Aşağıda ASE-nin 9-cu cildinin 2021-ci ildə Elmi Spektr açıq elmi platformasının Habitat Tərcümə Layihəsi çərçivəsində Fərid Əlibalayev və Naqiq Məhəmmədzadə tərəfindən dijitallaşdırılmış mətninin üçüncü hissəsi (cəmi üç hissədə, birinci hissəsi bu: >>, içinci hissəsi bu: >>) verilir: (1-cildin özünü isə buradan oxuya bilərsiniz: СПУТНИК-ФРОНТОН // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası : [10 cilddə] = Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы / baş red. C.B.Quliyev. — Bakı: Qızıl Şərq, 1986. — IX cild. — Səhifələrin sayı: 623. — 80.000 nüsx.)

nipiməndilər dəvləti 1480 ildə səl- cuqilərə tabe oldu. Beləliklə, 13 əs- rin əvvəlində səlcuqilər butun Kicik Asiyaya sahib oldular. Lakin 1243 il- də Kəsədaq (Kosadaq) vuruzimasında monqollar tərəfindən məqlub olan Səlcuqilər dəvləti parcalandı. 230 il məvcud olmuii vahid Səlcu- qilər dəvlətinin Yerində ayrı-ayrı feodal bəylikləri yarandı. Osmanlı bəyliyinin banisi Osman bəy 1299 il- də Osmanlı dəvlətini yaratdı. Bun- dan sonra səlcuqilər Osmanlı turk- ləri adlanmara bailadılar. K. Mark- sın gestərdiyi kimi, orta əsrlərin ən beyuk hərbi-feodal monarxiyala- rından olan Osmanlı dəvləti 150 il ərzində Balkan xalqlarını (bolqar- lar, serblər, magedoniyalılar, fra- kiyalılar və b.) ӧzӱnə tabe edə bildi. Turklər Nikopol vurummasında (1396) Avropa cəngazərlərinin birləpqminl quvvələrini məqlub edərək Konstanti- nopola yaxınlaidılar. Lakin sultan İldırım Bayazidin |1389—1402| An- qara vuruiimmasında (1402) Teymura məqlub olması tӱrklərin Avropaya irəliləməsini təxminən 40 il təxirə saldı. 1445 ildə Qərbi Anadoluda və Balkanlarda həkumət əleyhinə anti- feodal xalq usyanları baiy verdi. 1444 və 1448 illərdə sultan Dİ Murad (1421—51) səlibciləri məlubiyyətə qratdı, onun oqlu 11 Mehmet |1451— 81) 1453 il mayın 29-da Konstantino- polu tutdu, Bizans imperiyası suqut etdi. Konstantinopol İstambul adı ilə Osmanlı imperiyasının paytaxtı oldu. 15 əsrin 50—70-ci illərində Bosniya, Herseqovina, Valaxiya, Cer- noqoriya, Albaniya, Moreya, Krım, Ki- cik Asiyada isə Trabzon imperiyası, Qaraman bəyliyi və s. ərazilər zəbt edildi. z 1 Səlim Yavuz |1512—20) və 1 Su- leyman Qanuninin |1520—66| hakimiy- yəti dəvrundə Osmanlı imperiyasının

ə” ——— - orjomi

I Əta ə Di Sin

kak i ə 1 “ YUnpuHl əsi 6 s

m.

gəl

"mı “ığs" GA s” “öv ı Ərcim 45 = mə 45.92 /. əə

ə bol" . Qarakesədə"

“ə ƏRZURU

— —Tatvan —

=) = Dün FEİL əd i ii vax ə BPİ 2 Dan ə

4 M” s | Xӱ Kirtudand ss ile ə riq iibarMar” ÜHHDT

Calamərikb

ərazisi daha da geniplləndirildi: Yaldıran vurmlamasında (1514) sultan 1 Səlim PQah İsmayılın qopunlarını məqlub edib Səfəvilərin 257 Təbrizi aldı. T.-nin Azərb.-a basqın- ları sonralar daha da gucləndi: İranla T., arasında əsasən Azərb. əra- zisində aparılan mçharibələr (bax Səfəvi—Osmanlı mӱharibələri) əlkə iqtisadiyyatının pozulmasına, xalq kӱtlələrinin vəziyyətinin pisləylmə- sinə səbəb oldu. T.-nin Azərb.-a hu- cumları 18 əsrdə də davam etmiiydi. 1514—17 illərdə Ermənistan, Gurcus- tan, Pimali Mesopotamiya, Suriya, Fələstin, Misir, Hıcaz (Qərbi Ərə- bistan Məkkə və Mədinə i.-ləri ilə birlikdə) mipqal olundu. Osmanlı donanması butun Aralıq dənizi hev- zəsinə nəzarət edirdi. 16 əsrin orta- larında Tripolitaniya, Əlcəzair, Egey arxipeları a-rı, Macarıstan kral- lıqının bir Hissəsi tutulduqdan son- ra Osmanlı imperiyası Avropa, Asi: Ya və Afrikada təqr. 8 mln, km?-lik ərazini əhatə edirdi. Fasiləsiz muӱ- haribələr və vergilərin artması im- periyanın tərkibində slan xalqların narazılıqına səbəb oldu. Anadoluda 16 əsrin sonu—17 əsrin əvvəlində be. Yuk ӱsyanlar bapi verdi (bax Cəldali- lər). Amansızlıqla yatırılmasına baxmayaraq ӱsyan feodalizmin meəvqe- lərini sarsıtdı, əlkədə sinfi zid- diyyətləri daha da kəskinlərdirdi. 1683 ildə Polpa kralı 111 Yan So- beski turk ordusunu məqlub etdi. Bu məqlubiyyət Osmanlı imperiyasının tənəzzulunun baplanqıcı oldu. Kar- lovsı konqresi (1698—99) nəticəsində T. Avropadakı torpaqlarının cox his- səsini itirdi. 1768—74 və 1787—91 illər Rusiya —T. muharibələri nəticəsində İÖax Kunuk Qaynarca sulhu (1774), Yassı sulh muqaviləsi (1791)) T. Krım, Moldaviya, Valaxiya və s. əraziləri itirdi. Artıq 18 əsrin sonlarında T.-nin taleyi Qərb dəvlətlərindən asılı idi: beləliklə İPyərq məsələsi

TURKİYƏ

395

meydana cıxdı. Osmanlı imperiya- sının tamamilə məhvinin qariısı- nı almaq məqsədi ilə islahatlar ke- cirilməyə baplandı. 111 Səlimin (1789—1807| *Nizam-i cədidg adlanan islahatlarında hərbi-len torpaq sa- hibliyini tənzim etmək, ordu və do- nanmanı Avropa qaydasında yenidən qurmaq, əsasən hərbi məqsədlər ucun manufaktura istehsalını artırmaq və s. nəzərdə tutulmutdu. Yonalar ların gecirilməsinə iri feodallar kəskin mӱqavimət gestərirdilər. Di- gər tərəfdən Napoleonun Misirə hər- bi Yurupqu və 1798—1801 illər Fran- sa—T. muharibəsi, 1806 ildə Rusiya ilə muharibənin baplanması, 1807 ildə İstambulda yenicərilərin murtə- ce qiyamı P1 Səlimin hakimiyyətinə və cNizam-i cədidə islahatlarına son qoydu. 19 əsrin əvvəlində Məhəmmədəli pama Misiri mustəqil e”lan etdi. 1806—12 və 1828—29 illər Rusiya—T, mӱharibələri T.-nin hərbi qudrətini zəiflətdi və T. bir sıra ərazi gu- zəmtlərinə getməyə məcbur oldu: |bax Buxarest sulh muqaviləsi (1812), Ədirnə sulhu (1829)|, 1838 il İngil- tərə—T. və Fransa—T. ticarət kon- vensiyaları T.-nin Avropa kapitalın- dan asılılıqını gucləndirdi. Os- manlı imperiyasının tənəzzulunə son qoymaq məqsədi ilə 1839 ildə Tənzi- mat hərəkatı baplandı. Krım muha- ribəsində (1853—56) B., Britaniya, Fransa və Sardiniya T.-nin muttəfi- qi kimi cıxıpt etdi, Paris sulh mu- qaviləsi (1856) “Osmanlı imperiyası- nın butevluyunu və toxunulmazlıqı- NIg təsdiq etdisə də, əslində T.-nin Qərb deəvlətlərindən asılılırını da- ha da artırdı, ildə qabaqcıl turk ziyalı- ları T.-də konstitusiyalı qurului Yaratmaq məqsədi ilə gizli cYeni os- manlılarq cəmiyyəti təkil etdilər. 19 əsrin 70-ci illərində T. imperia- list deəvlətlərdən asılı yarımmustəm- "ƏKƏ əlkəyə cevrilmiidi və sənayenin səviYYƏSİNƏə gərə Avropada sonuncu yeri tuturdu. “Yeni osmanlılarxın rəhbəri Midhəd pamanın baicılı- qı ilə 1876 il mayın 30-dakı dəvlət cevriliti nəticəsində sultan Əb- duӱləziz |1861—76| taxtdan salındı, hakimiyyət əslində Midhəd patanın əlinə gecdi. Sultan 11 Əbdulhəmid 1(1876—1909) Midhəd papanın və Na- miq Kamalın hazırladıqları kon- stitusiya layihəsini təsdiq etməyə məc- bur oldu (bax Midhəd konstitusi- yası). Lakin 1878 ildə sultan konsti- tusiya əsasında yaradılmıpq parla- menti buraxdı, əlkədə 30 ildən artıq istibdad rejimi (czulm dəvruə) həkm qurdu 1877—78 illər Rusiya—T. mu- haribəsi nəticəsində Hernoqoriya, Ser- biya, Rumıniya, Bolqarıstan Osmanlı imperiyasının tərkibindən ayrıldı. 1881 ildə Fransa Tunisi, B. Brita- niya isə Misiri iipyqal etdi. cZulməuə rejimi əlkədə mutərəqqi quvvələrin inkipafının qartısını ala bilmədi. 19 əsrin sonunda cyeni osmanlılargın davamcıları olan gənc tӱrklər hərəkatı bailandı (1889 ildə gizli -“-İttihad və tərəqqi təppkilatı yaradıldı). Rusiyada 1905 —07 illər inqilabının tə”siri, PTərq məsələsində imperializmin ziddiyyət- lərinin kəskinləiməsi, Balkan xalq- larının milli azadlıq mubarizəsi- nin geniplənməsi 20 əsrin əvvəllərin-

də T.-də inqilabi ppərait yaranmasına səbəb oldu. Gənc tӱrklər inqilabı (/908) sultan Əbdulhəmidi konstitusi- yanı bərpa etməyə və parlament carır- maqa məcbur etdi. Sultan və tərəhdr- larının dəvlət cevriliti etmək cəh- di (1909 il, 31 mart) bai tutmadı və həmin ilin aprelində 11 Əbdӱlhəmid taxtdan salındı, qardalpı U Mehmed Rəpad sultan e”lan olundu. Əslində isə 10 il ərzində (1908—18) hakimiy- yət gənc tӱrklərin 4*İttihad və tərəq- qimx partiyasının əlində olmupidur. Gənc turklərin islahatları zəhmət- keii kӱtlələrin vəziyyətini Yungulləi- dirmədi, Avropada bir sıra ərazilə- rin, Afrikada Tripolitaniyanın iti- rilməsi ilə nəticələnən taliya— Turkiyə muharibəsi (1911—12) və Bal- kan mӱharibələrindən (1912—13) sonra Osmanizm iflasa uqradı, gənc turklər panturkizm və panislamizm ideyala- rını təbliq etməyə batpiladılar: 1914 ildə hakimiyyətdə olan Ənvər pamaa, Tələt papa və Camal pamia ucluyu T.- ni Birinci dunya muharibəsində (1914 —18) Almaniya tərəfində vuruyimara vadar etdilər,

Beyuk Oktyabr sosialist inqilabı- nın qələbəsindən sonra T. muharibə- dən cıxmaq imkanı əldə etdi, lakin gənc turklər həkuməti Sovet Rusiyası ilə muharibəni bir il də davam €T- dirdi və Zaqafqaziyaya hərbi mudaxi- lə təpkil etdi. 1918 ilin sentyabrında Antanta qopunları Fələstin və Ma- kedoniya cəbhələrində hucuma kecdi, sultan T.-si təslim oldu. Mudros ba- rımırı (1918) əslində Osmanlı im- periyasının varlıqına son qoydu. Gənc tӱrklərin liderləri (o cӱmlədən Ənvər papa, Tələt papa, Camal papa) xaricə qacdılar. B. Britaniya, Fran- sa, İtaliya və Yunanıstan qopunları Anadolunu iptal etməyə batladılar. Əlkənin iqtisadiyyatı bərbad halda idi, əhalinin butun təbəqələrinin və- ziyyəti aqırlatmındı. T.-ni milli azadlıq hərəkatı burudu. Bu hərəkat tarixə turk millətcilərinin rəhbəri Mustafa Kamal papanın (Ataturk) adı ilə Kamalcılar inqilabı kimi daxil olmutdur. Antanta qopunları İstambulu tutaraq sultan həkuməti ilə Sevr sulh muqaviləsini (1920) imzaladılar. Lunanıstan — Turgiyə muharibəsi (1919—22) kamalcıları qəti mӱbarizəyə batilamaqa məcbur et- di. Mustafa Kamal həkumətini birin- ci tanıyan (1920, Z iyun) Sovet Rusi- yası milli azadlıq mӱbarizəsi aparan tӱrk xalqına bəyuk Yardım gestərdi: 1921 il martın 16-da Moskvada RSOSR ilə T. arasında cDostluq və qardaii- lıq haqqında muqavilə imzalandı. Həmin ilin oktyabrında Zaqafqaziya resp.-ları (Azərb., Gurcustan, Ermə- nistan) ilə, 1922 il yanvarın 2-də isə Ukrayna ilə T. arasında eyniadlı mӱqavilələr imzalandı. 1923 il okt- yabrın 29-da T. Beyuk Millət Məclisi (parlament) T.-ni resp. e”lan etdi. Ataturk T. Resp.-sının ilk preziden- ti secildi. Lakin inqilab zəhmətketi kutlələrin tələblərini ədəmədi. 1920 ildə yaranan Turkiyə Kommunist Par- tiyası tə”qiblərə mə"ruz qaldı.

—30-cu illərdə T. SSRİ ilə dostluq munasibətləri saxlayırdı: 1925 ilin dekabrında SSRİ ilə dost- luq və bitərəflik Haqqında muqavilə imzalandı. amalcıların islahat- ları feodalların, murtəce burjua

dairələrinin qəti etirazına səbəb olmutdu, 1926—27 illərdə həkumət əleyhinə cıxımlar bai verdi, 30- cu illərin 2-ci Yarısından T. he- kuməti milli prinsiplərdən uzaq- lapmaqa bailadı və Moitrə konf- ransında (1936) Qərb diplomatiyası- nın təzyiqi altında SSRİ-nin və digər Qara dəniz dəvlətlərinin mə- nafeyinə zərər gətirən ingilis layi- həsinə tərəfdar cıxdı.

T. İkinci dunya irin (1939— 45) zamanı əvvəlcə B, Britaniya və Fransa ilə ittifaqda olmuit, Fran- sanın ipqalından sonra Almaniya ilə yaxınlatmındı. Faiqist Almaniyası SSRİ uzərinə hucum edən zaman T, əzunu bitərəf e”lan etdi, əslində isə Almaniya ilə dostluq əlaqələrini da- vam etdirirdi. Almaniya və onun mut- təfiqlərinin mətlub olacaqları yəqin olunduqda, T. 1944 ilin yayında fa- İYİST DƏVLƏTLƏrİi İLƏ iqtisadi əlaqə- ləri kəsdi, 1945 ilin fevralında isə Almaniyaya və Yaponiyaya muharibə e”lan etdi. Muharibənin sonuna yaxın və xususilə mӱharibədən sonrakı dəvr- də T.-də ABPQ imperializminin iqti- sadi, siyasi və Hərbi tə”siri artmara bapladı. T. ilə ABPT arasında T.-yə hərbi və iqtisadi yardım gəstərilmə: si haqqında bir sıra muqavilələr bar- landı. ABPT T. ərazisində hərbi baza- lar yaratmaq imkanı əldə etdi. T. 1952 ildə qn , NATO hərbi blokuna, 1955 ildə Baqdad paktına daxil oldu. 1950—60 illərdə T. həkuməti ABPİQ-ın Yaxın P1ərqdəki siyasətinə, habelə 1950—53 illərdə Koreyadakı hərbi mu- daxiləsinə fəal yardım gəstərdi.

Hakim Demokrat Partiyasının (DP) milli mənafeyə zidd daxili və xari- ci siyasəti əlkədə bəyuk narazılıqa səbəb oldu ki, bu da 1960 il mayın 27-də hərbi cevrilitlə nəticələndi. DP qadaqan olundu, onun liderləri

zərində məhkəmə prosesi quruldu:

P-nin liderlərindən 3 nəfəri, o cumlədən bali nazir A..Menderes əlum cəzasına məhkum olundular. T.-nin xarici siyasətində muəyyən dəyipiklik Yarandı. SSRİ və digər sosialist əl- kələri ilə, inkitpaf etməkdə olan əl- gələrlə (xususilə ərəb əlkələri ilə) munasibətlərin nizamlanması ucun tədbirlər geruldu. 1961 ildə yeni konstitusiya qəbul olundu. 70-ci il- lərdə 1.-də siyasi vəziyyət yenidən kəskinlətdi. T.-nin NATO blokundan cıxması və iqtisadi-siyasi islahatlar kecirilməsi uqrunda demokratik hə- rəkat geni vus"ət aldı. 1971 il mar- tın 12-də T. ordusu hərbi cevriliil etdi. 1973 il məclis seckiləri nəti- cəsində Xalq Cumhuriyyət Partiyası- nın (XCP) batcılıqı ilə koalisiya həkuməti yaradıldı. 1974 ilin yayın- da Kipr a.-nda Yerli yunan və turk icmaları arasında ziddiyyət son də- rəcə kəskinlətdiyi bir ipəraitdə T. adaya qopun cıxardı. Bu hadisə ABPT, Yunanıstan və NATO-nun uzvu olan bə”zi dəvlətlərlə T. arasında muna- sibətlərin gərginlətməsinə səbəb ol- du. T. 1979 il martın 15-də SENTO- dan cıxdı. 70-ci illərin sonlarında iqtisadi cətinliklər, S. Dəmirəl he- kumətindən narazılıqrın artması, si- Yasi partiyalar arasında ixtilafla- rın dərinləiməsi, terrorculuqun ge- nip miqyas alması əlkə daxilində siyasi vəziyyətin kəskinləttməsinə sə- bəb oldu, 1980 ildə T,.-nin xarici bor-

396

TURKİYƏ

cu artaraq 18 mlrd. dollara catdı, Əlkədə yaranmıni vəziyyətdən saq quv- vələr istifadə etməyə calınqdılar.

1980 il sentyabrın 12-də hərbi cev- rilip bziz verdi (son iyirmi ildə ucuncu dəfə), hərbi vəziyyət e”lan olundu. Ordu generalı K. Evrenin (0982 ildən əlkənin prezidentidir)

cılıqı ilə Milli Təhlukəsizlik PPurası yaradıldı, parlament bura- xıldı, konstitusiya ləqv olundu, si- yasi partiyaların və ictimai təiyki- latların fəaliyyəti qadaqan edildi. ABP-la cbirgə mudafiə sahəsində əməkdatlıqq haqqında saziki imzalan- dı. 1981 ildə hərbi hakimiyyət orqan- ları tərəfindən secilən c Məiivərət məclisi? yeni konstitusiya layihə- sini hazırladı, bu da 1982 il noyab- rın 77-də ӱmumi rə”y sorqusu nəticə- sində bəyənildi. 1982 ildə partiya- lar haqqında qanun, habelə secki qa- nunu verilmitdir. 1983 ilin aprelin- dən bir sıra məhdudiyyətlər qoyulmaq iqərti ilə siyasi fəaliyyətə icazə ve- rildi. Lakin 1980 ildə qadaran olun- MyH partiyalar və kecmiiy siyasi xa- dimlər əlkənin siyasi həyatında ipti- rak huququ almadılar. 1983 ilin no- yabrındakı məclis seckilərində yal- nız yeni yaradılmıp 3 partiya (Xalq partiyası, Millətci Demokrat Parti- yası, Ana Vətən Partiyası) iptirak etdi. Ana Vətən Partiyası seckilərdə qalib gəldi. Onun sədri Turqut Ozal nazir oldu. 1984 ilin martında Yerli ezunuidarə orqanlarına keciri- lən seckilərdə (6 burjua partiyası- nın nӱmayəndələri iptirak edirdi) də Ana Vətən Partiyası qalib gəl- midir.

1960—70 illərdə SSRİ ilə T. arasında iqtisadi və mədəni əməkdaii- lıqı genipləndirmək haqqında bir

sıra muqavilələr baqlandı. Hər iki:

əlkə arasında iqtisadi-ticarət əla- qələrinin kenitplənməsində 1967 ildə baqlanmın sazipin muhum əhəmiyyəti olmupdur. 1972 ildə “SSRİ ilə Tur- kiyə Respublikası arasında qonipuluq munasibətlərinin prinsipləri haqqın- da bəyannaməz imzalandı, hər iki əlkə arasında iqtisadi, elmi və mədəni əlaqələr daha da genipləndi (bax So- vet—Turkiyə saziiləri). T.-nin bir sıra dəvlət və həkumət bacıları SSRİ-də (o cumlədən Azərb.SSR-dəy olmuilar. 1984 ilin dekabrında N. A. Tixonovun T.-yə rəsmi səfəri zamanı “Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı və Turkiyə Respublikası arasında iqtisadi, ticarət və elci-

Qusldasından bir nərunçiy,

texniki əməkdaplıqın uzunmuddətli proqramı, həmcinin 1986—90 illər- də SSRİ ilə T. arasında əmtəə dəv- riyyəsi haqqında saziyit, mədəni və elmi əməkdaplıq proqramı kimi mu- hum sənədlər imzalanmıpdır. Siyasi partiyalar, həmkarlar it- tifaqları. Xalqcı Partiya- sı (1983)—sədri Necdet Calpdır. Millətci Demokrat Par- tiyası (1983)—sədri Turqut Su- nalpdır. Ana Vətən Parti- yası (1983)—sədri Turqut Ozaldır. Turkiyə Kommunist Partiyası, T Ur: kiyə İici Partiyası (1 ildə tadaqan olunmutidur). Sosia- list Demokrat Partiya- şı (1983). Yaxa Fəhlə Həmkarlar İttifaqları

vəx eleraesılası-1 rg — İ (ip (1952)—Beynəlxalq Azad Həmkar- lar İttifaqları Konfederasiyasına

daxildir. Turkiyə İnqilabi Fəhlə Həmkarlar İtti- faqları Konfederasiya- sı (1967) — 1980 ildə qadaqan olun- mupidur.

