
| + | Yerləttən maddə ezundən sonrakına |
| + | gerə musbət, sonrakı isə mənfi elek- |
| + | triklənir: Faradey sırası: (--) dəri, |
| + | flapel, fil sumuyu, lələk, dar bul- |
| + | luru, flintqlas, kaqız, parca, ipək, |
| + | |
| + | |
| + | aqac, metallar, EYKYDA (—), Tesexyc |
| + | sırası: (--) almaz ( ora 10), to- |
| + | paz (8), daqbulluru (7), Hamar ipuylə |
| + | |
| + | |
| + | (5), mika (Z), kalsit (Z), kukurd (2), |
| + | mum (1), (—). | |
| + | |
| + | T. surtunmə zamanı yukdapqıyıcı- |
| + | ların bir cisimdən o birinə kecməsi, |
| + | səthlərin mexaniki yerdəyinməsi (bax |
| + | Pyezoelektrik), Yuklərin elektroli- |
| + | |
| + | |
| + | -tİK Yoləqa, meqal-maye sərhədində ayrıl- |
| + | |
| + | |
| + | ması (bax Elektrolizu) nəticəsində |
| + | baqi verir. T. dielektriklərdə zərərli |
| + | elektrik Urmərinin toplanmasına sə- |
| + | bəb olur. Bu, metal Hissələri yerlə |
| + | |
| + | |
| + | TPHTOHOMETPHK FUNKSİYALAR 351 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | birlətdirmək, havanı ionlat |
| + | | lapdırmaq |
| + | elektrik dıcıları tətbiq er |
| + | dielektrikin keciriciliyini artır- |
| + | maqla aradan qaldırılır. |
| + | Əd. Maksimov B. K. |
| + | A. A., Staticeskoe əlektricestvo . üə |
| + | mıpplennosti i zapyita ot neqo, M., 1978. |
| + | TRİBOELEKTRİK DEFEKTOSK O- |
| + | Pİ YA—6bə”zi ərintilərin markaları- |
| + | |
| + | |
| + | nı muəyyən etmək ucun iplədilən |
| + | qfektoskopiya çsulu. |
| + | TRİBOMETRİY (Yun. (i5boz—sur- |
| + | |
| + | |
| + | tun MƏ T- gəmetr iya )—xar İCİ surtunmə |
| + | quvvəsi, surtunmə əmsalı, onun sər- |
| + | həd qiyməti və surtunən səthlərin ye- |
| + | yilməsini əlcən usul. Laboratoriya |
| + | iqtəraitində tribometrik əlcmə nəqtə- |
| + | Vİ, XƏTTİ VƏ mustəvi kontaktlar yara- |
| + | dan nӱmunələrlə aparılır (məs., mus- |
| + | təvi ӱzərində kӱrəcik, doquranı 00. |
| + | Yunca surtunən carpaz qoyulmuqi iki |
| + | silindr və s.). Belə nӱmunələrlə apa- |
| + | ılan əlcmələrdə kontaktda olan va- |
| + | id səthə duplən yeyilmə və sӱrtӱnmə |
| + | quvvəsinin qiyməti tapılır. Surtun- |
| + | MƏ TYBBƏCHHH Ə/THMƏK YHUYH €HAaCTHK €Ze€- |
| + | menti olan qurqudan istifadə edilir. |
| + | Surtunən cutlərin yukunu və sur"əti- |
| + | ni artırmaqla surtunmə qӱvvəsinin |
| + | ardıcıl qiymətləri geturulur. Yuku |
| + | artırdıqda friksion əlaqələrin sayı |
| + | artır və numunənin temp-ru dəyipir. |
| + | ur”ət artdıqda kontakta perpendikul- |
| + | yar istiqamətdə temp-r qradiyenti dəyi- |
| + | pir. Surtunmə əmsalının və yeyilmə |
| + | intensivliyinin asılılıqını ifadə |
| + | edən əyri surtulən cutluyun əsas xa- |
| + | rakteristikasıdır. Bu əyri, iciboi |
| + | silindrik nӱmunələrin sabit yuk al- |
| + | tında sur”ətini pilləli qanunla də- |
| + | yipməklə aparılan təcrubədən quru- |
| + | lur. Temp-r nӱmunələrdən birinə gey- |
| + | dirilmit termocutlə qeyd edilir. |
| + | Yeyilmə intensivliyi yeyilmiiy tə- |
| + | bəqə qalınlıqının gedilən yola nis- |
| + | bəti ilə elculur. Yuku və ya hərəkət |
| + | sur”ətini dəyinyməklə elə hal əldə edi- |
| + | lir ki, nӱmunələrin səthi xarab olur |
| + | (cizgilər yaranır). Bu halda surtun- |
| + | mə quvvəsinin sərhəd qiyməti tapılır. |
| + | Laboratoriya ipəraitində aparılan |
| + | təcrubələrin nəticəsini real cuӱtlə- |
| + | rin surtunməsinə tətbiq etmək qaba |
| + | oxparlıq nəzəriyyəsindən istifadə |
| + | edilir. | |
| + | TRİBU N—bax Xalq tribunları. |
| + | “TRİBӰNA LYӰDU (“Tqubipa 1.4- |
| + | 4aiə—FXalq tribunası.) — gӱndəlik |
| + | qəzet. Polma Birlətmii Fəhlə Par- |
| + | tiyası MK-nın orqanı. 1948 il dekab- |
| + | ın 16-dan Variavada nər edilir. |
| + | akı 800 min nusxədən coxdur |
| + | PMEYHAR (nar. tribunal — ıvsaHxa- |
| + | na: əsas mə”nası: Qədim Romada muhum |
| + | vəzifəli iqəxslərin — konsulların, |
| + | pretorların xidməti vəzifələrini Ye- |
| + | rinə yetirərkən oturduqları hundur |
| + | yer, təpə) —xususi məhkəmə. 1) Beyuk |
| + | |
| + | |
| + | Fransa inqilabı . devrundə inqilabi |
| + | "an hkəmə. 2) SSRİ-də XKS- |
| + | — ) 1917 nn, 22 mo. |
| + | |
| + | |
| + | nin məhkəmə haqqında |
| + | yabr (5 dekabr) tarixli dekreti ilə |
| + | əksinqilabla və xususilə təhlӱkəli |
| + | cinayətlərlə mubarizə ucun tə sis |
| + | edilmiit məhkəmə (bax İcqilabi tri- |
| + | bunallar), həmcinin hərbi cinayətlə- |
| + | rə və qanunla onların aidiyyətindƏ |
| + | olan digər cinayətlərə baxan məhkəmə |
| + | (bax Hərbi tribunallar). Z) İkinci |
| + | dunya muharibəsinin əsas hərbi cani- |
| + | lərini tə”qib edən və cəzalandıran |
| + | Beynəlxalq hərbi məhkəmə, 4) Fransa- |
| + | |
| + | |
| + | da, İtaliyada birinci instansiya məh- |
| + | kəməsi və barıppdırıcı məhkəmənin |
| + | baxdıqı iplər ucun apellyasiya ins- |
| + | tansiyası. |
| + | TRİBUTS Vladimir. Filippovic (28. |
| + | 7.1900, Peterburq—30.8.1977, Moskva) |
| + | = —sovet hərbi xadi- |
| + | | mi, admiral (1943), |
| + | tarix e.d. (1972). |
| + | 1928 ildənSov.İKP |
| + | uzvu. HDD-nda 1918 |
| + | ildən xidmət et- |
| + | mipdir. M. B. |
| + | Frunze ad. Hərbi |
| + | Dəniz Məktəbini |
| + | (1926), Hərbi Də- |
| + | niz Akademiyasını |
| + | ( ə bitirmii- |
| + | dir. Vətənda:ii mu- |
| + | haribəsində ipiti- |
| + | rak etmipdir. Muharibədən sonra Xə- |
| + | zər dənizi donanmasında və Qırmızı |
| + | Bayraqlı Baltik Donanmasında (QBBD) |
| + | xidmətdə olmutdur. 1939—47 illərdə |
| + | QBBD-na komandanlıq etmiiqt, Lenin- |
| + | qradın mudafiəsində və onun bloka- |
| + | dasının Yarılmasında, Pribaltika- |
| + | nın azad edilməsində mu hum fəaliy- |
| + | Yət gəstərmitpdir. 1961 ildən iste”fa- |
| + | ya cıxmıpdı. SSRİ Ali Sovetinin |
| + | (2-ci caqırın) deputatı olmutdur. 2 |
| + | dəfə Lenin ordeni, Oktyabr İnqila- |
| + | bı ordeni, 8 digər orden, medallar, |
| + | habelə xarici ordenlərlə təltif edil |
| + | mipdir. |
| + | “TRİBMCӰNӱ (4“Tq1bBipez)—həftəlik qə- |
| + | zet, Avstraliya KP-nin mərkəzi Opra- |
| + | nı. 1939 ildən Sidneydə cıxır. Ti- |
| + | ajı 7—8 min nusxədir (1983), . : |
| + | RİVANDRAM— Hindistanda ipəhər: |
| + | bax Tiruvanantapuram. |
| + | TPVBHYM (nar. trivium, Hərfi mə”. |
| + | nası—uc )on a)pbivbi, tres—yu --via— |
| + | 10n)—opra əcpnəpnə YyH-Tnəpnə, İeayHT |
| + | kollegiumlarında və 6. muəssisələr- |
| + | də tədris edilən 4Yeddi mustəqil sə- |
| + | nətəzin uc humanitar elmdən—qram- |
| + | matika, ritorika və dialektikadan |
| + | nbarət batlıca silsiləsi. |
| + | TRİQATRON Qing. Iptrreq—itpəsalı- |
| + | cı qurqu, buraxıcı siqnal--(elek)- |
| + | mpon) — elektrik bopalmasının bal |
| + | vermə anını idarə edən kəeməkci elek- |
| + | troda (idarəedici elektrod) malik, |
| + | soyuqkatodlu yuksəkvoltlu qazbotalma |
| + | qurqusu. Elektrik bopalması atm.-də |
| + | və ya yuksək təzyiqli (10—103 kn/m?) |
| + | tə"sirsiz qaz muhitində yaradılır. |
| + | T.-dan maqnetronda, guclu generator |
| + | lampalarında və s. yYuksəktezlikli |
| + | rəqslərin modulyasiyası ucun elek- |
| + | trik impulsları yaratmaqa imkan ve- |
| + | ən qurqularda istifadə olunur. |
| + | TrİQLİF (iyn. triglyphos, tri-MYDƏK- |
| + | Kə6 cəesnəpnə—YH4 -- glyphö—kKəcnpəM)— |
| + | me”marlıqda duzbucaqlı, ppaquli is- |
| + | tiqamətdə bir qədər uzunsov plitə. |
| + | T.-lərin metoplarla nəvbəli duzulu- |
| + | iqu dorik orderdə friz əmələ gətirir. |
| + | T. adətən sutunların və apırımla- |
| + | rın oxları uzrə, binanın kunclərin- |
| + | də (frizin qurtaracaqında) Yerlə- |
| + | dirilir. |
| + | TRİQONAL SİNQONİYA—kristal- |
| + | loqrafiyada təsnifat vahidi: dərd |
| + | kristalloqrafik oxla xarakterizə olu- |
| + | nur. Orta kateqoriyalıdır. Bərabər |
| + | qiymətli 1, (/, 2 oxları bir-birilə |
| + | 120 bucaq təpkil edir və eyni mus- |
| + | təvidə yerləiyir. 2 oxu batqa qiymətli |
| + | olub, onlara perpendikulyardır. Rom- |
| + | boedrik (ucoxlu) vəziyyət vermədə rom- |
| + | boedrin tilləri dl, V, Z oxları qəbul |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | edilir. T.s. kristallarında mutləq |
| + | bir ədəd uc dərəcəli roka oxu |
| + | olur, elementar əzək romboedrdir. |
| + | TRİQONOM TRİYA Fi trlğonon— |
| + | bucaq -- ...metriya) — riyaziyyatın |
| + | əlməsi, triqonometrik YHKCH)ana- |
| + | rı və onların həndəsəyə tətbiqini ey- |
| + | ak? İki bəlməyə ayrılır: mustəvi |
| + | . və sferik triqonometriya,. Əsas |
| + | teoremləri sinuslar teoremi, kosinus- |
| + | lar teoremi və tangenslər teoremi- |
| + | dir. Mustəvi T. sferik həndəsədən |
| + | sonra inkipafa baplamındır. Lakin |
| + | bə”zi teoremlərinə əvvəllər də rast |
| + | gəlinirdi. Mustəvi T.-nı Bəttani, |
| + | Əbulvəfa, Nəsirəddin Tusi və 6. in- |
| + | kipaf etdirmitinər. T.-nın sonrakı |
| + | inkipafı N. Kopernik, T. Brahe, |
| + | F. Viyet və İ. Keplerlə baqlıdır. |
| + | T.-nın muasir nəzəriyyəsini L, Ey- |
| + | |
| + | |
| + | lər a |
| + | TRİQONOMETRİK SIRA — bax |
| + | Sıra. | |
| + | TRİQONOMETRİK TƏNLİK—məc- |
| + | hHul arqumentin triqonometrik nk- |
| + | siyalarına nəzərən cəbri tənlik. s- |
| + | ları 51Pp x=a, sozx=a və Edx=s ppək- |
| + | lindədir (|4|=1 və s ixtiyari həqiqi |
| + | ədəddir) və uyqun olaraq |
| + | x=(—1)" aqsup a--di, |
| + | x arccos o 2 xn, |
| + | x—arctg c-nn |
| + | ə tam ədəddir). | |
| + | RİQONOMETRİK FUNKSİYALAR |
| + | |
| + | —elementar funksiyaların əsas sinif- |
| + | lərindən biri. Onla- |
| + | rın tə”yini ucun mər- |
| + | kəzi koordinat baiylan- |
| + | qıcında olan vahid ra- |
| + | diuslu cevrə və onun |
| + | uzərində . HƏTTƏCHH- |
| + | dən ixtiyari uzunluq- |
| + | da qəvs KƏTYDY və |
| + | musbət sa “. HƏT- |
| + | TƏCHHHH ordinatına |
| + | (absisinə) a bucarının |
| + | sinusu (kosinusu) deyi- |
| + | lir: x = OR =sov "2 y,xO —sin q |
| + | (bax Tangens, Kotangens, Sekans, Ko- |
| + | sekans). Vahid cevrənin istənilən V |
| + | nəqtəsinin koordinatları modulca |
| + | vahiddən beyuk olmadıqından | —11 |
| + | 1) sinusun, kosinusun qiymətlər cox- |
| + | luqudur. İstənilən tam pi ədədi ucun |
| + | |
| + | sin (a --2xn) sin a |
| + | |
| + | cos (a --2xn) cos a |
| + | |
| + | sin? o --cos? a 1 |
| + | |
| + | 1-- (4? o — sec” |
| + | |
| + | İ --ctg? a — cosec? |
| + | norpyayp. Sinus, kosinus, tangens BƏ |
| + | kotangens əsas T.f.- dır. Kosinus cӱt, |
| + | qalanlar tək funksiyadır. Butun T.f. |
| + | quvvət sırasına ayrılır. Arqumentin |
| + | kompleks qiymətləri ucun T.f. quvvət |
| + | sırası vasitəsilə tə”Yin edilir. Belə |
| + | funksiyalar ustlu funksiya ipəklin- |
| + | də Eyler dusturları ilə gestərilir |
| + | (bax Hiperbolik funksiyalar). Komp- |
| + | leks arqumentin sinusu və kosinusu |
| + | modulca 1-dən beyuk qiymətlər də alır. |
| + | Məs, |
| + | |
| + | 51p(902 4-3:) = (e24-e — )/2= 10,07 |
| + | |
| + | x=51P (u tənliyi coxqiymətli (/ funk- |
| + | siyasını tə”yin edir. Bu, sinusun tərs |
| + | funksiyasıdır və (= Aqsıp x kimi |
| + | iparə edilir. Digər T.f.-ın tərs |
| + | funksiyaları da analoji tə”Yin edi- |
| + | lir (bax Tərs triqonometrik funk- |
| + | siya). T.f. astronomik və həndəsi TƏZ- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | IHər. 1. |
| + | |
| + | |
| + | TRİDİMİT |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | (Pək. 2. |
| + | |
| + | |
| + | Triqonometrik |
| + | trafiki: /—sinus: 2—kosinus: 3—tangens: |
| + | 4—kotangens, 5—sekans: 6—kosekans, |
| + | |
| + | |
| + | funksiyaların |
| + | |
| + | |
| + | qiqatlar nəticəsində yaranmındır. |
| + | Ucbucaqda və cevrədə parcaların nis- |
| + | bəti mahiyyətcə T.f.-dır. Buna Ee- |
| + | klid, Arximed, Apolloni və b.-nın |
| + | əsərlərində rast gəlinir. T.f.-a il- |
| + | kin parca kimi baxılmıiy və onla- |
| + | rı bu ipəkildə Samoslu Aristarx, |
| + | Hinpnparx və Ptolemey sferik ucbu- |
| + | caqın həllinə tətbiq etminlər. Pto- |
| + | lemey hər 30" ucun iti bucaqın vətər- |
| + | lər cədvəlini 109 dəqiqliklə tərtib |
| + | etmipdir. Bu, ilk sinuslar cədvəli |
| + | idi. 51pP f funksiyasını nisbət kimi |
| + | Ariabhata inlətmipdir. (I r və |
| + | s14 f, 56şr və sozes f funksiyaları- |
| + | na Bəttani və Əbulvəfanın əsərlə- |
| + | rində rast gəlinir. Blaskara həp 1? |
| + | “ H cədvəl qurmaqa usul vermitdir. |
| + | - nəzəriyyəsini Muasir formaya |
| + | Eyler gətirmindir. O, kompleks və hə- |
| + | qiqi arqumentlər ucun T.f.-ın tə”ri- |
| + | fini, indiki simvolikasını, ustlu |
| + | funksiya ilə əlaqəsini vermiiy, sinus |
| + | və kosinusun ortoqonallırını gəstər- |
| + | mipidir. |
| + | |
| + | Ədl Məmmədov R., Triqonomet- |
| + | rik funksiyaların analitik ipərhi, B., |
| + | |
| + | |
| + | 1963. Pıpkin A. Q., Spravocnik po ma- |
| + | tematike, M., 197 |
| + | |
| + | |
| + | 1979. |
| + | |
| + | TPHAHMVIT (iyn. tridymos—yurarT)— |
| + | . mineral. Kimyəvi tərkibi 5:O,, Uc |
| + | modifikasiyası var: i -T.—heksaqo- |
| + | nal, d-Q.—triqonal, y-T, —pOMÖHK CHH- |
| + | qoniyalarda kristallatır. Rəngsiz, |
| + | boz olur. Levhətəkilli kristallar, |
| + | kӱrəvi aqreqatlar, mizrappəkilli iki- |
| + | ləpmələr əmələ gətirir. Sərtliyi 6—7: |
| + | sıxlıqı 2228—2247 kq/m2, T.-ə effu- |
| + | ziv suxurlarda, tuflarda təsaduf edi- |
| + | lir, meteoritlərdə və ay suxurunda da |
| + | apkar edilmitdir. Odadavamlı ma- |
| + | teriallar (Oinas və s.) istehsalında |
| + | itlədilir. |
| + | |
| + | TPHEAP (iyn. tri—yu -- hedra—ory- |
| + | racaq, uz)—bir nəqtədən cıxan qariyı- |
| + | lıqlı perpendikulyar uc vahid vek- |
| + | tor sistemi. Hərəkətin nisbiliyini, |
| + | əyrilərin və səthlərin Həndəsəsini |
| + | ə rənməkdə muhum rolu var. |
| + | |
| + | TRİYER (fr. (q:eq—secmək, cepidlə- |
| + | mək), dəncetpidləyən ma- |
| + | ilı n—k.t.-nla bitki toxumlarını |
| + | dənələrin uzunluquna gərə qatınıq- |
| + | lardan təmizləmək və onları ceiidlə- |
| + | MƏK ucun mapın, yaxud mӱrəkkəb dən- |
| + | təmizləyən maiının iilək orqanı. Si- |
| + | lindrik və diskli T.-lər var. SSRİ- |
| + | NİN G.t.-nda silindrik. T. daha geniiy |
| + | Yayılmımdır: milək orqanı ici gez- |
| + | gez olan (yuvalardan ibarət) silindr- |
| + | dir. Silindr fırlandıqda nisbətən |
| + | qısa dənlər Yuvalara duiqur, yuvalar |
| + | Yuxarı qalxır, silindr dəndukdə on- |
| + | lardakı dənlər əz aqırlıq quvvəsi- |
| + | |
| + | |
| + | nin tə”siri ilə silindrin daxilində- |
| + | ki nova təkulur və oradan iineklə cı- |
| + | xarılır. Uzun dənlər isə silindrin |
| + | səthi ilə onun oxu boyunca hərəkət |
| + | edərək əks tərəfdən cıxarılır. |
| + | TRİYEST (Tq:e5() — PQimali İtali- |
| + | Yada qəhər. Adriatik dənizinin Tri- |
| + | Yest kerfəzi sahilində beəyuk port. |
| + | Friuli-Venesiya-Culiya vil.-nin və |
| + | Triyest əyalətinin inz.m. ƏH. 270 min |
| + | (1977). Mapınqayırik (gəmiqayırma, |
| + | gəmi mӱhərrikləri, gəmi tə”miri və s.), |
| + | qara metallurgiya, neft e”malı, kim- |
| + | Ya, sement, iqutiə, karız, cut, yeyinti |
| + | sənayesi, dənizcilik, təbiət tarixi mu- |
| + | zeyləri, Beynəlxalq nəzəri fizika |
| + | mərkəzi, antik me”marlıq abidələri |
| + | var. T.—İnqolitadt (AFR) neft kə- |
| + | məri fəaliyyət gəstərir. |
| + | |
| + | qədimdə romalıların koloni- |
| + | Yası olmuii, orta əsrlərdə muhum ti- |
| + | carət mərkəzinə cevrilmiidi. 1382 |
| + | ildə Avstriyanın hakimiyyətinə gec- |
| + | |
| + | |
| + | mipdi. Birinci dunya muharibəsin- |
| + | dən sonra İtaliya tərkibinə daxil ol- |
| + | mutidu. 1943 ildə Banin Almaniya- |
| + | |
| + | |
| + | sı ipqal etmitidi. 1945 il mayın 1— |
| + | 2-də Yuqoslaviya Xalq Azadlıq Ordusu |
| + | tərəfindən azad olunmutdur. İyunun |
| + | 9-da T. ingilis-amerikan qopunları |
| + | hərbi komandanlıqının ixtiyarına |
| + | kecmipdi. 1947—54 illərdə ingilis- |
| + | amerikan I orqanlarının nəzarə- |
| + | ti altında T. və ona bititpik torpaq- |
| + | lar “Azad T.ə ərazisi e”lan olun- |
| + | mulpdu. İptal rejimi ləev “*edildik- |
| + | dən sonra baqlanmınt Yuqoslaviya—İta- |
| + | liya sazipinə (1954) əsasən T. və on- |
| + | dan qərbdə olan torpaqlar (223 km?) |
| + | İtaliyaya, (pərqə olan torpaqlar isə |
| + | (təqr. 5920 km?) Yuqoslaviyaya veril- |
| + | di. İkinci dunya muharibəsi..zamanı |
| + | T.-in alman-fapist ipiqalcıların- |
| + | dan azad edilməsi uqrunda mubari- |
| + | zədə yuzlərlə azərb. (M. Huseynzadə, |
| + | M. Seyidov, C. Həkimli və b.) iptirak |
| + | etmitlər. | |
| + | TRİYEST KƏRFƏZİ (Golfo di Trie- |
| + | 5|ey)— Adriatik dənizinin 11m.-ında |
| + | kərfəz. Venesiya kərfəzinin bir his- |
| + | səsi. Dərinliyi 22 m, eni 35 km. Qa- |
| + | barmalar olur (hund. 0,8—1,0 m). Tri- |
| + | yest portu T.k. sahilindədir. |
| + | TRİKLİNİK SİNQONİYA—-kris- |
| + | talloqrafiyada təsnifat vahidi, alcaq |
| + | kateqoriyalıdır. (Uc muxtəlif qiy- |
| + | mətli və cəp bucaqlar təiykil edən ox- |
| + | larla xarakterizə olunur: aə=f=-* 94902, |
| + | ae bşec. T.c. kristalları Ya asimmet- |
| + | rik, ya da yalnız bər simmetriya mər- |
| + | kəzinə malik olur. Bu sinqoniya kris- |
| + | tallarında elementar əzək tərəfləri |
| + | muxtəlif uzunluqda olan cəpbucaqlı |
| + | paralelepipeddir. | |
| + | |
| + | TPHKÖ (öp. tricot, tricoter—Toxy - |
| + | maqu—1) yun, yarımyun, pambıq iplik- |
| + | lərin kimyəvi liflərlə qarımıqın- |
| + | dan toxunmuii qalın kostyumluq parca. |
| + | Uzərində aydın nəzərə carpan naxıit- |
| + | lar (zolaq, dama və s.) olur. 2) Tri- |
| + | kotajdan hazırlanmıl, kip teatr və |
| + | idman geyimi. | |
| + | TPHKOTA)K (bp. tricotaqe, tricoter— |
| + | toxumaq)—bir və ya bir necə sap sis- |
| + | temlərindən ilmələr Yaratmaqla və |
| + | onları qarpılıqlı hərməklə alı- |
| + | nan toxuculuq mə”mulatı və Ya parca- |
| + | sı. Baqiqa toxuculuq mə”mulatların- |
| + | dan fərqli olaraq T. butun istiqamət- |
| + | lərə dartıla bilir (ilmələrin forma |
| + | və eəlculəri dəyiiqə bildiyindən). Bopp |
| + | (yumaq) ilmə qurulutlu T.-a Yumiyaq- |
| + | lıq və əzilməmək xassəsi verir. İl- |
| + | |
| + | |
| + | mələrin strukturuna gərə T. uzununa |
| + | toxunutilu (əri), eninə toxunutlu |
| + | (kulir), birqat və ikiqat (daha qalın |
| + | və aqır), saya və naxımlı olur. T.- |
| + | dan paltar, corab, əlcək, sun”i xəz, |
| + | balıqcı torları, texniki və tibbi |
| + | mə”mulatlar və s. hazırlanır. Bax |
| + | Həmcinin Toxuma. |
| + | TRİKOTAJ MAİYINI —trikotaj |
| + | parca və mə”mulatlar hazırlamaq ucun |
| + | mapın. İlk T.m. İngiltərədə (əl ilə |
| + | iplədilən 1589 ildə, mexaniki 1769 |
| + | ildə) yaradılmıtdır. Sapların (ip- |
| + | liklərin) bir-birinə kecirilmə və to- |
| + | xunma usulundan asılı olaraq eninə |
| + | toxunutlu T.m. (sap butun iynələrdən |
| + | ardıcıl gecirilərək toxunur) və uzu- |
| + | nuna toxunuilu (coxlu sayda sapların |
| + | hər biri eyni zamanda əz iynəsindən |
| + | kecirilir və sonra ilmələrlə toxu- |
| + | nur) T.m.-na ayrılır. Tə”yinatına ge- |
| + | rə trikotaj parcalar hazırlayan (saya, |
| + | naxıplı) T.m.: ayrı-ayrı trikotaj |
| + | mə”mulatlarını və ya mə”mulatın de- |
| + | tallarını toxuyan avtomat T.m.: Yekun |
| + | tikii zamanı son bicim tələb edən |
| + | mə”mulat və ya onun hissələrini toxu- |
| + | Yan Yarımavtomat T.m. olur. |
| + | TRİKOTAJ SƏNAYESİ — toxuculuq |
| + | sənayesi sahəsi. T.s. mӱəssisələri tri- |
| + | kotaj -. (o cumlədən texniki par- |
| + | ca), corab və əlcək mə”mulatı, alt və |
| + | ust trikotaj, bal geyimləri, iqərf, |
| + | eləcə də sənaye və tibb tə”yinatlı mə”- |
| + | mulatlar istehsal edir. Trikotaj mə"- |
| + | mulatları istehsalında geniiq ceptid- |
| + | də pambıq və yun saplardan, kimyəvi |
| + | liflərdən istifadə olunur. |
| + | Trikotaj paltar istehsalı 18 əs- |
| + | rin sonu—19 əsrin əvvəllərində Fran- |
| + | ca, b. Britaniya və Almaniyada HHKH- |
| + | mada batlamıpndır. Rusiyada ilk |
| + | kustar trikotaj muəssisələri 19 əs- |
| + | rin axırında yaranmıpdır. SSRİ-də |
| + | mӱharibədən əvvəlki bejilliklərdə |
| + | T.s. yuksək ə inkitaf etmiti- |
| + | dir. Moskva, Kiyev, Bakı (cAzərtri- |
| + | kotajq), Novosibirsk, Tbilisi, Ko- |
| + | kand və s. pəhərlərdə iri trikotaj |
| + | f-kləri tikilmitdir. . uharibədən |
| + | sonrakı illərdə Kursk, Minsk, Həii- |
| + | tərxan, Brest, Qaraqanda, Birobican |
| + | və s. iqəhərlərdə bəyuk T.s, muəssisələ- |
| + | ri Yaradılmındır. 1983 ildə SSRİ- |
| + | də 1814 mln. cut corab mə”mulatı |
| + | (1940 ildə 489), 1173 mln. ədəd alt |
| + | trikotaj (127), 474 mln. ədəd ust tri- |
| + | kotaj (98,9) istehsal olunmupdur. |
| + | Butun muttəfiq resp.-larda T.s. mçəs- |
| + | sisələri var. Azərb.SSR-də ilk T.s. |
| + | mӱəssisəsi 1927 ildə Bakıda yara- |
| + | dılmıpndır (bax N. Nərimanov ad. |
| + | Bakı istehsalat trikotaj birli- |
| + | fu). 1984 ildə 41,5 mln. cut corab mə"- |
| + | mulatı, 25,1 mln. ədəd alt trikotaj, |
| + | 11,7 mln. ədəd ӱst trikotaj buraxıl- |
| + | mhipqdır. Xarici sosialist əlkələrin- |
| + | dən ADR-də 1981 ildə 338 mln. cut co- |
| + | rab mə”mulatı, 54,4 mln. ədəd ust tri- |
| + | kotaj, 188 mln. ədəd alt trikotaj |
| + | istehsal olunmuidur. BXR-də muva- |
| + | fiq olaraq 64,6: 55,3, 75,3, Mac.XR-də |
| + | 69,1, 43,0, 45,5, PXR-də 142: 122, 275, |
| + | RSOR-də 240, 147, 149, CSSR-də 101,8: |
| + | 73,2, 74,9. Kapitalist əlkələrindən |
| + | Yaponiya, ABİQ, AFR T.s. məhsulları |
| + | istehsalına gerə irəlidə gedir. |
| + | TRİKREZӦL—o-, m- və ”– krezolla- |
| + | rın qarıltıqı (bax Krezollar). Rəng- |
| + | siz, Yaxud acıq sarı spesifik iyli |
| + | maye. Tibdə sulu məhlulu antiseptik |
| + | (stomatologiyada) və dəzinfeksiyaedi - |
| + | ci maddə kimi iiylədilir. |
| + | |
| + | |
| + | TPVIKKEP (un. trigger—nməcanıqbı |
| + | |
| + | |
| + | qurqu)—iki aktiv elementi (əksər hal- | |
| + | |
| + | |
| + | larda tranzistoru) olan ipəsalma sxe- |
| + | mi (qurqusu). T. əks əlaqələrlə tə”min |
| + | olunmupl iki dayanıqlı vəziyyətdən |
| + | |
| + | |
| + | birində olur. Vəziyyətinin dəyipdi- — |
| + | |
| + | |
| + | rilməsi ucun giriplərindən birinə |
| + | xarici siqnal verilməlidir. Əsasən, |
| + | avtomatika və telemexanika sistemlə- |
| + | rində, hesablama texnikasında və s.-də |
| + | g.nii isfadə olunur. |
| + | TRİLATERASİYA (lat. (qPakeqiz— |
| + | uctərəfli) — Yer səthində geodezik |
| + | ufuqi istinad məntəqələrinin tə”yin- |
| + | edilmə metodlarından biri. T.-da Yer |
| + | səthində bir-birinə bititik ucbucaq- |
| + | -ar iəbəkəsi qurulur və bunların bu- |
| + | tun tərəfləri elektrooptik və ya ra- |
| + | dioməsafəəlcənlə əlculur. Tərəflə- |
| + | rin uzunluqlarını bilərək, ucbucaq- |
| + | ların bucaqları və təpə nəqtələrinin |
| + | koordinatları hesablanır. T.-nın tət- |
| + | biqi elektrooptik və ya radioməsafə- |
| + | əlcənlərin ixtirasından sonra mum- |
| + | . olmutndur. |
| + | |
| + | TRİLYON (fr. (tq Bop)—10:, |
| + | əlkələrdə 1018 ədədi. |
| + | TRİLOBİTLƏR (TqPoI ay) — nəsli |
| + | kəsilmii dəniz buqumayaqlıları sin- |
| + | fi. T. Kembrinin əvvəllərində əmələ |
| + | gəlmit, Permin ortalarında nəsli gə- |
| + | silmipdir. Bədəni ellips formalı- |
| + | dır, əksəriyyətinin uz. 3—10 sm (bə?- |
| + | zən Ə mm, yaxud 70 sm-dək) olub, bail, |
| + | kevdə və quyruq Hissədən ibarətdir. |
| + | Ayrıcinsiyyətlidir. 2 yarımsinfə bo- |
| + | lunmutplər: miomerlər (80 cinsədək) |
| + | və polimerlər (1400 cinsədək). Alt |
| + | Paleozoyun stratiqrafiyasını eyrən- |
| + | məkdə əhəmiyyətlidir. |
| + | TRİLOFGİYA—bir muəllifin sujet |
| + | və məzmunca baeklı uc əsəri (Bomarize- |
| + | nin “Sevilya bərbəriz, A. Tolstoyun |
| + | cƏzablı yollarlaq, S. Rəhimovun “Sac- |
| + | lıq T.-ları və s.). |
| + | |
| + | TRİNİDAD (Trinidad) — ArnaHrTHK |
| + | okeanında, Cənubi Amerikanın :g/m.-ip, |
| + | sahilləri yaxınlıqında ada. Trini- |
| + | dad və Tobaqo dəvlətinin bir hissə- |
| + | si. Sah. 4,8 min km?, |
| + | |
| + | |
| + | bə”zi |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TPMHHHAAA BƏ TOBATO (Trinidad |
| + | ap4 Tohado), Trinidad və To- |
| + | baqo Respublikası (Kerih- |
| + | lic of Trinidad and Tobago). |
| + | |
| + | Umumi mə”lumat. Vest-Hinddə dev- |
| + | lət, Karib dənizində, Cənubi Ameri- |
| + | ka sahilləri yaxınlıqındakı Qri- |
| + | nidad a., Tobaqo a. və 5 kicik adadan |
| + | ibarətdir. Millətlər Birliyilə da- |
| + | xildir. Sah. 5,1 min km?, Əh. 1,2 mln. |
| + | (1981). Paytaxtı Port-of-Speyn il.-dir. |
| + | T. və T. iizibati cəhətdən Ӱ9.qraflı- |
| + | qa bəlunur. |
| + | |
| + | Dovlət qurulumzu. T. və T. resp.- |
| + | dır. Konstitusiyası 1976 il iyulun |
| + | 27-dən quvvədədir. Dəvlət baicısı |
| + | prezidentdir. Qanunverici hakimiyyət |
| + | |
| + | Yumayəndələr palatası və senatdan |
| + | ibarət parlamentə məxsusdur. İcra |
| + | |
| + | |
| + | ASE—23, c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | TRİNİDAD VƏ TOBAQO |
| + | |
| + | |
| + | 040-6:—— — |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | b x |
| + | ə ii |
| + | — it İc” Hpuncec-Taqi—— —— ş— |
| + | = — 44-Leyuk x, |Moyaro-kerf——— |
| + | “büöpmü. “ Tun farya fapep-ib I |
| + | : = unüpuk === |
| + | |
| + | |
| + | sul |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | —— |
| + | İDAD VƏ TOBAQO |
| + | 0 36 |
| + | |
| + | |
| + | 72 RM |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | Venesuela |
| + | |
| + | |
| + | hakimiyyətini bap nazir batda olmaq- |
| + | la həkumət həyata kecirir. |
| + | |
| + | Təbiət. Trinidad a.-nın cox his- |
| + | səsi alcaq dӱzənlikdir. P1m.-da hund. |
| + | 940 m-ə (Aripo d.) catan dar silsilə- |
| + | si, c. sahili boyunda palcıq vulkan- |
| + | ları var. Tobaqo a.-nın (11m.-i1.-ində |
| + | maks. hund. 576 m olan dalar uca- |
| + | lırq c.-q.-də əhəngdapıdan ibarət al- |
| + | caq plato Yerləpqir. Əlkənin iqlimi |
| + | subekvatorial, isti və rutubətlidir. |
| + | Orta aylıq temp-r 25—2792 S-dir. İl- |
| + | lik yarıntı 1200 mm-dən (q.-də) 3800 |
| + | mm-ə “(tim.-i1.-də) qədərdir. Həmipiə- |
| + | Yaptıl mepələr genii yayılmındır. |
| + | |
| + | Əhali. Əhalinin 4295 -i zəncilər, |
| + | 4196 -i hindilərdir: avropalılar, cin- |
| + | lilər və b. da yaptayır. Rəsmi dil |
| + | ingilis dilidir. Dindarların əksə- |
| + | riyyəti xristiandır. İpləyən əhali- |
| + | nin 2496 -i xidmət, 1996 -i e”mal və mə”- |
| + | dən sənayesi, 1896 -i ticarət, 13,192-i |
| + | K.T., meylə və balıqcılıqda calınır. |
| + | Orta sıxlıq 1 km”-də təqr. 235 nəfər- |
| + | dir (198:). PTəhər əh. 5496 –dir (1975). |
| + | Əsas iəhərləri: Port-of-Speyn (ətra- |
| + | |
| + | ı ilə birlikdə 280 min, 1977), San- |
| + | ernando. |
| + | |
| + | Tarixi mə”lumat. T. və T. a-rını |
| + | 1498 ildə X. Kolumb kəif etmiidir. |
| + | İspan iipqalından (16 əsrdən) sonra |
| + | yerli əhalinin bir qismi mustəmlə- |
| + | gəcilər tərəfindən qırıldı. Plan- |
| + | tasiya təsərrufatlarında: ipylətmək |
| + | |
| + | |
| + | ucun kolonistlər Afrikadan zənci |
| + | qullar gətirməyə bapladılar. 1797 |
| + | ildə Trinidad, 1814 ildə Tobaqo İn- |
| + | |
| + | |
| + | giltərənin həkmranlıqına kecdi. İn- |
| + | giltərəyə məxsus mustəmləkələrdə ge- |
| + | ləlik ləqkv edildikdən sonra zənci qul- |
| + | ların bir hissəsi plantasiyaları |
| + | tərk edərək bopq torpaqlarda təsərru- |
| + | fat yaratmaqa bailadı, bir qismi isə |
| + | iəhərlərə axındı. Ona gərə də mus- |
| + | təmləkəcilər plantasiyalarda ipilət- |
| + | mək ucun muqavilə əsasında Hindis- |
| + | tan, Cin, Portuqaliya və s, elkələrdən |
| + | fəhlə gətirməyə batladılar. 1866 il- |
| + | də Trinidadın c.-q.-ində neft aikar |
| + | edildi, təsərrufatın iqtisadi struk- |
| + | turu tədricən dəyitidi, sənaye prole- |
| + | tariatı meydana gəldi. 1890 ildə ilk |
| + | fəhlə təikilatları yarandı. Bəyuk |
| + | |
| + | ktyabr sosialist inqilabının tə"si- |
| + | ri ilə T. və Q.-da inqilabi hərəkat |
| + | genipləndi. Əlkəni burumuti 1937 il |
| + | tə”tilindən sonra həmkarlar ittifaq- |
| + | larının Yaradılmasına icazə veril- |
| + | di, əlkə tarixində ilk dəfə olaraq |
| + | əmək qanunvericiliyi quvvəyə mindi, |
| + | |
| + | |
| + | 353 |
| + | |
| + | |
| + | Milli azadlıq hərəkatının geniplən- |
| + | məsi B. Britaniyanı 1950 ildə T, və |
| + | T.-Ya daxili ezӱnundarə huququ ver- |
| + | məyə məcbur etdi. 1956 ildə yaranmıt |
| + | Xalq Milli Hərəkat Partiyası |
| + | (XMHP) adalara istiqlaliyyət vermək |
| + | tələbini irəli surdu. Milli azadlıq |
| + | hərəkatının, təzyiqi altında B. Bri- |
| + | taniya 1962 lin avqustunda T. və T.- |
| + | Ya mӱstəqillik verdi. | |
| + | |
| + | 1976 il avqustun 1-də T. və T. resp, |
| + | e”lan olunmutdur. 1980 ildə Tobaqo- |
| + | ya daxili əzunuidarə huququ veril- |
| + | mipdir. 1981 il (noyabr) parlament |
| + | seckiləri zamanı hakim XMHP səs- |
| + | lərin əksəriyyətini qazanmındır. T. |
| + | və Q. dinc yanapı yatpama prinsipləri |
| + | əsasında beynəlxalq əməkdailıqın in- |
| + | kipaf etdirilməsi ir HAA cıxıp1 |
| + | edir.1972 ildə Kuba, 19 1 ildə SSRİ, |
| + | 1979 ildə CSSR ilə diplomatik mu- |
| + | nasibətlər yaradılmıpdır. | |
| + | |
| + | Siyasi pqrtiyalar və Həmkarlar |
| + | ittifaqları. Xalq Milli Hə- |
| + | rəkat Partiyas ı—hakim par- |
| + | tiyadır, 1956 ildə yaradılıb, xırda |
| + | burjuaziyanı, ziyalıları, habelə |
| + | |
| + | əhlələrin bir hissəsini təmsil |
| + | |
| + | edir: Birlətmitfəhləcəb- |
| + | həsi— 1975 ildə yaradılıb. De- |
| + | mokratik fəaliyyət kon- |
| + | r pe cv (1971), Muznu ?eHH nəƏH- |
| + | əl ma uqrunda təqkilat |
| + | (1980, Demokratik leybo- |
| + | rist partiyası (1956), So - |
| + | sial-Demokrat partiyası |
| + | (1956). Həmkarlar ittifaq- |
| + | ları konqresi (1957). |
| + | |
| + | İqtisadiyyat. T. və T. Karib Həvzə- |
| + | si əlkələri icərisində iqtisadi cə- |
| + | Hətdən inkipaf edənlərdən biridir, |
| + | Əlkədə zəngin neft və qaz yataqları |
| + | var. 1982 ildə 9,5 mln. tq neft cıxa- |
| + | rılmıldır. Yerli neftdən baiyqa |
| + | idxal olunan neft də e”mal edilir. |
| + | 1981 ildə 11,5 mln. tt neft məhsulla- |
| + | rı istehsal olunmupdur. Neft ha- |
| + | silatının cox Hissəsinə və e”malı- |
| + | nın 2/,--unə AB1P inhisarları nəza- |
| + | rətedir. Kimya, sement, iquptə, toxucu- |
| + | luq, ayaqqabı, yeyinti (əsasən, pəkər) |
| + | tutun və b. sənaye sahələri var. 1980 |
| + | ildə 1,8 mlrd. ket saat elektrik |
| + | enerjisi istehsal olunmutidur. Tə- |
| + | bii asfalt cıxarılır (59,3 min m, |
| + | 1981). K.t.-nda iri torpaq sahibliyi |
| + | ustundur. PTəkər qamını, kakao, qəh- |
| + | və, cəltik, tutun, banan, sitrus meyvə- |
| + | ləri, kokos palması və s. becərilir. |
| + | Heyvandarlıq zəifdir. Balıq ovla- |
| + | nır. Qiymətli oduncaq nevləri təda- |
| + | ruk edilir. D.y.-ları var. Avtomobil |
| + | yollarının uz. 7,1 min km-dir (1981). |
| + | Muhum dəniz portu Port-of-Speyn- |
| + | dir. Beynəlxalq aeroport var. Əsasən, |
| + | neft məhsulları, qaz, MƏRD) təbii |
| + | asfalt və s. ixrac olunur. Neft, sə- |
| + | naye malları, ərzaq məhsulları, ma- |
| + | ilın və avadanlıq idxal edilir. Xa- |
| + | rici ticarəti, əsasən, ABİ1, Kanada, |
| + | B. Britaniya, Karib hevzəsi elkələ- |
| + | ri, Venesuela, Meksika, Səudiyyə Ərə- |
| + | bistanı ilədir. Turizm inkiyaf et- |
| + | mipdir. Pul vahidi T. və T. dolla- |
| + | pusu |
| + | |
| + | Səhiyyə. 1974 ildə resp.-da əhali- |
| + | nin Hər min nəfərinə duiqən doqum |
| + | sayı 26,5, əlum sayı 6,7, Hər min nə- |
| + | fər diridorulana gerə ulpaq elumu |
| + | 26,2 olmuliqdur. Əlkədə ə, pa- |
| + | razitar (mə”də-baqırsaq, zəhrəvi və s.), |
| + | ӱrək-damar və ipəkərli diabet xəstə- |
| + | likləri genin yayılmıtndır. Əlkədə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 354 |
| + | |
| + | |
| + | 4,8 min carpayılıq (əhalinin hər min |
| + | vərərinə 4,6 carpayı) 28 xəstəxana, |
| + | 444 həkim (əhalinin Hər 2,6 min nə- |
| + | fərinə 1 həkim), 62 diiq həkimi, 289 |
| + | ə 5,3 min orta tibb ipcisi var |
| + | Maarif. T. və T.-da 6—12 yaqilı |
| + | utpaqların təhsili icbaridir. Təhsil |
| + | muddəti ibtidai məktəblərdə 10, iki- |
| + | mərhələli orta məktəblərdə 8 (6--2) |
| + | ildir. Dərslər ingilis dilindədir. |
| + | Pulsuz dəvlət məktəbləri ilə yanaqtı, |
| + | pullu xususi məktəblər də var. T. və |
| + | T.-da Vest-hind un-tinin filialı, |
| + | politexnik,texniki, k.t. in-tları fəa- |
| + | liyyət gəstərir. Bəyuk kitabxanaları: |
| + | Mərkəzi kitabxana, un-t kitabxana- |
| + | sı, Port-of-Speyndə Milli muzey var. |
| + | . Mətbuat, radio veriliiyləri, tele- |
| + | viziya Muhum gundəlik qəzetləri: |
| + | cTrinidad qardianu (1917), “Trinidad |
| + | end Tobaqo ekspressə (1967), *İvninq |
| + | nyusə (1936). Radio verilitlərinə |
| + | 1947, televiziya verilinlərinə 1962 |
| + | ildən baplanmıdır: milli informa- |
| + | siya agentliyi yoxdur. |
| + | |
| + | Ədəbiyyat. 20 əsrin 30—40-cı illə- |
| + | rində milli azadlıq mubarizəsinin |
| + | Yuksəlinyi ipəraitində təpəkkul tapan |
| + | ədəbiyyat ingilis dilində inkipaf |
| + | edir. Mustəmləkə rejimi dəvrundə |
| + | mӱhacirətdə Yapayan yazıcılardan R. |
| + | də Buassyer, S. Selvon və 6.-nın yara- |
| + | dıcılıqında Vest-hind xalqlarının |
| + | həyat və mӱbarizəsi əks olunmuqidur. |
| + | V. S. Neypol sosial qusurları ifila |
| + | edən romanlar yazmıldır. 60—80-ci |
| + | illərdə zəhmətkeilərin |
| + | raq artmıldır (nasirlərdən M. En- |
| + | toni, E. Lavles, İ. Xan, iairlərdən |
| + | X. Telemak, Y. Rouc, D. Uolkott və b.). |
| + | |
| + | Me”marlıq və təsviri sənət. P1ə- |
| + | hərlərdə (Port-of-Speyn, San-Fer- |
| + | nando) aqacdan tikilmiiy evlər (oyma |
| + | naxılnlı) ustundur. İctimai bina- |
| + | lar, iqəxsi mulklər, kilsələr, əsasən |
| + | 19 əsrin əvvəllərindən tikilmiin- |
| + | dir. Muasir uslubda binalar azdır. |
| + | 19 əsrin 2-ci yarısında rəssam J. |
| + | Kazabon akvarellə Trinidadın mən- |
| + | zərələrini cəkmiidir. 20 əsrdə bo- |
| + | Yakarlardan M. P. Alladin, C. Far- |
| + | rel, K. Canq, heykəltəraiq K. Morris |
| + | xalq həyatını təsvir edirlər. |
| + | |
| + | Əd.: Sovremennai vest-indskan novel- |
| + | la, M., 1973: Selivanov V. İ., Əks- |
| + | pansin SİPA v LatinskoN Amerike, M., |
| + | 1975, Latinskan Amerika, M., 1976: Ame- |
| + | rika. ObiyiN obzor LatinskoV Ameriki. |
| + | Srednan Amerika, M., 1981 (seril “Stranı |
| + | i narodı). |
| + | |
| + | |
| + | TRİNİTROTOLU OL, trotil, |
| + | tol, TNT S,N4OŞC. — nartlayıcı |
| + | maddə: rəngsiz, saxlandıqda saralan |
| + | kristaldır (texniki məhsul sarı rəng- |
| + | dədir), asetonda və benzolda yaxiı, |
| + | suda pis (20*S-də 100 ml suda 0,013 z) |
| + | həll olur: 80,85*S-də bərkiyir:u sıx- |
| + | lıqı 1,600 q/sm?-ə yaxındır. |
| + | T. kimyəvi davamlıdır, partlayı- |
| + | cı xassəsi qalmaqla parcalanmadan |
| + | uzun muddət saxlanıla bilər. Əsaslar- |
| + | la tə”sir etdikdə kəskin boyanmıiy |
| + | kompleks, qələvilərlə tə”sir etdikdə |
| + | isə asan partlayan qeyri-sabit metal |
| + | tərəmələr — trotilatlar (bax |
| + | həmcinin Nitrobirləimələru əmələ |
| + | gəlir. Partlayıcı xassəsi: sıxlırı |
| + | 1,5 q/sm? olduqda partlayınl zamanı |
| + | ayrılan istilik 4190 kc/kq (1000 |
| + | kkal/kq), qaz halındakı məhsulların |
| + | həcmi 730 lk?, detonasiyanın maksi- |
| + | mum sur"əti 7000 m.san, alıqima temp-ru |
| + | |
| + | |
| + | əyatına ma-– |
| + | |
| + | |
| + | TRİNİTROTOLUOL |
| + | |
| + | |
| + | 2902S. T. partladıqda coxlu miqdar- |
| + | da zəhərli dəm qazı əmələ gəlir. T. |
| + | toluolu nitrat və sulfat turiuları- |
| + | nın qarınıqı ilə nitrolaidırmaqla |
| + | alınır. T.-dan deyuii sursatlarında |
| + | və partlatma imilərində təmiz və ya |
| + | qarıpıq halında istifadə olunur. |
| + | TRİNİTROFENOL, pikrin |
| + | turiusu, SuN-:O,Cӱ—aromatik nit- |
| + | robirlətmə. T.-un partlayıcı xassəsi |
| + | trinitrotoluola yaxındır, bərkimə |
| + | temp-ru 1292S-dir. 20 əsrin 1-ci ru- |
| + | bundə T. dəyult vəsaitlərində geniii |
| + | tətbiq edilirdi. Asan əmələ gələn me- |
| + | tal duzları (pikratlar) mexaniki tə”- |
| + | sirə cox həssas olduqu ucun sonra- |
| + | lar ondan istifadə məhdudlaidırıl- |
| + | mıppidır. T. fenoldisulfoturiunu |
| + | nitrat və sulfat turiularının qarı- |
| + | HIbIFbI ilə nitrolaidırmaqla, dini- |
| + | troxlor-benzoldan, benzola nitrat tur- |
| + | iqusu və Ni(MO,),-lə tə”sir etməklə |
| + | alınır. |
| + | TRİNKOMALİ, Tirinkuna- |
| + | malaya —Pri-Lankada iyəhər və |
| + | port. PTərq əyalətinin inz.m. Əh, 44 |
| + | min (1974). Gəmilər tə”mir olunur. |
| + | T. adada tamillərin ən qədim məskən- |
| + | lərindəndir. Arxeoloji abidələrdən |
| + | * Min sutun mə”bədiənin xarabalıqla- |
| + | ı var. |
| + | TRİO (ital. (yoq lat. tres, tria—yu)— |
| + | 1) uc ifacıdan ibarət musiqi ansamb- |
| + | lı, klassik musiqidə, adətən skrip- |
| + | ka, violoncel və fp.-dan ibarət olur. |
| + | Azərb. xalq musiqisində, xususilə mu- |
| + | qam ifacılıqrında T.-lara tarzən, ka- |
| + | mancacalan və dəfcalan (adətən, xanən- |
| + | də olur) daxildir. 2) T. ucun yazıl- |
| + | mııq musiqi əsəri (U. Hacıbəyovun |
| + | skripka, violoncel və fp,. ucun c Aiyıq- |
| + | sayarızsı və s.). | |
| + | TRİOD (yun. (q?-, mӱrəkkəb səzlərdə— |
| + | uc--(elektr)od|—1) ucelektrodlu elek- |
| + | tron lampası. Elektrodları termoelek- |
| + | tron katodu (birbatia və ya dolayı kə- |
| + | zərdilən), idarəedici tor və anoddur. |
| + | T.-dan kicik, orta və beyuk gӱcə malik |
| + | generator lampası və ya qəbuledici- |
| + | gucləndirici lampa kimi istifadə |
| + | olunur. Miniatur və nuvistor pəev- |
| + | ləri daha cox Yayılmındır. T. if- |
| + | rat yuksək tezlik diapazonunda i11- |
| + | ləmək ucundur, halqavarı cıxhılı |
| + | (rezonatorlara və Ya radiodalqavtu- |
| + | rənlərə rahat birləqidirmək ucun) |
| + | elektrodları olur. 2) Tranzistorun |
| + | kehnə adı. |
| + | TRİOZALAR—tərkibində 3 atom kar- |
| + | bon olan dioksikarbonil birləiymə- |
| + | lər, ən sadə nӱmayəndəsi monosaxarid- |
| + | lərdir. T.-a D və Q. qliserin aldehi- |
| + | di SNYONSNONSNO və dioksnaseton |
| + | SN,ONSOSN,ON aiddir. Yapıl bit- |
| + | kilərdə T. fotosintez prosesində SO, |
| + | udulması nəticəsində əmələ gəlir. T. |
| + | və onların fosfatları maddələr mu- |
| + | badiləsinin “ür aralıq məhsuludur. |
| + | TRİOKSAZİN, sedoksazin, |
| + | trimet ozinum —trankvilizator |
| + | qrupundan dərman preparatı. Mərkəzi |
| + | sinir sisteminə sakitlətdirici tə”- |
| + | sir gestərir, Yuxu pozeunluqunu bərpa |
| + | edir. Mərkəzi sinir sisteminin oyan- |
| + | malarında, umumi narahatlıqda, psi- |
| + | xozlarda, nevrozlarda və s. sinir xəs- |
| + | təliklərində tablet halında iilədi- |
| + | lir. |
| + | TRİOKSİBENZOӦL—bax LParoqallol, |
| + | TRİOKSİMETİLEN, trioksan |
| + | —SN,O—Y|, formaldehid trimezi: |
| + | spesifik iyli rəngsiz kristal. 61— |
| + | 62:C-nə qaynayır, 114—115”S-də 3pa- |
| + | |
| + | |
| + | yir, sıxlıqı (632S-də) 1,17 aysm?-dir. |
| + | T. su ilə azeotrop qarımpıq əmələ gəti- |
| + | rir, bir cox uzvi həlledicilərdə Yax- |
| + | iı Həll olur. Formaldehidin sulu |
| + | məhlulunun sulfat zutpusu İLƏ QIZ- |
| + | dırılmasından alınır. |
| + | TRİOLE (Tpo1es) Elza (24.9 1896, |
| + | Moskva—16.6.1970, İvelin departamen- |
| + | ti, Sent-Arnu-an-İvelin) — fransız |
| + | yazıcısı. oskvada ali me”marlıq |
| + | təhsili almısdır. 20-ci illərin or- |
| + | talarından Fransada Yaiamındır. |
| + | 1928 ildə L. Araqona ərə getmitdir. |
| + | İlk əsərlərini (“Taitidəə, 1925 və s.) |
| + | rus dilində yazmıımdır. LQuqavimət |
| + | hərəkatında iptirak etmitidir |4Ma- |
| + | hudu korlamaqa gərə 200 frank cəri- |
| + | məq (1945) hekayə toplusu). e€He)noH |
| + | əsriz (1959—63) sosial-psixoloji ro- |
| + | manlar silsiləsinin (c“Nisyə qızıl |
| + | gullərə, c“Luna-parkə, “Qəlbə), € AĞH- |
| + | dəm (1957), *Bulbul subh carı susur |
| + | (1970) vəs. romanların mӱəllifidir. |
| + | Dəfələrlə SSRİ-yə gəlmiiydir. 4P1ə- |
| + | rəf nitpanı ordeni ilə təltif olun- |
| + | muidur. |
| + | |
| + | Əsərləri: Nenlonovın vek, |
| + | 1960: Duqpa, M., 1967. |
| + | |
| + | |
| + | TRİPANOSOMLAR (Trypanosoma)— |
| + | qamcılılar sinfindən ibtidailər |
| + | cinsi. Onurqalı heyvan, yaxud insan |
| + | qanı və toxumasının parazitləri. On- |
| + | larça nevu var( coxu xəstəlik tərədən- |
| + | dir. T.-ın bədəni iyiiəkilli, birnuvə- |
| + | lidir: uzununa bəlunməklə coxalır. |
| + | Nəvlərinin coxu onurqalı heyvan, ya- |
| + | xud insan orqanizminə xəstəlik tərə- |
| + | dicilər (cuculər) vasitəsilə kecir. |
| + | İnsan ucun patogen olan nəvlər (1. |
| + | vatpIepze və T. qhodezepze) Afrikada |
| + | Yuxu xəstəliyinin tərədiciləridir, |
| + | SRİ-də dəvələrin, atların və eiipək- |
| + | lərin tripanosomozları mə”lumdur. |
| + | TPVT.REKC (nar. triplex əl |
| + | 1) qəlpələnməyən ӱcqat Miyülə, iki uz- |
| + | Vİ və Ya silikat pqlpə ləvhəsindən |
| + | (vərəqdən) və onları bir-birinə ya- |
| + | pıpdıran qatdan (adətən, polivinil- |
| + | butiral) ibarətdir. T. zərbə tə”sirin- |
| + | dən qəlpələnmir, Yalnız catlayır. T.- |
| + | dən nəql. vasitələrində, skafandrda |
| + | istifadə edilir. 2) 3 mustəqil hissə |
| + | və Ya elementdən ibarət hər hansı bir |
| + | ru lə Ya prosess məs., polad metal- |
| + | giyasında T.-proses. |
| + | TPMTİRET (var. triplus—yurar), 6 v o- |
| + | logiyada—nuklein turitusu mole- |
| + | kulunda bir-birinin ardınca duzul- |
| + | My Uc nukleotidin kombinasiyası. |
| + | Mə”lumat ribonuklein turpularında |
| + | (mRNT)T. kodonlar, nəqliyyat RNT-də |
| + | n RNT) antikodonlar əmələ gətirir. |
| + | odonun aminturiyu ilə əlaqədar, mu- |
| + | ƏYYƏN kodon ucun spesifik olan anti- |
| + | kodon NRNT T.-i ilə qariqılıqlı tə”- |
| + | siri genetik informasiyanın translya- |
| + | (YYASI prosesində əsas məqam say . |
| + | TRİPLET—bax Multiplet, Hr |
| + | TRİPOLİ, Trablis(,i4)—Li- |
| + | viyanın paytaxtı. Aralıq dənizi sa- |
| + | hilində port. İqlimi Aralıq dənizi |
| + | tipli subtropikdir. Orta temp-r yan- |
| + | varda 12*S, iyulda 27*S-dir. İllik |
| + | x — dir. Avtomobil yolla- |
| + | | ı. Beynəlxa.: : |
| + | 800 min (1981). : gӧ ə |
| + | E.ə. 1-ci minilliyin 1-ci yarı- |
| + | sında finikiyalılar tərəfindən Ea |
| + | adı ilə (Sabrata və Leptis-Maqna |
| + | koloniyalLarı ilə birgə Tripolis |
| + | (yun. Tqtӱrobzv—hərfi mə”nası— uc Hə- |
| + | hər)| salınmındı, E.ə, 105 ildən—5 |
| + | |
| + | |
| + | M., |
| + | |
| + | |
| + | əsrə qədər romalıların, 5 əsrdə van- |
| + | dalların, 6—7 əsrlərdə Bizansın ha- |
| + | KİMİYYƏTİ altında olmu:i, 7 əsrdə |
| + | ərəblər tutmutydu, 1551—1911 illərdə |
| + | manlı imperiyasının tərkibində |
| + | idi. 1911—43 illərdə İtaliyanın |
| + | mӱstəmləkəsi olmutdur. 1951 ildən |
| + | Liviyanın paytaxtıdır. |
| + | Əlkənin əsas ticarət-səpaye və ma- |
| + | liyyə Mn. Yeyinti, toxuculuq, |
| + | dəri sənayesi, İES var, Neft e”mal |
| + | olunur. Kustar sənətkarlıq inkipaf |
| + | etmipdir. Balıq ovlanır. Hər il |
| + | beynəlxalq yarmarka kecirilir, |
| + | PQəhərin iim.-q.-ində iki tərəf- |
| + | dən divarlarla əhatələnmipq Kehnə |
| + | iqəhər (Mədinə), c. və c.-i. hissəsin- |
| + | də ictimai, inzibati və yaayıtl bina- |
| + | larından ibarət Yeni pəhər yerlətir. |
| + | Me"marlıq abidələri: Mark Avreli- |
| + | nin Zəfər taqı (163—164), Hara (10 |
| + | əcp ( ) 17 əsrdə yenidən tikilmiii- |
| + | dir), Qaramanlı (1736), Qurci (1833) |
| + | məscidləri, cFKastellogv sarayı (era- |
| + | mızın İLK əsrləri: 14, 16, 20 əsrlər- |
| + | də Yenidən tikilmiitdir) və s. Q.-də |
| + | un-t, Poct Rabitəsi və Telekommunika- |
| + | siya İn-tu, bir sıra elmi cəmiyyət, |
| + | Dəvlət kitabxanası, təbiyyat tarixi |
| + | və arxeologiya muzeyləri, bir necə |
| + | teatr və s. var. |
| + | TRİPOLİ (,4/,5)—Livanda ipəhər. |
| + | it dənizi sahilində iri port. |
| + | imali Livan muhafazasının inz. m. |
| + | Nəql. qovpaqı. Əh. 160 min (1975). Me- |
| + | tal e”malı, toxuculuq, yeyinti (təkər) |
| + | sənayesi var. Yaxınlıqında qonur KƏ- |
| + | mur və asfalt cıxarılır. Neft (İraq- |
| + | dan idxal edilir) e”mal olunur. |
| + | E.ə. 2-ci minillikdə finikiyalı- |
| + | lar tərəfindən (indiki əl-Mina por- |
| + | tunun Yerində) salınmındır. Assuri- |
| + | ya, Babilistan, Əhəmənilər dəvləti, |
| + | Makedoniyalı İsgəndər imperiyası, |
| + | Selevkilər, Roma imperiyası və Bi- |
| + | zansın tərkibində olmuiydur. 636 ildə |
| + | əə 109 ildə səlibcilər tutmuit, |
| + | 1289 ildə Misir məmlukləri ipiəhəri |
| + | daqıtmıtidılar. 1516—1918 illərdə |
| + | Osmanlı imperiyasının tərkibində, |
| + | 1920 ildən Fransanın mandatı altın- |
| + | da olmuqidur: 1946 ildə Fransa or- |
| + | dusu T.-dən cıxarılmındır. 50-ci |
| + | illərdə Livanda demokratik hərəka- |
| + | tın əsas mərkəzlərindən biri idi. |
| + | 13 əsrin sonunda Nəhr Əbu Əli ca- |
| + | yının ətrafında Yeni iqəhər salın- |
| + | mıtidı. 13—17 əsrlərə aid me”mar- |
| + | lıq abidələri: Beyuk məscid (1294 |
| + | ildə muqəddəs Məryəm xristian kilsə- |
| + | sindən məscidə cevrilmiidir), Sak- |
| + | rakiyyə məscid-turbəsi (1359), Burta- |
| + | siyyə məscid-mədrəsəsi (təqr. 1324), Qey- |
| + | lan (yaxud Teynal) məscidi (1336), |
| + | mulki tikililər və s. |
| + | TRİPOLİ MUHARİBƏSİ (1911— |
| + | 1912)—bax İtaliya— Turkiyə muhari- |
| + | bəsi (1911—1912). |
| + | TRİPOLİTANİYA (yun. (q-murək- |
| + | Kə6 cesnəpnə — yu --pölis—ıməhəp) — |
| + | Liviyada tarixi vil. E.ə. 1-ci minil- |
| + | liyin 1-ci yarısında sahilboyu ərazi- |
| + | də finikiyalıların apa? ılbiFbi YH |
| + | koloniya |Sabrata, Leptis-Maqna və |
| + | Ea (indiki Tripoli)| və onlara aid |
| + | olan mulklər e.ə. əsrin sonundan |
| + | T. vil.-ni təpkil edirdi. E.ə. 5—3 |
| + | əsrlərdə Karfagenin, e.ə. Z əsrin so- |
| + | nundan Numidiyanın, e.ə. 2 əsrin so- |
| + | nu—1 əsrdə Romanın, Ə əsrdə vandal- |
| + | ların və 6 əsrdə Bizansın hakimiy- |
| + | yəti altında olmutidu. 7 əsrdə ərəb- |
| + | lər tutmutidular, 1551 ildən—1911 |
| + | |
| + | |
| + | 23*, “. 9 |
| + | |
| + | |
| + | TPHTHYM |
| + | |
| + | |
| + | ilədək Osmanlı imperiyasının tər- |
| + | kibində, 1912—43 illərdə İtaliya- |
| + | nın mustəmləkəsi olmutidu. 1951— |
| + | 63 illərdə mustəqil Liviya əyalətlə- |
| + | rindən biri idi. 1963 ildə inzibati |
| + | vahid kimi lətv el. |
| + | TRİPOLYE MƏDƏNİYYƏTİ—PPərqi |
| + | Prikarpatye ilə Dnepr cayının orta |
| + | axarları arasında yayılmıt Eneolit |
| + | dəvrunə aid arxeoloji mədəniyyət: Ru- |
| + | mıniya ərazisində Kpukuteni mədəniy- |
| + | yəti adlanır. İlk tapıntı Tripolye |
| + | k.-ndə (Kiyev vil.) aikar edilmiit, |
| + | onun adı ilə adlandırılmındır. |
| + | T.S. Passek T.m.-ni Z mərhələyə bəlur: |
| + | ilk (e.ə. 4-cu minillik), orta (e.ə. |
| + | 4-cu minilliyin sonu 3-cu minilliyin |
| + | 1-ci yarısı), son mərhələ (e.ə. 3-cu |
| + | minilliyin 2-ci yarısı). İlk mərhə- |
| + | lədə T.m. tayfaları Prikarpatyedəı |
| + | 11.-9 MEYPƏ-CƏL ZONasının C. və im. |
| + | sərhədi boyunca məskunlaitmın, onun |
| + | yerli variantını yaratmılnlar. İlk |
| + | mərhələdə yapayıpnl məskəni 10—15, |
| + | tərəqqi dəvrundə isə bir necə yuz ev- |
| + | dən ibarət olmutdurq, ikimərtəbəli |
| + | evlər də mə”lumdur. Əsas məptquliyyət- |
| + | ləri əkincilik, maldarlıq, ovculuq |
| + | və balıqcılıq olmutidur: mis e”malı |
| + | da inkipaf etmitdi. Qonpu tayfalar- |
| + | la mӱbadilə aparmılnlar (Balkan |
| + | y-a-ndan mis alırdılar). T.m. abidə- |
| + | lərindən naxınlı qablar, k.t., toxu- |
| + | culuq, aqacitləmə, hərmə BƏ C, YUYH |
| + | alətlər, həmcinin buqda, arpa dənlə- |
| + | ri, Heyvan symukləri və s. apkar |
| + | edilmitdir. T.m. tayfaları matriar- |
| + | xatdan patriarxata kecid mərhələsində |
| + | idilər. |
| + | |
| + | Əd. Passek T. S., Periodizapil |
| + | tripolhskix poseleniN, M.—L., 1949: y e- |
| + | nə onun, Rannezemledelhceskie |(tri- |
| + | polıskie) plemena Podnestrovhn, M., 1961, |
| + | Derqacev V. A., Pamatniki pozdneqo |
| + | Tripolıva, Kipinev, 1980. |
| + | |
| + | |
| + | TRİPPER—bax Suzənək, |
| + | |
| + | TRİPSİN (yun. (hqur55—durulalp- |
| + | dırma)—hidrolazalar sinfindən fer- |
| + | ment. Proteinaza olub tə”sir mexaniz- |
| + | minə gərə peptidhidrolazalara aid- |
| + | dir. Zulal və peptidlərdə peptid əla- |
| + | qələrinin hidrolizini sur”ətləndirir. |
| + | T. mə”dəaltı vəzinin ifraz etdiyi di- |
| + | gər proteinazalar kimi zulal ə |
| + | talları ipəklində alına bilir. Q.-in |
| + | iltihaba və ədemə qarpı tə”siri var): |
| + | tibdə yaraların, yanıqların, tromboz- |
| + | ların mucalicəsində iplədilir. |
| + | TRİPSLƏR, qovuqayaqlılar, |
| + | cauarraHnannbı na p (Thysanopte- |
| + | qa)—cucu dəstəsi. Ayaqları 2 buqumlu |
| + | dırnaqsız pəncədən ibarətdir, hər |
| + | pəncənin əsasında qovuptəkilli (ikin- |
| + | ci adı da buradandır) qabar, qanadla- |
| + | rının kənarlarında uzun tuklərdən |
| + | sacaqlar (ucuncu adı na buradandır, |
| + | var. Bədəninin uz. 0,5—2 mm (bə”zən |
| + | mm-dək), tropik formalar 14 mm-dək |
| + | olur. Aqız orqanı asimmetrik, şancı- |
| + | cı-sorucu tiplidir. Natamam meta- |
| + | morfozla inkitpaf edir. Qarıncıqı |
| + | 11 seqmentdən iqarətdir. Dunyada 2 mi- |
| + | nə qədər, SSRİ-də 230, o cumlədən |
| + | Azərb.SSR-də 75 nevu mə”lumdur. 2 ya- |
| + | rımdəstəsi var. Bitki uzərində, xə- |
| + | zəllərin, mamırların arasında ya- |
| + | payır. Bir qismi mədəni bitkilərə |
| + | zərər vurur. Bə”ziləri yırtıcı həyat |
| + | |
| + | |
| + | surur: |
| + | TPRHTAH, 2,2,3 TDPHME€TH n- |
| + | 6yTaH —nOİMyu anHndbaruK Kapöo- |
| + | hidrogen (EN ).SSN(SN:), normal hep- |
| + | tanın izomeri, rəngsiz maye, 80,92S- |
| + | |
| + | |
| + | 355 |
| + | |
| + | |
| + | də qaynayır. Benzinlərin detonasiyaya |
| + | davamlıqrını artırmaq ucun iplədi- |
| + | = Dan oktan ədədi 130-dur), |
| + | TPVTITHX (iy. triptychos—yu hissə. |
| + | dən ibarət, ucqat bukulmuli)—umumi |
| + | ideya, mevzu, Yaxud sujetlə birləpən |
| + | ӱc tablo, relyef, rəsm və s.-dən iba- |
| + | A təsviri sənət əsəri. |
| + | |
| + | "RİPTOFAN—uzvi maddə, amin tur- |
| + | itularından biri, Bir cox zulalların |
| + | tərkibinə daxildir. Bəzi heyvan orqa- |
| + | nizmində RR vitamini—nikotin tur- |
| + | iyusunun sintezi ucun ilkin maddədir, |
| + | İnsanda T. mubadiləsinin pozrunlu- |
| + | qu bir sıra aqır xəstəliklərin (və- |
| + | rəm, xərcəng, diabet) gəstəricisi ola |
| + | |
| + | |
| + | ilər. |
| + | TRİPӰRA— Hindistanda ptat. Sah, |
| + | 10,5 min km?, ƏH. 2 mln, (1981), İnzi- |
| + | bati və əsas iqtisadi mərkəzi Aqarta- |
| + | la p1.-dir. PY/tatın ərazisi hind- |
| + | Qanq duӱzənliyinin ip. hissəsini əha- |
| + | tə edir. İqlimi tropik mussondur, |
| + | Həmitəyatıl və tropik meptələr ver. |
| + | Cəltik, pambıq, cay, (pəkər qamıpqı be- |
| + | cərilir. K.t. məhsulları və arac e”ma- |
| + | lının ns e”malatxanaları var. |
| + | TRİR ( peqy—AFR-də məhəp. Mo- |
| + | zel cayı sahilində, Reynland-Pfalts |
| + | ərazisindədir. Əh. 98 min (1977), |
| + | Yeyinti, ayaqqabı, mapınqayırma sə- |
| + | nayesi: un-t, K. Marksın ev-muzeyi |
| + | var. Metal mə”mulatı və elektron ci- |
| + | hazları istehsal olunur. K. Mark- |
| + | sın vətənidir. |
| + | TPHPEMA (nar. triremis, tres, tria— |
| + | ir. triyera — Qədim |
| + | omada avarlı dəyuti gəmisi. Avarla- |
| + | rı (uz. 4—4,5 m) gəminin bortları |
| + | boyu uc mərtəbədə pyahmat qaydası ilə |
| + | yerləti”dirilirdi. Uz. 40—45 m, eni |
| + | 4—6 m, subasımı 300 t-a qədər, hey”- |
| + | əti 350 nəfərə catırdı. Atma mapın- |
| + | lar (mancanaq və katapulta), qarmaqlı |
| + | buraz və s. ilə silahlanırdı. |
| + | TRİSAXARİDLƏR—qlikozid rabitə- |
| + | li monosaxaridlərin uc qalıqından |
| + | ibarət saxaridlər. Bərpa olunmayan |
| + | T.-in əksəriyyəti saxaroza disaxarid- |
| + | lərinin tərəmələridir (saxarozanın |
| + | qlukoza və ya fruktoza qalırına qa- |
| + | laktoza, qlukoza və ya fruktoza qalıqı |
| + | birlətdirilir). Bərpa olunan T. tə- |
| + | biətdə az YInlizpidır, |
| + | TRİSERATOPS (Triceratops, İyH, |
| + | (11-, mӱrəkkəb səzlərdə — əkən — |
| + | buynuz:--orv—u/z)—Son Tabatir dəv- |
| + | rundə yapamınq buynuzlu dinozavr- |
| + | lar yarımdəstəsindən qazıntı halın- |
| + | da tapılmınq surunən heyvan cinsi, |
| + | Uz. 6 m-dək, baptqında 3 buynuz (qısa |
| + | burun və iki uzun alın buynuzu) Ol- |
| + | mupdur. 4 nəhəng ətraf uzərində hə- |
| + | rəkət etmipdir: ot bitkiləri ilə TH“ |
| + | dalanmımldır. Qalıqları PTimali |
| + | Amerika “Asa MƏFIYMAYD |
| + | TPHMCTAH-AA-KYH)A (lristan a |
| + | Siphay— Atlantik okeanının C.-UN- |
| + | da 4 vulkanik ada qrupu. B. Bə |
| + | yaya məxsusdur. Ən beyuk adan “Da, |
| + | C 17 km?, r 300 (1976), 1961 il- |
| + | də guclu puskurmə olmuiy və əhali qı- |
| + | sa muddətə (1963 ilədək) adadan GeC- |
| + | mupidu. Balıqcılıq və tərəvəzci- |
| + | liklə məptul olunur. Suiti və pinq- |
| + | vin ovlanır. 1506 ildə bu adaları |
| + | kətppf etmitp Portuqaliya dəniz CƏ))a- |
| + | hı Tristan-da-Kunyanın ptərəfinə |
| + | adlandırılmındır. |
| + | TRİTİUM (lat, TiNili) T(və ya2N)— |
| + | hidrogenin kutlə ədədi 3 olan radio- |
| + | aktiv izotopu. Yun. adı ((1(oz—ucӱn- |
| + | cu) da buradan geturulmutidur. *:7 |
| + | |
| + | |
| + | 856 |
| + | |
| + | |
| + | TPHTOH |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | un HYBƏCH bir ... və iki neytron- |
| + | dan ibarətdir. Yarımparcalanma dev- |
| + | ru 12, 26 ildir. Q.-u 1934 ildə ingi- |
| + | lis alimləri E. Rezerford, M. L. Oli- |
| + | |
| + | ant və P. Xartek kəpf etmipiilər. |
| + | ə kӱrəsindəki T. kosmik MƏHHƏHH- |
| + | dir. Təbiətdə T. iki yolla: sur”ətli |
| + | kosmik neytronların azota tə”sirindən |
| + | (15N--—)T--67C) BƏ ya yuksək ener- |
| + | jili proton və mezonların atmosfer- |
| + | dəki elementləri parcalamasından |
| + | alınır. Təbii sularda hər 108 *N |
| + | atomlarına 1 atom T. muvafiq gəlir. |
| + | Bu o deməkdir ki, butun Yer kurəsin- |
| + | dəki sularda (o cumlədən okeanlar da |
| + | daxil olmaqla) cəmi 10 kq T. vardır. |
| + | T.-u nӱvə istilik reaktorlarında |
| + | alırlar. T. kimyəvi və bioloji təd- |
| + | qiqatlarda, istilik nuvə sintezi reak- |
| + | siyasında muhum komponent kimi iii- |
| + | lədilir. Yarıt suyundakı T.-un miq- |
| + | darına əsasən buludların yaiyama |
| + | muddətini tə”Yin edirlər. |
| + | |
| + | Əd. Əvans Ə., TritivV i eqo soedi- |
| + | nenil, per. s anql., M.. 1970, Kuzne- |
| + | i on V. İ., Vodorod: imenitıe izotopı. |
| + | Ximid i jiznhı, M., 1981, * 1. |
| + | |
| + | |
| + | TRİTbFN—Neptun planetinin peyki. |
| + | Diametri təqr. 4000 km, Neptunun mər- |
| + | kəzindən orta məsafəsi 354 min km-dir. |
| + | İngilis astronomu U. Lassel kəif |
| + | etmiidir (1846). |
| + | |
| + | TRİTON- hidrogenin radioaktiv izo- |
| + | TOTiyHYyH —TPHTHyMYH HYBƏCH, t H/Ə Hüla- |
| + | rə olunur, 3 nuklondan (1 proton və 2 |
| + | neytron) ibarətdir. Kutləsi 3,01646 |
| + | a.K.v., spini 1/2 (H vahidlərində), |
| + | maqnit momenti 2,979 id, nu klonları- |
| + | |
| + | |
| + | nın rabitə enerjisi isə 2,78 Mev-dir. |
| + | TPMTÖH (ıyr. tritonon, tri-, MYpƏK- |
| + | KƏĞ cəanməpnə—yu -- tonos—ToH), M y C H- |
| + | qidə—uc butev tondan ibarət inter- |
| + | val (adı buradandır: məs., do-fa diyez, |
| + | do-sol bemol). |
| + | TPHMTOHRAP (Triturus)—canaMaHnp- |
| + | lar fəsiləsindən quyruqlu amfibiya- |
| + | lar cinsi. Bədəninin uz. 18 sm-ə ca- |
| + | tır. Duzənlik və daqlarda, əsasən, |
| + | meptələrdə Yapayırlar. Quruda—gəmi- |
| + | rici Yuvalarında, daqiların altında, |
| + | curuk ketuklərdə, yerə yıxılmıpl |
| + | aqacların altında qımplayır. Yazda |
| + | kicik durqun sulara kecir və 150-dək |
| + | yumurta qoyur. Dunyada 10, SSRİ-də |
| + | , O cӱmlədən Azərb.SSR-də 2 nəvu— |
| + | adi triton(T. xiyraq15), daraq- |
| + | lı triton (T. cristatus) MƏ”uyM- |
| + | dur. S.uda xərcənglər, molyusklar, su |
| + | cuculəri, qurbaqa kurusu, quruda cıl- |
| + | paq ilbiz, soxulcan, hərumcək, cucu |
| + | və s. ilə qidalanır. |
| + | TPMYMBHPAT (nar. triumviratus, tres, |
| + | trrum— yu -- vir — kipi) — Qədim |
| + | Romada: 1) uc iəxsdən ibarət kol- |
| + | legiya. Xususi məqsədlərlə secilir və |
| + | Ya tə”yin edilirdi. 2) E.ə. 1 əsrdə, və- |
| + | təndaiy mӱharibələri dəvrundə devlət |
| + | hakimiyyətini ələ gecirmək məqsədi |
| + | ilə nufuzlu siyasi xadimlərin və sər- |
| + | gərdələrin ittifaqları. 2 belə itti- |
| + | faq məvcud olmuidur: — Yuli Sezar, |
| + | Pompey, Krassın saziti |e.ə. 60 (ya- |
| + | xud 59)—53), Oktavian (bax Avqust), |
| + | Antoni və Lepidin (e.ə. 43—36: for- |
| + | mal surətdə e.ə. Z1 ilədək movcud ol- |
| + | muidur) ittifaqı. |
| + | TRİUӰUMF (nar. triumphus—rəHrəHə, |
| + | ehtimala gərə yun. (Hqyeatpboz—Dio- |
| + | nisin iqərəfinə himnə səzundəndir)— |
| + | Qədim Romada qalib sərkərdənin qopqu- |
| + | nu ilə birgə paytaxta təntənəli surət- |
| + | |
| + | |
| + | də daxil. olması. Məcazi olaraq T. |
| + | səzu parlaq qələbə mə”nasında iylədi- |
| + | |
| + | |
| + | lir. |
| + | TRİFENİLMETAN BOYALARI — |
| + | triarilmetan boyalarının balpqa |
| + | |
| + | |
| + | adı. |
| + | TRİFOLİATA, cır limon, ti- |
| + | kanlı, yaxud ӱqyarlat n H- |
| + | MOH (Poncirus trifoliata ) —cənoKHMH- |
| + | lər fəsiləsinin Rops1qiz cinsindən |
| + | yeganə bitki nəvu. Yarpaqı təkulən, |
| + | sərt tikanlı, Hhund. 3 m-dək olan araq- |
| + | dır. PQimali Cində bitir. Are cicək- |
| + | ləri ikicinsiyyətlidir. Yapılımtıl- |
| + | sarı meyvəsinin qabırı cox qalın, lə- |
| + | ti acı-turildur. PTirəsində 376 -nəx |
| + | limon turipusu var. Azərb.SSR-də ya- |
| + | nı halda bitir, ipaxtayadavamlı və |
| + | tezyetinən olduquna gərə limonla ca- |
| + | laq edilir. |
| + | TRİFONOV Yuri Valentinovic (28. |
| + | 8. 1925, Moskva—30.Z3.1981, Moskva)— |
| + | rus sovet yazıcısı. SSRİ Devlət |
| + | mukafatı laureatı (1951). *Qələbələrə |
| + | (1950) romanı ilə tanınmıtidır. € Üy- |
| + | suzluqun seəndurulməsiə (1963) romanı |
| + | Turkmənistan kanalının cəkiliiyin- |
| + | dən bəhs edir. cDəyit-duyutiə (1969), |
| + | cUzun vidalatmag (1971), *Bapqa hə- |
| + | yatə (1975), “Sahildə evə (1976) və s. |
| + | povestlərində, “Qoca 2) romanın- |
| + | da mə”nəvi-əxlaqi problemlər qaldı- |
| + | rılır. “Səbirsizlikə (1973) tarixi |
| + | romanı narodovolculara həsr olun- |
| + | muldur. “PQərəf nipanı ordeni ilə |
| + | təltif edilmiiidir. |
| + | Əsərləri: Tələbələr, B., |
| + | İzbr. proizv., t. 1—2, M., 1978. |
| + | TRİFONOV Roman Maksimovic (5. |
| + | V.1896, Ulyanovsk vil.-nin Xolstov |
| + | ka k.—5.4.1966, Ba- |
| + | kı)—rus sovet mu- |
| + | qənnisi (bas), peda- |
| + | qoq. Əzb.SSR (1945) |
| + | və Azərb.SSR (1958) |
| + | xalq artisti. Sa- |
| + | atov konservatori- |
| + | yasını bitirmii - |
| + | dir (1927). Kiyev |
| + | (1928—30), Saratov, |
| + | Odessa, Sverdlovsk |
| + | (1931—36), Lenin- |
| + | qrad (1936—40), ii |
| + | aikənd (1940—47) =“ | |
| + | opera teatrlarında CcCIıXxıIP erTMnmi, |
| + | 1948 ildən Azərb. Opera və Balet |
| + | Teatrının solisti olmutdur. Par- |
| + | tiyaları: Suvorov (cSuvorovə, C, Ba- |
| + | silenko), Boris Qodunov və Varlaam, |
| + | Dosifey (“Boris Qodunovə, “Xovan- |
| + | urmnas, M. HAŞOŞLTa Bazilio (“Se- |
| + | vilya bərbəriz, C. Rossini), dəyirman- |
| + | cı (“Su pərisi?j, A. Darqomıjski), |
| + | Kouyöe) (eMasena?ş, II. Caykovski), |
| + | İbrahim xan (“Koroqlu?, U. Hacıbə- |
| + | yov) və s. Daikənd konservatoriyası |
| + | (1940—48) və AR Devlət Konserva- |
| + | torkyasında (1948—66) dərs demitidir |
| + | (1956 ildən prof.). -“Pərəf nipanım |
| + | ordeni və medallarla təltif edil- |
| + | midir. |
| + | TRİFTAZİN, triflyuopera- |
| + | zin, stelazin, trankviz— |
| + | psixotrop maddələr qrupundan dərman |
| + | preparatı, qusmanı dayandırır, tə”- |
| + | siri aminazindən xeyli gucludur. Psi- |
| + | xozlarda, iizofreniya və s. yiu XƏc- |
| + | təliklərdə iplədilir. Tablet və ampu- |
| + | lalarda hazırlanır. |
| + | TPMXMA3 (iyn. trichiasis, thrix, tri- |
| + | shӧz—tuk)—kirpiklərin gəz alması |
| + | tərəfə qeyri-normal inkitpafı: aqrı, |
| + | |
| + | |
| + | 1952: |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | gəz yapının axması, buynuz qiplanın |
| + | travmatik qusuru ilə təzahur edir, |
| + | Anadangəlmə və qazanılma olur. M u a- |
| + | |
| + | |
| + | licəsi: əyri bitmiiy kirpiyi cı- |
| + | |
| + | |
| + | xartmaq, tuk follikullarının diater- |
| + | mokoaqulyasiyası, plastik operasiya. |
| + | TRİXİN, trixinella —. |
| + | nella spiralis)— Trichinellidae gəcnznə- |
| + | sindən parazit, həlqəvi qurd. Trixi- |
| + | nellyozun RA03 ucan : |
| + | TRİXİNELLYӦZ--insanda və hey- |
| + | vanlarda girdə parazit qurdların |
| + | tərətdiyi xəstəlik, nematodozlar qru- |
| + | puna daxildir. Tərədicisi trixinel- |
| + | ladır. Trixinella insanın ba- |
| + | qırsaqlarında, sӱrfələri isə eninə |
| + | zolaqlı əzələlərdə parazitlik edir. |
| + | Əsasən, qida məhsullarına qariı al- |
| + | lergiyadan və trixinin parcalan- |
| + | masından tərəyir. Xəstəlik T.-a tu- |
| + | tulmuiq heyvanın . yaxiltlı biipirilmə- |
| + | mip ətini yedikdə bai verir. 10— |
| + | 25 gundən sonra temp-rla gecən tit- |
| + | rətmə, gəz qapaqlarında və ӱzdə edem, |
| + | əzələlərdə aqrı, dəridə səpki, baqır- |
| + | saq pozqunluqu, bapaqrısı olur. 1— |
| + | 2 həftədən sonra xəstənin halı Yax- |
| + | iılaqpır: bə”zən xəstəlik aqır gecir |
| + | və əlumlə nəticələnir. Mualicə- |
| + | si: tiabendazol (mintezol), allergi- |
| + | yaya qarilı preparatlar. Profi- |
| + | laktikası: heyvan saxlanılan |
| + | yerlərdə sanitariya qaydalarına riayət |
| + | etmək, kəsilmiiz heyvanlara baytarlıq- |
| + | sanitariya nəzarəti və s. |
| + | |
| + | Heyvanlarda T. 100-dən ar- |
| + | tıq ev heyvanları və vəhiyi məməli- |
| + | lərdə mutpahidə edilir. Ən cox donuz- |
| + | larda yYayılmıtndır. Heyvan ətitullan- |
| + | tıları, heyvan cəsədləri, bəzən tri- |
| + | xinella surfələri ilə yoluxmupu ( |
| + | kalı yedikdə T.-la yoluxur. Xəstə hey- |
| + | vanda ishal, əzələ aqrısı, arıqlama, |
| + | dərinin gicipməsi mupahidə olunur: |
| + | intensiv Yoluxduqda isə edem, damar |
| + | trombozu, pnevmoniya, iflic bajp ve- |
| + | rir. Mualicəsi tapılmayıb. Pr o- |
| + | filaktikası: heyvanlara zərər- |
| + | sizlətdirilmii ət tullantılarından |
| + | hazırlanmın yem vermək, donuzların |
| + | ama ib məntəqələri, meiyə ərazisində |
| + | nəzarətsiz otarılmasını qadaq4n et- |
| + | MƏK? KƏCH/IMHIH donuzların ətini bay- |
| + | tarlıq-sanitariya ekspertizasından |
| + | “ecirmək. |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Aktualınıe voprosı medipinskov |
| + | |
| + | |
| + | parazitoloqini i tropiceskon medipinı |
| + | B., 1981. Lə |
| + | |
| + | |
| + | TRİXLORETİLEN, |
| + | doymamıdq alifatik halogen-tərkibli |
| + | karbohidrogenlər: rəngsiz mayedir, |
| + | 87,2*S-də qaynayır. Yaxpı həlledici- |
| + | dir, metalların, parcaların, dəri- |
| + | nin yYaqsızlapdırılmasında, piylərin |
| + | ekstraksiyasında ipnlədilir. Paltar- |
| + | ların kimyYəvi təmizlənməsində isti- |
| + | fadə olunur. |
| + | |
| + | TPHXOTPAMMAHAP (Trichogramma) |
| + | —pərdəqanadlılar dəstəsindən MHHH- |
| + | ci-yumurtayeyənlər cinsi. Xırda cucu- |
| + | lərdir (0,3—0,6 mm): rəngləri acıq- |
| + | sarıdan qonur-qarayadək olur. 25-dən |
| + | 150-dək yumurta qoyur. İnkipafı 2 |
| + | həftəyədək cəkir. SSRİ-də ən cox tə- |
| + | sərrufat əhəmiyyəti olan qonur T. |
| + | (İ. evanescens), c a p bı T. (T. pallida) |
| + | BƏ ep KƏ Kc H a T. (T. embroyphagum) |
| + | nəvləri sun”i surətdə coxaldılıb |
| + | zərərvericilərə qaripı istifadə olu- |
| + | nur. 200-dən cox cuçunun yumurtası- |
| + | nı yoluxdura bilir. T. kələm, payız- |
| + | Lıq sovka və pambıq sovkasına, gevdə |
| + | |
| + | |
| + | CCİ, - SNS1— |
| + | |
| + | |
| + | TROYA |
| + | |
| + | |
| + | 357 |
| + | |
| + | |
| + | və qarqıdalı guvəsinə, alma meyvəye- |
| + | yəninə qariqı bioloji mubarizədə tət- |
| + | biq olunur. Azərb.SSR-in Bərdə, Jda- |
| + | nov, Sabirabad və Atcabədi r-nların- |
| + | dakı biofabriklərdə kulli miqdarda |
| + | T. coxaldılıb pambıq sovkasına qar- |
| + | iptı bioloji mubarizədə istifadə edi- |
| + | |
| + | |
| + | lir. |
| + | |
| + | TPMXOROMAHAP (Tricholomataceae) |
| + | —aqarikalar sırasından ən beyuk ge- |
| + | bələk fəsiləsi. Dunyada 60, SŞRİ-də |
| + | 40-dan cox, o cumlədən Azərb.SSR-də |
| + | |
| + | |
| + | 70-dək nəvu əhatə edən 14 cinsi mə”- |
| + | |
| + | |
| + | lumdur. Papaqcıqının diametri 1—2 |
| + | sm-dən 20 sm-dək olur: ətli, sulu və |
| + | ya quru, nazik pərdəcik və ya qabıqtpə- |
| + | killidir. Zəngvarı, qabarıq, duz, |
| + | qıfiəkilli və s. formaları olur. |
| + | Sporlarının tozu acıq rənglidir. |
| + | Yeməli, zəhərli və parazit nəvləri |
| + | vardır. Azərb.SSR-də mepə, park, cə- |
| + | mənlərdə, ən muxtəlif substratlar |
| + | uzərində əmələ gəlir: Si kasuye, Mu- |
| + | sepa, Maqaztyız cinslərinə aid HƏB- |
| + | lər daha cox yayılmıtdır. Asılqal, |
| + | payız kətukcəsi, kərpici yalancı kə- |
| + | tukcə nəevləri də T.-a aiddir. |
| + | |
| + | RİXOMONOZ, trixomoniaz |
| + | —insan və heyvanlarda sidik-cinsiy- |
| + | yət orqanlarının iltihabi xəstəliyi. |
| + | İnsanda T.-un tərədicisi trixo- |
| + | MOHaMNanap/nbıp (Trichomonas vaginalis). |
| + | Xəstəliyin mənbəyi xəstələr və ya tri- |
| + | xomonadagəzdirənlərdir. Xəstəlik, |
| + | əsasən, cinsi yolla yayılır. Qadın- |
| + | larda utpaqlıq yolu trixomonadası |
| + | (vaginit), kiptilərdə isə uretrit for- |
| + | masında kecir. Əlamətləri: xarici |
| + | cinsiyyət orqanlarında kəskin yandı- |
| + | rıcı və sidik ifrazı zamanı kəsici |
| + | aqrı, qapınma, uretradan ifrazat |
| + | və s. Qadınlarda upaqlıq boynunun |
| + | selikli qiptası, kiptilərdə isə pros- |
| + | tat vəzi, toxum kisəsi zədələnə bilər. |
| + | Xəstəlik kəskin, yarımkəskin və xro- |
| + | nik olur. T. mikroskopik MYAİHHƏ, ha- |
| + | belə xəstənin itikayəti nəticəsində |
| + | alpkar edilir. Cinsi partnyorları eyni |
| + | vaxtda metronidazolla (trixopol, fla- |
| + | gil və s.) mualicə etmək, gigiyenik |
| + | qaydalara riayət tələb olunur. Pro - |
| + | filaktikası: zəhrəvi xəstəlik- |
| + | lərin qariısını alan tədbirlərə cid- |
| + | di əməl etmək və s. |
| + | |
| + | Heyvanlarda T., əsasən, qa- |
| + | ramalda, bə”zən qupplarda olur. Qara- |
| + | malda tərədicisi Trichomonas foetus- |
| + | dur. Cinsiyyət orqanlarını, quptlar- |
| + | da həzm traktını, qaraciyəri və s. |
| + | orqanları zədələyir. çalicəsi: |
| + | trixopol, osarsol vəs. Profila k- |
| + | tikası: cavan heyvanları təcrid |
| + | olunmupn halda yetipdirmək, yemə tri- |
| + | xomonadosidlər əlavə etmək. |
| + | |
| + | Əd. BodajinaV. İ. idr., Diaq- |
| + | nostika i lecenie qinekoloqiceskix zabo- |
| + | levaniNn v jenskoN konsulhıtapii, M., 1980. |
| + | TRİXORD (yun. (q1-, mӱrəkkəb səzlər- |
| + | nə— yu--chorde—cHM), MyCHTHA9— |
| + | tersiya və ya kvarta cərcivəsində uc |
| + | səsdən ibarət şəsduzumu. |
| + | TBİXOSPORİYA (iyn. thrix, trichös |
| + | —tuk-Ezroqa—toxum), pyedra (isp, |
| + | ryedqa—dai)—tuklərin gəbələk xəs- |
| + | təliyi. Tərədicisi trixosporon cin- |
| + | sindən olan gebələklərdir. Yoluxma |
| + | xəstə ipəxslərin daraqından, batp ge- |
| + | yimindən və s.-dən istifadə etdikdə |
| + | ba verir. Zədələnmiiy tukdə ar, ya- |
| + | xud qara, xırda, bərk (dai kimi) du- |
| + | yuncuklər əmələ gəlir. Amerika Q.- |
| + | sına ancaq qadınlar tutulur. T.-HbiH |
| + | Avropa forması, əsasən, kipilərdə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | (bıt və saqqalda) təsaduf edilir. |
| + | ualicəsi: zədələnmin nahiyə- |
| + | ləri qırxıb isti su və sabunla yumaq, |
| + | 0,1—0,396 -li suleymani məhlulu surt- |
| + | mək. P rofilaktikası: ipəxsi |
| + | gigiyena qaydalarına riayət etmək və s. |
| + | |
| + | Əd. Potopkin İ. İ,, Spravoc- |
| + | nik dermatoveneroloqa, Kiev, Z. |
| + | TRİXOFİTİYA,sacqıran dəm- |
| + | r o v—insan və heyvanlarda trixomi- |
| + | koz qrupundan gəbələk xəstəliyi (bax |
| + | Dermatomikozlar). Tərədicisi trixo- |
| + | ər cinsindən olan gebələklərdir. |
| + | |
| + | ərini və onun tərəmələrini (tuklə- |
| + | ri, dırnaqları) zədələyir. |
| + | |
| + | İnsanlar xəstələrlə təmasda |
| + | olduqda, yaxud xəstənin əiyalarından |
| + | istifadə etdikdə yoluxurlar. Əsasən, |
| + | yurarnap xəstələnirlər. İnsan orqa- |
| + | nizmində parazitlik edən antropo- |
| + | fil gebələklərin tərətdiyi səthi |
| + | T. zamanı dəridə dairəvi cəhrayı lə- |
| + | kələr əmələ gəlir. Bapın tuklu his- |
| + | səsində sacın xırda və iri ocaqlar |
| + | iəklində qırılması, zədələnmə ocaq- |
| + | larında dərinin kəpəkvarı qabıq- |
| + | lanması mutpahidə olunur. Dırnaqla- |
| + | rın T.-sında dırnaq ləvhələri (xu- |
| + | susən, əllərdə) parlaqlıqını itirir, |
| + | tutqunlapır, qalınlatmır və ovulur. |
| + | Dərin T. heyvanlarda parazitlik |
| + | edən zoofil gebələklərlə yoluxduqda |
| + | baqi verir. Gəbələklər dərinin dərin |
| + | qatlarına kecir, iltihabi, uzəri qart- |
| + | maqla ərtulmu irinli duyunlər ƏMƏ- |
| + | lə gətirir. İrinli ocaqlardakı tuk- |
| + | lər tamamilə təkulə bilər. M uçali- |
| + | MƏC H: 3ƏHMƏNƏHMHU kləri və dır- |
| + | naqları kəsmək, antibiotiklər—qri- |
| + | zeofulvin:, hamar dərinin zədələnmə- |
| + | sində yod surtmək və s. Profi- |
| + | laktikası: ulaq muəssisələrinə |
| + | planlı nəzarət etmək, T.-ya tutulmuki |
| + | pəxsləri təcrid edib, mualicə etmək, |
| + | xəstənin əiyalarının dezinfeksiya- |
| + | sı, baytar nəzarəti və s. |
| + | |
| + | T.iləev heyvanları, xəzli |
| + | və vəhii heyvanlar xəstələnir. Cox |
| + | vaxt T.-ya at, qaramal, ətyeyən heyvan- |
| + | lar yoluxur: ən cox cavan heyvanlar |
| + | T.-ya həssasdır. İnfeksiya mənbəyi |
| + | xəstə heyvanlardır. Xəstəlik gəbələk- |
| + | lərlə yoluxmuli qulluq əiyaları, xu- |
| + | susi iii geyimi və s. ilə yayılır. |
| + | |
| + | əbələkləri sicankimilərdən olan |
| + | gəmiricilər dapıyır. Yoluxma zədə- |
| + | lənmiyl dəri vasitəsilə bax verir. |
| + | Dərinin tuku tekulmuti yerləri dəyir- |
| + | mi formada, bozumtul-kul rəngli qa- |
| + | bıqlaertulmuli olur. T. ilə yolux- |
| + | muli heyvan arıqlayır, məhsuldarlıqrı |
| + | azalır, cavan heyvanlar pis beyuyur. |
| + | Xəstə heyvanlar, əsasən, payız-qıtp dəv- |
| + | rundə əltrdər. Profilaktika- |
| + | sı və mubarizə tədbirlə- |
| + | r i: baytarlıq-sanitariya qaydalarına |
| + | riayət etmək, heyvan saxlanan binanı, |
| + | qulluq ətyyalarını, invəntarı, peyini |
| + | dezinfeksiya etməky vaksinasiya. |
| + | |
| + | Əd. Kapkin P. N. Peklakov |
| + | |
| + | |
| + | N. D., Rukovodstvo po medipinskoV mi= |
| + | konoruu, M., 1978. |
| + | |
| + | |
| + | “TRYOXQORNAYA MANUFAKTӰRAU |
| + | —bax Moskva pambıq parca kombina- |
| + | tı cTryoxqornaya manufakturar. |
| + | |
| + | TRNAVA (Tqpaua)—Cexoslovakiyada |
| + | se Qərbi Slovakiya vil.-ndədir, |
| + | Əh. 64 min (1980). K.t. məhsulları |
| + | istehsal olunur. Mapınqayırma, ti- |
| + | |
| + | |
| + | . kinti materialları, poliqrafiya sə- |
| + | |
| + | |
| + | nayei, memarlıq abidələri, yaxıçlı- |
| + | qında AES var. |
| + | |
| + | |
| + | TROQ (alm. Tqod, hərfi mə”nası— |
| + | təknə)—buzlaqın fəaliyyəti nəticə- |
| + | SİNDƏ ƏMƏLƏ GƏLMİİY DİK yamacları və |
| + | təknəvarı dibi olan dar dərəsi. |
| + | TROQLODİT (yun. (qov1odӱ(e— yu- |
| + | vada və ya mararada yatayan)—1) ibə |
| + | tidai marara adamı. 2) Məcazi mə”- |
| + | nada cahil, mədəniyyətsiz adam. |
| + | TROİTSA-SERGİ LAVRASI — ən |
| + | bəyuk rus monastırı. Moskvanın 71 |
| + | km-liyində, indiki Zaqsrsk 11.-ndədir. |
| + | 14 əsrdə rus dini və siyasi xadimi |
| + | Sergi Radonejski tikdirmipdir. 1744 |
| + | ildə monastıra la adı verilmiit- |
| + | dir. T.-S.l.-nda 1742 ildən seminariya, |
| + | 1814 ildən ruhani akademiyası fəa- |
| + | liyyət gestərir. 14—17 əsrlərdə mo- |
| + | nastır iri mədəni mərkəz olmuit, bu- |
| + | ada yazıcılar və Har (Maksim |
| + | pek, Andrey Rublyov və b.) yaayıb |
| + | yaratmıntlar. |
| + | |
| + | 15—19 əsrlərdə monastırın ərazi- |
| + | sində 50-dən artıq bina və tikilidən |
| + | ibarət mənzərəli me”marlıq ansamblı |
| + | yaradılmımldır. Ansambla Troitsa |
| + | (1422—23) və Uspeniye (1559—85) batp |
| + | gilsələri, coxlu kilsə (o cӱmlədən |
| + | Sergi kilsəsi, 1686—92) və s. tikili- |
| + | lər daxildir. Beyuk Oktyabr sosialist |
| + | inqilabından (1917) oxşa .-S. l.-nda |
| + | tarixi-bədii muzey (1920) yaradıl- |
| + | mıtp, 1940 ildən monastır muzey-qoru- |
| + | qa cevrilmitdir. Muzeydə 14—17 əsr- |
| + | lər qədim rus boyakarlıqı və tətbiqi |
| + | sənət əsərlərinin, 17—20 əsrin əvvəl- |
| + | lərinə aid rus xalq sənətinin, həm- |
| + | cinin sovet dəvru dekorativ-tətbiqi |
| + | sənət nӱmunələrinin (arac, sumuk və |
| + | dap uzərində oyma, krujeva, tikmə, |
| + | iqutlə və geramika mə”mulatları) zən- |
| + | kin kolleksiyası toplanmındır. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Baldin V. İ., Arxitektur- |
| + | Əə ansamblı Tronpe-Serqievov lavrı, M., |
| + | |
| + | |
| + | TRFİTSK—RSFSR Celyabinsk vil.- |
| + | ndə iqəhər. Troitsk r-nunun mərkəzi. |
| + | Uy cayı sahilindədir. D.y. qovitarı. |
| + | Əh. 90 min (1983). ektromexanika, |
| + | dəzgahqayırma, dizel, kərpic z-DLa- |
| + | rı, yeyinti, yungul sənaye muəssisələ- |
| + | ri, DRES, baytarlıq in-tu, TEXHHKYM- |
| + | lar, pedaqoji, tibb və s. məktəblər, |
| + | əlkəpqunaslıq muzeyi, xalq dram teat- |
| + | rı, arciyər vərəmi sanatoriyası var. |
| + | 1743 ildə salınmı dır. |
| + | |
| + | TRӦYA (yun. Tqӧoqa), İli on (yun. |
| + | 1Pop) — Kicik Asiyanın (Mm.-q.-ində |
| + | qədim itəhər. E.ə. 3—2 ci minillik- |
| + | lərdə Troada əyalətinin siyasi mər- |
| + | kəzi, Qroya muharibəsi haqqındakı |
| + | qədim yunan eposundan mə”lum olan T. |
| + | 1865 ildə Hissarlıq təpəsindəki ar- |
| + | xeoloji qazıntılar zamanı aitkar |
| + | edilmitdir. 19 əsrin 70—80-ci il- |
| + | lərində alman arxeoloqu H. Pyliman, |
| + | 1893—94 illərdə arxeoloqlardan al- |
| + | man V. Derpfeld, 1932—Z8 illərdə |
| + | amerikan K. Blegen T.-da qazıntı |
| + | aparmıllar. T.-da Tunc və Dəmir |
| + | devrlərinə aid təbəqələr acılmıil- |
| + | dır. E.ə. 3000— 2500 illərdə qalın |
| + | divarlı qala olmutdur. T. əhalisi |
| + | əkincilik, maldarlıq və mis emalı |
| + | ilə məpqul olmutdur. E.ə. təqr. 2500 |
| + | ildə T. yanmıi, sonra yenidən bərpa |
| + | olunaraq qala divarlarının qalın- |
| + | lıqı 4 m-ə catdırılmıpldı. E.ə. təqr. |
| + | 2500—2200 ildə həkmdar iqamətkahı |
| + | idi. E.ə. təqr. 2400 ildə burada du- |
| + | lus carxı yaranmıit, toxuculuq (yun |
| + | parca) inkitpaf etmitdi. T.-dan qı- |
| + | zıl və guӱmuiydən zərgərlik mə”muda“ |
| + | |
| + | |
| + | TROYA ATI |
| + | |
| + | |
| + | xa OTROALI 0000” |
| + | |
| + | |
| + | tı, tunc və datidan silahlar, qızıl, |
| + | mis qablar və s. tapılmınldır. E.ə. |
| + | 1800— 1300 illərdə T.-da yeni tikinti |
| + | usulları, keramika geni Yayılmıp- |
| + | dı. E.ə. 1260 ildə Troya muharibəsi |
| + | zamanı daqıdılmı:qi və Yandırıl- |
| + | mımpdı. Sonralar bərpa olunan T. |
| + | e.ə. 1100 ildə yenidən daqıdıldı. E.ə. |
| + | təqr. 700 ildə yunanlar T.-nın yerin- |
| + | də Yeni İlion 11.-ni salmınlar. |
| + | |
| + | Əd. Blavatskal T. V., Axei- |
| + | skal Qrepin, M., 1966. |
| + | |
| + | |
| + | TROYA ATI—qədim yunan əfsanəsinə |
| + | gərə Troyanın suqutuna səbəb olmupp |
| + | taxtadan duzəldilmiiy nəhəng aT, İy- |
| + | nanlar, icərisində secmə deyutculər |
| + | gizlədərək atı Troya tpəhərinin diva- |
| + | |
| + | ı qariısına gətirib qoymuttdular. |
| + | "anna hiyləsindən xəbərsiz olan |
| + | troyalılar həmin atı ppəhərə gətir- |
| + | mipdilər. Gizlincə atın icindən cı- |
| + | xan deyutculər qala qapılarını ac- |
| + | mıtp və yunan qopununu ipəhərə bu- |
| + | raxmıtdılar: nəticədə Troya yunan- |
| + | ların əlinə kecmiidi. Məcazi olaraq |
| + | T.a. ifadəsi hiylə iplətmək mə”na- |
| + | sında itplədilir. |
| + | |
| + | TROYA QRUPU (astronomiya- |
| + | d a)—Gunəpq ətrafına dolanan kicik |
| + | planetlər qrupu, Gunət, Yupiter və |
| + | T.q.-nun hər planeti həmitpə fəzada |
| + | təqr. duzgun ta əmələ gətirir. T.q. |
| + | planetlərinə Troya muharibəsi ri |
| + | manlarının adlarını vermək qəbul |
| + | olunmutdur (4“Q.q.əz adı buradandır). |
| + | T.q. vasitəsilə ӱn cisim məsələsi ey- |
| + | rənilir. QT.q.-na aid 15 kicik planet |
| + | kətif edilmitdir (1906--50). |
| + | TROӦYA MUHARİBƏSİ–-Axayya it- |
| + | tifaqı ilə Troya padpahlıqı ara- |
| + | sında muharibə:s Qədim yunan əfsanə- |
| + | sinə gərə səbəbi Parisin Gəzəl Yele- |
| + | nanı qacırması olmuztdu, Arxeoloji |
| + | tədqiqatlara əsasən e.ə. 1260 ilə aid |
| + | edilir. Axayya qopunları Troyanı 9 |
| + | il muhasirədə saxlamın, yalnız 10- |
| + | cu il hiylə yolu ilə ələ kecirmiydi- |
| + | m Bax həmcinin Troya atı. |
| + | TROYEPOLSKİ Qavriil Nikolaye- |
| + | vic (d. 29.11.1905, indiki Voronej |
| + | vil., Qribanov r-nunun Novosiasovka |
| + | k.)—rus sovet yazıcısı. SSRİ Dev- |
| + | lət mukafatı laureatı (1975). Kənd |
| + | mӱəllimi, aqronom iiyləmitidir. K-z |
| + | kandindən bəhs edən satirik cAQro- |
| + | nomun qeydlərindən (1953) hekayə sil- |
| + | siləsinin, 4 Elmlər namizədi (1958) |
| + | povestinin, *“Qaratorpaqə (kitab 1—2, |
| + | 1958—61) romanının muəllifidir. |
| + | cQamıtlıqdaq (1963), eTaparynar Ar |
| + | Bimə (1971) povestlərində mə”nəvi- |
| + | əxlaqi problemlər qaldırılır, Qır- |
| + | mızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təl- |
| + | tif edilmidir. |
| + | |
| + | Əsərləri: Soc. t. 1—3, Bo onej, |
| + | |
| + | 197 7—78, Povesti, rasskazı, M., 1982. |
| + | TROLLEYBUS (ink. trolleybus, trol- |
| + | Yeu—kontakt geciricisi, diyircəkli |
| + | cərəyanqəbuledici -- Iiz — avtobus) — |
| + | relssiz pəhər elektrik nəqliyyatı nə- |
| + | vu. 19 əsrin 80-ci illərindən baila- |
| + | —. T.-un yaradılması və istifadəsi |
| + | sapəsində Almaniyada ip aparılmıip- |
| + | dır. SSRİ-də ilk T.-lar 1933 ildə |
| + | Yaradılmıindır. 1934 ildə Moskvada, |
| + | 1941 ildə Bakıda T.-dan istifadəyə |
| + | baplanılmıpdır. T. gərginliyi 500— |
| + | 600 v (nadir hallarda 150 v) olan sa- |
| + | bit cərəyan pəbəkəsindən qidalanır. |
| + | Cərəyan T.-a kontakt iqəbəkəsinin asma |
| + | xətlərindən ... T. tramvayla |
| + | avtobusun ustun cəhətlərini əzundə |
| + | |
| + | |
| + | birlətdirir (elektriklə ipləyir, ha- |
| + | vanı cirkləndirən qazlar buraxmır, |
| + | iinlər nisbətən az səs cıxarır və — |
| + | lakin avtobus kimi manevrli (sərbəst |
| + | hərəkətli) deyil. |
| + | |
| + | Ədə Efremov İ. S. Kosarev |
| + | Q. V., Teorin i rascet trollenbusov, c. 1— |
| + | 2, M., 1981, |
| + | |
| + | TROLLEYVӦZ (ing. (qoPeu—kontakt |
| + | geciricisi, diyircəkli cərəyanqəbul- |
| + | edici--rusca voz—araba) — yukdatı- |
| + | yan trolleybus. Kuzovu acıq platforma |
| + | və ya ərtulu vaqon tipli olur. Əsa- |
| + | sən, iəhərdaxili ticarət mӱəssisələri |
| + | ucun ədədi malların və karyerlərdə |
| + | suxurların dapınmasında istifadə |
| + | olunur. Kontakt elektrik ipəbəkəsin- |
| + | dən qidalanır, belə ipəbəkə olmayan |
| + | yol hissələrində isə əlavə daxiliyanma |
| + | mӱhərrikindən istifadə edir. SSRİ- |
| + | də ln yukgəturmə qabiliyyəti |
| + | x 10 t sur”əti 10—12 km/saat- |
| + | dır və eYp”əTH 60 ə |
| + | TROMB (yun. (hqӧphoz—laxta)—da- |
| + | mar mənfəzində, yaxud ӱrək bopyluqun- |
| + | da əmələ gələn qan laxtası. T. fibrin- |
| + | dən, trombositlərdən, eritrositlərdən |
| + | və leykositlərdən əmələ gəlir. Əgər |
| + | T.-un tərkibində eritrositlərin miq- |
| + | darı coxdursa, T. zəif qan cərəyanı |
| + | nəticəsində tez əmələ gəlir və qırmı- |
| + | zı rəngdə olur. Ar T.-un tərkibində |
| + | trombositlər və leykositlər cox olur, |
| + | sur”ətli qan cərəyanında zəif əmələ |
| + | gəlir. T.-da həm aq, həm də qırmızı |
| + | qan muppahidə edilərsə, bu qarınıq |
| + | T. adlanır. T., əsasən, qanın axma |
| + | sur”ətinin ləngiməsindən, damarın |
| + | daxili qipasının pozqunluqundan və |
| + | qan tərkibinin dəyipməsindən bap |
| + | verir. Mӱxtəlif əlcudə təsaduf edi- |
| + | lir. T. damar mənfəzini natamam, ya- |
| + | xud tam tıxaya bilər. |
| + | |
| + | TROMB (ital. tromba—6opy) — quru |
| + | uzərində baiq verən və diametri bir |
| + | necə on m-ə catan hava burulqanı. T.- |
| + | da kuləyin sur”əti 50—100 m/san-yə |
| + | catır. Beyuk daqıdıcı quvvəyə malik- |
| + | dir. İlin isti dəvrundə, atm. qeyri- |
| + | sabit stratifikasiyada olanda bapi |
| + | verir. T.-a smerc, tornado, xortumlu |
| + | an və s. də deyilir. |
| + | TRӦMBӦZ (yun. rom bodi ak ə |
| + | lanma)—canlı orqanizmdə qanın lax- |
| + | talanmın kicik bir kutləsinin qan |
| + | damarlarında, yaxud urək bopluqun- |
| + | da əmələ gəlməsi. Səbəbi: qan lax- |
| + | talanmasının tezlətməsi, damarın |
| + | və ӱrəyin daxili qiipasının tamlı- |
| + | qının pozulması, qanın damar daxi- |
| + | lində yavaii cərəyan etməsi və s. T. ən |
| + | cox periferik venalarda təsaduf edi- |
| + | lir. Urəyin tac damarlarında da (qu- |
| + | rulupundan asılı olaraq) T.-a rast |
| + | gəlmək olur, cunki bu damarlar ate- |
| + | roskleroza cox meyillidir. rəkdə |
| + | əmələ gələn T. infarkt, urək anevriz- |
| + | mindən, yaxud qan dəvranının KƏC- |
| + | kin pozulmasından bai verir. Beyin |
| + | damarlarının T.-u insultla nəticə- |
| + | lənir. Q.-un son nəticəsi ya emboliya |
| + | kimi aqır haldır, ya da sorulması- |
| + | dır. T.-a duzgun diaqnoz qoymaq ucun |
| + | biokimyəvi və rentgenoloji usul- |
| + | lardan istifadə olunur. Muali- |
| + | c ə: antikoaqulyantlar, fibrinolitik, |
| + | spazmolitik və iltihab əleyhinə mad- |
| + | dələr, yaxud cərrahi usulla trombu |
| + | cıxartmaqdır. |
| + | |
| + | Ədə Məmmədov Z. M., |
| + | cərrahlıq, B., 1969. |
| + | TPOMBÖH (ital. Eqopbope, tromba— |
| + | boru)—nəfəslə calınan musiqi alə- |
| + | |
| + | |
| + | Umumi |
| + | |
| + | |
| + | ti, 15 əsrdən mə”lum |
| + | |
| + | |
| + | dur. T. ikiqat |
| + | əyilmit silindrik borudan ibarət- |
| + | dir: kanalının uz. təqr. mm, |
| + | diametri 15 mm olur. Borunun qurta- |
| + | racaqı qıf ipəklindədir. Ba tərə- |
| + | |
| + | inə kasapəkilli muttuk taxılır. |
| + | 0 T. (suqtrombon) və ventilli |
| + | T.-lar (19 əsrdən) mevcuddur. 6 nəvu |
| + | var (soprano T.-dan kontrabas T.-a |
| + | |
| + | |
| + | ədər). m |
| + | DA BOSİTLƏR (tromb -E yun. kytos |
| + | — anbar: burada huceyrə)—onurqalı |
| + | heyvanlarda və insanda qanın forma- |
| + | lı elementlə Dilən biri (bax Qan). |
| + | TROMBOSİTOZ, hipertrombos- |
| + | si to z—periferik qanda trombosit- |
| + | lərin miqdarının coxalması (1 Məs, |
| + | də 400 mindən cox). Səbəbi: iliyin |
| + | coxlu miqdarda trombosit istehsal et- |
| + | |
| + | |
| + | məsi (məs., eritremiyada), onların |
| + | normadan az parcalanması (məs., da” |
| + | ları kəsib geturdukdən sonra) və C, |
| + | |
| + | |
| + | T. tromboz tərədə bilər. Mualic z |
| + | si: trombositlərin artmasına € |
| + | olan xəstəlikləri vaxtında mucalicə |
| + | etmə. Profilaktikası. T.-u |
| + | tərədən səbəbləri aradan qaldırmaq. |
| + | |
| + | Əd. Boqolkobov V. M., Vnutren" |
| + | nie bolezni, M., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | TROMBOFLEBİT (tromb -I Yun. |
| + | rH1erz, rh1efӧz—vena)—venoz damarın |
| + | iltihabı və mənfəzinin trombla tu- |
| + | tulması. Səbəbi: infeksiya, vena- |
| + | ların travmatik zədələnməsi, qanın |
| + | damarda axma sur”ətinin zəifləməsi, |
| + | laxtalanmanın tezlətiməsi və qanın |
| + | biokimyəvi tərkibinin dəyiməsi. Sət- |
| + | hu və dərin T. ayırd edilir. Sət hi |
| + | T. zamanı dəri vena boyu qızarır, |
| + | vena qalınlapır, aqrılı olur. Də- |
| + | rin T.-də ətraflarda kəskin aqrı, |
| + | temp-r, uptutmə, titrətmə olur. Ən cox |
| + | apaqı ətraf və kicik canaq venala- |
| + | rında təsaduf olunur. Bə”zən T. do- |
| + | quppidan, muxtəlif operasiyalardan, |
| + | infeksion xəstəliklərdən sonra mı |
| + | verir. Kəskin və xronik olur. Aronik |
| + | T. kəskin T.-dən tərəyir və uzun mud- |
| + | dət davam edir. T.-in ən arır halı |
| + | trombun (yaxud, hissələrinin) qopub |
| + | aeciyər arteriyasına dutiməsidir (bax |
| + | RS İYO). Mualicəsi: T.-in |
| + | formasından, xəstəliyin dərəcəsindən |
| + | asılıdır: sakitlik, antibiotiklər, |
| + | antikoaqulyantlar, bə”zən operasiya. |
| + | Əd. Topcubapov M. A., Xususi |
| + | cərrahlıq, H. Z., B., 1979: Qruzina E, |
| + | A., Uxod za bolınımi s nedostatocnostıno |
| + | krovoobratenild i ix lecenie, Kiev, 1980. |
| + | |
| + | |
| + | TROMP (fr. (qopre, qədim yuxarı |
| + | alm. (qıpba—boru), me"marlıq- |
| + | d a—konus hissəsi, sferik gӱnbəzin |
| + | yarısı və ya dərddə biri formasında |
| + | taqtavan konstruksiyası. T.-lar, adə- |
| + | tən binanın kvadrat planlı aparı |
| + | hissəsindən dairəvi, yaxud tı |
| + | planlı yuxarı hissəsinə—gunbəzə və |
| + | ya onun barabanına kecid yaradır. T. |
| + | orta əsrlərdə Ən və Orta Asiya, Za- |
| + | qafqaziya və Avropa me”marlırında |
| + | (17 əsrdən rus me”marlıqında) Yayıl- |
| + | mıtpdır. Bax həmcinin Parus. |
| + | |
| + | 22 TRON (elektron səzunun ixtisarı) |
| + | —elektrovakuum cihazlarının ad- |
| + | larında sonluq (məs., betatron, 2a- |
| + | zotron, klistron və s.). |
| + | TRONHEYM (Tqopdheytp) — Norvecdə |
| + | məhəp və port. Tronheyms-fyord sahi- |
| + | lindədir. Ser-Trəennelaq lkesinin |
| + | inz.m. ƏH. 136 min ((977). Matınqa- |
| + | yırma, yeyinti, aqac e”malı, TİKİP |
| + | sənayesi, un-t var. |
| + | |
| + | |
| + | TRӦNHEYMS-FYORD — Norvecin q, |
| + | sahilində kərfəz. Uz. 130—150 km, |
| + | eni 4—8,5 km. Dərinliyi 785 m. Sa- |
| + | hilləri alcaqdır. Yarımsutkalıq qa- |
| + | armalar (Hund. 3,4 m-ə qədər) olur. |
| + | - sapilində Qronheym portu var. |
| + | TROPİZM (yun. Sqӧrov—dəngə, istiqa- |
| + | mət)—qıcıqlandırıcının birtərəf- |
| + | li tə sirindən asılı olaraq gevdə, |
| + | kek, yaxud yarpaqın bir tərəfində hu- |
| + | ceyrələrin sur”ətlə beyuməsi nəticə- |
| + | sində bitkilərin ayrı-ayrı orqanla- |
| + | rının hərəkəti. Musbət T.-də hərəkət |
| + | qıcıqlandırıcıya tərəf, mənfi T.-də |
| + | isə əks tərəfə yənəlir. Qıcıqlandı- |
| + | rıcının xarakterindən asılı olaraq |
| + | fototropizm (ipıqa dənmək) |
| + | hidrotropizm(nəmliyə dənmək |
| + | və s. ayırd ə. |
| + | TROPİ QURIY Ya HKH |
| + | uorpadbın rypunarbı, Iman Bə Mlənyö )a- |
| + | rımkurələrində, subtropik və subek- |
| + | vatorial qurtaqlar arasındadır. T.q. |
| + | ucun materiklərdə səhra və yarım- |
| + | səhra landtaftlarının ustunluyu, |
| + | okeanda suyun yuksən temp-rlu və duz- |
| + | lu olması xarakterikdir. Antisiklo- |
| + | nal hava dəvranı, alcaq nisbi rutu- |
| + | bətlilik və ərazinin cox hissəsində |
| + | seyrək buludluluq səciyyəvidir. Orta |
| + | temp-r ən isti aylarda dӱzənliklərdə |
| + | 30—35*S (maks. 612S), ən soyuq aylar- |
| + | da 10*S-dir (minimum və daha |
| + | apaqı). İllik yaqıntı 50—200 mm, |
| + | ur, r-nlarında bəzən 1000— 2000 mm-ə |
| + | catır. .q. materiklərdə pərqi |
| + | okeanyanı, pərqi kecid, |
| + | materikdaxili və qərbi |
| + | okeanyanı sahələrə ayrılır. |
| + | T.q.--ın materik hissəsində təbii |
| + | proseslərin xususiyyəti i1.-dən q.-ə |
| + | doqru dəyitpir: axım layı və cayla- |
| + | rın sululuqu azalır, 11.-də kimyəvi |
| + | apınma və eroziya prosesləri, daxili |
| + | hissələrdə və q.-də fiziki apqınma və |
| + | deflyasiya ustundur: torpaq ərtuyYunun |
| + | qalınlıqı azalır. T.q.-da dəyiilən |
| + | rutubətli mepələrin podzollatmınn |
| + | laterit və qırmızı torpaqları, sey- |
| + | rək meiqə və savannaların qəhvəyi- |
| + | qırmızı və qırmızı-qonur torpaqla- |
| + | rı, materikdaxili sahədə və q.-də səh- |
| + | ra torpaqları yayılmındır. DQ.-dən |
| + | T.-Ə doqru qarılpıq meptələr, musson |
| + | mepələri, seyrək mepqələr, savannalar, |
| + | quraq metppələr, kserofil kolluqlar, |
| + | yarımsəhra və səhra bitkiləri bir- |
| + | birini əvəz edir. Muvafiq olaraq |
| + | Heyvanat aləminin nəv tərkibi də də- |
| + | yipilir (bax Tropik fauna). |
| + | T.q.-ın turu sahələrində rutubət- |
| + | li tropik meiyə, tropik seyrək meilə, |
| + | quraq metpə və savanna, tropik yarım- |
| + | səhra və tropik səhra zonaları ayrı- |
| + | lır. Darlarda T.q. yӱksəklik quriya- |
| + | rının mepə-cəmən (i1.-də), ə, meiə- |
| + | ceəl (mərkəzi hissədə və q.-də) spektr- |
| + | ləri ilə təzahur olunur. T.q.-ın okean |
| + | hissəsi ucun yuksək illik radiasiya |
| + | balansı (100 kkal/sm?), intensiv bu- |
| + | xarlanma, suyun cox duzlu (379/.4-ə qə- |
| + | dər) olması, oksigen və planktonların |
| + | azlıqı xarakterikdir. Suyun temp-ru |
| + | 18,5-dən 232 S-yə catanda 30—45 m də- |
| + | rinliklərdə rif əmələ gətirən mər- |
| + | canlar inkipaf edir. |
| + | TROPİK İQLİM—tropik enliklə- |
| + | rin iqlimi. Ekvatorial iqlim (rutu- |
| + | bətli tropik meipələr iqlimi), sub- |
| + | ekvatsrial iqlim, yaxud tropik (ek- |
| + | vatorial) musson iqlimi (həm də sa- |
| + | vanna iqlimidir) və passat iqlimi |
| + | (okean ӱzərində) tiplərinə ayrılır. |
| + | |
| + | |
| + | TROPİKDƏNKƏNAR SİKLON |
| + | |
| + | |
| + | Sonuncu iqlim tipinə quru uzərində |
| + | ə opara iqlimi uyqun gəlir. |
| + | ROPİK İL—Gunətin yaz gecə-guӱn- |
| + | duz bərabərliyi nəqtəsindən iki dəfə |
| + | 385 24214 gecməsi arasındakı muddət. |
| + | 365,242196 orta Gunət gunudur. Bapip- |
| + | lanqıcı Gunəpqin orta uz. 2802 oldu- |
| + | qu an qəbul edilmitdir. Bu andan he- |
| + | sablanan il Bessel ili adlanır. |
| + | TROPİK YARIİYLAR—tropik en- |
| + | liklərdə tufanla muplayiət olunan, |
| + | leysan xarakterli yaqıplar. Ekvator |
| + | Yaxınlıqında ilboyu dupqur, gunəi- |
| + | durutu vaxtı (yazda və payızda) gӱc- |
| + | lənir. Ekvatordan uzaqlaitdıqca maks. |
| + | Yaqıntı yayda dupqur, qrip isə quraq |
| + | |
| + | |
| + | .. | |
| + | |
| + | TROPİK M EYYƏLƏR—ekvatorial, |
| + | subekvatorial və tropik qurtaqlarda |
| + | 259 pp.e.d. və 302 c.e.d. arasında yayıl- |
| + | mıppdır. Bitki nəvləri zəngin və |
| + | hundurboylu (60—70 m və hətta 80 m) |
| + | atqacları olan həmitpəyatıl |
| + | rutubətli tropik və ya əsasən, |
| + | lianalar və epifitlərdən ibarət tro- |
| + | pik yaqıtilı mepələr daha cox rast |
| + | gəlir. Bunlar ilboyu sabit rutubətli |
| + | (2000—7000 mm yaqıntı) və temp-rlu |
| + | |
| + | 23—32”C) məpənTnə inkitpaf edir. |
| + | |
| + | una bənzər mepələr (yarımhə- |
| + | mipəyaiıl) yaqıntısı nisbətən |
| + | az (4500—2000 mm-dən az olmayaraq) |
| + | olan r-nlarda (Vest-Hind və Mərkəzi |
| + | Amerika, Qərbi Afrika, Cənubi və |
| + | Cənub-PPərqi Asiya) inkipaf edir) |
| + | ataclar nisbətən alcaqboylu (40 m-ə qə- |
| + | dər), florası isə zəngindir. Asiya |
| + | tropiklərində belə mepqələrə musssn |
| + | mepələri deyilir. Bu meiələr ucun |
| + | həmitəyattıl aqaclarla bərabər yarpa- |
| + | qı təkulən aqaclar da xarakterikdir. |
| + | Hund,. dəniz səviyyəsindən 800 m-dən |
| + | yӱksək olan daqlarda, daq T.m.-i ya- |
| + | yılmındır. Bu meiələr ucun arac- |
| + | pəkilli qıjılar və bə”zi iynəyarpaq- |
| + | lı aqraclar (aqatis, dakridium və s.) |
| + | xarakterikdir. Dəniz səviyyəsindən |
| + | 2000 m-dən yuksəklikdə dəfnə, fıstıq |
| + | və erika fəsiləsinin numayəndələri |
| + | olan mamırlı, alcaqboylu meiələr |
| + | məvcuddur. |
| + | |
| + | TROPİK SİKLONLAR—tropik en- |
| + | liklərdə yayılmın guclu atm. burul- |
| + | qanları. 209 (im. və c.e.-lərində |
| + | əmələ gəlir. T.s.-ın sahəsində təzyiq |
| + | mərkəzdə alcaq (əsasən, Ӱ50 mb-a qədər |
| + | və daha az) olur. Qropikdənkənar |
| + | siklonlardan əlculərinin kicik və ba- |
| + | rik qradiyentlərinin beyuk və cgezguӱn |
| + | (diametri 10—30 km) olması ilə fərq- |
| + | lənir. Q.s. cgəzgunun davamiyyəti 2—4 |
| + | saatdır. T.s.-da kuləyin sur”əti 70 |
| + | m|/san-yə qədər və daha beyuk olur. T.s. |
| + | vaxtı fəlakətli leysan yaqıniları və |
| + | tufan bai verir. T.s. dənizlərdə guc- |
| + | lu dalqaların yaranmasına və quru- |
| + | nun sahilyanı r-nlarında daqıntıla- |
| + | |
| + | a səbəb olur. |
| + | |
| + | ROPİK FAUNA—ekvatorial, sub- |
| + | ekvatorial və tropik quriyaqlarda |
| + | yapayan heyvanlar. T.f. nəvlərinin |
| + | sayı orta və ipimal qurtaqı fauna- |
| + | sından coxdur. Tropiklərdə nevlərin |
| + | zənginliyi və həyat formalarının |
| + | muxtəlifliyi ilə əlaqədar olaraq |
| + | heyvanların qoruyucu rəng və forma- |
| + | sının inkipafı, xususilə mimikriya |
| + | xarakterikdir. Bə”zi qruplar həddin- |
| + | dən artıq cox olmaları ilə fərqlə- |
| + | nir. Məs., antiloplar (savannalarda), |
| + | qarımqalar (rutubətli tropik meiiə- |
| + | lərdə), termitlər (butun tropik vi- |
| + | layətdə). Tropiklərdən kənarda demək |
| + | |
| + | |
| + | 359 |
| + | |
| + | |
| + | olar ki, məməlilərdən yalnız meymu" |
| + | na təsaduf olunmur: yarımmeymunlar, |
| + | fillər, gərgədanlar, tapirlər, gələz- |
| + | lər, qarıptqayeyənlər və ərincəklərin |
| + | də sayı məhduddur. Qupqlardan, əsasən, |
| + | tutuqupular, geyərcinlər, quqular, tu- |
| + | kanlar, nektar qupqları və s., suru- |
| + | nənlərdən iquanalar, gekkonlar, buqə- |
| + | ləmunlar, ilanlar və timsahlar, cy- |
| + | da-*quruda yapayanlardan qurbaqalar, |
| + | aqac qurbaqaları və s. T.f. ucun xa" |
| + | rakterikdir. Onurqasızlardan muxtə- |
| + | lif əqrəblər, hərumcəklər, muxtəlif |
| + | cucu, həmcinin torpaq zəliləri yapta- |
| + | yır. Tropik Afrikada insanda yuxu |
| + | xəstəliyini tərədən sese milcəyi və s. |
| + | coxdur. Okeanın T.f.-sı cox muxtə- |
| + | lifdir. |
| + | |
| + | Bə”zi balıqlar (kəpək balıqrı, |
| + | skatlar, ucan balıqlar və s.), dəniz |
| + | tısbaqaları və dəniz ilanları, onur- |
| + | qasızlardan qanadayaqlı molyusklar, |
| + | mirvari ilbizləri, nautiluslar, rif- |
| + | əmələgətirən qırmızı mərcanlar yal- |
| + | nız (yaxud da əsasən) tropiklərdə rast |
| + | gəlir. Quplardan faetonlar və o |
| + | qatlar yalnız tropik dənizlər uzərin- |
| + | də yem axtarırlar. Məməlilərdən si- |
| + | renlər yapayır, kapalotlar coxaldı- |
| + | lır. İnsan tərəfindən ovlanma nəti- |
| + | cəsində qurunun T.f.-sı cox dəyityil- |
| + | mi, bəzi neəvlər qırılmıit, yaxud |
| + | məhv olmaq ӱzrədir. Tropik adaların |
| + | faunası xususilə cox zərər cəkmiii- |
| + | dir. T.f.-nın muhafizəsi genofondun |
| + | “t anda muhum rol oynayır. |
| + | TROPİK XƏSTƏLİKLƏR, isti |
| + | əlkələrdə yayılmın xəs- |
| + | təliklərə–əsasən, ekvatorial, sub- |
| + | ekvatorial və tropik quriyaqlarda ya- |
| + | Yılmıin xəstəliklər qrupu. T.x.-ə in- |
| + | feksion və parazitar xəstəliklər da- |
| + | xildir: virus xəstəliyi (məs., sarı |
| + | |
| + | |
| + | . |
| + | |
| + | |
| + | qızdırma), bakterial (məs., melioi- |
| + | no3), ikketsiozlar, spiroxetozlar |
| + | (MƏC., nəin, gəbələk xəstəliyi |
| + | (məs., koksidiomikoz), helmintozlar |
| + | |
| + | |
| + | (məs., plistosomatoz, filyariatoz və s.), |
| + | ibtidailərin tərətdiyi xəstəliklər |
| + | (malyariya, leyitmanioz, letargiya və |
| + | s.). T.x.-ə, həmcinin isti iqlimin tə”- |
| + | sirindəm, habelə qidada zulal BƏ BH- |
| + | tamin catımazlırqından, qanın ge- |
| + | netik anomaliyasından, zəhərli ilan- |
| + | ların, hərumcəklərin diptləməs”ndən |
| + | və s.-dən tərəyən xəstəliklər də daxil- |
| + | dir. İnkitaf etməkdə olan əlkələr- |
| + | də T.x.-in genii yayılması təbii və |
| + | sosial-iqtisadi faktorlardan asılı- |
| + | dır. Əhalinin sanitariya mədəniyyə- |
| + | tinin, tibbi xidmətin ailaqı səviyyə- |
| + | də olması, qida catıtmazlıqrı, spesi* |
| + | fik Həyat tərzi bir cox xəstəliklərin |
| + | klinik gedipini muəyyən edir. Yerli |
| + | əhali arasında T.x. cox vaxt zulal ac- |
| + | lıqı, hipovitaminozlar, parazitar |
| + | məniəli xronik mubadilə pozqunluq- |
| + | ları və anemiya aspektində inkiiYa |
| + | edir. |
| + | |
| + | U mumdunya səhiyyə təpqkilatı sovet |
| + | tibb təpkilatlarının fəal itptirakı |
| + | ilə nisbətən cox yayılmıiy T.x.-in ləR- |
| + | vi haqqında beynəlxalq proqram qəbul |
| + | etmiiudir və onu həyata gecirir. |
| + | SSRİ ərazisində T.x. kutləvi xəstə- |
| + | lik kimi tamamilə ləev edilmiidir. |
| + | |
| + | Əd.: Rukovodstvo po tropicesgim bo- |
| + | leznam, 3 izd., M., 1974, Tropiceskie b0* |
| + | lezni, pod red. E. P. PYuvalovog, 2 izd., |
| + | M., 1979. |
| + | |
| + | TROPİKDƏNKƏNAR SİKLON — |
| + | PTQimal və Cənub yarımkӱrələrinin mu“ |
| + | layim və qutb enliklərində, əsasən, Q. |
| + | |
| + | |
| + | 360 |
| + | hava kutlələri zonasında yaranan |
| + | siklon. Mӱxtəlif termodinamiki xas- |
| + | |
| + | |
| + | sələrə malik hava kutlələrini bir- |
| + | birindən ayıran qutb və arktik (ant- |
| + | ərk, atm. cəbhələrində inkitpaf |
| + | edir. Atm. cəbhələrində qalın bulud- |
| + | ların əmələ gəlməsi və onlardakı |
| + | temp-r mӱxtəlifliyi havanın kəskin |
| + | dəyinilməsinə (kӱləyin istiqamətinin |
| + | dəyinilməsi, yarıntı, istiləmə və |
| + | soyuqlaqima) səbəb olur. T.s.-un mərkə- |
| + | zində təzyiq 950—920. mb-a qədər dulpə |
| + | bilər. T.s.-un orta sur”əti 30—40 |
| + | km|saatdır. Bə”zən isti səth ertuyu |
| + | uzərində yaranan yerli zəif T.s.-lar |
| + | da muppahidə edilir. Siklonların co- |
| + | xu T.s.-lara aiddir. |
| + | |
| + | TROPİKLƏR (iyn. tropikös (kyklos)— |
| + | dənmə dairəsiy—Yer kurəsi səthində |
| + | təsəvvur edilən paralel dairələr: |
| + | ekvatordan 232 27” 1im.-da və c.-da yer- |
| + | ləpir. Ekvatordan yim.-dakı tropik |
| + | PTimal və Ya Xərcəng tropiki, c.-da- |
| + | kı tropik Cənub və ya Oqlaq tropiki |
| + | adlanır. T.-də Gunət ildə bir dəfə— |
| + | 1Pimal tropikində yay gunətiduruzlun- |
| + | da, Cənub tropikində qın guӱnətduru- |
| + | punda zenitdə gerunur. Yay gunət- |
| + | durupunda 1Pimal yarımkurəsində |
| + | ən uzun gun, Cənub yarımkurəsində ən |
| + | |
| + | |
| + | zun gecə, qınpi gӱnəpdurupqunda isə | |
| + | |
| + | |
| + | Pimal yarımkurəsində ən qısa gun, |
| + | Cənub yarımkurəsində ən qısa gecə |
| + | olur. T. arasındakı sahənin hər bir |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TROPİKLƏR |
| + | |
| + | |
| + | mır və Fridel-Krafts reaksiyasına |
| + | girmirlər. Karbonil qrupu ilə tə- |
| + | rəmə (oksim, semikarbazid və s.) əmələ |
| + | gətirmir, dienlər kimi dien sintezinə |
| + | girir. Bir cox tropolonların fun- |
| + | gisid ” bakterisid xassəsi var. |
| + | |
| + | TROPİNİN Vasili Andreyevic (30. |
| + | Z3.1776, Novqorod qub.-nın Karpovo |
| + | k.—15.5.1857, Moskva)—rus portret |
| + | rəssamı, 1823 ilədək təhkimli kənd- |
| + | li olmutidur. Təqr. 1798 ildə Peter- |
| + | burq Rəssamlıq Akademiyasında oxu- |
| + | maqa bailamın, lakin 1804 ildə ara- |
| + | sı onu geri qaytarmındır. İlk por- |
| + | tretləri obrazların intimliyi, ko- |
| + | loritin incəliyi ilə fərqlənir (|ar- |
| + | vadı A. İ. Tropininanın (1809) və |
| + | oqlunun (1818) portretləriy. Muasi- |
| + | ri olduqu bir sıra gərkəmli ipəxsiy- |
| + | yətin canlı xasan (€II. A. .. |
| + | naxonə, 1823, €K. T. Pannus, 1825, €A., |
| + | C. Tlymkunə, 1827, Yuymrnrrudoar A, |
| + | S. Putkin muzeyi, Leninqrad vil.-nin |
| + | Putkjin iy.) 4“K. P. Bryullovə, 1836) |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | məntəqəsində Gunəpz ildə iki dəfə || |
| + | |
| + | |
| + | zenitdə gerun |
| + | TROP |
| + | poidlər — molekulunda quruluyit |
| + | fraqmenti kimi tropil kationu (sik- |
| + | loheptatrienil), yə”ni aromatik qeyri- |
| + | benzoid karbonium ionu olan maddə- |
| + | lər: bu ionun yuku yeddiuzvlu siklin |
| + | butun karbon atomları arasında de- |
| + | lokalizə olunmuttdur (1). T.b.-in əsas |
| + | nəvləri: Tropil duzları. Ka- |
| + | pion (Q) quvvətli turilularla |
| + | |
| + | uyar həlledicilərdə həll |
| + | |
| + | olur |
| + | |
| + | |
| + | duzlar əmələ gətirir. Bu duz- |
| + | |
| + | lar bərk maddələrdir, pol- |
| + | |
| + | 1 pə To H (sikloheptatrien—2, 4, |
| + | 6—0O |
| + | |
| + | |
| + | -1)— )eAanyaBny AOİMAMbilli KETOH | |
| + | |
| + | |
| + | (11), buna tropil oksidi (111) kimi də |
| + | |
| + | |
| + | O”-Ə- |
| + | |
| + | |
| + | baxmaq olar. Rəngsiz mayedir, —52S- |
| + | də donur, 1132S-də (2 Mn/m? və ya 15 |
| + | mm c.st.) qaynayır, su ilə qarınnır. |
| + | Doymamı:i ketonun xassələrinə malik- |
| + | dir— Vq, və N.-ini birlətdirir, ok- |
| + | sim, semikarbazon, fenilhidrazon əmə- |
| + | lə gətirir. |
| + | |
| + | Tropolonla r— oksitroponun |
| + | terəmələri. Tropolon sisteminin re- |
| + | zonans enerjisi 126 kc/mol (30 kkal/ |
| + | il -dur: əlavə stabillətmə molekul- |
| + | daxili hidrogen rabitəsi (qırıq xət- |
| + | lə gəstərilir) ilə olur: |
| + | |
| + | |
| + | 0 —H |
| + | |
| + | |
| + | : 0—N (9 –-n |
| + | |
| + | |
| + | Se — Qrapolon |
| + | |
| + | |
| + | Kimyəzi xassələrinə gərə tropolon- |
| + | lar fenollara oxizayır: qələvilərlə |
| + | reaksiyaya girir, bir cox əvəzolunma |
| + | reaksiyalarına (bromlaiyma, azolai1- |
| + | ma və s.) daxil olӱr. Onlar sulfolait- |
| + | |
| + | |
| + | R VİRLƏİYMƏLƏR, tro- | |
| + | |
| + | |
| + | və nəticədə alcaq isti qutb T.-sı və |
| + | yuksək soyuq tropik T.-sı Yaranır. |
| + | TROPOSFER (yun. Ibӧroz—dənmə, |
| + | dəyitilmə-sferay—atm.-in (Yer sət- |
| + | hinin tə”sirinə daha cox mə ruz qalan |
| + | apaqı təbəqəsi. Yuxarı sərhədi Mu- |
| + | layim enliklərdə 10—12 km, qutblər- |
| + | də 8—10 km, tropiklərdə 1 8 km |
| + | hund.-dən gecir. Atm. kӱtləsinin təqr. |
| + | 8094", atm.-dəki su buxarının 10026 -ə |
| + | qədəri T.-dədir. und.-dən asılı |
| + | olaraq temp-run orta hesabla hər 100 |
| + | m-də O,652 S apaqı duitməsi, bulud- |
| + | larla əlaqədar guclu turbulent axın- |
| + | ları və konveksiyanın inkipafı |
| + | ilə xarakterizə olunur. T.-də hava |
| + | kutlələrinin muxtəlif nev MHOF fi |
| + | tipləri formalapır, atm. cəbhələ- |
| + | ri yaranır, siklon, antisiklon və s. |
| + | |
| + | |
| + | proseslər inkiii edir. |
| + | |
| + | TROPOSFER PARMO bA BHTƏCM— |
| + | elektrik cəhətdən qeyri bircinsli |
| + | troposferdə radio dalraları yayılar- |
| + | kən elektromaqnit enerjisinin yeni- |
| + | dən pqualanması hadisəsindən istifa- |
| + | də edilən uzaq radio rabitəsi,y desi- |
| + | |
| + | |
| + | metrlik və santimetrlik dalralar dia- |
| + | pazonunda həyata kecirilir. |
| + | |
| + | |
| + | Enerji: |
| + | nin yenidən pqualanması hadisəsi ve- |
| + | rici və qəbuledici antenaların isti" |
| + | qamətlənmə diaqramlarının kəsinmə |
| + | sahəsində bap verir. T.r.r.-ndə veri" |
| + | ci və qəbuledici məntəqələr arasındaə |
| + | kı məsafə 1000 km-ə cata bilər. La- |
| + | kin praktikada, adətən, radiorele ra |
| + | bitəsi xətləri cəki : burada T.r.r.- |
| + | ndən rabitə xəttinin butun bəndlərin- |
| + | |
| + | |
| + | — CC də, yaxud onlardan yalnız bir necə- |
| + | İb | sində istifadə edilir. Belə rabitə |
| + | gӱn xətlərinin uz. bir necə min km-ə ca- |
| + | |
| + | |
| + | C kvt) vericilər, y |
| + | | lik qəbuledicilə |
| + | nalar (40*40 m?-dək), eləcə də siqna- |
| + | |
| + | |
| + | tır. T.r.r.-ndə beyuk guclu (1—50 |
| + | yuksək həssaslıra ma- |
| + | , ÖƏİYK elculu ante* |
| + | |
| + | |
| + | lın tədriclə susmasını azaltmaq ucun |
| + | |
| + | |
| + | = xususi verili:q metodlarından isti- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | V. A. Tropinin. 4*Krujeva toxuyan |
| + | qızə. 1823. Tretyakov qalereyası. Moskva. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | yaratmıti, eləcə də sadə əmək adamla- |
| + | rının, o cumlədən Ukrayna kəndlilə- |
| + | rinin (4“Krujeva toxuyan qızə, 1823, |
| + | FƏliaqaclı qoca, 1847, A. S, Puziki- |
| + | nin portretindən baiqa gestərilən |
| + | butun əsərlər Tretyakov qalereyasın- |
| + | dadır) portretini cəkmiitdir. T. |
| + | məipət yarımportreti tipinin yara- |
| + | dıcısıdır. Q.-in yaradıcılırı 19 |
| + | əsr rus demokratik incəsənətinin in- |
| + | kipafına muhum “ə KƏCTƏPMHI- |
| + | dir. Rəssamın c A. M. Rebinderin |
| + | portreti (1854) və cYolcuq (4cƏli- |
| + | aqaclı qocav əsərinin muəllif vari- |
| + | antı) əsərləri R. Mustafayev ad. |
| + | Azərb. Dəvlət İncəsənət Muzeyində |
| + | (Bakı) saxlanılır. Moskvada T. və |
| + | onun devrunə mənsub Moskva rəssam- |
| + | larının muzeyi acılmıtndır (1969). |
| + | |
| + | |
| + | TROPOPAUZA (yun. (qӧroz—dənmə, |
| + | dəyipilmə-R rai515—dayanma, kəsilmə) |
| + | —-troposferlə stratosfer arasın- |
| + | |
| + | |
| + | da kecid təbəqə. Qalınlıqı 2—Z3 km-ə |
| + | qədərdir. Hund. coqrafi enlikdən, |
| + | ilin fəsillərindən və siklonal fəa- |
| + | liyyətdən asılı olaraq dəyiptilir. |
| + | Subtropiklərdə guclu tırnaqlı hava |
| + | axınlarının təqsiri ilə T. pozulur |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | adə edilir. Muasir qəbuledici-ve- |
| + | |
| + | |
| + | rici avadanlıqların energetika para- |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | |
| + | |
| + | metrləri bir yuӱksəktezlikli lulədə |
| + | 8 000 k.m məsafələrdə 12-dək tele- |
| + | fon kanalı (150—250 km məsafələrdə |
| + | isə 120— 240-dək) yaratmaqa imkan ve- |
| + | rir. 1981 ildə SSRİ ilə Hindistan |
| + | arasında (uz. 700 km) T.r.r. xətti iə |
| + | Sinir. |
| + | TROSTYANETS--USSR Sumı vil.- |
| + | ndə ipəhər. Trostyanets r-nunun mər- |
| + | kəzi. D. y.st. (Smorodino). aptınqa- |
| + | yırma, c“Elektrobıtpriborı, toxum |
| + | z-dları, ipəkər, aqac e”malı kombinat- |
| + | ları, ypokolad f-ki var. |
| + | TROTİL—trinitrotoluolun ftamra |
| + | |
| + | |
| + | adı. |
| + | TROTSKİZM —marksizm-leninizmə və |
| + | beynəlxalq kommunist hərəkatına dutp- |
| + | mən xırda burjua ideya-siyasi cərə- |
| + | Yanıy, əzunun opportunist mahiyyətini |
| + | csolə ibarələrlə pərdələyir. 20 əsrin |
| + | əvvəlində Rusiyada menievizmin bir |
| + | 57 KHMH meydana ər. ə |
| + | oqu və lideri L. D. Trotski (Bron:- |
| + | iteyn, 1879—1940) idi (adı da bura |
| + | dandır). Trotski 1901—O03 illərdə |
| + | iskracı olmui, RSDFP-nin 2-ci qu- |
| + | rultayından sonra menpeviklərə qo- |
| + | itulmutidur. T. fəhlə hərəkatının |
| + | strategiya və taktikasının butun bali: |
| + | lıca məsələlərində marksizm-leniniz- |
| + | MƏ Tapıb qoyulmulpdur. Rusiyada 1905 |
| + | —07 illər inqilabı dəvrundə T. mark- |
| + | sist permanent inqilab nəzəriyyəsini |
| + | saxtalapdırır, burjua-demokratik |
| + | inqilabında proletariatın Hegemon" |
| + | |
| + | |
| + | = VE –—:j–--hkdpıııs- |
| + | |
| + | |