İqtisadi-coqrafi ocerk. T. aqrar- sənaye əlkəsidir. Umumi milli gəli- rin 21,496-ini sənaye, 25,696-ini k.t. verir (1981). İqtisadiyyatında dəvlət və xususi bəlmələr məvcuddur. Devlət belməsinə ən iri sənaye mӱəssisələri, mə”dənlər, iaxtalar, elektrik st.-la- rı, d.y. nəql., rabitə vasitələri, dəniz nəql.-nın 5096-i maliyyə-bank sistemi vəsaitinin cox hissəsi daxildir. Xu- susi bəlmə sənaye istehsalının təqr. 2)3-sini verir. T. iqtisadi cəhətdən ə Avropa və AB1P-ın imperialist inhisarlarından xeyli asılıdır, so- sialist dəvlətlərinin KƏMƏİHHƏ ap- xalanaraq iqtisadi asılılırı aradan qaldırmaq uerunda ii aparı- lır. Xarici əlkələrdə (AFR, Fran- sa, Avstriya, İsvecrə, habelə Liviya, Səudiyyə Ərəbistanı və s.) T.-dən get- mii 1 mln.-dan artıq turk fəhləsi ipləyir (1982). |

T. iqtisadiyyatında sənaye inkipaf edən sahədir. Sənaye məhsulları dəyə- rinin 8096 -indən coxunu e”mal, xusu- silə yungul və yeyinti sənayesi verir. Muəssisələrin coxu kicikdir. Sənaye, əsasən, əlkənin q. və mərkəzi Hissə- lərində — İstambul, Anqara, Adana, Bursa, Əskipəhər və s. r-nlarında toplanmındır. Elektrik enerjisinin (1982 ildə 26,6 mlrd. kvt-saat) 8095 -ə qədərini İES-lər (yerli və qismən gə- tirmə yanacaqla ipləyir), qalanını SES-lər verir. İstehsal edilən elek-

o trik enerjisinin əksər hissəsi sənaye muəssisələrinə ve- rilir, məniyət və kommunal ehtiyac- larına sərf olu- nur. K.t.-nda elek- trik enerjisindən istifadə edilmir. Hasiledici sənaye kifayət qədər inki- madı €TMƏMHULAHD. Qonur kemur (1982 ildə 20,2 mln. ti), dai kemur (7,2 mln. t), neft (2,3 mln. t), xromit (cıxa- rılmasına gərə ka- pitalist əlkələri və inkitpaf edən el- gələr arasında CAR

və Zimbabvedən sonra 3-cu yeri tu- tur), dəmir və mis filizləri zvə s. cıxarılır. Yeyinti sənayesini (e”mal sənayesi məhsulunun təqr. 2/5-sini verir), əsasən, iri dəvlət və koop, mӱəssisələri (ət kombinatları, eyn, iəkər, ipərab, konserv 3-dları, tu-

tun f-kləri və c,), həmcinin cox- lu kicik və orta həcmli xususi muəssisələr təmsil edir. Yungul

sənayenin əsas sahəsi toxuculuqdur (5 yun, ipək parcalar və s.). alcacılıq inkipaf etmiidir. Ayaq- qabı, tikipy sənayesi var. Tikinti ma- teriallarından sement (1982 ildə 16 mln. t), iquiyə, kərpic və s. istehsal edilir. Aqac e”malı, selluloz-kaqız, poliqrafiya sənayesi var. Qara və əl- van metallurgiya, neft e”malı və KHM- ya sənayesi inkitpaf etdirilir. Ma- ilınqayırma və metal e"malı sənayesi- nin inkipafı quratdırma (xususilə nəql. vasitələri) mӱəssisələrinin ya- radılması ilə əlaqədardır. Gəmiqa- yırma, elektrotexnika, k.t. matınqa- yırması, dəzgahqayırma (toxuculuq, metal e”malı dəzgahları və s.) və hərbi sənaye mӱəssisələri var.

Becərilən torpaqların 2/3-yə qə- dəri iri mulkədar və qolcomaqlara (kənd. əh.--nin 10—1296-i), 1/3-indən azı xırda və orta kəndli təsərrufat- larına (kənd əh.-nin 6596-i) məxsus- dur. K.t. məhsullarının 2/3-sini əkincilik verir. Ərazinin təqr. 1/3-si becərilir. Əkin sahəsinin təqr. 8096- ində dənli bitkilər—burqda (1982 il- də 17,5 mln. t), arpa (6,4 mln.t), qar- qıdalı, covdar, vələmir, cəltik və s., təqr. 1596-ində texniki bitkilər—pam- bıq (500 min t), tutun (210 min MN), iəkər cuqunduru (12,7 mln. t), guӱnə- baxan, kuncud, kətan, kənaf, yerfın- dırı, 596-ində tərəvəz-bostan bitkilə- ri, kartof və s. əkilir. T. tutun (18 əsrin əvvəllərindən əkilir) yıqımına və ixracına gərə dunyada qabaqcıl Yerlərdən birini tutur. €CaMCyH? TY- tunu xususilə mə urdur. Baqcılıq inkipaf etmiidir. Fındıq (1982 il- də 220 min t, dunyada yıqılan fın- dırın təqr. 1/3-i), qoz, əncir, zeytun, sitrus bitkiləri, ərik, paftalı, NƏVDƏN COX qri və s., Qara dəniz sa- hilboyunun il. hissəsində cay (1982 il- də 303 min t) becərilir. Fındıq, kipymiiy və əncir muhum ixracat əhə- miyyətinə malikdir. K.t.-nın ikinci muhum sahəsi heyvandarlıqdır. Cəmən və otlaqlar ərazinin təqr. 1/3-ini tu- tur. 17 mln. qaramal, 68,5 mln. davar var (1981). Qatır, at, epipək, dəvə, donuz saxlanır, arıcılıq və ipəkci- liklə məqul olunur. Balıq ovlanır (1981 ildə 465 min t). Meilə təsərru- fatı var.

SSRİ-nin iqtisadi və texniki kə- məyi ilə T.-də bir sıra iri sənaye muəssisəsi (İzmir yaxınlıqrında neft- ayırma, Bandırmada sulfat turiusu, İskəndərunda metallurgiya z-dları, Seydiməhərdə aluminium kombinatı və s.) tikilmitdir. Orhanelidə İES, Axuryan (Qərbi Arpacay) cayında (Erm. SSR ilə sərhəddə) birgə bənd və su an- barı (1976 ildən) yaradılır. SSRİ- dən Q.-yə təbii qaz verilməsinə dair mӱqavilə baqlanmıtpdır (1984). D.Y.- larının uz. 8,2 min km, avtomobil yollarının uz. 61 min gc, dəniz tica- rəti donanmasının tonnajı 2524,4 min t-dur (1983). Əsas portları: İS- tambul, Mersin, İzmit, İskəndərun,

TURKİYƏ

397

—””——————————---------------——— — —— —— — — — ——.........

Samsun. Neft kəmərlərinin umumi uz. 1102 km, guӱcu sutkada təqr. 10 min t-dur. Əsasən, k.t. məhsulları ixrac edilir. Neft, sənaye xammalı, maiqın, avadanlıq və s. idxal olunur. Ticarə- ti AFR, İtaliya, Fransa, ABİP, İraq, İsvecrə, B, Britaniya, SSRİ, Niderland və s. əlkələrlədir. Pul vahidi T. lirəsidir.

Silahlı quvvələr. T.-nin silah- lı qӱvvələri quru qopunları, HHQ və HDQ-dən ibarət olub umumi sayı 550 min nəfərdir (1981). Quru qopun- larında 460 min nəfər əsgər və zabit, həmcinin muxtəlif silah və texni- ka, HHQ-də 50 min nəfər, təqr. 400 dəyulp təyyarəsi, HDQ-də 40 min nə- fər, 14 sualtı qayıq və təqr. 200 mux- təliftipli hərbi gəmi var. Silahlı quvvələr əsgəri mӱkəlləfiyyət haqqın- da qanun əsasında komplektlətdiri- lir. Həqiqi hərbi xidmət mӱddəti 20 aydır. T. qopunları NATO-nun ma- nevr və tə”limlərində iptirak edir- lər. T.-də jandarmeriya (120 min nə- fər) var.

Səhiyyə. 1974 ildə T.-də əhalinin hər min nəfərinə dutpən doqum sayı 41,2, əlum sayı 14,5, hər min nəfər diridoqulana gerə uiqaq əlumu 90— 190 (dəqiq mə”lumat yoxdur) olmutidur. Əlum halları, əsasən, urək-damar xəstəliklərindən və yaman piitlər- dəndir. İnfeksion və parazitar xəs- təliklər genip yayılmındır. Mal- yariya, vərəm, traxoma, poliomielit və s. xəstəliklərə təsaduf edilir. T.-də 75,5 min carpayılıq (əhalinin hər min nəfərinə 9,1 carpayı) 768

xəstəxana YƏCCHCƏCH, 371 polikli- nika, 292 tibb mərkəzi, 2,4 min tibb məntəqəsi, 62 ana və uplaqları mu-

hafizə mərkəzi, 301 dispanser, 22,8 min həkim (əhalinin hər 1,6 min nə- ərinə 1 həkim), 4,3 min stomatoloq, )8 min əczacı, 21,6 min orta tibb ippcisi var ə Həkim kadrları un-tlərin tibb fakultəsində və ali tibb məktəblərində hazırlanır. Maarif. Muasir təhsil sistemi resp. e”lan edildikdən sonra yYara- dılmındır. İcbari pulsuz ibtidai təhsil 1924 ildən, qızlarla oeklanla- rın birgə təhsili 1927 ildən həyata gecirilir. Təhsil muddəti ibtidai məktəblərdə 5 (34-2), natamam orta məktəblərdə 3, tam orta məktəblərdə (liseylərdə) 2—–-4 ildir. Ali tədris muəssisələri sisteminə un-tlər, akade- miyalar və ali məktəblər daxildir. Beyuk kitabxanaları: Anqarada Milli kitabxana, Anqara un-tinin kitabxa- nası, İstambul un-tinin kitabxanası və s. Beyuk muzeyləri: Anqarada Arxeo- logiya muzeyi, Etnoqrafiya muzeyi, İstambulda Ayasofiya muzeyi, Topqa- pı sarayı muzeyi. Elm və elmi idarələr Təbiyyat və texnika elmləri. Bi- zans və Qərbi Avropanın elm və tex- HHKa nailiyyətlərindən muəyyən dərə- cədə Osmanlı imperiyasında da isti- fadə edilmitdir. 15 əsrin 1-ci yarı- sında T.-də riyaziyyatcı və astronom Qazızadə Rumi, məntiqci və həkim Ha- cı papa Aydın, coqrafiyaiqunas Əli Əbdulrəhman və Uluqbəyin tələbəsi, riyaziyyatcı və astronom Əli Qupici fəaliyyət gəstərirdi. 15—17 əsrlərdə turg dilində geniti elmi ədəbiyyat nətir edildi. 1494 ildə e"dam edil- mip Lutfi Takadi riyaziyyat və ast- ronomiyanın, fəlsəfənin təsnifatına

dair əsərlər yazdı. 16 əsrdə coqrafi- Yaya maraq artdı, admiral Piri Rəis dunyanın xəritəsini və dəniz atlası- nı (4 Bəhriyyəm) tərtib etdi. Sidi Əli Rəis, Əli Əkbər, Xətay, Mehmat Aptiq və b. qiymətli əsərlər yazdılar. 17 əsrdə Katib Cələbinin və Evliya Cə- ləbinin əsərləri dunya iqehrəti qazan- dı. 18 əsrdə T.-də ilk mətbəə (1727) Yaradıldı, riyaziyyatın, kartoqrafi- Yanın, T.-nin flora və faunasının əyrənilməsinə dair elmi əsərlər nəir edildi. T. gulculuyu dunya ipehrəti qazandı. 1737 ildə T.-də dəqiq elmlər, tədris edilən ilk muəssisə — Artille- riya Muhəndisləri Məktəbi acıldı. 1761 ildə İstambulda muhəndis mək- təbi, 1773 ildə Dəniz Muhəndisliyi Məktəbi (indiki İstambul Texniki Un-ti) və 1795 ildə c“Muhəndisxanəə məktəbinin əsası qoyuldu. 19 əsrdə Hərbi Tibb Məktəbi tə"sis edildi. Faydalı qazıntı yataqları tədqiq di. Bu aenpnə T.-nə TƏH3HMAT is- lahatı kecirildi, bir sıra ixtisas məktəbləri və elmi cəmiyyətlər— Tibb Cəmiyyəti (1856), Osmanlı Elmi Cə- miyyəti (1861) yaradıldı. Gənc turk- lər inqilabından (1908) sonra T.-nin təbii ehtiyatlarına maraq artdı. 1909 —13 illərdə xromit, boksit, civə və sӱrmə yataqları kif edildi. Ataturk islahatından sonra T.-də elm sur”ət- lə inkipaf etməyə bapladı. İstambul- da kimya (1919), elektroradioqrafiya (1924), mikrobiologiya (1931), cərra- hiyyə, Anqarada baytarlıq (1930) elmi cəmiyyətləri və s. tə”sis edildi. Riya- ziyyat, tibb və radiologiya sahəsində milli elmi kadrlar yetitmiit, yeni elmi mərkəzlər— Anqarada Ataturk ad. Pedaqoji H-T (1926) və Fayda- lı Qazıntıların Kətfi və Tədqiqi İn-tu (1935), İkinci dunya muharibə- sindən sonra isə T.-də geologiya, bio- logiya və s. elmi cəmiyyətləri, elmi tədqiqat in-tları, həmcinin bir sıra un-tlər yaradılmınidır.

İctimai elmlər

Fəlsəfə. Feodalizm dəvrupdə (14—18 əsrlər) T.-də fəlsəfə orta əsr musəlman fəlsəfəsinin, xususən İbn əl Ərəbinin, Qəzali və İbn Ruiy- dun, eləcə də Yunus İmrənin əsərlə- rinin tə”siri ilə inkipaf etmiiydir. Panteizmi, dunyanın əbədiliyini, so- sial bərabərlik ideyalarını mudafiə edən Bədrəddin Simavinin (? —1420) əsərləri məphur idi.16 əsrdə murtəce

ruhanilərin tə"sirinin artması dini

fanatizmin guclən- | məsinə səbəb oldu.

19 əsrin 2-ci yarısından T. fəl- səfəsinə Qərbin burjua fəlsəfəsi (Nitste, Eerqson və b.-nın tə”limlə- pu) Tə"cHp gestər- miidir. Beyuk Okt- yabr sosialist in- qilabının tə"siri ilə T.-də marksizm yayılmaqa batiqladı (M. Cyöhu nə Hi. Husnu). E. Durkleym tə"liminin tərəfda- rı Ziya Kəekalpın əsərləri T.-də so- siologiyanın bai1- lanqıcını qoylu. Empirik sosioloji

tədqiqatlarla (N. Abadan, M. Kiray) yanapı T. sosioloqları əlkənin umumi iqtisadi və sosial-siyasi problemləri- nə də muraciət edirlər. Sosioloqla- ə bir coxu 3. Ulgen, M. N. ankı və 6.) idealist məvqe tutur, bə”ziləri (D. Avcioqlu, M. Soysal və b.) sosialist ideyalarını yayırlar. Dinin rolu məsələsi kəskin mubarizə doqurmutdur. Murtəce ən”ənəvi cərə- yan (A. F, Bapgil, A. Yalman, A. H. Batar) islamı T.-də sosialist ideya napbiHbiH TƏ”CHPHHHH apTMacbıHa rapıııbı bir quvvə sayır, laisizm (dӱnyəvi dəv- lət) prinsipinə qarpı cıxır. Digər burjua alimləri (T. Z. Tunay, Hi. Mardin) laisizm ideyalarını ardı. cıl mudafiə edir və ruhanilərin murtəce fəaliyyətini pisləyirlər. Əsa- sında cislam sosializmin ideyaları- nın durduqu c“Qurkiyə sosializmimknin muxtəlif variantları—burjua mil- lətci (C. S. Barlas), sosial-islahat- cı (H. Əzken, M. Aybar), solcu (M. Belli, D. Perincek) konsepsiyalar yayılmınidır. Bunlarla yanatı B, Boran, S. Aren və 6.-nın əsərləri el- mi sosializm ideyalarının tə"siri- nin artdıqını gəstərir, Sosioloji tədqiqatlar İstambul və Anqara un-t- lərinin fakultələrində aparılır. Tarix elmi. Qurk dilində yayıl- mıpy ən qədim tarixi əsərlər Osmanlı tarixi haqqındakı salnamələrdir (15 əsrin əvvəlləri). Turk feodal tarix- iqunaslıqının cicəklənmə dəvrunun gərkəmli iymaz idədə i İbn Kamal, Sadəddin, Munəccimbatı və 6.-nın (16—18 əsrlər) ən”ənələrini 19 əsrdə Cevdət papa, Vəfik pata və 6. davam etdirmitlər. T.-də burjua tarix el: mi tənzimat dəvrundə yaranmındır. 19 əsrin 1-ci yarısında turk tarix- ciləri Avropa tarix elminin ideya və metodlarını mənimsəməyə calıii- mıpmlar. 1910 ildə yaradılmın 4Os- manlı tarixi cəmiyyətiəndə arxiv sə- nədlərinin tədqiqinə və nəpqrinə, İs- tambul un-tində tarixci kadrların hazırlanmasına baplandı. 1931 ildə Ataturkun təpəbbusu ilə *Qurk tarix qurumu təpykil edildi. Qurklərin ən qədim zamanlardan resp. devrunədək tarixi 4 cildlik “Tarixə kitabında əz əksini tapdı. Tarix əsərlərində qatı millətcilik və panturkizm ideə- yaları ustun yer tuturdu. Kicik Asiya- da 13—14 əsrlərdə səlcuqların tari- xi, tӱrklərin etnogenezi, turk xalq- larının ən qədim tarixi eyrənilir- di. 30—40-cı illərdə turk tarixiqu-

cı" —

Dənizgənarı.

Amzsra

398

TURKİYƏ

naslıqının inkipafında M. F, Kəprulu, A. R. Altınay, İ. X. Uzun- caritılı, A. İnan bəyuk rol oynamıil- lar. İkinci dunya muharibəsindən sonra, xӱsusən 590—60-cı illərdə turk tarixcilərinin tədqiqatlarında ən Ye- ni tarix problemləri, xususilə Ata- turkun baticılıqı ilə turk xalqının milli azadlıq mubarizəsi, kamalcı- ların islahatları və s. muhum yer tuturdu. Bir sıra mutərəqqi siyasi xadimlərin və tarixcilərin (B. Bo- ran, M. Tuncay) əsərlərində T.-də ic- timai fikrin inkipafı, fəhlə və sosialist təpkilatlarının yaranması problemləri əksini tapmındır. Turk burjua tarixpqunaslıqında kok əGA ya (H. Barlas, K. Ktncer), arxeologi- ya (PT, A. Qansu, A. M. Mansel) və incəsənət tarixinin (O. Aslanapa) ey- rənilməsinə də fikir verilir. İstambulda ipərqiqunaslıq və tur- koloji in-tlar, Antalyedə Arxeolo- ji tədqiqat mərkəzi və s. tarix cahə- sində muhum tədqiqat mərkəzləridir. Akad. Z. M. Bunyadov 1982 ildən Ata- turk kultur, dil və tarix yuksək quru munun həqiqi uzvudur. | İqtisadiyyat elmi. T.-də milli iq- tisadi konsepsiyaların iplənməsinə əslində milli azadlıq hərəkatının qələbəsindən sonra baplanmındır. 30- cu illərdən, dəvlət kapitalizminə ke- cilməsilə T. iqtisadcıları, əsasən, ictimai istehsal sistemində dəvlətin rolunun və yerinin təhlili, iqtisa- diyyatda dəvlət və xususi bəlmələrin qarpılıqlı əlaqəsinin nəzəri prob- lemləri, həmin bəlmələrin inkipaf perspektivlərinin tədqiqi ilə məpqul olurdular. İkinci dunya muharibəsin- dən sonra T.-nin iqtisadi siyasətində

dəvlət sahibkarlıqının məhdudlaii-

Bosfor kerfəzi uzərində asma kərpu.

dırılması və ciqtisadi liberalizm

siyasətinə qayıtmaq əsas yer tuturdu. İL devlət cevriliti T. iqtisad- cılarına rəsmi konsepsiyalardan

ərqlənən nəzəriyyələr ipləyib hazır- lamaq çcun əlveritli :pərait yaratdı. T.-də əz tədqiqatlarında marksist-le- NİNCİ iqtisadi nəzəriyyəyə daha cox əsaslanan, onun kateqoriyalarından və metodologiyasından istifadə edən iq- tisadcı alimlər də fəaliyyət gəstərir. Dilcilik. Səlcuq hekmranlıqı dəvrundə rəsmi dil ərəb dili, poezi- Ya dili isə fars dili olduqundan turk dilinə aid dərs vəsaitləri, hətta lu- qətlər Yalnız 15 əsrdən sonra meyda-

na cıxmıpdır. İlk qrammatika 1530 ildə (Berqamalı Qədrinin bu əsərinin əlyazması 1946 ildə cap olunmundur), ikinci qrammatika isə Əbdurrəhman Fevai tərəfindən 1845 ildə tərtib edilmitdir. Turkiyədə turk dilinin sistemli təsviri, tədrisi və elmi təd- qiqi 19 əsrin ortalarından batilan- mımpdır. Milli azadlıq inqilabın- dan (1918—23) sonra xalq dilinə yaxın ədəbi dil normalarının muəyyənləi- dirilməsi və ona istinad edilməsi bu sahədə tədqiqatların istiqaməti və me- todologiyasını da dəyitmitndir. 1928 ildə əlifba islahatı kecirilmiii, bu- na cdil inqilabı (4 O11 Oeuqliya) adı verilmitdir. Turk Dil Qurumu fəa- liyyətə baplamıtdır (1932).

Turk dilinin ikidilli, izahlı, etimoloji və terminoloji lutətləri- nin hazırlanması və nəpqri (D. Dil- cin, A. Puskuluoqlu, F. Dəvəliorlu və 6. )) dil tarixinin, qədim turk abidələrinin tədqiqi (H. Orkun, B. Atalay, K. Arat, M. Erkin, A. Ləvənd və 6.), muasir turk dilinin qrammatikası (V. Xətiboqlu, A. Emre,

. Gencan), fonetikası (T. Banquoqlu və b.), dialektologiya (Ə. Aksoy, O. Aydın, M. Mansuroqrlu, Z. Qorxmaz və b.) sahələrində muhum iplər gerul- mutpdur. Turk Dil Qurumu, İstambul, Anqara un-tləri, İstambul Turkiyyat İn-tu, Ərzurum un-ti, Turk əli və Ədəbiyyatı Araidırmalar İn-tu (An- qara) və s. əsas dilcilik mərkəzləri- dir. “Qurk dilin (1951 ildən), cTur- kiyyat məcmuəsiz, “Qurkoloji dərgi- siə, CQurk Dili Araidırmaları İl- liyi Bulletenit və s. devri nəprlər cıxır. Azərb. alimlərindən H. Aras- lı Turk sə Qurumunun fəxri uzvu, M., Pirəliyev və A. Zamanov isə m. uzvu secilmilər.

Elmi idarələr. Əlkədə vahid elmi idarələr sistemi və istiqamətverici mərkəz yoxdur. Bu ipi muəyyən dərə- cədə Dəvlət Plan Təkilatı, T. El- mi Texniki Tədqi- qatlar Cəmiyyəti və bir sıra nazirlik-

lər gərur. Elmi tədqiqatla, əsasən un-tlər Məury"

olur. PYərait ol- madıqından bir cox turk aliminin xaricə getməsi T.- də elmin inkiyya= fını ləngidir. Mətbuat, radio veriliiyləri, te- leviziya. M pun ), )

1970—73. gundəlik qəzetlər: c“Cumhuriyetə (1 2

c Hurriyyetə (1948), “Ğunaydıng (1968), ənə (1961), AMilliyyetə (1950) Əlkənin ən bəyuk informasiya agent- liyi— Anadolu Agentliyi 1920 ildə yaradılmındır. Radio dverilitləri 1927, televiziya verilinləri 1968 il- dən aparılır. T. Radio və Televiziya Cəmiyyəti 1964 ildə Yaradılmındır.

Ədəbiyyat. Turk folklorunun ən qədim numunələri dunyanın və insanın yaranması haqqında islama qədərki dini və əsatiri təsəvvurlərlə baqrlı- dır. cOruznaməz, “Kitabi-Dədə Qor- qudə, cKoroqlum eposları bir sıra qurkdilli xalqların, o cӱmlədən turk-

lərin muttərək ədəbi abidəsidir. Na- qıllar, Nəsrəddin Xoca haqqında lə- tifələr, atalar sezu və zərbi-məsəl- lər, tapmacalar, xususən mani və tur- kӱlər genip yayılmımdı. İslam di- ninin qəbulundan sonra ərəb dili din və elm, fars dili isə yuxarı təbəqənin poeziya dili oldu, Kicik Asiya ərazi- sində turk dilində yazılı ədəbiyya- tın ilk nӱmunələri (13 əsrin ortala- rı) ucun sufilik ideyaları səciyyəvi idi. Turk dilində poeziya iki istiqa- mətdə—ptifahi xalq poeziyası ilə bar- lı heca vəznində və əruz vəznində in- kipaf edirdi. Əruz vəzni ilə birgə turk ppe”rində məsnəvi, qəzəl, qəsidə kimi ppe”r formaları da kək saldı. Kicik Asiyada sufi iie”rinin ən gər- kəmli nӱmayəndəsi Cəlaləddin Rumi- dir. Onun oklu Sultan Vələd atası- nın təlimini yaymıtl, turg dilində ipe”rlər yazmınidır: bu ipe”rlər T.-də tarixi dəqiq mə”lum olan ilk turkcə ie”rlər sayılır. Yunus İmrənin iie”r- ləri məphurdur. Turk dilində ilk irihəcmli ədəbi əsər Aqvqiq Pamanın sTəpHnöHnaMəş poemasıdır. 14—15 əsrlə- rin ayrıcında turk poeziyasında, əsa- sən, izami Gəncəvinin € XƏMCƏvCH məvzularında romantik məsnəvilər meydana gəldi (ƏLmədinin cİsgəndər- namə, Peyxinin “Xosrov və PTiring əsərləri və s.). 15 əsrin ortaları— 17 əsrdə saray ədəbiyyatı (divan ədə- biyyatı da adlandırılır) vus”ət aldı. Həmdi turk dilində ilk cxəmsəg Ya- ratdı. Lirika .inkipaf etdi (Əhməd Papa, Nicati, Məsihi, Mahmud Ba- qi, ipairə Mehri Xatun və b.). 17 əsrin əvvəllərindən ədəbiyyatda icti- mai satira və didaktika yayıldı (Əmər Nəf”i, "yonğ Nabi, Ə. Sabit və 6.). 19 əsrin əvvəllərində :pe"rdə durqrun- luq nəzərə carpırdı. Bununla belə, Vasıf Enderunlu, Molla İzzət və 6. poeziyanın məvzu dairəsini geniii- ləndirərək, onu həyatla barlamıii, sa- dələtdirmitn, xalq danıdıq dilinə yaxınlapdırmınlar.

Tənzimat dəvrundə insan ppəxsiyyə- tinə, real həyata meyl gestərən yazı- cılar Yetipdi. Qərb, xususən, fran- sız ədəbiyyatına maraq artdı, Yeni janrlar (dram, novella, roman və s.) intipar tapdı. Bu devrun ədəbiyya- tında feodal-musəlman istibdadının tənqidi əhəmiyyətli yer tuturlu. İ ahim PYicasi, Namiq Kamal, PLyəmsəd- yin Sami, Əhməd Midhət Tənzimat dəvru ədəbiyyatının tanınmıtp sima- larıdır. Əbdӱlhaq Hamid Tarhan, Rə- caizadə Əkrəm, Rza Tofiq və 6. me"p- lərində insanın mə"nəvi gezəlliklə- rini tərənnum etmiilər, 70—80-ci il- lərdə mutərəqqi yazıcılar irticanın tə”qibinə mə"ruz qaldılar, ədəbiyyatda bədbinlik akı ki əsa yayıldı. Romantik gədər duyquları Tofa Fik- rətin ilk devr iqe"rləri ucun də sə- ciyyəvidir: 20 əsrin əvvəllərində onun ie”rlərində vətəndailıq motivləri KTSTƏRİNİ Xalid Ziya Utiaqlıgil, Mehmet Rauf, Huseyn Cahid Yalcın sosial romanlar

və Əhməd Hikmət yazmınlar. |

Gənc turklər inqilabından (1908) sonra realist turk ədəbiyyatı təyyək- kul tapmara batppladı. Mutərəqqi Yazı- cılar ədəbiyyatı demokratikləidir- mək, turk dilini yabancı ӱnsӱrlərdən təmizləmək və saflatdırmaq uqrunda mubarizə aparırdılar. Mehmet Emi- nin (Yuradaqul) heca vəznində Yazdı-

TYPKH/Ə

399

ğ kk "o ——"”iqjccb”ğihqkjekilj–j–ıı——”jL—

qı pe”rləri ədəbi muhitə təravət gə- di, lakin onun yaradıcılıqında məhdud və mӱrtəce cəhətlər də va idi. Bu dəri ənilsi Yəhya Kamal Bəyatlı), Haiim, Yusif Ziya rtac, Faruk Nafiz Camlıbel, Xalid Fəxri Ozonsoy və 6.-nın tpe”rləri ilə təmsil olunur. Rəfiq Xalid Gəray, Aka Gunduz, Huseyn Rəhmi Gurpinar və Əmər Seyfəddinin əsərləri realist turg nəsrinin dəyərli nӱmunələridir. Turkiyədə milli azadlıq hərəkatının bapqlanması ədəbi həyatda canlanmaya səbəb oldu. Milli istiqlaliyyət muba- rizəsi mevzusu 20—30-cu illər ədə- biyyatında əhəmiyyətli yer tuturdu (Xalidə Ədib, Rəmad Nuri Gӱntəkin, Yaqub Qədri (Qaraosmanoqlu) və Aka Gunduӱzun romanları)). 30-cu illərdə ədəbiyyatda sosial-tənqidi motivlər gucləndi (Sədri Ertem, Rəiad Enis və Səbahəddin Alinin roman, povest və hekayələri). İnqilabi turk poeziyası- nın banisi Nazim Hikmət Ranın yara- dıcılıqrı T. ədəbiyyatında yeni mər- hələdir. Nazim Hikmət turk ədəbiy- yatını Yeni forma və mutərəqqi məz- munla zənginlətdirmin, turk poezi- yasına sərbəst pe”r vəznini gətirmip- dir. Bu dəvrdə kapitalizm cəmiyyətin- də insanın. taleyi problemi drama- turgiyada bariz əksini tapmaqa baip-

ladı (Nazim Hikmət, C. Museyibzadə

və b.-nın pyesləri).

— İkinci dunya muharibəsi (1939— 45) ərəfəsində mutərəqqi yazıcılar fatizmə qaritı mubarizəyə qopuldu- lar (Səbahəddin Alinin cİcimizdəki iblisə romanı və s.). Orxan Vəli Ka- nık, Məlih Cevdət Anday, Oktay Ri-

t, Rifət İlqaz və 6. tairlər poe- ziyanın ictimai rolunu mehkəmləndir- məyə calıptırdılar. Mahmud Makalın Yaradıcılıqı turk nəsrində kənd məv- zusunun nikipafına təkan verdi. Y4- mar Kamal, xan Xəncərlioqlu, Fakir Baykurt və 6.-nın romanların- da muasir turk kəndinin sosial zid- diyyətləri realist əksini tapmındır. Kamal Tahir, Səmim Qocakez, Həsən İzzəddin Dinamo milli istiqlaliyyət uqrunda mubarizə devrundən bəhs edən romanlar Yazmıtlar. 60-cı illərdən nəsr ədəbiyyatın baqlplıca janrına cevrildi. Əziz Nesin, Yapar Kamal, Tener Haldun, Fakir Baykurt və 6.- nın roman, povest və hekayələri T.-nin hududlarından uzaqlarda da ppehrət qazanmıppdır. Erdal Əz, Bəkir Yıl- dız, Mehmet Seyda, Məmmər Buy- ruqcu, Tarık Dursun, Kamal Bilba- iar, Muxtar Kerukcu və 6.-nın tənqi- di-realist ruhlu əsərlərində muchum sosial-siyasi əsər qaldırılır, zəhmətkeppllərin aqır həyatı təsvir olunur. Əziz Nesin, Cetin Altan, Rə- caizadə Bilginer, Rətad Erduran, Taner Haldunun pyeslərində burjua cəmiyyətinin sosial bəlaları gəstəri- lir. Fazil Husnu Daqlarca, - Behcət Nicatikil, Səlri Rəhmi Eyubotlu, Cahid Sidqi Tarancı, Ziya Osman Səba və 6. pe”rdə demokratik ən”ənə- ləri davam etdirmillər,

.ƏYrta əsrlərdə Azərb. və turk ədə- biyyatları, eləcə də xalq tpe”ri sıx təmasda və qarpılıqlı tə”sirdə in- kipyaf etmipdir. Bir sıra Azərb. ptai- ri T.-də də yapayıb-yaratmılidır. M. F. Axundov butun Yaxın və Orta PTərqdə, o cumlədən T.-də ədəbi, fəl- səfi və ictimai fikrin inkipafına quvvətli təkan vermipdir, Turk ədə-

biyyatının ən yaxpı numunələri hələ inqilabdan əvvəl Azərb.-da yayılmıpp-

r dı. Klassik və muasir turk ədəbiyya-

tının bir sıra numunələri (4Turk xalq pye”rindən secmələrə, 4“İki zir- vəə, c“Yapasın dəniz və s. toplular), ofiq Fikrət, Nazim hutxər, Poxaz Nuri Guntəkin, Səbahəddin Ali, Suad Dərvip, Əziz Nesin, Yapar Ka- mal, Orxan Kamal, Yaqub Qədri və 6. turg Yazıcılarının əsərləri Azərb, dilinə tərcumə olunmutt, Azərb. ədə- biyyatının bir sıra nӱmunələri T.-də cap edilmiptdir. Ə. Nesin, Y. Kamal, M. C. Anday, Tahir, T. Haldun, F. H. Daelarca və 6, turk pair və ya- zıcıları Azərb.-da, bir cox Azərb. yazıcıları isə T.-də dostluq səfərin- də olmuti, T. haqqında xatirələrini dərc etdirmitlər. Azərb. SSR-də turk ədəbiyyatı, Azərb.-turk ədəbi əlaqələ- ri tədqiq edilir.

Me”marlıq və təsviri sənət, T, ərazisi bəptər mədəniyyətinin ilk məs- gənlərindən biridir. Burada Qədim Ham dəvrundən (e.ə, 30—10-cu minil- liklər) batlayaraq butun dəvrlərin, o cӱmlədən Qədim PTərq xalqlarının (hettlər, urartulular və 6.) incəsənət abidələri qalmıptdır. Kicik Asiya- nın ərazisi antik yunan, ellinizm devru devlətləri və Bizans bədii mə- ik muhum inkipaf sahəsi olmutpdur. Səlcuqilər dəvrundə T. incəsənəti muxtəlif xalqların, həm- cinin Bizans, Orta Asiya, Zaqafqazi- ya bədii ən”ənələri əsasında forma- lapmındır. 12 əsrin sonu—13 əsrdə mӱxtəlif tipli və formalı binalar- dan ibarət ipəhərlər (Konya, Sivas və s.) salınmındır. Mərkəzində icqa- la yerləttən və əksər maxlarda bir-bi- rindən təcrid olunmutt məhəllələrdən ibarət bu pəhərlər mehtəpəm qala di- varları ilə əhatələnirdi. Bu devrun dini binaları (Konyada Sultan Əla- əddin camesi, 1156—1220, Divrigidə Ulu came, 1229) ucun həcmin monumen- tallıqı, me”marlıq rmalarının dəqiqliyi və ahəngdarlırı, eyvanlı, daxili həyətli, yaxud mərkəzi gunbəz tipli bina kompozisiyaları, bina ərtuklərində taqtavan və parusdan geniii istifadə edilməsi xarakterik- dir. Mulki tikililərdən saraylar, karvansara və hamamlar xususilə fərq- lənir. Binaların dekorativ bəzəyində stilizə edilmit nəbati motivlərdən (bə”zən Heyvan və qup fiqurlarından) və kitabələrdən ibarət həndəsi hərgu- lu relyef təsvir- uu | lər, gey və yapıl pi |

əngli kartı ləvə həciklərdən duzəl- dilmip ornamental mozaika kompozisi- yaları ustun yer pay. By nenpnə .-MLə nam Bə aras uzərində oyma (hən- dəsi ornamentlər), dulusculuq, xalca- cılıq, toxuculuq, metalipləmə sənət- ləri geniyi yayıl- Mbil ABI.

14 əsrdə və 15 əsrin 1-ci yarısınq da T. məscidləri (Bursada Yapıl ca- me, 1424, Ədirnədə Uc PPərəfəli ca- me, 143/—47), məd-

tk

Side izəhərimdə antik teatrın kirniy hissəsi,

rr və mulki binaları (saray, amam və s.) me"marlıq rmasına gərə Səlcuqilər dəvru me”marlı- qının ən”ənələri ilə baqlı olmupt- dur. 15 əsrin 2-ci yarısı—16 əsr- də T. me”marlıqrı, təsviri və deko- rativ-tətbiqi sənətləri ən yuksək in. kipaf zirvəsinə qalxır, bədii ya- radıcılıqın sahələrində mil- li məktəblər meydana gəlir, pəhərlər intensiv surətdə beyuyur, iri me”ma lıq ansamblları yaradılırdı. 15—16 əsrlərdə gərkəmli turk me”marları- nın (Sican, Məhəmmədara və 6.) tik- dikləri coxgunbəzli dini binalar (məscid, xanəgah və s.) əzəmətliliyi, kompozisiya butəvluyu və zəngin deko- rativ bəzəyi ilə diqqəti cəlb ed (Sӱleymaniyyə camesi, Sultan Əhməd camesi, Səlimiyyə camesi və s.). Bi- naların me”marlıq formaları coxlu taqtavan və pəncərələrlə zənginləp- dirilir, daxili yerlətgələr ornamen- tal divar rəsmləri və xatəmkarlıq usulu ilə iplənmitl mərmər panel- lərlə bəzədilirdi. T. me”marlıqının Yaranması və inkitpafında məphur azərb. me”mar Əsir Əli və b.-nın ro- lu olmutdur. Dekorativ zənginlik sa- ray tikililəri ucun a cox xarak- terikdir (Topqapı sarayı və s.). Bar- lar və yapıllıqlar icərisində tikil- mip kətpk tipli binalarda xalca KOM- pozisiyalı (gӱl-cicək motivləri) ka- iqı bəzəklər ustun yer tutur.

15—16 əsrlərdə T. ipəhərlərində həmcinin mədrəsələr, turbələr və ha- mamlar (gӱnbəzli) tikilmit, incə və zərif tərtibatlı fəvvarələr salın- mıpdır. Yapayıt evlərinin tikinti- sində yuxarı mərtəbələri irəli cıx- Mbimi baxa evlər daha genipp yayıl- mıtpdı. 15 əsrdən baplayaraq turk miniatur sənəti ingipaf edir, zən- gin minnaturlu əlyazmaları hazırla- nır (4“Surnaməə9, 1582, € hyHƏpHaMəv 1584—87: və s.). 15 əsrin sonu—16 əsrdən turk təsviri sənətinə Avropa incəsənəti tə”sir gəstərmipdir. Bu devrdə T.-də itləyən italyan rəssam- larının (Centile Bellini və 6.) Tə"- siri ilə turk dəzgah boyakarlıqı mey- dana gəlmiipdir (Sinan bəy). Turk mi- niatur sənətinin cicəklənmə dəvru 16 əsrə təsaduf edir (Osman, Nigari və 6.-nın əsərləri). Bu devrdə T.-də qələr gəstərən azərb. rəssamla

əlican Təbrizi, PLahqulu Nəqqaii və 6. turg miniatur sənətinin inkitpafına tə”sir gəstərmilər. 17—18 əsrlərdə

= ən ӱn

400

miniatur sənəti ən”ənələri davam et- dirilmipdir (Əhməd Mustafa Nək- urn, Levni və b6.). 15—19 əsrlərdə kera- mika (ən yaxitı numunələri İznikdə hazırlanmıti məipət keramikası və binaların uzlənməsində istifadə edilən muxtəlif rəsmli, rəngli ka- iılar olmutdur), nalı BƏ ara Y3ə- rində oyma sənəti, əksər hallarda tund qırmızı fonda qızılı və gumupqu naxılqlarla iplənmii ipək və zər- xara parcalar toxunması, xalcacı- lıq (gel və ulduzvarı kompozisiya- lı), metal əiyalar və silah hazır- lanması rk dekorativ-tətbiqi sə- nətinin muhum və yuksək inkitpaf et- miiq sahələri idi.

Osmanlı imperiyasının tənəzzulu devrundə me”marlıq, təsviri və deko- rativ sənətlərin inkipafında dur- qunluq baplayır. 18—19 əsrlərdə T. me”marlıqına Avropa eklektizminin motivləri geniil nufuz etmiiydir, Resp. devrundən (1923) batlayaraq T.- də ipəhərsalma ipləri geniiləndi, bir sıra iəhərlərin (Anqara və s.) yenidən qurulmasının baip planı təs- diq edildi (planda iqəhərlərin tarixi mərkəzlərinin saxlanılması və yeni yapayıti r-nlarının tikintisi nəzər- də tutulurdu). Buna baxmayaraq 20 əs- rin ortalarında belə T. iqəhərlərinin əksəriyyətində tikinti iyləri nizam- sız aparılırdı. 20 əsrin 1-ci yarı- sında iqəhərlərdə binalar, əsasən Av- ropa me"marlarının layihələri ilə tikilirdi. Tədricən muasir turk me”- marlıq məktəbinin baniləri meydana gəldi (Kəmaləddin, E. Onat, S. H. El- dem, Vedat bəy, M. Həpgulər və 6.). Bu me”marların yYaradıcılıqında Av- ropa neoklassisizmi, yaxud funksio- nalizminin formaları ən”ənəvi turk me”marlırı elementləri ilə əlaqələn- dirilmitdir.

19 əsr T. təsviri sənəti rəssamla- rın Yaradıcılıqında muxtəlif is- tiqamətlərin meydana gəlməsi ilə sə- ciyyələnir. Bu deəvrdə Avropada (xu- susilə, Almaniya və Fransada) təhsil alan və xarici salon incəsənətini təqlid edən rəssamlarla yanalpı (S. Seyyit bəy və b.) Avropanın yeni rea- list incəsənəti ilə ən”ənəvi bədii Yaradıcılıq prinsiplərini uyqunlai- dırmara calınyan boyakarlar (O. Ham- di bəy və 6,) fəaliyyət gəstərirdi. Əsərlərində orta əsr T. iəhərlərini təsvir edən boyakarlar H. A. ud, N. Z. Guran, X. Ə. R. Uskudarlı, Xə- nun Hama Bə 6, 20 əsrin əvvəllərində turk impressionizmi cərəyanının bapında dururdular. 1918—23 illər milli azadlıq inqilabının hadisələ- ri, resp.-nın ilk illərindəki demok- ratik dəyitikliklər lubok, kitab miniaturu və dəzgah boyakarlıqı əla- mətlərini birlətdirən plakatlarda, eləcə də N. İsmayıl, İ. Callı, Akdik və 6. boyakarların məittət səh- nələrində əz əksini tapmıtdır. 1929 İLDƏ 4“ Mustəqil Rəssamlar və Heykəl- tərailar Birliyiz, 1933 ildə isə 4=D qrupu yarandı. 4“D qrupunun uzvləri milli orijinallıq axtarıltları ilə əlaqədar hettlərin incəsənətinə (bo- Yagar və heykəltəraii C. Tollu), orta əsr miniaturlərinə və xalq yaradıcı- lıqına (B. R. Eyyuboqlu, C. Dereli,

Dino, Turqut Zaim) muraciət edirdilər. Qrupun bir cox uzvu kubizm ӱslubundan istifadə edir (N. Berg), Yaxud tədricən abstrakt sənətə kecir-

TURKİYƏ

di (S, Berkel). 60— 70-ci illərdə turk incəsənətində rea- list istiqamətin məhkəmləndirilmə- sində (bu dəvrdə T,- də cpop-artu və 6. modernist cərəyan- lar da intensiv in- kipaf edirdi) MO- numental heykəltə- aplıq (Ə. H. Bara, Gezer, Z. Mu- ii və qra- fika (İbrahim Ba- laban, M. Aslı- Yer, N. Gunal və b.) əsas yer tutmuii-

dur.

20 əsr T. incə" sənətinin inkiiDa- fında heykəltərain- lardan Y. Gerey, İ. Ozsoy, M. N. Suman, rəssamlardan O. Peker, T. Ərol, Ə. Altan, D. Er- bel, F. Karakai, H. Biliitik, qadın rəssamlardan L. Bengisu, Eren Eyyubor- lu, S. Dikmen, A. Berjer və 6.-nın mӱhӱm rolu olmutdur. Qədim xalq sənətinin muxtəlif sahələri (xalca- cılıq və s.) inkiaf edir. Muasir T. boyakarlıqının inkipafında Turki- yədə yailayan azərb. rəssam İbrahim Səfinin (Səfiyev İbrahim Qafar bəy oqlu) də xidməti var. Əsasən pea- list rəs janrında əsərlər yarat- mıp İbrahim Səfinin tabloları rəs- samın Avropa və Asiya izəhərlərində numayiti etdirilmiiiy fərdi sərgilə- rində muvəffəqiyyət qazanmıtdır (mənzərə, portret və naturmortlardan ibarət bir qisim əsərini 1960-cı il- lərdə Nizami ad. Azərb. Ədəbiyyatı Muzeyinə baqıtilamımdır). 1978 ildə Bakıda acılmı:qn4 Muasir diş boya- karlıqı sərgisində T.-nin muasir rəssamının ipi numayit etdiril- mipdir. Bunlardan Aydın Aynanın “Yeni dunyanın yaranmasıəz, Devrim Erbilin c“Qutplarə, Eren Eyyuborlunun “Kənd qızları (1972), Erkin İnanın c“Triptixə (1977), Zekan Ormancının “Caqırınə (1974), Zəki Faiq İzerin c Kompozisiyaə (1967), İbrahim Bala- banın cBicincilərə (1973), Kayxan Keskinokun 4Toyə (1971), Nepet Guna- lın “Qussət (1965), Nuri İyemin c ӱc qratsiyac? (1973), Orxan Pekerin cXalq iairi Veysəlin portretijk, Əzdəmir Altanın 4“ Eyforiyaə (1975), Turan Ər- olun *Baharın sonuq (1978), Turqut Zaimin 4“ Milli teatr tamapasız, € lar sakinləriq (1967), Cihad Aralın “Ana (1977) kimi portret, məitfət səh- nələri və kompozisiyaları realizmi ilə diqqəti cəl5 edir. ii

Musiqi. T. musiqi mədəniyyətinin qədim tarixi var. Anadoluda yaltayan xalqların incəsənətinə xas səciyyəvi xususiyyətlər T. xalq Yaradıcılırın- da əksini tapmıtidır. Musiqi folklo- runda vokal musiqi janrları geni yer tutur. Bu, poeziyanın milli mədə- niyyətdəki rolu ilə əlaqədardır. Uni- son oxunan xalq mahnıları—t ur g u- lər (bax Turku) obraz, melodiya, ritm zənginliyi, məqam rəngarəngliyi ilə fərqlənir. Xalq mahnılarının forması cox zaman onların psetik mətninin əsasını təikil edən € p formaları (simai, dastan, qoiyma, Ma- ni) ilə baeklı olur. Qurk xalq musi- qisinin melodikası 2 uslub qrupuna

İstambul. Dolmabatqla sarayının qapısı. 19 əsr.

ayrılır: rəqs tipli mahnı

melodiyaları, bayatı (mani), instrumental apıq havaları ucun səciyyəvi olan qırıq hava, bozlak (məhəbbət mahnıları) və aqılara xas suӱrək- li hava. Turk xalq mahnıları sa- də, mӱrəkkəb və qarınqıq vəznə əsasla- nır. “Axsaqq adlanan dəyitkən ritm xususilə genipp yayılmımndır. Xalq rəqsləri mərasimlərlə, əmək prosesi, dini ayinlərlə baqlıdır. cZeybəkə, c Halayı, * Heronə, “Barı, *“Bəngi və s, xalq rəqsləri populyardır. Xalq mah- nı və rəqsləri balaban, zurna, kaval (fleyta nevu), kamanca, saz, davul, dəf, darbuka ilə muptayiət olunur. Turk klassik musiqisi xalq musiqi ya- radıcılırı- ilə sıx əlaqədə təppək- kul tapmımpdır. Qurk incəsənətində alpıq yaradıcılıqı muhum yer tutur. Cox zaman vokal partiya, Azərb. aylıq musiqisində olduqu kimi, sərbəst im- provizasiyaya, instrumental muipayiət isə muəyyən ritmə əsaslanır. Turk mu- siqisində silsilə formalı fəsil janrı xususi yer tutur. Qurulutuna gerə fəsillər Azərb. muqamlarına, ərəb nevbələrinə yaxındır. Fəsildə hər bir vokal ipe”bə muəyyən məqam cər- civəsində improvizasiya olunur. Fə- sil, adətən mӱrəkkəb formalı instru- mental mӱqəddimə (pi iirov) ilə baplanırq sonra vokal epizodlar in- strumental hissələrlə (təqsim) nəvbələtir. Turk musiqisi məqam e ti- barilə cox zəngindir. 13—15 əsas mə- qam (hicaz, rast, zəngulə, kurdi, Gu- lustan və s.) daha cox iplənir. Ən”- ənəvi professional musiqidə ney, tən- bur, ud, qanundan istifadə olunur. Dini musiqi turk professional musi- qisinin inkipaf etmiiy qollarından- dır.