| + | İRİ aq tq lə ——— |
| + | |
| + | |
| + | TROXOFOR |
| + | |
| + | |
| + | 361 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Luqunu və gəndlilərin inqilabi rolu- |
| + | nu, proletariatla kəndlilərin itti- |
| + | aqının ti inkar edirdi. |
| + | rtica illərində (1907—10) T. əslin- |
| + | də təsviyəciliyin Sar nəvu idi. 1912 |
| + | ildə trotskicilər RSDFP-dən qovul- |
| + | Myuı n opportunistləri birlətdi- |
| + | rərək Avqust ternani bloku ya- |
| + | ratmındılar. Birinci dunya muhari- |
| + | “bəsi (1914—18) dəvrundə T. bair |
| + | sentrizmin tərkib hissəsi idi və im- |
| + | perializm dəvrundə proletar inqila- |
| + | bının əvvəlcə bir necə və ya hətta ay- |
| + | rılıqda geturulmuiz bir əlkədə qələ- |
| + | bəsinin mumkunluyu haqqında Lenin |
| + | muӱddəasına, lpeviklərin imperia- |
| + | list muharibəsini vətəndai muharibə- |
| + | sinə cevirmək iquarına qaripı cıxır- |
| + | dı. Sovet hakimiyyətinin ilk onil- |
| + | liyində T. UİK(b)P daxilində bati- |
| + | lıca təhlukə idi. Sosialist inqila- |
| + | bının qələbəsindən və menievizm dar- |
| + | madaqın edildikdən sonra trotskici- |
| + | lər partiya daxilində gedən mubarizə- |
| + | də Çzə cıxaraq tam bir sıra csolk |
| + | opportunist baxımtları boliqeviklər |
| + | partiyasının Lenin xəttinə qartı |
| + | qoydular. T. nəzəriyyə sahəsində elkədə |
| + | sosialist inqilabının taleyi və sosia- |
| + | lizm qurmarın mumkunluyu haqqında |
| + | Lenin muddəalarına qariptı cıxır, |
| + | taktika məsələlərində isə partiyanı |
| + | daim avanturizmə təhrik etməyə (dunya |
| + | inqilabına ctəkan vermək ucun cin- |
| + | qilabi muharibək aparmaq və s.) ca- |
| + | lıpırdı. Trotskicilər Brest sullu- |
| + | nun (1918) vaxtında baqlanmasını |
| + | pozaraq Sovet resp.-sını cətin vəziy- |
| + | yətdə qoymuli, həmkarlar ittifaqları |
| + | haqqında diskussiya zamanı partiyada- |
| + | xili mubarizənin təiəbbuscusu ol- |
| + | mutdular. 1923—34 illərdə Q.-in an- |
| + | tipartiya cərəyanı kimi ideoloji |
| + | cəhətdən formalaiyması bapya catdı. |
| + | Trotskicilər leninizmi təftiiy etmə- |
| + | yə, onu T. ilə əvəz etməyə, partiyanı |
| + | parcalamaqa, MK-da rəhbərliyi ələ ge- |
| + | cirməyə cəhd gestərirdilər. 1926 ildə |
| + | onlar Trotskici-zinovyevnci antipar- |
| + | tiya blokunda birləidilər. |
| + | Partiya T.-ə qarilı qəti mubarizə |
| + | aparırdı. UİK(b)P-nin 15-ci qurul- |
| + | tayı (1927) T.-in ideya və təkilatca |
| + | darmadaqın olunmasını baiya catdır- |
| + | dı. Bu idə İ. V. Stalinin xidməti |
| + | bəyuk idi. T. 1928 ildən SSRİ-də |
| + | siyasi cərəyan gimi aradan qalxdı. |
| + | Trotski antisovet fəaliyyətinə gərə |
| + | 1929 ildə SSRİ-dən surgun edildi və |
| + | 1932 ildə sovet vətəndaiqlıqından məh- |
| + | rum olundu. Trotskicilərin bir his- |
| + | səsi 15-ci qurultaydan sonra da |
| + | UİK(b)P-pin və Kominternin xəttinə |
| + | qariqı mӱbarizəni davam etdirirdi. |
| + | Trotskicilər İkinci dunya muharibə- |
| + | si (1939—45) illərində antihitler |
| + | koalisiyasının yaradılmasına qariyı |
| + | cıxır, muharibənin Hər iki tərəf |
| + | ucun imperialist muharisəsi olduqu- |
| + | nu iddia edirdilər. 1938 ildə trot |
| + | skicilər Parisdə əzlərinin birliyi- |
| + | ni—4*Dərduncu İnternasionalgıı Ya- |
| + | ratdılar. Muasir T. bir-biri ilə cə- |
| + | kipən, fəhlə hərəkatından ayrı dui1- |
| + | muli qruplardan ibarətdir. Bir sıra |
| + | əlkədə (Belcika, İngiltərə, İtaliya, |
| + | FR, Fransa, Yaponiya, ABİT və s.) |
| + | fəaliyyət gəstərən bu qruplar SSRİ |
| + | və digər sosialist elkələri haqqında |
| + | iftira və bəhtanlar yayır, dinc ya- |
| + | namı yaiamaq prinsipini inkar edir, |
| + | davakar antikommunizm MƏBTETHHAƏ HY- |
| + | rur, ifrat inqilabi iquarlarla kut- |
| + | |
| + | |
| + | lələri avanturist cıxınlara təhrik |
| + | edirlər. |
| + | |
| + | Əd. Lenin V. İ., Əsərləri (bax |
| + | Mə”lumat cildi, H. 1, səh. 618—620): St a- |
| + | lin İ. V., Trotskizm ya leninizm?, |
| + | Əsərləri, c. 6: yenə onun, Trotskici |
| + | mӱxalifət kecmitdə və indi, yenə orada, |
| + | c. 10: Borhba partii bolıpevikov protiv |
| + | tropkizma. 1903—fevralı 1917 q., M., |
| + | 1969, Borıba kommunistov protiv ideolo- |
| + | qii tropkizma, M., 1973, İstoriceskii |
| + | opıt borhbı KPSS protiv tropkizma, M., |
| + | 1975, Bax həmcinin QTrotskici-zinovyev- |
| + | ci antipartiya bloku məqaləsinin ədə- |
| + | biyyatına. |
| + | |
| + | |
| + | TROTSKİCİ-ZİNOVYEVCİ ANTİ- |
| + | PARTİYA BLOKU—1926—27 illərdə |
| + | UİK(buP daxilində antileninci mu- |
| + | xalifət. Trotskicilər və cyeni muxa- |
| + | lifətu, habelə “fəhlə muxalifətiz- |
| + | nin, “demokratik mərkəziyyət qrupu- |
| + | nun onlara qopulmuttn iptirakcıları, |
| + | kecmiip antipartiya qruplatmaların- |
| + | dan olan ayrı-ayrı ipəxslər daxil idi. |
| + | Blok trotskizmin ideya platforması |
| + | əsasında əmələ gəlmiiidi. T.-z.a.b. |
| + | kapitalist əhatəsi ipəraitində SSRİ- |
| + | də sosializmin qələbəsinin mumkunlu- |
| + | y , Beyuk Oktyabr sosialist inqila- |
| + | ının, əlkə sənayesinin sosialist xa- |
| + | rakterini inkar edir, partiya MK- |
| + | sını Qızıl Ordunu məhkəmlətmək qay- |
| + | qısına qalmamaqda təqsirləndirirdi. |
| + | Blok əməkci kəndliləri sosializmə |
| + | dutlimən quvvə sayır, sənayeləindirmə- |
| + | nin butun aqırlıqını onların uzə- |
| + | rinə qoymaqra caqırırdı. Bu, fəllə |
| + | sinfi ilə kəndlilərin ittifaqını |
| + | parcalamaqa, sənayeləipdirməni pozma- |
| + | qa və son nəticədə Sovet hakimiyyəti- |
| + | nin məhvinə doqru aparırdı. Muxali- |
| + | fət partiya MK-sına bəhtanlar atır, |
| + | əzunun gizli təipkilatını yaradırdı. |
| + | Partiya T.-z.a.b.-na qarqpı qəti mu- |
| + | barizə apardı. UİK(6)P MK-nın |
| + | və MNK-nın birlətmiiq plenumları |
| + | (1926, iyul, oktyabr: 1927, iyul—avqust: |
| + | oktyabr) blokun fəaliyyətini ifila |
| + | edib pislədi. T.-z.a,b.-na qariqı mu - |
| + | barizədə Kominternin İcraiyyə Komi- |
| + | təsi UİK(b)P-nin xəttini mudafiə |
| + | edirdi. 1927 ilin oktyabr—dekabrın- |
| + | da kecirilən partiyadaxili diskus- |
| + | siya zamanı T.-z.a.b. cəmi 0O,596 səs |
| + | aldı. XİK(6)P MK və MNK-nın bir- |
| + | gə Yıqıncaqı (1927, noyabr) Trotski |
| + | və Zinovyevi partiyadan cıxartdı. |
| + | Partiyanın 15-ci qurultayı (1927, de- |
| + | kabr) blokun ideya və təigilatca dar- |
| + | madaqın edilməsini bata catdırdı, |
| + | muxalifətə mənsub olmaqın UİK(buP |
| + | |
| + | |
| + | .Sıralarında qalmaqla bir araya sıq- |
| + | |
| + | |
| + | madıqını e"lan etdi. Muxalifətin |
| + | 75 nəfər fəal xadimi, habelə acıqca |
| + | əksinqilabi qrup olan Sapronov qrupu |
| + | partiyadan cıxarıldı. |
| + | |
| + | Antipartiya bloku Azərb.-da da |
| + | fraksiyacılıq fəaliyyətini guclən- |
| + | dirməyə calınırdı. 1927 ilin yazında |
| + | Bakıda T.-z.a.b.-nun yerli mərkəzi ya- |
| + | radılmıldı. Blokun ifiya olunma- |
| + | sında və Azərb.-dakı tərəfdarları- |
| + | nın darmadaqın edilməsində 17-ci |
| + | Bakı partiya konfransı (1927 il, 28 |
| + | oktyabr—6 noyabr) beyuk rol oynadı. |
| + | CİK(b6)P MK-nın mə”ruzəsini (mə"ru- |
| + | zəci Y. E. Rudzutak idi) muzakirə |
| + | edən konfrans partiya MK-sının si- |
| + | Yasi, tipkilat fəaliyyətinə tamamilə |
| + | və butunluğlə tərəfdar cıxdı. |
| + | AK(b6)P-nin 8-ci qurultayı (1927, no- |
| + | Yabr) resp. partiya təptkilatının |
| + | trotskicilərə qariplı gərduyu tədbir- |
| + | ləri bəyəndi, |
| + | |
| + | |
| + | Əd.: Azərbaycan Kommunist Partiyası |
| + | tarixinin ocerkləri, B., 1964, Qəndi- |
| + | lovsSs. T., Kommunist partiyasının trots- |
| + | kici-zinovyevci antipartiya blokunu dar- |
| + | madaqın etmək uqrunda mubarizəsi, B., |
| + | 1957, yenə onun, Azərbaycanda partiya |
| + | quruculuqu məsələləri, B., 1971, Kocar- |
| + | li T., Bolıpeviki Azerbaӧdjana v borv- |
| + | be protinv tropkistsko-ZİNOvHevskoqo anti- |
| + | partiNnoqo bloka, M., 1967, İstoriceskoe |
| + | znacenie opıta borıhbı KPSS protiv pra- |
| + | voqo i tlevoqoz opportunizma, M.., 1980. |
| + | TROFİK YARA—sinir trofikası- |
| + | nın pozqunluqrundan tərənən xəstə- |
| + | lik: toxuma nekrozu ilə nəticələnə |
| + | bilər. Onurqa beyninin və periferik |
| + | sinirlərin zədələnməsindən baii ve- |
| + | rir. Xəstəlik xoraların tez yayılıb |
| + | nekrotak prosesə kecməsi ilə xarakte- |
| + | rizə olunur. Xəstəlik uzun muddət |
| + | davam etdikdə, ikincili yerli ilti- |
| + | habi proseslər təzahur edir. M u a- |
| + | licəsi: xəstəliyin gediiindən |
| + | asılı olaraq məlhəm sarqısı, fizio- |
| + | terapiya və s. |
| + | |
| + | TROFİMӰUK Andrey Alekseyevic (d. |
| + | 16.8.1911, Xvetkovic k., indiki Brest |
| + | vil.)—sovet neft- ə | |
| + | ci geollxu. SSRİ |
| + | EA akad. (1958: m. |
| + | uzvu 1953). Sosia- |
| + | list Əməyi Qəhrə- |
| + | manı (1944). SSRİ |
| + | Devlət mukafatı |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | laureatı (1946, |
| + | 1950). 1931 ildən |
| + | Sov İKP uzvu. |
| + | |
| + | |
| + | Umumittifaqelmi- |
| + | tədqiqat neft-qaz |
| + | in-tunun direktor |
| + | muavini (1953—55) "S |
| + | və direktoru (1955—57) olmupdur. |
| + | 1957 ildən SSRİ EA Geologiya və |
| + | Geofizika İn-tunun Sibir bəlməsi- |
| + | nin direktorudur. Əsərləri neft geo- |
| + | logiyası sahəsindədir. Volqa-Ural |
| + | neftli-qazlı sahəsinin neft yataqla- |
| + | ının kəifində iitirak etmitdir. |
| + | eftli qatların diaqnostika metodu- |
| + | nu, neft və qaaın proqnoz ehtiyatla- |
| + | rının həcm-məniyə metodunu və s. ha- |
| + | zırlamıimdır. SSRİ Ali Sovetinin |
| + | (4—8-ci caqırıl) deputatı olmui- |
| + | dur. 4 dəfə Lenin ordeni, Oktyabr |
| + | İnqilabı ordeni, 2 baiqa orden və me- |
| + | dallarla təltif olunmusdur. |
| + | TROXOTRON (yun. kqoshoeydev—təkə- |
| + | rəbənzər, dəyirmi |-(elek)trony —qar- |
| + | ipılıqlı perpendikulyar elektrik və |
| + | maqnit sahələrinin tə siri ilə tro- |
| + | xondal lentiqəkilli elektron dəstəsi |
| + | iquası yaradan coxelektrodlu elek- |
| + | tron-pqua cihazı. Katoddan cıxan |
| + | elektronlar potensialı katodun PO- |
| + | tensialına yaxın olan ekvipotensial |
| + | səth uzrə yerini dəyimir (troxoida |
| + | cızır). T.-da xususi elektrodların |
| + | potensialını dəyiidirməklə ekvipo- |
| + | tensial səthin yerdəyitməsinə nail |
| + | olunur, bu isə elektron dəstəsinin |
| + | kommutasiyasına (iquanın istənilən |
| + | levhə uzərinə yenəldilməsinə) imkan |
| + | verir. Q.-dan elcmə texnikasında im- |
| + | pulsların hesablanmasında, zaman |
| + | intervallarının əlculməsində, cox- |
| + | kanallı radiorabitədə (kommutator |
| + | və impuls modulyatoru kimi) istifa- |
| + | də edilir. |
| + | TROXOFOR (yun. (qoshӧzv—carx, tƏə- |
| + | gər--rhoqoz—dapıyan)—bə zi həlqəvi |
| + | qurdların (coxqıllı qurdlar), exi- |
| + | uridlərin, sipungulidlərin və bir |
| + | sıra molyuskların sərbəst uzən sur- |
| + | fəsi. Mikroskopik əlcudədir. Bədəni |
| + | |
| + | |
| + | 362 |
| + | |
| + | |
| + | TRUA |
| + | |
| + | |
| + | T.-un. suda hərəkətinə səbəb olan bir |
| + | və ya bir necə kirpikli halqa ilə ha- |
| + | ili yd ənmitidir. |
| + | |
| + | TRUA (Tqouezv)—Fransada ipəhər. Se- |
| + | na cayı sahilindədir. Ob departamen- |
| + | tinin inz, m. ƏH, 75 min (1975). Tri- |
| + | kotaj sənayesinin muhum mərkəzidir. |
| + | Toxuculuq mapınqayırması, qalan- |
| + | |
| + | |
| + | tereya məmulatı muəssisələri, yeyinti |
| + | sənayesi var. |
| + | TRUBA (qədim yuxarı alm. Eqipha, |
| + | |
| + | |
| + | ital. (qopBa—boru )—nəfəslə calınan |
| + | yuksək registrli mis musiqi aləti. |
| + | Yuxarı hissəsi silindrik, qurtaraca- |
| + | qı konustpəkilli borudan ibarətdir. |
| + | Boru, adətən silindrik hissədən bir |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dəvrə burumlanır və alətin gəvdəsi |
| + | ilə butevluk təpkil edir. Silindrik |
| + | hissənin bapına kasapəkilli mutituk |
| + | taxılır. Borunun diametri təqr. |
| + | mm, kanalının uz. təqr. 1500 mm olur. |
| + | Ventilsiz T.-lar 17 əsrdən opera ork.- |
| + | lərinə daxil edilmindir: 1816 ildə |
| + | xromatik səsduzumu olan ventilli |
| + | T.-lar meydana gəlmitdir. Səsi aydın |
| + | və gӱtludur. Kicik T. (yaxud pikkolo |
| + | T.), alto T., bas T, kimi nəvləri |
| + | var. Ansambl, ork, və solo alət kimi |
| + | istifadə nur |
| + | |
| + | TRUBADURLA (fr. Tqopfadoiq, |
| + | Provans dilində (qoradoq, (qoraq— |
| + | tapmaq, me”p qopmaq)—11—13 əsrlər |
| + | Provans ipair-muqənniləri. T. həyat |
| + | etqini, qadın gəzəlliyini, cəngavər |
| + | məhəbbəti və rəpadətini tərənnum |
| + | edirdilər (bax Kurtuaz ədəbiyyatı). |
| + | Gilyom de Puatye, B. de Ventadur, |
| + | Markabru, Qrfiknya de Dia və b. Q. |
| + | məphur idi. B. de Born,, C. Rudel, |
| + | P. Vidal və 6. T. sosial-siyasi MƏB- |
| + | zularda da nəqmələr qopmuplar. |
| + | |
| + | |
| + | Mətnlər: Pozzil trubadurov. |
| + | Pozzil minnezinqerov. Poəzzin vaqantov, |
| + | M., 1974, Pesni trubadurov, M., 1979, |
| + | |
| + | |
| + | TRUBCEVSK-–RSFSR Bryansk vil.- |
| + | ndə ipləhər. Trubcevsk r-nunun mərkə- |
| + | zi. Desna cayının sahilindədir. Kən- |
| + | dir emalı, tərəvəzqurutma, )ar-neH- |
| + | dir z-dları, trikotaj f-ki: politex- |
| + | HHK texnikumu, sovxoz-texnikum, pe- |
| + | daqoji məktəb, xalq teatrı, əlkəpqu- |
| + | naslıq muzeyi var. |
| + | |
| + | TRUVERLƏR (fr. (qopueqe, trouver— |
| + | tapmaq, uydurmaq, seəz qopmaq)—12— |
| + | 13 əsrlə ansız saray ippair-mutrən- |
| + | niləri. Qrubadurlar sənətinin tə”si- |
| + | ri ilə Formalaimıpi T. poeziyası xalq |
| + | Yaradıcılıqına baqlılıqı, forma |
| + | sadəliyi, səmimiliyi ilə secilirdi. |
| + | T. Kurtuaz romanları (Kretyen de |
| + | Trua), pyes (J. Bodel) və lirik pe/r- |
| + | lər (G. Brulle) də yazırdılar. Q. |
| + | 14 əsr fransız poeziyasına əhəmiy- |
| + | Yətli tə”sir gestərmipllər. |
| + | “TRUDu—mərkəzi umumsiyasi qəzet, |
| + | XİHİMPQ-in orqanı, 1921 il fevra- |
| + | lın 19-dan (həftədə 6 dəfə) Moskva- |
| + | da cıxır. Qəzet x.t. planlarının |
| + | Yerinə yetirilməsi urrunda sosializm |
| + | yarıtnlını, elmi-texniki tərəqqi mə- |
| + | sələlərini, kӱtlələrin əmək və si- |
| + | yasi fəallıqını artırmaqda, mərkə- |
| + | zi, həmcinin resp., o cumlədən Azərb. |
| + | SSR həmkarlar ittifaqı təikilat- |
| + | |
| + | |
| + | larının rolunu, qam loru nmıbir- |
| + | landırır, Sov.İKP və Sovet devlə- |
| + | tinin leninci xarici siyasətini, bey- |
| + | nəlxalq fəhlə və həmkarlar ittifaq- |
| + | ları hərəkatlarının birliyi ideya- |
| + | larını təbliq edir. c“Q.ə Qırmızı |
| + | Əmək Hazratı ordeni (1951) və Lenin |
| + | ordeni (1971) ilə təltif olunmundur. |
| + | irajı 15,7 mln. nusxədir (1984). |
| + | SSRİ-nin 55 ipəhərində, o cӱmlədən |
| + | Bakıda cap olunur. | |
| + | TRUDOVİKLƏR, CƏ mək qrup ux— |
| + | Rusiyada 1—4-cu Dəvlət dumaların- |
| + | da kəndlilərdən və xalqcı məsləkli |
| + | ziyalılardan ibarət xırda burjua |
| + | demokratları qrupu (1906—17). Proq- |
| + | ramında demokratik azadlıqlar, tor- |
| + | paqın (kəndlilərin pay torpaqların- |
| + | dan əlavə) dinc yolla millilətdiril- |
| + | məsi və beləliklə umumxalq torpaq |
| + | ondu yaradılması irəli surulurdu. |
| + | . Dumada və ondan kənarda ka - |
| + | lərlə inqilabcı proletariat arasın- |
| + | da tərəddud edirdilər. T.-in sosial- |
| + | iqtisadi tələbləri kəndlilərin məna- |
| + | feyinə uyqun olduquna KƏpə boliyevik- |
| + | lər bə”zi məsələlərdə onlarla saziil |
| + | taktikası yeridir, eyni zamanda T.-in |
| + | siyasi səbatsızlıqını tənqid edir, |
| + | kadetlərdən ayrılmaqa caqırırdı- |
| + | lar. 1917 ilin iyununda T. xalq so- |
| + | sialistləri ilə birləmmitdilər və |
| + | Muvəqqəti həkumətə tərəfdar cıxır- |
| + | dılar. Sovet hakimiyyətinin qələbə- |
| + | sindən sonra əksinqilabın tərəfinə |
| + | kecmitdilər. |
| + | TRUKM ENLƏR (əzlərini turkmən |
| + | adlandırırlar)—Stavropol əlkəsin- |
| + | də (RSFSR) yatpayan turkmənlərin |
| + | etnoqrafik qrupu. Əcdadları 17—18 |
| + | əsrin əvvəllərində Manqınlaq y-a-n- |
| + | dan gəlmiplər. Stavropol P1.-ndən |
| + | 1im.4i.-də bir necə kənddə yapayır- |
| + | lar. Turkmən dilinin dialektində da- |
| + | nımırlar. Əsas məptuliyyətləri mal- |
| + | darlıq və əkincilikdir. |
| + | TPY MEH (Tqapap) Harri (8.5.1884, |
| + | Missuri :itatı, Lamar—26.12.1972 |
| + | Missuri iitatı, Kanzas-Siti)— ABLİ |
| + | dəvlət xadimi. 1934 ildə senator se- |
| + | cilmitdir. 1945 ilin yanvarından De- |
| + | mokratlar partiyasından ABİT prezi- |
| + | dentinin muavini, aprelindən (F. |
| + | Ruzveltin əlumundən sonra) 1953 ilin |
| + | yanvarınadək AB1P prezidenti olmuit- |
| + | dur. Hakimiyyət dəvru əlkədə milita- |
| + | rizmin gӱclənməsi ilə səciyyəvi idi. |
| + | 1945 ilin avqustunda T. bəpər . tari- |
| + | xində misli gerunməmii cinayət ii1- |
| + | lədərək Xirosima və Naqasakiyə atom |
| + | bombası atılması haqqında əmr ver- |
| + | midir. T. csoyuq muharibəə siyasə- |
| + | tinin bailıca təptəbbusculərindən |
| + | olmuzidur |1947 ildə Trumen doktri- |
| + | nasının elan edilməsi, 1949Ӱ ildə |
| + | NATO-nun yaradılması, Koreya mu- |
| + | haribəsi və s.Y. Əlkə daxilində De- |
| + | mokratik quvvələri, birinci nevbədə |
| + | kommunistləri tə qib etmiidir. |
| + | TRӰMEN DOKTRİNASI — sosia- |
| + | list əlkələrinə təzyiqi gӱcləndirmək |
| + | və mӱrtəce rejimləri ərlə məqsədi |
| + | ilə ABİY prezidenti : Trumenin |
| + | 1947 ilin martında irəli surduyu im- |
| + | perialist xarici siyasət proqramı. |
| + | Yunanıstan və Turkiyə uzərində ckom- |
| + | munist təhlukəsinək isnad edərək |
| + | “AB1P-ın milli təhlukəsizliyiə na- |
| + | minə həmin dəvlətlərə 400 mln. Dol- |
| + | lar məblərkində hərbi və iqtisadi Yar- |
| + | dım gəstərməyi nəzərdə tuturdu. T.d. |
| + | əsasında ABİ1P1 həkumətinin Yunanıs- |
| + | tan və Turkiyə ilə baqladıqı saziii- |
| + | |
| + | |
| + | lər (1947, 20 iyun və 12 iyul) bu dev- |
| + | lətləri Amerika imperializmindən |
| + | asılı vəziyyətə saldı. T.d. digər |
| + | ərazilərdə ABPP-ın hərbi bazaları- |
| + | nın yaradılmasının və csoyuq muha- |
| + | ribəə siyasətinin baziplanqıcını qoydu, |
| + | TRӰPPA (alm. Tqirre, fr. (qopre)— |
| + | teatrın yaradıcı kollektivi. Tama- |
| + | pa nəvlərindən asılı olaraq dram, |
| + | opera, balet, operetta və s, T.-ları- |
| + | |
| + | |
| + | na ayrılır. | |
| + | TRUSKAVETS—USSR Lvov vil.-ndə |
| + | iyəhər. D.y.st. Karpat d-rının ətəyin- |
| + | də balneoloji kurortdur. Yayı isti |
| + | (orta temp-r iyulda 172S), qını mu- |
| + | layimdir (orta temp-r Yanvarda —49S). |
| + | İllik yarıntı 790 mm. Mineral su |
| + | du var. Məihur ayan bulaqı |
| + | .-dədir: suyunun tərkibi: |
| + | |
| + | Sd Le SLV təsrN 7: |
| + | 0,8 Sa 48 MI 34 |
| + | dir: icilir və vanna edilir. T.-də, |
| + | əsasən, uroloji, qaraciyər və mə”də- |
| + | baqırsaq xəstəliklərinə tutulanlar |
| + | mualicə olunur. T.-də uaq və beyuӱk- |
| + | lər ucun sanatoriyalar var. |
| + | |
| + | Əd.: Kurort Truskavei, Kiev, 1978: |
| + | Kurortı, M., 1983. |
| + | |
| + | |
| + | TRUXİLYO, Truxilyo Moli- |
| + | H a (Truiillo Molina) 5.” Leonidas |
| + | 24.10.1891, San-Kristobal—30.5. 1961, |
| + | |
| + | anto-Dominqo)—Dominikan resp.-nın |
| + | diktatoru (1930—61), general. Milli |
| + | ordu yaradıldıqdan (1927) sonra Ori- |
| + | qada generalı rutbəsi almıil və bali |
| + | komandan olmuidur. 1930 ildə haki- |
| + | ni hən ələ kecirmiii, əlkədə təddar |
| + | ərbi terror rejimi qurmundu. — |
| + | 38 və 194232 illərdə prezident ol- |
| + | mulpdur. Qardapı E., Truxilyo Moli- |
| + | nanın prezidentliyi dəvrundə (1952— |
| + | 60) də real hakimiyyət T.-ya məxsus |
| + | idi. Sui-qəsd nəticəsində əldurul- |
| + | |
| + | |
| + | - | |
| + | TPYXVI.n)0 (Tru)illo)—Ilepyna mə. |
| + | Libertad departamentinin inz,.m. Əh. |
| + | 444 min (1980). Yeyinti, selluloz-ka- |
| + | qız, toxuculuq, kimya, dəri sənayesi, |
| + | traktoryıqma və avtomobilyıqma 3-D- |
| + | ları(z un-t, arxeoloji muzey var. |
| + | TRUDO (Tqideai) Pyer Ellilot (d. |
| + | 18.10.1919, Monpean)— Kanada devlət |
| + | və siyasi xadimi. 1968 ildən Libe- |
| + | rallar partiyasının lideri. Burjua |
| + | ailəsində doqulmutidur. İxtisasca |
| + | huquqpqunasdır. Bir muddət huquq |
| + | sahəsində calımmıiy və jurnalistlik |
| + | etmipidir. 1949—51 illərdə bai na- |
| + | zir dəftərxanasında iiləmiil, 1961— |
| + | 65 illərdə Monreal un-tində huquq |
| + | prof. olmuidur. 1965 ildə parlamen- |
| + | tə secilmitdir. 1967—68 illərdə əd- |
| + | LİYYƏ naziri olmudur. 1968 ildən |
| + | 1984 ilədək Kanadanın bai naziri |
| + | idi (1979 ilin mayı—1980 ilin fev- |
| + | ralı istisna olmaqla). |
| + | |
| + | TPYM (hollandca truim)—KƏMH KƏB- |
| + | NƏCHHAƏ aulaFbi KƏİƏPTƏ HƏ KƏMHHHH ÖH- |
| + | rinci və ya ikinci dibi arasında yer- |
| + | nəMƏH botluq, icərisində yuk (Yuğ |
| + | T.-u), gəmi mexanizmləri (maiın T.-u), |
| + | ehtiyat materiallar və s. saxlanılır. |
| + | Sərnipin gəmisində T.-un uzunluRu |
| + | gəminin batmamazlıqı itərtlərilə mu- |
| + | əyyən edilir, yuk gəmilərində isə T.- |
| + | lərin sayı və uz. gəminin uzunluqun- |
| + | dan asılı olur. T.-lər, adətən, YUK- |
| + | vurma lyuklarından doldurulub b6o0- |
| + | ipaldılır. |
| + | |
| + | TRUFFbFb (TqiqQai() Fransua (6.2. |
| + | 1932, Paris—27.10.1984, Paris) — |
| + | fransız kino rejissoru, 1958 ildən |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TUBA |
| + | |
| + | |
| + | 368 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | fəaliyyətə baplayan T. cyeni dalqac ad- |
| + | lanan istiqamətə mənsub kino xadimləz |
| + | rindən idi. Ən yaxtı filmləri: 4400 |
| + | zərbə (1959), cGulləni pianocuya |
| + | atınq (1960), “Jul və Cimi arə |
| + | r nəpnə (1964), eDapenheirTnə 45f9 |
| + | (1966, P, Bredberinin romanı uzrə), |
| + | c Missisipi sirenalarıg (1969), “Qara- |
| + | dinməz uttaqı (1970), “Amerika gecəsi |
| + | (1973), 4“Qacmıpq məhəbbətə (1979), |
| + | cAxırıncı metro (1981), cQontpu |
| + | evdəki qadın ə və s. |
| + | TSAO SYUE-SİN (təxəllusu: əsl |
| + | adıTsao Cjan)(təqr. 1715, ya- |
| + | xud 1724, Nankin—1762, yaxud 1764, |
| + | Pekin Yaxınlıqında)—Cin yazıcısı. |
| + | Antifeodal cDap haqqında qeydlərı |
| + | (sonrakı adı “Qırmızı komada yu- |
| + | xy?, nətpri 1791) romanının qəhrə- |
| + | manları əz insani ləyaqətləri uqrun- |
| + | da mӱbarizə aparırlar. Yaradıcılı- |
| + | qı klassik Cin romanının inkiila- |
| + | fına tə”sir gestərmitdir, |
| + | Əsəri: Sonv krasnom tereme, t. 1—2, |
| + | M., 1958. |
| + | TSVİRKA Pyatras (12.3.1909, indi- |
| + | ki Lit,SSR, Yurbarkas r-nunun Klan- |
| + | gyay k. — 2.5.1947, |
| + | Vilnus)—Litva so- |
| + | vet yazıcısı. 1940 |
| + | ildən Sov,.İKP uz- |
| + | vu. Litva ədəbiyya- |
| + | | tında sosialist |
| + | realizminin bani- |
| + | lərindəndir. 1928 |
| + | ildə cıxmıpq ilk |
| + | | kitabı musadirə |
| + | olunmuqtidu. “Frank |
| + | Kruku (c. 1 — 2, |
| + | 1934), Ana torpaq |
| + | | “ə | (1935), custa və |
| + | oqullarım (1936) romanlarında, *“Adi |
| + | əhvalatları (1938) və s. Hekayə toplula- |
| + | rında zəhmətketplərin aqır həyatı, |
| + | inqilabi puurunun oyanması təsvir |
| + | edilir. *İntiqam əli (1941), “İptal- |
| + | cılar haqqında povestlər (1943), “Pa- |
| + | lıd aqacının kəkləri (1945), €Tap- |
| + | daplıq toxumug (1947) və s. kitabla- |
| + | rındakı hekayələrdə faiqizmə qarpı |
| + | mubarizə, xalqlar dostluqu tərənnum |
| + | olunur, mӱharibədən sonrakı Litva |
| + | kəndində baiy verən sosialist dəyittik- |
| + | likləri təsvir edilir. Uppaqlar ucun |
| + | də yazmıldır. “ Azərbaycandak adlı |
| + | iri publisistik əsəri var. O. Sarı- |
| + | vəllinin “Qırmızı qalstukə ocerki |
| + | T.-ya həsr edilmiiydir. Litva Yazıcı- |
| + | lar İttifaqı İdarə Hey”ətinin sədri |
| + | olmutidur (1945 ildən). 3 orden və me- |
| + | dallarla təltif edilmitdir. Vilnus- |
| + | də abidəsi qoyulmutdur. |
| + | “sərləri: Tulkunun padpahlı- |
| + | qı, B., 1958: Ana torpaq, B., 1961, Tulku- |
| + | nun kələyi, B., 1970: Sobr. soc., t. 1—3, |
| + | M., 1967—68: Semena bratstva, Vilınkos, |
| + | |
| + | |
| + | 1979. |
| + | Əd. Qalinis V., Vıdakidinsl |
| + | |
| + | |
| + | sovetskiN litovskiNİ pisatelh Petras Pvir- |
| + | ka, M., 1961, Pisateli SovetskoV Litvı, |
| + | Vilhngj, 1978. |
| + | |
| + | |
| + | TSELİKOV Aleksandr İvanovic (20. |
| + | 4. 1904, Moskva—28.10.1984, orada)— |
| + | metallurgiya sahəsində sovet alimi, |
| + | yayma (prokat) stanı və digər metal- |
| + | |
| + | giya aqreqatları konstruktoru, |
| + | SSRİ EA akad. (1964, m. uzvu 1953), |
| + | prof. (1949 ). İki dəfə Sosialist Əmə- |
| + | yi Qəhrəmanı (1964, 1984). Lenin mu- |
| + | kafatı laureatı (1964). SSRİ Devlət |
| + | mukafatı laureatı (1947, 1948, 1951). |
| + | 1945 ildən Sov.İKP uzvu. N. E. Bau- |
| + | man ad, Moskva Ali Texniki Məktəbi- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nİ bitirmipdir |
| + | (1928 ). 1945—59 il- |
| + | lərdə Mərkəzi kon- |
| + | struktor bu osunun |
| + | rəisi, 1959 ildən |
| + | əmrunun sonunadək |
| + | Umumittifaq El- |
| + | mi-Tədqiqat Metal- |
| + | lurgiya Mapınqa- |
| + | yırması və Layihə- |
| + | Konstruktor İn- |
| + | tunun direktoru |
| + | olmutpdur. Metal- |
| + | yayma nəzəriyyəsi- = |
| + | ni və yayma stanlarının hesablan- |
| + | ması ӱsullarını ipləyib hazırla- |
| + | mıpdır:. Onun rəhbərliyi və itptira- |
| + | kı ilə orijinal yayma stanları, ə. |
| + | siləsiz poladtəkmə mapını, nadir |
| + | hidravlik pres və s. yaradılıb isteh- |
| + | salata tətbiq edilmiii, bir sıra mə”- |
| + | mulatların (məs., vint, ox, dili |
| + | carx) prinsipcə yeni yayma proseslə- |
| + | ri və s. iplənilib hazırlanmıit- |
| + | dır. SSRİ EA-nın M. V. Lomonosov |
| + | ad. qızıl medalına layiq geruӱlmui- |
| + | dӱr. 3 dəfə Lenin ordeni, 4 baiqa or- |
| + | den və medallarla təltif edilmindir. |
| + | TCH BAYİYİ, A-cji, Xuan (1860, |
| + | Xunan əyaləti—16.9. 1957, Pekin)—Cin |
| + | boyakarı. Beynəlxalq Sulh mukafatı |
| + | laureatı (1956). Cin Rəssamlar İtti- |
| + | faqının sədri (1953 ildən) olmuiti- |
| + | dur. Kəndli ailəsində dorulmuiidur. |
| + | Yaradıcılıqının erkən devrundə or- |
| + | ta əsrlərə xas ən”ənəvi portretlər cək- |
| + | MHHI, sonralar mənzərə və xususilə, |
| + | ccicəklər — qulları janrlarında bə- |
| + | yuk mӱvəffəqiyyət qazanmındır. Qoxua |
| + | boyakarlırının gergəmli numayəndəsi |
| + | olan T.B. klassik ərnəklərin surəti- |
| + | nin cıxarılmasından naturanı canlı |
| + | mupahidəyə kecməklə orta əsr bədii |
| + | ən”ənələrini Yeni məzmunla zənginləii- |
| + | dirmitdir. T.B. məitət ətyalarını, |
| + | canlı təbiəti, onun adi təzahur və Ha- |
| + | disələrini təsvir edərkən obrazları- |
| + | na yuksək poetik mə”na vermitdir |
| + | (*“Sincabə, 1930-cu illər, Ququn mu- |
| + | zeyi, Pekin, cCuçcələr palma aqracı |
| + | yanındam, 1948, PQərq Xalqları İncə- |
| + | sənəti Muzeyi, Moskva). 1954 ildə |
| + | cSulh Himniz əsərini yaratmıtidır |
| + | (Ququn muzeyi). Xəttatlıqla mətpqul ol- |
| + | muli, pe?”rlər yazmıtdır. |
| + | |
| + | Ədə Nikolaeva N., Pi Bai-tpi, |
| + | M., 1956: iklosti P., Di Ban-pzi, |
| + | |per. s venqerskoqo)y, Budapett, 1963. |
| + | |
| + | |
| + | TSİKLİK REZONANS SUR"ƏTLƏN- |
| + | DİRİCİSİ—bax Yuklu zərrəcik- |
| + | lər sur"ətləndiricisi. |
| + | TSYUY YUAN (e.ə. təqr. 340—278)— |
| + | Cin itairi, Qədim Cin ədəbiyyatında |
| + | adı mə”lum olan ilk a Hy- |
| + | fuzlu saray xadimi olmudur. ustunə |
| + | əhtan atılaraq surgun olunmuit, zulm |
| + | və. haqsızlıra e”tiraz əlaməti olaraq, |
| + | intihar etmiidir. PTe”rlərində yuksək |
| + | MƏ"HƏBH idealların, vətən məhəbbəti- |
| + | nin tərənnumu, onun faciəli taleyin- |
| + | dən doran xalq kədəri gucludur. Dun- |
| + | Yagərupqu *“Səfilin dərdiv poema-ele- |
| + | giyasında əksini tapmındır. |
| + | |
| + | |
| + | Əsəri: Stixi, M., 1956. |
| + | |
| + | |
| + | TSONQALAR— Mozambikdə, Sabi ca- |
| + | Yından c.-da, həmcinin CAR və Zim- |
| + | babvenin həmsərhəd r-nlarında yaila- |
| + | yan xalq. 3,62 mln. nəfərdir (1978). |
| + | Bantu dilləri ailəsinin c.-i1. qrupu- |
| + | na daxil olan Tsonqa dilində danı- |
| + | pırlar. T.-ın əksəriyyəti ən"ənəvi |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dini etiqadlarını saxlayırlar): təqr, |
| + | |
| + | 1/3-i xristiandır. Əsas mətqruliyyət- |
| + | |
| + | ləri əkincilikdir. CAR və Zambiya- |
| + | |
| + | nın sənaye r-nlarına məvsumcuӱluyə də |
| + | gedi lar: |
| + | |
| + | TUAMO U ((Tiaposiy, Paumotu |
| + | Raipogi)—Sakit okeanda, Polineziya- |
| + | a arxipelaq. Fransanın cdənizatı- |
| + | |
| + | rı ərazisinin | Polineziya (Fransa)| |
| + | |
| + | tərkibindədir. Sah. 810 km?, ƏH. təqr. |
| + | |
| + | 9 min (1977). Muhum ipəhəri Rotova- |
| + | |
| + | dır. Adaların səthi, əsasən, alcaqdır. |
| + | |
| + | İqlimi tropik, rutubətlidir. Bitki |
| + | |
| + | ərtuyu zəif inkipaf etmitdir. Ko- |
| + | |
| + | kos palması, cərək aracı, banan becə- |
| + | ilir. Balıqcılıqla məpqtul olunur. |
| + | |
| + | Mupsapı ənnə ə "ə. 1606 ildə |
| + | |
| + | portuqal dəniz səyyahı P. Kiros kətif |
| + | |
| + | etmiidir. 19 əsrin əvvəllərində rus |
| + | dəniz səyyahlarından O, Y. Kotsebu, |
| + | |
| + | F. F. Bellinshauzen, M. P. Lazarev |
| + | |
| + | T. a-rının coxunda olmupllar, |
| + | |
| + | TUAPSE--RSFSR Krasnodar əlkəsin- |
| + | |
| + | də ipəhər. Tuapse r-nunun mərkəzi. Qa- |
| + | |
| + | ra dəniz sahilində port. D. Y.st. Avto- |
| + | mobil yolları qovpaqı. Əh. 63 min |
| + | |
| + | (1983). Neft e”malı, mapınqayırma, |
| + | |
| + | gəmi tə”miri, mexanika, dəmir-beton |
| + | |
| + | mə”mulatı z-dları, ayaqqabı f-ki, Ye- |
| + | yinti sənayesi: hidrometeoroloji dəniz |
| + | texnikumu, pedaqoji məktəb, əlkəpqu- |
| + | naslıq muzeyi var. 1-ci dərəcəli Vətən |
| + | muharibəsi ordeni ilə təltif edil- |
| + | |
| + | mipdir (1981). |
| + | |
| + | TUAREQLƏR (əzlərini imolpaq |
| + | |
| + | adlandırırlar)— Mali, Niger, Bur- |
| + | |
| + | kina-Faso və Əlcəzairin səhra r-nla- |
| + | rında yaqtpayan xalq. Ərəb ipealları |
| + | dəvrundə bu əraziyə Afrikanın daha |
| + | itm. vil.-lərindən sıxıtdırılmıpq- |
| + | |
| + | lar. Təqr. 790 min nəfərdir (1978), |
| + | |
| + | Dilləri bərbər dilinə aiddir. Din- |
| + | |
| + | darları musəlmandır. T. əkincilin |
| + | |
| + | (cəltik, darı), qismən də maldarlıqla |
| + | |
| + | məptuldurlar: sənətkarlıq da (xu- |
| + | |
| + | susilə dəri mə"mulatı) inkitaf et- |
| + | mipdir. | |
| + | |
| + | TUAT (Tonaq)—Əlcəzair Beyuk Səh- |
| + | |
| + | rasında, Saura vil.-ndə vahələr qru- |
| + | |
| + | pu. Tademait platosundan q.-də, Mesa- |
| + | ud vadisindədir. Mərkəzi Adrar p1.- |
| + | dir. Vahə əkinciliyi inkiiqaf etmiiy- |
| + | dir. Xurma, dənli bitkilər, tərəvəz, |
| + | |
| + | |
| + | qtun yetipdirilir. |
| + | TUAT RA,hHatteriya (Sphenodon |
| + | punctatus) — Trias dəvrundən məlum |
| + | olan dimdikbatlı surunənlər Yarım- |
| + | sinfinin hazırda yalpayan Yeganə nu- |
| + | mayəndəsi. T.-nın fəqərələrinin iki |
| + | tərəfi cəkəkdir (amfisel), gicgah cu- |
| + | xurları iki cutdur və iki cut kəllə |
| + | qəvsunə uyqundur. Urəyində vena 60i1- |
| + | luqları var (balıqlarda olduqu ki- |
| + | mi). T nəhəng bədəni, iri batı və |
| + | betpibarmaqlı ətrafları olan kərtənkə- |
| + | ləyə oxpayır. Uz. 75 sm-dək olur. Be- |
| + | linin və quyruqunun ustundə ucbucaqlı |
| + | pulcuqlardan ibarət daraq vardır. Bə- |
| + | dəni tutqun, zeytunu-yatıldır, Xusu- |
| + | si qoruq yaradılmın Plenti kərfəzi- |
| + | nin 13 qayalı a.-nda muhafizə olun- |
| + | mudur. Ala-toranlıqda və gecələr |
| + | fəal olur. Cucu və batqa onurqasız- |
| + | larla qidalanır. 8—15 yumurta qoyur. |
| + | Cinsi yetkinliyə 20 yapında catır, |
| + | TӰBA (ital. və lat. (ihfa—boru )—nə- |
| + | fəslə calınan ən apaqı registrli mu- |
| + | siqi aləti. Silindrik və konusvarı |
| + | burulmu:i borulardan və ventil me- |
| + | xanizmindən ibarətdir. Bas T. (mi |
| + | bemol tonunda) və kontrabas T. (si be- |
| + | mol tonunda) geniyi yayılmı(d nevlə- |
| + | rindəndir, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 364 |
| + | |
| + | |
| + | TUBA İYAHİ MƏSCİDİ–-Bakı ya- |
| + | xınlıqındakı Mərdəkan pptq-ndə Ta- |
| + | rixi-me”marlıq abidəsi. PTirvan-Ab- |
| + | mieron me”marlıq məktəbinə aid olan |
| + | məscidi PTirvantah Fərrux Yəsarın |
| + | devrundə, 1481/82 ildə Tuba ahi |
| + | adlı bir pəxs tikdirmitpdir. Əhəng- |
| + | dapıdan inia edilən T. PT.m.-nin |
| + | kvadratplanlı ibadət salonu sferik |
| + | ğunbəzlə eərtulmutidur. Minarəsi yox- |
| + | dur. Məscidin daxili kunclərində |
| + | tikilmiit kvadratplanlı hucrələr tar- |
| + | lı acırımlarla ibadət salonu ilə |
| + | birlətdirilmitdir. Mehrabın yuxa- |
| + | rı hissəsi stalaktit quritaqı ilə |
| + | bəzədilmipdir. Məscidin 14 pəncərə- |
| + | si (tpəbəkəli) var. T.1P.m.-nin kitabə- |
| + | ləri ərəb dilindədir. |
| + | TUBAZİD, izoniazid — vərəm |
| + | əleyhinə iilədilən maddələr qrupun- |
| + | dan dərman preparatı. Toz və tablet |
| + | halında olur. |
| + | TUBERKULİN— diaqnostika məqsədi |
| + | ilə iplədilən preparat, vərəm bakte- |
| + | riyalarına yoluxmutp ippəxslərdə al- |
| + | lergik reaksiyanı aiytkar edir. İlk |
| + | dəfə 1890 ildə R. Kox almıpidır. |
| + | SSRİ-də duru, yaxud Koxun alttuber- |
| + | kulini, quru təmizlənmiiy və duru tə- |
| + | mizlənmii T. buraxılır. Vərəm xəstə- |
| + | liyinə tutulanları aikar etmək ucun |
| + | iplədilir. Kutləvi muayinə məqsədi |
| + | ilə SSRİ-də ancaq dəri daxilinə |
| + | (Mantu reaksiyası) yeritmə usulun- |
| + | dan istifadə edilir. |
| + | Baytarlıqda T. vərəmin al- |
| + | lergik diaqnozunu qoymaq ucun tətbiq |
| + | edilir. Preparat dəri altına (az tət- |
| + | biq edilir), dəri daxilinə və kon- |
| + | yunktiva kisəsinə yeridilir. T.-ə mus- |
| + | bət reaksiya verən heyvanlar vərəmlə |
| + | xəstələnmi hesab edilir. |
| + | TUBERKULYƏZ—bax Vərəm. |
| + | TUBULAR, tibbular–—Cad resp., |
| + | Niger və Liviyada yaiayan xalq. 360 |
| + | min nəfərdir (1978). Dilləri kanu- |
| + | ri-tubu dilləri qrupuna daxildir. |
| + | Dindarları mӱsəlmandır. |
| + | |
| + | |
| + | TUVA DİLİ quvalıların dili. |
| + | Qurk dillərinə daxildir. Bu dildə |
| + | SSRİ-də 165 minə (1979), MXP-Aə |
| + | |
| + | |
| + | isə 20 minə yaxın adam danınır. 4 |
| + | dialekti (mərkəz, q., :im.-i. və c.-11.) |
| + | var. Umumxalq danınıq dili mərkəz |
| + | dialektinə əsaslanır. Ədəbi dil So- |
| + | vet hakimiyyəti illərində formalai- |
| + | mıtdır. Fin-uqor və monqol dillə- |
| + | rinin təsirinə mə”ruz qalmındır. |
| + | Səs tərkibində 8 xalis, 8 farinqal |
| + | və 8 uzun sait var. Morfologiyasında |
| + | Yenlug və istiqamət halları, toplu |
| + | və bəlğulu saylar fərqləndirilir. |
| + | |
| + | |
| + | Feql formaları murəkkəbdir. 1930 |
| + | ildə latın, 1941 ildə isə rus qra- |
| + | fikası əsasında əlifba yaradıl- |
| + | mıtpdır. |
| + | |
| + | |
| + | ı “əə xi 5 Ə ov F., Turkdlogiyanın |
| + | -—asları, B., : İzıki narədov SSSR |
| + | t. 2, M., 1966, 9 : |
| + | |
| + | |
| + | TUVA MUXTAR SOVET SOSİA- |
| + | LİST RESPUBLİKASI (Qıva Avto- |
| + | nomnunq Sovet Sopialistic Respubli- |
| + | ka), Quva (Tıza)—RSFSR tərkibin- |
| + | də muxtar resp. 1944 il oktyabrın 13- |
| + | də Quva MV kimi təiykil edilmiid, |
| + | 191 il oktyabrın 10-da MSSR-ə cev- |
| + | rilmimidir. İPərqi Sibirin c.-unda, |
| + | Yenisey cayının yuxarı axınındadır. |
| + | C.-da və c.1ip.-də MXR ilə həmsərhəd- |
| + | dir. Sah. 170,5 min km?, Əh 276 min |
| + | (1984, 1 yanvar). 14 p-uy, 5 məhəpu, 3 |
| + | ilq var, Paytaxtı Qızıl iy,-dir, |
| + | |
| + | |
| + | TUBA (PAHİ MƏSCİDİ. |
| + | |
| + | |
| + | Dəvlət qurulumu. Tuva MSSR fəh- |
| + | lə, kəndli və ziyalıların sosialist |
| + | devləti, RSFSR tərkibində muxtar |
| + | sovet sosialist resp.-sıdır. Quvvədə |
| + | olan Konstitusiyası 1978 il mayın |
| + | 31-də qəbul edilmitdir. Ali dəvlət |
| + | hakimiyyəti orqanı 5 il muddətinə se- |
| + | cilən birpalatalı Tuva MSSR Ali |
| + | Sovetidir (sessiyalararası dəvrdə |
| + | onun Rəyasət Heyəti). Ali Sovet resp. |
| + | hekumətini— Nazirlər Sovetini gtəi1- |
| + | kil edir. Yerli dəvlət hakimiyyəti or- |
| + | qanları əhalinin 2,5 il muddətinə |
| + | secdiyi təhər, r-n, qəs. xalq deputat- |
| + | ları Sovetləridir. Tuva MSSR Ali |
| + | Məhkəməsini Tuva MSSR Ali Soveti |
| + | Ə il muddətinə secir. Tuva MSSR |
| + | Prokurorunu SSRİ Bam prokuroru |
| + | Ə il muddətinə təyin edir. |
| + | |
| + | Təbiət. T. daqlıq əlkədir. Resp.- |
| + | nın q. və mərkəzi hissələrində Qərbi |
| + | Sayan d-rı, Papital, Saqan-PPibetu |
| + | (3970 m,Monqun-Tayqa d.), Tannu-Ola |
| + | silsilələri və PTərqi Tuva yaylası ilə |
| + | əhatələnən Od cəkəkliyi yerləitir. |
| + | PT, hissəyə PPərqi Sayan d-rının c.-q. |
| + | Yamacları, Toca cəkəkliyi, PTərqi |
| + | Tuva yaylası daxildir. İqlimi kəs- |
| + | kin kontinentaldır. Orta temp-r |
| + | yanvarda —28 dən —359”S-yədək, iyulda |
| + | 15—20*S-dir. İllik yaqıntı cəkək:- |
| + | liklərdə 150—420 mm, daqlarda 400— |
| + | 1000 mm. Coxillik donutluq sahələ- |
| + | ri var. Cayları, əsasən, Yenisey həv- |
| + | zəsinə aiddir. Muhum cayları: sol |
| + | qolu Xemciklə birlikdə Yuxarı Ye- |
| + | nisey (Uluq-Xem), həmcinin Yeniseyi |
| + | əmələ gətirən Biy-Xem və Ka-Xem. |
| + | Cekəkliklərdə ippabalıdı və qara tor- |
| + | paqlarda cəl bitkiləri, onları əhatə |
| + | edən silsilələrin yamaclarında və |
| + | resp.-nın ii. hissəsində daqr-meplə (boz) |
| + | və dar-tayqa torpaqlarında sidr-qara- |
| + | ipam mepələri ustundur. Ərazinin |
| + | təqr. yarısı daq metələridir. Heyvan- |
| + | ları: qonur ayı, valaq, sıqın, maral, |
| + | ipimal maralı, cuyur, samur, tulku, |
| + | canavar, daqkecisi və s. Qupilardan |
| + | tetra qutu, Sibir xoruzu, qaz, ərdək |
| + | və s. 7 yasaqlıq var, |
| + | |
| + | Əhali. Əsas əhalisi tuvalılardır |
| + | (təqr. 166 min, 1979), ruslar, xakaslar |
| + | və b. xalqlar da yapayır. Orta sıxlıq |
| + | 1 km-də 1,6 nəfərdir (1984). Əhali |
| + | Tuva cəekəkliyində daha sıxdır. P1ə- |
| + | |
| + | |
| + | hər əh. 4494-dir. Əsas ppəhərləri: Qı- |
| + | ə (73 Mu, 1984), Hlaronap, Hanan |
| + | və s. |
| + | |
| + | Tarixi ocerk. T. ərazisində ən qə- |
| + | dim arxeoloji abidələr Ust Paleo- |
| + | litə aiddir. Tunc dəvrundə maldar- |
| + | lıq və mə”dən ipi inkitaf etməyə bapp- |
| + | ladı. E.ə. 2 əsr—eramızın 1 əsrinin |
| + | ayrıcında hunlara qohum tayfalar |
| + | T.-Ya soxuldular. Eramızın 2 əsrin- |
| + | dən burada syan-bi, sonra isə jujan |
| + | tayfa ittifaqları hekmranlıq edir- |
| + | di. T. 6 əsrin ortalarından Turk xa- |
| + | qanlıqına, 8 əsrdən uyqurlara, 9 əsr- |
| + | dən qırqızlara tabe idi. Qırrızla- |
| + | rın dəvrundə feodal munasibətləri |
| + | yaranmınidı. Tuvalıların etnogene- |
| + | zində həm yerli əhali, həm də uyqur- |
| + | lar, qırqızlar və 6. turkdilli tayfa- |
| + | lar, habelə sonradan turkləimitq ay- |
| + | rı-ayrı monqol tayfaları iptirak |
| + | etmitlər. 1207 ildə Cingiz xan T,-nı |
| + | tutdu. T. 13—14 əsrlərdə monqol Yu- |
| + | an sulaləsinin, 16 əsrin sonundan |
| + | monqol Altın xan devlətinin, 17 əs- |
| + | rin sonundan cunqarların, 1717—1912 |
| + | illərdə mancur-cin feodallarının |
| + | hakimiyyəti altında idi. 16—17 əsr- |
| + | lərdə yayılmaqa batlayan lamaizm |
| + | yuxarı dairələrin rəsmi dininə cev- |
| + | rilmitidi. T.-da dəfələrlə Mancur, |
| + | cin feodallarına qartı kortəbii |
| + | xalq usyanları olmuildur. illi |
| + | azadlıq mubarizəsinin guclənməsi |
| + | ilə 1912 ildə T.-da mancur zulmu dev- |
| + | rildi. 1912—13 illərdə T.-nın iri |
| + | feodal və mə”murları rus carından |
| + | Rusiyanın tərkibinə daxil olunmaqrı |
| + | xahit etdilər. 1914 ildə T. Rusiyanın |
| + | himayəsinə qəbul olundu. Bu, muəyyən |
| + | dərəcədə T.-nın iqtisadi və mədəni |
| + | inkipafına, Rusiya inqilabi hərə- |
| + | katına cəlb olunmasına kəmək etdi. |
| + | Muvəqqəti həkumət 1917 ilin avqus- |
| + | tunda Rusiyanın T. uzərində hima- |
| + | yəsini təsdiq etdi. |
| + | |
| + | 1918 il martın 16-da T.-da Sovet |
| + | hakimiyyəti e”lan olundu: iyunun 18-də |
| + | T. xalqı numayəndələri qurultayının |
| + | və rus əhalisi qurultayının birgə ic- |
| + | lasında Q.-nın əz muqəddəratını tə”- |
| + | Yin etməsi, QT. və rus əhalisi arasın- |
| + | da dostluq və qarpılıqlı yardım haq- |
| + | qında muqavilə qəbul edildi. Vətən" |
| + | dai muharibəsi və xarici hərbi mu- |
| + | |
| + | |
| + | . "k h | i MİY =: |
| + | : Nur YOYA P C Komi"yay |
| + | uy səl 2492 |
| + | |
| + | |
| + | o |
| + | |
| + | |
| + | e--Ilİymencxoie ey “9 |
| + | |
| + | |
| + | Qu |
| + | I ən) |
| + | |
| + | |
| + | ünb. |
| + | |
| + | |
| + | 2 |
| + | İYaqonar |
| + | |
| + | |
| + | Aa-İosypa 12 : GHanan |
| + | Tetnu qoy ızıl-Majalıq |
| + | Xandaqaytın ӱ/ - |
| + | |
| + | |
| + | So 1 |
| + | m” E*Muqur-A |
| + | = o * . du ə |
| + | ə d s. 7 irə = |
| + | z ə |
| + | |
| + | |
| + | TUVA MSSR |
| + | 0 80 |
| + | |
| + | |
| + | ” |
| + | dlə -Ulaqan |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | " |
| + | |
| + | |
| + | 1-Nemerovo inl | |
| + | |
| + | |
| + | "İF, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | MVo jX | |
| + | iə ro ye | |
| + | |
| + | |
| + | tq ӱn |
| + | kİ - |
| + | |
| + | |
| + | rı |
| + | /” Xoay-Aktbi |
| + | Olas, a |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | |
| + | |
| + | m at |
| + | |
| + | |
| + | I |
| + | |
| + | |
| + | "ax FT |
| + | |
| + | |
| + | BZ” H K AİC bil, |
| + | |
| + | |
| + | = |
| + | = |
| + | |
| + | |
| + | 1 |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | TUVA MUXTAR SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Tuva MSSR. 1. Xovu-Aksı pəhər |
| + | |
| + | |
| + | daxilə dəvrundə T. xalqı Kolcaka, |
| + | |
| + | in militaristlərinə, monqol feodal- |
| + | larına qarpı mubarizə aparmındır. |
| + | 1921 il avqustun 14-də Umumtuva tə”- |
| + | sis xuralında (qurultay) Tannu-Tuva |
| + | Xalq Resp.-sı yaradıldı və onun Kon- |
| + | stitusiyası təsdiq edildi. Resp.-nın |
| + | mərkəzi Xem-Beldır (1926 ildən—Qı- |
| + | zıl) it. idi. 1922 ildə Tuva Xalq |
| + | İnqilab Partiyası (TXİP) yaradıl- |
| + | dı. T. 1926 ildən T. Xalq Resp.-sı |
| + | (TXR) adlandı. TXİP-in 8-ci qurul- |
| + | tayında (1929) sosializm quruculuqu |
| + | və kollektivlətimə planı muəyyənləit- |
| + | dirildi. SSRİ T.-ya hərtərəfli yar- |
| + | dım gestərirdi. Beyuk Vətən muhari- |
| + | bəsi (1941—45) illərində T. kənul- |
| + | luləri sovet qopunlarının tərkibin- |
| + | də alman-faiist ipqalcılarına qar- |
| + | iı deyupqurdu. TXR Qızıl Orduya |
| + | maddi kəmək edirdi. |
| + | |
| + | 1944 il avqustun 17-də TXR Kicik |
| + | xuralı fevqəl”adə sessiyasının qəbul |
| + | etdiyi Bəyannamədə resp.-nın SSRİ |
| + | tərkibinə daxil edilməsi xahiit olun- |
| + | du. RSFSR Ali Soveti Rəyasət Hey”- |
| + | ətinin fərmanı ilə 1944 il oktyabrın |
| + | 13-də T. muxtar vil. kimi RSFSR |
| + | tərkibinə daxil edildi. T.-da fəal |
| + | sosializm quruculuquna baillandı. |
| + | 1953 ilə kimi k.t.-nın kollektivləi- |
| + | məsi və kecəri aratların oturaq hə- |
| + | a kecirilməsi baqpa catdırıldı. |
| + | Mədəni inqilab nəticəsində milli |
| + | ziyalılar formalaidı. T. iri coxsa- |
| + | hənn k.t. və inkitaf etmiiy sənaye |
| + | resp.-sıdır. T. xalqı sosialist mil- |
| + | dəti kimi təpəkgkul “axıra 1961 |
| + | il oktyabrın 10-da Tuva MV Tuva |
| + | MSSR-ə cevrildi. Tuva MSSR SSRİ- |
| + | nin tərkibinə daxil olmasının 20 il- |
| + | |
| + | |
| + | tipli qəsəbəsi. |
| + | Sovetinin binası. 4, Xovu-Aksıda FTuvakobaltə kombinatı. 5. Erzin cəluӱndə. 6 |
| + | cMaralsaxlayanı. Tempera. 1967. 8. Arjan |
| + | |
| + | gedən atg. Aqalmatolit. Oyma ustası X. K. TOybuxaa. |
| + | |
| + | |
| + | 2. |
| + | |
| + | |
| + | liyi munasibəti ilə 1964 ildə Lenin |
| + | ordeni, SSRİ-nin təpgilinin 50 il- |
| + | liyi ilə əlaqədar 1972 ildə Xalqlar |
| + | dostluqu ordeni ilə təltif edilmiyi- |
| + | dir. |
| + | |
| + | Xalq təsərrufatı. İqtisadiyya- |
| + | tında k.t. və faydalı qazıntı hasi- |
| + | latı əsas Yer tutur. K.t.-nın battlı- |
| + | ca sahəsi heyvandarlıqdır. 164,6 min |
| + | qaramal, 52,4 min donuz, 1,2 mln. da- |
| + | var var (1984). Atcılıq, dəvəcilik, |
| + | maralcılıq və qupculuqla da məptul |
| + | olunur. Umumi əkin sah. 300 min ha- |
| + | dır (1983). Taxıl (əsasən, buteda), yem |
| + | bitkiləri əkilir. Suvarma əkincili- |
| + | Yi inkipaf etdirilir. Xəzli heyvan |
| + | ovlanır. Sənayenin muhum sahəsi əl- |
| + | van və nadir metallar, asbest, dai kə- |
| + | mur və s. yataqları əsasında inkipaf |
| + | edən mədən sənayesidir. Dai kəmurə |
| + | əsaslanan Yanacaq-energetika bazası ya- |
| + | radılmılndır. İES-lər var. T. Kras- |
| + | noyarsk elektrik sisteminə qopulmuit- |
| + | dur. Yeyinti (ət, sud, un, pivə və s.), |
| + | meiə və arac e”malı, tikinti materi- |
| + | alları, metal e”malı, yungul (o cum- |
| + | lədən dəri-ayaqqabı) sənayesi var. Yuk |
| + | devriyyəsinin 9096 -indən coxu avto- |
| + | mobil nəql. ilədir. D.y. yoxdur. Cay, |
| + | hava nəql. var. |
| + | |
| + | Səhiyyə. T.-da 4,7 min carpayılıq |
| + | 49 xəstəxana mӱəssisəsi (1945 ildə 0,4 |
| + | min carpayılıq 16 xəstəxana muəssi- |
| + | səsi), 130 feldier-mama məntəqəsi, |
| + | 15 sanitariya-epidemioloji st., 870 |
| + | həkim (1935 ildə 26 həkim), 2949 orta |
| + | tibb ipcisi var (1981). Uj-Beldir |
| + | (balneoloji), Ceder (palcıqla muçali- |
| + | cə) kurortları, sanatoriya, istira- |
| + | hət evi, turist bazaları və s. var. |
| + | |
| + | Xalq maarifi və mədəni-maarif |
| + | |
| + | |
| + | 365 |
| + | |
| + | |
| + | aşığa |
| + | | (II aşa a |
| + | |
| + | |
| + | 7 = ii |
| + | Manu |
| + | 84 J – = |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | 3 |
| + | |
| + | |
| + | - k. |
| + | |
| + | |
| + | — anına |
| + | |
| + | |
| + | Qızıl təhəri. Mərkəzi meydan. Z. Qızıl. Tuva MSSR Nazirlər |
| + | . Otlaqda qoyun eypyeY. 7. Q. L. |
| + | kurqanından tapılmıtz burunc bəzək mə”mulatı. E |
| + | |
| + | |
| + | Torluk. |
| + | . Əə, E—7 əsrlər. 9. cCaparaq |
| + | |
| + | |
| + | 10. Yəhər yanlıqı. Dəri. Qurama. Basmanaxın. |
| + | |
| + | |
| + | mӱəssisələri. 1981/82 dərs ilində |
| + | umumtəhsil məktəblərində 64,1 min, |
| + | texniki-petpə məktəblərində 169 min, |
| + | orta ixtisas məktəblərində 4,3 min |
| + | iagird, ali məktəblərda 2,8 min tə- |
| + | ləbə oxuyurdu. Resp.-da 162 kutləvi |
| + | kitabxana, 209 klub muəssisəsi, 219 |
| + | kinoqurqu, teatr, muzey, filarmoni- |
| + | ya var (1981). |
| + | |
| + | Elmi idarələr. Resp.-da Tuva Dəv- |
| + | lət k.t. təcrubə st., Quva Elmi-Tədqi- |
| + | qat Dil, Ədəbiyyat və Tarix İn-tu, |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ Pedaqoji EA Elmi-Tədqiqat |
| + | Milli Məktəblər x A Tuva la- |
| + | boratoriyas PH E ibir PDe”- |
| + | |
| + | |
| + | bi, C |
| + | |
| + | bəsi Sənaye İstehsalının İqtisadiy- |
| + | yatı və Təppkili İn-tunun Tuva iq- |
| + | tisadiyyat laboratoriyası və s. elmi |
| + | idarələr fəaliyyət gestərir. |
| + | |
| + | Mətbuat, radio verilniyləri, tele- |
| + | viziya. Tuva "dilində 41Pın (4 Həqi- |
| + | qətə, 1925), “Qıvanın anıyaktarıə |
| + | (“Tuva gəncləriə, 1933), rus dilində |
| + | cTuvinskaya pravdaq (1924) resp. / qə- |
| + | zetləri cıxır. Yerli radio və tele- |
| + | viziya verilitləri Tuva və rus DİL- |
| + | lərindədir. Umumittifaq Radiosunun |
| + | və Mərkəzi Televiziyanın FOrbitaə |
| + | sistemi vasitəsilə verilinləri re- |
| + | translyasiya olunur. |
| + | 9 Ədəbiyyat, azılı ədəbiyyat 20 əs- |
| + | rin 30-cu illərindən zəngin ttifahi |
| + | xalq ədəbiyyatı zəminində inkitafa |
| + | baplamısdır. Onun nӱmunələri kol: |
| + | lektiv yaradıcılıq məhsulu olmupt- |
| + | dur. 30—40-cı illərdə T. yazıcıla- |
| + | rının ilk mustəqil pe”r, poema, heka- |
| + | yə və povestləri nəpr edildi Sa- |
| + | rıq-ool, B. Xovenmey, S. Purbu, To- |
| + | ka Salcak). A. A. Palmbax, V. Kol- |
| + | ool T. dramaturgiyasının əsasını |
| + | |
| + | |
| + | 366 |
| + | |
| + | |
| + | qoymuplar. T. SSRİ tərkibinə daxil |
| + | olduqdan (1944) sonra ədəbiyyat yeni |
| + | vusqətlə inkipafa baltladı. Toka |
| + | Salcak, S. Sarıq-ool, Saqan-ool, |
| + | M. Kenin-Lopsan, K. Kudaji, S, Su- |
| + | run-ool və Y. Kunzegepin roman, po- |
| + | vest, ppeur və poemalarında tuvalı- |
| + | ların kecmiiyi, yeni həyat quruculu- |
| + | qu əksini , tapmıtidır. Ədəbiyyatiqu- |
| + | naslıq və ədəbi tənqid inkiiyaf edir |
| + | (A. A. Palmbax, A. Kalzan, D. Kuu- |
| + | lar, M. Xadaxane və b.). T. ipair və |
| + | yazıcılarının bə”zi əsərləri Azərb. |
| + | dilinə tərcumə olunmutdur. |
| + | |
| + | Me”marlıq və təsviri sənət. Tuva- |
| + | lıların əsas yappayıti mənzilləri kecə |
| + | alacıqlar (ckidisəqə) olmutdur. Ki- |
| + | cik plastika sənəti xalq heykəltərait- |
| + | ları X. Toybuxaa, X. Xuna, M. Cer- |
| + | zi, S. Norbu, M.-D. Xertek, K. Saa- |
| + | ya, Salçak Canzan və 6.-nın yaradı- |
| + | cılıqı ilə təmsil olunur (aəac və |
| + | dapdan yonma, metaldan təkmə heyvan |
| + | fiqurları). 1940-cı illərdən dəz- |
| + | gah irli və qrafika inki- |
| + | izaf edir. Dəzgah əsərlərindən V. o, |
| + | Dyomin və S. K. Lanzının mənzərə, |
| + | məmpət səhnələri və tarixi tablola- |
| + | rı, T. Y. Levertovskaya, Q. L. Torluk, |
| + | |
| + | . A. Darjay və Q. S. Suzdaltsevin |
| + | portret və məipnət kompozisiyaları, |
| + | İ. C. Salcak, M. A. Petrov və Y. Q. |
| + | Kurskinin qrafikası Fərləkir. 1965 |
| + | ildə RSFSR Rəssamlar İttifaqının |
| + | Tuva tpe”bəsi (1968 ildən Tuva MSSR |
| + | Rəssamlar İttifaqı) təpkil edil- |
| + | mipdir. Sovet dəvrundə Qızıl ip. ye- |
| + | nidən qurulur, yeni qəsəbələr salı- |
| + | nır, kr abadlapdırılır. |
| + | |
| + | Musiqi. xalq musiqisi lirik |
| + | mahnılar və mərasim nərmələri ilə, |
| + | castutlkalar və instrumental havalar- |
| + | la təmsil olunur. Mahnı janrları |
| + | (ırlar və kojamık) əsasən solo, bay- |
| + | |
| + | amlarda isə xorla unison oxunur. |
| + | Boqaz səsləri ilə solo ikisəsli oxu- |
| + | malar (sıqıt, kırqıraa və s.) ori- |
| + | jinal vokal musiqisi janrıdır. Mu- |
| + | siqi alətləri: iqanzı, cadaqan, ileler- |
| + | xomus, xola-xomus, iqil (simli), mur- |
| + | qu, poor, buree, bulpkuur (nəfəs) və s. |
| + | Professional musiqinin təpəkkulu 20 |
| + | əsrin 30-cu illərindən bailanmıinn- |
| + | dır. T.-da musiqili dram teatrı |
| + | (1940) və onun nəzdində orkestr (1943), |
| + | musiqi məktəbi (1947), radio və tele- |
| + | viziyanın simfonik orkestri (1966), |
| + | filarmoniya (1300 cSayanə mahnı və |
| + | rəqs ansamblı (1970), cAyanə vokal- |
| + | instrumental ansamblı (1980) fəaliy- |
| + | Yət gəstərir. 1978 ildə Bəstəkarlar it- |
| + | tifaqı təpkil edilmipidir. T. mu- |
| + | siqisinin inkipafında bəstəkar |
| + | Aksyonovun beyuk xidməti olmutdur. |
| + | Musiqi xadimləri: A. Cırqal-oolu |
| + | R. Kendenbil, D. Xurep-ool, M. Mun- |
| + | zuk, N. Olzey-ool, x. Konrap, ./ KeH- |
| + | denbil və 6. |
| + | |
| + | Teatr. Xalq oyunlarında, folklor |
| + | və dini mərasimlərdə teatr elementlə- |
| + | ri olmupdur. 1920-ci illərdə ilk |
| + | əzfəaliyyət dram dərnəkləri meydana |
| + | gəlmiil, 1936 ildə Qızıl ip.-ndə teatr |
| + | studiyası, 1938 ildə Devlət Bədaye |
| + | Teatrı (1940 ildən musiqili dram teat- |
| + | rı acılmıtldır. Teatrın repertua- |
| + | rına tarixi-inqilabi və muasir MƏB- |
| + | zulu pyeslər, eləcə də rus və dunya |
| + | klassiklərinin, sovet dramaturqları- |
| + | nın ərlə i daxildir. Teatr xadim- |
| + | ləri: . Munzuk, K. Munzuk, İ. Za- |
| + | brodin V. Kok-ool, X. Konqar, S, Ma:- |
| + | yer və 6, Resd,-da 20 xalq teatrı, o cum- |
| + | |
| + | |
| + | HHKHHaĞ ə Dənli |
| + | |
| + | |
| + | TUVA CƏKƏKLİYİ |
| + | |
| + | |
| + | lədən 4 gənc tamapacılar teatrı və |
| + | kukla teatrı fəaliyyət gəstərir. |
| + | Əd.: İstorina Tuvı, t. 1—2, M ., 1964, |
| + | Xanaxanə M. A., Tuvinskan proza, |
| + | Kızıl, 1968, Kuular D. S., Tuvinskanl |
| + | pozzia, Kızıl, 1970: İstorin sovetskov |
| + | mnoqonapionalınon literaturı, t. 4—-Ə, |
| + | M., 1972—74 :Əkonomika TuvinskonN ASSR, |
| + | Kızıl, 1973, Van nite Vn S. İ., İs- |
| + | torin narodnoqo iskusstva Tuvı, M., 1974, |
| + | K ızlasov L. R., Drevnll Tuva, .. |
| + | 1979, Narodnoe xozanstvo TuvinskoV ASSR |
| + | v desiatoN pltiletke, Kızıl, 1981, Arap- |
| + | c ın KG). L., İstoriceskin putı tuvinsko- |
| + | qo naroda k sopializmu, Novosibirsk, 1982. |
| + | |
| + | |
| + | TUVA CƏKƏKLİYİ—Tuva MSSR |
| + | ərazisində, Yenisey cayı həevzəsində |
| + | daqarası cəkəklik, Qərbi Sayan, Al- |
| + | tay, Tannu-Ola və Pərqi Tuva d-rı |
| + | arasindadir. Uz. təqr. 400 km, eni |
| + | |
| + | -dən 60— /0 km-ə qədərdir. Hund. |
| + | 600—900 m. T.c. Yenisey və onun sol qo- |
| + | |
| + | |
| + | lu Xemcik cayı vasitəsilə kəsilmiiə- |
| + | |
| + | |
| + | dir. Relyefi, əsasən, təpəli duzənlik- |
| + | dir. PQabalıdı torpaqlar yayılmıit- |
| + | dır. Heyvandarlıq (əsasən qoyunculuq) |
| + | |
| + | itkilər |
| + | (buqda, arpa, darı) becərilir. Qızıl, |
| + | PTaqonar və Cadan ip:.-ləri T.c.-ndədir. |
| + | TUVALILAR (ezlərini tı va ad- |
| + | landırırlar, kecmipi adları s o - |
| + | yonlar, soyotlar, uryan- |
| + | xaylılar)— Tuva MSSR-in əsas |
| + | əhalisiy millət. SSRİ-də 166 min nə- |
| + | fərdir (1979). MXR-də də yapayırlar. |
| + | Tuva dilində danınırlar. Dindar- |
| + | ları lamaist və tamanistdir. Etno- |
| + | genezlərində qədim turkdilli tayfa- |
| + | lar və onların assimilyasiya etdiyi |
| + | monqoldilli qruplar ittirak etmiit- |
| + | lər. Tuva SSRİ tərkibinə daxil ol- |
| + | duqdan (1944) sonra T.-ın təsərru- |
| + | fat, mədəniyyət və məipətində kəeklu |
| + | dəyitlikliklər ball vermiyl, milli |
| + | yazısı yaradılmındır. T. oturaq |
| + | həyata kecmii və k.t. kooperativlə- |
| + | rində birləpmitlər. T.-ın sosia- |
| + | list milləti kimi ani si |
| + | bapa catmıtidır (bax həmcinin Tu- |
| + | va Muxtar Sovet Sosialist Res- |
| + | 634 xos), |
| + | |
| + | Əd.: Narodı Sibiri, M.—L., 1956, |
| + | Vannite8nn S. İ., Tuvinipı-todjin- |
| + | pı, M., 1961, Serdobov N. A., İsto- |
| + | ril formirovanin tuvinskoV naii, Kı- |
| + | zıl, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TUVALU |(Tixayi), 1975 ilədək El- |
| + | lis (E1(Nse)|—Sakit Okeanın c.-q.- |
| + | ində Polineziyada aa Millətlər |
| + | Birliyinə daxildir. Ə mərcan adasın- |
| + | iz ibarətdir. Cah, 25.9 ki, Əh. 10 |
| + | mindən coxdur (1982). Paytaxtı Fu- |
| + | nafuti i:.-dir. İnz. cəhətdən 8 ada |
| + | sovetinə bəlunur. Kokos palması, ba- |
| + | nan plantasiyaları var. Balıq ovla- |
| + | nır. Kopra, balıq ixrac olunur. Əsas |
| + | ticarəti B. Britaniya, , Avstraliya, |
| + | Yeni Zelandiya, Yaponiya ilədir. |
| + | 1892 ildən 1975 ilin oktyabrına- |
| + | dək 9 Ellis adası B. Britaniyanın |
| + | |
| + | |
| + | Hilbert və El- |
| + | lis adaları |
| + | mustəmlək əs inə |
| + | (1892—1915 il- |
| + | lərdə protekto- |
| + | rat) daxil idi. |
| + | 1974 ilin avqust |
| + | — sentyabrında |
| + | BMT-nin mus- |
| + | təmləkəciliyin |
| + | lərvi uzrə Ko- |
| + | mitəsi numayən- |
| + | dələrinin MY" |
| + | ipahidəsi al- |
| + | tında Ellis |
| + | a-rında pə”) |
| + | copFycy — KeuH- |
| + | rildi. Əhali- |
| + | nin 9096 -i ada- |
| + | ların ayrıl- |
| + | ması lehinə səs |
| + | verdi. Yeni ərazi T. adlandırıl- |
| + | dı. 1975 il sentyabrın 1-də T.-nun ay- |
| + | rılmasını təsbit edən konstitusiya |
| + | dəyitiklikləri qəbul edildi. T. 1978 |
| + | il oktyabrın 1-dən mustəqil dəvlətq |
| + | |
| + | |
| + | dir. |
| + | Pccpvi ilə diplomatik munasibət- |
| + | dən yoxdur. | : |
| + | |
| + | BHM (Tuvim) Dan (13.9.1894, |
| + | Lodz—27.12.1953 akopane)—polyak |
| + | pairi. İLK kitablarında (4 Allaha gəz |
| + | qoyuramə, 1918, “Rəqs edən Sokratə, |
| + | 1920 və s.)nikbin əhvali-ruhiyyə guӱc- |
| + | ludur. T. polyak poeziyasını demok- |
| + | ratik və Humanist məzmunla zəngin- |
| + | ləpdirmitdir |“Cernolesyeə (1929), |
| + | “Alovlanan mahiyyətə (1936) tpe”r ki- |
| + | tabları, “Operada bal (1936) sati- |
| + | rik poeması və s.). Antifaitist hə- |
| + | rəkatda fəal iptirak etmiidir. 4Pol- |
| + | ippanın gullərik (nətri 1949, bitmə- |
| + | mipdir) lirik-epik poemasında, cYe- |
| + | HH me”pnəp toplusu (1953) kitabında |
| + | xalq Polpasının nailiyyətləri tə- |
| + | rənnum olunur. Uttaqlar ucun də yaz: |
| + | mıtpdır. |
| + | |
| + | Əsərləri: PTe"rlər, B., 1950, Sti- |
| + | xi, M., 1965: Pishmo ko vsem, Detam HO OH“ |
| + | nomu ocenhı vajnomu delu. Stixi, M.., 1979, |
| + | və" d J ivov M., XOlian Tuvim, M., |
| + | |
| + | |
| + | TUQAY MEYİYƏLƏRİ—Orta Asiya, |
| + | Zaqafqaziya və Mərkəzi Asiyada cAay |
| + | sahilləri boyu qrunt suyu səthə Ya- |
| + | xın olan sahələrdəki meiələr. Amu- |
| + | Dərya və Sır-Dərya cayları sahillə- |
| + | rindəki T.m.-ndə, əsasən, qovarın mcX* |
| + | təlif nevləri bitir. Azərb.SSR-də |
| + | T.M. Kur sahillərindədir): cayın su- |
| + | basar kənarırda seyud meiləsi, sahil |
| + | dən uzaqlatpidıqca aqyarpaq qovaq mep1ə- |
| + | si bitir. T.m.-nin azalmasını və |
| + | onun ə əə əhəmiyyətini nəzərə |
| + | alaraq 1978 ildə Kur qıraqında |
| + | |
| + | stafa mepə təsərrufatı ərazisində |
| + | 6 min La sahədə cQarayazıq Dəvlət |
| + | |
| + | |
| + | PEY. BABAROBCK” BR |
| + | |
| + | |
| + | AVSTRALİYA |
| + | |
| + | |
| + | ur |
| + | VSKİ Mixail İva- |
| + | novic (8.1.1865—21.1.1919)—rus bur- |
| + | jua iqtisadcısı, tarixci, cleqal |
| + | marksizminə numayəndəsi. T.-B. 90-cı |
| + | illərdə K. Marksın əsərlərini eyrən- |
| + | mili, lakin cleqal marksizmə məvqə- |
| + | yində durmuttdur: Rusiya ucun kapita- |
| + | lizmin mutərəqqiliyini və tarixi PY9- |
| + | raitdən irəli gəldiyini subut etməyə |
| + | calıtimındır. 1900-cu illərdən marG- |
| + | sizmin əsas muddəalarını tə TH" |
| + | cilik məvqeyindən tənqid etməklə Ka” |
| + | pitalizmi acıqcasına mudafiə etmii" |
| + | dir. V. İ. Lenin T.-B.-ni burjua də |
| + | mokratı hesab edərək geəstərmimdir |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | . Rusiya və Si |
| + | |
| + | |
| + | TUYUR |
| + | |
| + | |
| + | 367 |
| + | |
| + | |
| + | ki, c...onlar ucun xalqcılıqla əlaqə- |
| + | Nİ KƏCMƏK Meplpan (və ya kəndli) sosia- |
| + | lizmindən bizim kecdiyimiz kimi |
| + | proletar sosializminə gecmək deyil, |
| + | burjua liberalizminə kecmək demək |
| + | idin (Əsər. tam kulliyyatı, c. 16, |
| + | səh. 102). T.-B. Rusiyada 1903—07 il- |
| + | lər inqilabı dəvrundə kadet parti- |
| + | yYasının ӱzvu, 1917—18 illərdə Uk- |
| + | raynada burjua əksinqilabının ger- |
| + | kəmli xadimi, Mərkəzi Radanın ma- |
| + | |
| + | |
| + | LİYYƏ naziri olmuiddur. |
| + | TVTAHOB Aleksandr Aleksandrovic |
| + | (31.3.1871, Moskva—6.3.1960, Bakı)— |
| + | rus sovet aktyoru, akpqasın “Uz |
| + | rejissor və teat Ru |
| + | pedaqoqu. Azərb. |
| + | -CP xalq artisti |
| + | (1936). Teatr fəa- |
| + | liyyətinə 1888 ildə |
| + | Moskvada həvəskar |
| + | dərnəklərində baip- |
| + | lamıtdır. Sonra- |
| + | lar Moskvada Kori |
| + | teatrında, ə |
| + | irin |
| + | bir sıra beyuk te- İRİ |
| + | atrlarında iiidə- 2. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | miidir. Rolları: Catski (FAqıldan |
| + | Pet- |
| + | ıltaq qızın |
| + | |
| + | |
| + | bəlaə, A. Qriboyedov), |
| + | |
| + | |
| + | Hamlet, |
| + | ruccio (4 Hamletə, |
| + | |
| + | |
| + | -11 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | yumialmasıə, V. PTekspir) və s. 1915 |
| + | |
| + | |
| + | ildən Tiflisdəki cRusiya Teatr Cə- U |
| + | miyyəti Artistləri İttifaqıəna rəh- |
| + | bərlik etmipdir. 1924 ildən Bakıda |
| + | yalamıtqdır. 1924—37 illərdə Azərb. |
| + | |
| + | |
| + | Devlət Dram Teatrında, 1937—54 il- |
| + | lərdə Azərb. Gənc Tamaptacılar Teat- |
| + | |
| + | |
| + | rında fəaliyyət gəestərmiiti, |
| + | teatrda zəngin repertuar secilməsi, |
| + | milli aktyor, |
| + | tipdirmək |
| + | |
| + | aparmıntdır. |
| + | də Azərb. dram teatrı |
| + | |
| + | |
| + | sahəsində |
| + | |
| + | |
| + | SRİ-nin, |
| + | |
| + | |
| + | həmcinin, Yaxın və Orta PTərqin ən |
| + | qabaqcıl teatrlarından biri idi. T.- |
| + | un teatrda sosialist realizmi prin- |
| + | siplərinin həyata kecirilməsi və məh- |
| + | MYhYM |
| + | Xidməti olmuiydur. O, Azərb. Devlət |
| + | |
| + | |
| + | kəmləndirilməsi sahəsində |
| + | Dram Teatrında c“Mufəttipt (1924, |
| + | N. Qoqol), “Həyatın dibində (1925, |
| + | M. Qorki), “Vilhelm Tellg (1925, F. |
| + | |
| + | |
| + | |Piller), “Hamletə (1926, V. PPeks- |
| + | |
| + | |
| + | pir), *Don Juan (1926, J. B. Mol- |
| + | yer), “Hacı Qarav (1926, M. F. Axyu- |
| + | dov), “Sevilə (1928), “Od gəliniə, |
| + | cAlmasə (1928, 1931, C. Cabbarlı), |
| + | cZaqmukə (1929, A. Q. Qlebov), e€Mak- |
| + | betə (1936, V. PTekspir) və s., Azərb. |
| + | Gənc Tamapacılar Qeatrında isə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “ANNA |
| + | |
| + | |
| + | ax |
| + | |
| + | |
| + | Od gəliniz (C. Cabbarlı) tamapasından səhnə. Rej. |
| + | A : |
| + | |
| + | |
| + | : uqanov, |
| + | |
| + | |
| + | rejissor kadrları ye- |
| + | səmərəli ip |
| + | T.-un rej. olduqu dəvr- |
| + | |
| + | |
| + | hər iki |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | “Məkr və məhəbbətə (1938, F. PTil- |
| + | nep), eMydərrumə (1939, N. Qoqol), |
| + | cMepppanlarə (1940, M. Qorki), *İki |
| + | atanın bir nəkəri (1946, K. Qoldo- |
| + | ni) vəs. tamapaların rej. olmutdur, |
| + | T., həmcinin, Bakı Rus Dram Teatrın- |
| + | da cQacaqları (1937, B. Ne) Ba- |
| + | kı Erməni Teatrında 4“ Mufəttitə |
| + | (1939, N. Qoqol) tamaqpalarına quru- |
| + | lupi vermindir. RSFSR, Azərbaycan, |
| + | urcustan, Ermənistan ə xadim- |
| + | lərinin Yetitpdirilməsində T.-un bə- |
| + | Yuk xidməti vardır. O, 1945 ildən |
| + | A. Əliyev ad. Azərb. Dəvlət İn- |
| + | cəsənət İn-tunda pedaqoji fəaliyyət |
| + | |
| + | |
| + | | gəstərmitdir (1947 ildən prof.). |
| + | |
| + | |
| + | əm" Mamedov M., A. Tuqanov, B., |
| + | |
| + | |
| + | | TUQQӰRT (:..5-)—Əlcəzairdə, Yapr- |
| + | 0 lavil.-ndə ipiəhər. ƏH. 27 min (1968). |
| + | : Beyuk PPərqi Erq səhrasının :im.-t. |
| + | qurtaracaqında vahələr qrupunun in- |
| + | |
| + | |
| + | zibati və ticarət-sənətkarlıq mərkə- |
| + | zidir. Yaxınlıqından Həssi-Mesaud |
| + | —Skikda neft kəməri kecir. Xurma |
| + | e mal və ixrac edilir. “ | |
| + | TUQUR YARİMADASI—RSFSR Xa- |
| + | barozsk əlxəsində yarımada, Oxot də- |
| + | nizində Tuqur kerfəzi (q.-də) ilə |
| + | Akademiya və Ulban kərfəzləri (ip,- |
| + | də) arasındadır. Maks. hund. 929 m. |
| + | Z. təqr. 100 km-dir. Bərzəxdə (eni |
| + | 1 km) əlaqələnən 2 dar massivindən |
| + | (eni 20—40 km) ibarətdir. Dar tayqa- |
| + | ları var. . |
| + | |
| + | TY FF — Asəp6.CCP-nu Ağ6ğmepoH p-HYH- |
| + | na ua). Ya. 38 kə, heBsəcnHHH cah, 60 |
| + | km?. Yan silsilədən (1140 m hund.- |
| + | dən) baplanır. Xəzər dənizinə tə- |
| + | kulur. Bailıca olaraq yaqın sula- |
| + | rı ilə qidalanır. Yayda quruyur. Su- |
| + | varmada istifadə edilir. |
| + | |
| + | TYF — Azərb.SSR Hadrut r-nunda |
| + | (DQMV) kənd. T. sovetliyinin mərkə- |
| + | zi. R-n mərkəzindən 41 km im.-q.-də, |
| + | Qarabaq silsiləsinin ətəyindədir. |
| + | Əh. 1413 (1985), uzumculuk, taxılcı- |
| + | lıq, tərəvəzcilik, baramacılıq və |
| + | heyvandarlıqla məpquldur. Orta mək: |
| + | təb, mədəniyyət evi, kitabxana, xəstə- |
| + | xana var. |
| + | |
| + | Azərb.-da ən məpyhur Paleolit du- |
| + | iərgələri olan Azıx maqrarası və |
| + | Tarlar maqrarası T. yaxınlıqında- |
| + | dır. Son tədqiqatlar burada insanla- |
| + | rın hələ təqr. 1,5 mln, il əvvəl məs- |
| + | kunlatidıqını gəstərir. Kəndin əra- |
| + | zisində erkən orta əsrlərə aid bir |
| + | necə alban (Qafqaz) xristian abidəsi, |
| + | Qırmızı məbəd (1000-ci il) var. |
| + | TUE (turkcə tug)— |
| + | ucuna at quyruqu |
| + | sacaqı bənd olunan |
| + | mizraq, hakimiyyət |
| + | rəmzi. Orta əsrlər- |
| + | də bir turu olmaq |
| + | sancaqbəyini, iki |
| + | tuq bəylərbəyini, uc |
| + | tuq papanı gəstə- |
| + | rirdi. Bax həmci- |
| + | nin Buncuk. |
| + | TURLAQİLƏR, |
| + | Tuqlakilər— |
| + | Dehli sultanlı- |
| + | qında hakim sula- |
| + | lə (1320— 1413). |
| + | Əsasını Qiyasəd- |
| + | din Tuqlaq |1320— |
| + | 25) qoymutidur. Ən |
| + | beyuk numayəndələ- |
| + | rindən biri Mə- |
| + | |
| + | əmməd Tuqlaqdır |
| + | |
| + | |
| + | kə |
| + | |
| + | |
| + | 11325—511. Dapya mah Tuqlaqın |
| + | (1351—88) vəfatından sonra əlkədə |
| + | feodal ara mӱharibələri baqtlanmıp- |
| + | dı. Q.-in sonuncu numayəndəsi Nəsir- |
| + | əddin Mahmudun (1394—1413| əlumu |
| + | ilə Dehlidə hakimiyyəti Seyidlər ələ |
| + | kecirdi (1414). |
| + | TUZ, Duz, Tuz gəlu (Tuz Gölü) |
| + | — Turkiyədə axarsız gəl. Anadolu yay- |
| + | lasında, 899 m yuksəklikdədir. Sah, |
| + | qıtida və yazda 1600-dən 2500 km?-dək |
| + | dəyipilir, yayda quruyur və duz qatı |
| + | (qalınlıqı 2 m-dək) ilə ertulur. Orta |
| + | dərinliyi təqr. 2 m-dir. Həcminin |
| + | 3496-ə qədərini duz (əsasən, MaS1) |
| + | təpkil edir. Duz cıxarılır. |
| + | TӰZLA (Tiqya)—Yuqoslaviyada təhər. |
| + | Bosniya və Herseqovina Sosialist Res- |
| + | publikasındadır. Əh. 80 min (1977). |
| + | .t. mapınqayırması, atqac e”malı, |
| + | yeyinti, kimya sənayesi var. Əlkənin |
| + | muhum mə”dən sənayesi pay mərkəzidir |
| + | (kəmur, xərək duzu, neft cıxarılır). |
| + | TӰZLOV--RSFSR Rostov vil.-ndə |
| + | cay. Don (Aksay qoluna tekulur) cayı- |
| + | nın saq qolu, Uz, 182 km, həvzəsinin |
| + | sah. 4680 km?, Donetsk təpəliyindən |
| + | baplanır. Əsasən qar suları ilə TH- |
| + | dalanır. Mart—apreldə bol suyu |
| + | olur. Yayda bə”zi yerlərdə quruyur. |
| + | Aksay cayına təkulduyu yerdə Novocer- |
| + | kacc m. yerləptir. |
| + | TӰYA (Thiya), səlb —sərvkimilər |
| + | fəsiləsindən iynəyarpaqlı bitki cin- |
| + | si. Həmiptəyatıl arac və ya koldur. |
| + | Yarpaqları pulcuqvarıdır. 3—4 cut |
| + | odunlatmıtn pulcuqdan ibarət qoza- |
| + | ları budaqın ucunda yerləpir. PTi- |
| + | mali Amerika və PTərqi Asiyada 5 nə- |
| + | vu məlumdur. — 1 T.-sı, yaxud |
| + | həyat aqracı (QhH. ossydep(qa1z) |
| + | piramidatəkilli, yaxud yumurtavarı |
| + | cətirli alcaqboylu aqacdır. İ-də |
| + | ceəl BƏ metpə zonasında Arxangelsgə |
| + | qədər, Sibirdə, Uzaq PTərqdə becəri- |
| + | lir. Yarpaqından tibdə və ətriyyatda |
| + | istifadə olunan efir yaqı alınır. |
| + | Nəhəng (Th. risaqa) 1Pimali |
| + | Amerikanın iim.-q.-ində bitir: hund. |
| + | 45—55 i-dir. Qiymətli məhkəm odun" |
| + | caqı var. SSRİ-nin Avropa hissəsin- |
| + | də, Krımda, Qafqazın Qara dəniz sa: |
| + | hillərində, Orta Asiyada bar və park" |
| + | larda becərilir. Azərb.SSR-də yatpıl- |
| + | laidırmada hər iki nevdən istifadə |
| + | olunur. |
| + | TUYMAZI— Bapq. MSSR-də. məhəp, |
| + | Tuymazı r-nunun mərkəzi. D.y. st. Usen |
| + | cayı (Kama hevzəsi) sahilindədir. |
| + | Neft sənayesi mərkəzidir. Tuymazı |
| + | neft yataqının kətpfi ilə əlaqədar sa- |
| + | lınmındır (1937). Qaz e malı, kimya, |
| + | mapınqayırma, geofizika avadanlıqı |
| + | və aparatları z-dları, mahud və ga- |
| + | qız f-kləri, ət kombinatı və s. var. |
| + | TUYUE—turkdilli xalqların klassik |
| + | poeziyasında 4 misralı per iyəkli. |
| + | Akad. A. Samoylovic və F. Kepruluyə |
| + | gərə T. mənpiəcə turk ipifahi xalq |
| + | yaradıcılıqı ilə baqlıdır. Forma- |
| + | ca rubaiyə yaxın lirik, fəlsəfi və |
| + | hikmətamiz məzmunlu olur. Əsasən, |
| + | əruzun rəməl bəhrində yazılır. Adə- |
| + | tən aaba, bə”zən isə abvb pəklində qa- |
| + | fiyələnir, cox hallarda cinas uzə- |
| + | rində qurulur. əvainin €lle”p |
| + | vəznlərinin əlcusuə əsərində T.-un |
| + | turkdilli xalqlar arasında cox yayıl- |
| + | dıqı və məclislərdə mahnı kimi |
| + | oxunduqu gestərilir. Qazi Burhanəd- |
| + | din, Nəsimi, Nəvai və 6.-nın T.-la" |
| + | rı məphurdur. |
| + | |
| + | |
| + | TUKAY |
| + | |
| + | |
| + | =: —6jJppltən——N———f=lə——–qcd |
| + | |
| + | |
| + | Əq Baqırov A., Tuyuq haqqımda |
| + | əm ulusu. Asəpö.CCP EA Xə6ə .- |
| + | ləri (ədəbiyyat, DİL, İNCƏSƏNƏT seriyası), |
| + | 1982, 3: Stebleva İ. V., ət |
| + | sxojdenin janra tuqoq, Po 0- |
| + | o rola sbornik, 1970, M., 1970, |
| + | TUKAY Qabdulla an adı və rə |
| + | liyası Qabdulla Məhəmmədqarifovic |
| + | T ukayev) (26.4. — |
| + | 1886, indiki Tat. |
| + | MSSR, Arsk r-nu- |
| + | nun Quzlilauc g.— |
| + | 15.4.1913, Kazan)— |
| + | tatar ppairi, publi- |
| + | sist. Tatar ədəbiy- |
| + | yatında tənqidi |
| + | alizmin banisi. |
| + | Ulpaqlıqdan yetim . |
| + | ranMblllı, 1895 mn 2. /. / |
| + | dən Uralskda bibi- ÇEK LL |
| + | sinin yanında yaila: 4 | |
| + | mımpdır. Mədrəsə- “kv. |
| + | də oxumuiq, rus dili və ədəbiyyatına |
| + | maraq gəstərmitdir. Murəttib iillə- |
| + | mim, “Fikir qəzetində, cƏl-əsr əl- |
| + | cədidə (“Yeni əsrə) jurnalında əmək- |
| + | daplıq etmitpdir. 1907 ildə Kazana |
| + | gəlmiti, bolpevik H. Yamatpevlə və |
| + | demokrat yazıcılarla yaxınlamıil, |
| + | Kamal Qəliəsgər ilə birgə satirik |
| + | cYapenq (4“İldırımə, 1908—09) jur- |
| + | nalını buraxmıldır. 1910 ildən |
| + | 4Yalt-Yultı (4PQəfəqə) jurnalında |
| + | ipləmitpdir. Yaradıcılıqa 1902 il- |
| + | dən bapplamınldır. Azadlıq mubarizə- |
| + | sini tərənnum etmiit |F Azadlıq haq- |
| + | qındak (1905), *Tufeylilərəə, 4Devlət |
| + | dumasıv (hər ikisi 1906) və s. "ə |
| + | ləri|, tatar ədəbiyyatında inqilabi |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | vətəndatilıq lirikasının əsasını qoy- - |
| + | |
| + | |
| + | mupdur. Rusiyada 1905—07 illər HH- |
| + | qilabından sonrakı irtica dəvrundə |
| + | yazdıqısatirik əsərlərində (4Getmə- |
| + | rikə, “Millətcilərə və s. ile”rləri, |
| + | cƏləf bazarı və ya yeni Kəsikbati(ə |
| + | poeması) carizmə, burjua millətci- |
| + | lərinə, ruhanilərə nifrət əksini tap- |
| + | mıqidır. Utlaqlar ucun də yazmıipq- |
| + | dır. Rus klassiklərinin əsərlərini |
| + | tərcumə etmitdir. Q. realist tatar |
| + | ədəbi tənqidinin banisidir (4PPe”r sə- |
| + | nətimizə, 4Tənqid vacib ipteydirə (hər |
| + | ikisi 1907) və s. məqalələri). |
| + | |
| + | Yaradıcılıqrına 4 Molla Nəsrəd- |
| + | dinə jurnalının və M. Ə. Sabir sa- |
| + | tirasının guӱclu tə siri olmupdur. |
| + | |
| + | Nərimanov Həttərxanda surgundə |
| + | olarkən, 1911 ildə buraya gəlmii T.- |
| + | la tanı:i olmui və dostlaimıpldır. |
| + | cKaspiq qəzetindəki məqlumata gərə, |
| + | Həitərxan un-tinin -Musəlman 116”- |
| + | bəsi T.-ın əlumu munasibəti ilə |
| + | N. Nərimanovun muhazirəsini tətpkil |
| + | etmək istəmiit, lakin car hakim dairə- |
| + | ləri buna icazə verməmitdi. Əsərləri |
| + | SSRİ xalqları dillərinə, o cumlə- |
| + | dən Azərb. dilinə tərcӱmə edilmiiq- |
| + | dir. Kazanda, Kırlay və Qutilauc k.- |
| + | lərində abidəsi ucaldılmındır. Tat. |
| + | |
| + | SR-də T. ad. resp. mukafatı tə”- |
| + | sis olunmusidur (1966). Bakıda adına |
| + | kuӱcə var. |
| + | |
| + | Əsərləri: 1Pe"rlə . “SSRİ xalq" |
| + | ları ədəbiyyatı a. kitabın- |
| + | də, B., 1956: İzbr., t. 1—2, Kazanh, 1960— |
| + | |
| + | , İzbr., M., 1971: İzbr., Kazanh, 1978. |
| + | |
| + | Əd. Xəlilov P., SSRİ xalqları |
| + | ədəbiyyatı, H. 2, Həmp 2, B., 1977, M u p- |
| + | “An Ədov Ə., Məqsəd bir olanda, onun |
| + | ( zərbaycan ədəbiyyatına dair tədqiqlər |
| + | XIX—XX əsrlər)ə kitabında, B.., 1983: |
| + | Xalit T., Tuka i eqo sovremenniki, |
| + | Kazanı, 1966: Nurullin İ., Putık |
| + | zrelosti, Kazanı, 1971: Qabdulla Tuka4. |
| + | Materialı naucnov konferenini ı kəbi= |
| + | |
| + | |
| + | leavnıx torjestv, posvamennıx 90-letio |
| + | so dni rojdenin pozta, Kazanh, 1979. |
| + | |
| + | TUKAN (lat. Tisapa)—geyun Cənub |
| + | yarımkӱrəsində burc. Ən parlaq Ul- |
| + | duzunun vizual (ulduz olcusu 2,8-dir. |
| + | SSRİ-də gərunmur (bax Ulduz xə- |
| + | |
| + | |
| + | ritəsi). |
| + | |
| + | TUKANOLAR, tukanalar— Ko- |
| + | lumbiyada, Braziliyanın 1g1m.-q.-İNDƏ |
| + | yalpayan hindi tayfaları qrupu. 62 min |
| + | nəfərdir (1978). Tukano dillərində |
| + | danınırlar. Əsas məiquliyyətləri |
| + | əkincilik, balıqcılıq, QİSMƏN DƏ OV- |
| + | culuqdur. Ən”ənəvi (ruhlara sitayi=n) |
| + | dini e tuqadlarını saxlayırlar. |
| + | TYKYMAH (Tisipap) San-Mi- |
| + | ken-ne-TyxkytaH (San Miguel |
| + | de Tisipap)— Argentinada urəhəp. Ty- |
| + | na əyalətinin inz.m. D.y. qoviyarı. |
| + | Əh. 366 min (1975). Əlkənin 1i1m.-11. |
| + | hissəsinin muhum iqtisadi mərkəzi- |
| + | dir. PPəkər, mapınqayırma, kimya sə- |
| + | nayesiy un-t var. 1565 ildə salın- |
| + | |
| + | |
| + | mımpdır. |
| + | |
| + | TӰKUMS (1917 ilədək Tukkum)— |
| + | Lat.SSR-də iəhər. Tukums r-nunun |
| + | mərkəzi. D.y. qovpaqı. Yungul, yeyin- |
| + | ti, aqac e”malı sənayesi, rəssamlıq |
| + | və əlkəpqunaslıq muzeyləri var. 1253 |
| + | ildən mə”lumdur. |
| + | TӰLA—RSFSR-də piəhər. Tula vil.- |
| + | nin mərkəzi. Nəql. qovpaqı. Upa ca- |
| + | yı sahilindədir. ƏH. 529 min (1984). |
| + | Qara metallurgiya, mapqınqayırma və |
| + | metal emalı inkipaf etmitdir. Yun- |
| + | gul, yeyinti və s. sənaye sahələri var. |
| + | Ov silahları, samovar, bayan və s. is- |
| + | tehsalı ilə tanınır. |
| + | |
| + | PQəhər 1146 ildən mə”lumdur. Rya- |
| + | zan knyazlıqına, 1503 ildən Moskva |
| + | dəvlətinə daxil olmutdur. 1712 ildə |
| + | 1 Pyotrun əmri ilə T.-da silah z-dunun |
| + | əsası qoyulmulidu. 1796 ildən T. qub. |
| + | mərkəzi idi. 1898 ildə s.-d. qrupu, |
| + | 1901 ildə RSDFP komitəsi daaa |
| + | mıtpdı. Sovet hakimiyyəti 1917 il |
| + | dekabrın 7(20)-də qurulmutidur. Və- |
| + | təndati muharibəsi (1918—20) devrun- |
| + | də T. Qızıl Ordunun silah bazası |
| + | idi. 1941 ilin oktyabr—dekabr ayla- |
| + | rında Sovet qopun hissələri və əha- |
| + | li T.-nı alman faiistlərindən qəh- |
| + | rəmanlıqla mudafiə etmiptlər. İ |
| + | 1966 ildə Lenin ordeni ilə təltif |
| + | edilmip, 1976 ildə qəhrəman ipəhər |
| + | adına layiq gərulmuidur. |
| + | |
| + | T.-nın tarixən formalamıi ra- |
| + | dial-yarımdairəvi planının kompo- |
| + | zisiya mərkəzini Kreml təpikil edir |
| + | (divarları və burcləri — 1514—21, |
| + | |
| + | speniye kilsəsi, 1762—64, zəng qul- |
| + | 1772—76). Me”marlıq abidələ- |
| + | ri: Blaqovepipeniye (1692), Nikola |
| + | Zaretski (1730—34), ozneseniye |
| + | (1755—87) kilsələri, 18—19 əsrlərə |
| + | aid yapayınt evləri, pqəxsi mulklər |
| + | və s. Sovet hakimiyyəti illərində iri |
| + | yalpayıli r-nları, beyuk pəhər parkı |
| + | salınmıil, ictimai binalar tikilmii- |
| + | dir. T.-da V. İ. Leninə (tunc, qranit, |
| + | 1926), “Beəyuk Vətən muharibəsində |
| + | Tulanın mudafiəcilərinəq (cuqun, |
| + | 1968), N. Tolstoya (tunc, qranit, |
| + | 1973) və 6.-na abidə qoyulmutidur. |
| + | 1Pəhərdə politexnik və pedaqoji |
| + | in-tlar, 3 teatr, sirk. filarmoniya, |
| + | Z muzey və s. var. T. pedaqoq K. |
| + | Uqsiinskinin, yazıcılardan Q. İ. Us- |
| + | penskinin və V. V. Veresayevin, silah |
| + | gonetruktoru V. A. po yy yən db BƏ- |
| + | tənidir. T.-nın 12 km-liyində D. N. |
| + | Tolstoyun muzey-malikanəsi— Yasnaya |
| + | Polyana yerləiir. |
| + | |
| + | |
| + | ləsi, |
| + | |
| + | |
| + | ULA—bax Ov itlədi. |
| + | |
| + | TӰLA VİLAYƏTİ 0 vil. |
| + | 1937 il sentya rın 26-da təikil edil- |
| + | midir. Sah. 25,7 min km. Əh. 1874 |
| + | MHH (1984, | yanvar). 23 r-nu, 21 məhə- |
| + | ri, 48 iitq var. Mərkəzi Tula ur.-anp. |
| + | – "Təbiət. T.v. Orta Rusiya yuksək" |
| + | liyinin (im. hissəsindədir. Pund. |
| + | 293 m-ə qədərdir. Faydalı qazıntı- |
| + | ları: daiq kəmur, dəmir filizi və s. |
| + | İqlimi mulayim kontinentaldır. Or- |
| + | ta temp-r yanvarda —9,5-nən —10,3:C- |
| + | yədək, Miya 19 —20”C-aup. İllik ya- |
| + | qıntı 470—575 mm. Ərazinin təqr. |
| + | 8091-i vil.-in q. və 11m.-q. kənarından |
| + | axan Oka cayı, qalanı ərazidən ba:i- |
| + | |
| + | |
| + | lanan Don cayı hevzələrindədir. |
| + | Əsasən, boz podzollaimıinq və qara |
| + | torpaqlar yayılmızddır. Ərazinin |
| + | |
| + | |
| + | 139, -i mepəlikdir. Heyvanları: sı- |
| + | qın, canavar, tulku və s. | |
| + | |
| + | Əhali. Əsasən, ruslardır. Ukray- |
| + | nalılar, tatarlar, beloruslar və 6. |
| + | da yapayır. Orta sıxlıq 1 km”-də 72,9 |
| + | nəfərdir (1984). PTəhər əh. 8096 -dir. |
| + | Muhum iəhərləri: Tula, Novomos- |
| + | |
| + | |
| + | kovsk, PYyokino, Uzlovaya, Aleksin, |
| + | Y etriiov. | m |
| + | əsərrufat. İqtisadiyyatında sə- |
| + | |
| + | |
| + | naye bailıca yer tutur. Maınqayır- |
| + | ma və metal emalı (kəmur, toxucu- |
| + | luq və yeyinti sənayesi ucun avadanlıq, |
| + | k.t. maplınları, kran istehsalı və s.), |
| + | kəmur, kimya, qara metallurgiya, ti- |
| + | kinti materialları, yungul, Yeyinti |
| + | sənayesi inkipaf etmiidir. İri ya- |
| + | nacaq-energetika bazası yaradılmıpiq- |
| + | dır. İri elektrik st.-ları (C erepet, |
| + | PPyokino, Novomoskovsk) var. K.t.-nın |
| + | əsas sahəsi taxılcılıq və ptəkər cu- |
| + | qunduru istehsalıdır. Kartof, tərə- |
| + | vəz və yem bitkiləri də əkilir. Sud- |
| + | luk-ətlik heyvandarlıq inkippaf et- |
| + | midir. D.y.-larının uz. 1100 km-dən |
| + | coxdur. Moskva—Simferopol, Mos- |
| + | kva— Voronej avtomobil magistralla- |
| + | rı T.v.-ndəç gecir. Cay nəql.-ndan |
| + | (Oka) istifadə edilir. kg kəməri |
| + | nəql. inkillaf etmindir. T.v. Lenin |
| + | ordeni ilə təltif olunmuidur (1957). |
| + | |
| + | Mədəni quruculuq və aq Vil.- |
| + | də politexnik və pedaqoji in-tlar, |
| + | Moskva Kimya-Texnologiya İn-tunun |
| + | filialı, 12 muzey (filiallarla bir- |
| + | likdə, o cӱmlədən L. N. Tolstoyun |
| + | muzey-malikanəsi— Yasnaya Polyana), 4 |
| + | teatr, coxlu klub muəssisəsi, kino- |
| + | qurqu və s. var. *Kommunar (1917) və |
| + | c Molodoy kommunarə (1925) vil. qəzet- |
| + | ləri cıxır. Yerli radio və televi- |
| + | ziya verilinləri ilə yanapı, Umum- |
| + | ittifaq Radiosu və Mərkəzi Televi- |
| + | ziyanın verilipləri retranslyasiya |
| + | olunur. |
| + | |
| + | Vil.-də sərin və ba |
| + | mualicə kurortu rainka) var. |
| + | TӰLAYKOV Naxolay Maksimovic (7. |
| + | 8.1875, indiki Ulyanovsk vil., Ba- |
| + | rıtsk r-nunun Akitiuat k.—20.1.1938) |
| + | —sovet aqronomu və torpaqiqunası. |
| + | RSFSR əməkdar elm və texnika xa- |
| + | dimi (1929). SSRİ EA (1932) və V. İ. |
| + | Lenin ad. UXİKTEA-nın akad. (1935). |
| + | V. İ. Lenin ad. mukafat almındır |
| + | (1929). 1930 ildən Sov.İKP uzvu. |
| + | 1910—37 illərdə Bezencuk (indiki |
| + | Kuybhitev) k.t. təcrubə st.-nın, Umum- |
| + | ittifaq Taxıl Təsərrufatı İn-tunun |
| + | direktoru (Saratov) olmuidur. Əsas |
| + | tədqiqatı torpaqiqunaslıqa, bitki fi- |
| + | ziologiyasına, umumi əkinciliyə və |
| + | aqrokimyaya həsr edilmiidir. T. 20— |
| + | 30-cu illərdə V, R, Vilyamsın ottar- |
| + | |
| + | |
| + | TULUZ-LOTREK |
| + | |
| + | |
| + | 369 |
| + | |
| + | |
| + | lalı əkincilik sistemini tənqid et- |
| + | mipdir. Praqa əkincilik akademiya- |
| + | sının m. uzvu (1932 ildən) idi. |
| + | TӰLE (Thiye)— Berinq boqazının hər |
| + | iki sahilində, Kanada və Qrenlandi- |
| + | yada yayılmınl eskimos mədəniyyəti. |
| + | T. tayfaları balina, suiti, morj və |
| + | s. ovu ilə məpqul olmutllar, T. mə- |
| + | dəniyyəti ucun sumuk ucluqları olan |
| + | harpun və s. səciyyəvidir (bax Berinq |
| + | dənizi mədəniyyəti). |
| + | |
| + | TULEBAYEV Mukan Tulebayevic (13. |
| + | 3.1913, indiki Taldı-Kurqan vil. — |
| + | 2.4.1960, Alma-Ata)—qazax sovet bəstə- |
| + | karı. SSRİ xalq artisti (1959). SSRİ |
| + | Devlət mukafatı laureatı (1949). |
| + | 1956 ildən Sov.İKP uzvu. T.“Birjan |
| + | və Sara (1946, 2-ci redaksiyası 1957) |
| + | operasını, bir sıra kantata, simfo- |
| + | |
| + | |
| + | nik, kamera-instrumental, vokal və |
| + | xor əsərləri yazmındır. Qazax.SSR |
| + | Dəvlət Himninin (1945, Y. Brusi- |
| + | |
| + | |
| + | lovski və A. Həmidi ilə birgə) muəl- |
| + | liflərindəndir. |
| + | TULEGENOVA Bibigul Axmetovna |
| + | (d. 16.12.1929, Semipalatinsk)—qazax |
| + | y — COBET MYFƏHHHCH (KO- |
| + | loratur soprano). |
| + | SSRİ xalq ə |
| + | ti (1967). SSRİ |
| + | Dəevlət mukafatı |
| + | laureatı (1970). Qa- |
| + | zaxıstan Opera və |
| + | Balet Teatrının |
| + | solistidir (1954— |
| + | 56: 1971 ildən). |
| + | Partiyaları: Qar |
| + | qız (“Qar qızə, N. |
| + | Rimski -Korsakov), |
| + | Violetta, Cilda |
| + | (*Traviataə, e€PHnronerroəs, C. Verdi), |
| + | Rozina (“Sevilya bərbəri, C. Rossi- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ni), Qız Jibek (“Qız Jibekə, Y. |
| + | Brusilovski), Gulbartppin (“Alpa- |
| + | Mbilllə, Y. Rəhmədiyev) və s. Konsert |
| + | |
| + | |
| + | proqramları ilə də cıxıiq edir. Xa- |
| + | rici əlkələrdə qastrolda olmuptdur. |
| + | Lenin ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı |
| + | ordeni və medallarla təltif edil- |
| + | midir. |
| + | |
| + | TULİARA (Toyaqa) (kecmip Tulear: |
| + | Tiyeaq)— Madaqaskarda pəhər. Tuliara |
| + | əyalətinin inz.m. Mozambik kərfəzi |
| + | sahilində port. Əh. 45 min (1978). Ət |
| + | konservi sənayesi var. Balıq ovlanır. |
| + | TӰLİUM (nar, Thulium), Tm—knM)iə- |
| + | vi element. Elementlərin dəvri siste- |
| + | minin İT qrupundadır, lantanoidlərə |
| + | aiddir, acıq boz rəngli metaldır, |
| + | at.n. 69, at.k. 168,9342-dir: 15952S-də |
| + | əriyir, 17272S-də qaynayır, sıxlıqı |
| + | (959C-nə) 8,314 q/sm?”-dir. Kutlə ədəd- |
| + | ləri 165—175 olan 11 izotopu mə”lum- |
| + | dur ki, bunlardan *7?Ttp praktiki |
| + | əhəmiyyətə malikdir. T.-u İsvec kim- |
| + | yacısı P. Kleve (1879) gətf etmiii- |
| + | dir. İlk metal T.-u amerikan alim- |
| + | ləri Speddinq və A. Daan almıii1- |
| + | lar. T.-un Yer qabıqında kutləcə |
| + | miqdarı 8-10” 59£ -dir. Əsasən, T. |
| + | ksenotim və evksenit mineralların- |
| + | dan, həmcinin metallotermik yolla |
| + | (1000 — 1500”C-nə) 63 OKCHATƏPHHAƏH |
| + | alınır. Birlətmələrində T. --3 oK- |
| + | sidlətmə dərəcəsi gestərir, kimyə- |
| + | vi aktivdir: havada sur”ətlə oksid- |
| + | ləpir, elementlərin əksəriyyəti ilə |
| + | ərinti və birləimələr əmələ gətirir. |
| + | 179Tm izotopu tibdə səyyar rentgen |
| + | cihazlarında iilədilir. |
| + | TULYAREMİ YA—insan və heyvanlar- |
| + | da gəskin infeksion xəstəlik, tərədi- |
| + | |
| + | |
| + | AS E—24, c, 9 |
| + | |
| + | |
| + | ciləri EqapsyzeyYa SiYaqepz5 bakteri- |
| + | yalarıdır. İlk dəfə 1911 ildə C. |
| + | Mak-Koyvə C.Cepin Kaliforniyanın |
| + | Tulare (Tiyaqe) k.-ndə xəstə sunbul- |
| + | qıranlarda apikar etmiilər. T. ABİL. |
| + | dan bapqa SSRİ-də, Kanadada, Yapo- |
| + | niyada, İsvecdə, Norvecdə, Fransa- |
| + | da və PQimal yarımkurəsinin bir sı- |
| + | ra əlgələrində təsaduf olunur. |
| + | nsanlara bilavasitə gəmirici- |
| + | lərdən, dovpanlardan, yaxud onların |
| + | cirkləndirdiyi sudan, məhsullardan, |
| + | habelə həpərat və gənələrin ditilə- |
| + | məsindən kecir. "Təbii ocaqlarla tə- |
| + | zahur edir. Tərədicilər orqanizmə |
| + | dəridən, gezun selikli qiptasından, |
| + | tənəffus yolları və həzm orqanla- |
| + | rından dupqur. İnkubasiya devru 3— |
| + | 7 gundur. Əlamətləri: yӱksək |
| + | temp-r, kəskin bataqrısı, yuxusuz- |
| + | luq, gecələr cox tərləməş limfa du- |
| + | Yunləri iitpir, aqrılı olur, cox za- |
| + | man irinləyir. Xəstəlik 2—3 həftə |
| + | davam edir. T.-nı aikar etmək ucun |
| + | allergik sınaqdan və spesifik aq- |
| + | qlutinasiya reaksiyasından istifadə |
| + | edilir. Mӱalicəsi: antibiotik- |
| + | lər (streptomisin, tetrasiklin və s.). |
| + | Xəstəliyə tutulmuzllarda məhkəm im- |
| + | munitet yaranır. Sarlam insanlar xəs- |
| + | tələrlə təmasda olduqda T.-ya tutulmur- |
| + | lar. Profilaktikası: T. əley- |
| + | hinə diri vaksinlə dəriustunə peyvənd |
| + | etmək (5 il mӱddətində immunitet ya- |
| + | radır), gəmiriciləri və gənələri |
| + | qırmaq, su mənbələrinin sanitariya |
| + | mӱhafizəsinə, pəxsi gigiyena, aqro- |
| + | texnika qaydalarına riayət etmək və s. |
| + | T. ilə butun heyvanlar, cox |
| + | vaxt qoyunlar, həmcinin xəzdərili hey- |
| + | vanlar xəstələnə bilər. Yoluxma (xəs- |
| + | tə gəmiricilərdən) yem və sudan, in- |
| + | feksiyalı tərədicilərdən, hava-dam- |
| + | cı yolu ilə, qansooan buqumayaqlıla- |
| + | rın ditləməsi nəticəsində baiy verir. |
| + | Q. cox vaxt gizli gedir və qızdırma, |
| + | ishal, arıqlama, limfa duyunlərinin |
| + | beyuməsi, balasalma, sinir sistemi |
| + | pozqunluqları ilə muppayiət olunur. |
| + | M ualicəsi: antibiotiklər. Pro- |
| + | filaktikası: gəmiricilərlə |
| + | mubarizə, xəstə heyvanları ayrı sax- |
| + | lamaq, arıqlamın heyvanları əldu- |
| + | ub yandırmaq, xəstəlikdən əelmui |
| + | eyvan cəmdəklərini yandırmaq, ya- |
| + | xud biotermik quyulara tullamaq. |
| + | Əd.: Epidemiologiya, B., 1974: 111 u- |
| + | valova E. P., İnfekiionnıe bolezni, |
| + | M., 1982. |
| + | TULLANMALAR, idmanda — 1) |
| + | idman nəvunun əsasını və məzmununu |
| + | təikil edən Q. (parapqut idmanı, ba- |
| + | tutda T.): 2) idman nevundə mustəqil |
| + | hərəkət sayılan T. (yungul atletika- |
| + | da, gimnastikada, akrobatikada): 3) |
| + | idman nəvunə onun bir elementi ki- |
| + | mi dan olan T. (bədii in |
| + | da cqurlu konkisurmədə və C.). |
| + | TYRÖMA — RSFSR-in Murmansk |
| + | vil.-ndə cay. Notozero gelundən bai1- |
| + | lanıb, Barens dənizinin Kola kərfə- |
| + | zinə tekulur. Uz. 64 km, hevzəsinin |
| + | sah. 6250 g.m?-dir. Qar və Yaqıiq sula- |
| + | rı ilə qidalanır. Dekabrdan iyuna- |
| + | dək donmuii olur. Əsas qolu Pecadır. |
| + | Atac axıdılır. Uzərində SES-lər |
| + | (su anbarları ilə) var. |
| + | TӰLON (Toiyop)u—Fransanın c.-un- |
| + | da iəhər, port və hərbi-dəniz bazası. |
| + | ƏH. 182 min (1975). Aralıq dənizi sa- |
| + | hilində, Var departamentindədir. Gə- |
| + | miqayırma, kimyYa, Yeyinti sənayesi |
| + | var. Balıq ovlanır. |
| + | |
| + | |
| + | TULSİDAS Qosvami (təqr. 1532, So- |
| + | ron, indiki Uttar-Pradetp ttatı— |
| + | 1624, Benares)—hind pairi. cRama- |
| + | yanaq sujeti əsasında yazdıqı cRa- |
| + | manın rəpadətli əməllər dəryasıv |
| + | (cox vaxt sadəcə 4“RamayanaF adlandı- |
| + | rılır) poemasında (təqr. 1575) ideal |
| + | cəmiyyət qurulupqu və blakti ideya- |
| + | ları əksini tapmındır. li |
| + | c Kripna haqqında nəqmələrə (Hər |
| + | ikisi təqr. 1570), c Himnlər toplusu |
| + | (1586), 41Pe”r cələngiq (1612—14) |
| + | və s. pe”r məcmuələri var. |
| + | |
| + | |
| + | Əsəri: Ramaana, M., 1948, |
| + | |
| + | |
| + | TULUQ—davar, bə”zən isə dana dəri- |
| + | sindən hazırlanan qab. Butəv soyul- |
| + | muiq dərini apılayıb tukdən təmiz- |
| + | ləyəndən sonra qollarını və arxası: |
| + | nı məhkəm baqlayıb, boqazını aqız- |
| + | lıq dӱzəldirdilər. Kecmiidə sud, qa- |
| + | tıq, ayran, kətəməz və s. dapımaq ucun |
| + | (cox vaxt Q.-larda su da dapıyırdı- |
| + | lar), daqətəyi r-nlarda isə nehrə kimi |
| + | də istifadə etmiillər. |
| + | |
| + | Azərb.-dan (Mingəcevirdən) 3—8 |
| + | əsrlərə aid icərisindən uzum tum- |
| + | ları və dailatmın pərab cekuntu- |
| + | su qalıqları olan T. tapılmındır. |
| + | Əbdurrətid Bakuvinin mə”lumatına |
| + | gərə, hələ 14 əsrdə Bakıdan T.-lara |
| + | doldurulmuql neft dapınırdı. |
| + | TULUQ ZURNASI, tulum, tu- |
| + | lum zurnası–nəfəslə calınan |
| + | xalq calqı aləti. Q.z. qoyun və keci |
| + | dərisindən ha- |
| + | vırlanmıth tu- |
| + | luqdan, ӱzərində |
| + | 35—6 dəliyi olan |
| + | 150 — 160 MM |
| + | uzunluqunda iki |
| + | qarqı sumsudən, |
| + | tuluqu hava ilə |
| + | doldurmaq ucun |
| + | 110 — 120 mm |
| + | uzunluqunda bo- |
| + | rudan ibarət- |
| + | dir. T.z. coban- |
| + | ların fərdi |
| + | (solo) musiqi |
| + | alətidir. Cox |
| + | vaxt tulumcu |
| + | oxumasını (Cco- |
| + | ban avazları) |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | calqısı (rəqs melo- |
| + | |
| + | |
| + | diyaları, diringi) ilə muptayiət |
| + | edir. T.z. Azərb.-ın İlic, Pyaha |
| + | buz, Lacın və Qubadlı r-nlarında |
| + | |
| + | |
| + | genit yayılmıtidır. Dunyanın bir |
| + | cox əlkəsində muxtəlif adlarla Ya- |
| + | yılmıtdır: SSRİ-də duda (rus, Uk- |
| + | rayna, Belorusiya), cimpoy (Moldavi- |
| + | ya), torupill (Estoniya), suomu duda |
| + | (Latviya), duda (Litva), parakapzuk |
| + | və ya tik (Ermənistan), stviri və ya |
| + | qudastviri (Gurcustan), ciboni (acar), |
| + | papar və sarnay (cuvaii) və s., xarici |
| + | elkələrdə—dudı (Cexoslovakiya), koza |
| + | (Polta), qayda (Bolqarıstan), dudel- |
| + | zak (Almaniya), beqpayp (İngiltərə), |
| + | korneluz (Fransa) və s. |
| + | |
| + | TULӰZA (Topyoize)—Fransanın c.- |
| + | unda pəhər. Yuxarı Haronna depar- |
| + | tamentinin inz.m. Nəql. qoviyaqı. Ha- |
| + | ronna cayında, Cənub kanalının |
| + | girəçəyində port. Əh. 374 min (ipəhər- |
| + | ətrafı ilə birlikdə 495,2 min, 1977). |
| + | Hərbi, aviasiya, kimya, yungul, yeyin- |
| + | ti sənayesiz me”marlıq abidələri, Un-t |
| + | (13 əsrdən) var. Kosmik tədqiqatlar |
| + | |
| + | |
| + | mərkalilir. |
| + | TYnaY3-nROTPEK (Toulouse-Lautrec, |
| + | əslində Tuluz-Lotrek-Mon" |
| + | |
| + | |
| + | q a, Toulouse-Lautrec- Monfa) Azpu |
| + | |
| + | |
| + | TULUN |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | s .– = reəəkkbhj |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | A. Tuluz*Lotregk. *Mulen-Rujdau. |
| + | sənət İnstitutu. |
| + | |
| + | |
| + | Mari Raymon de (24.11.1864, Albi— |
| + | 9.9.1901, Bordo yaxınlıqında, Mal- |
| + | rome)—fransız boyakarı və qrafiki. |
| + | 1881 ildən, əsasən Parisdə yaqpamıil- |
| + | dır. Q.-L.-in yaradıcılıqında bo- |
| + | hemanın (qayrısız, sərsəri həyat tər- |
| + | zi kecirən aktyor, ədib və rəssamlar |
| + | muhiti) həyatı və məitəti mevzusu |
| + | əsas yer tutmutidur (4“Mulen-de-la-Qa- |
| + | letdə rəqs gecəsiə, 1889, *"Mulen-Ruj- |
| + | daə, 1892, hər iki əsər Cikaqodakı |
| + | İncəsənət in-tundadır: c“Mulen-Ruj- |
| + | da rəqsə, 1890, tpəxsi kolleksiya, Fi- |
| + | ladelfiya: c“Əz sevgilisi ilər, akva- |
| + | rel, quaii, 1891, Zərif Sənətlər Mu- |
| + | zeyi, Boston) *Muӱqənni qadın İvett |
| + | |
| + | |
| + | Gilberə, 1894, A. S. Pupkin ad. Təs- ** |
| + | |
| + | |
| + | viri Sənət Muzeyi, Moskvay €/leMy- |
| + | len KYHƏCHHAƏHKH salondaq 1894—95, |
| + | 4Q, Tapye de Seleyranın portreti, |
| + | 1894, “Dərzi qadınə, 1900: hər uc əsər |
| + | Albidəki Tuluz-Lotrek muzeyindədir), |
| + | |
| + | |
| + | Ədo Perrqkopo A., Tuluz-Lotrek, |
| + | per. s frani,, M., 1969: Vorkunova |
| + | N., Tuluz-Lotrek, M., 1972, |
| + | |
| + | |
| + | TULӰ N—RSFSR İrkutsk vil.-ndə |
| + | pəhər. Tulun r-nunun mərkəzi. İya |
| + | cayı sahilindədir. D. y. st. Əh. 54 min |
| + | (1984). Meiyə, aqac emalı, kəmur və |
| + | tikinti materialları sənayesinin |
| + | muhum mərkəzidir. PTutpə, hidroliz, |
| + | avtomobil təmiri və elektrik tə”miri |
| + | 3-Dları, pedaqoji və tibb məktəbləri, |
| + | sovxoz-texnikum var. |
| + | TULUNİLƏR — Tulunilər dəvləti |
| + | hekmdarları sulaləsi (868—905). Ba- |
| + | nisi ərəb sərkərdəsi, mənitəcə oruz |
| + | turk tayfasından olan Əhməd ibn Tu- |
| + | lundur. Həkmdarları: Əhməd ibn Tu- |
| + | lun (868—884|, Xumaraveyh ibn-Əhməd |
| + | ə ən Ceytp ibn Xumaraveyh |895— |
| + | 96), Harun ibn Xumaraveyh 1896— |
| + | 9041, Illef6an nön Əhmən 1904—9051. T. |
| + | devrundə əlkənin iqtisadi həyatını |
| + | dircəltmək məqsədilə bir sıra isla- |
| + | hatlar kecirilmiti, Misir o zamankı |
| + | islam aləminin inkitaf etmiit əlkə- |
| + | lərindən birinə cevrilmiiidi. T. su- |
| + | mən Abbasilər xilafəti son qoy- |
| + | utdur. |
| + | TӰLӰNİLƏR DƏVLƏTİ (868—905) |
| + | — Misirdə feodal devləti. Əsasını |
| + | Abbasilərin Misir valisi, mənipəcə |
| + | |
| + | |
| + | oquz olan Əhməd |
| + | |
| + | |
| + | ibn Tulun |868— |
| + | 884) qoymutdur. Qı- |
| + | sa mӱddətdə riya, |
| + | Fələstin ivan, |
| + | Suqur (Xilafətin |
| + | Bizansla sərhəd |
| + | əyalətləri) və s. |
| + | |
| + | |
| + | əraziləri əzunə Ta- |
| + | de Əh ii ibn |
| + | Tulun əslində Xi- |
| + | lafətdən asılı ol- |
| + | mayan mustəqil |
| + | həkmdara cevril- |
| + | di. O, Fustat iy, |
| + | yaxınlıqında əl- |
| + | kənin yeni paytax- |
| + | tı—Qata”i HI.-HH |
| + | saldırmıil, geniyi |
| + | quruculuq itləri |
| + | aparmınldı. H- |
| + | sirdə ən qiymətli |
| + | me”marlıq abidəsi |
| + | olan İbn Tulun |
| + | məscidi də o devr- |
| + | də tikilmiiidir, |
| + | T.d.-ndə vergilərin |
| + | azaldılması və s. |
| + | islahatların ge- |
| + | cirilməsinin beyuk əhəmiyyəti ol- |
| + | mumtdur. Əhmədin oqlu Xumaraveyh |
| + | dəvrundə |884—895) d. getdikcə |
| + | iqtisadi cəhətdən zəifləməyə bai1- |
| + | ladı. 890 ildə bailanan qərməti- |
| + | lər hərəkatı T.d.-nin tənəzzulunu |
| + | su tləndirdi. Bundan istifadə edən |
| + | Abbasilər T.d.-nə son qoyaraq Misiri |
| + | yenidən Xilafətin tərkibinə qatdı- |
| + | lar. Tulunilər dəvru Misirin cqı- |
| + | zıl əsriz sayılır. |
| + | |
| + | Əd.Əliyevə. Q., Əhməd ibn Tulun |
| + | nə Tulunilər devlətinin yaranması, ADU- |
| + | nun Elmi əsərləri, tarix və fəlsəfə se- |
| + | riyası, 1967, ə 5: yenə onun, Tuluni- |
| + | DO davisti və Qərmətilər, yenə orada, 1971, |
| + | |
| + | |
| + | 1892. Cikaqo İncə- |
| + | |
| + | |
| + | TY RuA (Tiysea)—RSR-də ipəhər. Tul- |
| + | ca əyalətinin inz.m. Dunay cayı del- |
| + | tasındadır. Əh. 70 min (1981). Əlkə- |
| + | nin əsas balıqovlama bazasıdır. Ye- |
| + | yinti sənayesi, gəmiqayırma, k.t. ma- |
| + | pınqayırması, mərmər e”malı muəssi- |
| + | sələri və s. var. Aluminium oksidi, |
| + | qamın mə mulatı istehsal edilir. |
| + | TULCİN-–USSR Vinnitsa vil.-ndə |
| + | pəhər. Tulcin r-nunun mərkəzi. Sel- |
| + | nitsa cayı sahilindədir. Ət və cə- |
| + | rək la ın, konserv, yaq-pendir |
| + | z-dları, ayaqqabı, tikiiq f-kləri: ay- |
| + | tarlıq texnikumu, maarif-mədəniyyət |
| + | məktəbi, P. Yestelin ev-muzeyi, |
| + | əlkətunaslıq muzeyi var. |
| + | TUMAN—ust geyim nəvu: qadın ge- |
| + | yim kompleksinin tərkib hissəsi. Bel- |
| + | DƏN ətəyədək (cox vaxt topuradək) boy |
| + | və bir necə taxtadan bicilib tikilir- |
| + | di. Qafqaz qə Yaxın İlləpr xanrnansbı |
| + | arasında yayılmk"tdır. Azərb.-da T.- |
| + | ın taybalaq (ckəmərcinə və cbuzməliz) |
| + | və cutbalaq olmaqla iki nəvunə təsa- |
| + | duf edilir. Yaiqlı qadınların T.-ı |
| + | tutqun və tund, qazların, s cumlə- |
| + | dən gəlinlərin T.-1 acıq rənxli par- |
| + | cadan tikilirdi. K. nizdə kubar |
| + | qadınların Q.-ının ətəyinə sikkə və |
| + | Ya kəsmə qızıldan ayrıca cətəklikə |
| + | bənd edilirdi. Gəlinlik T.-ının |
| + | cətəklik olması toy adətinin vacib |
| + | pərtlərindən sayılırdı. |
| + | TUMANYAN Hovanes Tadevosovic (19, |
| + | 2.1869, indiki Erm.SSR, Tumanyan |
| + | r-nunun Dsex k.—23.3.1923, Moskva)— |
| + | erməni Yazıcısı, ictimai xadim, Ke:- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ppitp ailəsində do |
| + | qulmutidur. Yara" |
| + | dıcılıra 80-ci il" |
| + | lərin ortaların- |
| + | dan balamındır. |
| + | | cPe rlərə (c. 1—2, |
| + | |
| + | 1890—92) toplusu |
| + | ilə ictimaiyyətin |
| + | rəqbətini qazan- |
| + | mıqidır. “Maro |
| + | (1887), cLorili |
| + | Sakom (1889), ə |
| + | enə € Anynıə (1890) |
| + | |
| + | | poemalarında pat- |
| + | iarxal kənd həyatı, xalqın əda- |
| + | ə an ictimai muhitdə faciəsi gəs- |
| + | tərilmitdir. cAh-zarə (1890) poe- |
| + | masında kəndlilərin dal zulL" |
| + | munə qarplı kortəbii mubarizəsin: |
| + | dən bəhs edilir. “Kin BƏ UIl€”p |
| + | unahəcnə (1899, nəpri 1901) poeması |
| + | poeziyanın ictimai roluna, c Minsəsli |
| + | bulbulq (bitməmitidir) naqıl-poeması |
| + | fəlsəfi-esteqik problemlərə həsr olun: |
| + | mupdur. |
| + | |
| + | ə yaradıcılıqının demokratiz- |
| + | mi, xəlqiliyi və humanizmi xalq qay- |
| + | naqları ilə aaa ik qala" |
| + | sının alınması (1902), €ArTaMapə |
| + | (1892), “Pərvanə (1903), “PEah və cər- |
| + | ciə (1917) poemalarında, naqılların- |
| + | da erməni, PTərq əfsanələrindən is- |
| + | tifadə etmipdir. c“Sasunlu Davidə |
| + | eposunun variantları əsasında eyni |
| + | adlı poema yazmıldır (1902). Heka- |
| + | yələrində (-“Gikorə, cGikosun əlumuə, |
| + | cPəhrizə və s.) gəndlilərin psixolo- |
| + | giyasını acıb gəestərmitidir. |
| + | |
| + | 20 əsrin əvvəllərində geniii icti* |
| + | mai fəaliyyət gəstərmiii, 1905—07 il" |
| + | lərdə milli nifaq və qırqınlara qar" |
| + | pyı cıxmınl, iki dəfə (1908 və 1911) |
| + | həbs edilmitdi. 1899 ildə Tiflisdə |
| + | erməni yazıcılarının € BepHaTyHə |
| + | ədəbi dərnəyini yaratmıil, 1912—21 |
| + | illərdə Qafqaz erməni yazıcıları |
| + | cəmiyyətinin sədri olmudur. Bəyuk |
| + | Oktyabr sosialist inqilabını və Er- |
| + | mənistanda Sovet hakimiyyətinin qə- |
| + | ləbəsini alqıpplamıln, Ermənistana |
| + | Yardım komitəsinin sədri (1921—22) |
| + | olmutdur. Erməni ədəbiyyatı, folk- |
| + | loru və ədəbi dilinə dair məqalələri |
| + | var. Yaradıcılıqı erməni ədəbiyya= |
| + | tında xəlqilik və realizm prinsiplə- |
| + | rinnin inkipafına guclu təsir gəs" |
| + | tərmipdir. Əsərləri əsasında dram |
| + | və musiqi əsərləri (A. Tiqranyanın |
| + | *Anupə, pendiarovun cAlmastə |
| + | operaları və s.) yaradılmı:i, film: |
| + | lər cəkilmitdir. |
| + | |
| + | Azərb. və erməni xalqlarının |
| + | dostluqu T.-ın ictimai fəaliyyətin- |
| + | də, Yaradıcılıqında əhəmiyyətli yer |
| + | tutur: *Əhmədə (1908), cAllah tərə- |
| + | findən gəndərilmipyə (1911) Hekayələ- |
| + | ri, “Bir damcı balq (1909) əfsanə-poe- |
| + | ması və s. Azərb. ədəbiyytını və folk- |
| + | lorunu sevmiti, onlardan bəhrələn- |
| + | midir (4 Minsəsli bulbulq (1914) |
| + | naqıl-poeması, *Aqılsız adamə (1891), |
| + | cHaxcax padpahə, 4Cəpipə (1907), |
| + | cQocaq Nəzərə (1908) və s. narılla- |
| + | rı). Əsərlərində Azərb. səzləri, ata- |
| + | lar səzu və zərbi-məsəlləri ipillət- |
| + | Mipy, *Əsli və Kərəmə dastanından, |
| + | bayatılardan tərcӱmələr etmiptdir. C. |
| + | Məmmədquluzadə və Ə. b. Haqverdiyev- |
| + | Lə dost olmutdur. Anadan olmasının |
| + | 100 illiyi Azərb.SSR-lə nə genit qeyd |
| + | olunmutdur. Bakıda adına kçcə var. |
| + | |
| + | Əsərləri: Qolsuz qız, B., 1962: |
| + | Secilmip əsərləri, B., 1969, Rubailər, |
| + | |
| + | |
| + | TUNDRA ZONALARI |
| + | |
| + | |
| + | 371 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | B., 1974, Naqıllar pə Hekayələr, B., 1982: |
| + | İzbr. proizv., t. 1—3, Ersvan, 1969: İzbr. |
| + | proza, Erevan, 1977, |
| + | |
| + | Əd. Xəlilov P., SSRİ xalqları |
| + | ədəbiyyatı, H. 1, nəiiyə 2, B., 1975, Yere- |
| + | vanlı Ə., Honanss Tumanyan və Azərbay- |
| + | can ədəbiyyatı, Yerevan, 1974: Djrba - |
| + | pln 3. M, Hoəsus Tymansna, M., 1969, |
| + | Tumanan 100. (Əbilədnan letopisı, Epo- |
| + | van, 1974, |
| + | |
| + | |
| + | TUMANOV (əsl familiyası Tum a- |
| + | niivili) İosif Mixaylovic (15. |
| + | 1.1909, Tiflis—8.7.1981, Moskva)— |
| + | sovet rejissoru, pedaqoq. SSRİ xalq |
| + | artisti (1964). SSRİ Dəvlət mukafa- |
| + | tı laureatı (1950). 1956 ildən Sov, |
| + | İKİ uzvu. Rejissorluq fəaliyyətinə |
| + | 1920-ci illərin axırlarından bai1- |
| + | lamızidır. Q. 1961 ildən Kremlin Qu- |
| + | rultaylar Sarayının (1964—70 illər- |
| + | də həmcinin Boyuk Teatrın) bali rej. |
| + | olmulidur. Moskva operstta teatrında |
| + | a Qrembitaq (1949, Y. Milyutin), Krem- |
| + | lin Qurullaylar Sarayında * Don |
| + | Karlos (1963, C. Verdi), Bəyuk teatr: |
| + | la *Mazepa? (1956, P. Caykovski), La |
| + | Skalazda (Milan) “Boris Qodunov, |
| + | *“Xovaipinaq (1967, M. Musorqski) |
| + | operalarını tamapaya qoymuyzidur. |
| + | cFOlimpiada-8v0 bədii proqramının |
| + | bədii rəhbəri, qurulusqicu rej. olmuit- |
| + | dur. Pedaqoji fəaliyyət kəstərmiii- |
| + | dir (1965 ildən prof., 1970—81 il: |
| + | lərdə Teatr Sənəti İn-tunun rej.-luq |
| + | kafedrasının mudiri). Oktyabr İn- |
| + | qilabı ordeni, 4 baiqa orden və me- |
| + | dallarla təltif edilmizndir. |
| + | TUMANSKİ Sergey Konstantinovic |
| + | (21.5.1901, Minsg—9.9.1973, Moskva) |
| + | : i —aviasiya muhər- |
| + | rikləri sahəsində |
| + | sovet konstrukto- |
| + | ru. SSRİ EA akad. |
| + | (1968). Sosialist |
| + | Əməyi Qəhrəmanı |
| + | (1957). Lenin mu- |
| + | kafatı laureatı |
| + | (1957), SSRİ Dev- |
| + | lət mukafatı lau- |
| + | reatı (1945). 1951 |
| + | ildən Sov.İKP uz- |
| + | vu. Petroqrad Hər- |
| + | | İE bi-Texniki Məktə- |
| + | bini (1922) və H. Y. Jukovski ad. |
| + | Hərbi-Hava Muhəndisləri Akademiya- |
| + | sını (1931) bitirmindir. Sur qətli |
| + | bombardmancı təyyarələr, sərnipyin |
| + | laynerləri, səsdən sӱrətli qırıcı |
| + | və s, təyyarələr ucun mӱhərriklər |
| + | yaratmıli, aviasiya mӱhərrikləri ucun |
| + | yӱksək temp-r turbini yaratmaq sahə- |
| + | sində xeyli ii gərmuil, ikikaskadlı |
| + | kompressoru olan reaktiv muhərrik- |
| + | lərin yaradılması sahəsində təlqiqat- |
| + | lar aparmındır. 4 dəfə Lenin orde- |
| + | ni, 2 bapqa orden və medallarla təl:- |
| + | tif olunmutdur. |
| + | TUMARKİNA Dina İosifovna (l. |
| + | |
| + | |
| + | 16.8 1932, Olessa)—sovet aktrisası. |
| + | |
| + | Azərb.SSR xalq ar. |
| + | | | tisti (1981). Azərb, |
| + | SSR Devlət mukafa- |
| + | tı laureatı (1972). |
| + | 1965ildən Sov İKP |
| + | uzvu. 1956 ildən |
| + | Azərb. Rus Dram |
| + | Teatrının aktrisa- |
| + | sıdır. İfadəli |
| + | liksiyası olan T.- |
| + | nın repertuarında |
| + | iradəli və mpguzar |
| + | qalın obrazları |
| + | əsas yer tutur. Rol- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | D. İ. Tu- |
| + | markina |
| + | Natalya (4 Ko- |
| + | mandorun ad- |
| + | dımlarıq, VB. |
| + | Korostılyov) |
| + | rolunda. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | ları: Byanka (41/Pıltaq qızın yumiyal- |
| + | masızə, V. Pekspir), Roksana (*Sirano |
| + | də Berjerakə, E. Rostan), Yelena And |
| + | reyevna (4 Vanya dayı, A. Cexov), Aman- |
| + | da (4 Terezanın ad guӱnuə, G. Mdivani), |
| + | Natalya (* Komandorun addımlarıə, V. |
| + | |
| + | |
| + | Korostılyov), Nəzakət (“Sən həmipə |
| + | mənimləsənə, İ,. Əfəndiyev), Aliyə |
| + | (“Dairəni geniptləndirinə. İ. Qası- |
| + | |
| + | |
| + | mov), Dilarə (4“PTəhərin yay gunləri?, |
| + | Anar) və s, |
| + | |
| + | TUMAC—qoyun və geci dərisindən |
| + | tappid apılaması ilə alınmıiyq dəri |
| + | novt. Əlvan, parlaq rənglərə boyanır. |
| + | Azərb.-da T, kecmiidə dabbaqxanalar- |
| + | da hazırlanırdı. Dabbaq əvvəlcə |
| + | əhəng məhlulu vasitəsilə dərinin tu- |
| + | kunu təkub təmizləyir, sonra onu aiya |
| + | (vəlgə, nar qabıqı və s.) qoyur, ən nə- |
| + | hayət boyayırdı. Hazırda T.-dan mebel |
| + | uzluyu, qalantereya mə”mulatı hHa- |
| + | zırlanmasında, SSRİ-nin iqərq r-n- |
| + | larında yerli ayaqqabı nevlərinin |
| + | tikilipində istifadə edilir. |
| + | TUӰMBA—Qərbi və Ekvatorial AFf- |
| + | rikada Dair dəvrunə aid bir necə mə- |
| + | dəniyyətin kehnəlmiii adı. Əairdə |
| + | Tumba (Tapha) gəlunun adı ilə ad- |
| + | landırılmınjdır, Əsasən, iki tərəf- |
| + | dən Qqoparılmınd massiv alətlər, əl |
| + | capacaqları və capma alətlər Q. mə- |
| + | dəniyyəti ucun səciyyəvidir. |
| + | |
| + | |
| + | Ədə Klark Dj. D., Doistorices- |
| + | kal Afrika, M., 1977, |
| + | |
| + | |
| + | TUMBUL—Azərb.SSR Babək r-nunun |
| + | (Nax.MSSR) Babək qəs, sovetliyində |
| + | kənd. R-n mərkəzindən 8 km c.-da, Nax- |
| + | cıvan dӱzӱndədir. ƏH. 964 (1985). Əsas |
| + | təsərrufatı uzumculukdur. PQutiə |
| + | qablar və pivə z-dları, orta məktəb, |
| + | klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var. |
| + | TUNQ, tunq aqacı (AYeiqİe5)— |
| + | sudləyəngimilər fəsiləsindən yarpaqı |
| + | təkulən aqac cinsi. Yarpaqları nӧv- |
| + | bəli duzulur. Cicəyi bircinsiyyətli- |
| + | lir. Meyvəsi cəyirdəkdir: diametri |
| + | b sm-dək olur. Qoxumları iridir |
| + | (uz. 2—Z sm), əksər nevlərinin toxu- |
| + | mu zəhərlidir. Cənubi və soru Asi- |
| + | yanın tropik və subtropik r-nların- |
| + | da, Sakit okean a-larında 5 (baiqa |
| + | məlumata gərə 15-dək), SSRİ-də (Za- |
| + | qafqaziyada), o cӱmlədən Azərb.SSR- |
| + | lə Ford, Yaxud Cin T.-u (A. Koqdi) |
| + | və yapon 1.-y (A. soqdaqa) becərilir. |
| + | Toxumlarında tezquruyan yaq var. Ən |
| + | yaxpı T. yarı Ford T.-upun toxu- |
| + | mundan alınır. |
| + | |
| + | TYHT YARI—tunq aqacının toxum- |
| + | larındlan alınan bitki yarı. Tunq |
| + | toxumunun tərkibində /094-dək T.). |
| + | |
| + | |
| + | var. Havada tez quruyan, xopagəlməyən |
| + | iyi olan sarımtıl rəngli mayedir, uz- |
| + | vi həlledicilərin coxunda həll olur, |
| + | sıxlıqı (,933—0,945 2/sm?, Yod ədə- |
| + | di 154—176-dır. Tərkibində doymutt |
| + | və doymamın karbon turiquları —66 — |
| + | 296 eleostearin (bu miqdarda o an- |
| + | caq T.y.-nda olur), 4—1394 olein, 9— |
| + | 1196 linolen, 2,596 stearin, Z,796 pal- |
| + | mitin turpusu və 0,4—196 sabun- |
| + | lapmayan birləimələr var. T.Y., əsa- |
| + | sən, lak-boya materiallarının hazır- |
| + | lanmaşında iiplədilir, zəhərlidir. |
| + | TUNQӰS METEORİTİ — Podkamen- |
| + | naya Tunquska (RSFSR) cayı həvzə- |
| + | sinə ayumyu (1908) nəhəng meteorit. |
| + | Bu zaman parlaq ipıq sacan bolid |
| + | mupahidə edilmiiy, onun partlayını |
| + | 1000 km-dən bəyuk məsafədə eiidil- |
| + | mipdir. Partlayıpqı nəticəsində Yer |
| + | kurəsinin bir cox məntəqəsində seys- |
| + | mik və hava dalqaları qeydə alınmıid, |
| + | atmosferə kulli miqdarda meteorit |
| + | maddəsinin tozlanması nəticəsində |
| + | Avropada bir necə gӱn anomal irıqlı |
| + | gecələr mulpahidə olunmutdur. SSRİ |
| + | EA meteoritlər uzrə komitəsi, sonra- |
| + | lar isə SSRİ EA Sibir bəlməsinin |
| + | meteoritlər və kosmik toz ӱzrə komis- |
| + | siyası T.m.-nin dutiduӱyu əraziyə dəfə- |
| + | lərlə ekspedisiyalar təikil etmiiydir. |
| + | TUNQӰSKA—RSFSR Xabaroq :əlkə- |
| + | sində cay. Amur cayının qolu. Uz. 86 |
| + | km, Hevzəsinin sah. 30 200 km?, Urmi |