16 əsrdən T.-də Avropa musiqisi yayılmaqa baplamıtidır. Milli mu- siqinin inkipafında lirik mahnı- ların (bəstə) muəllifi Buhuri- zadə Mustafa İtri Əfəndi (17 əsr), sonralar Zəkəriyyə Əfəndi, Mahmud Cəlaləddin, Paiya Rəhmi bəy, eləcə də ensiklopedist alim D. K. Kante- mirin beyuk xidməti olmuiddur. əsrin ortalarından italyan və fran- sız operetta truppaları İstambul- da qastrol tamaiaları verminlər. Bu tamapaların təqsiri ilə 1876 il- də ilk rk operettası yaradılmıp- dır (“Lə ləbiciə, 1. Cu xacyan). Os- man İbrahim, Əli Rza bəy Kaptanza- də, Nəcib Vəzirzadə Avropa istira

TURKİYƏ

401

mətli professional bəstəkarlıq mək- təbinin əsasını qoymular. Turki- yə resp. elan edildikdən (1923) sonra turk musiqisi geni inkitaf yoluna qədəm qoymupdur. İstambulda konser- vatoriya (1923), opera teatrı (1960), Anqarada musiqi mӱəllimləri məktəbi (1924), konservatoriya (1936), operetta (1928) və opera (1949) teatrları acıl- dı. 30—40-cı illərdə milli bəstəkar- lıq məktəbi formalaimındır. cQurk betiliyiə kimi tanınmı bəstəkarlar- dan Ə. Sayqun, C. R. Rey, C. C. Erkin, N. K. Akses, H. F. Alnar bu məktə- bin gerkəmli numayəndələridirlər. 1934 ildə ilk milli opera tamaptaya qoyulmutidur (4“Firidunə, Ə. Sayqun). Turk bəstəkarları milli musiqinin xӱsusiyyətləri ilə Qərbi Avropa mu- siqisi ifadə vasitələrinin sintezinə nail olmutilar. 4“Betplikə ilə yanaqı bəstəkarlardan S. Kalender, B. Tar- can, F. Tuzun, N. Kodallı, İ. Us- manbaiy və b. muxtəlif musiqi janr- larında (simfoniya, opera, balet və s.) əsərlər yaratmınlar. Musiqi ifacı- larından mutənnilər A. Barain,M. Ca- qallı, A. Manizadə, .T. Gəncər, S. Ko- rad, M. Uqur, E. Uraq, pianocu İ. Biret, skripkacı A. Erduiran, S. Kan və b. məii urdurlar. Turk musiqicilə- ri (İ. Biret, S. Kan, A. Erduran, S.

m. a M. Uqur, G. Aykal və b.) SSRİ-də, o cumlədən Azərb. SSR-də ə a olmuiy, Bakıda bəs- təkarlardan N. Akses, U. C. Erkin və “ ayqunun muəllif gecələri keci- rilmiidir. Azərb.-ın bir cox ifacı- ları Turkiyədə konsertlərlə cıxıni etmiilər. R. Behbudov, .T. İmanov, Z. Xanlarova və 6., Azərb. Devlət Rəqs ansamblı Turkiyədə qastrolda olmuii- lar. Niyazi Apqara Opera və Balet Teatrında P. Caykovskinin cYevgeni Oneginə, “Qaratoxmaq qadınə, C. Ver- dinin “AindaF operalarına, İstambul opera teatrında Ə. Sayqunun “Korotqluz operasına və cYunus İmrək oratori: yasına dirijorluq etmiidir. A. Mə- likovun c“ Məhəbbət əfsanəsi? baleti (1981), U. Hacıbəyovun c“Artın mal alanq operettası (1985: rej. V. Həsə- nov, dirijor N. Rzayen) Anqara Opera və Balet Teatrında, F. Əmirovun c Min bir gecə baleti (1985: balet- meyster N. Nəzirova, dirijor N. Rza- yev, rəssam T. Nərimanbəyov) isə İs- tambul Opera və baner Teatrında tamajtaya qoyulmuidur. 1972 ildən İs- tambulda hər il kecirilən Beynəlxalq musiqi festivallarında Azərb. artist- ləri də cıxıti etmipiylər.

Korad,

Teatr. T.-nin coxəsrlik tarixi olan teatr SƏNƏTİNİN ƏN QƏDİM nəvləri məmpət oyunları, kukla pvə gəlgə

teatrları (bax Qarag oz), xalq meydan tamapaları (“Orta oyunu) və bəda- hətən Harada dən, səyləyən məddah cı- xıpiplarıdır. Xalq yaradıcılıqının bu formaları professional turk teat- rının inkimafının təməli olmui- lur. 18 əsrin sonlarından Avropa teatr truppaları İstambulda qastrol tamataları verməyə bailamıtidır. 19 əsrin 50-ci illərində Naum Əfəndi İstambulun Qalatasaray məhəlləsində ilk teatr binası (“Naum tiyatrosuv) tikdirmindir. 1869 ildə İstambulda yaradılmını “Kedik paacq teatrı (baicısı Kullu Akop) T. teatr sənə ti tarixində muhum hadisə idi. Qeat- rın repertuarında dunya ələbiyyatı glassiklərinin və qabaqcıl tuӱrg yazı-

AS E— 26, c, 3

cılarının (Əhməd Midhət, Namiq Ka- mal, PQəmsəddin Sami və 6.) pyesləri əsas Yer tuturdu. Əhməd Fəhim, . məd Nəcib, Hamit və 6. ilk turk aktyorlarındandır (qadın rollarını Yunan və erməni aktrisaları ifa edir- dilər). 1882 ildə cGedik papa teat- rı baqlandı. Əhməd Vəfiq paiyanın (tərcuməci və mesenat) əzunun quber- nator olduqu (1882—85) Bursada cGe- dDİK papaq teatrının aktyorlarından yaratdıqı truppa 3 ildən artıq fəaq liyyət gəstərdi. 19—20 əsrlərin ayrı- cında T. teatr sənətinin inkipafın- da Əbdӱrrəzzaq Əfəndinin baicılıq etdiyi cTuluatə rin əhəmiyyət- li rolu olmumdur. Sultan PP Əbdul- həmidin murtəce siyasəti turk teatr sənətinin inkitafını ləngitdi. 1918 il Gənc tӱrklər inqilabından sonra yarımprofessional və həvəskar teatr truppaları meydana gəldi. İstambul- da c“Darulbədayei-Osmaniz |4Osmanlı incəsənəti mə”bədiəs əsası 1914 ildə qoyulmui, ilk tamapası Huseyn Sua- tın 4“Curuk təmələ pyesi olmus:idur (1916): 1931 ildən iqəhər teatrı) mil- li teatrı acıldı. Teatrda ilk turk aktrisaları “6ifə, Bədiə, Məmduh, Beyzə, Rəfiqə və 6. cıxın etmiilər. Turk professional teatrının inki- pafında Məhsun Ərtoqrrulun muhum xidməti var. O dəfələrlə SSRİ- də olmull, Moskva, Leninqrad və Bakı teatrları ilə Yaradıcılıq əlaqəsi saxlamındır. 1927 ildən M. Ərtor- rulun rəhbərlik etdiyi ADarulbədayem- Osmaniq teatrında Qərbi Avropa dra- maturqlarının əsərləri ilə yanaı turk mӱəlliflərinin milli azadlıq mӱbarizəsinə həsr olunmuiy pyesləri (Aka Gunduzun c Mavi ipimiyəkə, Fa- ruk Nəfizin c“Qəhrəmanə, “Vətənə, Beh- cət Kamal Caqların 4C obanı, “ ATTH- nas, Hamid Fəxrinin “On ilin qəh- rəmanlıq dastanıə, sonralar Nazim Hikmətin FKəlləə, “Mərhumun eviz,

Unudulan adamə və s.) tamaplaya qo-

yulurdu. İLəhər teatrı uzun muddət T.-nin aparıcı teatrı olmuit, onun truppasında Qalib Bədiə, Huseyn Ka- mal, Rəpid Boran, Asfi Rza kimi məphur aktyorlar impləmildər. Turkiyə resp. e”lan edildikdən (1923) sonra Anqara, İzmir və s. 1ip2ə- hərlərdə tsatrlar yaradıldı, coxlu həvəskar truppalar meydana gəldi. Ən məihur teatrları: Həyuk teatr, Bədaye teatrı, Kicik teatr, Ucuncu dəvlət teatrı, Uliaq teatrı, Kamera teatrı (Anqara), |Pəhər teatrı (6 binada yer- ləiir). Y. və M. Kenterlərin “Kent aktyorlarıx (pəxsi teatr truppası, “*Kadıgey tiyatrosuz, “Kicik opera teatrı, Yeni teatr (İstambul) və s. Anqara və İstambulda milli “Qara- gezə və “Orta oyunuj xalq tamatala- rını təbliq edən təkilatlar fəaliy- Yət gestərir. Teatrların repertuarı- na turk klassiklərinin və muasir ya- zıcılarının pyesləri, dunya ədəbiy- Yatından nӱmunələr, eləcə də rus və sovet dramaturqlarının əsərləri da- xil edilir, c“Qurbanə (Qangir Qəlyan- cı), *Məhəbbət əfsanəsi? (Nazim Hik- MƏT), €İənəkəə ( Tamap Kaman), “Dus- taqlarə (M. C. Anlay), *“Kepanlı Əli dastanım (Haldun Taner), “Murtuzam (Orxan Kamal) 60—70 ci illərin ən Yaxilı tamapalarındandır. Məihur aktyor və rejissorları: Y. Kenter, Kekcer, V. R. Zobu, G Ergəl, H. Dormen, E, Cezzar, Q, ə M, ua.

nova, B. Alcan və 6. Əlkədə T. teatr mərkəzi, Beynəlxalq teatr in-tu, Teatr tədqiqatı in-tu və Anqara un-ti nəz- dində teatr kafedrası fəaliyyət ges- tərir. İstambulda aylıq “Tiyatrom jurnalı (1969 ildən) cıxır. T. teatr sənəti qədim devrlərdən Azərb, xalq tamapaları ilə sıx baqlı olmuidur, Azərb. teatrlarının səhnəsində turg yazıcılarının (Ə. Hamid, Nazim Hikmət, C. F. Bajkut və 6.) pyesləri tamaiaya qoyulmuiy, bəstəkar A. Məli- kovun Nazim Hikmətin eyniadlı pyesi əsasında yazdıqı “Məhəbbət əfsanəsi baleti genit iiehrət qazanmındır. Kino. 1914 ildə ilk T. sənədli filmi cəkilmii (operator F. UXzgi- nay), sonralar ilk bədii filmlər (4“Ovuce, 4Cəsusə, hər ikisi 1917, rej, Sedat Simavi) istehsal edilmiidir. 1919 ildə K. və PT, Seden Əfəndi qardaiilarının İstambulda yaratdıq- ları ilk kino izirkəti 1922 ildə €Ka- malfilmə kinostudiyasına cevril- miidir. Studiyanın bat rej,.-u M. Ərtoqrul bir necə operettanı ekran: laidırmıiy, tarixi və muasir məvzu- da filmlər yaratmıidır. Turk xal- qının milli azadlıq mubarizəsindən bəhs elən c“Atəidən kəynəkə (1923) filmində milli kino tarixində ilk dəfə olaraq turk aktrisaları (N. Ərtoqrul və B. Muvəhhit) cəkilmii- lər. 1928 ildə yeni yaradılmın 4İpək" filmə (İstambul) kino piirkətinə icılıq edən Ərtoqrul Das ilk T. səsli filmləri olan cİistam- bul kucələrindət (1931), “Millət oya* nırg (1933) bədii filmlərini yarat mıddı: M. Ərtoqrul dəfələrlə SSRİ- nə onMylul, ə “Cnaprak? (1926), “Tamilla (1928, filmin muəyyən his- səsi Bibiheybətdə—Bakının indiki Xanlar qəs.-ndə cəkilmitdir) film- lərini yaratmıtpdır. 1934 ildə sovet rej.-ları turk kino xadimləri ilə birlikdə T.-də sənədli filmlər (“An- qara Tӱrkiyənin urəyilirə, rej. . i. Yutkevic: € TYPKHİƏ yuksəliiydəə, rej, E. İ. PLub) cəkilipində iptirak et“ miilər. İkinci dunya muha ibəsindən sonra T. kino sənətinin qabaqcıl nu“ mayəndələri ekranda xalqın həyatını, onun əz huquqları uqrunda mubarizə- sini gestərməyə calınırlar. €Ar yay- lıqə (1955, rej. L. Akad), “İlanların qisası (1962, rej. M. Erksan), “hə: rəmxanada dərd qadınu (1965, rej. X. Rəfiq), “Umidə (1970), aAqlaqpmaə (1971),*Yoldatı (1974), *Narahatlıqə (1975), cDivarq (1983: butun filmlərin rej. Yılmaz Kuneylir) aZulmə, *Əlum tarlasıq (1973, 1976, rej, Yılmaz Atif), “Qızmar torpaqə (1973, rej, F. Tuna), 4“Namus borcu? (1973, rej. Y. Duru), “Bədnam olmut ə (1974, rej. O. Kavur), “Avtobusə (1919, rej. T. Okan), c*Suruə (1969, rej. 2. Okten), “Atə (1981, rej. Ə. Ozgenturk) və s. sosial məvzuda ən yaxiyı turg filmlərindəndir. 1978 ildə ye . İbrahimov N. Hikmətin “Məhəbbət əf- sanəsi? pyesinin motivləri əsasında mənimə adlı

“Məhəbbətim, gədərim

bədii film cəkmiidir (SSRİ—Tur- kiyə birgə istehsalı). T. /Poray, T Girik, X. Qocigid, Y. Kenter, R İgil, Q. İnanır, Balamir, p Həmzəoqlu T. kinosunun məphur agt- yorlarınlandır. 1960 ildən turk

filmləri Beynəlxalq kino festival- larında numayin etdirilir. aYolq (1982, rej, Yılmaz Guney) Kann fes-

402

tivalının Qran pri mukafatına (1982), “Hakkaridə məvsumə (1982, rej, Erden Kiral) Qərbi Berlin bey- nəlxalq kinofestivalının (1983) xu- susi mukafatına layiq gərulmuzdur. Yapıtpdırma ppəkil, bax səh, 192— 193,

Ədl Marks K., Lord Palımerston, Marks K.i nqelıs F., Soc,, izdӱ tZ yenə onun, Vostocnın vop- ros, yenə orada, c. 12 Ənqelıs F., Dehstvitelıno spornın punkt v Turiii, yenə orada, c. 9, yenə onun, Cto budet s Evropedskod TurpieN, yenə orada: Lenin V. İ., Əsərləri (bax Mə"lumat cildi, H. 1, səh. 187, 225, 254, 479, 621): Baqırov Y. Ə-, Turkiyə Lozanna konf" ransında, B., 1957, Turk filologiyası mə" sələləri, buraxılın 1—2, B., 1971—80: Araslı nN., Nizami və turk ədəbiyyatı, B., 1979: Kemalı Mustafa, Puth novon Turpii, 1919—1927, per. s tur., t. 1—4, M., 1929—34: yenə onun, İzbr. reci i vıstuplenil, M., 1966, Krım" skib A. E., İstoril Turpiiiee litera" tubi, t. 1—2, M., 1910—46, MillerA. F., Kratkal istoril Turiii, M., 1948: ye- nə onun, Turpil. Aktualınıe problemı novon i novehtlen istorii, M., 1983: Ba- baevAkper, Ocerki sovremennoi tu- repkod literaturı, M., 1959, Aralov S. İ., Vospominanil sovetskoqo dilloma= Ta, M., 1960) Qordlevski V. A., İzbr., soc., T. 1—2, M., 1960—61, T a p 6 y- zovaV. S., Poztı srednevekovovN Turpii, L., 1963: Novicev A. D., İstorin Tur- uyu, t. 1—4, L., 1963—78, Kornien- ko R. P., Rabocee dvijenie Turpii. 1918—1963, M., 1965: Miller GO,, İs- kusstvo Turpii, M.—L., 1965: Alibe- kov İ,, Qosudarstvennın kapitalizm v Turpii, M., 1966) Qasanova .. İdeoloqil burjuaznoqo napionalizma v Turiii, B., 1966: Paban ov F, P1,, Qo- sudarstvenno"-pravovan sistema Turiii v period Tanzamata, B., 1967: Klmilev X., U istokov sovremennoİ turepkoNn lite- raturı, M.. 1967, Alhıkaeval., Baba- ev A., Turepkal literatura. Kratkin ocerg, M., 1967, Noventpal istoril Turpii, M., 1968: Aliev Q. Z., Turpil v period npanneHus MnanorypoK, M., 1972, Hana- i ev T. P., Prosvepenie v noventev Tur pii (1923—1960-ıe rr.), M,, 1972, To a- nanıhıka K., Staran i novan Turiil, per. s. polıskoqo, M., 1975:Alıkaeva L. O., İz istorii turepkoqo romana, 20— 50-e qodı XX veka, M., 1975: Turepkal resə publika, M., 1975, Orudjev M. Q., ə im pernalisticeskik derjav za privlecenie Yuriii v pervuno mirovuo vovnu, B., 1975, PopnxverialB. M... Vneptnal politika Turiii posle BTOpPOf Mus rovov vonnı, M., 1976 Axundov İ. A., Sovremennan Turiil: borıba protiv impe- rializma, B., 1977, Qusennova. A., Tu- repkoe kino, M., 1978, Uturqauri S. N., Turepkal literatura 60—70-c qo- dov, M., 1982, Qasratan M. A.i Dr., Ocerki istorii Turiii, M., 1983: Qac e- ciladzeR. Q,, Turiin, M., 1983: Os- manskal imperil v pervovV qernepTu XVIII veka, Sb. dokumentov i materialov, M., 1984, Turepkal Respublika v 60—70-e qodı, M.. 1984: Typuna, istoril, zkonomika, po- Tuka, M., 1984, Ediboglu B. S., nlü türk bestekarlari, Istanbul, 1962: S a- cisozenM., Türk halk musikisi usulleri, Ankara, 1962, Aslanapa O,, Türk sana- ti, Tstan bul, 1961, feHə oHy H, Turkish art and architecture, London, 1971, Ta- ə . tı Y. Mo 1 1 0 f R.. Türk romanı, Sofya, əm Cevdet Kudret, Ortaoyunu, An- ara, 1973, A n d M., 50 yılın Türk tiyat- rosu, Istanbul, 1973, Sozen M., Tapan M., 60 yılin Türk mimarisi, Istanbul,1973

TURKİYƏ KOMMUNİST PARTİ- YASI ə Türkiye Komünist Par- tisi)—19 il sentyabrın 10—16-da Bakıda kecirilən tə”sis qurultayın- da İstambul kommunist və sosialist təpkilatlarının, Anadolu kommunist təilxgilatının və Rusiyada turk siyasi

TURKİYƏ KOMMUNİST PARTİYASI

muhacir və hərbi əsirlərin yaratdı- qı kommunist təpkilatının eli məsi nəticəsində yaranmhındır. Qurul- tay TKP-nin Proqram və Nizamnaməsi- ni qəbul etdi, Kominternin apara ilə tam razı olduqunu bildirdi. TKP MK burosuna Mustafa Subli (sədr), Ehtəm Nəcad (bapq katib), Suleyman Nuri, İsmayıl Haqqı, Məhəmməd Emin və 6. secildilər.

TKP turk xalqının 1918—22 illər milli azadlıq mubarizəsində fəal iptirak etdi. 1921 ilin yanvarında partiya aqır zərbəyə mə"ruz qaldı: Trabzon limanı yaxınlıqında, acıq dənizdə M. Subhi bapda olmaqla TKP- nin 15 nəfər rəhbər xadimi vəhiyicə- SİNƏ əlduruldu. ə

1922 il avqustun 15-də Anqara Ya- xınlıqında TKP-nin 2-ci qurultayı kecirildi. Qurultay əlkənin iqtisadi və siyasi vəziyyəti, siniflər və sinfi mubarizə və s, məsələlərə dair muhum qərarlar qəbul etdi. Partiyanın qərar- larının təbliqindəcYeni həyatə, *Dor- ru səsə məcmuələri və c“Oraq və cəkicə qəzeti beyuk rol oynayırdı. TKP- nin fəaliyyətinin geniplənməsindən qorxuya duiən turk irticası 1923 ilin mayında əlkə daxilində partiyanın fəaliyyətinin qanundankənar e”lan edilməsinə nail oldu. TKP həmin vaxtdan gizli ə. asi. İkinci dunya mu ari əsi (1939—45) devrundə partiya Turkiyə həkuməti- nin faiist Almaniyası ilə əməkdaid- lıq siyasətinin dərhal dayandırılma- sı, SSRİ ilə dostluq munasibətləri- nin yaradılması uqrunda mubarizə aparmıpdır. TKP-yə qariqı dəfələrlə aqır cəza tədbirləri gərulmçit, 1944, 1951, 1980—81 illərdə onun fəal uzv- lərinin əksəriyyəti həbs edilmiidir.

1983 ilin noyabrında gizli ipiərait- də TKP-nin 5-ci qurultayı keciril- mipdir. Qurultayda sulh uqrunda, mu- haribə təhlukəsinə qarilı mubarizə problemlərinə xususi diqqət Yetiril- miiy, əlkədə milli demokratik quru- lupi yaradılmasının zəruriliyi qeyd edilmi, partiyanın yeni Proqram və Nizamnaməsi, konkret siyasi vəzi- fələrə dair qərar qəbul olunmusdur.

TKP numayəndələri Kommunist və fəhlə partiyalarının Beynəlxalq Moskva mutavirələrində (1957, 1960, 1969) iptirak etmii, muppavirələrdə qəbul olunmusi sənədləri bəyənmitdir. TKP demokratik mərkəziyyət prinsipi əsasında qurulmundur. Ali rəhbər orqanı qurultaydır. P MK baii ka- tibi H. Kutludur. TKP-nin mətbuat orqanı FcAtılımı (ilk nəmrəsi 1974 ildən cıxmıpidır) qəzetidir.

Əd. Pamsutdinov A. M., Per- vıNn shezd KommunisticeskonN partii Tur- unu, KCHHA, 1961: Khap OYaqepde- İioglu, Türkiyede komunist hareketleri, Istanbul, 1962: Tuncay M., Türkiye"de sol akı mlar. 1908—1925, Ankara, 1967.

TURKLƏR— Turkiyənin əsas əhalisi, millət. Turkiyədə təqr. 43 mln. nəfər- dir(1983). Bolqarıstan (təqr. 750 min, 1978), Yuqoslaviya (təqr. 200 min), Yu- nanıstan (təqr. 100 min), gi (Tərp. 120 min: 1983): Rumıniya (23 min), İraq (20 min: 1978), SSRİ (ӰZ min, 1979), və s. əlkələrdə də yapayırlar. Turk dilində danıpırlar. Dindar- ları musəlmandır (əsasən, sunnudur- lər). Etnik cəhətdən 11—13 əsr- lərdə monqol və səlcuq istilaları za- manı Orta Asiya və İrandan (əsa-

lləri) daxildir:

sən oquz və tӱrkmənlər), habelə Bal" kan y-a-ndan (uzlar, peceneqlər) Kicik Asiyaya kecmuti gecəri turk tayfala- rının yerli əhali (yunanlar, ermə- nilər, gurculər və 6.) ilə qaynayıb- qarhilmanəsı ticəsində tətpəkkul tap- mıplar. T.-in etnogenezində muxtəlif dəvrlərdə, ərəblər, kurdlər, cənub slavyanları və 6, iptirak etmiplər. Bu prosesdə T.-lər yerli xalqların təsərrufat vərdiitlərini və mədəniy- yətlərinin bir sıra xususiyyətlərini qəbul etmiplər. Turk xalqı təqr. 15 əsrdə formalaimıil, turk milləti isə 20 əsrin əvəllərində təpəkkul tap- mıpdır. Əksəriyyəti əkincilik və maldarlıqla məpquldur. T.-in tərgi- bində yarımkecəri etnoqrafik qrup- lar da (Yuryuklər, tӱrkmənlər, taxtac- lar, abdallar və 6.) var. Yarımkəecə- rilər oturaq həyata gecir, T. tərəfin" dən assimilyasiya olunurlar, Q.-in ta- rixi, iqtisadiyyatı və mədəniyyəti aqqında bax Turkiyə məqaləsinə.

Əd.: Narodı Perednev Azii, M., 1957: Eremeev D. E., Ətnoqenez turog, M., 1971: yenə onun, Na stıke Azii i Ev- ropı, M., 1980, Bruk S. İ., Naselenie Mira, M., 1981.

TURKMANLAR, turkmənlər— azərb.--ların etnogenezində iiytirak etmipl turkdilli tayfa. Səlcuqla- rın tərkibində İrana, Azərb. və Ki- cik Asiyaya gəlmitlər. Azərb. və İra- nın siyasi həyatında muhum rol oy- namıni T. aqqoyunlulardan ayrılaraq, qızılbatp tayfa birliyinin tərki- binə daxil olmupt və Səfəvilər dəv- lətinin yaranmasında iitirak et- mitlər. Turkməncay (Cənubi Azərb.), Turkmən k.-lərinin (Geycay və Bərdə r-nları) adları T.-la əlaqədardır. Bax həmcinin İraq turkmanları. TURKMƏN DİLİ — turkmənlərin dili. SSRİ-də bu dildə 2 mln.-dan cox adam danınır (1979). Turk dil- lərinin oquz qrupuna (bax Oquz dil- inkipaf prosesin- cun səciyyəvi bə”zi cəhətlər də kəsb etmiidir. Təkin, truxmen, ersarı, salır, sarığ, cov- dur və s. dialektləri var. Stavro- pol tӱrkmənlərinin dialekti ən”"ənəvi olaraq, truxmen dili adlanır. Sait- lərin (e saitindən balpqa) uzanması, saitlərin dodaq ahəngi, seəzun əvvə- lində q samitinin cox iplənməsi, fp əvəzlənməsi, H samitinin olma- ması və s. T.d.-nin səciyyəvi fonetik xususiyyətlərindəndir. İsmin gəmiy- yət, mənsubiyyət və hal (6 hal) kateqo- iyaları var. Sifətlər qrammatik cə- Qan dəyipilmir. Adlar, fe"li isim: lər xəbər funksiyası dapıdıqda Xə- bərlik kateqoriyasına malik olur- Fe"lin 5 forma və 5 nevu var. Kehnə ədəbi dil, əsasən, ie"r dili kimi iplənmidir. Muasir ədəbi lil Bəyuğ Oktyabr sosialist inqilabından sonra formalapmıpydır. Yazıda 1928 ilədək ərəb, sonralar latın əlifbalarından istifadə olunmutdur. 1940 illən rus qrafikası əsasında əlifba yaradıl- mıdır.

Əd: Zeynalov F. R., Turk dil" lərinin itkin qrammatikası, O. Da 2 B., 1974—75: yenə onun, Qurkolo" giyanın əsasları, B., 1981, Baskag ov N. A.. K istorii izucenil turkmensgoqo izıka, Atixabad. 1965 (lit.), Azıği HA“ ponos CCCP, r. 2. İmpkckHe azıki, Me. 1966, Qrammatika turkmenskoqo AzZIGA. Apqxabad. 1970: Popeluevsgi “

P. İzbr, trudı, Aplxabad, 1975,

də qıpcaq qrupu

TURKMƏNİSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI

TURKMƏNİSTAN SOVET SOSİA-. LİST RESPUBLİKASI (Turkme- nistan Sovet Sopialistik Respublika- sı), Turkmənistan ( urg-

menistan). Yuyuu mə”lumat. SSRİ-də mut- 1921 il avqustun

təfiq respublika:

7-də Turkustan MSSR tərkibində Turkmənistan vil. adı ilə təpkil edilmiidir, 1924 il oktyabrın 27- dən Tur. SSR-dir. Orta Asiyanın c.-q.- indədir. P1m.-da Qazax.SSR, iym.-pi,- də Əzb.SSR, c.-“p.-də Əfqanıstan, c.-da İranla həmsərhəddir. Q.-dən Xəzər dənizi ilə əhatələnir. SSRİ- HHH ƏH c. nəqtəsi T. ərazisindədir (Kyurka mı. yaxınlıqında). Sah. 488,1 min km?, ƏH. 3197,3 min (1985, 1 yan- var). Paytaxtı Apqqabad m.-nup. T.-na 5 vil., 44 p-H, 15 məhəp, 74 ur var.

Hesnər rypynyuy. Typ.CCP fəhlə, gəndli və ziyalıların sosialist umum- xalq dəvləti, muttəfiq sovet sosialist resp.-sıdır. Quvvədə olan Konstitusi- yası 1978 il aprelin 13-də qəbul edil- mipdir. Ali dəvlət hakimiyyəti or- qanı 5 il mӱddətinə secilən birpala- talı Tur.SSR Ali Sovetidir (sessi- yalararası dəvrdə onun Rəyasət Hey?ə- ti). Ali Sovet resp. həkumətini—Na- zirlər Sovetini təikil edir, qanun- lar verir və s. Vil., r-n, iqəhər, muiə- hərlərdə r-n, qəs. və kəndlərdə yerli hakimiyyət orqanları əhalinin 2,5 il mӱddətinə secdiyi muvafiq xalq depu- tatları Sovetləridir. 18 yaı tamam olmuii vətəndajtların secmək və secil- mək huququ Her. li məhkəmə orqanı Tur.SSR Ali Sovetinin 5 il muddəti- nə secdiyi Tur.SSR Ali məhkəməsidir. Ali məhkəmə 2 məhkəmə kollegiyası (mulki və cinayət ipləri uzrə) və Ple- num tərkibində fəaliyyət gəstərir. Tur.SSR Prokurorunu SSRİ Baii pro- kuroru 5 il mӱddətinə tə"yin edir.

Tur.SSR-in devlət gerbi, bayra- qı və himni var.

Təbiət. Resp.-nın yən Korernar d-rı (maks. hund. 2942 m, Rize d.), ondan 11m.-q.-də bir-birindən təcrid olunmui iyəkildə Kicik Balxan (hund. 27) m-dək) və Beyuk Balxan (Hund. 1881 m-dək) silsilələri, 1im.-da enlat dӱzənliyi Yerləiir. ndar dӱzənliyi q.-də alcaq Xəzəryanı dӱzənliyə qovu- iur. Resp.-nın c.-4i. hissəsini Paro- pamiz d-rının im. əndarlırı | Mur- qab cayı ilə bir-birindən ayrılmıil Badxız (hund. 1267 m-dək) və Kara- bil (Hund. 984 m-dək) yӱksəklikləri) və Hissar silsiləsinin qolu sayılan Kugitanqtau (maks. hund. 3139 xu, T.- nın ən Yuksək nəqtəsi) tutur, T.-biH q.-ində Krasnovodsk platosu, (1M.-q.- ində Ustyurl platosunun c. kənarı, XUstyurl platosundan c.-da Uzboyarxa- sı tırhiyıqlıt r-nu, alcaq Xəzəryanı

26*, c 9

dӱzənliyində Nebitdar, Boyadaq, Qum- daq, Moncuglı və s, yӱksəkliklər Yer- ləptir. Kopetdaqın əndar duzənliyin- DƏN 11M. VƏ İYM.-i1,-dəki sahələrini Qaraqum səhrası tutur. Amudərya cayı- nın saq sahilinin ensiz hissəsi T.-a daxildir. Resp. ərazisində HR qaz (umumi ehtiyatına gərə İ-də RSFSR-dən sonra 2-ci yerdədir), Mne neral duzlar (Qaraboqazqol kerfəzində

Rİ-nin ən iri mirobilit yatarı yer- ləpyir), civə, kukurd, bentonit, ozoke- rit, kemur, muxtəlif nev tikinti ma- terialları yataqları var. İcməli, sə- naye əhəmiyyətli yodlu-bromlu və mine- ral sular da qiymətli faydalı qazın- tılara aid edilir. Qaraqum səhrasın- da 500—250 m dərinliklərdə yeni icmə- li su yataqları aikar olunmupidur.

Resp.-nın iqlimi kəskin kontinen- tal, qurudur. Orta yanvar temp-ru—5- dən (iim.-iy.-də) 4?S-yə (Ətrək r-nunda) qədərdir, minimal temp-r Taiyauz vil.-ndə —322?S, Kopetdaqın əndar 30- nasında —2992S, Xəzər dənizi sahili- nin c.-unda—10,392S-dir. Orta iyul temp-ru 28—329S, maks. temp-r 49,92S- dir (Repetek st.). İllik yaqıntı Amu- dəryanın apaqı axınında 80 mm, Qa- raqumda 150 mm-ə qədər, əndaq hissə- lərində və daq vadilərində 2(()—300 mm, daqlarda 400 mm-ə qədər və daha coxdur. Resp. ərazisinin 8096 -ə qədə- rinin səth axımı yoxdur: caylar ancaq M, BƏ pit, r-nlarındadır. Yeganə “xu lu cay Amudəryadır. Amudəryadan V. İ.

enin ad. Qaraqum ganalı cəkilmii- dir. C.-dakı ən bəyuk caylar Murrab, Təcən və Ətrəkdir. Gəllərin əksəriy- Yəti por suludur. Əsasən, boz və boz- qonur səhra torpaqları yayılmındır. Dar-qəhvəyi, gilli, iporan və alluvial torpaqlara rast gəlinir.

Ərazinin təqr. 296-ini suvarılan torpaqlar tutur. Bitki ərtuyu, əsasən, səhra tiplidir, aq saksaul, qum akasi- Yası, gəvən, tporanotu və s. bitir. Daq yamaclarını ipqiyav və ayrıq cəlləri tutur, dərələrdə ardıc və yabanı mey- və aqaclarına rast gəlinir. Badxızda pustə meppələri, iri cay vadilərində tuqay metpələri bitir. Coxlu gəmirici (sunbulqıran, qumsicanı, ərəbdovtpanı və s.), surunən (kərtənkələ, muxtəlif nev ilan, cəltısbaərası və s.), ceyran, tulku, canavar, barxan pitpiyi, cəl- pipiyi, caqqal, bəbir, arxar, celdonu- zu, qulan, Buxara maralı, qayagecisi, ipanapipik, baqrıqara, bəzgək, kəklik, Kicik Qafqaz uları, qırqovul, su qupiları və s. var. Amudərya cayı və Qaraqum kanalı balıqla zəngindir. Bir necə qoruq (Krasnovodsk, Badxız, Repetek və s.) mevcuddur.

Əhali. Əsas əhalisi turkmənlər- dir (68,496 ). Ruslar (12.69), əzbək- nəp (8,576 ), qazaxlar (2,995 ), həmci- nin tatarlar, ukraynalılar, erməni- lər, azərb.-lar, Lumlar və 6. xalq- lar da Yapayır (1979). Təbii artıma gərə Tur.SSR muttəfiq resp.-lar ara- sın 3-cu ən tutur. Orta sıxlıq

km?-də təqr. 6,3 nəfərdi 1985). Hləhəp əh. 4796-nup (1983). 9

Tur.SSR-in ipləyən əhalisi əsaə sən, sənayedə, K.t.-da, nəqliyyat və ra- bitədə, maarif və mədəniyyətdə, səhiy- Yə, idman və sosial tə"”minatda, həmci- NİN ticarət, ictimai iaiyə, tədaruk, maddi-texniki, tə”minat və məiətdə calınlır. İri “pəhərləri: Aqabal (351 min nəfər, 1983), Cərco, Taqpauz, Marı, Krasnovodsk və s,

403

Tarixi ocerk. T. ərazisi Aypaqı Paleolit dəevrundən məskunlatmıin- dır, SSRİ ərazisində ən qədim (e.ə, 9-ci minillik) Neolit əkincilik mədəniyyətlərindən olan Ceytun mə- dəniyyəti T.-da Yayılmıtdı. Kopet- daqın ətəyindəki duzənliklərdə qə- dim Yaayıld dutiərgələrinin (Cey- tӱn, Cobantəpə, Bami və s.) qalıqla- rı aikar edilmipdir. Bu dəvrdə əhalinin əsas məiyəuliyyəti əkinci- lik, maldarlıq və ovculuq idi. Eneo- lit devru Anau mədəniyyəti (Anau, Namazqatəpə, Qaratəpə) ilə təmsil olunmutidur. E.ə. 2-ci minillikdə dulusculuq və metal e”malı meydana gəldi, ipəhər tipli yalpayıinz məntəqə- ləri yarandı. SSRİ ərazisində ipə- hər tipli ən qədim yaayıinı məskəni olan Altuntəpənin tarixi erkən si- nifli cəmiyyətin və mədəniyyətin for- malapması prosesini əks etdirir.

İbtidai-icma qurulutunun daqıl- ması, sinifli cəmiyyətin yaranması (e.ə. 2-ci minilliyin sonu—1-ci min- illiyin əvvəli) ilə iqtisadi ingi- iaf sur”ətləndi. E.ə. 1-ci minilli- yin ortalarında T. ərazisində iqti- sadi cəhətdən daha cox inkipyaf et- mi vil. Margiana və 5 idi, Xəzər dənizinin c.-iq., sahillərində Hirkan vil. yerlətirdi. P1m. cel- lərində gecəri massagetlər və dax- lar yapayırdılar. E.ə. 7—6 əsrlərdə Margiana, Bəlx, Parfiya və Hirkan Midiyanın tərkibinə daxil idilər. Bu vil.-ləri e.ə. 6—4 ərlrdə Əhə- mənilər devləti tutmutidu. E.ə. 4 əc- ə sonunda Makedoniyalı İsgəndər

. ərazisini ipqal etdi. Darətəyi hissədə e.ə. 3 əsrin ortalarında Par- fiya padiahlıqrı yarandı. Sasani- lər e.ə. 224 ildə Parfiya padiyahlı- qını darıdaraq T.-ın c.-unu tutdu- lar. T.-ın iym. Hissəsi e.ə. 4 əsrdən Xarəzm dəvlətinə, eramızın 1—3 əsr lərində isə Kuman padiahlıqrına da- xil idi. 5—6 əsrlərdə T. ərazisinin cox hissəsi Eftalilər dəvlətinə ta edildi. 5—7 əsrlərdə feodalizm mu- nasibətləri yarandı. Əkincilik, sə- nətkarlıq və ticarət inkipaf etdi, Mərv beynəlxalq ticarət mərkəzinə cev- rildi. Turk xaqanlıqı 6 əsrin orta- larında Eftalilər devlətini tutdu, yerli gecəri əhali tӱrkdilli tayfala- ra tabe edildi və turkləiyməyə mə ruz qaldı. 7—8 əsrlərdə ərəb ipealları nəticəsində islam dini yayıldı. Yerli əhali ərəblərə qarpı dəfələrlə us- yan qaldırdı (65 il Mərv usyanı, V8 əsrin 70—80-ci illərində MİYTƏH- na usyanı və s.). | “Hi bədəl T.-ın xeyli hissə- si Tahirilər, sonra isə Samanilər və Qəznəvilər dəvlətlərinə daxil idi. 11 əsrdə səlcuqlar və oquzlar 1. əra- zisini tutdular. Turkmən xalqının təpəkkulunun bailıca komponentlə- rindən olan oruzlar yerli əbədi ir qarımaraq tӱrkmənlər adlanmaqra Faiq ladılar. Turkmən xalq danınıq dili də formalapırdı. Səlcuqilər devrun- də iqtisadi yuksəliiy baiy verdi, feo- dalizm mӱnasibətləri daha la ingi- mad etdi, Səlcuqilər dəvlətinin Su- qutundan (1157) sonra, 12 əsrin sonu — 13 əsrin əvvəlində Xarəzmiahla-

ın hakimiyyəti altına kecdi. 1219— ə illərdə monqol-tatarlar Q.-ı ipyqal elərək ipəhərləri, suvarma sistemlə- rini daqıtdılar. Qurkmənlər monqol zuӱlmunə qarplı dəfələrlə uyan qal-

404

TYPKMƏHHCTAH COBET CÖC

İALİST RESPUBLİKASI

dırmındı. 1372—88 illərdə Teymur T.-ı tutduy T. 16 əsrin əvvəlinədək Teymurilərin hakimiyyəti altında qal- dı. Qurkmən xalqının formalaiması prosesi 15 əsrdə, əsasən, bata catdı. 16—17 əsrlərdə T.-ın bir hissəsi Xi- və və Buxara xanlıqlarının, qalan hissəsi İranın hakimiyyəti altında idi. 16 əsrdə rus-turkmən əlaqələri inkipaf etməyə bailadı və 1 Pyotrun dəvrundən e"tibarən geniitləndi. Turk- mən tayfalarının numayəndəsi tacir Xocanepes Peterburqa Kedərək | Pyotr- dan turkmənlərin Rusiya təbəəliyinə qə- bul olunmasını xahiin etmiidi. Bu xahit sonralar dəfələrlə təkrar olun- mutdu. 1/ əsrin sonu—18 əsrin ƏBBƏ- lində turkmənlərin bir hissəsi Rusi- ya devlətinin ərazisinə kəcmuii və son- ralar PTimali Qafqazda yerlətdiril- mipdi (Stavropol tӱrkmənləri). 18 əs- rin əvvəlində turkmən tayfaları de- MƏK olar butun indiki T. ərazisində, Ustyurd və Manqılnlaqda məskunlail- mıtdılar. 1802 ilin mayında abdal, caudor, iqdir, buruncuk və buzaci tay- faları rəsmən Rusiya təbəəliyinə gec- dilər. Rusiyada inkipqaf etməkdə olan kapitalizmin mənafeyi satın bazarla- rının genipnləndirilməsini, yeni xam- mal mənbələri ələ kecirilməsini tə- ləb edirdi. Rusiya sənayesinin pambı- qa tələbatı getdikcə artırdı. 19 əs- rin əvvəllərindən baiylayaraq Xəzərin 11, hil anda Rusiyanın tə”siri gӱcləndi. 1669 ildə rus qopunları Xə- zərin ip, sahilində istehkam tikərək Krasnovodsk i.-nin əsasını qoydular. 1885 ilədək T.-ın butun ərazisi Ru- siyaya birlətdirildi. Bu, mutərəqqi əhəmiyyətə malik bir hadisə idi, ara muharibələrinə, qoniu feodal devlət- lərinin qarətcilik yurutilərinə son qoyuldu, qul ticarəti qadaqan edildi. T. tədricən Rusiya bazarına cəlb olun- du. 1880—88 illərdə Zakaspi d. y. cə- kildi. Lakin carizmin mustəmləkəci- lik siyasəti feodalizm munasibətlə- rinin və patriarxal qalıqlarının muhafizəsinə Yənəldilmitdi:z əhali ikiqat zӱlmdən əziyyət cəkirdi. Eyni zamanda rus proletariatı ilə zəhmət- kgep tӱrkmənlərin yaxınlaiması pro- sesi gedirdi.

1903—04 illərdə Apqabad və Qı- zıl Arvadda, 1905 ildə Cərco, Mərv və Krasnovodskda ilk s.-d. qrupları Yarandı. Onların meydana gəlməsin- də Rusiyanın proletar mərkəzlərin- dəki RSDFP təigilatları, o cum- lədən RSDFP-nin Bakı Komitəsi

əal rol oynamındır. Bakıdan Tur- kustana bolpevik ədəbiyyatı, parti- Ya ipciləri, təiviqatcı və təblirat- cılar gəndərilirdi. Turkustan bol- ipevikləri cox vaxt tə”limat və ədə- biyyat almaq ucun Bakıya gəlirdilər.

zəhmətkeiiləri Rusiyada 1905—07

illər inqilabında və Orta Asiya | ӱsyanında (1916) fəal iitirak et- miplər. Fevral burjua-demokratik

inqilabının (1917) qələbəsindən son- ra T. ipəhərlərində fəhlə deputat- ları Sovetləri yarandı. Apqabadda kecirilən 4-cu Zakaspi Sovetlər qu- rultayı 1917 il dekabrın 2(15)-də butun hakimiyyətin Sovetlərə gecdi- Yini e”lan etdi və XKS secdi. 1917— 18 illərin qıpında butun Zakaspi vil.-ndə Sovet hakimiyyəti quruldu, 1918 ilin fevralında Apiqabadda əks" inqilabi mӱsəlman vil. komitəsi buraxıldı (1917 ilin avqustunda ya"

radılmıpdı). Turkustan Ӧlkə So- vetlərinin 5-ci qurultayı (Dalikənd) 1918 il aprelin 30-da RSFSR tərki- bində Turkustan MSSR yaradıldı- qını e”lan etdi: resp. XKS və MİK secildi. T. ərazisinin əsas hissəsi Turkustan MSSR-ə daxil olsa da, bə”zi r-nlar Xivə xanlıqının və Bu- xara əmirliyinin hakimiyyəti altın- da qalırdı. 1918 il iyulun 11—12-də ingilis imperialistlərinin KƏMƏİH ilə Apqabadda eser-menievik aeqvar- diyacı qiyamı qalxdı. Zakaspidə So- vet hakimiyyəti mӱvəqqəti devrildi, əksinqilabcılar A:*2abad komissar- larını gullələdilər. 1918 ilin av- qustunda ingilis mudaxiləciləri Or- ta Asiyaya soxuldular. Mudaxiləci- lər və eserlər 1918 il sentyabrın 20- nə kecən gecə Zakaspidə Bakı komis- sarlarını gullələdilər. Turkustan MSSR həekumətinin qərarı ilə muda- xiləcilərə və əksinqilabcılara qar- ilı mubarizə ucun Zakaspi cəbhəsi yaradıldı. 1919 ilin aprelində İN- giltərə qopunlarının coxunu Zakas- pidən cıxarmara məcbur oldu. Həmin ilin iyulunda Apqabad, 1920 ilin fev-

ralında Krasnovodsk muçdaxiləcilər- dən təmizləndi. Butun Zakaspidə So- vet hakimiyyəti bərpa olundu. 1920

ildə Xivə və Buxarada xalq inqilab- larının qələbəsi ilə Xarəzm və Buxa- ra xalq sovet resp.-ları yaradıldı: tӱrkmənlərin yapadıqı bə”zi ərazi- lər 1924 ilədək onların tərkibində qaldı. Sovet hakimiyyətinin rı və mehkəmlənməsində RMİ və RSFSR XKS-nin Turkustan komis- siyasının bəyuk rolu oldu. 1921—22 illərdə kecirilən birinci torpaq-su islahatı nəticəsində 7,8 min torpaq- sız dehqan ailəsi 37,5 min desyatin torpaq aldı. 1921—23 illərdə yer qurulupquna dair butun xərcləri RSFSR həkuməti əz uzərinə gətur- mutidu. X.t.-nın bərpası, istisadiy- yat və mədəniyyətin inkipafında xey- li nailiyyətlər qazanıldı. Neft sə- nayesi canlanır, Zakaspi d.y.-nun ipi qaydaya duiqurdu.

Orta Asiya resp.-larının milli- dəvlət sərhədlərinin muəyyənlətdi- rilməsi ilə əlaqədar 1924 il oktyabrın 7-də SSRİ MİK Tur.SSR-in yara- dılması haqqında qərar qəbul etdi. 1-ci Umumturkmənistan Sovetlər qu- rultayı 1925 il fevralın 20-də Tur. SSR-in yaradılması haqqında bəyanna- mə və onun kənullu surətdə SSRİ tərkibinə daxil olması haqqında qə- rar qəbul etdiz MİK və XKS secdi.