| + | və Kur caylarının birləiməsindən |
| + | əmələ gəlmitdir. Əsasən, Yaqrıpq su- |
| + | ları ilə qidalanır. Aqac axıdılır. |
| + | Gəmiciliyə yararlıdır. | |
| + | TUNQUSLAR—evenklərin 20 əsrin |
| + | 20—30-uy illərinədək iilədilmiiy |
| + | |
| + | |
| + | adı. |
| + | TUNQӰS-MANCӰR DİLLƏRİ, man- |
| + | cur-tunqus dilləri, tun- |
| + | qus dilləri—SSRİ (PYərqi Si- |
| + | bir, Uzaq PPərq), CXR (PQimal-Pərqi |
| + | Cin, Sintszyan) və MXR-də (Barqa |
| + | r-nu) yaqayan xalqların qohum dillə- |
| + | ri. Altay dillərinə mənsubluqu ehti- |
| + | mal edilir. P1m. —Sibir (evenk, even, |
| + | negidal, solon dilləri), c.— Amuryanı |
| + | (nanay, ulc, orok, oroc, udege dillə- |
| + | ri), q.—mancur (mancur dili və əlu |
| + | cjurcjen dili) qrupları ayırd edi- |
| + | lir. T.-m.d.-nin baiqa təsnifatı da |
| + | var. |
| + | |
| + | |
| + | Əö.: Azıki narodov SSSR, t. 5, L., |
| + | 19688 | |
| + | TYHAPA (fin dilində tüntüri — |
| + | |
| + | |
| + | meəsiz, cılpaq yuksəklik)— Arktika |
| + | sahəsinə xas olan bitki ertuyu TİPİ.- |
| + | Mepəsizliyi, sporlu bitkilər, alcaq- |
| + | boylu otlar, kolluqlar və kolların |
| + | ustunluyu ilə səciyyələnir. Bax həm- |
| + | cinin Qundra zonaları və Tundra |
| + | faunası məqalələrinə. |
| + | |
| + | TӰNDRA ZONALARI –—təbii zona, |
| + | Əsasən, PPimal yarımkurəsində (Cənub |
| + | yarımkurəsində Antarktida yaxın- |
| + | lıqındakı adalarda kicik sahələri |
| + | əhatə edir), Arktika və Vn |
| + | qurpaqlarında yayılmıtidır. YYimal |
| + | yarımkurəsində Arktika səhraları |
| + | zonası ilə (11m.-da) meilə tundra 30- |
| + | nası (c.-da) arasında yerlətir. Eni |
| + | 300—500 km-ə catan zolaq (Yəklində |
| + | Avrasiyanın və PYimali Amerikanın |
| + | im. sahilləri boyu uzanır. |
| + | |
| + | T.z.-nın yerlətdiyi enliklərdə il- |
| + | lik radiasiya balansı apaqıdır (8— |
| + | 20) kkal|)sm?), oktyabrlan aprelədək |
| + | mənfidir. Qıpy 8—9 ay (bunun 60—80 |
| + | gunu TYTÖ gecəsidir) davam edir. |
| + | Orta tsmp-r yanvarda —5-dən —40*S--yə |
| + | |
| + | |
| + | 372 |
| + | |
| + | |
| + | qədər, iyulda 5—109S-dir. İllik ya- |
| + | qıntı 200—500 mm, bə”zən 750 mm-ə |
| + | catır. Yay havanın nisbi rutubətliyi- |
| + | NİN Yӱksəkliyi, tez-Tez duman və cis- |
| + | kin yaqıznlın olması ilə xarakterizə |
| + | olunur. Daimi donutluq inkitaf et- |
| + | mipdir. Hoxlu gəl və bataqlıq var. |
| + | Torpaqları, əsasən, qleyli, tundra tip- |
| + | lidir. Bitki ərtuyundə iiibyə, ma- |
| + | mır, alcaqboylu otlar, kolcuqlar və |
| + | kolluqlar ustundur. Ar kəklik, tund- |
| + | ra kəkliyi, pimal maralı, canavar, |
| + | lemminq, tundra tulkuşu, qoyun-ekuz |
| + | T.z.ucun xarakterikdir. Coxlu su qu- |
| + | uy, hətərat var. Maralcılıq və ba- |
| + | lıqcılıqla məpqul olunur. Xəzli də- |
| + | HH3 He vadi ovlanır. |
| + | |
| + | TӰNDRA KƏKLİYİ (Qaroriz mu- |
| + | (15)—toyuqkimilər dəstəsinin tetraki- |
| + | milər fəsiləsindən qupt. Bədəninin |
| + | uz. ZƏ sm-dək, cəkisi 4 —880 q-dır. |
| + | Yayda erkəyi və dipisi əlvan, qıtnda |
| + | aq olur: Avropa, Asiya və P1imali |
| + | Amerika d-rının alp qurijaqında və |
| + | quru təpəli tundrada yayılmıtndır. |
| + | Qıpda kecur. Yuvasını torpaqda qa- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | a əz ” x |
| + | 7”: ğ |
| + | |
| + | |
| + | Tundra gəkliyi" 4—diptisi: 6—erkəyi. |
| + | |
| + | |
| + | zır, 12-dək yumurta qoyur. Yalnız |
| + | dipisi 24—26 gun kurt yatır. Toxum, |
| + | tumurcuq, zor, kiləmeyvə ilə, ətcəba- |
| + | lalar isə cuӱculərlə qidalanır. Ov |
| + | əhəmiyyəti azdır. |
| + | TYHAPA TYRKYCY (Alopex lagopus) |
| + | —itlər fəsiləsindən yırtıcı məməli |
| + | heyvan. Bədəninin uz. 50—75 sm, cə- |
| + | kisi 6—10 k2-dır, Quyruqunun uz. 40 |
| + | sm-dək olur. Xəzi sıx və yumpaqdır. |
| + | ənginə gərə ar T.t. (qıtqda dumaqr, |
| + | yayda bozumtul-tonur) və mavi T.t, |
| + | (Yayda və qınyda acıq-boz) olur. Tun- |
| + | dra və meipə-tundrada dalı cınqıl- |
| + | lıqlar arasında və dənizin sahilə |
| + | ATDIRI arac gӧvdələri altında yapla- |
| + | yır. Yuvalarda balalayır. Gəmirici, |
| + | TY və onun yumurtalarını və s. ye- |
| + | Yir. Boqrazlıq devru :49—57 gundur. |
| + | 7—12 bala doqur. Sayı kəskin azal- |
| + | mıpdır. Muhum ov heyvanıdır. Mavi |
| + | Q.t.-nun xəzi daha qiymətlidir. |
| + | TYHAPA FAUNASI—tundrada ya- |
| + | playan Heyvanlar. T.f.-nın xarakter |
| + | Xususiyyətləri həyat ipəraitinin sərt- |
| + | liyi və faunanın nisbətən cavan ol- |
| + | ması ilə əlaqədar həddindən artıq |
| + | Yoxsulluqu, bə”zən mustəqil cinslərə |
| + | məxsus olan endemiklərin olması, |
| + | həmcinin yekcinslik və bir cox hey- |
| + | vanın dənizlərlə (quti bazarlarında |
| + | Yapayan quplar, ar ayı və s.) əlaqədar |
| + | olması və s.-dir. Onurqalı heyvan- |
| + | ların bəyuk bir qismi qıpda tundra- |
| + | NI tərk edir: yalnız bir qismi, məs., |
| + | lemminqlər qar altında yaplayaraq car |
| + | qalırlar. T.f.-nın tərkibinə yer- |
| + | epən-qonurditlilər, adi və dırnaqlı |
| + | lemminqlərin endemik nevləri, əsasən, |
| + | tundranın c. hissəsində yatpayan bə”- |
| + | zi tarla sicanları, aq dovipan, qıi1- |
| + | |
| + | |
| + | TUNDRA KƏKLİYİ |
| + | |
| + | |
| + | da mepə-tundraya, qismən də tpimali |
| + | tayqaya gəcən tundra tulkusu, geni |
| + | Yayılan qornostay və gəlincik daxil- |
| + | dir, tӱlkӱyə, canavara, ipimaldan |
| + | GƏLƏN ar ayıya və cənubdan gələn qo- |
| + | nur ayıya təsaduf olunur. Muzik qo- |
| + | Yun-ekuzu endemikdir, pimal maralı |
| + | Xarakterikdir. Sərcəkimilərin numa- |
| + | Yəndələrinə rast gəlinir: ar qaz və ar |
| + | bayqui, izimal sərcəsi, Laplandiya |
| + | Yol torarayı endemik sayılır. Su- |
| + | runənlər azdır, bə”zi qurbaralara |
| + | təsaduf olunur: qızılbalıqkimilər, |
| + | ikiqanadlılar (arcaqanad) coxdur. |
| + | .f.-nın yoxsulluqu məməlilərin |
| + | |
| + | azlıqrı ilə xarakterizə edilir. T.f.- |
| + | nın numayəndələrindən ppimal mara- |
| + | nbı əhlilətidirilmitdir. Xəzli hey- |
| + | vanlar və bə”zi qutjlar ovlanır. |
| + | TUNEL (ing. Sippe1)—nəql. 5 cx |
| + | maq, su axıtmaq, yeraltı ipəhər təsər- |
| + | rufatı ipəbəkəsi və s. ucun ufuqi, |
| + | Yaxud maili yeraltı qurqu. Tə yina- |
| + | tına gərə d.y., avtomobil yolu, metro- |
| + | politen T.-ləri, pqəhər yolları və |
| + | nəql. magistrallarının muxtəlif sə- |
| + | viİYYƏDƏ kəsipmə yerlərində salınan, |
| + | gəmicilik, bir necə nəql. nəvu ucun, |
| + | hidrotexniki, kommunal (məs., pəhər |
| + | su pəbəkəsi ucun) və s. T.-lər var. |
| + | Yeraltı və sualtı (kanal, gel və kər- |
| + | fəzlərin altından cəkilən) T.-lərə |
| + | ayrılır. Dar silsilələrindən, atı- |
| + | rımlardan və s.-dən kecən T.-lər də |
| + | var. |
| + | |
| + | T. tikintisindən hələ cox qədim |
| + | zamanlarda istifadə edilmiiidir. |
| + | |
| + | amızdan xeyli əvvəl Babilistan, |
| + | Misir, Yunanıstan və Romada yeral- |
| + | tı iplər (əvvəllər faydalı qazıntı |
| + | cıxarılması, məqbərə və məbəd tiki- |
| + | lipində, sonralar isə su təchizatı və |
| + | nəql. ucun) aparılırdı. Orta əsr- |
| + | lərin sonunda beynəlxalq ticarət əla- |
| + | qələrinin genipnlənməsi ilə əlaqədar |
| + | gəmicilik T.-lərinin iniqasına bai1- |
| + | landı. İlk gəmicilik T.-i (uz. təqr. |
| + | 160 m) Fransada (1679—81 illər), |
| + | ilk D.y. T.-i isə (uz. 1190 m) B. Brita- |
| + | niyada (1826—30) Liverpul— Mances- |
| + | ter xəttində tikilmiidir. Sonralar |
| + | piroksilin və dinamitin ixtira edil- |
| + | məsi, qazıma mapınlarından muçvəf- |
| + | fəqiyyətlə istifadə Fransa, İtaliya |
| + | və İsvecrə arasında beyuk Alp T.- |
| + | lərinin cəkilininə imkan yaratdı |
| + | |
| + | |
| + | əD |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | I. ə |
| + | rı |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | "m Axi ənin |
| + | EL” ə— |
| + | |
| + | |
| + | rə |
| + | Hə |
| + | I |
| + | Lİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | x) in |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | | |
| + | m" |
| + | || |
| + | "| |
| + | - g |
| + | |
| + | |
| + | | |
| + | |
| + | |
| + | ə. |
| + | I |
| + | |
| + | |
| + | 1 - |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | – eyra : | |
| + | 5 ADİL |
| + | |
| + | |
| + | 21 |
| + | |
| + | |
| + | ə |
| + | |
| + | |
| + | Tunel sipəri" |
| + | paquli arakəsmə, 4—siyirtmə |
| + | arakəsməs 6—platforma domkratı)| |
| + | |
| + | |
| + | tı: 11—dayaq dabanı, |
| + | |
| + | |
| + | HA. |
| + | |
| + | |
| + | - |
| + | 4 1, |
| + | |
| + | |
| + | = larda, generatorlarda və |
| + | ii “sf |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | s. |
| + | .”——— ”—. |
| + | |
| + | |
| + | o |
| + | |
| + | |
| + | Y|—dayaq palqası: 2—bıcaq halqası: 3— |
| + | platforma: |
| + | 7—quy udibi domkra- |
| + | tı: 8—bəndy 9—tabıq konstruksiya, 10—sipər domkra- |
| + | |
| + | |
| + | € 918 ilədək hər birinin uz. 5 kmolan |
| + | 6 T. cəkilmiidi). | |
| + | Rusiyada ilk d.y. (ikiyollu) T.-i |
| + | (uz. 1,28 km) 1862 ildə tikilmitdir. |
| + | SSR -DƏ D.y.-nun intensiv iniYası, |
| + | SES izəbəkəsinin yaradılması, MET- |
| + | ropoliten və ipəhər Yeraltı təsərru- |
| + | fat obyektlərinin tikintisi ilə əla- |
| + | qədar olaraq T. salma xeyli inkiptaf |
| + | etmitdir. 1980 ildə Arpacaydan Se- |
| + | van gəlunə su axıtmaq ucun T. (uz. |
| + | 48,6 km) cəkildi. Azərb.SSR-də -ən |
| + | uzun T. (1430 m) 1984 ildə Bozdaqrın |
| + | icərisindən cəkilmipdir. Həmin Q.- |
| + | dən Mingəcevir su anbarından suyu |
| + | Azərbaycan DRES-inə təzyiq altında |
| + | axıtmaq ucun istifadə olunur. |
| + | T.-lər acıq, mə”dən ӱsulları ilə |
| + | və T. sipərindən istifadə etməklə |
| + | tikilir. Birinci usulda yer səthində |
| + | cala acılır, burada T. konstruksi- |
| + | yası qurulduqdan sonra uzəri torpaqla |
| + | basdırılır. Mə”dən usulu ilə T. qa- |
| + | zımada əvvəlcə T.-in yerini qazıyıb, |
| + | oradan suxurlar cıxarılır, sonra |
| + | qazmanın uzəri, suxur təzyiqini qə- |
| + | bul edən və T.-i yeraltı sular basma- |
| + | sın deyə, bərkidici konstruksiyalar- |
| + | la ertulur. Ucuncu ӱsuldan zəif və |
| + | dayanıqsız sӱxurlarda T. cəkmək ucun |
| + | daha cox istifadə edilir. Bu usulda |
| + | mӱvəqqəti bərkidici konstruksiya ki- |
| + | mi T. sipəri tətbiq edilir. T. sipəri |
| + | mӱtəhərrik silindrik qabıq konst- |
| + | ruksiyadır (ppək.), burada suxurlar |
| + | qazılır, cıxarılır və qazmanın |
| + | səthi bərkidici (dairəvi en kəsikli |
| + | yıqma) konstruksiyalarla oy mp. T. |
| + | salınmasında xususi usullar (hazır |
| + | seksiyalar endirmə, T.-gesson və s.) |
| + | da tətbiq edilir. T.-də bərkidici kon- |
| + | struksiyalar monolit beton, monolit |
| + | və yıqma dəmir-beton, cuqun və polad- |
| + | dan hazırlanır. |
| + | TUNEL DİODU —ensiz potensial cə- |
| + | pərə malik yarımkecirici kristal |
| + | əsasında yaradılmın ikielektrodl |
| + | elektron cihazı: Yarımkecirici dio |
| + | nevu. Alpqarların konsentrasiyası cox |
| + | beyuk olan r—p gecidi əsasında du- |
| + | zəldilmiii T.d.-nun ipi prinsipi 7/- |
| + | nel effektinə əsaslanır. T.d.-nda |
| + | volt-amper xarakteristikasının mən |
| + | fi muqavimət Hissəsi olur. İlk T.d, |
| + | 1957 ildə yapon fiziki n Ecaku Tə“ |
| + | rəfindən Se kristalı əsasında du" |
| + | zəldilmitdir. Buna gərə |
| + | T.d.-na Esaki diodu da |
| + | deyilir. Sonralar 51, 2p, |
| + | Sb, GaAs, InAs, PbTe hə |
| + | s. Yarımkecirici mate- |
| + | 2 riallar əsasında da T.d. |
| + | yaradılmıtdır. T.d. |
| + | elektrik rəqslərinin yuk |
| + | sək tezlik gucləndiri- |
| + | a cilərində aktiv element |
| + | kimi, cevirici qurru- |
| + | |
| + | |
| + | . istifadə olunur. |
| + | TUNEL EFFEKTİ—tam |
| + | enerjisi (E) potensial |
| + | cəpərin hundurluyundən |
| + | (İ) gicik olan mikro- |
| + | zərrəciklərin potensial |
| + | cəpərdən kecməsi hadi- |
| + | səsi. Q.e. kvant təbiətli |
| + | hadisədir və re) pH-MYƏİ- |
| + | yənlik munas ibətinə əsa- |
| + | sən izah olunur. Klassik |
| + | fizikaya gərə tam ener- |
| + | ji potensial enerji |
| + | ilə kinetik enerjinin |
| + | cəminə bərabərdir. E= |
| + | |
| + | |
| + | 5—ufuqi |
| + | |
| + | |
| + | TUNİS |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 2 |
| + | = / 2—, EFU olduqda kinetik |
| + | |
| + | |
| + | enerji mənfi, zərrəciyin impulsu |
| + | (r) isə xəyali alınır. Deməli zər" |
| + | |
| + | cik E4/ oblastında ola bilməz. |
| + | |
| + | vant mexanikasında isə qeyri-muəy- |
| + | yənlik munasibətinə gərə zərrəciyin |
| + | koordinatı (potensial enerjisi) və |
| + | impulsu (kinetik enerjisi) eyni za- |
| + | manda muəyyən qiymət ala bilmir, yə”- |
| + | ni tam enerji potensial və kinetik |
| + | enerjilərin cəmi kimi təyin olun- |
| + | mur. T.e. cəpərin ppləffaflıq əmsalı |
| + | |
| + | |
| + | O= U |
| + | cəpərin çzərinə duptən, 1 a 449 cəpər- |
| + | |
| + | |
| + | dən kecən zərrəciklər selidir). T.e. |
| + | bir cox fiziki hadisələri (alfa-par- |
| + | calanmanı, atomların elektrik sahə- |
| + | sində ionlatmasını, metal və yarım- |
| + | keciricilərdən elektronların emis- |
| + | siyasını, Cozefson effektini və s.) |
| + | izah etməyə imkan verir. |
| + | |
| + | TUNELLİ SOBA—iplək fazası tu- |
| + | nel (uz., adətən, 30—120 m) pəklində |
| + | olan qızdırıcı sənaye sobası. T.s.- |
| + | dan kərpic və keramik mə”mulat bi- |
| + | ppirmək ucun, metalların termik e”ma- |
| + | lında, oduncaq və pistlərin quru |
| + | distilləsində, məqmulatı qurutmaq |
| + | və s. tun istifadə edilir. |
| + | |
| + | TUNİKA (lat. (ip:sa)—aq yundan və |
| + | gətandan qədim Roma geyimi. Qısa |
| + | qollu uzun keynək idi. ust paltarın |
| + | altından geyilirdi. E.ə. 1-ci minil- |
| + | liyin əvvəllərinə aid apipur təsvir- |
| + | lərində midiyalılar ustdən heyvan |
| + | dərisi bərkidilmiil . ilə təsvir |
| + | a ər. . |
| + | |
| + | TUNİKA—1) heyvanlarda—as- |
| + | sidilərdə, salplarda və xordalılar |
| + | tipinin qipalılar yarımtipindən |
| + | olan digər heyvanlarda dərinin peri- |
| + | ferik qatı, 2) bitkilərdə—te- |
| + | rədici toxuma huceyrələrinin bir, |
| + | yaxud bir necə xarici qatı (igiləpəli- |
| + | lərdə 5-dək və birləpəlilərdə Z-dək). |
| + | TUNİKALILAR—bax Qimalılar. |
| + | |
| + | |
| + | ilə xarakterizə olunur (140— |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TUNİS ((5,), Tunis Respub. |
| + | no Ka ci (Alə: çili AL) şəri). |
| + | |
| + | Umumi mə”lumat. Pimali Afri- |
| + | kada, Aralıq dənizi sahilində dəv- |
| + | lət. Əlcəzair və Liviya ilə həmsər- |
| + | həddir. Tunis boqazı T.-i Siciliya |
| + | a.-ndan (İsaziya) ayırır. Sah. təqr. |
| + | 1642 min km?, Əh. 6,9 mln. (1983). |
| + | Paytaxtı Tunis :1.-dir.İnzibati cə- |
| + | hətdən 19 əyalətə bəlunur. |
| + | |
| + | Dəvlət qurulumyu. T. resp.-dır. |
| + | 1959 il Konstitusiyası (sonrakı də- |
| + | yipikliklərlə) quvvədədir. Devlət |
| + | balpcısı prezidentdir. 1957 ildən |
| + | prezident H. Burkibadır (1975 ilin |
| + | martından əmurluk prezident elan |
| + | edilmitdir). Qanunverici hakimiyyət |
| + | Numayəndələlər alatasına (birpa- |
| + | latalı parlament) məxsusdur. İcra |
| + | |
| + | |
| + | hakimiyyətini prezi- |
| + | dent və həkumət hə- |
| + | |
| + | |
| + | yata kecirir. |
| + | Təbnət. Qə ITM.-T. |
| + | |
| + | |
| + | hissəsini Atlas D-rı |
| + | və daqarası platolar |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | : : = cəzair AD – = — mu. Bl . . — ———-—— —.-———— = = |
| + | ə————.-.————.————— z 2 : m == = |
| + | —jjjkӧӧh həradəiləbam—dqph-––-mie- |
| + | |— — — === |
| + | İ m :£—,.- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | tutur. PP, sahili boyu |
| + | alcaq təpəliklər və |
| + | coxlu tpor gəlləri |
| + | |
| + | |
| + | olan ovalıq uzanır. |
| + | C.-q.-də və mərkəzi his- |
| + | sədə axarsız iporan |
| + | ovalıqlar (pottlar), |
| + | bir qədər c.-da səhra |
| + | dӱzənlikləri yerlə- |
| + | pqir. Əlkənin ən yuk- |
| + | CƏK nəqtəsi Tunis sil |
| + | siləsindəki PTəənbi| |
| + | d.-dır (1544 m). Fay- |
| + | dalı qazıntıları: |
| + | dəmir filizi, fos- |
| + | forit, neft, qaz, qur- |
| + | FYHİYH, CHHK, civə və |
| + | s. Aralıq dənizi tip- |
| + | li subtropik, c.-da |
| + | tropik səhra iqlimi |
| + | məvcuddur. Tez-tez |
| + | sirokko kӱləkləri |
| + | əsir. Orta temp-r yan- |
| + | varda 10—219S, iyulda |
| + | 26—33*S-dir. İllik |
| + | yaqıntı im.-q.-də 400 |
| + | —1500 Mm, c.-da 100— mə Xenağac |
| + | 200 mm. Ən beyuk cayı | =, |
| + | |
| + | Mecerdadır. Torpaq- ər |
| + | bitki ertuyu, əsasən, |
| + | Aralıq dənizi tipli- |
| + | dir. P(m.-da karbo- |
| + | natlı qəhvəyi, zəif |
| + | podzollapmıqp qonur |
| + | meipə torpaqları, c.- |
| + | da yarımsəhraların |
| + | boz-qəhvəyi və pqorlai- DƏ, |
| + | mıipi torpaqları, həm- 00 |
| + | cinin ibtidai səhra |
| + | torpaqları ustundur. |
| + | Sahilboyu daqlıq r-n- |
| + | larında makvis kol- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | iri nun |
| + | ə lə 2 |
| + | |
| + | |
| + | i |
| + | R |
| + | 2 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | nyrnapbı, narnapxa Me- Hö |
| + | pələr (mantar palı- E-| (1 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dı, Hələb pamı və |
| + | s.) var. Duzənliklərin |
| + | əsas bitki ərtuyu ot- |
| + | dur. Xarakter heyvan- |
| + | ları: muflon, maH- |
| + | ter, cəldonuzu, kara- |
| + | kal, gillik piitiyi və s, |
| + | Coxlu gəmirici, hətə- |
| + | |
| + | |
| + | rat, quiq var. Sahil |
| + | suları balıqla zəngindir. Qoruq ya- |
| + | radılmındır. |
| + | |
| + | Əhali. Əhalinin 9826-dən coxu |
| + | |
| + | |
| + | tunislilərdir. Avropalılar (fran- |
| + | sızlar, italyanlar və b.) da var. Dev- |
| + | lət dili ərəb dilidir. Devlət dini is- |
| + | lam dinidir. İppləyən əhalinin 5496 -i |
| + | k.t. və balıqcılıq, 2496 -i sənaye, ti- |
| + | kinti və nəql., 2296 -i ticarət və xid- |
| + | mət sahəsində calıldqır. 400 mindən |
| + | cox tunisli xaricdə ipləyir. Orta |
| + | sıxlıq 1 km?-də təqr. 42,0 nəfərdir |
| + | (1983). PTəhər əhalisi 49,196 -–dir (1975). |
| + | İri iqəhərləri: Tunis — 931 min |
| + | nəfər (ətrafı ilə birlikdə— 1980), |
| + | Sfaks, Sus, Bizerta, Kayruan. |
| + | Tarixi mə”lumat. T. ərazisi Pa- |
| + | leolit dəvrundən məskunlatmıtılmhpdır. |
| + | E.ə. 12 əsrdən bailayaraq T. ərazisin- |
| + | də finikiyalıların koloniyaları ya- |
| + | rzanmıni, e.ə. 825 ildə əsası qoyulan |
| + | arfagen tezliklə beyuk quldarlıq |
| + | dəvlətinin mərkəzi olmupdur. E.ə. 146 |
| + | ildə romalılar Karfageni ipkal et- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | —əəyə ə ə qızı |
| + | du zz 14 |
| + | |
| + | |
| + | mi. |
| + | |
| + | |
| + | = ə raya |
| + | ə 21 SD. | |
| + | — “xl İui | : |
| + | |
| + | = inni |
| + | |
| + | |
| + | pu |
| + | |
| + | |
| + | əəə : z .. O Qəvia-əs-Səbriyyə |
| + | |
| + | |
| + | “ü |
| + | 7 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | "ün |
| + | ih "“HəLq-ƏL-Vadi |
| + | |
| + | |
| + | R — ƏR —- |
| + | lep2en-Bypruta” — Maa pı — |
| + | N 1- ən Ur "öm panı : - H |
| + | * |
| + | ü |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 4V Feriana |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | hili, |
| + | sni |
| + | ə —— |
| + | |
| + | ilik FAebili |
| + | |
| + | |
| + | Al bina |
| + | np |
| + | |
| + | |
| + | |: |
| + | "səbri yyə |
| + | |
| + | |
| + | a ta o |
| + | o Fum-Tətavin |
| + | |
| + | |
| + | -" -Sidi- Tam EE |
| + | |
| + | |
| + | y ə |
| + | ? |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | il ki |
| + | uu. z ..".. |
| + | |
| + | |
| + | = = = |
| + | |
| + | |
| + | miplər. T. ərazisi e.ə. 146 ildən era“ |
| + | mızın 439 ilinədək Romanın, 439— |
| + | 534 illərdə vandalların, 534 ildən |
| + | Bizansın hakimiyyəti altında olmupt- |
| + | dur. 698 ildə Arilər Karfageni tut- |
| + | duqdan sonra Əməvilər, sonra isə |
| + | Abbasilər xilafətinə daxil edilmiiy- |
| + | di. 800 ildə Xilafətdən ayrılmıit, |
| + | 800—909 illərdə Ətləbilərin, )— |
| + | 1048 illərdə Fatimilərin, 1048—1160 |
| + | illərdə Zirilərin hakimiyyəti altın- |
| + | da olmutpdu. 1160—1229 illərdə Əl- |
| + | muvəhhidilər devlətinin tərkibində |
| + | idi. 1229—1574 illərdə T.-i Həfsi- |
| + | lər idarə etmipdir (1534—74 illərdə |
| + | ispanlar T.-i ipqal etmiiydilər), |
| + | 1574—1881 illərdə Osmanlı imperi- |
| + | yasının tərkibində olmupdur. (|əs- |
| + | lində əlkəni T. dayıları idarə et- |
| + | miplər (bax Dayı)|. 1881—1956 illər- |
| + | nə: EN ucazııı protektoratı idi. |
| + | 1942—43 illərdə italyan-alman ordu- |
| + | su T.-i iptal etmitidi. Faiyist iP- |
| + | qalcılarına qaripı mubarizənin rəh- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | rapdırma zavodunda. 5. TopnarbiH |
| + | |
| + | |
| + | Gkinci dunya mӱharibəsindən (1939 |
| + | —45) sonra c“Yeni Dusturə partiyası- |
| + | nın baiicılıqı ilə milli azadlıq hə- |
| + | |
| + | əkatı genipləndi. 1956 il martın |
| + | |
| + | 0-də T. istiqlaliyyət qazandı, 1957 il |
| + | iyulun 25-də resp. e”lan olundu. İqti- |
| + | sadiyyatın muhum sahələri milliləpi- |
| + | dirildi. 1956 ildən BMT-nin, 1958 |
| + | ildən Ərəb Dӧvlətləri Cəmiyyətinin |
| + | (1979 İLDƏN cəmiyyətin qərargahı Tu- |
| + | NİS 11,-NDƏ Yerlətir) uzvudur. 1956 il- |
| + | də SSRİ ilə diplomatik munasibət- |
| + | lər Yaratmıtdır (1960 ildən səfir- |
| + | LİK səviyyYƏSİNDƏ). 1977 ildə T.-in baqi |
| + | naziri Nuira SSRİ-də olarkən So- |
| + | |
| + | |
| + | Vet— 1. ticarət mӱqaviləsi və konsul- |
| + | LUQ konvensiyası imzalanmıtqdır |
| + | (1976 ildə iqtisadi və texniki əmək- |
| + | |
| + | |
| + | daplıq haqqında mӱqavilə baklanmıp- |
| + | dı). Azərb.SSR ilə T. arasında mədə- |
| + | ni əlaqələr məvcuddur. |
| + | |
| + | 1980 ildə butun siyasi məhbuslar |
| + | azad edilmiyl, iqtisadiyyatda dəvlət |
| + | bəlməsinin məhpkəmləndirilməsi proq- |
| + | ramı elan olunmutdur. T. bloklara |
| + | qopulmamaq, beynəlxalq təhlukəsiz- |
| + | liyi məhkəmləndirmək siyasəti yeri- |
| + | dir, Fələstin xalqının qanuni i |
| + | quqlarını mudafiə edir. |
| + | |
| + | Siyasi partiyalar, həmkarlar it- |
| + | tifaqları və digər ictimai TƏL KH- |
| + | latlar. Sosialist Dustur |
| + | Partiyası— hakim partiyadır. |
| + | |
| + | |
| + | Tunis. 1. Tunis pəhəri. 2. Nabul pəhərinin |
| + | |
| + | |
| + | 1934 ildə Dustur partiyasının parca- |
| + | lanması nəticəsində yaranmın, 1964 |
| + | ilədək “Yeni Dusturge adlanmıpdır. |
| + | cCDemokrat -sosialistlər |
| + | hərəkatı (1978) — mӱxalifətdə |
| + | olan liberal burjua partiyasıdır. |
| + | Tunis Kommunist Partiyası. X Ku M- |
| + | tunis Əmək Birliyi (1946) |
| + | — Beynəlxalq Azad Həmkarlar İtti- |
| + | faqları Konfederasiyasına (BAHİK) |
| + | |
| + | |
| + | daxildir, 1983 ildə BAHİK cərci- |
| + | vəsində fəaliyyətini dayandırmıil- |
| + | dır. T.—SSR Dostluq Cə- |
| + | |
| + | |
| + | miyyəti (1956) və s. |
| + | İqtisadi-coqrafi ocerk. T., mədən |
| + | sənayesi nisbətən inkipaf etmiiy aq- |
| + | rar əlkədir. İqtisadiyyqtında xari- |
| + | ci (ABP1, AFR, İtaliya, İsvec, |
| + | Fransa və s.) ptirkətlərin tə”siri |
| + | beyukdur. Xususi bəlmənin roxunun |
| + | artmasına cox diqqət yetirilir. Sə- |
| + | nayenin əsas və perspektivli sahələ- |
| + | ri (energetika, aqır sənaye və s.) dəv- |
| + | lət bəlməsinə məxsusdur. K.t.-nda |
| + | koop. və dəvlət təsərrufatları məv- |
| + | cuddur. K.t.-nın əsas sahəsi dənli |
| + | bitkilər (buqda, arpa, vələmir və s.) |
| + | istehsalıdır. Pomidor, artipok, kar- |
| + | tof, tutun, iqəkər cuqunduru, xurma |
| + | və s. yetipdirilir. Zeytun (350 min ?”, |
| + | 1982), sitrus meyvələri (138 MuH m, |
| + | 1983) və uzum (89 min t, 1983) istehsa- |
| + | lının muhum ixracat əhəmiyyəti var. |
| + | Kecəri-otlaq heyvandarlıqı, meilə tə- |
| + | |
| + | |
| + | kӱcələrindən birində. Z. Kayruan tpəhəri. |
| + | pumlanması. 6 |
| + | |
| + | |
| + | pəhəri. Zeytun məscidi. 8—9 əsrlər. 9. Metaldan bəzək ppeyləri. 20 əsr. 10. N |
| + | Gumutt, 20 əsr. 12. Qızıl və guӱmuli tellərdən tikmə mə"mu |
| + | bəri Tunis Kommunist Partiyası idi. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 4. Bizerta təhərində traktor Ty" |
| + | |
| + | |
| + | . Balıq ovu. 7. Tisdrusda (indiki Əl-Cəm) Roma amfiteatrı. 8. Tunis |
| + | imcə. Pirli keramika. 20 əsr. 11. Həmayil, |
| + | latı. Fraqment. 20 əsr. |
| + | |
| + | |
| + | sərrufatı, balıqcılıq inkitpaf et" |
| + | mipdir. 1983 ildə 5,5 mln. 7” neft, |
| + | Ə,9 mln. t fosforit, 0,3 mln. m dəmi |
| + | filizi və s. cıxarılmındır. 19 |
| + | ildə təqr. 3,1 mlrd. ket-saat elektrik |
| + | enerjisi istehsal olunmutidur. E/”mal- |
| + | edici sənaye (kimya, matpınqayırma, |
| + | toxuculuq, ayaqqabı, k.t. xammalının |
| + | emalı və s.) inkipyaf etdirilir. D.y.- |
| + | larının uz. 2,2 min km, avtomobil |
| + | yollarının uz. 52 min km-dir (1983). |
| + | Boru kəməri nəql. var. Tunis ii. ya- |
| + | xınlıqrında beynəlxalq aeroport yer- |
| + | ləpir. Muhum portları: YHHC, |
| + | Sfaks, Bizerta, Sus və s. Neft, fos- |
| + | forit, hazır sənaye məhsulları, ər- |
| + | aaq və s. ixrac edilir. Mapın və |
| + | avadanlıq, neft məhsulları, ərzaq, |
| + | sement, qara metal prokatı, taxta- |
| + | palban və s. idxal olunur. Xarici |
| + | ticarəti, əsasən, ABPİT və Avropa İQ- |
| + | tisadi Birliyi elkələri ilədir. İq- |
| + | tisadiyyat, ticarət, elm, mədəniyyət |
| + | və b. sahələrdə SSRİ ilə =” sıra |
| + | mӱqavilələr baqlanmıldır. Xarici |
| + | turizm inkitpaf etmiipdir. Pul vahi- |
| + | di Q. dinarıdır. |
| + | |
| + | Silahlı quvvələr. T.-in silahlı |
| + | quvvələri quru qopunları, HHQ və |
| + | HDQ-dən ibarət olub 34,5 min nəfər- |
| + | dir (1982). Ali baiq komandan prezi- |
| + | dentdir. Quru qopunlarında 27 min |
| + | nəfər, HHQ-də 3 min nəfər, təqr. 100 |
| + | deyuii, nəql, təyyarəsi və vertolyot, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | HDQ-də 4500 nəfər və təqr. 25) hərbi |
| + | gəmi var. Secmə yolu ilə əsgəri mu- |
| + | gəlləfiyyət əsasında komplektlətdi- |
| + | rilir. Xidmət muddəti 1 ildir. Si- |
| + | lahlı qӱvvələrdən əlavə milli qvar- |
| + | DiYa və jandarmeriya da var. |
| + | |
| + | Səhiyyə. 1973 ildə T.-də əhalinin |
| + | hər min nəfərinə dutpən doqum sayı |
| + | 35,8, əlum sayı 8, hər min nəfər diri- |
| + | doqulana gərə upyaq əlumu 76,3 olmuni- |
| + | dur. Əlum halları, əsasən, parazitar |
| + | və infeksion patologiyadandır. Hel- |
| + | mintoz, mə də-baqırsaq, vərəm, traxo- |
| + | ma, zəhrəvi xəstəliklər və s. genitp |
| + | yayılmıstidır. Malyoriya xəstəliyi Xey- |
| + | li azalmıpidır. Əhalinin 9094 -inə |
| + | sosial-sıqorta hesabına pulsuz yar- |
| + | dım gəstərilir. T.-də 13,2 min car- |
| + | payılıq (əhalinin hər min nəfərinə |
| + | 2,5 carpayı) 100 xəstəxana muəssisəsi, |
| + | |
| + | dispanser, 1,1 min həkim (əhali- |
| + | nin hər 5 min nəfərinə 1 həkim), 72 |
| + | dip həkimi, 123 əczacı, 8,3 min orta |
| + | tibb itpcisi var (1975). Tibb kadrla- |
| + | rı Tunis Un-tinin tibb fakultəsin- |
| + | də, 6 tibb məktəbində hazırlanır. |
| + | |
| + | Maarif. Muasir təhsil sistemi |
| + | Fransada olduqu kimidir. Təhsil |
| + | mӱddəti ibtidai məktəblərdə (icba- |
| + | ri və pulsuzdur) 6, orta məktəblərdə |
| + | (litseylərdə) 7, texniki pepə məktəb- |
| + | lərində 4 ildir. Dərslər fransız |
| + | və ərəb dillərində aparılır. T.-də |
| + | un-t, Milli inzibati məktəb, Milli |
| + | konservatoriya, Milli Texniki İn-t |
| + | (1969 ildə SSRİ-nin yardımı ilə |
| + | tikilmiiidir)) Milli kitabxana, |
| + | Milli muzey, İslam incəsənəti muze- |
| + | yi, teatr və s. var. |
| + | |
| + | Elmi idarələr. Ӧlkənin ən bəyuk |
| + | elmi təpkilatı T. un-tidir| tərki- |
| + | bində muxtəlif elmi-tədqiqat in-tla- |
| + | |
| + | ı və mərkəzləri var. Mədəniyyət və |
| + | nformasiya azirliyi sistemində |
| + | Arxeologiya və İncəsənət İn-tu, k.t, |
| + | nazirliyi sistemində aqronomiya təd- |
| + | qiqatları, baytarlıq tədqiqatları, |
| + | mepəcilik in-tları, səhiyyə nazir- |
| + | liyi sistemində Paster İn-tu və s. |
| + | elmi idarələr fəaliyyət gestərir. |
| + | Elmi ipləri dəvlət maliyyələtdirir. |
| + | 1963 ildə SSRİ ilə mədəni və elmi |
| + | əməkdaplıq haqqında muqavilə im- |
| + | zalanmındır. |
| + | |
| + | Mətbuat, radio veriliiyləri, tele- |
| + | viziya. Muhum gӱndəlik qəzetləri: |
| + | ərəb dilində—4Əs-Sabahə (1951), c“Əl- |
| + | |
| + | alə (1934), fransız dilində— |
| + | cPress de Tyuniziq (1956), c“Aksyonə |
| + | (1932). Tunis Afrik Press (TAP) in- |
| + | formasiya agentliyi 1961 ildə yara- |
| + | dılmındır. Tunis radiosu (1936) və |
| + | televiziyası (1966) həkumətin ixti- |
| + | |
| + | |
| + | yarındadır. “ |
| + | Ədəbiyyat. T. ədəbiyyatının ilk |
| + | numunələri 10—11 əsrlərdə klassig |
| + | |
| + | |
| + | ərəb ədəbiyyatı (bax Ərəb mədəniyyəti. |
| + | Ədəbiyyat) zəminində yaranmındır. |
| + | İbn Xəldun orta əsrlər T. ədəbiyya- |
| + | tının ən beyuk numayəndəsi sayılır. |
| + | Osmanlı həekmranlıqrı doevrundə, |
| + | əsasən, mədhiyyələr yazılırdı. Yeni |
| + | ədəbiyyat 19 əsrin 2-ci Yarısından |
| + | təpəkkul tapmıpdır (Mahmud Kaba- |
| + | du, Xeyrəddin ət-Tunisi və b.). Muasir |
| + | pe”rin numayəndələri Məhəmməd əi- |
| + | PQədli Xəznədar, Bəpir Səfər, Xey- |
| + | rullah bin Mustafa, Səid Bu Bəkrə, |
| + | bulqasim əii-PTəbbi və b. poeziyaya so- |
| + | sial məvzular gətirmimtlər. Məhəm- |
| + | məd Sumadah, Mustafa əl-Həbib əl- |
| + | Bəhri və 6. sosializm ideyalarını |
| + | tərənnum etmimplər, Milli romanın |
| + | |
| + | |
| + | TUNİS |
| + | |
| + | |
| + | təpəkkulu Bəptir Hərəyyəf, Rətad əl- |
| + | Həmzəui və Məhəmməd əl-Ərusi əl- |
| + | Mutvinin adı ilə baqlıdır. Mahmud |
| + | əl-Məsadi T. dramaturgiyasının ba- |
| + | nisidir. 60—80-ci illərdə ədəbiyyata |
| + | yeni gənc quvvələr gəlmipdir (Musta- |
| + | fa əl-Farsi, Salah Germadi, İzzəd- |
| + | din Mədani, Məhəmməd Saleh Cəbri, |
| + | Mahmud Tunsi və 6.). |
| + | |
| + | Me”marlıq və təsviri sənət. T. |
| + | ərazisindəki ən qədim incəsənət abi- |
| + | dələri Kapsa mədəniyyətinə aiddir. |
| + | 11—15 əsrlərdə me”marlıq, əsasən, İs- |
| + | paniya— Məqrib, 16—19 əsrlərdə isə |
| + | turk incəsənəti istiqamətində inki- |
| + | paf etmiidir. 20 əsrin 1-ci yarısın- |
| + | da T. iqəhərlərində tikinti, əsasən, |
| + | fransız me”marlarının (xususilə B. |
| + | Zerfussun) layihələri ilə aparılır- |
| + | dı. 1956 ildən sonra yerli me”marlar |
| + | yetitdi (K. O. Kakub, H. Amara və b.). |
| + | Təsviri sənətdə realist istiqamətlə |
| + | Yanattı Cəseviyar “A. ben Salem, H. |
| + | Turki, H. əl-Məkki, B. Dahak) mo- |
| + | dernist cərəyanlar da (Heykəltərati |
| + | H. Səlmi, rəssamlar Z. Turki, A. |
| + | Qorci) inkipaf edir. |
| + | |
| + | Musiqi. T. musiqisi Məqrib mədə- |
| + | niyyəti zəminində (Əndəlis məktəbi) |
| + | inkitaf etmipt, eyni zamanda Suriya, |
| + | İraq musiqi ən”ənələrinin tə/sirinə |
| + | mə”ruz qalmındır. Ən”ənəvi musiqidə |
| + | muxtəlif musiqi sistemləri BƏ YC- |
| + | lubları təzahur edir (rast, huseyn, |
| + | məzmun məqamları və s.). Professio- |
| + | nal musiqi, əsasən, dini mərasimlər- |
| + | lə baqlı olmupdur (Quran surələri- |
| + | nin avazla oxunması, azan və s.). Mu- |
| + | siqi folkloru məqam, vəzn-ritm xu- |
| + | susiyyətləri və musiqi alətlərinə (dar- |
| + | buka, dəf, tar) gərə qərbi ərəb əlkə- |
| + | ləri folkloruna yaxındır. Klassik |
| + | T. musiqisi silsilə formalı nəevbə |
| + | musiqi janrı ilə təmsil olunmuii- |
| + | dur (əvvəllər 24, hazırda 13). Dun- |
| + | Yəvi musiqi 19 əsrdə xususilə inkitiaf |
| + | etmipdir (iqair və musiqici B. Riyah). |
| + | Milli musiqi ən”ənələrinin qorun- |
| + | ması və inkipaf etdirilməsi ucun |
| + | 1935 ildə c“Rəptidiyyət cəmiyyəti yara- |
| + | dılmındır. Əlkə istiqlaliyyət qa- |
| + | zandıqdan (1956) sonra Klassik və |
| + | xalq musiqisinin eyrənilməsi və təb- |
| + | liqinə bəyuk diqqət verilir. 60-cı |
| + | illərdə Milli konservatoriya təpgil |
| + | edilmitdir. Musiqi xadimləri: X. |
| + | Tərnan, Ə. Sriti, : Hərbi, M. E6- |
| + | delli, İr. Əcəc, S. Budina, S. Z. Fai- |
| + | zə, M. Cikauti, F. Kairi, S. ən-Meh- |
| + | |
| + | |
| + | Teatr. Qeatrın in- |
| + | kipaf tarixi M. əl- |
| + | Nəqqapın 1848 ildə |
| + | ərəb dilində tamaila- |
| + | ya qoyduqu c“Xəsisə (J. |
| + | B, Molyer) komediya- |
| + | sından bailanır. |
| + | Fransız protektorat. *=- |
| + | lıqı dəvrundə yalnız | |
| + | fransız truppaları |
| + | fəaliyyət gestərmiit- |
| + | dir. İlk milli teatr |
| + | kollektivini 1950 il- |
| + | də aktyor X. Cəziri |
| + | yaratmıtldır. T. resp. |
| + | e”lan olunduqdan sonra |
| + | Tunis,Əl-Kef və Sfaks |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Yu |
| + | |
| + | |
| + | yi |
| + | ”" |
| + | Pu yə: |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | di, S. əl-Baruni, H. ben Osman, M. |
| + | əl-Həbib və b. T.-nə beynəlxalq musi- |
| + | qi və rəqs festival- |
| + | |
| + | ları kecirilir. Azərb. ölsə |
| + | incəsənət ustaları N — |
| + | T.-DƏə cıXxıII eTmii- s ə I |
| + | lər. m |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 975 |
| + | |
| + | |
| + | —-—l—əsgsçH.(ac —nÖ-C€l—ıx-ı—ıısuıs—x—xxxxx——ı—ı.....—-.................—.——..—.——..—.—.—.—.—.—...—.———.-“vCƏn—“c—“osxo“os—n.uas—“—€Dxoos—(Loə-“o7a——xıöxvuUzıxıuon—nuusu———xx——usm, |
| + | |
| + | |
| + | itəhərlərində professional truppa: |
| + | lar yaradılmıldır. Teatr xadimləri: |
| + | A. Braziz, M. Suissi, Z. Muqu, A. Rad- |
| + | xi, M. ben Əli, D. Lurabi, D. Abdu |
| + | və 6. Əlkədə dram sənəti mərkəzi (1959 |
| + | ildən), 60-a yaxın həvəskar truppa |
| + | fəaliyyət gestərar, T.-də teatr həftə: |
| + | ləri (hər il), Məqrrib əlkələri teatr |
| + | sənəti və həvəskar teatr kollektivlə- |
| + | rinin beynəlxalq festivalları keci- |
| + | rilir. |
| + | |
| + | Kino. Milli kinematoqrafiyanın |
| + | banilərindən PT. Pikli 1922 ildə qı- |
| + | sametrajlı cZəhrəə, 1924 ildə isə |
| + | tammetrajlı 4“ Karfagen qızıq film: |
| + | lərini cəkmitdir. cKayruanlı diva- |
| + | nəə (1939, rej. J. Krezi) ə dilində |
| + | ilk T. səsli filmidir. Əlkə istiq- |
| + | laliyyət qazandıqdan sonra cFilm- |
| + | lərin istehsalı və prokatı uzrə Tu- |
| + | nis cəmiyyətiə (1957) yaradılmındır. |
| + | T. kinosunun yuksəlitnində T. heku- |
| + | mətinin kinematoqrafiya sahəsində |
| + | apardıqı vergi islahatı əhəmiyyətli |
| + | rol oynamımndır. Ən yaxtı filmlə- |
| + | ri: 4PTəfəqə, cUsyancıə, *Fəllahlarə |
| + | (1966, 1967, 1970, rej. bər |
| + | cBəs sabah?ə (1972, rej. İ. Babai), |
| + | cSəncang (1974, rej. A. ben Əmmar), |
| + | “Yerin cazibəsit (1982, rej. T. Lui- |
| + | m, KaHnH festivalının xususi muka- |
| + | fatı), “Məmluk haqqında ballada |
| + | (1982, rej. X. Buassid), *İzə (1982, |
| + | rej. N. ben Mabruk: qadın rej.-un |
| + | cəkdiyi ilk T. bədii filmi) və s. Ki- |
| + | no xadimləri: A. Lutfi, X. Rəiydi, |
| + | S. Əhməd, X. Illəəpn, A. hansə Bə 6. |
| + | 1966 ildən Karfagendə beynəlxalq ki- |
| + | no festivalları kecirilir. |
| + | |
| + | |
| + | ƏƏ: Tyukrniü V. B., Noval istoril |
| + | arabskix stran, 2 izd., M., 1966: Noven- |
| + | pan istorin arabskix stran, M., 1968, |
| + | Pantucek S., Tunisskal literatura, |
| + | M., 1969, İvanov N. A., Krizis fran- |
| + | puzskoqo protektorata v Tunise, M., 1971, |
| + | Kurilo V. A., Tunis, Spravocnik, M., |
| + | 1978: Kuprin A. İ., Franiin i stra- |
| + | nı Maqriba. Obrazovanie i podqotovka |
| + | kadroz, M., 1980: Kaptereva T. P., |
| + | İskusstvo stran Maqriba. DrevniV mir, |
| + | M., 1980: Maksimenko V. İ., İnə |
| + | telliqeniin v stranax Maqriba. İdəi i |
| + | tendeniii, M., 1980: (Vidasova M. |
| + | F., Əkonomika stran Maqriba, M., 1982, |
| + | Afrika. ObiiN obzor. Severnal Afrika, |
| + | M., 1982 (seril *“Stranı i narodıəz). |
| + | |
| + | |
| + | TUNİS (xu) — Tunisin paytaxtı, |
| + | Əlkənin muhum iqtisadiyyat və mədə- |
| + | niyyət mərkəzidir. Tunis əyalətinin |
| + | inz.m. Aralıq dənizi sahilində, La- |
| + | qun tipli Tunis gelunun ətrafında |
| + | yerlətir. İqlimi subtropikdir. Orta |
| + | |
| + | |
| + | mu |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | ll |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | vi |
| + | |
| + | |
| + | 4 |
| + | |
| + | |
| + | izn |
| + | A |
| + | |
| + | |
| + | 11 |
| + | də .r |
| + | |
| + | |
| + | ” |
| + | go |
| + | |
| + | |
| + | = .... |
| + | =" : |
| + | ğ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | b |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 4443 |
| + | |
| + | |
| + | : ələ = = |
| + | | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | m... |
| + | |
| + | |
| + | “AL. |
| + | |
| + | |
| + | (43331 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Tunis ppəhərindən gərçnçt. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 376 |
| + | |
| + | |
| + | TUNİS BORAZI |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | temp-r yanvarda 10,22S, iyulda 25,62S- |
| + | dir. İllik yaqıntı 444 mm. D.y. və |
| + | avtomӧbil yolları qoviqaqı. Beynəl- |
| + | xalq aeroport. Əh. 031 min (ətrafı |
| + | ilə, 1980). : |
| + | |
| + | Antik yapayınd məskəni kimi e.ə. |
| + | məqlum idi. 698 ildə ərəblər tutmuii, |
| + | 1236/37—1574 illərdə Həfsilər dəvlə- |
| + | tinin paytaxtı olmutdur. 1574 ildən |
| + | Osmanlı imperiyasının tərkibində |
| + | idi. 1881—1956 illərdə Fransa pro- |
| + | tektoratının inz.m. olmupidur. 1956 |
| + | ildən mustəqil Qunis deəvlətinin pay- |
| + | taxtıdır. 1979 ildə Ərəb Devlətləri |
| + | Cəmiyyətinin qərargahı Qahirədən T.-ə |
| + | gecurulmulndur. T.-də yeyinti, toxucu- |
| + | luq, metal e”malı, kimya, sement, ipqu- |
| + | iqə, poliqrafiya, əlvan metallurgiya |
| + | və b. sənaye muəssisələri var. |
| + | |
| + | Orta əsrlərdə T.-i əhatə edən qala |
| + | divarlarından Bab əl-Cədid və Bab |
| + | əl-Minar (hər ikisi 13 əsr) darva- |
| + | zaları qalmıpdır. Me”marlıq abi- |
| + | dələri: Beyuk məscid (Zeytun məsci- |
| + | di, /32 ildən: əsas tikinti 856—57), |
| + | əl-Xaliq (1375), Məllasin (1435), |
| + | Yusif Dey (1616), Sidi Məhrəz (1675 |
| + | ildən) məscidləri, Dar əl-Bey sara- |
| + | yı (18 əsrin sonu—19 əsr), Bəni Xora- |
| + | san (1093) və Huseynilər (18 əsr) tur- |
| + | bələri. 19 əsrin sonundan qədim HTƏ- |
| + | hərin ətrafında yeni yatayıltn məhəl- |
| + | lələri salınır. Muasir tikililər |
| + | əsasən, 1962—63 illərin layihələri |
| + | (bolqar ə L. Tonev və 6.) uzrə |
| + | aparılır. 1960-cı illərdə T.-də un-t, |
| + | Olimpiya kompleksi, /0-ci illərdə |
| + | cAfrikaə, -Du Lakə mehmanxanala- |
| + | rı və s. tikilmipidir. |
| + | |
| + | PPəhərdə un-t, konservatoriya, el- |
| + | mi idarələr (Nӱvə Tədqiqatları Mər- |
| + | kəzi, Pedaqoji tədqiqatlar in-tu və s.), |
| + | milli muzeylər, Milli kitabxana, |
| + | teatr və s. var. |
| + | |
| + | TUNİS BORAZI, Siciliya |
| + | boqazı— Aralıq dənizində boraz, |
| + | Tunis sahilləri ilə Siciliya |a. ara- |
| + | sındadır. Eni ən dar yerdə 148 km, |
| + | dərinliyi 1200 m-ə qədərdir, Pantel- |
| + | leriya a. T.b.-ndadır. |
| + | TUNİS ƏMƏLİYYATI (1943) — |
| + | İkinci dunya muharibəsi (1939—45) |
| + | devrundə ABİ1, B. Britaniya və Fran- |
| + | sa qopunlarının hucum əməliyyatı |
| + | (17 mart—13 may). Muttəfiq qopunla- |
| + | rı (ali bapq komandanı D. Eyzenlauer) |
| + | piyadalar, artilleriya və tanklar uzrə |
| + | dutiməndən bir necə dəfə ustun idi, |
| + | ngilis-amerikan aviasiyasının (ha- |
| + | vada) və donanmasının (Aralıq dəni- |
| + | zində) tam həkmranlırı italyan-alman |
| + | ordu qrupunun vəziyyətini daha da |
| + | cətinlətdirmitdi. Aprelin 6-da cVa- |
| + | di-Akaritə mudafiə xəttini yarıb |
| + | gecən mӱttəfiqlər aprelin 20-də c. |
| + | və q.-dən Tunis və Bizerta ii.-ləri is- |
| + | tiqamətində hucumu davam etdirdilər: |
| + | mayın 7-də hər iki pqəhər alındı. |
| + | Bon y-asına geri cəkilən italyan-al- |
| + | man qopunu dənizdən də muttəfiqlə- |
| + | rin donanması tərəfindən muhasirə- |
| + | Yə alındı və mӱdafiəni davam etdirə |
| + | bilməyərək mayın 13-də təslim oldu. |
| + | |
| + | T.ə. nəticəsində dulpmənin -“Afri- |
| + | kaəz ordu qrupu tam məqlubiyyətə uqra- |
| + | dı, Aralıq dənizinin PQimali Afri- |
| + | ka sapilləri muttəfiqlərin nəzarəti |
| + | altına kecdi, |
| + | |
| + | |
| + | Əd.2 İstorina vtorov mirovov voNnı. |
| + | 1939—1945, r. 6, M., 1976, c. 223—225. |
| + | |
| + | |
| + | TUNİS KOMMUNİST PARTİYA- |
| + | SI (TKP, 42, şi) v yel)— 1920 |
| + | |
| + | |
| + | ildən Fransa Kommunist Partiyası- |
| + | |
| + | |
| + | “nın tərkib hissəsi kimi fəaliyyət |
| + | |
| + | |
| + | gəstərmitl Tunis Kommunist İtti- |
| + | faqının əsasında yaradılmıtndır |
| + | |
| + | 1939). Pariyynın Proqramını qə- |
| + | ul etmip TKP-nin 1-ci qurultayı |
| + | (1939) Tunis xalqını istiqlaliyyət |
| + | uqrrunda mubarizəyə lır. |
| + | İkinci dunya muharibəsi (1939—45) |
| + | illərində TKP faiqizmə və Fransa- |
| + | nın “Vipiz həkumətinə qarpı MY- |
| + | barizə aparmın, Tunis uqavimət |
| + | hərəkatına bapcılıq etmipdir. Mu- |
| + | haribədən sonoakı illərdə TKP əl- |
| + | kənin butun tərəqqipərvər və inqila- |
| + | bi quvvələrinin birliyinin yaradıl- |
| + | masa ucun bəyuk sə”y gəestərmitdir. |
| + | TKP 1943—52 və 1954—63 illərdə |
| + | leqal fəaliyyət gestərmitdir. TKP- |
| + | HHH əlkə istiqlaliyyət qazandıqdan |
| + | (1956) sonra caqırılmın 6-cı qu- |
| + | rultayı (1957), partiyanın yeni Proq- |
| + | ramını (*“Sosializmə doqru Tunis Yolu |
| + | yrpyHunas) Di etmipdir. 1963 ilin |
| + | Yanvarında TKP və onun mətbuat or- |
| + | qanı cƏt-Tali”əz (FAvanqardə) qəze- |
| + | ti hekumət tərəfindən qadaəran olun- |
| + | mutdu. 1968 ildə bir qrup Tunis kom- |
| + | munistinə qaritqı məhkəmə prosesi |
| + | təpkil edildi. QKP 1974 ildə nər |
| + | etdirdiyi cYeni mutərəqqi və demokra- |
| + | tik Yol uqrundaj proqram bəyanatında |
| + | demokratiya və sosial tərəqqi uqrunda |
| + | mӱbarizədə xalqın vətənpərvər quv- |
| + | vələrinin birliyi vəzifəsini irəli |
| + | surmutpdur. TKP numayəndə hey”əti |
| + | |
| + | ommunist və fəhlə partiyalarının |
| + | beynəlxalq Moskva mupyavirələrində |
| + | (1957, 1960, 1969) iptirak etmipt və |
| + | qəbul olunmut sənədləri bəyənmiptdir. |
| + | 1981 ilin aprelində Tunis həekuməti |
| + | TKP-nin fəaliyyətinə və cƏt-Təriq |
| + | əl-Cədid (“Yeni yol) qəzetinin (ərəb |
| + | və fransız dillərində) nəprinə ica- |
| + | zə vermipdir. TKP MK-nın birinci |
| + | katibi Məhəmməd Harməldir. |
| + | TUNİSLİLƏR—Tunisin əsas əhali- |
| + | si, millət. Təqr. 6,165 mln. nəfərdir |
| + | (1978). Ərəb dilinin m. MərpH6 nna- |
| + | lektində (196-i isə bərbər dilində) |
| + | danınırlar. Dindarları musəlman- |
| + | dır. Əksəriyyəti əkincilik, yarım- |
| + | kecərilər isə maldarlıqla məipqul |
| + | olurlar. T. yerli bərbərlərlə gəl- |
| + | mə ərəblərin (7 əsrdən) qaynayıb-qa- |
| + | rımqması nəticəsində təpəkkul tap- |
| + | mımplar. Milli azadlıq hərəkatı və |
| + | resp. quruculuqu devrundə millət |
| + | kimi formalatncmınlar. |
| + | TYHMEHXÖ), Bupnəmmmnm HT- |
| + | tifaq, İttifaq cəmiyyə- |
| + | t i—1905 ildə Sun Yatsenin Yaponi- |
| + | yada Yaratdıqı Cin inqilabi təpykila- |
| + | tı. Orta və xırda ipəhər burjuaziya- |
| + | sının, mӱlkədarların və kəndlilərin |
| + | nӱmayəndələrini birlətpdirirdi. Man- |
| + | curların elkədən qovulması, torpaq |
| + | czərində bərabər Huququn həyata keci- |
| + | rilməsi və s. T. proqramının əsasını |
| + | təpkil edirdi. T. Sinxay inqilabı- |
| + | nın aparıcı siyasi quvvəsi olmuptp, |
| + | monarxiyanın devrilməsində və resp. |
| + | Yaradılmasında rəhbər rol oynamıit- |
| + | dır. 1912 ilin avqustunda T. bir necə |
| + | liberal burjua təptkilatları ilə bir- |
| + | ləpmiy, nəticədə Qomindan partiyası |
| + | yaranmıtdır. |
| + | |
| + | UNC—misin qalay, aluminium, be- |
| + | rillium və digər kimyəvi elementlər- |
| + | lə ərintisi. T.-da sink ya tamamilə |
| + | olmur, ya da onda əsas legirləyici eləe- |
| + | ment kimi iplədilir. Misin sinklə |
| + | ərintisinə burunc deyilir, Qalaylı |
| + | |
| + | |
| + | (əsas legirləyici elementi qalay olan) |
| + | və qalaysız (xususi) T.-lar var. Qa- |
| + | laysız T.-lar ikili (aluminiumlu, be- |
| + | rilliumlu, kadmiumlu və s.) və cox |
| + | komponentli olur. De masiya edilən |
| + | və təkmə T.-lara ayrılır. Yuksək an- |
| + | tikorroziya və antifriksion xassələ- |
| + | ri, plastikliyi, mehkəmliyinin cox |
| + | olması və bərkliyi ilə secilir, Qa- |
| + | laylı T.-dan buxar-su armaturu, pod- |
| + | iipnik (yataq), oymaq, bədii mə”mulat |
| + | və s., qalaysız T.-dan isə kimyəvi ak- |
| + | tiv mӱhitdə, yuksək temp-rda və s, |
| + | iqəraitdə iplədilən mə”mulatlar ha- |
| + | zırlanır (bax həmcinin Tunclama). |
| + | TUNC DƏVRU—bətpəriyyətin inki- |
| + | pafında mədəni-tarixi devr:u Eneo- |
| + | litdən sonrakı mərhələ. Tuncun alın- |
| + | ması və ondan əmək alətləri isteh- |
| + | salında əsas material kimi iplənmə- |
| + | silə səciyyələnir. T.d.-ndə, misə nis" |
| + | bətən ustun keyfiyyətləri olan tuncun |
| + | istehsalının kətfi təkmilləpymipt, |
| + | daha məhkəm əmək alətlərinin mey- |
| + | dana cıxmasına zəmin yaranmıp, bu |
| + | isə oturaq əkinci-maldar tayfaların |
| + | mədəni-tarixi inkitpafında əhəmiy- |
| + | yətli rol oynamıldır. Tunc isteh- |
| + | salını mənimsəməklə ibtidai insan- |
| + | lar ilk dəfə təbiətdə təsaduf olun- |
| + | mayan yuksək keyfiyyətli yeni bir me- |
| + | Tanı yaratmıti, qədim metallurgiya- |
| + | nın əsasını qoymutplar. Mis ilə qalay |
| + | və ya bapqa muəyyən metalın sun”i ərin- |
| + | tisindən tunc əmələ gəlmipdir. Mis- |
| + | dən fərqli olaraq tuncun əridilməsi |
| + | ucun daha az istilik sərf edilmip- |
| + | dir. Mis 10832S-də əridildiyi halda |
| + | tuncun əridilməsi ucun cəmi 7002S |
| + | lazım idi. Məevcud ipəraitdə tuncun |
| + | əridilməsi və ondan muxtəlif alət, |
| + | silah və bəzək nӱmunələrinin hazır- |
| + | lanması misə nisbətən xeyli asan ba- |
| + | ila gəlmitidi. |
| + | |
| + | Ən qədim tunc alətlər Cənubi İra: |
| + | nın, Turkiyə və Mesopotamiyanın e.ə. |
| + | |
| + | -CU minilliyə aid abidələrindən ta- |
| + | pılmıpdır. Tunc əptyalar Misirdə |
| + | e.ə. 4-cu minilliyin sonu, Hindistan- |
| + | da e.ə. 3-cu minilliyin sonu, Cində |
| + | e.ə. 2-ci minilliyin ortaları, Avro- |
| + | pada isə e.ə. 2-ci minillikdən ya- |
| + | Yılmıtpdır. Amerika qitəsində T.d. |
| + | mədəniyyətinin mərkəzi Peru və Bo- |
| + | liviya əraziləri (e.ə. 6—10 əsrlər. |
| + | olmuidu. Qafqazda, o cӱmlədən Azərb. |
| + | ərazisində ən qədim tunc əpiyalar e.ə. |
| + | 4-cç minilliyin 2-ci yarısına aiddir. |
| + | |
| + | htimal ki, tunc istehsalının |
| + | sirri ilk dəfə ən qədim mədəniyyət |
| + | ocaqları olan Ən Asiya əlkələrində |
| + | acılmısdır. T.d. bir cox Qədim PTərq |
| + | əlkəsində sinifli cəmiyyətlərin tə- |
| + | pəkkulu, Avropa qitəsinin ayrı-ayrı |
| + | Yerlərində isə ibtidai-icma qurulu- |
| + | iunun son mərhələsilə səciyyələnmiit- |
| + | dir. Aralıq dənizi hevzəsinin Avro- |
| + | pa hissəsində T.d.-ndə ilk sinifli |
| + | |
| + | cəmiyyətlər təpəkkul tapmıi, T.d. |
| + | mədəniyyəti əzunun yuksək inkipaf |
| + | səviYYəsinə catmıtpdı. Krit a.-dakı |
| + | Knos, Fest, Yunanıstanda Tirinf, |
| + | Mikena, Pilosda saray qalıqları |
| + | və s. zəngin sərdabalar T.d. mədəniy- |
| + | yətinə aiddir. |
| + | |
| + | SSRİ ərazisində T.d.-nun əzunə" |
| + | məxsus xӱsusiyyətləri olmuil, o, muӱx- |
| + | təlif lokal qruplar və mədəniyyətlər |
| + | pəklində yayılmın, ibtidai-icma qu- |
| + | rulupunu təmsil etmitdir. PQimali |
| + | Qafqazda T.d.-nə aid Maykop mədəniy- |
| + | Yəti təpəkkul tapmındı. E.ə. 3—2- |
| + | ci minilliyin əvvəllərini əhatə edən |
| + | |
| + | |
| + | Tunc dəvru |
| + | yunyry, tunc balta, 4—gumuti sancaq, 5—tunc |
| + | 6—nanı balta (Fatyanov mədəniyyəti, |
| + | |
| + | ni abidəsi, Rumıniya): 9—gil qab |
| + | |
| + | |
| + | 11—gil qab |
| + | ti, RSFSR): 13—gil |
| + | sinə (RSFSR), 3, 7, |
| + | |
| + | |
| + | Maykop mədəniyyəti oturaq əkinci- |
| + | maldar tayfalara məxsus olmutdu. Bu |
| + | mədəniyyət əz baplanqıcında Eneolit |
| + | xususiyyəti dappımıit və yalnız son- |
| + | rakı mərhələlərdə tunc alətlərin ge- |
| + | nip yayılması ilə səciyyələnmitdir. |
| + | E.ə. 2-ci minillikdə Maykop mədəniy- |
| + | yəti əsasında PTimali Qafqaz T.d. mə- |
| + | dəniyyəti yaranmıtidı. Bu mədəniyyət |
| + | əz inkipafında 3 mərhələdən gkec- |
| + | mipdir. E.ə. 2-ci minilliyin əvvəl- |
| + | ləri—e.ə. 1700 il bu mədəniyyətin bait- |
| + | lanqıc, e.ə. 1700—1500 illər onun in- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | RSFSR): 7—tunc sancaq, |
| + | n (Qarasuğ mədəniyyəti, RSFSR): |
| + | (Katakomba mədəniyyəti, RSFSR): 12—gil qab (Dreaneyamna mədəniyyə- |
| + | qab (Andronov mədəniyyəti, RSFSR). 2, 4—Borodino xəzinə" |
| + | 10— Koban mədəniyyətinə (1Pimali Qafqaz) aiddir. |
| + | |
| + | |
| + | TUNC DƏVRU |
| + | |
| + | |
| + | 377 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | tapıntıları" 1—gil heykəl (Altıntəpə, Tur. SSR): 2—gumutt nizə |
| + | |
| + | |
| + | balta (Apa xəzinəsi, Rumıniya): |
| + | V8—gil qab (Otoma- |
| + | 10—gil qab: |
| + | |
| + | |
| + | kipaf etmip, e.ə. 1500 ildən 2-ci |
| + | minilliyin sonlarınadək olan dəvr |
| + | isə son mərhələsi olmutdur. PTimali |
| + | Qafqaz mədəniyyəti də maldar-əkinci |
| + | tayfalara məxsus olmuiy və tuncun |
| + | genipl yayılması ilə fərqlənmitldi. |
| + | Bu mədəniyyətə aid eyrənilən əsas abi- |
| + | dələr kurqanlardan ibarətdir. PPi- |
| + | mali Qafqaz T.d. mədəniyyəti Koban |
| + | mədəniyyətilə əvəz olunmutdu. Koban |
| + | mədəniyyəti dəvrundə tuncun istehsalı |
| + | və iplənməsi əsaslı ppəkildə təkmil- |
| + | nƏHIMHMİ BƏ İYKCƏK səviyyəyə catmıtidı, |
| + | |
| + | |
| + | Bu mədəniyyətə məxsus incə naxıplı |
| + | baltalar, xəncər və sancaqlar, at bə- |
| + | zəkləri sənətkarlıq baxımından xu- |
| + | susilə secilir. Koban mədəniyyətinin |
| + | əhalisi yaylaqlarda maldarlıqla, va- |
| + | dilərdə isə əkinciliklə məpul ol |
| + | mupdur. |
| + | |
| + | Zaqafqaziya, o cumlədən Azərb. əra- |
| + | zisində T.d. e.ə. 4-cu MİNİLLİYİN so" |
| + | nu—3-cu minilliyin əvvəllərində bapp- |
| + | lanmındı. Həmin devrdə bu ərazidə |
| + | oturaq əkinci-maldar tayfalara məx- |
| + | sus ilk T.d.-nə aid Kur-Araz mədə- |
| + | niyyəti təpəkkul tapmıpdı. Azərb. |
| + | ərazisində Kur-Araz mədəniyyətinin |
| + | əsas abidələri Geytəpə, Yanıqtəpə |
| + | (Cənubi Azərb.-da), Kultəpə 1, Kul- |
| + | təpə İP (Naxcıvan), Mingəcevir (Kur |
| + | cayı sahilində), Babadərvii (Qazax |
| + | |
| + | -nu), Gunəitəpə, Qarakepəktəpə, |
| + | |
| + | zuntəpə, Kultəpə (Fuzuli r-nu), |
| + | Firuz, Dairə, Beyukdaiq və s. (Qobu- |
| + | stan), Qəflə təpələri (Qusar r-nu) |
| + | və s. qədim yaptayıtı yerlərindən iba- |
| + | rətdir. Arxeoloji qazıntılar zama- |
| + | nı bu abidələrdən dairəvi və duzbu: |
| + | caqlı formalı bina qalıqları, tə- |
| + | sərrufat quyuları, tuncun istehsalı |
| + | ilə barlı əmək alətləri, tunc əpq- |
| + | yalar, muxtəlif əlculu və formalı |
| + | gil qablar, ocaq yerləri, dapdan oraq |
| + | dipləri, dən datları, ox ucluqları, |
| + | toppuz balıqları və s. tapılmıpı- |
| + | dır. Tunc ətyalar mis ilə mərgmu- |
| + | pun və azacıq miqdarda baiqa element: |
| + | lərin (qurqruppqun, qızıl, guӱmu1P1, ZƏ“ |
| + | mir, nikel) suni qarıpıqından iba- |
| + | rətdir. Tuncun belə tərkibi Zaqafqa- |
| + | ziyanın Kur-Araz mədəniyyətinə aid |
| + | olan butun abidələri ucun xasdır. |
| + | Yerli tunc istehsalında və metallur" |
| + | giyanın yaranmasında Zaqafqaziyanın |
| + | xammal ehtiyatı əsas rol oynamıtdır. |
| + | Ermənistan ərazisində Kur-Araz mə- |
| + | dəniyyəti abidələri Muxənnəttəpə, |
| + | |Penqavit, PPrepblur, Kosi-Coter və s, |
| + | qədim yapayıyd yerlərilə təmsil olun- |
| + | mupdur. Gurcustanda bu mədəniyyətə |
| + | məxsus Amiranis-Qora, Kvasxelebi, |
| + | Kulbakebi, Xizanaat-Qora, Ozni, Ki- |
| + | keti və s. abidələr eyrənilmindir, |
| + | pan mədəniyyəti e.ə. 3-cu minil- |
| + | likdə Pimali Qafqazdan tutmup Su- |
| + | |
| + | iya və Fələstinədək geniiy ərazidə |
| + | yayılmın, Cənubi Azərb.-ı və Anado: |
| + | lӱ əyalətini butunluklə əhatə etmiipt- |
| + | di. Bu mədəniyyət e.ə. 3-cu minilliyİN |
| + | sonlarınadək mevcud olmutidur. . |
| + | |
| + | E.ə. 2-ci minillikdə Zaqafqaziya |
| + | ərazisində, o cӱmlədən Azərb.-da T.d.- |
| + | nun yeni mərhələsi—orta T.d. baplan- |
| + | mıpp və bu dəvrə məxsus daha yuksək |
| + | səviyyəli mədəniyyət təmpəkkul tapmıp- |
| + | dı. Bu mədəniyyət əvvəlki MƏDƏNİYYƏT- |
| + | lərdən yerli əkinci-maldar tayfala- |
| + | rın daha beyuk təsərrufat nailiyyət |
| + | ləri əldə etmələri və yeni təsərrufat |
| + | formalarına gecmələrilə secilir. |
| + | Orta T.d.-ndə bol və geni) otlaqla- |
| + | rı olan daelıq Yerlərin mənimsənil- |
| + | məsi sur”ətlənmiii, kecəri maldarlıq |
| + | qın yaranmasına səbəb olmuil, ayrı- |
| + | ayrı tayfaların əlində beyuk sərvət |
| + | lərin toplanmasına, tayfa uzvləri |