1925 il fevralın 14—19-da T. Kom- munist Partiyasının birinci qurul-

yor ula ii”

də

36 Bakı komissarının gӱllələndiyi yer.

tayı oldu. 1925—27 illərdə ikinci torpaq-su islahatı kecirildi. İslahat feodal-patriarxal munasibətlərinin qalıqlarını aradan geturdu, bəylərin iqtisadi-siyasi tə”sirini lətv etdi. 33,5 min torpaqsız və aztorpaqlı deh- qan torpaq və su aldı. 1926 ildə T.- da k.t.-nın kollektivlətməsi baiylan- dı. 1930—31 illər əkincilik,1932—35 illər isə maldarlıq r-nlarında kut- ləvi kollektivliqmə illəri idi. 1937 ildə dehqan təsərrufatlarının 94,996-i, 1940 ildə 9995 -i k-zlarda birlətmindi. 30-cu illərdə T.-da ge- nii irriqasiya ipləri gəruldu. Pam- bıq əkinlərinin sahəsi artdı: muha- ibədən əvvəlki illərdə T. SSRİ-nin -ci pambıq bazasına cevrildi. Mal- darlıq, xususilə qaragul qoyunculu- qu, ipəkcilik, uzumculuk və s. sahə- lər inkitaf etdi. T.-nın muasir sə- nayesi, demək olar, Sovet hakimiyyəti illərində yaradılmıqdır. Neft sə- nayesi Yenidən quruldu, Yeni Yataqlar istifadəyə verildi, metal e”malı, Yungul, kimya, Yeyinti sənayesi muəssi- sələri tikildi. 1940 ildə umumi səna- ye məhsulunun həcmi 1913 ilə nisbətən 6, 7 dəfə artmılmdı. Fəhlə və qul- luqcuların sayı 1940 ildə 188,3 minə catdı: milli fəhlə sinfi yarandı və inkitpaf etdi. Mədəni inqilab nəti- cəsində savadsızlıq lərv olundu, ge- niiy məktəblər ipqəbəkəsi, elmi tədqi- qat mӱəssisələri yaradıldı, milli ziyalı kadrları yetipdirildi. Kom- munist partiyasının rəhbərliyi al- tında turkmən xalqı, SSRİ-nin baiiq- qa xalqlarının qardatlıq kəməyi ilə, kapitalist inkipqafından yan kecərək, əsasən, sosializm qurdu. Kecmiitdə car Rusiyasının geridə qalmıqn ucqarı olan T. muharibədən əvvəlki beiyil- liklərdə sənaye-aqrar resp.-ya cevril- di. Qurkmən xalqı sosialist milləti kimi formalatdı. 1937 il martın 2-də Fəvqəl”adə 6-cı Umumturkmənis- tan Sovetlər qurultayı turkmən xal- qının sosialist nailiyyətlərini əks etdirən Konstitusiya qəbul etdi. So- sializm quruculuqunda T. zəhmətkeil- lərinə butun sovet respublikaları ya- xındai kemək gestərmiidir. T.-da neft sənayesinin yenidən qurulmasın- da, milli kadrların hazırlanmasın- da Azərb.SSR-in də beyuk keməyi ol- mulidur.

Beyuk Vətən muharibəsi illərində T. zəhmətkeiləri cəbhədə və arxada qəhrəmanlıq nӱmunələri gestərdilər. Resp.-nın x.t. muharibə devrunun tə- ləblərinə uyqun yenidən quruldu. Cəb- Hədəki qəhrəmanlıqına gərə T.-dan 19 min deyuinu orden və medallarla təltif olunmuiy, 78 nəfər Sovet İtti- faqı Qəhrəmanı adına layiq gerul- mupidur. Q. zəhmətkeiyləri tank və təy- yarə istehsalı ucun 243 mln. manat pul, 7392 K? gӱmuiy və qızıl topla- mı, cəbhəyə 202 vaqon hədiyyə gendər- milpdilər. Əlkənin mӱvəqqəti ipiqal olunmuiy r-nlarından T.-a minlərlə ailə kecurulmuiidu.

Muharibədən sonrakı illərdə resp.-nın x.t. daha da inkiptaf etdi- rildi. 1946—60 illərdə T. zəhmətkei- ləri sosializm quruculuqunu baiya catdırıb kommunizmin maddi-texniki

bazasını yaratmaq uqrunda mubarizəyə

qopuldular. Sənayenin baiylıca sahə- lərinin (neft, qaz, neft e”malı, kim- ya, mapınqayırma və s.) inkiiqaf sur”əti daha yuksək idi. Cərco super"

s — — — m m x —

TYPKMƏHHCTAH COBET C

OSİALİST RESPUBLİKASI 405

bolpevik təsirinin guclənməsində 1917 ilin yayında Mərvdə, Asxabad-

iyi da, Krasnovodskda təpkil edilmin Mi “Hummətə qruplarının mӱhum rolu

olmutpdur. Həmin ilin oktyabrında

k Lsxabadda Orta Asiyada ilk mustəqil

1

Lə.

ni rə dır R. i..

Hü ə

ai iə "1

z

Hç

Attabadda V. İ. Leninin abidəsi. Tunc. MaiğonuKa. 1927. Heykəltərap Y. R. Tri- polskaya, memar A. A. Karelin,.

fosfat, Cələkən texniki karbon z-D- ları, 1260 min ket gӱcӱndə Marı DRES-i və s. mucəssisələr tikilmiit- dir. Dunyada ən bəyuk—V, İ. Lenin ad. Qaraqum kanalının tikintisi (Amudəryadan Qazancıqa qədər 1100 km uz.-nda 1—4-cu nəvbəsi iplə salın- mıpdır) əkin sahəsini xeyli genip- ləndirməyə imkan vermipdir. 1983 ildə x.t.-na 1340 mln. manat vəsait qoyulmup, umumi dəyəri 1135 mln. ma- nat olan əsas fondlar iplə salınmınq- dır. X.t.-nda /76 min (1940 ildə 188,3 min) vərər fəhlə və qulluqcu calı- ptır. Kolxozların ictimai təsərru- fatında 303,3 min nəfər ipipləyir. K.t.-nda da ee nailiyyətlər qaza- nılmıpdır. 1983Y ildə k.t.-nın umumi məhsulu 1399 mln. manat olmupipdur.

Tur.SSR k.t.-nın inkitpafındakı itən yətlərinə gərə 1957 ildə Lenin ordeni, SSRİ yaradılmasının 50 illiyi ilə əlaqədar Xalqlar dost- luqu ordeni, Tur.SSR-in və TKP-nin yaradılmasının 50 illiyi munasibəti ilə 1974 ildə Oktyabr İnqilabı orde- ni, təsərrufat və mədəni quruculuqda qazandıqları muvəffəqiyyətlərə və kenullu surətdə Rusiyanın tərkibinə daxil olmasının 150 illiyi munasi- bətilə 1984 ildə Lenin ordeni ilə təltif edilmitdir.

Turkmənistan Kommunist Partiya- sı (QKP)—Sov.İKP-nin tərkib his- səsidir. İlk s.-d. qrupu 1903—04 ilin qıptında Qızıl Arvadda yaranmındı. 1904 ilin payızında Asxabadda (in- diki Apqabad) s.-d. dərnəyi meydana gəldi. 1905—07 illər inqilabının tə - siri ilə Cərco, Mərv, Krasnovodsk, Qazancıqda s.-d. təpjkilatları Ya- randı. RSDFP-nin Asxabad təpjila- tı 1905 ilin martında Orta Asiyada ilk gizli s.-d. mətbəəsi təpikil etmiit- di. 1907 ilin fevralında Asxabadda gecirilən RSDFP-nin Zakaspi kon- fransı vil. komitəsini secdi ki,

u da 1908 ilin payızınadək fəaliy- yət gestərdi. Yerli əhali arasında

bollevik təpkilatı yarandı. Digər partiya təpykilatlarında menievik-

| lərlə əlaqə qəti olaraq Beyuk Oktyabr sosialist inqilabından sonra kəsil-

di. Turkustan KP-nin 1-ci qurultayı

| (1918, iyun) vil. partiya təplkilatını

yaratdı. 1920 ilin yazınadək bolite-

viklərin rəhbərliyi ilə vil. butun-

luklə mudaxiləcilərdən və aqqvardi- yacılardan təmizləndi. 1919 ilin yay və payızında ilk aul partiya əzəklə-

. ri yarandı. 1920 ilin avqustunda ca-

eırılmınd 1-ci vil. partiya konfran- sı RK(b)P-nin vil. komitəsini secdi. 1924 ilin payızında Orta Asiya So- vet resp.-larının milli-devlət sər- hədlərinin muəyyənlətdirilməsi ilə

əlaqədar T. partiya təpkilatı yeni-

dən quruldu. 1925 ilin fevralında TK(b)P-nin 1-ci qurultayı oldu (M. İ. Kalinin iptirak edirdi). TK(b)P- nin rəhbərliyi altında resp.-da səna- yeləppdirmə, kollektivləimə, mədəni inqilab həyata kecirildi. Beyuk Və- tən muharibəsi dəvrundə (1941—45) TK(b)P butun sə”yini resp. zəhmətkeii- lərinin duilmənin darmadaərın edil- məsi uqrunda mubarizəyə səfərbər olunmasına yenəltdi. 10 mindən ar- tıq kommunist cəbhəyə getdi. Muha- ribədən sonrakı dəvrdə T. partiya təplkilatı resp.-da sənaye və k.t.-nın daha da inkipafına muvəffəqiyyət- lə rəhbərlik etdi. Kommunizm mEn culuqunun indiki mərhələsində x.t.-nın idarə olunması sistemini, ideoloji itin rma və metodları- nı təkmillətdirir. TKP resp. zəh- mətkeplərinin səylərini kommuniz- min maddi-texniki zasının yara- dılması uqrunda mubarizəyə yenəl- dir. TKP-nin 103 462 uzvu və 4879 uzvluyə namizədi birlətdirən 4863 ilk təpkilatı var (1985, yanvar). Turkmənistan Lenin Kommunist Gənclər İttifaqı (TLKGİ) — UİLKGİ-nin tərkib Hissəsi, onun mubariz dəstələrindən biridir. İlk kommunist gənclər təpkilatı 1919 ilin mayında Kupkada yaranmızdı. Həmin ildə Lilqabadda, ilin sonuna kimi Mərv, Cərco və s. yerlərdə də komsomol təpkilatları meydana gəl- di. 1920 ilin sentyabrında PTərq gənc- lərinin Bakıda kecirilən qurulta- yında Turkustan gənclərinin numa- yəndələri də iptirak etmitdi. 1924 ilin noyabrında Rusiya LKGİ MK ra Asiya Burosunun qərarı ilə TLKGİ-nin Təpkilat Burosu yara- dıldı. TLKKGİ-nin 1-ci qurultayı (1925, mart) butun kommunist gənclər ittifaqlarını birlətdirdi, resp. komsomolunun sosializm quruculuqun- dakı vəzifələrini mçəyyənlətdirdi. 20—30-cu illərdə T. komsomolu savad- sızlıRrın ləqvində, basmacılıra qar- plı mubarizədə, sənayelətdirmə və kol- lektivlətmənin həyata gecirilməsin- də fəal iptirak etmipdir. T. komso- molcuları Beyuk Vətən muharibəsi devrundə- cəbhədə və arxada qəhrəman- lıq gestərmitlər. 40 mindən cox kom- somolcu cəbhəyə getmiti, onlardan 40 nəfəri Sovet İttifaqı ri adına layiq gərulmutldur. Muharibə- dən sonrakı illərdə T, komsomolu

resp.-da iqtisadiyyat və mədəniyyətin daha da inkitaf etdirilməsi uqrun- da mubarizə aparmıtt, V. İ. Lenin ad. Qaraqum kanalı inpaatcılarının ən cərgəsində getmitdir. T. komso- molcuları kommunizm quruculuqunda fəal iptirak edirlər. TTİKKH ır- mızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təl- tər olunmutidur (1975). TLKGİ-nin 559797 ӱzvu birləttdirən 5660 ilk təpt- kilatı var (1985, yanvar). Turkmənistan Həmkarlar İttifaq- ları (THİ)—SSRİ Həmkarlar İtti- faqlarının tərkib hissəsidir. T.-da də həmkarlar ittifaqları qrupları 1905—07 illərdə meydana gəlmitdir. 1917—19 illərdə həmkarlar ittifaq- ları təpkilatlarının Yaranması kut- ləvi ipəkil aldı. 1819 ilin aprelin- də Qafqaz və Xəzər həmkarlar HTTH- faqlarının Bakıda kecirilən qurul- tayında A:iqabad, Mərv, Krasnovodsk və Qızıl Arvad həmkarlar ittifaq- larının numayəndələri də iptirak etmipdir. Zakaspi vil. həmkarlar ittifaqlarının qurultayında (1920, oktyabr) T. vil. həmkarlar ittifaq- ları rası secildi. 1925 ilin mar- tında T Hİ-nin tə sis qurultayı oldu. Sosializm quruculuqu illərində TH sosialist sənayelətdirilməsi, K.t.- nın kollektivlətməsi, mədəni inqila- bın həyata kecirilməsində ipttirak etmitp, milli fəhlə sinfi və ziyalı kadrların hazırlanması, turkmən qa" dınlarının ictimai istehsala cəlb olunması uqrunda mubarizə aparmıit, sosializm yarıpının, zərbəcilik və Staxanov hərəkatının təpkilatcısı ramindur. Beyuk Vətən muharibəsi (1941—45) illərində THİ x.t.-nın hərbi qaydada qurulmasında, gecurul- muti sənaye mӱəssisələrinin istifadə. yə verilməsində, kecurulmuti əhaliə nin yerlətdirilməsində beyuk ip gər“ muppdur. Muharibədən sonra THİ iq- tisadiyyat və mədəniyyətin daha da in- kipaf etdirilməsində iptirak et- mipdir. THİ əmək məhsuldarlıqrı- nın yuksəldilməsi, əməkcilərin ii və həyat pəraitini yaxiyılatidırmaq ucun səylə calıptır. THİ-nin 8235 ilk təpkilatı 1108,2 min uzvu bir- lətdirir (1985, Yınharu. . Xalq təsərrufatı. Sovet hakimiy:- yəti illərində T. car Rusiyasının geri qalmın ucqar r-nundan SSRİ- nin coxsahəli sənayesi (umumi ictimai məhsulun 5095 -indən coxunu verir) və mexaniklətdirilmin iri K.t. (2526 -ə qədərini verir) olan sənaye-aqrar resp.* sına cevrilmitdir. Umumittifaq əmək bəlgusundə neft, qaz, kimya sə- nayesi, xalca istehsalı ilə daha cox secilir. K.t. pambıq, qaragul dərisi, xam ipək istehsalı uzrə ixtisaslai1- mımtdır. Sənaye istehsalının həcmi 1984 ildə 1940 ildəkinə nisbətən 12, 1913 ildəkinə nisbətən isə 78 dəfə" dən cox artmıtldır. Elektroenergetiq ka, qaz, neft, kimya, mallınqayırma və metal emalı, yungul tə G.t. xammalının e”malı sahələri), YAaR- piy, pərab, tikinti materialları sə- nayesi daha cox inkipzaf etmiiydir. Əsas neft yataqları resp.-nın q.-İNDƏ yerlətir. Cələkən sahilləri Yaxın- lıqında dənizdən də neft cıxarı- lır. Vıpka— Krasnovodsk, UənəKəH— Krasnovodsk neft kəmərləri cəkil- midir. Ən muhum təbii qaz yataqla" rı: Bayraməli, Patlık, Acak, Sovet- abad və s. Qazın bir hissəsi boru Kə"

Əsas sənaye məhsu

u Ədvəl1 lları istehsalı

1913 | 1940 19501 1960) 1970 | isa 1983

Elektrik enerjisi, mlrd. | |

xam caam 0,003) 0,08 0,2 0,8: 1.8 Mineral gӱbrələr, min /t — 1 — — — 368 Duz hasil edən qurqular

ucun ventilyator, ədəd — — — 100 1567 Qaz ilitələri, min ədəd — — — 10,1 87 Pifer, mln. iərti pl ptə — — — — Yıqma dəmir—beton konst-

quksiyaları və hissələri,

min 42 — — — 127,8 | 472,5 Pəncərə iiuiyəsi, min m” — 237 5 7188 4641 Pambıq lifi, min ul 17,7 71,5 | 63.3 12251 2227 Xam ipək, t = 149 157 160 220 Alt və ust trikotaj, mln.

ələ | — 0,7 1,9 4,7 6.3 Dəri ayaqqabı. mln. cut Ü,1 0,7 0,5 1,4 21 Bitki yaqı, min ul A,8 15.2 14,2 30,5 36,8

Uzum pərabı, min lal 15 368 255 671 1623

1982

mərləri vasitəsilə SSRİ-nin Avropa hissəsinə nəql edilir. Sovet hakimiy- Yəti illəri ərzində Marı, Bezmeyin, Nebitdaq DRES-ləri, Krasnovodsk, Cərco İEM-ləri və s. elektrik st.- ları tikilmipdir. Neft e”malı və neft-kimya sənayesi 1950 ildə Krasno- vodskda neft e”malı z-du iiyə duliduk- dən sonra inkitpaf etməyə ba:ilamıin- dır. Cələkəndə karbon z-du var. Cərco nefte”malı z-du tikilir (1983). Kim- Ya sənayesi yod, brom (Cələkən, Nebit- daq), natrium-sulfat, qlauber duzu tan istehsalat bir- liyi), superfosfat,

kykurd Typıuycy, ftorlu aluminium (Cərco), məiitət kimyası (Apqabad) və s. məhsullar

istehsalından ibarətdir. Malpınqa- Yırma və metal emalı sənayenin nis- bətən yeni və sur”ətlə inkipaf edən sahələridir. Ən beyuk muçəssisələri (4 Aineftematə, cTurkmənkabelə, elek- trotexnika, Tur.SSR-in 20 illiyi ad. z-dları və s.), əsasən, Aplqabaddadır.

zmeyin və Apiqabadda ittifaq əhə- MİYYƏTLİ tikinti materialı muçəssisə- ləri (Bezmeyin sement z-du, Apqabad ilupə kombinatı) var. Yungul sənaye- nin aparıcı sahəsi k.t. xammalının (pambıq, yun, barama) ilkin e”malı, pambıq, Yun, ipək parcalar və triko- taj istehsalına əsaslanan toxuculuq: dur. Resp.-da 20-dən artıq pambıqtə- mizləmə z-du var. Tikiiy və ayaqqabı sənayesi inkipaf edir. Yeyinti səna- Yesi 10-dan artıq sahədən (yar-piy, iyərab, cerəkbitirmə, qənnadı, pivə, Duz, ət-sud vəs.) ibarətdir. Ən bəyuk mӱəssisələri Bayraməli, Talauz, Ag1- qabad və Cərcoda yerlətir. Yerli sə-

Əgin sahələri, min La-la

1913

—x4x44....—“€435 -

1930

1960 | 1970

naye milli xalca, ipək parca, milli tikii mə”mulatları, mebel və s. is- tehsalındai ibarətdir.

Q.-da 343 k-z, 124 s-z və 24 təsər- rufatlararası muəssisə var 1984). K.t.-na yararlı torpaqlar 30,4 mln. ha-dır. Suvarma əkinciliyi inkipaf etmipdir. Amudərya və Murrab cayla- rının hevzələrində iri suvarma sis- temləri yaradılmındır. Resp. iqti-

sadiyyatının inkipafında Qaraqum T

kanalı muhum rol oynayır.

.T.-nıN əsas sahəsi pambıqcılıq- dır. Umumi əkin sahəsinin 1/2-indən coxunda pambıq becərilir. İstehsa- lına (1,2 mln. ?t, 1984) gərə SSRİ- də Əzb.SSR-dən sonra 2-ci yeri tutur. Kopetdara bitipik dӱzənlikdə, Mur- qab və Təcən vahələrində buqda və ar- pa, Amudəryanın sahilboyu r-nların- da cəltik əkilir. Dənlik qarqıdalı və yem bitkiləri əkinləri geniiy ya- yılmıtdır. Baqcılıq, uzumculuk və tərəvəzcilik inkitaf etmipdir. Ət- rək və Edmzar cayı vadilərində sub- tropik bitkilər (nar, zeytun, badam, əncir| və s.) becərilir. T. ə”la qovun sortları ilə məphurdur. 1984 ildə 297,0 min ?t tərəvəz, 95,2 min 7) uzum, 213,) min t bostan bitkiləri və s. istehsal olunmuitydur. Heyvandarlıq k.t.-nın ikinci muhum sahəsidir. Qa- ragul qoyunculuqu inkinaf etmiitdir. Resp.-da 0,7 mln. qaramal, 4,4 mln, davar, 0,2 mln. donuz var (1985). Dəvə- cilik və quticuluqla məiqul olunur, İttifaq əhəmiyyətli atcılıq təsərru-

atı yaradılmıtdır. 1983 ildə 85,8 min t ət, 344,5 min?” sud, 308,5 mln. ədəd yumurta, 13,3 min ut yun və s. is- tehsal edilmip- dir.K.t.-nın ən qə- dim sahələrindən biri ipəkcilik dir. Arıcılıq in- kipaf etmiidir. Son illər suvarma-

Cədvəl2

1983

1980

meliorasiya sis- həsi 318,0 | 410,9 | 445,6 | 635,9 | 895,8 | 975,-3 sinin geniiləndi- Pambıq 69,4 | 150,4 | 222,0 | 397,2 | 508,0 | 530,3 rilməsi ilə əla- Dənli və dənli- qədar balıqcı paxlalı bitki- DƏ lər 202,2 | 182,8 71,0 4,3 | 132,3 | 133,7 .. əəə Tərəvəz-bostan 8 əhəmiyyəti xeyli bitkiləri və | artmıtdır. kartof ə, | 20,0 | 242 | 35.0 İ 42.4 İ 40.2 Daxili yuk və Yem bitkiləri 25,5 | 48,1 | 124,1 | 116,1 | 213,0 | 253.5 sərniin datıma-

larında d.y. nəql.

TURKMƏNİSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI

muhum rol oynayır. Uz. 2,12 min km on d.y. var (1982), Əsas d.y. xət- ti Krasnovodsk— Dapkənddir. Avto- mobil yollarının uz. 20,5 min km-dir (1982). Hava və boru KƏMƏ- ri nəql. var. Xəzər dənizinin Kras- novodsk və Bakı portları arasında gəmi-bərələr ipləyir. Amudərya ca- yı və Qaraqum kanalından gəmicilik- də istifadə edilir..

Səhiyyə. 1980 ildə T.-da əhalinin hər min nəfərinə duiyən dorum sayı 34,4, əlum sayı 8,4 olmutdur. Sovet hakimiyyəti devrundə taun, təbii ci- cək, qayıdan yatalaq, malyariya, tra- xoma tamamilə ləev edilmiii, brusel- lyoz, tulyaremiya, vərəm, utpaq baqır- saq infeksiyası ilə xəstələnmə Xey- li azalmındır. 1913 ildə T.-da 277 carpayılıq 13 xəstəxana, 14 mualicə ambulatoriyası, 12 feldier-mama mən- təqəsi, 70 həkim, 139 orta tibb icisi olmuqidur. Hazırda isə T.-da 30,3 min carpayılıq 267 xəstəxana muəssisəsi, 335 ambulatoriya-poliklinika, 1,1 min felditer-mama məntəqəsi, 62 dispan- ser, 8101 həkim, 22,4 min orta tibb ipcisi var (1980). Tibb kadrları T. tibb in-tunda, 5 orta tibb məktəbində hazırlanır. Məphur kurortları: iq- lim kurortu— Bayraməli, Firuzə, bal- neoloji— Arcman:, palcıqla muçalicə — Mollaqara.

Xalq maarifi və mədəni-maarif mӱəssisələri. 20 əsrin əvvəllərində . ərazisində yapayan yerli əhalinin yalnız 0,796-i savadlı idi. Sovet hakimiyyəti illərində mədəni-maarif mӱəssisələrinin geniyi ipəbəkəsi ya- radılmındır. 1982/83 dərs ilində 1,9 min umumtəhsil məktəbində 800 min, 35 orta ixtisas məktəbində 34,6 min, 80 texniki pepqə məktəbində 41,5 min ppagird, 9 ali məktəbdə 38,7 min tələbə oxuyurdu. Resp.-da 1,4 min ki- tabxana (ən beyuyu K. Marks ad. Tur. SSR Devlət Kitabxanası), 15 muzey (o cumlədən Aiqabadda Tur.SSR Ta-

ixi Muzeyi, Krasnovodskda 26 Bakı Komissarı xatirə muzeyi və s.), 1,2 min klub muəssisəsi fəaliyyət gestə- rir (1983).

Elm və elmi idarələr

Təbiyyat və texnika elmləri. Mua- sir T.-ın ərazisində e.ə. 1-ci minil" likdə yatamınl insanlar mə dən iiy- ləri, metallurgiya, keramika istehsa- lı, hidrotexnika sahəsində biliklərə malik idi. Onlar gey cisimlərinin hərəkətinə, bə”zi riyazi qaydalara dair mə”lumatlar əldə etmi:i, Murqab cayı uzərində beyuk bənd və murəkkəb su- varma sistemi tikmiidilər. Orta əsr: də T.-ın iəhərlərində (Mərv, Urgənc, Nisa və s.) rəsədxana, c* Hikmət evlə- riqz, kitabxanalar fəaliyyət gestərir- di. Riyaziyyat, astronomiya, mineralo- giya, tətbiqi mexanika, fizika, kimya və tibbə dair əsərlər nəpyr edilmiin- di. T.-ın orta əsrlərdəki elmi İbn Sina, Əmər Xəyyam, Biruni və 6. gər- gəmli alimlərin adı ilə baqlıdır. 9—13 əsrlərdə ipəhərsalma, keramika və pquppə istehsalı sahəsində nailiy- yətlər qazanılmıtdı. T.-ın itəhərlə- ri ipək, kətan, pambıq parca və xalca toxunması ilə məphur idi. Monqol- ların hucumu (13 əsr) və feodal dəv- lətlər arasında muharibələr nəticə" sində mədəniyyət abidələrinin coxu daqılıb məhv olmu:itdur.