| + | əmlak bərabərsizliyinin |
| + | |
| + | |
| + | arasında |
| + | meydana cıxmasına gətirib cıxar- |
| + | mıppdı. Zaqafqaziyada orta T.d.-nun |
| + | |
| + | |
| + | əsas abidələri Qızılvəng, Ӱzərlik- |
| + | təpə, Kultəpə 1, Kultəpə İP, Qarake: |
| + | pəktəpə (Azərb.) Trialeti (Gurcus- |
| + | tan) və s.-dir. Zaqafqaziyada, eləcə Də |
| + | Azərb.-da T.d. e.ə. 2-ci minilliyin |
| + | sonu—1-ci minilliyin əvvəllərində |
| + | |
| + | |
| + | 378 |
| + | |
| + | |
| + | TUNC XƏSTƏLİYİ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Zaqafqaziyada Tunc dovru tapıntıları. |
| + | təpə), 2—tunc oraq (1 Kultəpə), 3—boyalı qab (Qızılvəng), 4—gil qab (Xanlar |
| + | kurqanları), 5—tunc xəncər (Xacbulaq yaylaqı), 6—gildən ocaq qurqusu (Qarake- |
| + | pəktəpə), 7—gil qab (Uzərliktəpə): 8—tuncdan qul fiquru (Gədəbəy rayonundakı |
| + | |
| + | |
| + | kurqan). Erm. |
| + | (Lcatten, |
| + | |
| + | |
| + | ə sancaq |
| + | |
| + | |
| + | “bz s |
| + | |
| + | |
| + | (Sacxer abidəsi): |
| + | |
| + | |
| + | | 9—gildən qab altlıqı |
| + | 6X6-li qəbir): 11—tunc balta (Kirovakan kurqanı). Gurc. SSR: 12— |
| + | | 13—14—mizraq ucluqları |
| + | 9—qiymətli daplarla bəzədilmip qızıl cam: 16—boyalı qab (hər ikisi Triale- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Azərb. SSR: 1—gil qab (Qarakepək- |
| + | |
| + | |
| + | (Elar abidəsi): 10—boyalı qab |
| + | |
| + | |
| + | ( Eteri dolmenləri)) |
| + | |
| + | |
| + | ti kurqanı). |
| + | |
| + | |
| + | bapa catmıpdı. Azərb. ərazisində bu |
| + | devrə məxsus abidələr daha cox təd- |
| + | qiq edilmindir. Bunlardan Xocalıda |
| + | (Stepanakert Yaxınlıqında), Xanlar |
| + | r-nӱ ərazisində, Naxcıvan, Mingəce- |
| + | vir və Gədəbəydə, Qazax r-nu ərazisin- |
| + | DƏ tədqiq olunmuiny kurqanları, qəbir |
| + | abidələrini və yapayıti yerlərini ges- |
| + | tərmək olar. Q.d.-nun son mərhələsində |
| + | Azərb. ərazisində Xocalı-Gədəbəy mə- |
| + | dəniyyəti, Naxcıvan mədəniyyəti tə- |
| + | pəkkul tapmısi və geni(i yayılmınn- |
| + | |
| + | |
| + | dı. Ermənistan və Gurcustan ərazi- |
| + | ləri də son T.d. abidələrilə zəngin- |
| + | dir. Orta Asiyada da T.d.-nun olduqca |
| + | zəngin və rəngarəng xususiyyətləri ol- |
| + | mulpdur. Xarəzm və Cənubi Turkmənis- |
| + | tanda bu dəvrə aid bir sıra qiymətli |
| + | abidələr tədqiq edilmindir. Bu abidə- |
| + | lər e.ə. 3-cu minilliyin sonları—2-ci |
| + | minilliyin əvvəllərinə aid olub ki- |
| + | cik cay vadilərində Yerləiqən qədim |
| + | yapayınyd yerlərindən və qəbiristanlar- |
| + | dan ibarətdir. İbtidai sun i suvar- |
| + | |
| + | |
| + | maya əsaslanan əkincilik qədim yerli |
| + | əhalinin əsas təsərrufat məpquliyyə- |
| + | ti olmut, dulusculuq muhum yer tut- |
| + | mupdur. Tunc ətpyyalar ilk dəvrlərdə |
| + | geniti yayıla bilməmitpdi. Bu dəvrə |
| + | aid tuncdan qabarıq bilərziklər, spi- |
| + | ral iəkilli asma bəzəklər, dərdtilli |
| + | alətlər tapılmıpdır. Orta Asiyada |
| + | T.d.-nun ən zəngin abidələrinə Namaz- |
| + | tamənə (1V —V1 təbəqələr), Anau (P1 |
| + | təbəqə) və Altuntəpə (yuxarı təbəqə- |
| + | ləri) daxildir. T.d.-nun sonrakı mər- |
| + | hələlərində bu qədim yapayıt yerlə- |
| + | rində tunc istehsalı geniplənmiit və |
| + | əsas əmək alətləri və silahlar bila- |
| + | vasitə tuncdan hazırlanmıtdır. Ay- |
| + | rı-ayrı yerlərdə T.d. mədəniyyəti əsa- |
| + | sında ppəhər mədəniyyəti təəkkul |
| + | tapmıtil, ilk sinifli cəmiyyətlərin |
| + | rupeymləri meydana cıxmındı. |
| + | SSRİ-nin Avropa hissəsinin du- |
| + | zənlik r-nlarında e.ə. 2-ci minilli- |
| + | yin əvvəllərində katakomba mədəniyyə- |
| + | ti yayılmındı. Yarpaq ipəkilli bı- |
| + | caqlar, baltalar, iskənələr və muӱxtə- |
| + | lif bəzək peyləri bu mədəniyyətin sə- |
| + | ciyyəvi əpyalarıdır. Mepəlik hissə- |
| + | də e.ə. 2-ci minilliyin 2-ci yarısın- |
| + | da Abamevo mədəniyyəti təpəkkul tap- |
| + | mıtpdı. Əsas abidələri kurqanlardan |
| + | ibarət olan bu mədəniyyətin yayıldı: |
| + | qı ərazidə tunctekmə usulu ilə metal |
| + | əpyaların hazırlanması yuksək HHKH- |
| + | iaf etmitpdi. E.ə. 2-ci minilliyin |
| + | əvvəllərində maldar tayfalara məxsus |
| + | Fatyanovo əniyyəti təpəkkul tap- |
| + | mhıpipdı. Bu mədəniyyətə məxsus əilya- |
| + | lar yuvarlaq formalı, həndəsi na- |
| + | xhpplı qablar, daidan cilalı balta |
| + | lar, sumukdən ox ik ı, nizələr |
| + | və s.-dən ibarətdir. E.ə. 2-ci minil- |
| + | liyin ortalarından Ukraynanın q. |
| + | hissəsində Podoliyada, eləcə də Cə- |
| + | nubi Belorusiyada T.d.-nə aid Koma- |
| + | rov mədəniyyəti məvcud olmupdu. Qər- |
| + | bi Sibir, Qazaxıstan, Altay və Orta |
| + | Yenisey cəllərində həmin dəvrdə əkin |
| + | ci-maldar tayfalara məxsus Andronovo |
| + | mədəniyyəti təpəkkul tapmındı. |
| + | Ədl Həbibullayenv O. H., Kulq |
| + | təpədə arxeoloji qazıntılar, B., 1958, |
| + | Nərimanov İ. H., Gəncəcay rayonu- |
| + | nun arxeoloji abidələri, B., 1958: Xə- |
| + | lilov C. Ə., Qərbi Azərbaycanın tunc |
| + | dəvru və dəmir dəvrunun əvvəllərinə aid |
| + | arxeoloji abidələri, B., 1959: Bunya- |
| + | dov T. Ə., Azərbaycan arxeologiyası |
| + | ocerkləri, B., 1960, Əli ye vV. H., Azər- |
| + | baycanda tunc doəvrunun boyalı qablar |
| + | mədəniyyəti, B., 1977, Muradova F. |
| + | M., Qobustan tunc dəvrundə, B., 1979, İ s |
| + | mayılov Q. S., Qurucay və Kəndələnq |
| + | say vadisində qədim mədəniyyət izləri, B., |
| + | |
| + | |
| + | 1981, Huseynov M. M., İsmayı- |
| + | lov Q. S., Quliyev N. M., Azərbay- |
| + | canın arxeoloji abidələri (qədim dapp |
| + | |
| + | |
| + | devru—orta əsrlər), B., 1981, Vsemirnal |
| + | |
| + | |
| + | istoril, t. 1, M.. 1955, Avdusin D. |
| + | A., Arxeoloqil SSSR, M,, 1967, Mar" |
| + | tınov A. İ., Arxeoloqil SSSR, M., |
| + | |
| + | |
| + | 1973, Muncaev R. M., Kavkaz na zarv |
| + | bronzovoqo veka, M., 1975 İsmailov |
| + | Q. S.,. Arxeoloqiceskoe issledovanie drev- |
| + | neqo poselenin Baba-Dervitp, B., 1978: |
| + | Abi bullaev O. X., Əneolit i bron- |
| + | za na territorii NaxicevanskoV ASSR, |
| + | B., 1982, Djafarov Q. F., Svazi |
| + | Azerbaidjana so stranami Perednev Azii |
| + | v əpoxu pozdnen bronzı i ranneqo jele=- |
| + | za (po arx a M materialam Azer- |
| + | |
| + | |
| + | baidjana), B., 1984. |
| + | |
| + | TUNC XƏSTƏLİ Yİ—bax Addison |
| + | xəstəliyi. |
| + | |
| + | TUNCLAMA—metal mə”mulat səthinə |
| + | qoruyucu tunc qatının cəkilməsi və |
| + | ya onlara tunc calarının verilməsi |
| + | prosesi. Xususi ovuntuların kəməyi |
| + | |
| + | |
| + | TYPABOB |
| + | |
| + | |
| + | 979 |
| + | |
| + | |
| + | ilə qeyri-metal mə”mulat səthinə me- |
| + | tal (tunc) parlaqlıqı verilməsi əmə- |
| + | liyyatına da T. deyilir. T. elektro- |
| + | litik (bax Qalvanotexnika), metal- |
| + | lapdırma və kimyəvi e”mal usulları |
| + | ilə, eləcə də mə”mulat səthini tunclu |
| + | ovuntunun spirtli(yaxud, yaqlı) lak- |
| + | la qarıptqıqrı ilə rəngləməklə apa- |
| + | rılır. Tərkibində 10—1296 qalay olan |
| + | tunc ərtuklər qoruyucu-dekorativ |
| + | xromlamada nikel əvəzinə, habelə po- |
| + | ladın termik e”malında poladı azo- |
| + | tun diffuziyasından yerli mӱhafizə |
| + | ucun iplədilir. Radio aparatları, |
| + | məipətdə iplədilən metal mə”mulat |
| + | səthinə və s.-yə tərkibində 40—4596 |
| + | qala, olan tunc ertuk cəkirlər. |
| + | TUPAK AMARU (Tiras Apaqi) (?— |
| + | 1571)—Peru Hindilərinhn ispai iit- |
| + | qalcılarına qariplı azadlıq muba- |
| + | rizəsinin rəhbəri. İnklərin dəvlə- |
| + | tini bərpa etmək məqsədilə 1571 ildə |
| + | usyana qalxan Kusko Hindilərinin |
| + | ərəkatına bapcılıq etmitdir. Də- |
| + | yutilərin birində əsir alınaraq e”dam |
| + | olunmutdur. T.A.-nun adı hindi xalq- |
| + | larının istiqlaliyyət simvoluna cev- |
| + | rilmipdir. And əlkələrində hindi |
| + | usyanlarının bir cox rəhbəri əzləri- |
| + | ni T.A. adlandırmıpllar. |
| + | |
| + | TUPAK AMARU (Tiras Apaqi) (əsl |
| + | adı: Xose Qabriel Kondorkankid, |
| + | Condorcanqui) (təqr. 1738—81)—Peru |
| + | hindilərinin ispan mustəmləkəciləri |
| + | və yerli mӱlkədarların zulmunə qar- |
| + | plı usyanının rəhbəri. Usyan 1780 |
| + | ilin noyabrında batlanmındı. Usyan- |
| + | cıların sayı 60 min nəfərə catan |
| + | ordusu iptalcılar uzərində bir sıra |
| + | qələbələr qazandı. Lakin 1781 ilin |
| + | aprelində ispanlar usyancıları mər- |
| + | lubiyyətə uqrada bildilər. T.A. əsir |
| + | alınaraq usyanın digər rəhbərləri |
| + | ilə birgə e”dam olundu. 1783 ilədək da- |
| + | vam edən usyan İspaniya mustəmləkə- |
| + | lərində azadlıq hərəkatlarının son- |
| + | rakı inkipafına bəeyuk tə sir ges- |
| + | tərdi. |
| + | |
| + | Ədl Sozina S. A., Tupak Amaru — |
| + | |
| + | aa yə “m povstanep, 1738—1781, |
| + | M., 79. |
| + | |
| + | |
| + | TUPİ-QUARANİLƏR—hindi xalq və |
| + | tayfa Qulları: Təqr, 60 min nəfər- |
| + | dir (1978: paraqvaylılardan baiqa), |
| + | Paraqvay, Braziliya, Boliviya, Peru, |
| + | Qayana və s. elkələrdə yaitayırlar. |
| + | Tupi-quarani dilində danınırlar. |
| + | Ovculuq, balıq ovu, ibtidai əkinci- |
| + | liklə məpqul olurlar. Bir qismi məv- |
| + | sumi iplərdə calınlır. |
| + | TӰPOLEV Andrey Nikolayevic (10.11. |
| + | 1888, Tver qub., Pustomazovo k., indi- |
| + | “cə | ki Kalinin vil.— |
| + | | 23.12.1972, Moskva) |
| + | —sovet 2 |
| + | : ktoru. | |
| + | | ə. (1953). Gen.- |
| + | ( pol.-muhəndis |
| + | | (1968). Uc dəfə So- |
| + | “ sialist Əməyi Qəh- |
| + | rəmanı (1945, 1957, |
| + | 1972). Lenin MY- |
| + | kafatı laureatı |
| + | (1957), SSRİ Dəv- |
| + | lət mukafatı lau- |
| + | |
| + | |
| + | | reatı (1943, 1918, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 1949, 1952, 1972). Moskva Ali Tex- |
| + | niki Məktəbini bitirdikdən (1918) |
| + | sonra N. Y. Jukovski ilə bir: |
| + | likdə Mərkəzi Aerodinamika İn- |
| + | |
| + | |
| + | stitutunun təpkilində iptirak et- |
| + | mipdir. 1922—24 illərdə təyya- |
| + | |
| + | |
| + | rəqayırmada duraluminiumdan is- |
| + | tifadə sahəsində aparılan iplərə |
| + | rəhbərlik etmipit və nəticədə əlkədə |
| + | ilk dəfə olaraq biplan konstruksiya- |
| + | sından monoplana gecmək mumkun ol- |
| + | muptdur. T.-in rəhbərliyi ilə 100-dən |
| + | artıq muxtəlif tipli təyyarə yaradıl- |
| + | mıpdır. Onun təyyarələrində 78 dunya |
| + | rekordu qazanılmın, 28 nadir eu |
| + | balpa catdırılmınqdır (məs., ANT-4 |
| + | ilə cCelyusginə gəmisinin hey”əti |
| + | xilas edilmiit, V. P. Ckalov və M. M. |
| + | Qromov ANT-25-lə PQimal qutbundən |
| + | gecərək ABPP-a ucmuilar). Beyuk Və- |
| + | tən muharibəsində Qan təyyarələrin- |
| + | dən geniiy istifadə olunmuiddur. |
| + | .Muharibədən sonra da T.-in rəhbər= |
| + | liYyi altında bir sıra hərbi və mulki |
| + | təyyarələr, o cӱmlədən 1-ci sovet reak- |
| + | tiv bombardmancı təyyarəsi Tu-12 |
| + | (1947), Tu-16, 1-ci sovet reaktiv sər- |
| + | nipin təyyarəsi Tu-104 (1954), 1-ci |
| + | turbovintli qitələrarası sərnitin |
| + | layneri Tu-114 (1957), Tu-124, Tu-134 |
| + | və Tu-154 təyyarələri imlənib hazır- |
| + | |
| + | |
| + | lanmısdır. 1. bir sıra səsdənsur”ət- | |
| + | |
| + | |
| + | li təyyarələrin, o cӱmlədən Tu-144 |
| + | sərnitin təyyarəsinin yaradıcısıdır. |
| + | T. Beyuk Britaniya Kral Aviasiya Cə- |
| + | miyyətinin (1970) və Amerika Avia- |
| + | siya və Kosmonavtika İn-tunun (1971) |
| + | fəxri uzvu olmutdur. Jukovski ad. |
| + | qızıl medalla, Beynəlxalq Aviasiya |
| + | Federasiyasının (FAİ) Bəeyuk qızıl |
| + | medalı ilə, Leonardo da Vinci (İta- |
| + | liya) ad. mukafatla, Aviasiya banilə- |
| + | rinin qızıl medalı (Fransa) və s. mu- |
| + | kafatlarla təltif olunmupidur. 7-ci |
| + | caqırınl MİK uzvu, SSRİ Ali Sove- |
| + | tinin (3—8-ci caqırın) deputatı ol- |
| + | mutidur. 8 dəfə Lenin ordeni, 6 baiqa |
| + | orden və medallarla, həbelə 2 xarici |
| + | əlkə ordeni ilə təltif olunmusdur. |
| + | |
| + | Əd. Rabcikov E., Maqid A., |
| + | Stanonlenie, M., 1978, Ponomarev |
| + | A. N., Sovetskie aviapionnıe konstruk- |
| + | torı, 2 izd., M., Ü, |
| + | |
| + | |
| + | TYP (öp. tour—nanpə, nənp, hənn), |
| + | idmanda—hər hansı yarıtp za- |
| + | manı idman tədbirinin muəyyən bir |
| + | 777 bappa catdıqı dəvr, mər- |
| + | ənə. |
| + | TUR (Topqzv)—Fransada pəhər. Endr |
| + | və Luara departamentinin inz.m. Tu- |
| + | n tarixi vil.-nin əsas ipəhəridir. |
| + | .y. qompaqı. Əh. 141 min (1975). Elek- |
| + | trotexnika və k.t. mapınqayırması, |
| + | vaqon tə”miri, poliqrafiya, tikiti |
| + | mebel sənayesi, yaxınlıqında iri AES |
| + | var. Turizm inkipaf etmitdir. |
| + | TUR PRAMӰDYA ANANTA (Toeq |
| + | Pramoedya Ananta) (a. 6.2.1925, Məp- |
| + | kəzi Yava, Blora)— İndoneziya yazı- |
| + | cısı. 1947—49 illərdə Niderland |
| + | hərbi hakimiyyət orqanları tərəfin- |
| + | dən tə”qib və həbs olunmutidur. 4“Beka- |
| + | si cayının sahilində (nəpri 1947), |
| + | c Təqtibə, “Partizanlar ailəsi (Hər |
| + | ikisinin Həmpu 1950), c“Korrupsiyav |
| + | (1954) romanlarında sosial-tənqidi |
| + | meyllər gucludur. 1965 il 30 sentyabr |
| + | hadisələrindən sonra həbs duppərgə- |
| + | sinə gəndərilmitdi: 1980 ildə azad |
| + | olunmutidur. Həbsxanada yazdıqı |
| + | cİnsan dunyası (nəpri 1980) romanı |
| + | |
| + | |
| + | İndoneziya ziyalılarının milli |
| + | azadlıq hərəkatında ittirakınlan |
| + | bəhs elir. |
| + | |
| + | Əsərləri: O tom, cto proplo ii |
| + | |
| + | |
| + | druqie novellı, M., 1957: Na dGepery pe- |
| + | ki Bekasi, M., 1965: Seml partizanov, v |
| + | sb.) Krasnıe listıhai. Vostocnıbn alıma- |
| + | nax, vıp. 8, M., 1980, |
| + | |
| + | |
| + | TURA, Dolqaya — RSFSR-in |
| + | Sverdlovsk və Tumen vil.-lərində |
| + | cay. Tobol cayının sol qolu. Uz. 1030 |
| + | km, həvzəsinin sah. 80 400 km?-dir. |
| + | Orta Uraldan baplanır, Qərbi Sibir |
| + | dӱzənliyi ilə axır. Qarımıq mənbə- |
| + | dən qidalanır. Əsas qolları: Salda, |
| + | Tagil, Nitsa, Pıpma. Aqac axıdılır. |
| + | Gəmiciliyə yararlıdır. Su anbarları |
| + | var. Verxnyaya Tura, Nijiyaya Tura, |
| + | Verxoturye, Turinsk, Tumen pp.-ləri |
| + | T. sahilindədir. |
| + | |
| + | TURA--RSFSR Krasnoyarsk əlkəsin- |
| + | də iptq. Evenk Muxtar Mahalının mər- |
| + | kəzi. Appaqı Tunquska cayı sahilin- |
| + | dədir. Muhum yukbopaltma bazası- |
| + | dır. Meitə sənayesi təsərrufatı, tibb |
| + | məntəqəsi, əlkəpqunaslıq muzeyi və s. |
| + | |
| + | |
| + | var. |
| + | TYPA BOB Həsənaqa Səttar oqlu (d. |
| + | 24.4.1938, Bakı)— Azərb. sovet akt- |
| + | yoru. Azərb.SSR |
| + | xalq artisti (1982). |
| + | Azərb.SSR Devlət |
| + | mukafatı laurea- |
| + | tı (1972). Azərb. |
| + | İncəsənət İn-tu- |
| + | nu bitirmitdir |
| + | (1960). Həmin ildən |
| + | Azərb. Dram Teat- |
| + | ında cıxıpt edir. |
| + | milli, rus və |
| + | dunya dramaturqla- |
| + | rı əsərlərinin ta- |
| + | : mapalarında dolq |
| + | qun obrazlar Yaratmıtidır. Rolları: |
| + | Vahid, ər (c“ Kəndci qızı, c“Yaxtı |
| + | adam, M. İbrahimov), Hamlet (4 Ham- |
| + | letə, V. Pekspir), Lionel (“Orlean |
| + | qızıq, F. PTiller), İsgəndər (4Əlu- |
| + | lərə, Məmmədquluzadə), Kamran, |
| + | Nicat (“Unuda bilmirəmə, c Mahnı |
| + | daqlarda qaldı, İ. Əfəndiyev), Xəy- |
| + | yam (4Xəyyamə, H. Cavid), Qiyas (4PTəq |
| + | Hərin yay gunləri?, Anar), V. İ, |
| + | Lenin (4“ Kreml saatıq, N. Poqodin) |
| + | və s. T. kinoaktyoru kimi dətanınmıit, |
| + | bir sıra filmlərdə, o cӱmlədən teqə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | H.S. Tura C, |
| + | Cabbarlı) rolunda, |
| + | leviziya filmlərində (“Yeddi oqul is- |
| + | TəpəMə, €CƏMT kuləyiə, cCarvadarla- |
| + | rın izi iləə, € YPƏK..., YPƏK...ə, 4Se- |
| + | vinc buxtasıt, cDantenin yubileyiə, |
| + | cBayqui gələndəə, “Qəribə adamə, cBa- |
| + | bəkə və s.) diqqətəlayiq obrazlar yarat- |
| + | mızpdır. c“ Atları yəhərləyinə (cQacaq |
| + | Nəbix) filminin rej.-larından biri- |
| + | |
| + | |
| + | 380 |
| + | |
| + | |
| + | TURAYEV |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | dir (həmcinin bapqy rolda cəkilmiit1- |
| + | |
| + | |
| + | dir). |
| + | LAD AYEV Boris Aleksandrovic (5.8. |
| + | 1868, indiki Qrodno vil.-nin Novo- |
| + | qrudok 1p1.—23.7.1920, Petroqrad)—rus |
| + | tərqiqunası, Qədim 1Pərq tarixi və |
| + | filologiyası və efiopiyapqunaslıq |
| + | məktəbinin banisi. Rusiya EA akad. |
| + | (1918). Peterburq un-tini bitirdik- |
| + | dən (1891) sonra Berlin, Paris, Lon- |
| + | don və İtaliya muzeylərində elmi ipi |
| + | gVriniminı 18 ildən Peterburq |
| + | un-tində, 1912 ildən Moskva nəfis |
| + | sənətlər muzeyində ipləyirdi. “Qədim |
| + | PTərq tarixi (c. 1—2, L., 1936) əsəri |
| + | coqrafi və xronoloji əhatə cərcivə- |
| + | sinə gerə cox qiymətlidir. T. dini və |
| + | mə”nəvi mədəniyyəti tarixi inkiiYa- |
| + | fın əsası sayır, sosial-iqtisadi mu- |
| + | nasibətlərə ikinci dərəcəli yer ve- |
| + | irdi. Siyasi tarixə daha cox diqqət |
| + | ro, coqrafi amillərin əhəmiy- |
| + | yətini xususilə qeyd etmipdir. Mux- |
| + | təlif abidələrin (əsasən, Qədim Mi- |
| + | sirə aid) eyrənilməsi və nətrində |
| + | xidməti beyukdur. İ. Y. Krackovski, |
| + | V. V. Struve və 6. onun pagirdləri |
| + | |
| + | |
| + | olmutilar. |
| + | TURALI BƏY, Turəli bəy |
| + | Əlaəddin (7?—1392) — Aqqoyunlu |
| + | hakimi |1388—92|. Bayandur tayfasın- |
| + | dan (bax Bayandurlar) idi. Atası |
| + | Pəhləvan bəyin əlumundən sonra mər- |
| + | kəzləptmiyi dəevlət Yaratmaqa calıtan |
| + | T.6. Qaraqoyunlularla mubarizədə mu- |
| + | vəffəqiyyətsizliyə uqradı. Hakimiy- |
| + | yət uqrunda gedən feodal cəkinmələri |
| + | zamanı qardaptı Fəxrəddin tərəfin- |
| + | dən eldurulmuzdur. : |
| + | TURAN – uva MSSR-də təhər. Turan |
| + | cayı sahilindədir. Sənaye kombinatı, |
| + | metpə təsərrufatı: xalq teatrı var. |
| + | “TURANə—1917 (iyul)—1920 (aprel) |
| + | illərdə Bakıda fəaliyyət gəstərmiin |
| + | mətbəə. 4T.ə-da muxtəlif məsləkli |
| + | bədii əsərlərlə, dərsliklərlə yanatı |
| + | İran Demokrat Partiyasının nizam- |
| + | naməsi, həmcinin “Hӱmmət (1917— |
| + | 18), “Bakı fəhlə konfransının əx- |
| + | barı, “Fuqəra sədası, c“Hurriyyətı |
| + | (1913—20, Ne 41—46), € /onöauş (1920), |
| + | €An öafpa?ə bolpevik qəzetləri, |
| + | cMəiqələ satirik bolpevik jurnalı |
| + | və s. cap olunmupldur. |
| + | TURAN “OVALIRI, Turan du- |
| + | zənliyi—Orta Asiyanın və Cə- |
| + | nubi Qazaxıstanın duzənlik hissə- |
| + | si. Cox hissəsi səhralardan (Qaraqum, |
| + | Qızılqum və s.) ibarətdir. C.-dan k - |
| + | petdaq və Paropamiz d-rının əndar |
| + | issəsi, q.-dən Xəzər dənizi, 1Pm.-q.- |
| + | dən Muqocar d-rının c. və 111. ətək- |
| + | ləri, pim.-dan Turqay platosu, tim.-11.- |
| + | dən Qazaxıstan xırda təpəliyi, c.-ip.- |
| + | dən Tyanian və Pamir-Alay d-rı ilə |
| + | əhatələnir. Ən yuksək yeri Qızıl- |
| + | qumda Qamdıtau d. (922 m), ən alcaq |
| + | yeri Manqıplaq y-a-nda Karagiye ce- |
| + | kəkliyidir (—132 m, SSRİ-də ən alcaq |
| + | Yer). İqlimi sərt kontinental, səhra |
| + | tipli, c.-da subtropikdir. Cayları |
| + | Amudərya və Sırdəryadır. Yoviyanlı, |
| + | poranotlu və efemerli səhra bitki- |
| + | ləri ustundur. Neft və qaz yataqları |
| + | |
| + | |
| + | var. Suvarma əkinciliyi inkipaf |
| + | etmitdir. |
| + | TURAN SƏLİM (əsl adı və famili- |
| + | |
| + | |
| + | yası Səlim Əli bəy oqlu Huseyn- |
| + | zadə, d. 1915, İstambul)—turk bo- |
| + | yakarı və heykəltərapı. Ə. H. Luseyn- |
| + | zadənin oqludur. İstambul Zərif |
| + | Sənətlər Akademiyasını bitirmil |
| + | (1938), Parisdə sənət təcrubəsi kec- |
| + | |
| + | |
| + | mipdir. Nazim Hikmətlə dost olmunt- |
| + | dur. 1947 ildən Parisdə yatpayır. Mo- |
| + | numental əsərlərində (freskalar, de- |
| + | korativ heykəllər) realizmə, dəzgah |
| + | boyakarlıqrında isə abstraksionizmə |
| + | meyl gəstərir. Tablolarında azad ol- |
| + | MaFa calıqlan fəhlə obrazı (4Qaba- |
| + | ıq ritmləru, 1947) və sosial ziddiy- |
| + | yətlər |4“Cadugər pagirdi? (1948), |
| + | cBərbəzəyin ic uzuə, “Gəmi qəzasın- |
| + | dan sonra, *İflas və Dircəlipə, |
| + | cVahidlik və Muxtəliflikə, €MaBH |
| + | arzu (1950—60-cı illər) və s. | muӱcər- |
| + | rəd təkildə təsvir olunur. 60—80-ci |
| + | illərdə Paris, Bordo, Lill və s. iplə- |
| + | hərlərdə fərdi sərgisi acılmıltdır. |
| + | Əsərlərindən cRəqqasət portreti (19 75 ) |
| + | Azərb.-ın Xarici Əlkələrlə Dostluq |
| + | və Mədəni Əlaqə Cəmiyyətində, bir ne- |
| + | cəsi Bakıda ppəxsi kolleksiyalarda- |
| + | dır. Muasir incəsənət haqqında nə- |
| + | zəri əsərlər yazmınpdır. |
| + | Əsər v: Sanat ve toplum uzerine, 1s- |
| + | tan bul, 1969. |
| + | TURAC (Francolinus francolinus)—ro- |
| + | yuqkimilər dəstəsinin qırqovullar fə- |
| + | siləsindən qup nəvӱ. Bədəninin uz. 37 |
| + | sm-dək, cəkisi 400—500 q olur. Erkə- |
| + | yinin beli qonurumtul-aqxallı, qarın |
| + | tərəfi aq ləkəlidir|: qəhvəyi Royunlu: |
| + | qu olur. Dipisi az əlvandır. Kipr- |
| + | dən və Kicik Asiyadan Pimal PTərqi |
| + | Hindistana qədər, SSRİ-də isə Azərb. |
| + | SSR-də və Cənub-Qərbi Turkmənistan- |
| + | da yayılmıtqdır. Oturaq həyat keci- |
| + | rir. Otlar arasında, torpaq çzərində |
| + | dӱzəltdiyi yuvaya 10-dək yumurta qoyur: |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Turac" a—dipisi: 6—erkəyi. |
| + | |
| + | |
| + | 18—19 gun kurt yatır. Toxum, gilə- |
| + | meyvə, cucu və s. onurqasızlarla qida- |
| + | |
| + | |
| + | lanır. İdman ovu obyektidir. SSRİ- |
| + | də mu hafizə edilir. |
| + | c“TURACI(g—qədim Azərb. xalq rəqsi. |
| + | Qadınlar tərəfindən ifa olunur. Rəqs- |
| + | də sifətin, əl, qol və bədənin plastik |
| + | hərəkətləri ilə turac qutunun uc- |
| + | ması, onun yerə dutiməsi və yenidən |
| + | ucub getməsi təsvir edilir. Lirik və |
| + | incə melodiyası var. Musiqi əlcusu |
| + | 3/4, tempi mulayim (todeqaqo), məqam |
| + | əsası rast, segah və pquitərdir. |
| + | TURACLI—Azərb.SSR Qax r-nunda |
| + | qəsəbə. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n |
| + | mərkəzindən 18 km q.-də, Alazan- |
| + | Həftəran vadisindədir. ƏH. 576(1985 ): |
| + | baqcılıq və tərəvəzciliklə məptqul- |
| + | dur. Kərpic z-du, səkkizillik məktəb, |
| + | klub, kitabxana var. |
| + | |
| + | TURACOTU (Qeisap(hetpitp)—murək- |
| + | kəbcicəklilər fəsiləsindən coxil- |
| + | lik bitki cinsi. Yarpaqları nəvbə- |
| + | li duzulən otdur. Cicək qrupu tək-tək |
| + | yerlətən iri səbətdir. Toxumları dən- |
| + | |
| + | |
| + | dir. Avrasiyanın mulayim qurpaqla- |
| + | zi əsasən, Orta və Cənubi Av- |
| + | panın d-rında) 20-dək, SSRİ-də |
| + | ə o cumlədən Azərb.SSR-də 1 nəevu— |
| + | adi T. (L. vulgare) var. Mepə, bar |
| + | və cəmənlərdə bitir. Dekorativ bit- |
| + | ki kimi becərilir. Xalq təbabətində |
| + | istifadə elit. |
| + | TURBELLARİLƏR—bax |
| + | |
| + | |
| + | TTVPBHAMMETPH)A (lat. KaqIdiz |
| + | —bulanıq--...metriya)—bulanıq MY- |
| + | hitin asılı halda olan Hissəciklə- |
| + | rinin udduqu ipıqın intensivliyi- |
| + | nin əlculməsinə əsaslanan miqdari |
| + | kimyəvi analiz usulu. Dispers faza |
| + | hissəciklərinin ipıqı udması və ya |
| + | onun intensivliyini zəiflətməsi Yal- |
| + | nızhissəciklərin sayından deyil, on- |
| + | ların forma və əlcuӱlərindən, səthi- |
| + | nin xarakterindən asılıdır. Turbi- |
| + | dimetrik analiz usulu fotometrik |
| + | usullarla təyin oluna bilməyən kom- |
| + | ponent rin tə yinində iplədilir. |
| + | |
| + | TURB (fr, turbine, narT. turbo, tur- |
| + | İp:5—beyuk sur”ətlə fırlanma, bu- |
| + | rulqan)—pərli (kӱrəkli) muhərrik: |
| + | buxar, qaz və ya su axınının kinetik |
| + | enerjisini rotorun mexaniki fırlan- |
| + | ma enerjisinə cevirir. İppilək cis- |
| + | MHH HƏBYHƏ ər buxar T.-i, hidrav- |
| + | lik T. və qaz Q.-i kimi qruplara ay- |
| + | |
| + | |
| + | Kirpikli |
| + | |
| + | |
| + | r. lır. Stasionar buxar Q.-i və qaz |
| + | .-H intiqal kimi elektrik cərəyan |
| + | generatorlarınla (bax Turbogenera- |
| + | tor), mərkəzdənqacma kompressorla- |
| + | rında və havaufurənlərdə (bax Qur- |
| + | bokompressor), qidalandırıcı, yana- |
| + | caq və yaq nasoslarında (bax 0- |
| + | nasos aqreqatı) iplədilir. Buxar və |
| + | qaz nəql. Q.-lərindən gəmi muӱhərrik- |
| + | ləri kimi, qaz turbinlərindən təy- |
| + | yarə mӱhərrikləri (bax Turboreaktiv |
| + | mӱhərrik) kimi, hidravlik turbinlər- |
| + | dən isə su-elektrik stansiyalarında |
| + | istifadə olunur. T. yuksəksur”ətli, |
| + | iqtisadi cəhətdən səmərəli və guclu- |
| + | dur. Yuksəktəzyiqli itilək cisim uc- |
| + | luqdan (daralan kanaldan) buraxılır |
| + | və rotora birlətdirilmii pərlər ara- |
| + | sına daxil olub toru fırlandı- |
| + | ır. 1980 ildə SSRİ-də Kostroma |
| + | 1RES-ində dunyada ən guclu buxar |
| + | turbiçi ipə salınmındı. |
| + | |
| + | TURBİN AQREQATI—bir val uzərin- |
| + | də sərt bərkidilmiti turbin və itllək |
| + | mapın. İplək matın elektrik gene- |
| + | ratoru, nasos, kompressor və s. ola |
| + | |
| + | |
| + | bilər. | |
| + | |
| + | TURBİN QAZIMASI —turboburdan |
| + | istifadə etməklə qazıma usulu: fır- |
| + | lanma qazımasının bir nəvu. Rotor- |
| + | la qazımadan fərqli olaraq bu usul- |
| + | da suxuru qazımaq ucun lazımi ener- |
| + | ji baltaya bilavasitə, yəni qazıma |
| + | kəmərini fırlatmadan quyudibindəki |
| + | turboburla verilir. Nasoslarla quyuya |
| + | vurulan qazıma məhlulu turbobur va- |
| + | lını fırladan enerji mənbəyidir. |
| + | T.q. maili qazımada, dərin, cox dərin |
| + | quyular qazılmasında daha cox tətbiq |
| + | edilir. Paropkalı baltalarla qazı- |
| + | mada kicik dəvrlu, almazlı balta- |
| + | larla qazımada isə yuksəkdəvrlu tur- |
| + | boburlar iplədilir. T.q. SSRİ-də |
| + | 50-ci illərin əvvəllərindən əsas qa- |
| + | zıma usuludur: Hazırda neft və qaz |
| + | quyuları qazılmasının umumi həcmi- |
| + | nin 70—8096 -ini təpkil edir. T.q.-nda |
| + | əldə olunan mak. dərinlik 13 km-ə ca- |
| + | tır (1983). Bax Qazıma. |
| + | |
| + | TӰRB N YARLARI–-surtku yaqları, |
| + | buxar və su turbini, turbonasos, tur- |
| + | |
| + | |
| + | TURQAY |
| + | |
| + | |
| + | 381 |
| + | |
| + | |
| + | bokompressorlu mapınlardakı val və |
| + | kəməkci mexanizmləri yaqlamaq və ya |
| + | soyutmaq ucun, dəvri sistemlə iptplə- |
| + | yən digər sənaye mexanizmlərində isə |
| + | ipci maye kimi istifadə edilir. T.y. |
| + | az kukurdlu parafinsiz və ya kukurd- |
| + | lu parafinli neftlərdən dərin təmiz- |
| + | |
| + | |
| + | lənmə usulu ilə alınan distillat yar- . |
| + | |
| + | |
| + | larıdır. 502S-də əzluluyu 20—23 sst |
| + | olan T.y. coxsur”ətli turboaqreqat- |
| + | larda, 28—48 sst əzluluklu isə ki- |
| + | cik sur”ətli və guӱclu, həmcinin gəmi |
| + | tu bə etetlarinla itlədilir. |
| + | |
| + | TURBİNO QƏBİRİSTANI— Kama |
| + | cayı sahilində arxeoloji abidə. E.ə. |
| + | m 15—14 əsrlərə aiddir. Təqr. 200 |
| + | qəbir apkar edilmiidir. İnsan ske- |
| + | letləri qalmamıpdır. Dəfn avadan- |
| + | lıqRı daii (caxmaqdaiıdan ox və ni- |
| + | |
| + | |
| + | və ucluqları, bıcaq, qapov, nefrit-- |
| + | |
| + | |
| + | dən uzuk və s.), tunc (nizə, bıcaq, bal- |
| + | ta, bəzək əpyaları və s.) və ə |
| + | (qolbaq hissəsi və s.) əpyalardan iba- |
| + | |
| + | |
| + | Ta |
| + | URBOBӰR, turbin qazıyı- |
| + | cı s ı— hidravlik turbinlər vasitə- |
| + | silə qazıma baltasına bilavasitə qu- |
| + | yu dibində fırlanma hərəkəti verən |
| + | muhərrik. Əsasən, neft, qaz və ppaxta |
| + | quyularının qazılmasında tətbiq olu- |
| + | nur. Dunyada ilk dəfə olaraq M. |
| + | apelyutlinikovun (N. A. Kornev və |
| + | |
| + | |
| + | S. M. Volox ilə birlikdə) ippləyib: |
| + | |
| + | |
| + | hazırladıqı reduktorlu T. 1924 ildə |
| + | Suraxanı mə”dənlərində tətbiq edil- |
| + | mipdir. Bu tip T.-dan SSRİ-də 1934 |
| + | ilədək istifadə edilmipidir. 1935 il- |
| + | də P. P. PTumilov, R. A. İoannesyan, |
| + | Ə. İ. Taqıyev və M. T. Qusman tərə- |
| + | findən təkmillətdirilmiy və reduk- |
| + | torlu yeni T. tipləri ixtira edil- |
| + | mipdir (bax Qazıma). T., əsasən, me- |
| + | tal boru gevdədən, kecirici, nippel, |
| + | val, valın dayaqlar sistemi və vala |
| + | geydirilmitp turbinlərdən ibarətdir. |
| + | Turbinlər xususi profilə malik, bi- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | FİL hü... |
| + | — ni.. |
| + | |
| + | |
| + | PPəg, 1. A7PP tipli turooburun sxematih |
| + | ppəkli: 1—ppindel seksiyası: 2—turbin |
| + | seksiyasıy 3—kecirici. |
| + | |
| + | |
| + | ri digərinə geydirilmiit pərli disk- |
| + | lərdən ibarətdir. T.-da mayeni istiqa- |
| + | mətləndirən diskə stator, valın ci- |
| + | vində oturdulmuqi pərli diskə isə |
| + | rotor deyilir. Qazıma zamanı T. qa- |
| + | zıma kəmərinə baqlanaraq quyuya endi- |
| + | rilir. T.-un valına isə qazıma balta- |
| + | sı baqlanır. Qazıma boruları vasi- |
| + | təsilə vurulan qazıma məhlulu tur- |
| + | binin rotor pərlərindən kecərək reak- |
| + | tiv fırlanma quvvəsi yaradır, balta |
| + | baqlanmıml valı fırladır və nəti- |
| + | cədə balta suxuru qazıyır. Valın |
| + | fırlanma surəti və onda yaranan gӱc |
| + | |
| + | |
| + | 2 3 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | c Q ab |
| + | 3 İİ. ——-—” sz dar |
| + | eki İİ 1 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 1 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | a ai 5 —--cərxiaky-/-r-—- soba YY əə yi x |
| + | |
| + | |
| + | əəə Ən HA MSN SA ti“ ““ “4 Ka |
| + | . | |
| + | |
| + | |
| + | o mn |
| + | |
| + | |
| + | turbinlərin sayından, pərlərin pro- |
| + | filindən, valın dayaqlar sisteminin |
| + | tipindən, qazıma məhlulunun miqda- |
| + | rından və s.-dən asılı olur. Valın |
| + | fırlanma momentini artırmaq ucun |
| + | coxseksiyalı (2—3 və daha artıq) T.- |
| + | dan istifadə edilir (pək, /, 2). |
| + | |
| + | Muasir T.-da turbinlərin sayı 350 |
| + | və daha cox olur. Hər seksiyanın uz. |
| + | V m-ə turbinlərin sayı isə 100-ə ca- |
| + | tır. Q.-da yaranan fırlanma sur”əti |
| + | dəq-də 395—1250 dəvrədək, guc isə 15— |
| + | Z5Ə0 a.q. ola bilər. Hazırda qazımada |
| + | appaqıdakı T.-lardan istifadə olu- |
| + | nur: uc seksiyalı (ipindelli, aktiv |
| + | turbinli, almaz ucluqlu baltalarla qa- |
| + | zımada iplədilən və maili qazımada |
| + | iplədilən T. Qazıma iqəraitindən ası- |
| + | lı olaraq muxtəlif diametrli (164, |
| + | 185, 172, 195, 240 mm və s.) T.-lar |
| + | istehsal edilir. Azərb.SSR Saatlı |
| + | r-nunda layihə drikliyk 15 km olan |
| + | kəpfiyyat quyusu T.-la qazılır. |
| + | TURBOVENTİLYATORLU MUHƏR- |
| + | RİK (TM)—əsas dartı quvvəsi ven- |
| + | tilyatorun (ataqı təzyiqli kompres- |
| + | sorun) əmələ gətirdiyi hava tırnarı |
| + | vasitəsilə yaradılan aviasiya qaz-tur- |
| + | bin mӱhərriki. İkikonturlu turbore- |
| + | aktiv MYhəppHK nevudur (bax Aviasi- |
| + | ya mӱhərriki). Xarakteristikalarına |
| + | gərə TM birkonturlu turboreaktiv |
| + | mӱhərriklə uturbovintli mӱhərrik |
| + | arasında kecid təpkil edir. Birkon- |
| + | turluya nisbətən ustun cəhətləri: yuk- |
| + | sək dərəcədə qənaətli, habelə havaya |
| + | qalxdıqda, kicik və orta sur”ətlərlə |
| + | ucduqda dartı xarakteristikaları- |
| + | nın Yaxtı olmasıdır. 70-ci illərdən |
| + | baplayaraq TM-in sərnipin və nəql. |
| + | təyyarələrində tətbiqi geniplənir. |
| + | Məs., İL-86 aerobusunda hər birinin |
| + | dartı quvvəsi 128 kn-a yaxın dərd |
| + | TM qoyulmutdur. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Teorila dvuxkonturnıx turboreak- |
| + | tivnıx dviqateleN, M., 1979. |
| + | |
| + | |
| + | TURBOVİNTLİ MUHƏRRİK (TVM) |
| + | —aviasiyada iplədilən qaz turbinli |
| + | mӱhərrik. Dartı quvvəsini, əsasən, |
| + | qaz turbini ilə hərəkətə gətirilən |
| + | hava vinti, qismən isə reaktiv ucluq- |
| + | dan (soplodan) cıxan qaz axını yara- |
| + | dır. Kicik və orta ucu sur”ətlərin- |
| + | də qənaətli olduqu ucun TV M-dən sər- |
| + | HHITHH və yuk təyyarələrində, habelə |
| + | vertolyotlarda istifadə olunur. So- |
| + | vet təyyarələrindən Tu-114, İl-18, |
| + | An-10, An-24-də TVM qoyulmutdur. |
| + | |
| + | TYPBOBÖ3 (mupöun “- rusca voz, vo- |
| + | zith—aparmaqq yəqni turbinlə hərəkə- |
| + | tə gətirilən)—ilkin muhərriki qaz |
| + | turbini olan lokomotiv. T.-da ucuz |
| + | neft məhsullarından (məs., mazutdan) |
| + | istifadə TAT: Bax Qazoturbovoz, |
| + | TURBODETANDER—bax Detander. |
| + | |
| + | TURBOKOMPRESSOR—1) qazı sıx- |
| + | maq və əturmək ucun kӱrəkli (mərkəz: |
| + | dənqacma və ya oxlu) kompressor: por- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | sın. |
| + | |
| + | |
| + | PPək. 2. A7PP tipli turboburun ppindel seksiyası? /——-gevdəy 2—atpaqı seksiyanın |
| + | geciricisiy 3—dayaq) a—yan kipcək, 5—valın oymaqı:z 6—diyircəkli yataq, 7— |
| + | nippel: 8—ppindelin valı: 9—gecirici, |
| + | |
| + | |
| + | ppenli kompressora nəzərən yuksək |
| + | f.i.ə. əldə etməyə imkan verir və etu" |
| + | rulən qaz axınında təzyiq deyuӱnməsi- |
| + | nin qariyısını alır. 2) Turbokom- |
| + | |
| + | |
| + | Myhənpisis Mn iL |
| + | sarğını brranişsayasaın kalan ə |
| + | ui... |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Qaz turbini intiqalə |
| + | lı turbokompresso- |
| + | run sxemi: 1—qazın |
| + | verilitpini tənzim" |
| + | TƏMƏK ucun HubiXbim |
| + | borucu qu: 2—qaz tur- |
| + | ÜHHHHHH poTopy, 3— |
| + | turbinin soplo ana. |
| + | ratış 4—kompresso- |
| + | run rotoru., |
| + | |
| + | |
| + | pressor mӱhərrikinin əsas aqreqatı: |
| + | bir-birilə mexaniki barlı olan kom- |
| + | pressordan və qaz turbinindən ibarət- |
| + | |
| + | |
| + | ir (məK.). . |
| + | TURBOGENERATOR—buxar və ya qaz |
| + | turbini ilə fırladılan yulasamı |
| + | sinxron cərəyan generatoru. Q.-un TƏ”- |
| + | sirlənmə dolaqı qeyri-apkar qutblu |
| + | rotorda, ucfazalı iiilək doları isə |
| + | statorda yerlətdirilir. Rotorun fır- |
| + | lanma tezliyinin (t) TƏ İHHHHAƏ f np |
| + | pərtindən istifadə edilir: burada |
| + | 1— dəyiiyən cərəyanın tezliyi: r—qutb |
| + | cutlərinin sayıdır (İES ucun olan |
| + | T.-larda r=1: AES-lərdə ==2). Səna- |
| + | ye T.-unun gucu 800—1200 Mvt-dır. |
| + | SSRİ-də butun elektrik enerjisinin |
| + | 8096-i T.-lar vasitəsilə hasil olunur. |
| + | TURBONASOS AQREQATI —turbin- |
| + | dən (buxar, qaz turbinindən və s.) və |
| + | onun hərəkətə gətirdiyi (cox vaxt re- |
| + | duktor vasitəsilə) bir və ya bir necə |
| + | nasosdan ibarətdir. Energetik qurqru- |
| + | larda (məs., İES-lərdə) qidalandırı- |
| + | cı nasos kimi, reaktiv muhərriklər- |
| + | də (məs., yanacaqı nasosla vurulan |
| + | maye yanacaqlı raket muhərriklərin- |
| + | də), suvarma qurqularında və s.-də tət- |
| + | iq olunur. | | |
| + | TURBӦREAKTİV MUHƏRRİK — |
| + | kompressorlu qaz-turbinli muhərrik, |
| + | qaz turbini kompressorun intiqalına |
| + | tə”sir edir, dartı quvvəsi isə muhər- |
| + | rikin soplosundan cıxan sıxılmıpnl |
| + | qazların reaktiv quvvəsi nəticəsində |
| + | yaranır. T.m. səsdənsur”ətli təyyarə- |
| + | lərdə (Ty-134, Ty-154, Yak-42, İl-86 |
| + | və s.) əsas muhərrik kimi, ipaquli |
| + | qalxıb-enən təyyarələrdə isə qaldırı- |
| + | cı muhərrik kimi tətbiq olunur. Dar- |
| + | tı quvvəsi bir necə ?tt-a catır. Bax |
| + | həmcinin Aviasiya mӱhərriki. |
| + | TURBOXOD—buxar turbini və ya |
| + | qaz turbini ilə hərəkətə gətirilən |
| + | KƏNH. |
| + | TURBULENT AXIN (var, turbulentus |
| + | —gur, nizamsız)—maye və qazın hərə- |
| + | kət formalarından biri, bu zaman on- |
| + | ların elementləri mӱrəkkəb trayekto- |
| + | iyalar ӱzrə qərarlaptmamıiy nizamsız |
| + | ərəkət edərək maye və qaz qatlarının |
| + | intensiv qarımpmasına səbəb olur. Mu- |
| + | rəkkəb daxili qurulutuna, axının |
| + | en kəsiyində orta sur”ətin paylanma- |
| + | sına və inteqral xarakteristikaları- |
| + | na gərə laminar axından fərqlə- |
| + | nir. |
| + | TURQAY—Qazax.SSR-in Turqay və Ak- |
| + | tubinsk vil.-lərində cay. Uz. 825 km, |
| + | həvzəsinin sah. 157 min km?. Qaza- |
| + | xıstan xırda təpəliyindən bapylanan |
| + | Jaldama və Qara Turqay caylarının |
| + | birləptməsindən əmələ gəlir. Axarsız |
| + | |
| + | |
| + | 382 |
| + | |
| + | |
| + | TURQAY VİLAYƏTİ |
| + | |
| + | |
| + | PQalkarteniz cəkəkliyində qurtarır. |
| + | Əsasən, qar suları ilə qidalanır. |
| + | |
| + | TURQAY VİLAYƏTİ—Qazax.SSR-də |
| + | vil. 1970 il noyabrın 23-də təkil |
| + | edilmindir. Sah. 111,9 min km?, ƏH, |
| + | 309 min (1984, 1 yanvar). 10 r-pu, 3 |
| + | ipəhəri, 1 pitq var. Mərkəzi Arkalık |
| + | |
| + | |
| + | iy.-dir. |
| + | |
| + | alir. T.v. Turqay platosu və Tur- |
| + | qay cəkəkliyinin c. hissəsində və Qa- |
| + | zaxıstan xırda təpəliyinin q, kəna- |
| + | rındadır. Ən yuksək nəqtəsi 478 m- |
| + | dir. İqlimi kəskin kontinentaldır. |
| + | Orta temp-r yanvarda —17,72S, iyul- |
| + | da 21 —242S-dir. İllik yaqıntı 22(0— |
| + | 280 mm. Əsas cayı İpim (İrtıtın sol |
| + | qolu) və Turqaydır. Coxlu gəl var |
| + | (ən bəyuyu Sarıkopa). Ərazinin cox |
| + | hissəsində qonur və boz torpaqlarda |
| + | Yovppanlı-pporanotlu və taxılotlu- |
| + | yoviyanlı bitkilər yayılmınidır. Xam |
| + | BƏ dincə qoyulmuiy torpaqların mə- |
| + | nimsənilməsi ilə əlaqədar vil.-in |
| + | iym.-p. hissəsindəki torpaqların cox |
| + | hissəsi pumlanmındır, Heyvanları: |
| + | sunbulqıran, ərəbdovtanı, tarlasica- |
| + | nı, ilan, gərtənkgələ və s, Su qupila- |
| + | |
| + | |
| + | rı var, |
| + | |
| + | Əhali. Qazaxlar, ruslar, ukray- |
| + | nalılar, almanlar, loruslar, ta- |
| + | tarlar və 6. yapayır. Orta sıxlıq |
| + | |
| + | |
| + | 1 km?-də 2,8 nəfərdir (1984). Hləhəp |
| + | əh. 3394 -dir. Pəhərxəri: Arkalık, |
| + | Yesil, Derjavinsk, |
| + | |
| + | Təsərrufat. İqtisadiyyatında dəm- |
| + | (ə taxılcılıq, ətlik-yunluq heyvan- |
| + | darlıq, k.t. xammalı e”malı, fay- |
| + | dalı qazıntı. hasilatı ustundur. |
| + | Mə”dən (boksit və odadavamlı gil- |
| + | lər), tikinti materialları, yeyinti |
| + | (un, yar, ət), yungul (yunun ilkin e”ma- |
| + | lı) sənayesi, gicik İES-lər (gəti- |
| + | rilmə kəmurlə itləyir) var. K.t. tor- |
| + | paqlarının cox hissəsi otlaq və bi- |
| + | cənəklərdir. K.t. məhsullarının co- |
| + | xunu əkincilik verir. Əsasən, butda, |
| + | qismən arpa, darı, yem bitkiləri, kar- |
| + | tof, tərəvəz və s. əkilir. Heyvandar- |
| + | lıqda davarcılıq əsas yer tutur. Qa- |
| + | ramal donuz, qui, at da saxlanır. |
| + | |
| + | ənubi Sibir d.y. magistralı vil.- |
| + | in ərazisindən kecir (Yesildən Ar- |
| + | kalıka qol ayrılır". Avtomobil və |
| + | hava nəql. var. T.v. Lenin ordeni ilə |
| + | təltif olunmutdur (1973). |
| + | |
| + | M ədəni quruculuq. Vil.-də peda- |
| + | qoji in-t, 2 muzey (o cumlədən Aman- |
| + | gəldi k.-də Amangəldi İmanovun xa- |
| + | tirə muzeyi), musiqili dram teatrı |
| + | və s. var. cQorray tanı (c“Turqay ilə- |
| + | fəqiə, 1971, qazax dilində) və cTur- |
| + | qayskaya novg (1971) vil. qəzetləri cı- |
| + | xır. Yerli radio verilitləri qazax |
| + | və rus dillərindədir. Moskva və Al- |
| + | ma-Atadan radio veriliiləri retran- |
| + | slyasiya olunur. |
| + | |
| + | TURQAY PLATOSU — Qazax.SSR-in |
| + | iym.-q.-ində platoyabənzər qalxım. Q.- |
| + | də Cənubi Ural və Muqocar d-rı, |
| + | i1.-də Qazaxıstan xırda təpəliyi ara- |
| + | sındadır. PTm.-dan c.-a 630 km, 1ip.-dən |
| + | q..ə 300 km məsafədə uzanır. Hund. |
| + | 200—300 m-ə qədərdir. T.p.-nu tim.-dan |
| + | c.-a Turqay cəkəkliyi (uz. 800 km, eni |
| + | 20—75 km) kəsib kecir. İqlimi kəs- |
| + | kin kontinentaldır. 1Pm. hissə cel, |
| + | c. hissə yarımsəhra zonasındadır. |
| + | Dəmir filizi, qonur kəcur və s. ya- |
| + | taqları var. |
| + | |
| + | TURQAY FAUNASI, indriko- |
| + | teri faunas ı—Oliqosen dəv- |
| + | rundə Mərkəzi Asiyada və Qazaxıstanda |
| + | taqpamıqd Heyvanların, xususilə mə- |
| + | |
| + | |
| + | məlilərin məcmusu. T.f.-nı ilk də- |
| + | fə Qərbi Qazaxıstanın Turqay cəkək- |
| + | liyində (adı da buradandır) A. A. |
| + | Borisyak eyrənmindir. T.f.-nın əsas |
| + | pumayəndələri təkdırnaqlılardan: |
| + | indrisoterilər (ikinci adı da bu- |
| + | radandır), xırda allaseropslar, hi- |
| + | rakodontlar, bataqlıq gərgədanları— |
| + | aminodontlar, həmcinin tapiroidlər, |
| + | halikoterilər olmutdur. T.f.-nda |
| + | cucuyeyənlərin, yırtıcıların, gəmi- |
| + | ricilərin, doviankimilərin, cutdır- |
| + | naqlıların və s.-nin də numayəndə- |
| + | ləri olmutdur. Bundan baptqa T.f.- |
| + | nda quiların, tısbaqaların, balıqla- |
| + | rın, cuӱcuӱlərin, molyuskların qalıq- |
| + | ları da rast gəlir. |
| + | |
| + | TURQAY FLORASI —Paleogen dəv- |
| + | rundə Ashyanın, Avropanın və 1Pima- |
| + | li Amerikanın im, hissələrində ya- |
| + | Yılmınl enliyarpaqlı flora, Ust |
| + | Tabaitir yaqilı mulayim-isti iqlimli |
| + | floradan əmələ gəlmiidir. T.F. ucun |
| + | tipik olan yarpaqlı aqac cinslərin- |
| + | dən—Dpabalıd, cəkə, likvidambar, |
| + | komptoniya və b., iynəyarpaqlılardan— |
| + | metasekvoya və bataqlıq sərvini gəs- |
| + | tərmək olar. T.f. inkipaf edib təd- |
| + | ricən Asiyadan Avropaya kecərək, ora- |
| + | da geni yayılmınn, Poltava florası- |
| + | nı sıxıtidırmıit, Miosendə isə onu |
| + | |
| + | |
| + | tamam əvəz etmipdir: bununla belə əz: |
| + | |
| + | |
| + | tərkibində Poltava florasının bəzi |
| + | elementlərini də saxlamındır. T.f.- |
| + | nda muasir dəvrdə Azərb.SSR-də bir |
| + | cox flora elementlərinə rast gəlinir. |
| + | TӰRQOR (son lat. siqroq — itipmə, |
| + | dolma: lat, Siqreqe—dolmuyi, ptiimi) |
| + | —huceyrə qilafının gərgin halı. |
| + | Canlı bitki huceyrəlzrində huceyrə |
| + | pirəsinin osmotik təzyiqi xarici mu- |
| + | hitin osmotik təzyiqinə nisbətən hə- |
| + | mipə yuksək olur. PPoranlıq bitkiləri |
| + | vəgəbələk hӱceyrələrində daxili təz- |
| + | yiq ilə xarici təzyiq arasında olan |
| + | fərq 50—100 atm.-ə qalxa bilir. Bu |
| + | pəraitdə suyun öeiyk sur”ətlə hyue)- |
| + | rəyə daxil olması, huceyrə məhtəviy- |
| + | Yatının tpitməsi, onun qilafa təzyi- |
| + | qi, qilafın gərginlətməsi və onda |
| + | daxilə doqru yenəlmit T. təzyiqinin |
| + | əmələ gəlməsi tə”min olunur ki, bu |
| + | da suyun huceyrəyə daxil olmasını |
| + | tənzim edir. |
| + | TURQUNBAYEVA Mukərrəmə (29.9. |
| + | 1913, Fərqanə—20.11.1978, Dapkənd) — |
| + | əzbək sovet balet | |
| + | artisti, baletmey- |
| + | ster, pedaqoq. SSRİ |
| + | xalq artisti (1959), |
| + | SSRİ, Dəvlət mu- |
| + | laureatı |
| + | (1946, 1951, 1973). |
| + | 1953 ildən Sov, |
| + | İKP uzvu, 1929— |
| + | 54 illərdə Səmər: |
| + | qənd Musiqili |
| + | Dram Teatrında (“7 |
| + | (sonralar Ə. Nəvai | De, |
| + | ad. Opera və Balet | |
| + | Teatrı) ipləmii, ilk əzbək balet- |
| + | lərinin tamaaya qoyulmasında ii1- |
| + | tirak etmipdir. Partiyaları: P1a- |
| + | hidə (4 PPahidə?, F. Tal), Aqbilək |
| + | (“Aqbiləkə, S. Vasilenko), Guləndam |
| + | (*Guləndamə, Y. Brusilovski) və s. |
| + | 1957 ildə -“Bahorə xalq rəqs ansamb- |
| + | lını təpkil etmii, ansamblın bədii |
| + | rəhbəri və baletmeysteri olmuyidur. |
| + | Lenin ordeni, 2 balqa orden və medal- |
| + | larla təltif edilmiiydir. |
| + | TYPTYT 3AHM (Turgut Zaim) (1906— |
| + | 9,.5.1974, İstambul)—turk boyakarı |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | kafatı |
| + | |
| + | |
| + | və qrafiki, Paris (1924—28) və İstam- |
| + | bul əri ildə bitirmindir) rəssam- |
| + | lıq akademiyalarında oxumuldur. |
| + | 4“ Mustəqil Rəssamlar və Heykəltərain- |
| + | lar Birliyiənin və“D ni li |
| + | idi (bu qrupun uzvləri Qurkiyə bədii |
| + | sənətinin əzunə məxsus xususiyyətləri- |
| + | nin saxlanılmasına calıptırdılar), |
| + | Əsərləri: “Xalqın Ataturkə ə |
| + | darlıqrı (1933), “Yuruӱklərə, *alca- |
| + | cı qadınlarg (hamısı İstambuldakı |
| + | Boyakarlıq və Heykəltəraiilıq Muze- |
| + | yindədir) və s. 1978 ildə Bakıda keci- |
| + | rilmin “Muasir turk boyakarlıqıq |
| + | sərgisində T.Z.-in * Milli teatr tama- |
| + | ipasızq və FDaq sakinləri (1967) tab- |
| + | loları numayit etdirilmitdir. |
| + | TYPTYTAY (Turgutlu)— IypkH)əqə mə- |
| + | hər. Manisa: ilində, Gediz cayı dərə- |
| + | sindədir. D. y. st. Əh, 41 min (1970), |
| + | Pambıqtəmizləmə və yar e”malı muəs- |
| + | sisələri var. | |
| + | TӰRDA (Tiqda)—Rumıniyada ipəhər, |
| + | ƏH. 58 min (1981). Tikinti material- |
| + | ları və keramika mə”mulatı istehsa- |
| + | lı mərkəzidirq Metal e”malı, Yeyinti |
| + | sənayesi, xlor-soda z3z-du var. |
| + | TURDAİY (Taqdaz)—Rumıniyada Neo- |
| + | lit dəvrunə (e.ə. 4—3-cu minilliyin |
| + | əvvəli) aid arxeoloji MƏDƏNİYYƏT, |
| + | Tapıldıqı eyniadlı kəndin adı ilə |
| + | adlandırılmımndır. Q. mədəniyyəti |
| + | tayfaları ibtidai əkincilik və mal- |
| + | darlıqla məpqul olmuiq, koma və qaz- |
| + | malarda, sonralar yerustu evlərdə |
| + | yapamılplar. Mikrolitlər, dai bal- |
| + | talar, mis əiyyalar və gil qablara tə- |
| + | saduf edilmitdir. Əlulər (beyru us- |
| + | tə, bukulu vəziyyətdə) Yaqpayınd Yerin- |
| + | də dəfn olunmutdur. Məskənlərin |
| + | birində (Tartariya), uzərində ppumer- |
| + | lərdən (e.ə. 3-cu minilliyin baiylan- |
| + | qıcı) əvvəl Mesopotamiyada məvcud |
| + | olmuti yazı iparələri olan 3 gil ləv- |
| + | hə tapılmıtdır. |
| + | |
| + | Əd. FedorovQq. B., |
| + | L. L., Arxeoloqin Rumınii, M.., 1973 |
| + | TURDI (təxəllusu Fəraqi) (?7— |
| + | təqr. 1700)—ezbək pairi. Hətərxa- |
| + | nilər istibdadı əleyhinə 1685—86 |
| + | illər xalq ӱsyanında ittirak etmiil- |
| + | dir. Divanı qalmılndır. Satirik |
| + | iee"rlərində (4“Subhanqulu xana həcvə, |
| + | cTundməcaz bəylərə hə s.) xalqa zӱlm |
| + | edən hakim təbəqələrin əzbatınalı- |
| + | qı ifia olunur. Tacik dilində də |
| + | yazmındır. |
| + | |
| + | |
| + | Əsəri: |
| + | 1951, |
| + | |
| + | |
| + | PolepvoVv |
| + | |
| + | |
| + | İzbr. proizv., TamkeHT, |
| + | |
| + | |
| + | TURE (Topqe) Seku, Əhməd Seku (9.1, |
| + | |
| + | |
| + | 1922, Farana pp. — 27.3.1984, ABİT, |
| + | Ohayo tptatı, Klivlend: Kovakridə |
| + | dəfn olunmutpdur)—Qvineya Resp.-sı- |
| + | NIN dəvlət və siyasi xadimi, *Xalqlar |
| + | arasında sulhu məhkəmlətməyə gərə |
| + | Beynəlxalq Lenin mukafatı laureatı |
| + | (1961). Kəndli ailəsivdə anadan ol- |
| + | mupdur. 1936—37 illərdə Konakri |
| + | i1.-ndə texniki litseydə təhsil almıpip- |
| + | dır. Gənc yailarından siyasi və həm- |
| + | karlar ittifaqları hərəkatında fəal |
| + | iptirak etmitdir. 1952 ildən Qvine- |
| + | ya Demokratik Partiyasının baiq Ka- |
| + | qibi, 1958 ildən mustəqil Qvineya |
| + | Resp.-sının prezidenti, 1958—72 il- |
| + | lərdə eyni zamanda həkumət baicısı |
| + | idi. Dəfələrlə SSRİ-də rəsmi dost- |
| + | tuq səfərində olmuttdu. A ra xalq- |
| + | parının milli azadlıq mubarizəsinə |
| + | lair bir sıra əsərlərin mӱəllifidir. |
| + | |
| + | Əsərləri: Nezavisimal Qvinei |
| + | Stathi i reci, per. s frani,, M., 1960: |
| + | L"Afrique et İla Revolution, Paris, (19671 |
| + | |
| + | |
| + | TURGENEV |
| + | |
| + | |
| + | 383 |
| + | |
| + | |
| + | TURİZM (fr. Kopqyetle, (oiq—gəzin- |
| + | ti, ə AYƏ vaxtda səyahət, fəal |
| + | istirahət nəevlərindən biri. HH- |
| + | sanın səhhətini yaxtılatdırır, ip |
| + | qabiliyyətini artırır, gəruiq dairə- |
| + | sini genitləndirir və s. Əz əlkəsi |
| + | daxilində gəzintiyə daxili (milli) |
| + | T., vətəndən kənarda gəzintiyə xarici |
| + | T. deyilir. Səyahətin məqsədindən |
| + | asılı olaraq ekskursiya T.-i, |
| + | idman 1.-i, iəhərdənkənar |
| + | T. və s. məvcuddur. T. əsasən turist |
| + | idarələri tərəfindən qabaqcadan proq- |
| + | ramlaipdırılmınn mutətəkkil, qis- |
| + | mən də ayrı-ayrı ipəxslərin muəyyən- |
| + | ləpdirdiyi qeyri-mutəpnəkkil səyahət- |
| + | lərdən ibarət olur. | |
| + | SRİ-də turizm. Rusiyada ilk T, |
| + | təpkilatı 1885 ildə Peterburqda (Lip- |
| + | sonun “Dunyanın butun əlkələrinə ic- |
| + | timai səyahət in muəssisəəsi) yara- |
| + | dılmındır. 1887—1914 illərdə Mos- |
| + | kva, Tbilisi, Kiyev, Odessa, Riqa və |
| + | s. iəhərlərdə də belə xırda turist |
| + | təpkilatları fəaliyyət gəstərmindir. |
| + | ovet T. Hərəkatı 20 əsrin əvvəl- |
| + | lərinə təsaduf edir. İlk sovet tu- |
| + | rist tipkilatı—Xalq Maarif Ko- |
| + | missarlıqının (XMK) məktəb ekskur- |
| + | siyaları burosu 1918 ildə yaradıl- |
| + | mıtpdır. Sonralar “Sovetski turistə |
| + | (1928) və *İnturistə (1929) səhmdar cə- |
| + | miyyətləri təpkil edilmindir. SSRİ |
| + | MİK-nin qərarı ilə (1936) T. səyahət- |
| + | lərinə rəhbərlik XİHİMPQ-ə tap- |
| + | plırılmıln, onun tabeliyində Turist- |
| + | Ekskursiya İdarəsi (TEİ) yaradıl- |
| + | mınpdı. 1962 ildə TEİ-lər T. PQurala- |
| + | rına (TP1) cevrilmipt, Moskvada Mər- |
| + | kəzi Turizm PQurası (MTP1) yaradıl- |
| + | mınpdır. |
| + | Sov.İKP MK, SSRİ Nazirlər So- |
| + | veti və XİHİMİ1-nin cƏlkədə turiz- |
| + | mi və ekskursiyaları daha da inki- |
| + | tpaf etdirmək tədbirləri haqqında |
| + | qərarı (1969) ilə əlaqədar MTPP Mər- |
| + | kəzi Turizm və Ekskursiyalar PPura- |
| + | sına OMTEP1) cevrilmitdir. İndi |
| + | MTEİP dunyanın ən beyuk turist təi1- |
| + | kilatlarından olub, ildə 30 mln.-dək |
| + | turistə və 150 mln.-dək ekskursiyacı- |
| + | ya xidmət edir. T. hərəkatının ge- |
| + | nippliyinə gərə SSRİ dunyada birin- |
| + | ci yeri tutur. 1983 ildə MTELP-nın |
| + | xətti ilə ekskursiyalarda 200 mln.-dan |
| + | cox adam iptirak etmiktdir. |
| + | |
| + | T.-i təbliq edən nəirlər: €Ty- |
| + | ristə—UİHİMPQT-in aylıq illustra- |
| + | siyalı jurnalıscTuristiceskiye mari- |
| + | rutırv— TİHİMİİT1 MTEPQ-nın vaxta- |
| + | itırı nəir edilən prospekti, *Pute- |
| + | pestviye v SSSRı (rus, ingilis, fran- |
| + | sız və alman dillərində)—SSRİ Na- |
| + | zirlər Soveti yanında Bai Xarici Tu- |
| + | rizm İdarəsinin xarici turistlər |
| + | ucun illustrasiyalı jurnalı və s, |
| + | Azərb. Turizm və Ekskursiyalar P1u- |
| + | rasının, Azərb.SSR ban Xarici Tu- |
| + | rizm İdarəsinin (1984 ildən) Azərb. |
| + | rus, ingilis dillərində vaxtapırı |
| + | illustrasiyalı turist prospektləri |
| + | və ə letləri (“Azərbaycan SSRə, |
| + | cBakız, “İcərinəhərə və s.) nər |
| + | edilir. |
| + | |
| + | Beynəlxalq turizm (B.t.)—19 əsrin |
| + | ortalarından inkipafa ballamıi, |
| + | 20 əsrin 2-ci yarısından kutləvi xa- |
| + | |
| + | akter dapıyır. . Avropa (İspaniya, |
| + | Na İsvecrə və 6. əlkələr) dun- |
| + | yanın əsas T. regionudur. Sosializm |
| + | birliyi əlkələrinin B.t. əlaqələri xey- |
| + | li genitplənmitdir. İkinci əsas B.t. |
| + | regionu Amerikadır (AB1P1 və Kanada), |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ-də T. sahəsində dəvlət siya- |
| + | sətini daxili T. uzrə XİHİMPİQ, |
| + | xarici T, uzrə SSRİ Bap Xarici Tu- |
| + | rizm İdarəsi mӱntəzəm olaraq həyata |
| + | kecirir. |
| + | |
| + | Azərb.-da T. Sovet hakimiyyəti |
| + | illərində inkitaf etmiidir. 1936 |
| + | ildə Bakı turist bazası (BTB), Hacı- |
| + | kənd turist evi və Gey-gəel turist du- |
| + | iərgəsi Yaradılmındır. 1941—45 il- |
| + | lərdə T. idarələrinin fəaliyyəti da- |
| + | Yandırılmıi, 1947 ildən bərpa edil- |
| + | mi, Bakı ə iya bazası yara- |
| + | dılmıiz (1950), B on ə |
| + | daxil edilmiidir (1952). ingəce- |
| + | vir, Hacıkənd və Gey-geldə turist |
| + | bazaları, Azərb. Turist-Ekskursiya |
| + | İdarəsi (1957), UİHİMPQ-in Azərb. |
| + | Turizm uzrə Resp. Purası (1962) |
| + | Yaradılmıti, 1969 ildən Azərb. Tu- |
| + | |
| + | izm və Ekskursiyalar uzrə Resp. |
| + | |
| + | urasına cevrilmindir. Yalamada |
| + | BTB-nin filialı—“Sputnikg turist |
| + | dupərgəsi (1962), Kirovabad, Sumqa- |
| + | yıt, Abieron, Naftalan (1967), Ste- |
| + | panakert (1971), Mingəcevir (1972), |
| + | Naxcıvan (1978), Lənkəran (1980), PTa- |
| + | maxı, PTəki, Quba, Ədi Bayramlı |
| + | (1982), Ordubad, Zaqatala, ula, |
| + | Qobustan (1984) ekskursiya buroları |
| + | Yaradılmındır. Son 10—15 il ərzində |
| + | PPutpa, Zaqatala, Qutqapen, Stepana- |
| + | kert, Sumqayıt, Naftalan, Kirovabad, |
| + | Yalama (“Dostluqə, cXəzərəı) turist |
| + | baza və klubları acılmındır. |
| + | |
| + | Azərb.SSR-də T. və ekskursiya ilə |
| + | 17 buro, 8 baza və 1 mehmanxana (“Qa- |
| + | rabarə) məpeuldur (1984). Onların |
| + | eyni zamanda Z min adama xidmət et- |
| + | mək imkanları var. |
| + | |
| + | Azərb.SSR-in turist və ekskursi- |
| + | |
| + | ya təpkilatları 1984 ildə 290 min tu- |
| + | ristə və təqr, 2 mln. ekskursiyacıya |
| + | xidmət etmiilər, |
| + | TYPHH (Torine) — Hrann)ana məhəp. |
| + | Pyemont vil.-nin və Turin əyalətinin |
| + | inz.Mm. Muhum nəql. qovtpaqı. ƏH. |
| + | 1172,5 min (1978). Əlkənin muhum sə- |
| + | naye mərkəzidir. İtaliyanın ən beyuk |
| + | sənaye kompleksi *FİATə T.-dədir. |
| + | Diyircəkli yataq, dəzgah, k.t. maqpın- |
| + | ları, dəqiq mexanika, elektrotexnika |
| + | və optika mə”mulatları və s. istehsa- |
| + | lı inkipaf etmiitdir. Radioelektro- |
| + | nika, hərbi, metallurgiya, kimya, po- |
| + | liqrafiya, yungul, Yeyinti sənayesi: |
| + | un-t (15 əsr), “FİAT elmi-tədqiqat |
| + | mərkəzi və s. var. |
| + | |
| + | Me"”marlıq abidələri: Qədim Roma |
| + | devrunə aid teatr və Porta Palatina |
| + | binası, Renessans devrunun bai kil- |
| + | səsi (15—18 əsrlər), bun- Lorenso |
| + | (1668—87) və San-Filippo Neri (1675 |
| + | ildən) kilsələri, Palasso Karinyano |
| + | |
| + | |
| + | sarayı (1679 ildən) və s. 7—20 əsr- |
| + | lərdə T.-də coxlu meydan və geniii |
| + | prospektlər salınmızidır (Pyatsa |
| + | |
| + | |
| + | San-Karlo, 1638). Muasir binaların- |
| + | dan FİAT z-du (1926), muhəndis P. L. |
| + | Nervinin tikililəri (Sərgilər sara- |
| + | yının Yeni zalları, 1948—50:, cİta- |
| + | liya 19615 sərgisi və Əmək sarayın- |
| + | dan ibarət kompleks (1961, A, Nervi |
| + | ilə birgə) fərqlənir. |
| + | |
| + | “-TURİSTƏə—UXİHİMPQ-in aylıq kut- |
| + | ləvi illustrasiyalı jurnalı: 1966 |
| + | ildən Moskvada nəipr edilir. 4“ Q.ə-də |
| + | SSRİ-də (o cumlədən Azərb.SSR-də) |
| + | kutləvi turizm məsələləri ipıqlan- |
| + | dırılır, turist marirutlarının və |
| + | kəsər avadanlıqının təsviri, təbiəti |
| + | muhafizəyə aid məqalələr və s. dərc |
| + | |
| + | |
| + | olunur. cXalqlar dostluquF ordeni |
| + | |
| + | |
| + | ilə təltif edilmitdir (1980). Tira- |
| + | jı 250 min nusxədən coxdur (1984). |
| + | TURİYYEVA Lyudmila İvanovna |
| + | (d. 7.10.1952, Qroznı it. )—sovet idman- |
| + | cısı, gimnast, SSRİ əməkdar id- |
| + | man ustası (1970). 1978 ildən Sov. İKP |
| + | zvu. XİLKGİ MK uzvu (1974—78), |
| + | Ldman gimnastikası uzrə SSRİ-nin |
| + | (1972, 1974), Avropanın (1971, 1973), |
| + | dunyanın (1970, 1974) və Olimpiya |
| + | oyunlarının (1972) mutləq cempionu. |
| + | Dunya (1975) və SSRİ (1967—74 il- |
| + | lərdə 5 dəfə) kuboklarını almıiq- |
| + | dır. Beynəlxalq Olimpiya Komitəsi- |
| + | nin Olimpiya ordeninə (bur HM HH- |
| + | tan) layiq gerulmutidur. 1978 ildən |
| + | məiqci-muəllim ipyləyir. Lenin or- |
| + | deni və Qırmızı Əmək Bayraqı orde- |
| + | ni ilə, təltif edilmiidir. |
| + | TURKANA (kecmil Rudolf) — |
| + | PQərqi Afrikada, Keniyada axarsız |
| + | gəl. 375 m yӱksəklikdə, tektonik ce- |
| + | kəklikdədir. Həevzəsinin sah. 8,5 min |
| + | km?. Maks. dərinliyi 73 m-dir. Gələ |
| + | Omo, Terkuell, Kerio və s. caylar te- |
| + | kulur. Gelun c. qurtaracaqında pus- |
| + | kurən Teleki vulkanı var. Gəldə ba- |
| + | lıq (təqr. 40 nev), timsah, begemot |
| + | var. Balıq ovlanır. 1888 ildə səya- |
| + | hətcilərdən macar PT, Teleki və avs- |
| + | triyalı L. fon Xenel kəif etmitllər. |
| + | TURKU, Abo (fin dilində Turku, |
| + | İsvec dilində Abo)— Finlandiyanın |
| + | c.-q.-ində iyəhər və port. Turku-Pori. |
| + | lyanisinin inz.m. Nəql. qovpaqrı. Aura. |
| + | Yoki cayının Baltik dənizinə tekul, |
| + | duyu yerdədir. Əh. 164,6 min (1978), T. |
| + | əlkənin iri ticarət-sənaye və mədə |
| + | niyyət mərkəzidir. Mapınqayırma (xu- |
| + | susilə gəmiqayırma), toxuculuq, neft |
| + | emalı, yeyinti sənayesiz YH-T, MY3€İ- |
| + | lər və s. var. 12 əsrdən mə”lumdur. |
| + | TURKUEN (Topqsoqoa) — Fransanın |
| + | ipm.-ında, Nor departamentində pə- |
| + | hər. Belcika ilə sərhəddədir. Əslin- |
| + | də Rube, iq. ilə birləmindir. |
| + | 102 min (1975). Yun və pambıq parca |
| + | |
| + | |
| + | sənayesi mərkəzidir. Mapınqayırma |
| + | səna yesi var. |
| + | TURGENEV İvan Sergeyevic (9.11. |
| + | |
| + | |
| + | 1818, Opion—3.9.1883 |
| + | lıqında, Bujival: |
| + | Peterburqda: dəfn |
| + | olunmutdur) — rus |
| + | yazıcısı. Dvoryan |
| + | ailəsində dorul- |
| + | mutdur. 1833 ildə q |
| + | Moskva un-tinə da- |
| + | xil olmui, 2-ci |
| + | kursdan Peterburq |
| + | YH-THHƏ gecərək, |
| + | 1837 ildə onun nə | |
| + | səfə fakultəsinin |
| + | tarix - filologiya |
| + | ipə”bəsini bitir- |
| + | miidir. 1838—40 illərdə Berlin un- |
| + | tində muhazirələr dinləmiidir. V.Q |
| + | Belinski ilə tanıtplıqı (1843) onun |
| + | dunyagerutqunun və realist Yaradıcı- |
| + | lıq metodunun formalaimasında mu- |
| + | hum roloynamıpipdır. 1842 ildə sevdi- |
| + | yi qulluqcu qız Avdotyadan qeyri-qanu- |
| + | ni qızı olmutt, lakin dvoryan ailə |
| + | əxlaqı icazə vermədiyi ucun onunla |
| + | evlənə bilməmiti və ƏMDYHYH axırı- |
| + | nadək ailə həyatı qurmamıtidır. 1843 |
| + | ildə Peterburqa qastrola gəlmii 22 |
| + | Yaqilı məphur fransız mutənnisi Po- |
| + | lina Viardo ilə tanı olmup/), bu ta- |
| + | nıppilıq sonralar qaripılıqlı məhəb- |
| + | bətə cevrilmitdir. Həyatının son 20 |
| + | ilini, əsasən, xaricdə (daha cox Fran- |
| + | sada) Yappamıtidır. |
| + | |
| + | |
| + | , Paris yaxın- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 384 TURMALİN |
| + | TURNİ K—idman gimnastikası ilə |
| + | |
| + | |
| + | T. ədəbi yaradıcılıqa 1834 ildən |
| + | batilamındır (4“Stenoə dramatik poe- |
| + | ması, cƏsrimizə, €BeHepa)ğas, € Kevəs |
| + | iye”rləri və s.). 4843 ildə dərc etdir- |
| + | diyi *“Parapaq poemasını V. Q. Be- |
| + | linski chəqiqi poeziyaə nӱmunəsi kimi |
| + | yӱksək qiymətləndirmitdi. Bu əsərdə, |
| + | eləcə də *Səhbətə (1845), “Mulkədarə |
| + | (1846), *Andreyə u 446) və s. poemala- |
| + | rında mӱlkədar Həyat və məittətinin |
| + | mənəvi-əxlaqi eybəcərlikləri təsvir |
| + | olunmutdur. c“Pulsuzluqə (1846), “Na- |
| + | zik yerdən uzulərə (1848), *Əzgə cərə- |
| + | yiə (1848), *Subayə (1849), 4 Dvoryan- |
| + | lıqın numayəndəsinin yanında qəl- |
| + | -yanaltıq (1849), “Kənddə bir ayə |
| + | (1850) və s. psixoloji dram və kome- |
| + | diyalarında darıxdırıcı, sust dvor- |
| + | yan həyatını ifita etmiiydir. Huquq- |
| + | suz rus kəndlilərinin acınacaqlı |
| + | vəziyyətindən, eyni zamanda onların |
| + | mənəvi zənginliyindən bəhs edən, |
| + | təhkimcilik əleyhinə yənəldilmiit |
| + | c“Ovcunun məm hekayə silsilə- |
| + | si (1847—52) T. |
| + | qazandırmıtdı. Bundan təiviyə du- |
| + | iqən murtəce dairələrin təhriki ilə |
| + | T. (Qoqolun əlumu munasibəti ilə yaz- |
| + | dıqı nekroloq bəhanə edilərək) həbsə |
| + | alınmınt və bir ay həbsxanada qaldıq- |
| + | dan sonra nəzarət altında saxlanıl- |
| + | maqla il yarım muddətinə Spasskoyeyə |
| + | surgun olunmutdu. 40—50-ci illərdə |
| + | yazdıqı “Artıq adamın gundəliyik |
| + | (1820) cMumuq (1854), *İki dost |
| + | (1854), “Qonaq eviz (1855), cYakov Pa- |
| + | sınkovə (1855), “Yazıtplmaq (1856) və s. |
| + | povest və hekayələrində dvoryan həyat |
| + | tərzinə xas tufeylilik, harınlıq, |
| + | yeknəsəqlik, israfcılıq qabarıq ve- |
| + | rilmitndir. c“Faustə (1856), cAsyaq |
| + | (1858) povestlərində T. butev təbiətli |
| + | musbət qadın obrazları yaratmıtdır. |
| + | |
| + | 50—70-ci illərdə T. 19 əsr rus |
| + | cəmiyyətinin təqr. yarım əsrlik bir |
| + | dəvrunun vacib ictimai problem- |
| + | lərini əks etdirən sosial-psixoloji |
| + | romanlar yazmıtidır. cRuding (1856) |
| + | |
| + | omanında T. muasir musbət qəhrəman |
| + | aqqında dupquncələrini umumiləin- |
| + | dirmitdir. cDvoryan ocaqıq (1859) |
| + | romanında rus dvoryanlıqının əxla- |
| + | |
| + | |
| + | qı və həyat fəlsəfəsi, yeni ailə, Qərb |
| + | |
| + | |
| + | həyatına və mədəniyyətinə munasibət |
| + | məsələlərinə geniiy yer verilmitdir. |
| + | cƏrəfək (1860) romanında T. milli |
| + | azadlıq ideyalarını əks etdirmii, |
| + | vətəninin istiqlaliyyəti uqrunda fə- |
| + | dakar mubariz gənc bolqar İnsaro- |
| + | vun obrazını Eratmıldır. c Atalar |
| + | və orullarq (1862) romanının konf- |
| + | likti raznocin ziyalılarla həyat- |
| + | dan geri qalmın muhafizəkar dvor- |
| + | yanlar arasındakı toqqutima uzərində |
| + | qurulmutidur. cQustuz (1867) roma- |
| + | nında murtəce zadəganlıq, mӱhafizə: |
| + | gar slavyanpərəstlər ifiza olunsa |
| + | da, inqilabi sıcrayhıpipi deyil, tədri- |
| + | ci təkamul yolunu tutan qərbcilərin |
| + | məvqeyi mudafiə edilirdi. Son roma- |
| + | nı olan cYenilikədə (1877) T. xalqcı- |
| + | lıq hərəkatına əz munasibətini bil: |
| + | dirməyə calıtimıhipdır. Q. xalqcı- |
| + | ların mubarizə taktikası, kəndli |
| + | inqilabı ideyası ilə razılaimasa |
| + | da, onları fədakar, əməlpərvər adam- |
| + | lar kimi rəqbətlə təsvir etmiidir. |
| + | 18/0—83 illərdə T. cBahar suları |
| + | (1872), *Punin və Baburinə (1874) |
| + | və s. povestlərini, 7/() dən cox mənsur |
| + | per (4-ci hissəsi 1882 ildə nəir olun- |
| + | muplur), məqalə və xatirələr yazmıil- |
| + | dır. |
| + | |
| + | |
| + | -ə əsl ədəbi itehrət: |
| + | |
| + | |
| + | T.-in yaradıcılıqı rus, habelə |
| + | dunya ədəbiyyatının inkipafına tə - |
| + | sir gestərmitdir. Əsərləri bir cox |
| + | dilə tərcumə olunmuil, səhnələtdi- |
| + | |
| + | ilmitp və ekranlatidırılmındır. |
| + | |
| + | ələ inqilabdan əvvəl əsərləri Azərb. |
| + | oxucularının diqqətini cəlb. etmiit- |
| + | dir. İlk dəfə iki mənsur ipe”ri 1891 |
| + | yənə -“Kəikulq qəzetində dərc olun- |
| + | mulpdur. U. Hacıbəyovun 1910 ildə |
| + | tərcumə etdiyi " c“Pulsuzluqə pyesi |
| + | Azərb. səhnəsində mӱvəffəqiyyətlə ta- |
| + | mapaya qoyulmuzlidu. Sovet dəvrundə |
| + | əsərləri Azərb. dilində denə-dənə |
| + | nər edilmiin, ikicildlik cSecil- |
| + | mipq əsərləriq buraxılmıtdır. Or- |
| + | yol ip, və utpaqlıq illərini gecirdiyi |
| + | Spasskoye Lutovinovo k.-ndə, həmcinin |
| + | Bujivalda muzeyləri yaradılmındır. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Secilmitl əsərləri, |
| + | c. 1—2, B., 1968: Mənsur xeyir, B., 1957, |
| + | Povestlər, B., 1976: Secilmipt Hekayələri, |
| + | B., 1977: Atalar və oqullar, B., 1981, Pol- |
| + | noe sobr. soc. i pisem, t. 1—28, M.—L., |
| + | 1960—68: Polnoe sobr. soc. i pisem, v 30- |
| + | ti t.. Soc., v 12-ti t., 2 izd., t. 1—11, M., |
| + | 1978—84, |
| + | |
| + | Əd. Məmməd Cəfər, X1X əsr |
| + | rus ədəbiyyatı, hH. 2, B., 1974: Babaev |
| + | "gə S. Turqenev v openke azerbaidjan- |
| + | skoİN obtestvennosti, v eqo kn.: Qlubokie |
| + | korni, B., 1964: Petrov S. M., vk. |
| + | Turqenev. TvorceskiN putı, 2 izd. , M., |
| + | 1979, Pustovo vt PN. Q., İ. S. Turqe- |
| + | nev—xudojnik slova, M., 1980. |
| + | |
| + | |
| + | TURMALİN (alm. Tiqtay:p, fr, Kopq- |
| + | ta1hpe, sinqal dilində tormalli— əqiq) |
| + | —mineral. Kimyəvi tərkibi qeyri-sa- |
| + | bit və mӱrəkkəbdir. Dəmirli qara T. |
| + | iərl, yapıl T.verdelit, tund- |
| + | . indiqolit, litiumlu bə- |
| + | |
| + | |
| + | gey |
| + | nəvizəyi-cəhrayı elbait, tund- |
| + | cəhrayı T. rubellit, maqnezium- |
| + | |
| + | |
| + | lu sarı-qonur T. dravit adlanır. |
| + | Rəngsiz, coxrəngli Q.-lər də rast gə- |
| + | lir. Triqonal sinqoniyada kristalla- |
| + | pır.Sərtliyi 7—7,5, sıxlıqı 3000— |
| + | 3200 kq/m. Peqmatitlərdə, qreyzenlər- |
| + | də və s. tapılır. Akustik elektroni- |
| + | kada, optikada, radiotexnikada və s. |
| + | istifadə edilir. Pəffaf kristalla- |
| + | rı qiymətli datdır. Yataqları SSRİ, |
| + | Braziliya, Madaqaskar və ri-Lan- |
| + | kada mə“lumdur. Azərb.SSR Gədəbəy |
| + | p Hyılna (Əipuaaraa) qara kristalları |
| + | var. Q. suni yolla da alını |
| + | TӰRNBUL ABISI-–--–bax |
| + | heksasianoferriat. |
| + | TURNE (fr. tourn6e, tourner — nəeh- |
| + | dərmək, devrə vurmaq)— 1) dairəvi mar- |
| + | irut uzrə səyahət. 2) Artistlərin qast- |
| + | rol səfəri. |
| + | |
| + | "URNGE MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ) (Bel- |
| + | cikada Turne (fr. Toiqpay: flamanca |
| + | Doornik) ur, nun aabın an — Dai kemur |
| + | sisteminin alt 10 “bəsinin alt mərtə- |
| + | bəsi və ona muvafiq əsri. T.m.-ni 1882 |
| + | ildə fransız geoloqu M. Dupon ayır- |
| + | mıipdır. QTurne 1i. ətrafında əhəng- |
| + | dattı və gilli iistlərdən ibarətdir. |
| + | Xarakter faunası: mərcan, braxio- |
| + | non və s. Q.m. ceəkuntuləri Azərb.SSR- |
| + | də (Nax.MSSR-də) var. |
| + | |
| + | TURNEPS, yem ipalqamı (Vqaz- |
| + | ısa qara qarisqa)— xaccicəklilər fə- |
| + | siləsindən ikiillik bitki. Silindr, |
| + | meyvəkəku ar, |
| + | |
| + | |
| + | np. |
| + | k alium- |
| + | |
| + | |
| + | oval və iyarizyəkilli |
| + | bənəviyəyi və sarıdır. AFR, ADR, |
| + | B. Britaniya, ABİPT1, Kanada və Avs- |
| + | |
| + | |
| + | traliyada, SSRİ-də, əsasən, qeyri-qa- |
| + | ratorpaq zonada, o cӱmlədən Azərb. |
| + | |
| + | |
| + | SSR-in Gədəbəy r-nunda əkilir. Hey- |
| + | vanlar yaya yemdir. 1 La-dan 400— |
| + | Ə00 s məhsul yıqılır. |
| + | |
| + | |
| + | məpqul olmaq ucun alət, iki dirək |
| + | uzərinə ufuqi bənd edilmii metal |
| + | mildən ibarətdir. Bax həmcinin |
| + | İdman ləvazimatı və avadanlırı. |
| + | |
| + | |
| + | TURNİR (alm, Tiqpyeq, qədim fr. |
| + | (Koiqpey)—1) orta əsrlərdə Qərbi Avro- |
| + | hərbi yarınlı. |
| + | |
| + | |
| + | pada cəngavərlərin |
| + | 2) İptirakcılarının sayı 2 nəfər- |
| + | dən cox olan idman yarını nəvu. Əsas |
| + | sistemləri devrəv i—hər ipti- |
| + | rakcı batqa imtirakcıların hamısı |
| + | ilə nəvbə ӱzrə bir və ya bir necə dəfə |
| + | yarıpırz kubok (olimpiya)— |
| + | nəvbəti turda Uduzan oyundan cıxır. |
| + | TURNU-SEVERİN, indi Drobeta- |
| + | Turnu-Severin (Drobeta Tur- |
| + | nu Severin ) —PyMbIHH)aHbIH MH.-T.-HHAƏ |
| + | pəhər. Dunay cayında port. Əh. 80,2 |
| + | min (1978). Vaqon və gəmiqayırma MYƏc- |
| + | sisələri, aqac emalı, TtİKiİİL, YeYin- |
| + | ti sənayesi var. Dəmir Darvaza SES-i |
| + | T.-S. yaxınlıqındadır. |
| + | TӰROV-PİNSK KNYAZLIRI — |
| + | 10—14 əsrlərdə rus feodal knYazlırı. |
| + | Pripyat cayı və onun qollarının |
| + | hevzəsində yerlətirdi. Paytaxtı Tu- |
| + | rov ip, idi. Kiyevdən Pribaltikaya |
| + | gedən ticarət yolu knYazlıqrın əra- |
| + | zisindən kecirdi. 12 əsrin sonu—13 |
| + | əsrin əvvəlindən T.-P.k. bir necə feo- |
| + | dal knyazlıqına parcalandı. 14 əs- |
| + | rin 1-ci yarısından knyYazlırın əra- |
| + | zisini Beyuk Litva knYazlıqı ital |
| + | etmitdi. 16 əsrdən Politaya daxil |
| + | olmuil, 18 əsrin sonunda Rusiyaya qay- |
| + | tarılmındı. |
| + | |
| + | TURON MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ) (Ti- |
| + | qopya— Turoniya: Fransada Turen ta- |
| + | rixi vil.-nə qədim romalıların ver- |
| + | diyi ad)— Tabaiir sisteminin ust NƏ - |
| + | bəsinin apaqıdan ikinci mərtəbəsi. |
| + | İlk dəfə 1842 ildə Mərkəzi Fran- |
| + | sada fransız geoloqu A. d”Orbinyi |
| + | ayırmınldır. Tapıldıqı Yerdə qum- |
| + | daı, mergel və əhəngdatpıdan iba- |
| + | rətdir. Xarakter faunası: molyusk, |
| + | dəniz kirpisi, foraminifer və s. |
| + | SSRİ ərazisində dəniz və kontinen- |
| + | tal pqəraitdə əmələ gəlmii muxtəlif |
| + | suxurlardan təjil olunmuzidur. |
| + | TURP—aq turpun və qırmızı tur- |
| + | pun uçmumi adı. |
| + | |
| + | TURP KƏTƏHƏ)M (Pieris rapae)— |
| + | Ryeq:4ae fəsiləsindən gunduz kəpənə- |
| + | yi. Acılmınq halda qanadlarının uz. |
| + | 4—5 sm-dir. Rəngi aqdır. Ən qanadı- |
| + | nın ӱstundə bir (erkəklərdə) və ya |
| + | |
| + | |
| + | iki(diqtilərdə) ləkə olur. Gӱndӱzlər |
| + | ucur. Tək-tək limonu-sarı rəngli |
| + | Yumurta qoyur. Tırtılı yatpıldır |
| + | |
| + | |
| + | bel və yan tərəfi boyunca zolaq uza- |
| + | nır. Uzəri tuk və qıllarla ertulu- |
| + | dur. Xaccicəkli bitkilər uzərində |
| + | yapayır. Pup halında qıpplayır. |
| + | İldə 2—3 nəsil verir. Kələm kəpənə- |
| + | yinə cox oxtayır. Kənəmə, Typna, |
| + | ialqama, əspərəyə və dekorativ bitki- |
| + | |
| + | |
| + | dua zərər verir. |
| + | TURSUNZADƏ Mirzə (2.5.1911, Ta- |
| + | cikistan, Reqar r-nunun Qaratar k. |
| + | (indiki Tursunzadə (1. ) — 24.9.1977, |
| + | Dutənbəy—tacik sovet yazıcısı, ic- |
| + | timai xadim. Qacikistanın xalq pLai- |
| + | ri (1961), Tac.SSR EA akad. (1951). |
| + | Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1967). |
| + | Lenin mukafatı (1960), SSRİ Devlət |
| + | mukafatı (1948), C. Nehru ad. Beynəl- |
| + | xalq mӱkafat (1968) laureatı. 1941 |
| + | ildən Sov.İKP uzvu. İlk kitabı |
| + | (“Qələbə bayraqı) 1932 ildə cap olun |
| + | mupdur. Sosializm quruculuqu, sovet |
| + | vətənpərvərliyi, proletar beynəlmi- |
| + | |
| + | |
| + | “aca rı xp |
| + | |
| + | |
| + | TURPPUYADAVAMLI MATERİALLAR |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 9885” |
| + | |
| + | |
| + | ləlciliyi, sulh ur- |
| + | runda,imperializm |
| + | |
| + | |
| + | əleyhinə mubarilə |
| + | aPe”rlərə (1939) |
| + | kitabının, € hun- |
| + | |
| + | |
| + | distan balladası |
| + | (1947 —48), 4“ Mən |
| + | azad İPyərqdəpəmə |
| + | (1950) me”p silsi- |
| + | lələrinin,c Araba- |
| + | cı Həsəpə (1954), |
| + | a“ Asiyanın səsi |
| + | (1956), *Əbədi purə |
| + | (1957) və s. iosma- |
| + | larının batlıca |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | movzӱlarıdır. |
| + | c Qanqdan Gremlədəkə (1970) poemasın- |
| + | da V. İ. Leninin obrazını yaratmıq- |
| + | dır. “Vətəndailıq lirikası haqqın- |
| + | da duliuncələrə (1954), “Ədəbiyyat və |
| + | |
| + | |
| + | həyatə (1959) və s. ədəbi-tənqidi mə- |
| + | qalə kitablarının muəllifidir. |
| + | Azərb.-a pəsr olunmuli tie”r və məqa- |
| + | lələri, Azərb. poeziyasından tərcu- |
| + | mələri var. SSRİ Ali Sovetinin |
| + | deputatı (2—9-cu caqırın), Tacikis- |
| + | tan Yazıcılar İttifaqı İdarə Hey”- |
| + | ətinin sədri (1946 ildən), SSRİ Ya- |
| + | zıcılar İttifaqı İdarə Heyətinin |
| + | katibi (1959 ildən), Umumdunya Sulh |
| + | Purası Rəyasət Hey”ətinin uzvu, Asi- |
| + | ya və Lfrika əelkələri ilə Sovet Həm- |
| + | rə ylpig Gomitəsinin sədri olmutidur. |
| + | |
| + | |
| + | 4 dəfə Lenin ordeni, 6 baziqa orden |
| + | və ne təltif edilmiidir. |
| + | Adına təhər, beynəlxalq mukafat |
| + | |
| + | |
| + | (1921) var, Pamirin zirvələrindən ön- |
| + | rinə 1. min adı verilmidnıdir (1981). |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Hindistan ballada- |
| + | sı, B., 1950, Asiyanın səsi, B., 1964: İzbr. |
| + | |
| + | |
| + | propzav.. t. 1—2, M.. 1971: VecnıNn spet, |
| + | Stixotvorenin i poamı. M.. 1984, |
| + | ƏYsl Xəliloz P., SSRİ xalqla- |
| + | |
| + | |
| + | rı ədəbiyyatı, H. 2, Hənip 2, B.. 1977: Ca ü- |
| + | fullaqən A., Meridianı poazziin, Du- |
| + | ppanbe, 1971: Babaei GO9., Penei, solcec- |
| + | nıx veritin, Duqlanbe, 1978. |
| + | TURSUNKULOV Xamrakul (12.3, |
| + | 1892, Ozb.SSR, indiki Fərqanə r-nu- |
| + | pui Vuadil qıqlaqı—9.8.1965, Dail- |
| + | kənd vil. Yankiyul roppuy—k-z isteh |
| + | salatı təpkilatcılarından biri, |
| + | dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1948, |
| + | 1951, 1957). Əzb.SSR Kənd təsərrufa |
| + | tı EA fəxri uzvu (1957). 1945 illən |
| + | Son.İKP uzvu. 1946 illən Əzb.SSR |
| + | KP MK uzvu. 1935 ildən Daigkəid vil. |
| + | Yankiyul r nundakı “PYərq Ulduzu |
| + | (indi T. adınadır) pambıqcılıq k-zu- |
| + | nun sədri idi. Sov.İKP 20—22 ci |
| + | qurultaylarının pumayəndəsi, SSRİ |
| + | Ali Sovetinin (2—6-cı caqırıih) de- |
| + | putatı, 1958—62 illərdə SSRİ Ali |
| + | Soveti Rəyasət Hey”ətipin uzvu olmuii- |
| + | dur. 6 dəfə Lenin ordeni, 3 baliqa |
| + | |
| + | |
| + | orden və medallarla təltif edil- |
| + | muyidir. .. |
| + | TYPTHA)HEH (Turtiainen) Apno An |
| + | |
| + | |
| + | bin (d. 16.9.1904, Helsinki)-—-fin ilan- |
| + | ri, ictimai xadim. Demokratik fii |
| + | yazıcıları birliyinin (4 Kiylacj) səd- |
| + | ridir (1936—51: 1964 ildən). Antifa- |
| + | ilist fəaliyyətinə gerə həbs olunmuir. |
| + | du (1942—44), Fin proletar ədəbiyya- |
| + | tı ənənələrini davam etdirir. “ Də- |
| + | yitiklikə (1936), * Mən ayaqyalınamə |
| + | (1962), 1Peqrlərə (1964), *Taxıl vətə- |
| + | ii (1974) nə s. iteqr toplularının, |
| + | 4503.42 nemrəli adam, həbsxana gundə- |
| + | "us (1946) kitabının muəllifidir. |
| + | TURTKUL (1920 ilədək Petro- |
| + | Aleksandrovsk) — Qaraqalpaq |
| + | (SSR də iəhər. Turtkul r-nunun mər- |
| + | kəzi. Amudərya cayının sa sahilin- |
| + | dəlir. Pambıqtəmizləmə, dəmir-beton |
| + | |
| + | |
| + | ASE—25, c. 9 |
| + | |
| + | |
| + | | mə”mulatı, asfalt-beton z-dları: k.t |
| + | |
| + | |
| + | texnikumu, Kun tibb məktəbinin fi- |
| + | lialı vur. 1873 ildə salın mıtidır. |
| + | TURUXAN—–RSFSR-in Krasnoyarsk |
| + | elkəsində cay. Yeniseyin sol qolu. ə |
| + | bi Sibir duzənliyindədir. Uz. 639 |
| + | km, hevzəsinin sah. 35,8 min k.m?, Arac |
| + | axıdılır. Mənsəbdən 270 km məsafə- |
| + | də gəmiciliyə yararlıdır. |
| + | |
| + | TURFAN CƏKƏKLİYİ—Qərbi Cin- |
| + | də, Pərqi Tyappan drında tektonik |
| + | cəkəklik. Uz, təqr. 200 km, eni 70 km, |
| + | dərinliyi 154 .m-ə qədərdir (Mərkəzi |
| + | Asiyada ən dərin). İqlimi kəskin kon- |
| + | tinentaldır. Orta tempi r yanvarda |
| + | —9,62Ş, iyulda 33” S-dir. İllik ya- |
| + | qıntı təqr. 20 mm. Vahələr var. |
| + | TURHANİNOVA YQevlokiya Lmitri- |
| + | Yevna (14.3.1870), Moskva—27.12.1963, |
| + | Moskva)—rus sovet aktrisası. SSRİ |
| + | xalq artisti (1943). SSRİ Dəvlət mu- |
| + | kafatı laureatı (1913, 1948). 1891 |
| + | ildən Malı teatrda (Moskva) cıxıni |
| + | etmiidir. T.-nın iste”dadı əzunəməx- |
| + | susluqu, milli koloriti ilə fərqlən- |
| + | mpipdir. Rolları: Murzavetskaya, Po- |
| + | liksena və Mavra Tarasovna (c“Qurd- |
| + | lar və qoyunları, * Həqiqət yaxtıdır, |
| + | səadət ondan da yYaxpıdırə, A. Ost- |
| + | rovski), Qornostayeva (* Lyubov Yarova- |
| + | yaz, K. Trenyov) və s. 2 dəfə Lenin |
| + | ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı ordle- |
| + | ni və medallarla təltif edilmiidir. |
| + | TURİY QUDRON—neft məhsulları- |
| + | nı qatı sulfat turtusu ilə təmizlə- |
| + | yərkən alınan tullantı: qara, qatran- |
| + | varı kutlə, Uzvi hissədən (doymamıtn |
| + | karhohilrakenlərin polimerləitməsi |
| + | məhsulları və təmizlənən maddələrin |
| + | qarıpıqı) və sərbəst sulfat turiyu- |
| + | sunlan (15—70*, ) ibarətdir. Sulfat |
| + | turpusunun regenerasiyasından sonra |
| + | qalan uzvi hissə bitum və yanacaq ki- |
| + | mi milədilir. Q.q. termik parcalan- |
| + | dıqda ӱzvi hissə koksa, kukurd isə |
| + | kukurd qazına cevrilir və yenidən |
| + | sulfat turiusu almaq ucun istifadə |
| + | olunur. |
| + | |
| + | TURİY DUZ—bax .Duzlar. |
| + | |
| + | TURİY SUXURLAR—silisium-oksid- |
| + | lə (65—7094 ) doymuli maqmatik suxur- |
| + | lar. T.s.-ın mineraloji tərkibində, |
| + | adətən, kvars iptirak edir. T.s.-a |
| + | qranit, qranodiorit, liparit, dasit |
| + | və s, sӱxurlar aiddir. |
| + | |
| + | TURİY IYYƏRAB —uzum ipirəsinin tam |
| + | qıcqırdılmasından alınan spirtli |
| + | icki, Tərkibində 9—1494 spirt, 6—8 |
| + | ein yanın Typuy, O.324-ə qədər iləkər |
| + | olur. Keyfiyyətinə gərə T dli.-lar mar |
| + | kalı və adi (ordinar) olur. Azərb.-da |
| + | markalı iiərablardan aq *Sadlıllı ə, |
| + | qırmızı 4“ Məldrəsəə, adi aq iqərablar- |
| + | nan eBayanə, “Aq sufrəc, “Martuni, |
| + | = Arazə, “Maral gəl, “Nərgizə və s,, |
| + | qırmızı ipərablardan 4 Mədrəsəli |
| + | Nə 309, “Qobustanə, cəhrayı iərablar- |
| + | dan “Al ipərabə, chHalrutə, “Qipiv |
| + | və s. istehsal olunur. |
| + | |
| + | TURİYƏNG.ə qu zuqulaqı (Oxuqa) |
| + | —qırxbuqum fəsiləsindən coxillik |
| + | bitki cinsi, Otlar və ya yarımkol- |
| + | lardır. İri, yaxud xırda Yarpaqları |
| + | saplaqlıdır. Meyvəsi yanlardan sı- |
| + | xılmıN toxumcadır. PYimal yarım- |
| + | kӱrəsinin mulayim vil.-lərində 2--1, |
| + | SSRİ-də 2, o cӱmlədən Azərb.SSR-də |
| + | | nəvu—huidur T. (O. eyaoq) mə" |
| + | lumdur. Qərəvəz bitkisi kimi becəri- |
| + | alir. Y arpaqlarınla oksala1 TVDLIVUV, |
| + | dəmir, tannidlər vəar. |
| + | TURİYSU—mineral sus Azarlb. SSR-in |
| + | İPympa r-nunda (LQMV), PT lia 11.-ndən |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | 17 km c.-q.-də, Zarıslı cayının dərə- |
| + | sində, 1700 m hund.-də cıxır. Yura- |
| + | və Tabatir yalı suxurlarla əlaqə- |
| + | dardır. Suyu mikroelementlərlə zən- |
| + | gin, əsasən, karbon qazlı, hidrokar- |
| + | bonatlı, maqneziumlu, natriumlu, kal- |
| + | əə əə. Minerallama dərəcəsi |
| + | 4 ql, temp-ru 9—10”S-dir. Suyu ici- |
| + | lir, vanna edilir, mə ”də-baqrırsaq, ed |
| + | kisəsi Yuyulur və s. Burada urək-da- |
| + | mar, qanazlıqı, qaraciyər, ed yolla- |
| + | rı, əd kisəsi və s. xəstəliklərinə |
| + | tutulanlar mualicə olunur. T. boru |
| + | kəməri vasitəsilə PQuypla 111.-nə nəql, |
| + | edilir. |
| + | |
| + | Ədə Salaxov S. M., Vlinnie ku- |
| + | rortnıx faktorov Typmey na razlicnıe |
| + | funkiplonalınıe sistemı orqanizma, B., |
| + | 1970: Kurortı, M., 1983. |
| + | |
| + | TURİYU AMİDLƏRİ —oksigenli tur- |
| + | iuların— ON qrupunun—MCN, qrupu |
| + | ilə əvəz edilmiin tərəmələri. Məs., |
| + | qeyri-uzvi turiuların amidləri: sul- |
| + | famin turipiusu N.C5O,ON, ucamido- |
| + | fosfat turipusu OR(MN,),, karbon |
| + | turpquularının amidləri: formamid |
| + | NSOMN,, asetamid SN,SOMN,, ben- |
| + | zamid S.N,SOMN,, sidik cevhəri və |
| + | ya karbamid SO(MN,),, sulfotur- |
| + | ipuların amidləri: benzolsulfamid |
| + | S.N.5O.CN. və s. Birli aminlərdən |
| + | EKMN, fərqli olaraq T.a. neytral xas- |
| + | səli birləpmələrdir. : |
| + | |
| + | Tərkibində 5O,CK "K” qrupu olan |
| + | sulfamid preparatlardan tibdə geni |
| + | istifadə olunur. Zulalların və po- |
| + | liamidlərin tərkibində də —C.NSO— |
| + | amid qrupu var. 6 |
| + | TURİYU ƏDƏDİ—turiu, yaxud tur- |
| + | ppu qarıpıqının ekvivalent cəki- |
| + | sini, həmcinin bə”zi texniki və təbii |
| + | məhlulların, sərbəst turiuların |
| + | miqdarını xarakterizə edən kəmiyyət, |
| + | T.ə. geturulmuiy 1 27 maddənin neytral- |
| + | lapmasına sərf olunan KON-ın mil- |
| + | liqramla miqdarına bərabərdir: T.ə.= |
| + | 5,61 ab-a—KON-ınc O,1 nsrmal məh- |
| + | lulunun ml-lə Həcmi, IB—gəturulən |
| + | maddənin 2-la miqdarıdır. |
| + | |
| + | TURİYU İMİDLƏRİ—MN qrupu ilə |
| + | birlətmiin iki asil qalıqı olan oir- |
| + | ləmmə. Xətti və tsiklik T.i. mə”lum- |
| + | dur. Ən muhumləri tsiklik T.i.-dir, |
| + | Tsiklik T.i. ikiəsaslı turpu anhid- |
| + | rillərinə ammonyagla tə”sir etməklə |
| + | və ya bu turpuların ammonium duz- |
| + | larını, turiu amidlərini və s.-ni |
| + | qızdırmaqla alınır. Turisu ami0d- |
| + | lərindən fərqli olaraq T.i. əsasi |
| + | xassə gestərmir, zəif turiyu xassə- |
| + | lidir. Tsiklik T.i.-nin metal duz- |
| + | larından və C—brom tərəmələrindən |
| + | uzvi sintezdə genin istifadə edilir. |
| + | TURİYUYAQOYULMUNY TƏRƏVƏZLƏR |
| + | —biokimyəvi csulla konservlətdiril- |
| + | MH muxtəlif tərəvəzlər (xiyar, po0- |
| + | midor, gələm, badımcan və s.). Bu |
| + | usulla konservləidirmədə tərəvəzin |
| + | tərkibindəki iyəkər, bakteriyaların |
| + | imtirakı ilə sud turiqusuna cevri- |
| + | lir. Sud turpusu (0,7—0,826 ) curuӱ- |
| + | ducu mikroorqanizmləri məhv etdiyin- |
| + | dən məhsul uzun muddət yaxtı qalır. |
| + | Kələmi turiuya qoyduqda ona cəkisi- |
| + | nin 39,-i qədər yerkeku və ya 826-i |
| + | qədər alma (turiq nevlərindən), bə”- |
| + | zən 294 qupyuzumu və Ya mərsin əlavə |
| + | edilir. Q.t.-ə duzla yanatı iluyud, |
| + | zirə. dəfnə yarpaqı və s. ətirli-ədviy- |
| + | |
| + | |
| + | MATERİAL- |
| + | |
| + | |
| + | yatlı əlavələr qatılır. |
| + | TURİYUYADAVAMLI |
| + | LAR—tupiiyadavaclılırı ilə seci- |
| + | lən materiallar. Metal və qeyri-me- |
| + | |
| + | |
| + | 386 |
| + | |
| + | |
| + | tal (uzvi və qeyri-uzvi) T.m. vardır. |
| + | Metal T.m.-a dəmir ərintiləri (yuksək |
| + | legirlənmitl və karbonlu poladlar, |
| + | cuqun), əlvan və nadir metallar (məs., |
| + | nikel, mis, aluminium, titan, sir- |
| + | konium), onların ərintiləri aiddir. |
| + | Qeyri-metal T,m. bir qayda olaraq si- |
| + | likat turpusunun duzlarıdır. Bunla- |
| + | pa nam təkmə materialları, əridil- |
| + | mii kvars, silikat və kvars pqutlə- |
| + | turipuyadavamlı beton, sement və kera- |
| + | mik materiallar, həmcinin mə”dən su- |
| + | xurları—asbest, qranit və s, daxil- |
| + | dir. Polietilen, polivinilxlorid, |
| + | polipropilen, fluorplast, bə”zi rezin |
| + | nəvləri və s. cox yayılmıpn uzvi T.m.- |
| + | dır. Q.m.-dan kimya, yungul və yeyinti |
| + | sənayelərində, mapınqayırma, elektro- |
| + | texnika və s.-də istifadə edilir. Bax |
| + | həmcinin korroziyayadavamlı mate- |
| + | riallar. |
| + | TURİYUYADAVAMLILIQ —materia- |
| + | lın turpuların daqrıdıcı tə”sirinə |
| + | davam gətirə bilməsi xassəsi, turpu- |
| + | Yadavamlı materialların əsas xarak- |
| + | teristikası. Materialın nəvundən, |
| + | mӱhitin oksidlətdirici-reduksiya- |
| + | edici xassələrindən, anionların tə- |
| + | biəti, turpunun qatılıqı və temp- |
| + | — rundan asılıdır. Uzvi materialla- |
| + | rın T.-ı materialın mə dərəcəsi- |
| + | nə, Yaxud mexaniki xassələrinin də- |
| + | Yipməsinə (məs., məhkəmlik, yaxud |
| + | axıcılıq həddinə) gerə, qeyri-metal |
| + | qeyri-uzvi materiallarda baiylıca |
| + | olaraq muəyyən qatılıqlı turipqu ilə |
| + | eqmal olunmulp materialın kutləsi- |
| + | nin, onun e”maldan əvvəlki kutləsi- |
| + | nə nisbəti ilə tə”yin edilir. Metal |
| + | materialların T.-ı səth vahidindəki |
| + | |
| + | |
| + | kӱtlə itkisinə əsasən təyin olunur. |
| + | |
| + | |
| + | TURİYULAR—kimyəvi birlətmələrin |
| + | bir sinfi. Quriqu, adətən, hidrogeni |
| + | metalla əvəz olunduqda duz əmələ gə- |
| + | tirən və suda məhlulu dissosiasiya |
| + | etdikdə N” ionları (protonlar) və |
| + | ya, daha dəqiq ifadə ilə, hidroksoni- |
| + | um ionları N5O" tərədən maddələrə |
| + | deyilir, məs., xlorid turpqusu D, |
| + | ər turpusu NCO:, sulfat turtu- |
| + | su. N.5 O,, asetat turiusu H.COOH |
| + | və s. Həmin ionlar T.-ın suda məh- |
| + | lullarına xarakterik kəskin dad ve- |
| + | rir və muəyyən kimyəvi indikatorla- |
| + | rın rəngini dəyiypdirir. Ayıra bil- |
| + | dikləri iraq sayına gərə bir- |
| + | əsaslı (məs., NS1, NCO:), ikiəsaslı |
| + | N.5O,) və ucəsaslı |
| + | |
| + | |
| + | : (H:PO, opro- |
| + | fat turpusu) T. olur (bax Əsas- |
| + | lar). Turipunun suda məhlulunda |
| + | |
| + | |
| + | hidroksonium ionları cox olduqca, |
| + | yə”ni turipu cox dissosiasiya etdikcə |
| + | daha quvvətli sayılır. Tamam disso- |
| + | siasiyYa olunan T.-a quvvətli, |
| + | ionlatma sabiti (25”C-nə dissosiasi- |
| + | Ya dərəcəsi) 10—9-dən kicik olanlara |
| + | isə zəif T. deyilir (asetat turtu- |
| + | sunun ionlaima sabiti 1,8-10 79, sia- |
| + | nid turpusununku isə 7,9. 10— 20 ol- |
| + | duqundan, hər ikisi zəif turipu- |
| + | dur). Coxəsaslı T.-ın tam dissosia- |
| + | siyası bir necə mərhələdə baiya catır |
| + | və ləmin mərhələlərdən hər birinin |
| + | əz ionlaiqma sabiti var, məs., fosfat |
| + | turpusu N? və N,RO, ionlarına ay- |
| + | rıldıqda ionlatma sabiti 70”. |
| + | N,RO,—ionu N" və HPOZ” ionla- |
| + | rına ayrıldıqda ionlaitma sabiti |
| + | 8.1075, HPOZ” ionu N" və ROY- |
| + | |
| + | |
| + | TURPQYUYADAVAMLILIQ |
| + | |
| + | |
| + | ionlarına ayrıldıqda ionlatma sabi- |
| + | ti 4,8-10—13 olur. Uzvi turpqular |
| + | haqqında bax həmcinin Karbon tur- |
| + | imyları məqaləsinə. |
| + | TURİYULU BOYALAR—suda həll olan |
| + | anion xassəli boyalar. Əsasən, antra- |
| + | xinon boyaları və azoboyalardır. Yu- |
| + | nu, ipəyi, poliamid liflərini, |
| + | Həmcinin dəri, karız və s, material- |
| + | ları boyamaq ucun nilədilir. | |
| + | TUSİ Əbu Cəfər Məhəmməd İbn Hə- |
| + | sən İbn Əli (995—1068, Nəcəf)— |
| + | fəqih-huquqiqunas, tarixci, ilahiyyat- |
| + | cı. 4PPTeyx əttaifət (4PTiə tayfasının |
| + | meixnə) ləqəbi ilə daha cox tanınır. |
| + | Baqdadda yuksək təhsil almıpt, beyuk |
| + | iəxsi kitabxana yaratmın, sonralar |
| + | Nəcəfə kecmuti, ilk dəfə oranı iliə- |
| + | liyin əsas mərkəzinə cevirmitdir. |
| + | PTiə huququ və huquqiqunaslıqrının |
| + | dərd əsas yazılı abidəsindən biri |
| + | sayılancTəhzib əl-Əhkamə (4“Qanunla- |
| + | rın tənqidi tərtibiz) əsərinin son- |
| + | rakı ptiə huquq ədəbiyyatına gӱclu tə”- |
| + | siri olmutdur. | |
| + | |
| + | T.-nin əsas əsərləri: 4“ Məcmə-”ul- |
| + | bayan li-ulum əl-Qur”anə (“Qur”an elm- |
| + | lərinin acıqlama toplusu), “Muhitə |
| + | (“Okeanə), *Fihrist kutub əii-iiə və |
| + | ətli 4PTiə kitabla- |
| + | rının və mӱəlliflərin adlar gestə- |
| + | ricisiz), *Ən-Niyahəəz (4Sonqz), *İstib- |
| + | sarə (4“Sezməz). T.-nin əsərlərinə yuz- |
| + | lərlə ppərh, hatpiyə və izah yazılmıit- |
| + | dır. cTəhzib əl-Əhkamu əsərinin 1-ci |
| + | cildinin əlyazması (avtoqraf) Təb- |
| + | |
| + | |
| + | rizdədir. Əsərlərinin əlyazma nusxə- |
| + | |
| + | |
| + | lərindən bir necəsi Azərb.SSR EA |
| + | Resp. Əlyazmalar fondundadır. |
| + | TUSİ Nəsirəddin—bax Nəsirəddin |
| + | Tusi. - |
| + | TUSİİT—kalsikopiapit termininin |
| + | sinonimi, |
| + | TUSON (Tiszop)— AB1P-da Arizona |
| + | ptatında itəhər. Nəql. qovpaqı. San- |
| + | ta Krus cayı sahilindədir. ƏH. 332 |
| + | min (1980). Aviaraket, radioelektro- |
| + | nika, metale”malı, əlvan metallurgi- |
| + | ya, yeyinti sənayesiy un-t var. İqlim |
| + | ii | |
| + | TYCCEH-nRYBEPTYP (Toussaint Lou- |
| + | verture)— Dpaneya /lovunnkK (20.5.1743, |
| + | Haiti a,, San-Dominqo — 27.4.1803, |
| + | Fransa, Ju qalası)— Haitidə azad- |
| + | lıq hərəkatının rəhbəri. Kələ ailə- |
| + | sində anadan olmutidur. 1791 ildə |
| + | San-Dominqoda fransız mӱstəmləkəci- |
| + | lərinə qariı qulların ӱsyanında nm- |
| + | tirak etmidir. 1793 ildə bailanan |
| + | Fransa— İspaniya rin əv- |
| + | vəl ispanların tərəfində vuruimuit, |
| + | sonra Fransanın tərəfinə gecərək, |
| + | ispanları bir necə dəfə ciddi mər- |
| + | lubiyyətə uqratmınidı. Q.-L. general |
| + | rutbəsi almıi və San-Dominqo silah- |
| + | lı quvvələrinin bali komandanı təyin |
| + | edilmiidi (1797). 1798 ildə ingilis |
| + | ipeqalcılarını adadan qovmuiydur. |
| + | 1801 ildə T.-L. Haiti a.-nın mustəqil |
| + | hakimi olmuyi, gələliyi lərv etmiil- |
| + | dir. Fransız mustəmləkəciləri tərə- |
| + | indən xaincəsinə həbs edilərək |
| + | Fransaya aparılmıl, orada əlmuil- |
| + | dur. | |
| + | TUT (Moqiz), cəki l—tut fəsilə- |
| + | sindən coxillik arac cinsi. Hund. |
| + | 16—35 m-dir. Cətiri plarabənzər, |
| + | yarpaqları yumurtavarıdır. Adətən, |
| + | ikievli, bə”zən birevli bitkidir. |
| + | Ayrıcinsiyyətli cicəkləri CbipFamə- |
| + | killi cicək qrupunda toplanmındır. |
| + | Meyvəsi yalancı iiirəli cəyirdək- |
| + | |
| + | |
| + | z. 1—5 sm, ar, cəhrayı, tund- |
| + | (demək olar ki, qara). |
| + | PTərqi və nub-PTQərqi Asiyada, Cə- |
| + | nubi Avropada, PQimali Amerika- |
| + | nın c. hissəsində və Cənubi Amerika- |
| + | nın 1p.-q. Hissəsində, qismən Afrika- |
| + | da 24-dək, SSRİ Avropa Hissəsinin |
| + | c.-unda, Orta Asiyada və Azərb.SSR- |
| + | də 7 nəvu var. Yarparı (ipək qurdunu |
| + | yemləmək ucun) və meyvəsinə gərə be- |
| + | cərilir. Meyvələri iyirin və Ya turiya- |
| + | ptirin olub ptəkər (10—2096 və daha |
| + | cox), vitamin və mikroelementlərlə |
| + | zəngindir. Yeyilir, qurudulur, spirt |
| + | alınır, dopab (bəkməz), murəbbə, izi- |
| + | rə, kompot, cem, ipərab və s. hazır- |
| + | lanır. Oduncaqından iniaat mate- |
| + | rialı, eyni zamanda yuksəkkeyfiyyətli |
| + | mebel,,musiqi alətləri, cəllək, araba |
| + | təkəri və s. hazırlanır. SSRİ-də M. |
| + | alba, M. bombycus, M. multicaulus, M. |
| + | psqa və baipqa nəvləri becərilir. |
| + | Azərb.-da xalq seleksiyası Yolu ilə |
| + | PTahtut, Bidanətut, Tehrantut, Xartut |
| + | sortları yaradılmıtidır. Resp.-mız- |
| + | da Zəriftut, Sıxgeztut, Xanlartut |
| + | və Zakirtut sortları rayonlatidırıl- |
| + | mıpdır. Akad. İ. K. Abdullayevin |
| + | rəhbərliyi və iptirakı ilə T.-un po- |
| + | liploid sırası eəyrənilmiitdir. |
| + | SRİ-də ən zəngin T. sortları |
| + | kolleksiyası Azərb. SSR-də yaradıl- |
| + | mhpidır. Azərb.SSR EA-nın Geneti- |
| + | ka və Seleksiya in-tunda, ipəkci- |
| + | lik in-tunda 400-dən cox T. sortu ey- |
| + | rənilir. Xəstəlikləri: bak- |
| + | terioz, silindrosporioz və s, |
| + | Ədl Abdullaev İ. K., Sorto- |
| + | von sostav kormovoN pdelkovipı Azerban- |
| + | Djana, B., 1964. . |
| + | TUT İPƏKQURDU (Vopbux poq)— |
| + | Vophusdae fəsiləsindən kəpənək. |
| + | Acılmınq halda qanadlarının uz, |
| + | 4—6 sm-dir, aqız aparatı inkipaf |
| + | etməmipdir, qidalanmır. Tırtılı |
| + | monofaqdır, bir nev bitki yarpaqı |
| + | (tut və cəkil aqacının yarpaqı) ilə |
| + | qidalanır. Q.i. monovoltin (ildə |
| + | bir nəsil verən), bivoltin (ildə iki |
| + | nəsil verən) və polivoltin (ildə bir |
| + | necə nəsil verən) cinslərə ayrılır. |
| + | İnkubasiya dəvru 10—12 gundur. T.i. |
| + | tırtılının bədəni uzunsov silin- |
| + | drik olub 12 buqumdan (seqmentdən) |
| + | ibarətdir. Tam yetipmiti tırtılın |
| + | ə 7—9 sm, eni 1 sm, aqırlıqı isə |
| + | ,-)—Ə 2-DƏK olur. Normal yemləmə |
| + | pəraitində (23—25*S) tırtılın inki- |
| + | paf mərhələsi 25—28 gundur. Bu |
| + | muddətdə tırtıl 20—25 2 yarpaq yeyir. |
| + | Tırtılın cəkisinin 4094 -i ipək if- |
| + | raz edən vəzidən ibarətdir. Yetitimit |
| + | tırtıllar 3 gun ərzində barama sa- |
| + | rıyır:, baramada 1000—1500 m ipək |
| + | sap olur. Barama sarımaqa bapilayan- |
| + | dan 4 gun sonra tırtıllar pupa cev- |
| + | rilir. Baramanın cəkisi 1.7—23 q |
| + | olur: onun 20—2595 -i qilafdan iba- |
| + | rətdir. 10 gӱndən sonra puplar kə- |
| + | pənəyə cevrilir və baramadan cıxan |
| + | kimi cutlətirlər. Mayalanmısi dipti |
| + | gəpənək 2—3 gun ərzində 500)—700 yu- |
| + | murta (barama toxumu) qoyur və 10— |
| + | 20 gundən sonra elur. |
| + | |
| + | T.i. eramızdan təqr. 3 min il əv- |
| + | vəl Cində əhlilətdirilmitdir. İpək |
| + | cıxımına, morfoloji və fizioloji |
| + | əlamətlərinə gərə sun”"i secmə yolu |
| + | ilə Q.i.-nun bir cox cinsləri yara |
| + | dılmındır. Tırtıllar aq, " sarı, |
| + | cəhrayı, acıq-yapmlıl, narıncı rəngdə |
| + | barama sarıyırlar. Tam ar barama to- |
| + | xuyan ipəkqurdları toxuculuq səna- |
| + | |
| + | |
| + | dir uz. |
| + | ənevtpəyidi |
| + | | Cə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TUTUCU ALƏT |
| + | |
| + | |
| + | 387 |
| + | |
| + | |
| + | -T q X8ğĞ.0VVŞ?T C € yr£(116ccəc"s""7" —K...““—x““““x“x“XQqXXXXK——“— —AÇKA...—RKAQŞRARQ.ŞQXXXĞZ,”Ç......—.....u—...... |
| + | |
| + | |
| + | yesində bəyuk əhəmiyyətə malikdir. |
| + | Azərb. seleksionerlərinin yaratdı- |
| + | qı “cAzərbaycanə, € Asanə, cZərifk, |
| + | “Aran, c“PTirvanə, 4“Gəncəə, FYatparı, |
| + | cAtlasə, eyni zamanda cPTəki-1, 41Pə- |
| + | ki 29 cinsləri əz məhsuldarlıqı və |
| + | ipəyinin keyfiyyətinə gərə fərqlə- |
| + | nirlər (bax həmcinin İpəkcali) |
| + | |
| + | TUT FƏSİLƏSİ (Moqaseae)—iki- |
| + | ləpəli bitki fəsiləsi. Tərkibində |
| + | sud iyirəsi olan araq, kol, bə”zən ot- |
| + | lardır. Yarpaqları nevbəli duzulur. |
| + | Cicəkləri bircinsiyyətlidir. ey- |
| + | vəsi cəyirdəyə oxpardır. Tropik və |
| + | subtropiklərdə 60—85 cinsi (1500-dən |
| + | cox nevu), SSRİ-də, həmcinin Azərb. |
| + | SSR-də 4 cinsi mə”lumdur. Fikus |
| + | cinsinin 1000-dən cox nevu var. T.f.- |
| + | nin təsərrufat əhəmiyyətli nəvləri |
| + | |
| + | |
| + | coxdur. Əncirin, tutun vəs. hamaii- |
| + | meyvəsi, həmcinin sud aqacının sud |
| + | ilirəsi yeyilir, tutun yarpaqları |
| + | |
| + | |
| + | ipək qurdunun yemidir. Kaucuklu fi- |
| + | kus və Sazı Poa cinsinin nevlərindən |
| + | KayuyK, Chlorophora c insinin nevlə- |
| + | rindən, kaqız aqacı, maklura, tut |
| + | və b.-ndan qiymətli oduncaq alınır. |
| + | TUTAYEV (1918 ilədək Romanov- |
| + | Borisoqlebsk) — RSFSR Ya- |
| + | roslavl vil.-ndə ipəhər. Tutayev r-nu- |
| + | nun mərkəzi. Volqa cayı sahilində |
| + | gəmi dayanacaqı. D.y. st. Qoyunyetiit- |
| + | dirmə (Romanov cinsi) mərkəzidir. |
| + | Kətan kombinatı, dizel aqreqatları |
| + | z-du, yeyinti sənayesi: 17—19 əsrlərə |
| + | aid me”marlıq abidələri var. 1918 |
| + | il Yaroslavl qiyamında Həlak olmuyi |
| + | qızıl əsgər İ. P. Tutayevin iyərəfi- |
| + | nə adlandırılmındır. |
| + | |
| + | TUTAYUQ Validə Xaspolad qızı |
| + | 23.9.1914, Putpa—12.11.19580, Kirov- |
| + | | "əş ıl abad)—sovet bota- |
| + | niki. İlk azərb. qa- |
| + | dın biologiya e.d. |
| + | (1949), prof. (1950), |
| + | Azərb.SSR EA ak- |
| + | ad. 57: 1939 il- |
| + | dən Sov.İKP uz- |
| + | vu. 1939—80 illər- |
| + | də AKTİ-də bota- |
| + | nika kafedrası- |
| + | nın mudiri, de- |
| + | kan, prorektor, |
| + | Azərb.SSR Bo- |
| + | tanika İn-tunun |
| + | anatomiya və morfologiya laborato- |
| + | riyasının mudiri, direktoru vəzifə- |
| + | lərində calıiimıtidır. Elmi tədqi- |
| + | qatı, əsasən, cicəkli bitkilərin mor- |
| + | fologiya və anatomiyasına, Azərbay- |
| + | can dendroflorasının, cicəyin tera- |
| + | tologiyasının eyrənilməsinə həsr |
| + | edilmitdir. AKP MK uzvu olmulidur |
| + | (1956—60). Botaniklərin 9-cu Beynəl- |
| + | xalq konqresində ( Monreal, 1950) mə - |
| + | ruzə etmipdir. ASE Baii redaksiya- |
| + | sının uzvu idi (1976 ildən). elləpəb |
| + | nipanıq ordeni və medallarla təl- |
| + | tif edilmiiddir. |
| + | |
| + | Əsərləri: |
| + | |
| + | morfologiyası, B.., |
| + | yapıllaqpdırılması, |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | anatomiya və |
| + | Azərbaycanın |
| + | 1969, Teparo- |
| + | |
| + | |
| + | Bitki |
| + | 1967, |
| + | B., |
| + | |
| + | |
| + | loqin ivetka, B., 1969: Anatomin i mor- |
| + | foloqin rasteniİ, M., 1980. |
| + | TUTANXAMON (Hərfi mə”nası — |
| + | |
| + | |
| + | Amonun canlı surətis səltənət adı— |
| + | Nebheprura) — Yeni padiahlıq |
| + | (XVIII sulalə) devrundə Misir fir”- |
| + | onu |e.ə. təqr. 1400—1392|. 12 yapyın- |
| + | da Tutanxaton adı ilə hakimiyyətə |
| + | gəlmii, əlkəni əslində vəzir Eye və 6. |
| + | idarə etmipdir. T. devrundə Exnato- |
| + | nun (1U Aveuborsul dini islahatla- |
| + | |
| + | |
| + | 25", v, 9 |
| + | |
| + | |
| + | rı ləqv edilmiiy, Amon allahına si- |
| + | tayiml bərpa edilmiy, fir”onun iqa- |
| + | mətgahı Exnaton ii.-ndən Fivaya kə- |
| + | curulmutidu. 1922 ildə T.-yH cəpza- |
| + | bası aikar edilmitdir: bu, incəsənət |
| + | nӱmunələri ilə zəngin olan yeganə |
| + | talan edilməmiyd sərdabadır. |
| + | |
| + | Ədə Kainelıson İ. S,, |
| + | |
| + | |
| + | xamon i sokrovitda eqo qrobninı, |
| + | M., 1979 |
| + | |
| + | |
| + | TUTQUNCHCAY — Azərb.SSR-in Kəlbə- |
| + | cər r-nunda cay, Tərtər cayının sar |
| + | qolu. Uz. 33 km, həvzəsinin sah. 521 |
| + | km?, Yeraltı, qar və yarınq suları |
| + | ilə qidalanır. Orta illik su sərfi |
| + | 4 m?|san-dir. |
| + | |
| + | cTUTİz—həftəlik satirik, ppəkil- |
| + | li jurnal. c-* Molla Nəsrəddinin tə”- |
| + | siri altında Bakıda, Azərb. dilində |
| + | cıxmıpdır. İlk nemrəsi 1914 ilde- |
| + | kabrın 27-də, sonuncusu 1917 il iyu- |
| + | nun 29-da (cəmi 112 nemrə) buraxıl- |
| + | mhılpdır. Redaktoru Cəfər Bunyadzadə, |
| + | napiri Taqı Narıyev idi. 4Q.ə ic- |
| + | timai-siyasi, maarif, ədəbiyyat, incə- |
| + | sənət mevzularında, əsasən idealist, |
| + | xırda islahatcılıq ruhunda, bə”zən |
| + | demokratik eyla yazılar 277 |
| + | Jurnalda S. Huseyn, M. Hadi, M. S. |
| + | Ordubadi, C. Cabbarlı, S. Mumtaz, |
| + | Ə. Nəzmi və b.-ları da cıxıpq etmiii- |
| + | lər: ppəkillərini Ə. Əzimzadə cəkmiii- |
| + | |
| + | |
| + | dir. |
| + | TUTİ BİKƏ (?—1786)—Quba xan- |
| + | lıqının siyasi həyatında muhum rol |
| + | oynamınıd qadın. Fətəli xanın ar- |
| + | vadı, Qaraqaytaq hakimi Əmir Həm- |
| + | zənin bacısı. 1766 ildən Dərbənd :1:.- |
| + | nin idarəsi T.B.-yə tappırılmıldı. |
| + | Kavduman vurimmasında (1774) Əmir |
| + | Həmzə və onun muttəfiqlərinə mər- |
| + | lub olan Fətəli xan geri cəkildik- |
| + | də T.B. Dərbəndin inin iyəx- |
| + | sən rəhbərlik etmitdi. Ərinin həlak |
| + | olması ilayiəsinə inanmayan və qarda- |
| + | iının mudafiədən əl cəkmək təklif- |
| + | lərini rədd edən T.B. dӧyuii libası |
| + | geyərək qala mudafiəcilərini ruhlan- |
| + | dırmın, baicılıq etdiyi Dərbənd |
| + | suvariləri ilə duliməni iəhərdən |
| + | uzaqlapidırmındı. 1775 il mart ayın- |
| + | da Rusiyadan kemək gələnədək |
| + | Dərbəndi mudafiə edə bilmiiidi. |
| + | TUTKAUL—Tac.SSR-in c.-unda qə- |
| + | dim yapayıt yeri. Tədqiqatlar (1963— |
| + | 69) nəticəsində 4 mədəni təbəqə muəyyən |
| + | edilmitdir: yuxarıdan 2-ci Neolit |
| + | (e.ə. 7—5-ci minilliklər), ondan alt- |
| + | dakı (e.ə. 8—7-ci minilliklər) və ən |
| + | altdakı təbəqələr Mezolit (e.ə. 10—9- |
| + | cu minilliklər) dəvrlərinə aiddir. |
| + | aidan qurulmuii ocaq, daila dəeitən- |
| + | mi c yapayınd sahəsinin? qalıqları, |
| + | alətlər, qadın qəbri və uc upyaq kəllə |
| + | sumuyu aikar edilmiidir. |
| + | TӰTMES—e.ə. əsrdə yaqpamın Tə- |
| + | dim Misir heykəltəraiı. Fir”on 1U |
| + | Amenhotepin sarayında cheykəltəraip- |
| + | ların rəisi olmutidur. T. QU Amen- |
| + | hotepin və onun arvadı Nefertitinin |
| + | portretlərini Yaratmındır. Bu əsər- |
| + | lər mӱstəsna incəliyi, obrazların can: |
| + | lılıqı ilə diqqəti cəlb edir. |
| + | TUTMOS |11 (hərfi mə"nası—Tot- |
| + | dan tərəmit)— Misir fir"”onu (e.ə, |
| + | təqr. 1525—1473|. E.ə. 1503 ilə qədər |
| + | əslində dəvləti əgey anası Hatiepsut |
| + | idarə etmitdir. 111 T. e.ə. 1503 ildən |
| + | ipqalcılıq muharibələrinə baipla- |
| + | mıpyt, Suriya və Fələstini yenidən tut- |
| + | muii, e.ə. 1492/91 ildə Mitanni ipahı- |
| + | nı məqlub edərək Fərat cayına qədər |
| + | olan ərazini ələ kecirmitidiz: Misi- |
| + | |
| + | |
| + | Tutan- |
| + | 2 izd., |
| + | |
| + | |
| + | rin c. sərhədi Nilin 4-cu astanasına |
| + | qədər uzanmındı. |
| + | |
| + | TUTUQUİYULAR (Psittaciformes)—ryın |
| + | dəstəsi. Bədəninin uz. 9,5 sm-dən 1 m- |
| + | dək olur. Lələkləri cox vaxt əlvan, |
| + | adətən Yaplıl, bə”zən qırmızı ilə |
| + | gəyӱn, Yaxud da qara ilə bozun qarıpı- |
| + | qı rəngdədir. Erkəyi və diltisinin |
| + | rəngi oxpardır. Dimdiyi yoqun və məh- |
| + | kəmdir. Dırmanarkən budaqlardan dim- |
| + | diyi ilə tutur. Quvvətli caynaqları |
| + | var, 1 və 4-cu barmaqları geriyə qat- |
| + | lanmındır. İti ucur. Bə"zi nevləri |
| + | uca bilmir. Dəstənin 316 nəvu birlər- |
| + | dirən 1 fəsiləsi var. Dunyanın sub- |
| + | tropik və tropik qurpaqlarında yayıl- |
| + | mıtdır. Suru ilə ucur. Koqutlarda, |
| + | qarıtqa yuvalarında, qaya yarıqların- |
| + | da, bə”ziləri də torpaqda Yuvalayır, |
| + | Argentina T.-ı (KG bə atqacda |
| + | hər cut ucun ayrı-ayrı Hissələri olan |
| + | koloniya halında yuvalar qurur, 1—12 |
| + | (bəzzən 2—5) aq yumurta qoyur. 3 həf- |
| + | təyədək kӱrt Yatır. Bitki və cuculər- |
| + | lə qidalanır. Toxumları yaydıqı və |
| + | bitkiləri tozladırı ucun faydalı- |
| + | dır| bə”ziləri əkinlərə və baqlara be- |
| + | yuk zərər vurur. Muxtəlif səsləri, |
| + | danınyıqı yamsıladırına gərə SSRİ- |
| + | də, o cӱmlədən Azərb.SSR-də dekora- |
| + | tiv quti kimi qəfəslərdə saxlanır, |
| + | İnsan ucun təhlӱkəli olan psittakoz |
| + | xəstəliyini Yayır. |
| + | |
| + | PPəkil ucun bax, səh, 388, |
| + | TUTULMA (astronomiyada)— |
| + | yerdəki mutpahidəciyə nəzərən bir gey |
| + | cisminin digərinin qariısından gec: |
| + | məsi hadisəsi. Məs., Ay Gunətin qar- |
| + | ipısından gecəndə Gunəi T.-sı, Yer |
| + | Ayın qariptısından gecdikdə Ay T.-sı, |
| + | qopa ulduz sistemində bir ulduz di- |
| + | gərinin qarpısından kecdikdə ulduz |
| + | T.-sı bat verir (bax GKuӱnəmin və Ayın |
| + | tutulması). |
| + | |
| + | TUTUM VERİCİSİ—əlculən (tən- |
| + | zimlənən) qeyri-elektrik kəmiyyƏtİinİi |
| + | (maye səviyyəsi, mexaniki quvvə, təzyiq, |
| + | |
| + | |
| + | nəmlik və s.) uyqun qiymətli elektrik |
| + | |
| + | |
| + | tutumuna cevirən əlcu ceviricisi. |
| + | .V. paralel mustəvili (ləevhəli) və Ya |
| + | silindrik kondensatordan ibarətdir. |
| + | T.v.-nin nizy prinsipi kondensatorun |
| + | levhələri arasındakı məsafənin və Ya |
| + | onların qaripılıqlı ertulən sahələ- |
| + | rinin dəyinməsinə, dielektrikin de- |
| + | əriyin onun vəziyyətinin, tər- |
| + | kibinin və ya dielektrik nufuzlulu- |
| + | qunun dəyitməsinə əsaslanır. 1.v.- |
| + | ndən avtomatikada xətti və bucaq Yer- |
| + | dəyipnmələrini, detallar arasındakı |
| + | məsafəni, fiziki qatıptıqların tər- |
| + | kibini, təzyiqi, temp-ru, səviyyƏNİ, |
| + | dielektrik materialların nəmliyini |
| + | və s.-ni elcmək ucun geniip istifadə |
| + | olunur. |
| + | TVTYM MUQAVİMƏTİ—bax Reak- |
| + | tiv muqavimət. |
| + | TUTUMƏLCƏN—elektrik tutumunu |
| + | əlcmək ucun qurrqu. lcmə kərpusc |
| + | və loqometrik tipli T.-lər daha geniiy |
| + | yayılmızidır. Bə"zən tutumu bir ne- |
| + | cə elcu cihazı vasitəsilə (voltmetr- |
| + | ampermetr və s, metodlarla) də əl- |
| + | |
| + | |
| + | curlər. |
| + | TӰTUCU ALƏT (qazımada)—qa- |
| + | zıma zamanı neft və qaz quyularında |
| + | bat vermitt qəzalar nəticəsində orada |
| + | qalmıi boru kəmərini, qazıma aləti- |
| + | nin apaqı hissə dəstini, quyudibi muӱ- |
| + | hərrikini, baltanı və onların ayrı- |
| + | ayrı hissələrini, həmcinin quyUYa |
| + | dutpmuiyt xırda metal hissələrini tu- |
| + | tub qaldırmaq ӱcun ipilədilən Qəza |
| + | |
| + | |
| + | 088 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TUTUCU KALİBR |
| + | |
| + | |
| + | Tutuqupular: 1—qırmızı araq 2—jakgo:q 3—mavi (sarı-gey) ara, 4—sarıkəkilli |
| + | |
| + | |
| + | alətləri. T.a.-ə daxili və xarici yiv- |
| + | li borututanlar (bunlar birlətdik- |
| + | dən sonra acılmayan alətlərdir), acı- |
| + | la bilən boru tutucuları daxildir. |
| + | Qəzaya uqramıp borunun ucu yivlə qur- |
| + | tararsa onu cıxartmaq ucun quyuya t u- |
| + | tucu kalibr buraxılır. Quyu |
| + | dibindən balta iparoikalarını və |
| + | xırda metal hissələrini tutub qaldır- |
| + | maq ucun maqnitli frez və ya iqırnaq- |
| + | lı tutuculardan istifadə olunur. |
| + | Bunlardan bapqa T.a.-in ipt səmərəsi- |
| + | ni artırmaq ucun qurqupunlu məhur, |
| + | xarici və daxili borukəsənlər, mər- |
| + | gəzlətdirici qırmaq, frez, rayber, |
| + | duzləndirici və s. kəməkci alətlər də |
| + | iplədilir. |
| + | |
| + | TUTUCu KALİBR — bax |
| + | alət. |
| + | TUTCULUQ—ipəkcilik sahəsiy aqro- |
| + | biologiya elminə daxildir. T. fənni |
| + | tut bitkisinin morfologiyası, anato- |
| + | miyası, sistematikası, ekoloji xusu- |
| + | siYYƏTİ, genetikası, seleksiyası, sort |
| + | tərkibi, tut bitkisinin coxaldılma- |
| + | sı, yYemlik və meyvə tut plantasiyala- |
| + | rının yaradılması, tut yarpaqları- |
| + | nın və meyvələrinin keyfiyyəti, bio- |
| + | kimyəvi xususiyyəti və T.-da təcrubə |
| + | ipinin əsas məsələlərindən bəhs edir. |
| + | Eyni zamanda tut bitkisinin toxumla |
| + | və vegetativ coxaldılması, onun bə- |
| + | |
| + | |
| + | Tutucu |
| + | |
| + | |
| + | alın tutuquqpu. |
| + | yuməsi və inkipafı, tut tinglikləri- |
| + | nin yaradılması, tut plantasiyaları- |
| + | nın xususiyyətləri və onlara arqotex- |
| + | niki qulluq edilməsi, istismarı mə- |
| + | sələlərini əhatə edir. |
| + | |
| + | T. fənninə, həmcinin aqac plan- |
| + | tasiyalarının salınması, tut bit- |
| + | kisinin xəstəlikləri və onlarla mu- |
| + | barizə usulları daxildir. S.SRİ-də |
| + | T. Orta Asiya və Zaqafqaziya resp.- |
| + | larında, Mold.SSR və USSR-in c. |
| + | r-nlarında, RSFSR-də yayılmıtdır. |
| + | Xarici əlkələrdə T. ən cox Cin, Yapo- |
| + | niya və İtaliyada inkiqaf etmitdir. |
| + | Fransa, İspaniya, BXR, RSR, Hindis- |
| + | tan və İranda, Asiya və Avropanın |
| + | bir sıra əlkələrində də T.-la məiqul |
| + | olurlar. |
| + | |
| + | zərb.SSR tut aqacının sayına |
| + | (30 min ha tut plantasiyası və 15 mln.- |
| + | dan cox ucaboylu arac) və ərini is- |
| + | tehsalına (5 min t) gerə SSRİ-də |
| + | ikinci Yeri tutur. |
| + | TUF (lat. Kogaz, ital. KiRo)—vulgkan |
| + | kulu, vulkan qumu, lapilli və s. bərk |
| + | puskurmə məhsulları Yıqımının se- |
| + | mentləmməsindən əmələ gələn suxur. |
| + | T. yuksək dekorativ xassələrə malik |
| + | qiymətli inipaat materialıdır. On- |
| + | dan yungul beton doldurucusu, divar |
| + | materialı və s. kimi istifadə olu- |
| + | nur. Bax Vulkan tufu. |
| + | |
| + | |
| + | L |
| + | |
| + | |
| + | kakadu: 5—dalqalı tutuqutu: 6—gəy" |
| + | |
| + | |
| + | TUFAN—ildırım və gey gurultusu |
| + | ilə muppayiət olunan atm. hadisəsi. |
| + | Cəbhə T.-larına (atm. cəbhələrində |
| + | yaranır) və kutlədaxili T.-lara (hava |
| + | kӱtlələri daxilində konveksiyanın |
| + | inkipafı nəticəsində yaranır) ayrı- |
| + | lır. Q. vaxtı, adətən, gӱclӱ leysan |
| + | Yaqıniları yYaqır (bə”zən dolu ilə bir- |
| + | gə) və kӱləklər əsir. Yaqmursuz T.-lar |
| + | da olur. |
| + | |
| + | TUFANDAR, T fan—Azərb.SSR-də, |
| + | Bat Qafqaz silsiləsində dar. Qusar və |
| + | Qutqapen r-nları sərhədindədir. Hund. |
| + | 4206 m. Yamaclarında gəl və buzlaq- |
| + | |
| + | |
| + | lar var. |
| + | |
| + | TUXAHEVSKİ Mixail Nikolayevic |
| + | (16.2.1893, indiki Smolensk vil., Sa- |
| + | fonovo ür Slednevo k. yaxınlı- |
| + | qında—11.6.1937)—sovet hərbi xadi- |
| + | mi, Sovet İttifaqı Marilalı (1933). |
| + | 1918 ildən Sov.İKP uzvu. 1918 ildən |
| + | Sovet Ordusunda xidmət etmiptdir. |
| + | Aleksandrovsk hərbi məktəbini — |
| + | mipq (1914), Birinci dunya muhari |
| + | sində iptirak etmiitdir. Bəyuk Ok- |
| + | tyabr sosialist inqilabından sonra |
| + | Sovet hakimiyyətinin tərəfinə KEH- |
| + | miiy, Vətəndaiq muharibəsində aqqvar- |
| + | diYacılara qariı vuruiqmuti, orduyA, |
| + | Qafqaz cəbhəsi və Qərb cəbhəsi qopqun- |
| + | larına komandanlıq etmiidir. Muha- |
| + | ribədən sonra hərbi akademiyanın |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | rəisi, Qərb hərbi ğ |