18—19 əsrlərdə T.-ın ərazisi rus tədqiqatcıları tərəfindən eyrənil"

TYPKMƏH İSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI 407

məyə bailandı. Rusiya ilə birlətdik- dən sonra T.-a dəmir yolu cəkildi ki, bu da T.-ın təbiətinin əyrənilməsində muhum rol oynamımdır. 20 əsrin əv- vəllərində T.-ın suvarma sisteminin layihəsi hazırlandı, ərazisinin tor- paqı tədqiq edildi. Asxabad yaxınlı- qında ilk elmi və xususi tədris muəs- sisəsi—baqcılıq məktəbi və bir sıra elmi-tədqiqat st.-ları yaradıldı. Sovet hakimiyyəti qurulduqdan son- ra T.-ın təbii sərvətləri hərtərəf- li eyrənildi, Yerli və milli kadrlar hazırlandı. SSRİ EA-nın ekspedisi- yaları Mərkəzi Qaraqumda saf kukurd yataqını kəif etdi. T.-da heyvandar- lıqrın inkityafı ucun qiymətli mate- riallar toplandı, zəriflifli pam- bıq yetitdirən İolotan təcrubə st., T. Mədəniyyət İn-tu, SSRİ EA-nın T. komissiyası, T. Botanika baqı, Bota- niga İn-tu, Bitkicilik İn-tu, nev- rologiya və fizioterapiya, sosial gi- giyena, mikrobiologiya və epidemio- logiya və s. elmi-tədqiqat in-tları tə”sis edildi. Nebitdaq neft yatarı- nın istismarına, Qaraboqazqol Duz mədəninin, Cələkən yodlu-bromlu su- larının istifadəsinə bailandı. 30- cu illərdə Kənd Təsərrufatı İn-tu, traxomatoz, dəri-zəhrəvi, tropik xəs- təliklər in-tları və elmi-tədqiqat st.--ları, elmi iplər uzrə komitə, Geologiya idarəsi, SSRİ EA-nın T. filialı təpkil olundu. Bəyuk Vətən muharibəsi illərində (1941—45) T.-a kecurulmuti Moskva və Odessa un-tlə- ri əməkdailarının və 6. mutəxəssis- lərin ittirakı ilə fizika, kimya, aqrokimya, biokimya uzrə tədqiqat in- kipaf etdirildi, geologiya, biologi- ya, fizika, texnika in-tları yara- dıldı. Muharibədən sonrakı illərdə faydalı qazıntıların axtarımnı da- vam etdirildi, yarımkeciricilər, ultrasəs, heliotexnika, seysmologiya və s.-yə dair tədqiqatlar geniiləndi. 1951 ildə Tur.SSR EA yaradıldı. Həmin ildə neft yataqlarının kəifi və istismarına gərə bir qrup alim və sənaye iicisi SSRİ devlət mukafa- tına layiq geruldu. 60-cı illərdə geokimya, hidrologiya, fizika, kimya və s. sahəsində muhum nəticələr alın- dı. Geoloqlar yeni neft və qaz, mira- bilit, kemur və s. faydalı qazıntı yataqları kətif etdilər. Qoturtəpə ya- taqının kətpfinə və istismarına, həm- cinin Qaraqum kanalının cəkiliti- nə gərə geoloq və neftcilərin bir qrupu Lenin mukafatına layiq gerul- ay. izika-texnika in-tunda Gunəii enerjisindən istifadə edilməsi və yeni cihalların hazırlanması sahə- sində tədqiqatlar aparılır, maye və bərk cisimlərin xassələri əeyrənilir. Kimyaya dair tədqiqatlar neft sənaye- si nazirliyinin elmi tədqiqat in tu- nuı T. filialı və Tur.SSR EA-nın Kimya İn-tunda aparılır və əsasən, neft və naften turiuları tədqiq edi- lir. 1962 ildə Səhra in-tu və 1967 il- lə bu in-tda “Orta Asiya və Qazaxısta- nın səhra ərazisinin kompleks eyrə- nilməsi və istifadəsiə problemi uzrə elmi tura yaradıldı. T. botanikləri 7 cildlik cQurkmənistan florasıv əsərini nətir etdirdilər. Botanika in-tunda yeni nev pambıq yetiidiril- di. eitilərin mineral qidalanması eyrənildi. Mərkəzi Botanika baqında T. tpəraitinə uyrunlatimınq aqac. kol vəs, yetipdirilir. Zooloqlar heyvan-

lar aləmini və onların xəstəlikləri- ni eyrənir. Tibb sahəsində əsas tədqi- qatlar insan orqanizminə iqlim ipərai- tinin tə”sirinə, respublikanın bal- neoloji ehtiyatları və bu ehtiyatla- rın xəstəliklərin mualicəsinə tətbi- qini eyrənməyə, həmcinin urək-damar sisteminin tədqiqinə həsr olunmuii- dur. Fiziologiya və eksperimental patologiya, vərəm, rentgenologiya, ra- diologiya və onkologiya elmi-tədqiqat in-tlarında aktual problemlər tədqiq edilir. Azərbaycan alimləri T. ucun elmi kadrlar hazırlanmasında yaxın- dan iitirak edirlər.

İctimai elmlər

Fəlsəfə. T.-ın fəlsəfi və icti- mai fikrinin mənbələrindən biri Avestadır. Turkmənlərin ozbəklər, taciklər, Orta Asiya və Qazaxıstanın digər xalqları və Azərb. xalqı ilə ərazi, etnik və mədəni yaxınlırı sa- yəsində onların fəlsəfi fikri qar- pılıqlı əlaqə və qariqılıqlı tə”- sirdə inkipaf etmiidir. 6—12 əsr- lərdə alim və filosoflar Barzuya (6 əsr), Xarəzmi (9 əsr), Farabi, Bi- runi, İbn Sina və Əmər Xəyyamın əsərləri Orta Asiyada Fəlsəfi fik- rin inkipafında muhum mərhələ ol- mutdur. 13 əsrdə monqolların hucumu tӱrkmənlərin və 6. Orta Asiya xalq- larının mədəni inkipafını xeyli ləngitdi. 18—19 əsrlərdə turkmən xal- qının mədəniyyətinin dircəlməsi Aza- di, Məxdumqulu, Əndəlib, Kəminə, Zə- lili, Səidi, ollanepes kimi mutə- fəkkirlərlə baqlıdır. Onlar feo- dal-klerikal ideologiyaya və tərki- dunyalıqra qarlı cıxır, panteizm, humanizm və vətənpərvərlik ideyala- rını inkitaf etdirirdilər. 19 əsrin 80-ci illərində T.-ın Rusiyaya bir- ləidirilməsindən sonra əlkənin iqti- sadi, siyasi və mə"nəvi həyatında mu- tərəqqi dəyitikliklər bait verdi, ma- arifcilik yarandı (M. Atabayev, A. Tekinskaya). 20 əsrin əvvəlində qabaq- cıl fəlsəfi, ictimai-siyasi, estetik və mə nəvi-etik ideyaları turkmən mu- təfəkkir ipairləri Mollamurt, Kor- molla, Bayram Pair və Durdı Qılıc inkipaf etdirirdilər. 19 əsrin sonu —20 əsrin əvvəllərində marksizm-le- ninizm ideyalarının təbliqciləri bolieviklərdən V. P. Vaxnin, İ, T. Fioletov, D. V. Poluyan və 6. idi. Sovet hakimiyyəti illərində marksist- leninci fəlsəfə problemləri genitp surətdə eyrənilir. Dialektik materia- lizm, tarixi materializm, fəlsəfi və ictimai-siyasi fikir tarixi və s. mə- sələlər Tur.SSR EA Fəlsəfə və huquq problemləri bəlməsində, ali məktəb- lərin fəlsəfə kafedralarında tədqiq edilir.

Tarix elmi. T.-da tarixi biliklər qədimdən inkipaf etmiidir. 7 əsrin ortalarından 16 əsrə qədər T. tarixi- nə dair əsərlər ərəb və : di dillə- rində yazılmımddır (Samani, Nəsə- vi, İbi əl-Əsir, Rəidəddin, Əbdur-

əzaq Səmərqəndi, Mirxond və 0.). Xivə xanı Əbulqazının (17 əsr)cTurk- mənlərin ipəcərəsig əsəri, *Koroqluz eposu qiymətli tarixi mənbələrdəndir. T.-da tarix elminin tətəkkulundə Marks, F. Engels və V. İ. Leninin əsərlərinin, onların nəzəri irsinin, partiya sənədlərinin rolu beyukdur. Tarix elminin inkipafında rus və sovet ipərqaqunaslarının. xususilə

V. V. Bartoldun muhum xidmətləri olmuidur.

1928 ildə tarixciləri, arxeoloq və etnoqrafları birləitdirən Turkmən Mədəniyyəti İn-tu, 1941 ildə SSRİ

A-nın filialının Tarix, Dil və Ədəbiyyat İn-tu yaradıldı. 1949 ildən Sov.İKP MK yanında Mark- sizm-Leninizm İn-tunun TÇoxuam" tan Filialı, 1951 ildən Tur.SSR EA-nın Tarix, Arxeologiya və Etnoq- rafiya İn-tu fəaliyyət gestərir. 50— 60-cı illərdə T.-da arxeoloji qazın- tılar genitləndirildi. T. ərazisin- də xususilə qədim dəevrlərə aid cox beyuk elmi kipflər edilmiidir. T. tarixcilərinin sə”yləri nəticəsində umumilətdirici kollektiv əsərlər nəpr edilmitidir: ikicildlik cTurk- mənistan SSR tarixiə (1957), iki hissədən ibarət “Sovet Turkmənista- nının tarixi (1917 —1967)ə (1970), “Sovet Turkmənistanı fəhlə sinfinin tarixi (1917— 1965) (1969), FQurk- mənistan Kommunist Partiyası tari- xinin ocerklərik (2 Həmp, 1965) nə c, Sovet hakimiyyətinin qurulması və Vətəndati muharibəsi tarixinə, sosia- lizm və kommunizm quruculuqu prob- lemlərinə xususi diqqət yetirilir.

T. tarixciləri, tacik, əzbək, qır- qız və qazax tarixciləri ilə birlik- də 4“Orta Asiya və Qazaxıstanda So- vet hakimiyyətinin qələbəsim, 4 Orta Asiya Kommunist təpkilatlarının tarixin əsərlərinin hazırlanmasın- da iptirak etminlər. Orta Asiyaya ingilis mӱdaxiləsi, xaricdə yaiyayan tӱrkmənlərin tarixi, qonipiu PTərq elkələrində milli azadlıq hərəkatı məsələləri eyrənilir. Arxeologiya və etnoqrafiya sahəsində muhum tədqi- qatlar aparılır.

İqtisadiyyat elmi. Bəyuk Oktyabr sosialist inqilabına qədər muasir T.-ın ərazisində iqtisadiyyat Yapə elmi və tədris idarələri yox idi. İQ- tisadi profilli ilk elmi idarə Tur. SSR Devlət Plan Komitəsinin İQqti- sadi Tədqiqatlar İn-tu (1930) olmut- dur. 1957 ildə Tur.SSR EA İqtisa- diyyat İnaztu yaradılmı1l, 1964 ildə Turkmənistan Devlət Un-tində, 1965 ildə Turkmənistan K.T. İn-tunda və 1968 ildə Turkmənistan Politexnik İn-tunda iqtisadiyyat fakultələri acılmısdır. 1971 ildə Ya CP /ep- lət Plan Komitəsinin İqtisadi|yat İn-tu, 1972 ildə Tur.SSR K. T, Ha- zirliyinin Elmi Tədqiqat K.T. İqti- sadiyyatı İn-tu təsis olunmutdur. T. iqtisadcıları məhsuldar quvvələ- rin yerləpdirilməsi və ipkitpafı problemləri, sənayedə və k.t.-nda əsas- lı vəsait qoyulutpunun effektliyinin artırılması, əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə, resi.-nın mineral- xammal, torpaq-su ehtiyatlarından is- tifadənin artırılması, sənaye və k.t.--nın inkipafının sosial-iqtisa- di problemləri, əməyin elmi təppkili, planlaqpdırma metodlarının təkmil- ləidirilməsi və s. məsələlər uzərin- də miyləyirlər.

"Huquq elmi. Beyuk Oktyabr sosia - list inqilabınadək mustəqil tӱrkmən huquq elmi yox idi. Əsas huquq mənbəyi izəriət idi: adət (adət huququ) də quv- vədə idi. Rusiyaya birləiydikdən son- ra rus qanunvericiliyi də qismən tət- biq olunurdu. Beyuk Oktyabr sosia- list inqilabından sonra T.-da Yeni, sovet huquq sistemi məhkəmə orqanla-

408

rı təpəkkul tapmıp, Tur. SSR-in ilk konstitusiyası və muxtəlif sahələrdə məcəllələr hazırlanmaqa balanmıil- dır. T. alimləri resp. məcəllələri- nin hazırlanmasında fəal iptirak edirlər: onlar Tur.SSR-də dəvlətili- yin inkipafına, dəvlət və huquq ta- rixinə, ailə huququ, mulki huquq, cina- Yət huququ və s, huquq sahələrinə dair muhum əsərlər yaratmınlar. Huquq problemləri Tur.SSR EA fəlsəfə və huquq bəlməsində, Tur.SSR dəvlət un- tinin huquq fakultəsində iplənilir.

Elmi idarələr. Sovet hakimiyyəti illərində T.-da elmi idarələrin ge- nii ptəbəkəsi yaradılmıtdır. Resp.- nın ən ok elmi gərkəzi Turkmənis- tan SSR Elmlər Akademiyasıdır. Ali məktəblər də daxil olmaqla, resp.-da 9,1 min elmi ipci, o cӱmlədən 2,1 min e,d. və e.n., Tur.SSR EA-nın 48 həqiqi və muxbir uzvu calıpqır (1984). SSRİ-də ilk (dunyada 3-cu) Gunət Enerjisi İn-tu və Səhra n-tu Əəə Yaradılmıtidır. Tur. SSR-in elmi idarələri səhraların x.T. ucun yararlı hala salınmasında, seysmologiya, hidrobiologiya, ixtio- logiya, tarix, iqtisadiyyat və s. prob- lemlərin həllində muttəfiq resp.-la- rın, o cӱmlədən Azərb.SSR-in elmi- tədqiqat in-tları ilə birgə ii apa- rır, xarici əlkələrin alimləri ilə Yaradıcılıq əlaqələri saxlayırlar.

oran radio veriliiyləri, tele- viziya. Beyuk Oktyabr sosialist in- qilabınadək turkmən xalqının əz di- lində mətbuatı yox idi. Milli dildə kitab nəprinə 1920 ildə, Poltoratskda (Apqabadda) Turkustan Dəvlət Nəitq- riyyatının Zakaspi vil, ppe”bəsi ya- adıldıqdan sonra batlanmındır.

urkmənistan Devlət Nəpriyyatı 1925 ildə Yaradılmıtndır. Turkmən dilin- DƏ İLK sovet qəzeti € TYDKMEHHCTaH? (indiki FSovet Turkmenistanız) 1920 ildə nəpqrə baplamıtqdır (1924 ilə- dək həm də Azərb. dilində), 1982 ildə Tur.SSR-də ӱmumi tirajı 5,9 mln, nӱsxə olan 703 adda Kitab və bropqur, birdəfəlik tirajı 965 min nusxə olan 69 adda qəzet, illik tirajı 10,9 mln. nӱsxədən cox olan 34 adda jur- nal və jurnal tipli nəprlər bura- xılmındır. Resp. qəzetləri: turkmən dilində—FSovet Turkmenistanı–, 4 Yap kommunistə (4“Gənc kommunist, 1925), cMıdam tay Yarı (“ Həmitpqə hazıramu, 1930), *Edebiyat və sunqatı (“Ədəbiyyat VƏ incəsənətə, 1958), *Muqallımlar qəzeti, (4 Mӱəllimlər qəzeti, 1952): rus dilində —c Qurkmenskaya iskraq (1924), “Komsomolets Turkmenistanag (1938), Muhum jurnalları: turkmən dilində — Qurkmenistan kommunistiz (1925), *Sovet Turkmenistanının ayal- ları (“Sovet Turkmənistanının qa- dınlarız, 1952), “Tokmakg (4“Toxmaqı, 1925), əə dilində—c Apxabadı (1960) ə ӱrkməninform Aptabadda fəa- liyyət gestərir. ӱntəzəm radio ve- riliplərinə 1927, televiziya veri- liplərinə 1959 ildən bapplanmındır. Umumittifaq Radiosu və Mərkəzi Te- leviziyanın proqramları retranslya- siya olunur.

Ədəbiyyat. PQifahi xalq yaradıcı- lıqı (dastan, naqıl, nəqmə, tapmaca, atalar səzu, məsəl və s.) turkmən ədə- biyyatının bailıca qaynaqlarından olmutpdur. Bir sıra turkdilli xalq- ların muptərək ədəbi abidələri— cKitabi-Dədə Qorqudə, cKorotrlunun

tpərq versiyalarından olan “Kehuisy” etkları,-Yusir və Əhmədə, “PTahsə- nəm və Qəribə (v Aptqıq Qəribəin bir va- riantı), cYusif və Zuleyxa?z, 4 Tahir BƏ S3ehpəsr dastanları məiyhurdur. Orta əsrlərdə ədəbiyyat fars və ərə dillərində yaranmıldır. Hilali Ca- qatai, Məhəmməd Bayram xan, ovun or- lu Rəhim xan, Barxudar Turkmən ən"- ənəvi PTərq tpe”ri janrlarında (qəzəl, qəsidə və s.) yazmılqlar. Orta Asiya- da 11 əsrdən yaranan turkdilli ədə- biyyat | Mahmud Kapqari (“Divani-lu- qat ihtunə, Y. Balasaquni, Əhməd Yəsəvi, Vəfai və b.-nın əsərləriy| tӱrkmənlərin də mə"nəvi sərvəti sayı- lır. 18 əsrədək, əsasən, didaktik poe- ziya inkipaf etmitdi. Xalqın bapqa duipə biləcəyi dildə ədəbiyyat 18 əsr- dən Yaranmara bailadı. PQair və alim D. AzadinincVə”zi-Azadiq poemasında humanizm, ədalətli hekmdar, xalq birliyi, vətənpərvərlik və maarifci- nHK ideyaları əksini tapmıttdır. Azadinin oqlu ipair və mӱtəfəkkir Məxdumquli tӱrkmən klassik ədəbiyya- tının və ədəbi dilinin banisidir. 18—19 əsrlərin tanınmıtd ptairləri

dəlib, Peydai, Məqribi, Mollanv- pes, Kəminə, Seyidi, Zəlili və b. poe-

ziyanı dil və formaca sadələtdir- |

miplər. Turkmən xalqının xarici

itppqalcılara qaripplı mubarizəsi ilə

əlaqədar siyasi fəallıqrın yuksəliti vətəndatlıq və vətənpərvərlik liri- kasının Yaranmasına zəmin yaratdı.

20 əsrin əvvəllərində poeziyada demok-

ratik motivlər gӱcləndi. Sovet haki= miyyətinin ilk illərində xalqın hə-

.

anncənəp TYPKMƏH

Mollamurt, Durdı Qılıc, B. Kerba- bayev, Q. Burunov, A. Qoviudov, Ata Salih yeni sosialist ədəbiyyatının əsasını qoydular. Bu illərdə əsas janr olan poeziya ilə yanaqpı, yeni ədəbi janrlar (nəsr, dramaturgiya) Yaranmaqa bailadı. Yeni həyat, sosia- lizm cəmiyyəti quran xalq ədəbi əsər-

lərin əsas qəhrəmanı oldu (B, Kerba- bayev, A. Alamıntev, A. Durdıyev, A, Qovpudov və b.-pın poema, hekayə və

pyesləri). 30-cu illərin sonunda tuӱrk- mən ədəbiyyatı irihəcmli nəsr və poe- ziya əsərləri ilə zənginləidi, tari- xi-inqilabi roman janrı meydana gəl- di. Sosialist realizmi tӱrkmən ədə- biyyatının əsas yaradıcılıq metodu kimi təpəkkul tapdı. Beyuk Vətən mu- haribəsi illərində T. yazıcılarından PT, Kəkilov, A. Niyazov, N. Sarıxa- nov faiizmlə mӱbarizədə, deyuii mey- danında Həlak oldular. Xalqlar dost- luqunun, sovet vətənpərvərliyinin tə- rənnumu bu dəvr ədəbiyyatının əsas məvzusu idi (A. Salih, Y. Nəsirli, Q. Seyi liyev, D. Xaldurdı, K. İianov, P, Nurberdıyev və b.-nın tpe”r və poe- maları). 50—60-cı illərdə ədəbiyyata gənc quvvələr gəldi (A. Atacanov, M Seyidov, Q. Qurbannepesov, Y. Qurban- səhhətov, Q. Quliyev, R. Esenov, T. Qur- banov, B. Xudaynəzərov, A. Xayıdov, II. Borcakov, İ. Durdıyev, T. Cuma- gəldiyev və b.). 60—70-ci illərdə bir sıra irihəcmli bədii əsərlər yaran- dı. B. Kerbabayev, A. Kekilov, X. Dəryayev, Q. Seyidliyev, H. Muxtarov, B. Seytakov, Ə. Ruhi, AmrpoB, T. Qurbannepesov, T. Esenova və b.-nın əsərləri genin tiehrət qazanmınqdır. Məxdumqulunun c1Pe”rlərg kitabı, B,

atında bai verən siyasi və ictimai = yazıcılarının : əsərlərində əksini tapdı. Kormolla, .

TURKMƏNİSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI

Kerbabayevin 4 Aysoltang povesti, 4*Ba- tırqg hekayələr toplusu, A. ti 4aGey quriqarıkipe”"rlər kitabı, habelə digər turkmən iqair və yazıcıları- nın bir sıra əsərləri (“ Qurkmən lə-

6 tifələriə, € TYPKMƏHHCTaH Yazıcıla-

rının hekayələri), S€TYpKMƏH he- kayələrik məcmuələri) Azərb. dilinə, klassik və muasir Azərb. ədəbiyyatı- nın bir cox numunələri isə turkmən dilinə tərcumə olunmuzdur. ərb, və turkmən alimləri (H. Araslı, Q, Əliyev, P. Xəlilov, A. Dadainzadə, B. Karrıyev, X. Koroqlu, Ə. Ruhi və b.) Azərb.—turkmən ədəbi əlaqələ- rini tədqiq etminlər.

Me”marlıq, təsviri və dekorativ- tətbiqi sənət. Cənubi T. ərazisində son Neolit dəvrunə (e.ə. 5-ci minil- lik) aid məskənlər aikar edilmiyi- dir (Pesseciktəpə, Ceytun). Eneolit devrundən (e.ə. 4—Z3-cu minilliklər) Qaratəpə, Geysur, Tunc doəvrundən (e.ə. 3—2-ci minilliklər) Namazqa- təpə, Uluqtəpə, Altıntəpə yaayınk məskənləri qalmındır. E.ə, 1-ci min- illiyin 1-ci yarısında T. ərazisin- də sonralar iqəhərə cevrilən icqala- lar meydana gəlmiidir (Mərvdə Ərk-

ə

"R dilü ə ə)

Xə. 2 : g . Urgəncdə Turabəy xanım məqbərəsi. 1360-cı illər.

qala). E.ə. 6—4 əsrlərdə pəhərlər Məh- tipəm qala divarları ilə əhatələ- nirdi (Kuzəliqır). E.ə. 1-ci minil- liYə aid bədii sənət numunələrində Əhəmənilər devru İran incəsənətinin tə”siri əzunu gestərir. T.-ın it, r-nla- rının incəsənəti qədim Xarəzm mə- dəniyyəti zəminində xina etmiit- dir. 5—7 əsrlərdə T. ərazisində is- tehkamlı feodal malikanələri, qəsr- lər (Mərvdə Qızqalası), daxili həyət- li yalpayıti evləri tikilmitdir. Orta əsrlərdə (xususilə 11—12 əsrlər) 11ə- hərsalma geniti inkipaf etmiiydi, 11—12 əsrlərdə T. ərazisində iqəhər- kənarı məscid—cnamazqac?lar (namaz- gah) və məqbərələr (Mərvdə Sultan Səncər məqbərəsi, Səraxsda Əbulfəzl məqbərəsi, təqr. 1024, qədim Urgəncdə Fəxrəddin Razi məqbərəsi, Təkə məq- bərəsi, 12 əsrin sonu) tikilmitdir. 14 əsrin me”marlıqı binaların bəzək- lərində zəngin kapı mozaikalardan istifadə olunması ilə səciyyələnir (qədim Urgəncdə Turabəy xanım məq99- rəsi, 1360-cı illər). 15 əsr tikili- lərində Teymurilər devrunun me mar- lıqrı əksini tapmıtdır (Mərvdə Ab- dullaxanqala (təhər yeri). 8—12 əsr- lərin bədii sənətkarlırı nəbati na- xımlı, polixrom rəsmli itirli və pirsiz keramika ilə təmsil olunur. 13—15 əsrlərdə basmaqəliblə naxıpq- lanmın keramika, metaldan bədii MƏ - mulatlar, bədii toxuculuq və xalcacı. lıq yayılmındı. Son orta əsrlərd

2

409

tӱrkmən tayfaları arasında qədim xalcacılıq sənəti yuksək inkitaf etmitidi. 18 əsr—20 əsrin əvvəllə- rində T. xalcaları və xalca mə”mula- tında( “Tekinə, *Salor, cYomudə, “Ep- sarı? və s. kompozisiyalar) tӱrkmən tayfalarının naxıpvurma sənətkar- lıqı əz əksini tapmıqipdır. Həndəsi motivli tikmələr, zərgərlik mə”mu- latları hazırlanması T. dekorativ sənətində xususi yer tutur.