| + | dairəsi qopzunla- |
| + | rının komandanı, |
| + | |
| + | |
| + | ə iln Qı- |
| + | zıl Ordusunun qə- |
| + | rargah rəisi, Le- |
| + | ninqrad hərbi dai- |
| + | rəsi qopunlarının | |
| + | komandanı, xalq |kmi |
| + | mudafiə komissa- |
| + | rının birinci mu- |
| + | avini, SSRİ HİP1- |
| + | in sədri və s. məs”- |
| + | ul hərbi vəzifələr- əə ı |
| + | də olmutdur. 1937 ildən Privoljye hər- |
| + | bi dairəsi qopunlarının komandanı |
| + | idi. T.-nin hərbi nəzəriyyəci kimi sovet |
| + | hərb elminin inkipafında xidmətlə- |
| + | ri var. 1934 ildə UİK(b)P MK uzv- |
| + | TTİYMƏ namizəd secilmipdi. CCPH |
| + | MİK-in butun caqırınlarında onun |
| + | uzvu olmutdur. Lenin ordeni, Qırmı- |
| + | zı Bayraq ordeni, Fəxri inqilabi si- |
| + | lahla təltif edilmiptdir. |
| + | |
| + | |
| + | Əsəri: İzbr. proizv., t. 1—2, M., |
| + | |
| + | |
| + | 1964. |
| + | |
| + | Ədə Tonopekmni A. H., Mapman |
| + | TuxacevskiN, M., 1966, Popov A. S., |
| + | Trud, talant i doblestı, M., 1972, |
| + | |
| + | |
| + | TUİY (alm. Tizshey—qara rəng. Digər |
| + | |
| + | |
| + | rənglərdən fərqli olaraq zaman kec- |
| + | dikcə əz rəngini itirmir. Rəssamlıq- |
| + | |
| + | |
| + | da, eləcə də certyoj cəkməkdə isti- 6 |
| + | |
| + | |
| + | adə olunur. Qədim dəvrlərdə Cində |
| + | boyakarlıq, rəsm və xəttatlıqda ən |
| + | cenitlt tətbiq edilən material olmupt- |
| + | dur. Sonralar Avropa rəssamlırın- |
| + | na da T.-dan istifadə edilmiidir. |
| + | T. iynəyarpaqlı aqacların oduncarı, |
| + | bitki yaqlarının və qatranın Yandı- |
| + | rılmasından alınan qurumdan hazır- |
| + | lanırdı. 20 əsrdə T.-u hazırlamaq |
| + | ucun qaz hisindən, neft və neft məh- |
| + | sullarının yandırılmasından əmələ |
| + | gələn qurumdan da istifadə edilir. |
| + | TUİY (Tupetiy) QOYUNU—qabayun- |
| + | lu ətlik-yunluq istiqamətli Yaqlıquy- |
| + | ruq qoyun cinsi. Gurcustanda (13—14 |
| + | əsrlərdə) xalq seleksiyası nəticəsində |
| + | yaradılmılzidır. Qoclarının cəkisi |
| + | 60—70 kq, qoyunları 35—45 Kz-nbip. ƏT |
| + | cıxımı 42—4794 -dir. Qoclardan |
| + | kq, qoyunlardan 2,5—Z3,5 kq Yun qırxı- |
| + | lırq rəngi, əsasən, aq, uz. 12—15 sm- |
| + | dir. Yunundan xalca və parca toxunur. |
| + | həp 100 yən qoyundan 1 5—110 bala |
| + | alınır. Gurc.SSR-də yetipdirilir. |
| + | TӰ İYİNSKİ Mixail Dmitriyevic (24. |
| + | 1.1882, Leninqrad—1962, Leninqrad)— |
| + | sovet terapevt-in- |
| + | feksionisti. SSRİ |
| + | Tibb EA akad. (1945), |
| + | K. M. Mehmanda- |
| + | rovun oqludur. 1922 |
| + | ildən 1-ci Lenin- |
| + | qrad Tibb İn-tunda |
| + | daxili xəstəlik- |
| + | lər propedevtikaz |
| + | sı kafedrasının |
| + | mudiri iiiləmiii- |
| + | dir. SSRİ-də ilk |
| + | dəfə neosalvarsan- |
| + | | | la arciyər qanqre- |
| + | nini mualicə etmipdir. 1934 ildən |
| + | qrip və qripoz pnevmoniyanı tədqiq et- |
| + | mi, klinik təsvirini vermiiy və bu |
| + | xəstəliklərin təsnifatını təklif et- |
| + | mipdir. Bir sıra əsərləri səpgili Ya- |
| + | talaqa, Botkin xəstəliyinə, dizentə- |
| + | riyaya həsr olunmuidur. Məphur he- |
| + | matoloqlardan biridir. Bittorf-Tu- |
| + | ipinski fenomenini təsvir etmipdir. |
| + | (Bittorf-Tupinski sınaqı). SSRİ-də |
| + | |
| + | |
| + | — |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TULEN ADASI |
| + | |
| + | |
| + | ilk dəfə aqır metallarla zəhərlən- |
| + | |
| + | |
| + | — MƏİƏ qarpı mualicə aparmınqdır. |
| + | |
| + | |
| + | Əsərləri: Bolezni sistemı kro- |
| + | vi, M.. 1959 (sovm. s A. İ. İropevskim), |
| + | Bolezni sistemı dıxanin, L., 1960 (sovm. |
| + | s A. 4. Piqelhnikom i K. A. Pukarevım). |
| + | |
| + | Əd.: Mixail Dmitrievic TupinskibA, |
| + | |
| + | |
| + | | kTerapevticeskiN arxivə, t. 34, 1962, Ne 4, |
| + | c. 123. |
| + | |
| + | |
| + | TUİYLAR, Tu petilər — Gurcu- |
| + | lərin etnoqrafik qrupu. |
| + | TӰ İYPA—Van gəlunun ip, sahilində |
| + | qədim ipəhər, Urartu dəvlətinin pay- |
| + | taxtı (e.ə. əsrin əvvəli), T.-nın |
| + | narınqalası hundur qayanın ustundə, |
| + | pəhər isə ondan apaqıda indiki Van |
| + | Turkiyə) (1p.-nin yerində idi. Car |
| + | eHya dəvrundə (e.ə. 9 əsrin sonu) |
| + | daq bulaqlarından ipəhərə kanal cə- |
| + | kilmipdi. 1827 ildə alman arxeo- |
| + | loqu F. PQults qala divarlarının, |
| + | qayalarda oyulmuti binaların (ehti- |
| + | mal ki, car sərdabaları) qalıqları- |
| + | nı təsvir etmiiiy və mixi yazıların |
| + | surətini cıxarmındı. 1916 ildə İ. |
| + | A. Orbeli burada car P Sardurun |
| + | (e.ə. 8 əsrin ortaları) salnaməsi olan |
| + | stela tapmındır. E.ə. 735 ildə assu- |
| + | riyalılar T.-nı daqıtmıi, lakin qa- |
| + | lanı ala bilməmitdilər. E.ə. 7 əsrdə |
| + | car iqamətgahı T. ərazisindəki Top- |
| + | aqqala yuksəkliyinə kecurulmuyddu. |
| + | , ətrafındakı narınqalanı e.ə. |
| + | əsrin əvvəlində midiyalılar da- |
| + | qıtmındılar: lakin ƏLəmənilər (H a- |
| + | xamanitilər) devrundə narın- |
| + | qalada həyat davam etmiiddi. |
| + | Ə0.: Piotrovskinn B. B., Van- |
| + | skoe iparstvo (Urartu), M., 1959. |
| + | |
| + | |
| + | TӰBİNQ (rurx. tubing: tube—6opy)— |
| + | yeraltı qurqularda (tunel, ipaxta gəev- |
| + | dəsi və s.) tətbiq olunan yıqma bərki- |
| + | dicinin elementi.-Əyrixətli və yastı |
| + | səthli hazırlanır. Cox vaxt dairəvi |
| + | olur. Metaldan (cuqun, polad) və də- |
| + | mir-betondan hazırlanır. Cuqun T. |
| + | tekmə yolu ilə hazırlanmıiy silin- |
| + | drik mə”mulatdır. Boltla bir-birinə |
| + | birlətdirmək ucun kənarlarında |
| + | cıxıntılar olur: cıxıntılar eyni |
| + | zamanda dairəvi T.-lərə lazımi sərt- |
| + | lik və məhkəmlik verir. T.-in qalın - |
| + | lıqı xarici quvvələrə gərə muəyyən |
| + | olunur. Metropoliten divarlarını |
| + | bərkitmək ucun adətən dəmir-beton T.- |
| + | lərdən (və ya bloklardan) istifadə |
| + | edirlər. | |
| + | |
| + | TUӰQRİK—MXR-in 100 munquya bəra- |
| + | bər pul vahidi. İlk T. banknotları |
| + | 1925 ildə buraxılmıii, 1950 ilin mar- |
| + | tında isə qızıl tərkibi (0,222168 q |
| + | xalis qızıl) muəyyən edilmitdir. |
| + | 100 T. = 23,92 manat (1985, fevozl), |
| + | TUDORLAR (Tidoq)— İngiltərə kral- |
| + | ları sulaləsi 11485—16031. Numayən- |
| + | dələri: UİP Henrix 11485—1509), VTII |
| + | Henrix |1509—47|, U1 Eduard |1547— |
| + | 53|, Mariya Tudor (|1553—581, 1 Yeli- |
| + | zaveta |1558—1603|. T.-ın devrundə |
| + | İngiltərədə mutləqiyyətcilik qəti bər- |
| + | qərar oldu. |
| + | |
| + | TUİLRİ, Tulyeri (Tin epez) — |
| + | Parisdə saray, Fransa krallarının |
| + | iqamətgahlarından biri olmupydu. |
| + | Luvr kompleksinin bir Hissəsi kimi |
| + | tikilmiipdi (1564 ildən). 1789 ildə, |
| + | Beyuk Fransa inqilabı ilə əlaqədar |
| + | Versalı tərk etməyə məcbur olan kral |
| + | XVI ./İynonuK əz iqamətgahını T.-yə |
| + | kecurmulidu. Parisin usyana qalxmıln |
| + | əhalisi 1792 il avqustun 10-da T.-ni |
| + | tutaraq monarxiyanı devirdi. Fevral |
| + | inqilabı (1848) devrundə xalq T.-ni |
| + | |
| + | |
| + | 389 |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | hucumla almıpdı (24 fevral). 1871 |
| + | il mayın 24-də Paris kommunarları |
| + | ilə ve ılar arasındakı dəyutp |
| + | vaxtı T.-nin cox hissəsi yandı. Hazır- |
| + | da T.-nin yerində baq salınmıntdır. |
| + | TUxG—məməli heyvanlarda və insan- |
| + | da xarakter tuk əertuyu əmələ gətirən |
| + | saptpəkilli qərni dəri tərəmələri. |
| + | T.-lərin dəri səthinə sərbəst cıxan |
| + | Hissəsi ox, dərinin icərisindəki His- |
| + | səsi kək, damarları və sinirləri olan |
| + | məməciklər əmələ gətirdiyi hissəsi |
| + | soqanaq adlanır. T., adətən piy, bə”- |
| + | zən də tər vəziləri ilə əlaqədardır. |
| + | TUKYEYƏNLƏR (Tqqshodesidae)—lə- |
| + | ləkyeyənlər dəstəsindən parazit həiyə- |
| + | at fəsiləsi. Bədəni yastıdır(: uz. |
| + | |8—10 mm-dir. Qanadsızdır. Aqız |
| + | Hissəsi gəmiricidir. Genii yayıl- |
| + | mıtidır. SSRİ-də 100-dək nəvu mə”- |
| + | lumdur. Azərb.SSR-də yaxtıı əyrənil- |
| + | məmitdir. Heyvanların yununda )ama- |
| + | İblp, dərinin qərnilətmini hissələri |
| + | ilə qidalanır. Bə”ziləri dərini qan |
| + | cıxana qədər sorur. İtlərdə Tricho- |
| + | dectes canis, rınuHKnəpnə T. subrost- |
| + | ratus, rolyunapza Bovicola ovis, arzap- |
| + | na B. equl HƏBHƏPH KEHHHMI )a)biMbimi- |
| + | dır. Mubarizə tədbirlə- |
| + | r i: ilin isti vaxtında xlorofosun |
| + | 196-li sulu məhlulu, yaxud polixlor- |
| + | pinenin 1,596-li emulsiyasıs, Tbiula |
| + | bu preparatların 394 -li dustları. |
| + | TUKLƏ— Azərb.SSR Masallı əəə |
| + | da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n |
| + | mərkəzindən 17 kmc.-da, Lənkəran ova- |
| + | lıqındadır. ƏH. 1076 (1985). Əsas tə- |
| + | sərrufatı caybecərmədir. Orta məktəb, |
| + | klub, kitabxana, tibb məntəqəsi, rabi- |
| + | tə tpe”bəsi var. |
| + | TUKLU KƏRGƏDAN, Sibirkər- |
| + | gədanı (Coelodonta antiquitatis |
| + | və ya EHhyposeqaz İishoqh1piz)—nəsli |
| + | kəsilmiti təkdırnaqlı məməli heyvan. |
| + | Muasir kərgədanların ən beyuyu ol- |
| + | Myuuayp. Hund. 2 m-dən cox, bədəni sıx |
| + | tӱklərlə ərtulu imip. Boynunda piy |
| + | hurgucu, baplında iki buynuzu olub. |
| + | Ən buynuzu burnunun ustundə (uz. 1 |
| + | m-dək), arxa | uynuzu alnında (xeyli |
| + | qısa) olmutpdur. USSR-in Stanislav |
| + | vil.-ndə (indiki İvano-Frankovsk) |
| + | tapılmımpdır. Son Pleystosen dəv- |
| + | rundə Avropada və PPimali Asiyada |
| + | yayılmıttdır. Azərb.SSR-də T.k.-ın |
| + | qalıqları kulli miqdarda cBinəqədi |
| + | qəbiristanında. tapılmındır. |
| + | TUL (fr. PDe—Fransanın Korrez |
| + | departamentindəki Tul (Tiye) p:.-nin |
| + | adından)—Yungul, iləffaf, toriqəkil- |
| + | li saya və ya naxıplı parca (pambıq, |
| + | Yarımipək və s,). Saya T. iki sis- |
| + | tem saplardan tul mapınlarında ha- |
| + | zırlanır: qadın paltarlarını bəzə- |
| + | mək və s. ucun istifadə edilir. N a- |
| + | xısilı T. pərdə və ya krujeva ma- |
| + | pınlarında toxunur, pərdəlik, car- |
| + | payı ertuyu və s, ucun iplədilir. |
| + | TULALLAR — Azərb.SSR Xanlar |
| + | r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi, |
| + | R-n mərkəzindən 27 km c.-q.-də, dar ətə- |
| + | yindədir. ƏH. 240 (1985). Əsas təsərru- |
| + | fatı heyvandarlıqdır. Orta məktəb, |
| + | klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var. |
| + | TULEN ADALARI —Xəzər dənizinin |
| + | im. Hissəsində arxipelaq. Kulalı, |
| + | Morskoy, Podqornı və Novı a-rından |
| + | ibarətdir. Yarımsəhra landiaftı var. |
| + | TULEN ADASI— Xəzər dənizinin |
| + | izm.-q. hissəsində ada, Uz. təqr. 5 km, |
| + | eni 2 km-ə qədərdir. Adada qəs. və me- |
| + | teoroloji st. var. Balıq, qımda sunti |
| + | ovlanır, |
| + | |
| + | |
| + | 390 |
| + | |
| + | |
| + | TULəMəƏ |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TULƏMƏ—quplarda və məməli hey- |
| + | - vanlarda tuk ərtuyunun təzələnməsi |
| + | prosesi. Hər T. ilin fəsillərinə gərə |
| + | gedir. T. nəticəsində lələk və tӱklər |
| + | sıxlapqır, lələklərin, bə”zi məməli- |
| + | lərdə isə tӱklərin də rəngi dəyiir. |
| + | T. butun bədəni əhatə etməyə də bilər. |
| + | Buna qismən T. deyilir (bax həmcinin |
| + | Qabıqqoyma). | |
| + | |
| + | TYRKY (nar. Vulpecula)—keiyH PTi- |
| + | mal yarımkurəsində burc. Ən parlaq |
| + | ulduzu 4,4 vizual ulduz əlculudur. |
| + | |
| + | |
| + | SSRİ-nin butun ərazisində gerunur TULU |
| + | |
| + | |
| + | bax Ulduz xəritəsi). |
| + | YARKYTY)PYFY (Alopecurus) — ra- |
| + | xjıllar fəsiləsindən coxillik və ya |
| + | birillik bitki cinsi. Cicək qrupu |
| + | sıx sunbuldur. Meyvəsi dənmeyvədir. |
| + | Hər iki yarımkurənin mӱlayim və so- |
| + | yuq qurtaqlarında, tropiklərin dar- |
| + | lıq əlkələrində 50-dək, SSRİ-də 29, |
| + | o cumlədən Azərb.SSR-də 12 nəvu var. |
| + | U ə MƏHT, (A, pratensis) genin Yayıl- |
| + | mıtp yem bitkisidir. |
| + | TULKUXLƏR (Ui1rez)—itlər fəsilə- |
| + | sindən yırtıcı məməli heyvan cinsi, |
| + | Batının uz hissəsi ensiz və uzunsov, |
| + | ən dik, bir qədər itiucludur. |
| + | ZӦYRӰzӰ uzun və Yumiaq tukludur. |
| + | əzi sıx və Yumiqaqdır( əsasən, muӱxtə- |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Aan TYnky (V, vulpes). |
| + | lif calarlı kurən, yaxud boz-kurən- |
| + | dir. Diiyləri ətyeyən heyvanlardakı |
| + | kimidir. 6 (baiyqa mə”lumata gərə 7) |
| + | |
| + | |
| + | HƏBY mə”lumdur. Antarktidadan baqiqa |
| + | butun materiklərdə yayılmındır. Avs- |
| + | traxiyaya sonradan gətirilmiitdir. |
| + | SRİ-də 3 nəvu: adi, yaxud qırmızı |
| + | tulku, boz tulku və Əfqanıstan tul- |
| + | kusu geni yayılmıpndır. Adi tul- |
| + | k u (U. uiyrez) ən iri nevdur: bədəni- |
| + | nin uz. 60—90 sm, quyruqu 40—6( sm, |
| + | cəkisi 10 kq-dək olur. SSRİ-də qır- |
| + | mızı tulku əlkənin ipimal, ipyimal- |
| + | məpr hissəsi ucun xarakterikdir: cə- |
| + | nubda Yapayanlar daha acıq, bə”zən boz |
| + | rənglidir. Dumaq (albinoslar), yaxud |
| + | qara fərdlərə də (melanistlər) təsa- |
| + | duf edilir. Sicankimiləri, həmcinin |
| + | doviyan, qupl və cəmdək yeyir. Boeaz- |
| + | lıq dəvru 51 gundur. 3—12 bala doqur. |
| + | Boz.tulku(U. soqzak) adi tulkuyə |
| + | oxpayır. Bədəninin uz. 50—60 sm: quy- |
| + | rutu 25—35 sm-dir. Pimali Qafqazdan |
| + | “iy Ykalyeyə tr Yayılmınidır. 2—6 |
| + | dala doqur. Azərb.SSR-də aran və dar- |
| + | lıq rayonlarda cox təsaduf edilir. |
| + | Əfqanıstantulkusu (U. |
| + | sapa) gicikdir (bədəninin uz. 50 sm- |
| + | dək), quyruqu cox uzun və tukludur. Ən |
| + | Asiyanın ipərq hissəsində yayılmıpt- |
| + | dır.T. muhum ov obyektidir (xəzindən |
| + | istifadə edilir). Sicanabənzər gəmi- |
| + | UT qırdıqı ucun faydalıdır. |
| + | YPƏH T.-nH (Vulpes vulpes fulvus) |
| + | Kanada yarımnəvundən alınan KYMY- |
| + | iqu-qara T.-in xəzi yuksək qiymətlən- |
| + | dirilir, |
| + | |
| + | |
| + | TULC—Azərb.SSR Balakən r-nunda |
| + | kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n |
| + | mərkəzindən 1 km q.-də, Alazan-Həf- |
| + | təran vadisindədir. Əh. 4017 (1985): |
| + | tutӱunculuk, baramacılıq, taxılcılıq |
| + | və heyvandarlıqla məpquldӱr. Orta |
| + | məktəb, mədəniyyət evi, klub, 2 kitab- |
| + | xana, kinoqurru, 2 tibb məntəqəsi: me”- |
| + | marlıq abidələrindən 14 əsrə aid tur- |
| + | bə var. Beyuk Vətən muharibəsində |
| + | həlak olmui həmyerlilərin ipərəfinə |
| + | |
| + | |
| + | abidə qoyulmuttdur. |
| + | |
| + | İLC—qadın bat geyimi. Azərb, |
| + | SSR-in TPərq zonalarında, xususilə |
| + | PTirvanda ccutq uz adlanır. T. hər |
| + | iki ucu acıq torba formasında ti- |
| + | kilərək,yYuxarısı azca yarıq olmuyi- |
| + | dur. Yarıqın hər iki ucunda qaytan |
| + | iəklində baq olurdu. Qadınlar hə- |
| + | ruklərini T.-nun icərisinə saldıqdan |
| + | sonra onun qulaqcıqlarını alının |
| + | qabaqına doqrru cəkib bar vasitəsilə |
| + | baplarına baqlayırdılar. Adətən, |
| + | ipək parcadan tikilən T.-nun ən his- |
| + | səsinə metal qabaqlıq (cutqaba- |
| + | qı) tutulurdu. |
| + | |
| + | TULU QƏBİRİSTANI—Azərb.SSR |
| + | Lerik r-nunun Tulu k. yaxınlıqında |
| + | e.ə. 2-ci minilliyin sonu—1-ci min- |
| + | illiyin əvvəllərinə aid arxeoloji |
| + | abidə. T.q.-nda 1890 ildə Jak de Mor- |
| + | qan qazıntı aparmımdır. Əlulər bu- |
| + | kulu və uzadılmıpq vəziyyətdə, tək və |
| + | ya qopa dəfn olunmupdur. Qəbirlərə |
| + | tunc və dəmir silahlar, zəngin bəzək |
| + | ətyaları, qara-boz rəngli keramika |
| + | və s. qoyulmulpdur. Dəmir nizə uc- |
| + | luqlarının və tək-tək qılıncların |
| + | əyilməsi və sındırılması həmin dəvr |
| + | ucun nadir arxeoloji fakt hesab |
| + | olunur. T.q. Talım-Muqan mədəniyyə- |
| + | tinin 2-ci və 3-cu mərhələləri (e.ə. |
| + | 12—7 əsrlər xun səciyyəvidir. |
| + | |
| + | TUMEN —RSFSR-də ipəhər. Tumen |
| + | vil.-nin mərkəzi. Nəql. qovpaqı. Tu- |
| + | |
| + | a cayında port. Əh. 397 min (1983). |
| + | |
| + | eft və qazcıxarma sənayesi r-nunun |
| + | mərkəzidir. Mapınqayırma, arac |
| + | e”malı, kimya, yungul, yeyinti, tikin- |
| + | ti materialları sənayesi: un-t, sə- |
| + | naye, intaat muhəndisləri, k.t. və |
| + | tibb in-tları, neft və qaz sənayesi- |
| + | nin elmi-tədqiqat və layihə in-tları, |
| + | dram və kukla teatrları, Ffilarmo- |
| + | niya, sirk, elkəpqunaslıq muzeyi və s. |
| + | var. T. Sibirdə ilk rus iəhəridir. |
| + | 15 ildə tatar iyəhəri Cingi-Tura- |
| + | nın (14 əsrdən mə”lumdur) yerində |
| + | salınmındır. |
| + | |
| + | TUMEN VİLAYƏTİ--RSFSR-də vi- |
| + | layət. 1944 il avqustun 14-də təiikil |
| + | edilmiindir. P1m.-da Kara dənizi |
| + | ilə əhatələnir. Xantı-Mansi və Ya- |
| + | mal-Nen muxtar mahalları T.v. tər: |
| + | kibindədir. Sah. 1435,2 min km?, Əh. |
| + | 2293 min (1983, 1 yanvar). 37 r-nu, 16 |
| + | pəhəri, 44 qitq var. Mərkəzi Tumen |
| + | it.-dir. | |
| + | Təbiət. T.v. Qərbi Sibir duzən- |
| + | liyindədir. Ural d-rının it. yamac- |
| + | ları da T.v. ərazisinə daxildir. Əra- |
| + | zidə 1950—60 illərdə neft və qaz |
| + | yataqları (bax Qərbi Sibir neft- |
| + | li-qazlı Hevzəsi) kəif edilmitndir. |
| + | Ural d-rının it, Yamaclarında qo- |
| + | nur kəmur, dəmir filizi yataqları |
| + | var. İqlimi kontinentaldır, Orta |
| + | temp-r yanvarda —17-dən —29*S-yə- |
| + | dək, iyulda 14—18*S-dir. İllik ya- |
| + | qıntı 200—600 mm. Əsas cayı Ob və |
| + | onun qolu İrtıpdır. Coxlu gel var. |
| + | Ərazinin cox hissəsi tayqa meiələ- |
| + | ridir, PT1m,-da tundra və meptə-tundra, |
| + | |
| + | |
| + | c.-da mepə-ceəl landiyaftı ustundur. |
| + | Heyvanlar aləmi (tpimal maralı, sı- |
| + | qın, dələ, iimal tulkusu, ar kəklik |
| + | və s.) zəngindir. Coxlu balıq . |
| + | |
| + | Əhali. Əsasən, ruslardır (8196, |
| + | 1979). Tatarlar, ukraynalılar, cu- |
| + | vaiplar, komilər, xantılar, nenlə |
| + | və b. da yapayır. Orta sıxlıq 1 km?- |
| + | nə 1,6 nəfərdir (1983). PTəhər əh. 6994 - |
| + | dir. Muhum iəhərləri: Tӱmen, İpyim, |
| + | Tobolsk, Tanyro OBCK, |
| + | |
| + | Təsərrufat. QT.v. SSRİ-nin ən be- |
| + | İYK neftcıxarma r-nudur. Əlkədə cı- |
| + | xarılan neftin təqr. yarısını ve- |
| + | rir. Əsas neft və qaz yataqları: Sa- |
| + | motlor (neft), Urenqoy, Medvejye (qaz) |
| + | və s. Q.v.-ndə neft və qaz yataqları- |
| + | nın kəipfində azərb. mӱtəxəssislərin |
| + | (F. Salmanov və b.) beyuk xidməti var. |
| + | Bakının neft mapınqayırma z-dla- |
| + | rında istehsal edilən avadanlıqdan |
| + | vil.-in neft sənayesində geniii isti- |
| + | fadə olunur. PPaim— Tumen, Ust-Ba- |
| + | lık—Omsk, Samotlor— Kuybıptev və s. |
| + | neft kəmərləri, edvejye— Mərkəz, |
| + | Urenqoy—Celyabinsk və s. qaz kəmərlə- |
| + | ri var. Urenqoy—Ujqorod—Qərbi Av- |
| + | ropa qaz kəməri cəkilmitidir (1984). |
| + | Tobolskda iri nəfi iinyA kombinatı |
| + | tikilir (1984). Kimya, əczacılıq, |
| + | plastik kӱtlə z-Dları var. Mapqınqa- |
| + | yırma və metal e”malı (gəmiqayırma, |
| + | neft və nəql. mapınqayırması, dəzgah- |
| + | qayırma, cihazqayırma, dəmirci-pres |
| + | avadanlıqı, K.t. və tikinti mapınla- |
| + | rı istehsalı və s.), meiyə sənayesi in- |
| + | kipaf etmitdir. Yungul və yeyinti |
| + | sənayesi var. Tikinti materialları |
| + | istehsal olunur. Coxlu balıq sənayesi |
| + | mӱəssisəsi var. K.t.-nın əsas sahəsi |
| + | heyvandarlıq (o cumlədən maralcılıq) |
| + | və taxılcılıqdır. Buqda, kartof, tə- |
| + | rəvəz, yem bitkiləri və s. əkilir. Xəzq |
| + | cilik təsərrufatı inkipaf etmiidir. |
| + | Vil.-in c.-undan Transsibir d.y. ke- |
| + | cir. Yeni d.Y.--ları (İvdel—Ob, Tav- |
| + | da— Mejdurecensk, Tumen—Nijnevar- |
| + | tovsk, Surqut—Urenqoy) cəkilmitdir. |
| + | Avtomobil yollarının uz. 12 min km, |
| + | cay gəmiciliyi (Ob, İrtıi, Tobol, |
| + | Konda) yollarının uz. təqr. 15 min |
| + | km-dir. Le 5 Tumen, Nijne- |
| + | vartovsk, Surqut, Nadım və s. T.v. |
| + | 967) ordeni ilə təltif olunmusdur |
| + | |
| + | |
| + | Mədəni quruculuq. Vil.-də 7 ali |
| + | məktəb (o cӱmlədən un-t), hesablama |
| + | mərkəzi, 9 muzey (filiallarla birlik- |
| + | də), 2 pəkil qalereyası, Z teatr, sirk, |
| + | filarmoniya və s. fəaliyyət gestərir. |
| + | c Qumenskaya pravdav (1918) və cTu- |
| + | menski komsomoletsə (1953) vil. qəzet- |
| + | ləri cıxır. Yerli radio və televiziya |
| + | verilimyləri ilə yanapı, Umum- |
| + | ittifaq Radiosu və Mərkəzi Tele- |
| + | viziyanın verilitləri retranslyasiya |
| + | olmur. |
| + | |
| + | TUMƏN (monqolca—on min)—12—14 |
| + | əsrlərdə monqol-tatar qopununda ali |
| + | təipkilat vahidi. 10 min nəfər deyui- |
| + | cudən ibarət idi. T. minliklərə, əz |
| + | nevbəsində minliklər yuzluklərə, Yuz- |
| + | luklər isə onluqlara belunurdu. T.-ə |
| + | tumənbattı batcılıq edirdi. |
| + | TUMƏN--İranda 1789—90 illərdə |
| + | kəsilmin və 10 qrana, 1932 ildən isə |
| + | 10 riala bərabər qızıl sikkə. |
| + | |
| + | ilə qədər cəkisi 3,222 900 ə”yarlı qı- |
| + | zıl, sonralar 2,59 q xalis qızıl ol- |
| + | mulidur. 20 əsrin əvvəllərindən TƏ- |
| + | davuldən cıxarılmın və İran ba- |
| + | zarlarında ticarət predmeti kimi |
| + | iplədilmizdir. |
| + | |
| + | |
| + | TUNG, kun g—bir sıra İlləpr enkə- |
| + | lərində, o cumlədən Azərb.-da, qədim |
| + | və orta əsr yatayıpi məntəqələrinə su |
| + | kəmərinin cəkilitində istifadə olu- |
| + | nan saxsı boru. Muxtəlif əlcudə du- |
| + | zəldilir və əhəng məhlulu ilə bir- |
| + | ləidirilirdi. Suyu uzaqdan gətiri- |
| + | lən cxeyrat bulaqlarıznın, bə?zi yer- |
| + | lərdə isə hətta kanalizasiya xətlə- |
| + | rinin cəkilitində də T.-dən istifa- |
| + | |
| + | |
| + | də olunurdu. |
| + | |
| + | TUNTUL— Azərb.SSR Qutqapten r nun- |
| + | da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. Rn |
| + | mərkəzindən 10 km c.-da, Alazan-Həf- |
| + | təran vadisindədir. Əh. 1794 (1985): |
| + | taxılcılıq, tutunculuk heyvandar- |
| + | lıq, baramacılıq və meyvəciliklə məii- |
| + | quldur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, |
| + | kitabxana, kinoqurqu, utpaq baqcası: |
| + | tibb məntəqəsi var. Beyuk Vətən muha- |
| + | ribəsində həlak olmu həmyerlilərin |
| + | iyərəfinə abidə qoyulmutdur. |
| + | TUPURCƏK, aqız suyu—tupur- |
| + | cək vəzilərinin ifraz etdiyi ipəf- |
| + | faf, yapılqanvarı sekret. İnsanın |
| + | və bir cox heyvanların T.-i qarınıq |
| + | olub, 3 cut iri və coxlu xırda tu- |
| + | purcək vəzilərindən ifraz edilir. T.- |
| + | in 98,5—99,596-ni su, qalanını duz- |
| + | lar və bərk maddələr təikil edir. |
| + | T. zəif qələvi (rN—5,6—7,6) reaksi- |
| + | yaya malikdir: yenidoqulmutlarda (ilk |
| + | illər) beyuӱklərə nisbətən turi reak- |
| + | siyalıdır. T.-in tərkibindəki fer- |
| + | mentlər polisaxaridləri monosaxarid- |
| + | lərə qədər a omə |
| + | |
| + | TUPURCƏK VƏZİLƏRİ—bax həmci- |
| + | nin Aqız suyu vəziləri. | |
| + | TURBAN— Asiya və PYimali Afrika |
| + | xalqları arasında yayılmıiy kii və |
| + | qadın baiy geyimi. Xususi qaydada 6a- |
| + | iya sarınan nazik qumai parcadan iba- |
| + | rətdir. Adətən, fəs, yaxud araqcı- |
| + | nın ustundən dolayırdılar. Qipik |
| + | İran geyimi olan T. hələ e.ə. 6—5 |
| + | əsrlərdə Midiyada genii yayılmındı. |
| + | TYPbƏ, məqbər ə—gerkəmli (yəx- |
| + | siyyətlərin xatirəsini əbədiləiydir- |
| + | mək ucun onların qəbri uzərində ti- |
| + | kilən bina. Hələ Qədim Misirdə fir ”- |
| + | onların sərdabaları uçzərində məh- |
| + | tipəm xatirə qurquları—eLlram və |
| + | mastabalar tikilirdi. T. orta əsr- |
| + | lərdə Yaxın və Orta PTərq əlkələrin- |
| + | də genii yayılmınidı (T. tipli ti- |
| + | kililər Qərbdə mavzoley adı ilə |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | Naxcıvanda Yusif ibn Kuseyir turbəsi- |
| + | |
| + | nin planı və kəsiyi: 1—ust kameranın |
| + | |
| + | planı, 2—sərlabanın planı: Z—uӱst kaq |
| + | mera, 4—sərdaba, |
| + | |
| + | |
| + | TURK DİLİ |
| + | |
| + | |
| + | məthurdur). Pərqdə islam dininin |
| + | ehkamları canlıların təsvirini gu- |
| + | nah hesab etdiyinə gərə, elmui tiəxsin |
| + | Xatirəsini əbədiləindirmək ucun hey- |
| + | kəltərailıq abidələri əvəzinə qəbrin |
| + | uzərində muxtəlif qurulutilu T.-lər |
| + | tikilirdi. Me”marlıq qurulupquna gə- |
| + | rə orta əsr T.-ləri kubiyəkilli, sək- |
| + | kizbucaqlı və qulləvarı olurdu. Gun- |
| + | bəzlə ərtulən kubiəkilli T.-lərdə |
| + | sənduqə deipəmə səviyyəsində, qulləva- |
| + | rı turbələrdə isə yeraltı sərdabada |
| + | yerlətir. Q.-lərin xarici səthləri |
| + | me”marlıq dekorları, ornament və gi- |
| + | tabələrlə bəzədilirdi. Mərvdə Sul- |
| + | tan Səncər məqbərəsi, Naxcıvanda |
| + | Mə-muӱnə xatın turbəsi, Sultaniyyə- |
| + | də Əlcaytu Xudabəndə turbəsi, Ərdə- |
| + | bildə /Peyx Səfiəddin kompleksində- |
| + | ku Hleix Səfi turbəsi (15 əsr) 1Pərq |
| + | T.-lərinin qiymətli incilərindəndir. |
| + | Azərb. sovet me”marlıqında T. ipiya- |
| + | atının zəngin ən”ənələri Kirovabad- |
| + | da Nizaminin (1947) və PQuada Va- |
| + | qifin turbəsində (1 “əə əksini tap- |
| + | mımdır. Moskvadakı Lenin mavzrleyi |
| + | muasir devr monumental dəfn qurru- |
| + | larının ən yaxtı numunəsidir. |
| + | Əd. Salamzade A., Arxitektura |
| + | mavzoleev Azerbabndjana Xİ—XU vv., v |
| + | kn.: Arxitektura Azerbavdjana (ocerki), |
| + | |
| + | |
| + | B., 1952, Vseobiyan istorin arxitekturı |
| + | 2 izd., T. 2, M., 1973. |
| + | |
| + | |
| + | TURQb (Tiqaoq) Ann Rober Jak (10. |
| + | Ə.1727, Paris—20.3.1781, Paris) — |
| + | Fransa devlət xadimi, iqtisadcı, fi- |
| + | ziokratlar məktəbinin gərkəmli nu- |
| + | mayəndəsi. Əsas əsəri 4“Sərvətin yaran- |
| + | ması və bəlutidurulməsi haqqında |
| + | dutquncələrədir (1766). F. Kene və |
| + | fiziokratların ardınca sərbəst |
| + | iqtisadi fəaliyyət prinsipini mu- |
| + | dafiə etmiti, kapitalın, pulun, mən- |
| + | fəətin və s. daha dərin təhlilini ver- |
| + | mipdir. T. cəmiyyətin sinfi bəlku- |
| + | sundə istehsal vasitələri uzərində |
| + | mulkiyyətin əhəmiyyəti anlayınına ya- |
| + | xınlaimıstdır. T. dircələn kapita- |
| + | lizmin ideoloqu olmuiq, fiziokratla- |
| + | rın nəzəriyyəsini tamamlamıii, bur- |
| + | jua siyasi iqtisadının gələcək inki- |
| + | izyaf yollarını gəstərmijndi. |
| + | TURƏNGTƏPƏ urgan i1.-ndən |
| + | (İran) 20 km 1im.-1i.-də Tunc dəvru- |
| + | nə aid yaiayınnı yeri. 1931, 1960—68 |
| + | illərdə tədqiq olunmutdur. Almarbi |
| + | təbəqə Eneolit dəvrunə aid edilir. |
| + | T.-də qızıl, tunc, daiq və s.-dən ha- |
| + | zırlanmıidy coxlu maddi mədəniyyət |
| + | numunələri tapılmıpidır. T.-nin ci- |
| + | cəklənmə devru Hissar mədəniyyətilə |
| + | əlaqədardır. Ehtimal ki, e.ə. 2-ci min- |
| + | illiyin ortalarında tərk olunmuint1- |
| + | dur. Q.-nin yuxarı təbəqəsi e.ə. 1-ci |
| + | minilliyə aiddir. |
| + | TURİ— Est.SSR-də, Payde r-nunda tiə- |
| + | hər. Pyarnu cayı sahilindədir. D.y. |
| + | st. Qaxtapalban, sud kombinatları |
| + | |
| + | |
| + | var. Elektrotexnika və tikiiy mə”mu- |
| + | latları, tikinti konstruksiyaları |
| + | və s. istehsal olunur. |
| + | |
| + | |
| + | TYPHHKM)A (Thüringen)—A/HP əpa- |
| + | zisində tarixi vil. İlk əvvəl turing- |
| + | lərin məskunlatdıqı ərazi. 1130 il- |
| + | dən landqraflıq. 1247 (əslində 1264) |
| + | illən Meysen markqrafları Vettinlə- |
| + | rin mulku idi. 1485 il bəlgusunə gərə |
| + | pm. Hissəsi Saksoniya kurfurustluyu- |
| + | nə (sonradan krallıq) birlətdiril- |
| + | mi, c.-unda coxsaylı feodal malika |
| + | nələri yaradılmıtdı. Almaniyada No |
| + | yabr inqilabından (1918) sonra T. alı |
| + | ilə əlahiddə ərazi kimi təpkil edil- |
| + | |
| + | |
| + | 391 |
| + | |
| + | |
| + | mipdi (1920, bap pəhəri— Veymar). |
| + | Fatist Almaniyası darmadarın edil- |
| + | dikdən (1945) sonra sovet iiqal zona- |
| + | sına daxil edilmii, 1946 ildə bat |
| + | iyəhəri Erfurt olan T. ərazisi yara- |
| + | dılmındı, 1949 ildən ADR-in tərki- |
| + | bindədir. 1952 ildə T. xususi inz. va- |
| + | id kimi lətqv edilərək ӱc mahala |
| + | bəlunmulidur: Erfurt, Gera, Zul. |
| + | TURİNGİYA MEİYƏSİ (Thaqqpdeq |
| + | CM aYyd4)—ADR və AFR-də daq silsi- |
| + | ləsi. Uz. təqr. 100 km, eni 15—20 km, |
| + | hund. 982 m-ə (Berberq d.) qədərdir. |
| + | Qneys, qranit, porfir və iyistlərdən |
| + | təmppxkil olunmu:i hLorstdur. Yamac- |
| + | ları dikdir. Meipələr, qoruq (Becep- |
| + | tal, ADR) var. |
| + | TURİNGLƏR (Thӧqqpseq) — german |
| + | tayfalarından biri. Bir sıra ger- |
| + | man tayfa qruplarının (germundur- |
| + | lar, anqllar, varnlar və 6.) qarıpı- |
| + | qından əmələ gəlminlər. 5 əsrin əv- |
| + | vəllərində Elba və Dunay caylarının |
| + | yuxarı hevzəsində məskən salıb kral- |
| + | lıq yaratmıpdılar. 531 ildə bu əpa- |
| + | zinin beyuk hissəsini franklar, az |
| + | hissəsini sakslar iiqal etmidilər. |
| + | İlk əvvəllər T.-in tutduqu ərazinin |
| + | bir hissəsində Turinxiya və sonra- |
| + | lar almanların tərkibinə daxil ol- |
| + | muli turing xalqı formalatmınqdır. |
| + | TUR YA N— Azərb.SSR də cay. Kurun |
| + | sol qolu. Əsasən, Qutqatten, Aedaii və |
| + | Zərdab r-nları ərazisindədir. Uz. |
| + | 180 km (T.-ı əmələ gətirən əsas qol: |
| + | lardan biri olan Tikanlı cayının |
| + | mənbəyindən), həvzəsinin sah. 1840 k.m?, |
| + | Bat Qafqaz silsiləsinin c. yamacın- |
| + | dan (3680 m hund.-dən) batlanır. Əsa- |
| + | sən, yeraltı sularla qidalanır. Orta |
| + | illik su sərfi 18 m?/san, illik axım |
| + | həcmi 565 mln. m?-dir. Suvarmada is- |
| + | tifadə edilir. Sellər olur. Ustundə |
| + | Turyancay su qoviaqı yaradılmıiq- |
| + | dır. Aplyaqı axını Qarasu adlanır. |
| + | TURYANCHAY— Azərb.SSR Aqdatp pər |
| + | nun Yuxarı Qolqəti sovetliyində fəh- |
| + | lə qəs. R-n mərkəzindən 10 km c.-q.-də, |
| + | Aqdai— Qutqaten avtomobil yolu gə- |
| + | narında, PTirvan duzundədir. Əh. 228 |
| + | (1985). İbtidai məktəb, klub, kitab- |
| + | xana, kinoqurqu, tibb məntəqəsi: ar- |
| + | xeoloji abidələrdən orta əsrlərə aid |
| + | iəhərgah var. | |
| + | TURYANCAY QORU RU-- Azərb.SSR-də |
| + | devlət qoruqu. Əsasən, Atdaii və Yevlax |
| + | r-nları ərazisində, Acınohur ən dar- |
| + | lıqının Əlican və Turyan doə |
| + | arasındakı hissəsindədir. Sah. 12,4 |
| + | min ha-dır. Azərb.SSR Nazirlər So- |
| + | vetinin qərarı ilə 1958 il mayın b-da |
| + | yaradılmınddır. Ardıc, saqqızaqacı |
| + | və Beyuk Qafqazın ən darlıq cel r-n- |
| + | larının digər təbii komplekslərin- |
| + | dən ibarət seyrək arid meiyələri qoru- |
| + | nur. Qırqovul, kəklik və s, var. |
| + | TURYANCAY SU QOVİYARI — Azərb. |
| + | SSR-də, Turyan cayı ustundə hidro- |
| + | texniki kompleks. Atdall r-nu ərazi- |
| + | sindədir. Suvarmanı inkiiyaf et- |
| + | dirmək və sellə mubarizə məqsədi ilə |
| + | tikilmiiy və 1958 ildə istifadəyə ve- |
| + | rilmiidir. Bəndinin uz. 342 m, und. |
| + | 6 m, sugecirmə qabiliyyəti 302 m?/san- |
| + | dir. Q.s.q.-ndan Turyan cayının sar |
| + | və sol sahilləri boyunca uzanan Ka" |
| + | nallar bailanır. u qoviyaqından |
| + | 24 min La-dan cox sahənin suvarıl- |
| + | masında istifadə olunur. |
| + | TURK DİLİ (1924 ilədək osman: |
| + | lı dili), Turkiyə turkcə" |
| + | si—tuӱrklərin dili. Turkiyə Res- |
| + | publikasının dəvlət dili. Bu DİLDə |
| + | |
| + | |
| + | 992 |
| + | |
| + | |
| + | 43 mln.-a yaxın (1983), SSRİ-də isə |
| + | 78 mindən cox (1979) adam danınır. |
| + | Turk dillərinin c.-q, (oquz) qrupuna |
| + | bax Oruz dilləri) daxildir. T.d.-ndə |
| + | dialekt (u.r., Orta Anadolu: il.: |
| + | itm.-PYy., yaxud Qaradəniz: Rumelis c.-pp: |
| + | Qəstəmon) var. Ədəbi dilin əsasında |
| + | İstambul iyivəsi durur. Turk dillə- |
| + | rinə xas umumi cəhətlər T.d. ucun də |
| + | səciyyəvidir. Lakin qıpcaq-karluq, |
| + | qismən də bulqar dillərinin təsiri, |
| + | eləcə də digər etnolinqvistik tə”sir- |
| + | lər nəticəsində T.d. batqa turk dil- |
| + | lərindən muəyyən fonetik, qrammatik |
| + | və leksik xususiyyətləri ilə fərqlə- |
| + | nir. T.d.-ndə ə saiti, Xx, g samitləri |
| + | yoxdur. Sez sonunda 6:--p, d=t, ux, |
| + | qog əvəzlənməsi səciyyəvidir. İndiki |
| + | zaman hec bir turk dilində (turkmən |
| + | dilinin ersarı dialektindən ura) |
| + | iptlənməyəceyor ipəkilcisi ilə əmələ |
| + | gəlir. İndiki və qeyri-muəyyən gələ- |
| + | cək zaman formaları tam diferen- |
| + | siallatmamhpipdır. Ədəbi dil ərəb və |
| + | fars səzləri ilə dolu olan osmanlı |
| + | ədəbi dili zəminində 19 əsrin orta- |
| + | larında formalatmaqa baiqlamıpq- |
| + | dır. Muasir ədəbi T.d. normaları |
| + | dilin leksik tərkibini yad unsurlər- |
| + | dən—ərəb və fars səzlərindən, eləcə |
| + | də Avropa dillərindən alınma səzlər- |
| + | dən temizləmə prosesində 20 əsrin 30— |
| + | 50-ci illərində yaranmıpdır. İlk |
| + | Yazılı abidələri 13 əsrə aiddir. Ya- |
| + | zıda 1928 ilədək ərəb əlifbasından |
| + | istifadə edilirdi: 1928 ildən əlif- |
| + | bası latın qrafikasına əsaslanır. |
| + | Ədl Zeynalov F.R., Turk dillə- |
| + | rinin muqayisəli qrammatikas: — |
| + | B., 1974—75, yenə onun, Turkologiya- |
| + | hın əsasları, B., 1981: Kononov A. |
| + | N., Qrammatika sovremennoqo turepkoqo |
| + | literaturnoqo izıka, M.—L., 1956: yenə |
| + | onun, Ocerki istorii izucenin turei- |
| + | goqo izıka, L., 1976: Dmitriev N. |
| + | K., Turepkin izık, M., 1960: Russko-tu- |
| + | repkiN slovarh, M., 1972: Turepko-rus- |
| + | skiv slovarı, M., 1977: KratkiN tureiko- |
| + | russkin slovarı cnovıx slovəe, Tbilisi, |
| + | 1978, Quzev V. Q., Staroosmanskiİ azık. |
| + | M., 1979: Dilaca r.A.,, Türk diline gene |
| + | bir bakıs, Ankara, 1964, Türkce sözlük, 6 |
| + | baskı, Ankara, 1974, Banguo öl u T., |
| + | Turkcenin grameri, Istanbul, 1974. |
| + | |
| + | |
| + | TYPK DİLLƏRİ (kehnəlmip adı |
| + | 1 tatar dilləriy—SSRİ |
| + | və Yurkiyənin, eləcə də İran, İraq, |
| + | Əfqanıstan, Cin, Bolqarıstan, Rumı- |
| + | niya, Yuqoslaviya və Albaniyanın bir |
| + | sıra xalqlarının geneoloji (məniiə- |
| + | cə) və tipoloji cəhətdən qohum dillə- |
| + | ri. SSRİ-də turkdilli xalqlar sayca |
| + | slavyan xalqlarından sonra ikinci |
| + | Yeri tutur və 23 dil ilə təmsil olunur: |
| + | Həmin dillərdə təqr. 40 mln. adam da- |
| + | nhzmpır (1979). Azərb.SSR, Qazax.SSR, |
| + | Qırq.SSR, Tur.SSR, Əzb.SSR, Bapq. |
| + | MSSR, Tat, MSSR, Tuva MSSR, Cuv. |
| + | MSSR, Yak.MSSR, Daqlıq Altay MB |
| + | və Xakas MV yerli əhalisinin doqma |
| + | dilidir. T.d. qismən, DaRq. MSSR (qu- |
| + | muqlar, noqaylar), Kabarda-Balkar |
| + | |
| + | SR, Qaracay-Cərkəz MV (balkar- |
| + | lar, qaracaylılar, noqaylar), Stavro- |
| + | POL əlkəsİi (noqaylar, truxmenlər), |
| + | Mold.SSR (qaqauzlar), Lit.SSR, |
| + | USSR (karaimlər, tatarlar), Krım |
| + | (Krım tatarları) və s. yerlərdə də |
| + | yayılmındır. T.d.-nin hansı dil ailə- |
| + | sinə daxil olması indiyədək dəqiq mu- |
| + | əyyənlətdirilməmmidir: alimlərin |
| + | bir qismi onları Ural-Altay, digər |
| + | qismi isə Altay dillərinə daxil edir- |
| + | lər. Q.d. qrupunu mustəqil dil ailə- |
| + | si hesab edənlər də var. T.d.-nin tari- |
| + | |
| + | |
| + | " dir |
| + | |
| + | |
| + | TURK DİLLƏRİ |
| + | |
| + | |
| + | xi inkipafı apaqıdakı mərhələlərə |
| + | beəlunur: Altay və Hun devrləri (era- |
| + | MIZIN 5 əsrinədək)|, qədim turk devru |
| + | (5—10 əsrin əvvəli), orta turk devru |
| + | (10—15 əsrlər): yeni və ən yeni turk |
| + | devrləri (16—20 əsrlər). |
| + | |
| + | Qəbul olunmunt təsnifata gerə T.d. |
| + | q. (qərbi hun) və ii, (iplərqi hun) qol- |
| + | larına ayrılır. Q. qoluna bulqar |bul- |
| + | qar (qədim), xəzər, cuvapq dilləri), |
| + | oquz Qoquz (10—11 əsrlər), Azərb., turk, |
| + | turkmən və qaqauz dilləri|, qıpcaq |
| + | (batpqırd, qazax, qaracay-balkar, qara- |
| + | qalpaq, qumuq, karaim, noqay, tatar dil- |
| + | ləri və s.), karluq |ezbək, uyrur (yeni |
| + | uyqur) dilləri və s.| qrupları, ip. qo- |
| + | luna isə uyqur (qədim uyrur, Tuva, ya- |
| + | kut, xakas, por dilləri və s.), qır- |
| + | qız-qıpcaq (qırqız və Altay dilləri) |
| + | qrupları daxildir. T.d.-nin hamısın- |
| + | da ahəng qanunu, samitlərin assimil- |
| + | yYasiyası, keək və ipəkilcilərin xususi |
| + | qurulumpa malik olması, demək olar |
| + | ki, eynilik təpkil edir. Bu tipoloji |
| + | uyqunluq morfologiyaya da aiddir. T.d, |
| + | iltisaqi dillərə daxildir. Onlarda |
| + | qrammatik cins kateqoriyası yoxdur. |
| + | Qopmalar səzun sonuna əlavə olunur, |
| + | sezduzəldici və səzdəyitdirici ipə- |
| + | kilcilərin sırası məhkəm qanunauy- |
| + | qunluqa tabedir. Hal və mənsubiyyət |
| + | kateqoriyaları coxlu umumi cəhətlə- |
| + | |
| + | |
| + | -rə malikdir. Kək səzlərin hec bir |
| + | |
| + | |
| + | pəkilci qəbul etmədən itlənə bilmə- |
| + | si, vahid təsrif sistemi, əvəzliklər- |
| + | dəki ӱmumilik və s. də belə oxtarlıq- |
| + | pardandır. Bu dillərin sintaktik qu- |
| + | rulupunda da tipoloji eynilik cox- |
| + | dur, sez və sez birləpqmələrinin cuӱm- |
| + | lədəki sırası sabitdir: təyin tə yin |
| + | olunandan əvvəl gəlir və onunla uz- |
| + | lapmır, tamamlıq tamamladırı sez- |
| + | dən əvvəl gəlir, tabeli murəkkəb cum- |
| + | lələr az, tərkiblər isə coxdur, Luqtət |
| + | tərkibində umumilik daha qabarıq ipə- |
| + | kildə ezunu gestərməkdədir. T.d.-nin |
| + | qədim yazılı abidələri (Orxon-Yeni- |
| + | sey əlifbası ilə) 6—11 əsrlərə aid= |
| + | dir, daha qədim abidələri isə mani, |
| + | brahmi və soqdi əlifbaları ilə ya- |
| + | zılmındır (Sintszyan və Orta Asiya). |
| + | Sonralar turk yazısı (uyqur və ərəb |
| + | əlifbaları ilə) PTərqdə Kaiqar, Orta |
| + | Asiya və Qızıl Ordada, Qərbdə isə |
| + | Səlcuqilər devlətində (Kicik Asiya), |
| + | Azərb.-da, Qurkiyədə, Misirdə, Hin- |
| + | distanda və s. yerlərdə inkitpaf et- |
| + | miipdir. 20 əsrin 20—30-cu illərin- |
| + | də SSRİ-nin turkdilli xalqları la- |
| + | tın əlifbasından istifadə etmiilər. |
| + | 30-cu illərin sonundan isə bu dillə- |
| + | rin coxu ucun rus qrafikası əsasında |
| + | əlifba yaradılmılddır. Turkiyədə |
| + | 1928 ildən latınlapdırılmıin əlif- |
| + | ba qəbul olunmustdur. T.d.-nin eyrə- |
| + | nilməsi haqda ətraflı mə”lumat almaq |
| + | ucun bax Turkologiya məqaləsinə. |
| + | Əd. Zeynalov F. R., Turk dillə |
| + | rinin muqayisəli qrammatikası, h r |
| + | B., 1974—75, yenə onun, Turkologi- |
| + | yanın əsasları, B., 1981, Turk dilləri- |
| + | nin leksik-morfoloji quruluplu (məqalə- |
| + | lər məcmuəsi), B., 1981, AMzıki narodov |
| + | SSSR, t. 2. Teorkskie azıki, M., 1966: |
| + | Baskakov N. A., Vvedenie v izucenie |
| + | torksgix azıkov, M., 1969) yenə |
| + | onun, İstoriko-tipoloqiceskald morfolo- |
| + | qil torkskix azıkov, M., 1979, Qad- |
| + | jieva N. Z. Osnovnıe puti razvitin |
| + | sintaksiceskov strukturı TOrkskix izı- |
| + | kov, M., 1973: Kononov A. N., İsto- |
| + | ril izucenin torkskix nzıkov v Rossini. |
| + | DooktabrıskiN period, L., 1972, Sereb- |
| + | Uennikov B. A., adjieva N. |
| + | Hə Sravnitelhno-istorices kan qoammatika |
| + | torkskix azıkov, B., 1979, Perbak A, |
| + | |
| + | |
| + | mp. |
| + | |
| + | |
| + | - |
| + | |
| + | |
| + | M., Ocerki po sravnitelınov morfoloqii |
| + | torkskix izıkov. Qlaqol, L., |, Mu- |
| + | saev K. M., Leksikoloqil torkskix |
| + | azıkov, M., 4. |
| + | |
| + | |
| + | TURK XAQANLIRI— Mərkəzi Asi- |
| + | yada turk tayfa ittifaqının yarat- |
| + | dıqı dovlət (552—745). 460 ildə apti- |
| + | na deyilən hunn tayfası jujanların |
| + | hakimiyyəti altına dutpdu. və PTərqi |
| + | Turkustandan Altaya kecuruldu, onun |
| + | ətrafında yerli tayfaların ittifa- |
| + | qı yarandı. Bu tayfa ittifaqı cturkə |
| + | adlanırdı. Əvvəlcə yalnız siyasi mə - |
| + | na dapıyan vturkə etnonimi, sonralar |
| + | turk dilləri və xalqlarının geniiy |
| + | qrupunu (bir coxu T.x.-na daxil deyil- |
| + | di) ifadə etməyə bapladı. 545 ildə |
| + | turklər uyqurlara, 551 ildə jujanlara |
| + | qalib gəldilər. Turklərin baicıla- |
| + | rından Bumın 552 ildə ezunu xaqan |
| + | eqlan etdi. 555 ildə butun Mərkəzi |
| + | Asiya xalqları, Qərbi Mancuriyada |
| + | yappayan kidanlar və Yenisey qırrqızla- |
| + | rı turklərin hakimiyyəti altına kec- |
| + | dilər. Xaqanın iqamətgahı Orxon ca- |
| + | yının yuxarı axarına kecuruldu (bax |
| + | Orxon tӱrkləri). 6 əsrin 2-ci yarı- |
| + | sında turklər Orta Asiyada Eftali- |
| + | |
| + | |
| + | lər dəvlətini darıtdılar, PTimali |
| + | Cin devlətlərini (C jou, Si tutdu- |
| + | lar. Muxan xaqan |553—572) Bizansla |
| + | |
| + | |
| + | ittifaqa girərək Beyuk ipək yoluna |
| + | nəzarət ustundə İranla muharibəyə |
| + | bapladı. 571 ildə turklərin İrana |
| + | yurupqunlən sonra Amudərya cayı sər- |
| + | həd e”lan olundu, 588—589 illərdə |
| + | Amudəryanın q.-indəki bir sıra vil. |
| + | xaqanlıqa birləpdirildi. izansla |
| + | ittifaq bir necə dəfə pozuldu: 576 |
| + | ildə Bospsr (Kerc) tutuldu. 581 ildə |
| + | Xersones muhasirəyə alındı. |
| + | |
| + | 6 əsrin ortalarına yaxın turklər" |
| + | də hərbi demokratiyanın izləri qal |
| + | maqla, ilkin feodal istehsal munasi* |
| + | bətləri yaranmaqa bapladı. Turk əyan |
| + | larının var-devlətinin və nufuzunun |
| + | artması, onların ipqal edilmii əra |
| + | ziləri muxtar idarə etməyə can atma- |
| + | sı siyasi behranlara və feodal cə- |
| + | kipmələrinə səbəb oldu. Suy imperiya- |
| + | sının (Ə81—618) fəal mudaxiləsi |
| + | behranı dahada gəskinlətdirdi. T.x. |
| + | |
| + | |
| + | bir-birinə An 1Pərq (Mərkəzi |
| + | Asiya) və Qərb (Orta Asiya) hissələ- |
| + | PTərqi T.x. PT1ibi |
| + | |
| + | |
| + | inə parcalandı. |
| + | 1509 —619) və Xelinin |620—630|) dev- |
| + | rundə Mərkəzi Asiyada ez nufuzunu |
| + | bərpa etdi, Suy imperiyası ilə muha- |
| + | ribədə ez istiqlaliyyətini qoruyub |
| + | saxladı. Xeli Cinə qariqı 67 yurutp |
| + | kecirmipdi. Xalq kutlələrinin ver- |
| + | gilərdən narazılıqı və bir sıra tay- |
| + | aların usyanı nəticəsində Xeli Cin- |
| + | lə muharibədə məqlub oldu (630). La- |
| + | kin Cin əleyhinə usyan (681) nəticə- |
| + | sində PTərqi T.x. yenidən bərpa olun: |
| + | du. Kapaqan xaqanın |691—716) dəv- |
| + | rundə PTərqi T.x.-nın sərhədləri Man- |
| + | curiyadan Sırdəryaya qədər geniplən- |
| + | dirildi. Turklər Səmərqəndə catdı- |
| + | lar, lakin ərəblərlə vurutimada (712— |
| + | 713) məqlub oldular. Bilgə xaqan |
| + | 1716—734| və qardapqı Gӱltəkin Tan |
| + | imperiyası və onun mӱttəfiqləri ilə |
| + | mӱharibələrdə PPərqi T.x.-nın istiq- |
| + | laliyyətini qorudular. Bilgə xaqanın |
| + | əlumundən sonra baplanan cəkitmələr |
| + | və PQərqi T.x.-nın udellərə parcalan- |
| + | ması devlətin məhvinə səbəb oldu. |
| + | Onun yerində Uyqur xaqanlıqı (745— |
| + | 840) meydana gəldi. m |
| + | Tutduqu ərazilərin əksəriyyətini |
| + | 7 əsrin əvvəlində itirən Qərbi T.x, |
| + | |
| + | |
| + | TURKİYƏ |
| + | |
| + | |
| + | 393 |
| + | |
| + | |
| + | PTequye (610—618) və Ton Yabqunun |
| + | (618—630| dəvrundə əz sərhədlərini |
| + | Altayda və Amudərya cayı boyunca ye- |
| + | nidən bərpa etdi. 630 ildə taxt-tac |
| + | uqrunda baplanan mubarizə dulu və |
| + | nupibi tayfa ittifaqları arasında |
| + | uzun muharibəyə cevrildi. İpibar |
| + | |
| + | ilaml xaqanın |634—6391| inzibati |
| + | islahatı da (xaqanlırı on tayfa əra- |
| + | zisinə bəlmutidu) muharibənin qar- |
| + | iqısını ala bilmədi. 658—659 illər- |
| + | də Cin qopunları Qərbi T.x.-nın |
| + | əsas ərazisini ipyeal etdi. Qərbi T.x. |
| + | 704 ildə Cinin tabeliyindən azad ol- |
| + | sa da, (im.-dDan basqınlar və daxili |
| + | cəkipqmələr nəticəsində 740 ildə |
| + | suqut etdi. |
| + | |
| + | .X.-na məxsus yazının, tarixpqu- |
| + | naslıqrın və mə nəvi mədəniyyətin əsas |
| + | mənbəyi Orxon-Yenisey kittbələridir. |
| + | T.x. Avrasiyanın turkdilli əhalisi- |
| + | nin birlətməsində muhum rol oyna- |
| + | mı və muasir turkdilli xalqların |
| + | əsasını təpqkil edən etnik qrupların |
| + | sonrakı inkipafına tə”sir gestər- |
| + | mitppdir. Arami yazısından istifadə |
| + | olunması və qədim turk runi yazısı- |
| + | nın yaradılması T.x.-nın beyuk mə- |
| + | dəni nailiyyəti idi. Yazılı mə”xəz- |
| + | lərdən T.x.-nın Azərb.-la iqtisadi və |
| + | siyasi əlaqələri MƏ lӱmdur. Bə”zi təd- |
| + | qiqatcılar Abterondakı Bilgəh qəs.- |
| + | nin etimologiyasını Bilkə xaqanın |
| + | adı ilə əlaqələndirirlər. |
| + | |
| + | |
| + | Əd. Kiselev S. V., Drevnli isto- |
| + | il 1OjnoV Sibiri |2 izd.|, M., 1951: |
| + | llptornın S. Q., Drevnetorkskie |
| + | runiceskie pamatniki kak istocnik po |
| + | istorii Srednen Azii, M., 1964, Qumi- |
| + | levL. N., Drevnie torki, M., 1967, Sa- |
| + | vinon D. Q., Narodı KOjnov Sibiri v |
| + | drevnetorkskuk) zpoxu, L., 1984. |
| + | |
| + | |
| + | TURKAN— Azərb.SSR Əzizbəyov pasyas |
| + | da (Bakı ppəhər sovetliyi) ptq (1935 |
| + | ildən). T. qəs. sovetliyinin mərkəzi. |
| + | R-n mərkəzindən 12 km m.-nə, Ağıne- |
| + | ron y-a-ndadır. 2 orta və fəhlə gənc- |
| + | lər məktəbləri, kitabxana, klub, ki- |
| + | noqurqu, muzey, upaq batcası, ambu- |
| + | latoriya, xalcacılıq sexi, memarlıq |
| + | abidələrindən turbə (18 əsr), məscid |
| + | (19 əsr), arxeoloji abidələrdən Tunc |
| + | devrunə aid qədim qəbiristan və kur- |
| + | qanlar var. Beyuӱk Vətən muharibəsin- |
| + | də həlak olmuiq həmyerlilərin pərə- |
| + | Der abidə au |
| + | |
| + | URKAN HORİZONTU— Antropogen |
| + | sisteminin alt hissəsi. 1938 ildə |
| + | A. A. İlyin Abieron y-a-nda, Qurkan k. |
| + | yaxınlıqında ayırmıtdır. 1950 ildə |
| + | V. Y. Xain onu T.h. adlandırmındır. |
| + | Gil və qumlu gillərdən ibarətdir. |
| + | Xarakter faunası xırda molyusglar |
| + | və ostrakodlardır. Xəzər hevzəsi ət- |
| + | rafında yayılmıpndır. Qalınlırı |
| + | 11—130 yi |
| + | TURKEİYYLƏR, tirkepdlər—qədim |
| + | turkdilli xalq. 6 əsrdə abar və muk- |
| + | ri tayfa birlətməsindən tətpəkkul |
| + | tapmımlar. Qərbi Qurk xaqanlıqı- |
| + | nın tərkibinə daxil olan T. Cunqa- |
| + | rinin q.-ində və Jetisuda (Semirec- |
| + | yedə) yapayırdılar. 704 ildə xaqanlı- |
| + | qa son qoymu(i və əz dəvlətlərini Ya- |
| + | ratmıtdılar. 776 ildə uyqur və kar- |
| + | luqlara məqlub olan T.-in bir qismi |
| + | sonralar oquz və qıpcaqların tərki- |
| + | bildə Azərb.-a gəlmiilər. Tupkeni |
| + | (1Pahbuz r-nu), Tərkepy (Vartaten |
| + | r-nu) və Tirkətəvənd (Kəlbəcər r-nu) |
| + | gənd adlarının T.-lə əlaqədar olma- |
| + | sı ehtimal edilir. |
| + | |
| + | |
| + | Ədl Qumilevl. N., Drevnie por- |
| + | ki, M., 1927, R |
| + | |
| + | |
| + | TURKƏDİ — Azərb.SSR Sabirabad |
| + | -nunun Yolcubəyli sovetliyində kənd. |
| + | -i mərkəzindən 8 KM HIM.-T.-HƏ, AY- |
| + | |
| + | zənlikdədir. ƏH. 1300 (1985): pambıq- |
| + | |
| + | cılıq, taxılcılıq və heyrandarlıqla |
| + | məpquldur. Səkkizillik məktəb, ki: |
| + | tabxana, tibb məntəqəsi var. |
| + | |
| + | TURKƏKƏRA N— Azərb.SSR Lənkəran |
| + | |
| + | r-nunun Səpnəkəran sovetliyində kənd. |
| + | |
| + | R-n mərkəzindən 10 km c.-da, Lənkə- |
| + | |
| + | Dan ovalıqındadır. Əh. 1452 (1985). |
| + | sas təsərrufatı uzumculukdur. Sək- |
| + | |
| + | kizillik məktəb, mədəniyyət evi, ki- |
| + | |
| + | tabxana ə. |
| + | |
| + | TURKƏCARƏ — qədim zamanlardan |
| + | |
| + | xalqlar arasında geniii yayılmıpt ib- |
| + | |
| + | tidai mualicə usullarının Azərb.-da |
| + | iplənən adı: muxtəlif rituallarla |
| + | |
| + | mupayiət olunur. Qədim dəvrlərdə T. |
| + | |
| + | xalq təbabətinə daxil idi, SSRİ xalq- |
| + | |
| + | larının maddi, mədəni rifah halı- |
| + | nın yaxpılasidırılması, ixtisas- |
| + | latppidırılmınpi, pulsuz tibbi yardı- |
| + | |
| + | MIN Yӱksək səviyyədə olması ilə əla- |
| + | |
| + | qədar T. tə”sirini itirir. Sovet qa- |
| + | |
| + | nunculuquna əsasən T.-ni əzunə pis |
| + | niyyətlə peppə etmiyi tpəxslər cəzalan- |
| + | dırılır. |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | |
| + | TURKİYƏ |
| + | |
| + | |
| + | (Türkiye), |
| + | Pecmyönykacbı (Türkiye Cum- |
| + | huriyeti ). |
| + | |
| + | Cmumi mə”lumat. Qərbi Asiyada və |
| + | |
| + | |
| + | Turkiyə |
| + | |
| + | |
| + | Avropanın c.-p. kənarında dəvlət, |
| + | Ərazisinin təqr. 9796-i Kicik Asiya |
| + | (Anadolu) y-a-nda, təqr. 396 -i Avro- |
| + | nana (PQərqi Frakiya), Balkan İ-a- |
| + | nın c.-.-indədir. PTm.-p.-də SSRİ |
| + | balın ip.-də İran, c.-1p.-də |
| + | raq və Suriya, im.-q.-də Bolqarıs- |
| + | tan və Yunanıstanla həmsərhəddir. |
| + | P1m.-da Qara dəniz, c.-q.--də Mərmərə |
| + | dənizi, q.-də Egey dənizi, c.-da Ara- |
| + | lıq dənizi ilə əhatələnir. Quru sər- |
| + | Hədlərinin uz. 2632 km (603 km-i SSRİ, |
| + | o cumlədən 11 km-i Azərb.SSR ilə), |
| + | dəniz sərhədlərinin uz. 5483 km, sa- |
| + | hil xəttinin uz. 7 min km-dən coxdur. |
| + | Egey dənizində bir necə ada (İmroz, |
| + | Bozcaada və s.) T.-yə gəkslӱr. Bos- |
| + | for və Dardanel boqazları, Mərmə- |
| + | rə dənizi T.-nin Avropa hissəsini |
| + | Asiya hissəsindən ayırır. Sah. 780,6 |
| + | min km?, ƏH. 47 mln.-dan coxdur (1983) |
| + | İnzibati cəhətdən 67 ilə (vil.-ə) be- |
| + | lunur. Paytaxtı Anqara i.-dir. |
| + | əvlət qurulunyu. Q. Resp.-dır. |
| + | 1982 il Konstitusiyası quvvədədir. |
| + | Devlət baicısı Turkiyə Beyuk Mil- |
| + | lət Məclisinin (TBMM) Əa Y3BHnə- |
| + | ri arasından 7 il muddətinə secdiyi |
| + | prezidentdir. Ali qanunvericilik |
| + | orqanı əhalinin 5 il muddətinə sec- |
| + | diyi TBMM-dir (parlament). İcra |
| + | hakimiyyətini prezident və ba na- |
| + | zirin bapcılıq etdiyi həkumət (Na- |
| + | zirlər PPurası) həyata kecirir. |
| + | |
| + | |
| + | Təbiət. T. əsasən, daqlıq əlkədir. |
| + | Ərazinin cox hissəsi Kicik Asiya |
| + | yaylasındadır. Kicik Asiya yaylası |
| + | ITM.-naH Pont d-rı (Qərbi Pont d-rı, |
| + | PTərqi Pont d-rı və s.), c.-dan və it,- |
| + | dən Tavr (To d-rı) dar sistemi |
| + | (Qərbi Tavr, Mərkəzi Tavr, Daxili |
| + | Tavr, PQimali Yap PTərqi Tavr və s.) |
| + | ilə əhatələnir. PT.-də Tavr Kurdustan |
| + | d-rına kecir. TQ.-nin mərkəzi hissəsi- |
| + | ni Anadolu yaylası tutur. Kicik Asi- |
| + | ya yaylasının q. hissəsi paralel dar |
| + | silsilələrindən isaridir. T.-də ən |
| + | yuksək zirvə Beyuk Atqrıdaqdır (Be- |
| + | yuk Ararat, 5165 m). Əlkənin Avropa |
| + | hissəsi, əsasən, təpəli duzənlikdir |
| + | (hund. İstranca silsiləsində 1030 |
| + | m-dək). Dəniz sahilləri boyunda ki- |
| + | cik ovalıqlar (Tuxurova, Azpaqı Fra- |
| + | kiya və s.) var. T. ərazisi yuksək seys- |
| + | mikliyə malikdir. Faydalı qazıntı- |
| + | ları: xromit, boksit, volfram, civə, |
| + | mis, dapq kəmur, qonur kemur, neft, |
| + | dəmir filizi, mərmər və s. |
| + | |
| + | İqlimi subtropik, daxili r-nlarda |
| + | kontinentaldır. Orta temp-r yanvarda |
| + | ovalıqlarda 3—10*9S, daxili yaylalar- |
| + | da O-dan —159S-yədək (it.-də daqlarda |
| + | —35*S-yədək), iyulda muvafiq olaraq |
| + | 25—329S, 15—222S-dir. İllik yaqrın- |
| + | tı daxili r-nlarda 200—600 mm, Pont |
| + | və Tavr d-rının kənar yamaclarında |
| + | 1000—3000 mm. Cayları azsuludur, |
| + | yayda suyu bəzən quruyur. Əsas cayla- |
| + | rı: Corox, Qızıl İrmaq, Beyuk Men: |
| + | deres və s. Dəclə, Fərat, Kur və Araz |
| + | caylarının yuxarı axınları T. əra- |
| + | zisindədir. Coxlu gel (umumi sah. |
| + | 9 min km?) var. Ən bəyukləri porsulu |
| + | Van və Tuz gəlləridir. Daxili r-n- |
| + | larda, əsasən, acıq-qonur və boz ptaba- |
| + | lıdı, sahilboyu r-nlarda qəhvəyi, ru- |
| + | tubətli subtropik r-nlarda qırmızı |
| + | torpaqlar və qonur dar-meppə torpaqla- |
| + | rı yayılmıtdır. Sahilyanı daqlarda |
| + | yarımquru subtropik, yaylalarda sub- |
| + | tropik yarımsəhra bitkiləri ustun"- |
| + | dur. Ərazinin təqr. 2592-i metəlik- |
| + | dir. T.-nin 11m.-pi1.-ində (Lazistanda) |
| + | rutubətli subtropik, mepələr, Tavr |
| + | d-rının c.-unda Aralıq dənizi tipli |
| + | həmipəyatıl meytpələr var. Heyvanla- |
| + | rı: vəhti qoyun, bezoar kecisi, nəcib |
| + | maral, cuyur, celdonuzu, canavar, ayı, |
| + | vəhiti epipək və s. olu sahil- |
| + | yanı suları balıqla zəngindir. Mil- |
| + | li parklar (Uludar, Qaratəpə-Arslan- |
| + | tas və s.) var. |
| + | |
| + | Əhali. Əhalinin təqr. 9094-i turx- |
| + | lərdir. Kurdlər, ərəblər, cərgəzlər |
| + | (adıgelər, ubıxlar, cecenlər, osetin- |
| + | lər, ləzgilər və digər Qafqaz xalqla- |
| + | rı nəzərdə tutulur), lazlar, guӱrcu- |
| + | lər, azərb.-lar, turkmənlər, bolqarlar, |
| + | albanlar, ermənilər, yəhudilər və yu- |
| + | nanlar da Yatayır. Dəvlət dili turk |
| + | dilidir. Əhalinin əksəriyyəti musəl- |
| + | mandır. İllik orta artım 2,396 -dir |
| + | (1981). İpləyən əhalinin təqr. 6026 -i |
| + | k.t., 1696 -i sənaye, 494-i nəql., 596-i |
| + | ticarət, 1396 -i kommunal və s. sahələr- |
| + | də calıtnır. Orta sıxlıq 1 km-də |
| + | 60,2 nəfərdir (1983). PTəhər əhalisi |
| + | 59094-dən coxdur (1980). Muhum ipəhər- |
| + | ləri: İstambul (4,8 mln.), Anqara |
| + | (3,2 mln.), İzmir (1,9 mln. 1981), |
| + | Adana (467 min), Bursa (346 min), |
| + | Qaziantəp (301 min), Əsgittəhər (290 |
| + | min), Konya (270 min). | |
| + | |
| + | Qarixi ocerk. Q. dəvlətinin yaran- |
| + | dıqı Kicik Asiya— Anadolu (yun. |
| + | Apa:o1e—tiərq deməkdir) ərazisi tə- |
| + | dim zamanlarda və erkən orta əsrlər- |