Rusiyaya birlətdirildikdən sonra T.-da yeni iyəhərlər salınmındır ( Krasnovodsk, Asxabad (Apqabad), Car- “20-ə Bayraməli, Qızılarvad|. 1880—90-cı illərdə ilk professional rəssam N. Yomudskinin yaradıcılırı formalatmıtdır.

Sovet hakimiyyəti illərində Lip- qabad, Marı, Cərco və 6. məhəpnəpzə genil sənaye tikintisi aparıldı. 1930—40-cı illərin tikililərində rus klassisizmi elementlərindən və Orta Asiyanın me”marlıq formala- rından genip istifadə edilirdi. Aztpqabad və onun ətraf qəs,-lərinin daqıntısına səbəb olmuiy 1948 il zəl- zələsindən sonra zəlzələyədavamlı bi- naların layihələri iplənib hazır- landı. 50-ci illərin 2-ci yarısından tikintidə sənaye ӱsuluna gecilmiii- dir. 1960—70-ci illərin me”marlıqı kompozisiya sadəliyi, binaların plan- lapdırma və tərtibatında funksional məqsədyənluluk, monumental-dekorativ sənətlə me”marlıqın sintezi meylləri ilə səciyyələnir (azərb. me”mar F. R, Əliyev və b.-nın qabaddakı ipləri (o cumlədən Karl Marks meydanı an- sambӧlı)|.

T. sovet təsviri sənətinin təptək- kulu 1920 ildə Apqabadda 4PPərq in- cəsənətinin zərbəci məktəbiənin ya- radılması ilə baqlıdır. 20-ci il- lərin sonundan Sovet hakimiyyəti illərində tӱrkmənlərin həyatındakı dəyipiklikləri əks etdirən sosial- tematik tablolar meydana gəldi. Or- ta Asiyada ilk sovet monumentlərin- dən olan Azpiqabaddakı V. İ. Leninin abidəsi (tunc, mayolika, 1927) bu dəvr- də yaradılmındır. 1930-cu illərin boyakarlıqı sosializm realizmi meto- du prinsiplərinin yayılması ilə sə- ciyyələnir |S. Bəylərov, B. Nurəli, İ. Cerinko, G. Babikov, Y. Konova- lova (Danepvər)|. 1939 ildə Tur.SSR Rəssamlar İttifaqı Zralılıa ilı. Beyuk Vətən muharibəsi (1941—45) illərində T. rəssamlarının Yaradı- cılıqında tətviqat plakatları əsas yer tutmutptdur. 1950—60-cı illərdə yeni boyakarlar nəsli (İ. Qılıcov, Q. Brusentsov, A. Hacıyev, A. Quli- yev, N Xocamuhəmmədov, A. Amangəl-

VEZ

Kol dı ——l—jj-– 8 Hə İt d : iyi Hİ) AK

Rə li 4. 1 4, ri f.i. i Mı HD

diyev, C. Amangəldiyep, S. Babikov, və b.) ilə yanapı B. Nurəli, G. Ba- bikov, Y. Adamova və 6, fəaliyyət ges- tərirdilər. 60—70-ci illərdə incə-

sənətin Yeni nev və janrları—teatr- | Al- |

dekorasiya sənəti (Y. Kordıtt, X. laberdıyev, PT, Akmuhəmmədov, Y. An- nanurov), monumental-dekorativ sənət (N. Kamenski, A. PTetinin), Heykəl- təraplıq (C. Cumadurdı, K. Yarməm- mədov, S, Xudayberdıyev) sahələri inkitpaf etmipdir.

7 F x ə il ura . “.." | T m = | IRA im, . Tə —– "Hs zülal ez 15 İk b elə İz vi ə əni 44 dəə = öh ın " hı İ C i 20: . "if

bar, ud, üm.

|| Hi

Dekorativ-tətbiqi sənətdə xovlu və Şiş

xovsuz xalcalar, naxhıınlı gecə və par- ca, Məridən bədii mə”mulat hazırlan- |

ması, hərmə, tikmə, zərgərlik sənət- lərinin inkipafına diqqət artır. Musiqi. Tur.SSR ərazisində ta- pılmıtt qədim musiqi sənəti abidə- ləri e.ə. 3—2 əsrlərə aiddir. Parfi- ya padpahlıqının paytaxtı Nisa u.- nin xarabalıqlarından aiykar edil- mip ritonlarda yunan avlosuna, ki- fara və liraya oxtar musiqi alətlə- rində calan adamların təsviri veril- mipdir. T. ərazisinə tӱrkdilli tay- faların gəliii və turkmən xalqının təpəkkulu ilə əlaqədar 6 əsrdən turk- mən musiqisi formalatmaqa baila- mhpipdır. Tatar-monqol basqını (13— 14 əsrlər) musiqi sənətinin tənəzzu- lunə səbəb olmuti, turkmən musiqisi qoniqu xalqların musiqi sənətindən təcrid olunmutidu. 18—19 əsrlərin ayrıcında milli folklorun saflai- ması prosesi batpa catdı. Turkmən musiqi folkloru xalq musiqisi (mux- təlif nərmələr, layla, zəhmət mahnı- ları, zikr janrı və s.) və professio- nal xalq musiqisinə (baxiqı sənəti) ayrılır. Minor məqamlar, pərdələri bəmləpmin məqamlar (kırklar, nəvayi və s.) genip yayılmıtldır. Vokal və instrumental musiqi intonasiyasının inkipafında muxtəlif melizmlər (sekdirmək, cuk-cuk, caykamak) əhə- miyyətli rol oynayır. Musiqi vəzn və ritmində turkmən dilinin əzunəməx- susluqu, eləcə də əmək prosesinin rit- mi əksini tapmındır: 5/8, 78, 11/8 mӱrəkkəb və qarıpyıq musiqi əlculə- ri ustunluk təkil edir. Musiqi alət- ləri: dutar (simli), gicak (kamanlı), tuyduk, dilli tuyduk, qopuz (nəfəs). Beyuk Oktyabr sosialist inqilabın- dan sonra professional musiqi sənəti tat, 1925—29 illərdə əstəkar və etnoqraf V. Uspenskinin təpkil etdiyi etnoqrafik ekspedisiya nəticəsində c Tӱrkmən musiqisiz fun- damental əsəri Yaranmındır. 1929 il- də Aiqabadda Bədaye texnikumu (musi- qi 1i10”bəsi iləs sonralar musiqi tex- nikumu), 1935 ildə Moskva konserva- toriyası nəzdində turkmən (16”bəsi, 1941 ildə Qurkmənistan Opera və Ba- let Teatrı acılmındı. Turkmən mu- siqili teatrının təptəkkulundə Azərb. incəsənət xadimlərinin (mutənni X. Haqverdiyev, rej, S. Dadaiov və 6.) də xidməti olmutidur. D. Ovezov mil- li bəstəkarlıq məktəbinin banilərin- dəndir. 1941—45 illərdə ilk turk- mən operaları—c“Zehrə və Tahirə (1941, A. PYapopnikov, 2-ci redaksi- yası 1953, V. Muxatovla birgə), c Baxtının taleyi (1941, Q. Kaxianni), elllahcənəM nə TəpHöə (1944, A. Hlanorni- nikov və D. Ovezov) və baletləri— cAldar kosat (1942, K. Korcmaryov), “Atpamıkə (1945, A. Znosko-Borovski və V. Muxatov) meydana gəldi, V. Muxatov turkmən simfonik musiqisi-

Zərgərlik mə"mulatı. 1. Qızıl

suyuna cəkilmiti gӱmuti kəmər. 1920-ci illər. 2. Qadın bəzək əpyaları. Gumutp. Rəngli putpə. 19 əsrin sonu— 20 əsrin əvvəli. nin əsasını qoymutpdur (“Qurgmən suitasız, 1950, “Mənim vətənimə poe- ması, 1951). 50-ci illərdə kantata- oratoriya janrları daha cox inki- iyaf etmiiydir. o.

60-cı illərdən yeni bəstəkarlar nəslinin yaradıcılıqı ucun milli musiqi ilə muasir musiqi sənəti nai- an uzvi əlaqəsi sn ln dir |C. Nurımovun ork. ucun c(ekin

reskaları (1969), *FƏbədilikə (1972) baleti, N. Xalməmmədovun, S. Yesenin (1971) və H. Heynenin (1974) səzlərinə vokal silsilələri, A. Aracikovun 4 Fi- py3əə (1974) baleti və s. |. 70—80-ci illərdə T. bəstəkarları muxtəlif janrlarda yӱksək professional səviy- yəli əsərlər Yaratmıtlar: V. Muxatov, A. Aqacikovun simfoniyaları, C. Nu- rimonun instrumental konsertləri, A.

uliyevincQumluqda tapılmıpq YPƏKə, Ç, Nurımovun *Kugitan faciəsi ba- letləri və s. Musiqi xadimləri: di- rijor X. ALƏT muqənnilərdən A. Annaquliyeva, M. Quliyvva, M. İLak- berdiyeva, X. Annadurdıyev, X. Anna- yev, A. Qurbanov və 6, Resp.-da (1980) opera və balet teatrı, 2 musiqili dram teatrı, 3 filarmoniya, Televiziya və radio verilitləri komitəsinin xalq calqı alətləri ansamblı, xoru və est- rada ork.-i, bəstəkarlar ittifaqı (1939 ildən), Z orta ixtisas və 41 yeddiil- lik musiqi məktəbi və s. fəaliyyət ges- tərir. Turkmən səhnəsində U. Hacıbə- yov (“Leyli və Məcnun və e€Kopor/yy operaları, 4*O olmasın, bu olsun BƏ “Arpın mal alanə operettaları), Maqomayev (41Pah İsmayılu operası), Z. Hacıbəyov ya Apıq Qərib operası) və b. Azərb. bəstəkarlarının əsərlə- ri tamapaya qoyulmulpdur.

Teatr. T. teatr tamatalarının elementləri qədim xalq bayram və mə- rasimlərində, oyun və idman yarınla- rında, eləcə də apıqların Yaradıcı- lıqında və pifahi xalq ədəbiyyatın- da əksini tapmıqpdı. Turkmən teat- rının təpəkkulu və inkipafında 1918 ildə yaradılmıit əzfəaliyyət teatr dərnəklərinin (rus, əzbək, ta- tar, azərb.-lardan ibarət truppalar), xususilə Turkustan cəbhəsi siyasi pe”bəsi teatr qrupunun muhum rolu olmusdur. 1920-ci illərdə Poltoratsk, Marı, Cərco, Krasnovodsk, Qızıl Arvad və 6, iəhərlərdə 50-dən artıq

410

TYPKMƏ

NİSTAN SSR ELMLƏR AKADEMİYASI

aFiruzəəv səhnə. Məxdumqulu adına Tur. Balet Teatrı. 1975.

(A. Atacikov) baletindən

Opera və

dram, musiqi və xor kollektivi mev- cud idi. 1926 ildə təpkil edilmiiy ilk milli teatr studiyasında drama- turqlardan Q. Burunov və A. Qovpu- dov, rej. Y. Alimzadə, artistlərdən B. Amanov, A. Kolizo biz əv K. Ber- dıyev, Suray Muradova, O. Durdıye- va, K. Xerrayev, X. PQahberdıyev və 6, fəaliyyət gəstərmipnlər. 1929 ildə studiyanın əsasında indiki Molla- nepes ad. Dəvlət Akademik Dram Teat-

ı yaradılmıpt, A. Karlıyev, A. Dur-

ıyev, M. Cərkəzov, S. Muradova, M. Seyidniyazov, B. Annanurov, X. Anna- durdıyev və 6. burada cıxıip etmiii- lər. Turkmən aktyorlarından A. Kar- lıyev və b. Bakı Teatr Texnikumunda təhsil almınlar. T. teatrının ən yax- plı tamapaları: “Qiyamə (1932, D. Furmanov), “Eskadranın məhvi (1934, A. Korneycuk), 41905-ci ildəz, 4Od gəliniəz (1935, 1936, C. an cLyubov Yarovayaz (1937, K. Trenyov), cYuksəlipə, - Həlledici addım (1937, 1957, B. era et), € AnnaHbıH aHnə-

siz (1949, Muxtarov), c“Gunahsız MİTƏCCRDAƏDƏ (1951, A. Ostrovski), ldə 1954, B. PL1ekspir), “Cuməə

ovipudov), c Məhəbbət əfsa- nəsiz (1957, N. Hikmət), “Otuzuncu illərə (1958, H. Muxtarov), “Molla- nepesə, FC Xəzinələr adası, cNaxı- pın sirri (1963, 1969, 1979, B. Ama- nov), cƏmirin elcisik (1970, K. Qu- liYev), “Qardapları (1974, B. Seyta- kov), *“Xatar balladasıg (1979, i Xyna inəsəpoB), eXanrbı ornyə (1980, İ. Durdıyev) və s. Apqabaddakı A, S. Putkin ad. Rus Dram Teatrı (1926), Musiqili teatr (1940), indiki Məx. dumqulu ad. Tur. Opera və Balet Teat- ıı), Gənc Tamaitacılar Teatrı (1964), QA Kəminə ad. dram teatrı (1938), Tapauzda (1938) və Cərcoda (1980) musiqili dram teatrları T.- nın qabaqcıl teatrlarındandır. teatr sənətinin inkipafında Azərb, teatr xadimləri və dramaturq- larının beyuk rolu olmudur. 1904 illə Apqabadda N. B. Vəzirovun cYa- qımdan cıxdıq, yaqmura duidukə (4 Ha- cı Qənbərə) komediyası, 1907 ildə Mərvdə cMusibəti-Fəxrədding faciə- si tamaiaya qoyulmutpdur. 1911 ildə Apiqabadda H. Ərəblinski, S. Ruhul- la, Ə. Qəmərlinski və yerli həvəskar- ların iitirakı ilə eHaavp mah? (H. Nərimanov), “Bəxtsiz cavangk, “Ara Məhəmməd iyah Qacarı (Ə. B. Haqver- diyev) pyesləri oynanılmısti, 1915—16 illərdə Azərb. aktyorları Ə. Qəmər- linski, Ə. Hӱseynzadə, C. Baqdadbəyov, Nərimanov, H. Hacıbababəyov və 6. cZorən təbibə (J, B. Molyer), “Pəri

— napbiHbiH da repertuarında

= Amanov, | Qrin, M. | fəaliy yət gestərir.

cadug (Ə. B. Haqverdiyev), “O olma- sın, bu olsunu, *“Arpın mal alanə (U,

Hacıbəyov) və s. tamapalarda iilti- | rak etmiilər. T.-da c“Aiiqabad Dəvlət

Azərbaycan

usiqili Teatrıq fəa- Muasir T. teatr- Azərb. dramaturqlarının əsərləri əhəmiyyət- li yer tutur. Teatr xadimləri: B. A. Durıyev, S. Muradova, K.

ərkəzov, T. QaFurova, Amangəldiyev və b. Resp.-da 6 teatr

Kino. 1926 ildə Poltoratskda (in- diki Aqpqabad) kino fabriki, sonra ac Turkmənfilmə kinostudiyası Yara- dılmındır. cAq qızıl (1929, rej. A. Vladıcuk) ilk tӱrkmən bədii fil- midir. cUnutmaq olmaz (1931, ə D. Poznanski,), c Yeddi ӱrəkə (1935, rej, N. Tixonov), “Mən qayıdacaqramə (1935, rej. A. Ledappiev), cUmbarqu (1937, rej, A. Makovski), *Dursun (1940, rej, Y. İvanov-Barkov) və s. 30-cu illərin ən yaxiqı bədii film- lərindəndir. Bu dəvrdə kinoda turk- mən teatrının tanınmıiy artistlə- ri (A. Gӱlməhəmmədov, A. Karlıyev, A. Durdıyev və 6. Lavrov, C. Məmmədov, A. İ.

D. Nepesov, P1, Annayev kimi rej. və operatorlar fəaliyyət gestərmitlər. cUzaq yerli gəling (1948, rej. Y. İva- nov-Barkov) musiqili komediyası ge- nipipehrət qazanmınidı. 50-ci illər- də zəlzələdən sonra bərpa edilmiti ki- nostudiyada 4“Coban orluz, “Qoca, Ati- rin kələyi (1951, 1956, rej, R. Pe- relateyi) cAilə namusuqz (1957, rej.

liyyət gestərmiindir.

cəkilmil, V. A. Frolov,

. Mutanov), “Xususi tapipırıqqu də, rej. Y İvanov-Barkov və A arlıyev), “*İlk imtahanı (1959, rej.

X. Ataxanov və P. Sırov) və s. film- lər cəkilmiidir. 60-cı illərdən T. kinematoqrafiyasının məvzu dairəsi geniplənmiiy, yeni milli rej. , aktyor və operator kadrları yetiptmiidir. a1Pərqə doqru on addımg (1961, rej. “. axan av və V. Zak), cDaiqalada hadisəz (1963, rej. . Ataxanov), 4“|Pahsənəm və Qəribə (1964, rej. T. Sabirov), *Kənizə (1968, rej, B. Man- surov), 4“Həlledici addımə, c- Məxdum- qulu, (1965, 1968, rej. A. Karlıyev), aGəlinə, “Camal aracım (1971, 1980,

rej. . Narlıyev), “Qara karvanı (1975, rej, Y. Baretski), cVarisı, aMən həmiiyəlik gəlmitəmə (1976,

1982, rej. K. Orazsəhhətov), “Atın oqurlanmasık (1978, rej. X. Kakaba- yev), *Gepardə (1979, rej. M. Soyun- xanov), *Kipi tərbiyəsiz (1983, rej.- lar Y. Seyidov, U. Səfərov) və s. film- lər turkmən xalqının tarixi kecmi- iqinə, onun inqilabi ən"ənələrinə, Və- təndati muharibəsi və Beyuk Vətən mu- haribəsi qəhrəmanlarına, muasir dəv- run muhum mə"nəvi-əxlaqi problemlə- rinə həsr edilmiidir. T. kinosunun inkipafında aktyor və rej. A. Rü lıyYevin Kaya xidməti olmuidur. Q. Xocayev, S. Karrıyev, O. Durdıyeva, B. Annanov, J. Smelyanskaya, M. Ay- medova, S. Qurbanova və 6. T. kino- sunun tanınmın aktyorlarındanlır. T.-da multiplikasiya filmləri (1975 ildən), “Nizək satirik kinojurnalı cəkilir. Bir sıra turkmən filmləri umumittifaq və beynəlxalq kino festi- vallarının mukafatına layiq gərul- Myuruyp. 1963 ildə Tur.SSR Kinemato- qrafcılar İttifaqı yaradılmhipdır. Yapındırma iqəkil, bax səh, 192—193,

Əd.: Qapurov M.Q., Tӱrkmənistan SSR, B., 1982, Xəlilov P., SSRİ xalqları ədəbiyyatı, H. 2, nəir 2, B., 1977: Ocerki istorii Kommunisticeskog partii Turkmenistana, 2 izd., Apqxabad, 1965: İstoril TurkmenskoİN SSR, t. 1—2, Apixabad, 1957, İstoril sovetskoqo drama ticeskoqo teatra, t. 2, 6, M., 1 71, Puqacenkova N. A., İskusstvo Turk- menistana. Ocerk (s drevneVipix vremen do 1917 q.), M., 1967, Sa urovaq), İ., Sovremennın turkmenskin kover i eqo tradipii, Apixabad, 1968, İstoril Sovet- skoqo Turkmenistana, c. 1—2, Apixabad, 1970: İstoril sovetskoV mnoqonapionalı- non literaturı, T. 1—6, M., 1970—74, Qeoloqil SSSR, t. 22—Turkmenskal SSR, M., 1972, Pamatniki arxitekturı Turk menistana, M., 1974: Uspensk ib V., Belmiev V., Turkmenskal muzığa, T. 1—2, 2 izd., Apxabad, 1979, Aqaeva Q. Q., Sovremennoe turkmenskoe kino, Apte xabad, 1980: Babaev A. Q. idr., Q

eoa qrafil Turkmenistana, Apxabad, 1981, Akademil nauk TurkmenskoNn SSR, 2 izd.,

Amxağaan, 1982.

TURKMƏNİSTAN SSR ELMLƏR AKADEMİYASI — Tur.SSR-in ali elmi idarəsi. 1951 ildə SSRİ EA-nın Turkmənistan filialı əsasında yara- dılmıpdır. Aqqabaddadır. Tərki- bində 20 akad., 28 m. ӱzv var (1984). Prezidenti A. Q. Babayevdir. Siste- mində 3 bəlmə (fizika-texnika və kim- yay biologiya, ictimai elmlər), 16 elmi muəssisə, o cumlədən 10 elmi- tədqiqat in-tu, fəlsəfə və huquq :pe”- i, Botanika baqı, Cənubi Turkmə- nistan arxeoloji ekspedisiya komp- leksi, elmi kitabxana (350 min kitab) və s. fəaliyyət gəstərir. Burada 1050 elmi iipci, o cumlədən 56 e.d., e.n. calınlır. “Xəbərləri (4 seriyada), “Səhraların istifadəyə verilməsi problemləri* jurnalını və s. nər edir (1983). X.t.--nın muxtəlif sahə- lərinə aid (pambıqcılıq, neft-qaz sənayesi və s.) elmi problemlərin həl- lində Tӱrkmənistan və Azərb. alimlə- ri sıx əməkdailıq edirlər. TURKMƏNİSTAN UNİVERSİTR- Tİ, A. M. Qorki ad.—Tur.SSR- in ən beyuk ali təhsil muəssisəsi. 1950 ildə Aqqabadda pedaqoji in- tun əsasında yaradılmındır. T.U.- nin 14 fakultəsi, axtam, qiyabi və hazırlıq (pe”bələri, 47 kafedrası, aspiranturası, problem laboratori- Yası, kitabxanası (500 mindən cox kitab) var. 11,6 mindən cox tələbə təhsil alır, 688 muəllim və elmi ip- ci, o cumlədən SSRİ Pedaqoji EA- nın 1 Həqiqi uzvu, Tur.SSR EA-nın Z akad. və 1 m. uzvu, ) prof. və e.D., 257 e.n. və dosent mipləyir (1982). “El- mi əsərlərə (1954) nəiyr edir. 1950— 1981 illərdə 30 mindən cox mutəxəs sis buraxmınydır. T.u, kafedraları- nın muçəllim-prof. Hey”ətləri S. M. Kirov al. ADU-nun muvafiq kafedə raları ilə, həmcinin Azərb.SSR-in digər ali məktəbləri və elmi muəssi-

- sələri ilə sıx əlaqə saxlayırlar.

TURKMƏNLƏR—Tur.SSR-in əsas əha- lisi (68,496: 1979), millət. SSRİ-də 2028 min nəfərdir. Əzb.SSR, Tac. SSR, Pimali Qafqaz, RSFSR-in Həitərxan vil.-ndə və bir sıra i1ə- Hərlərində, həmcinin Əfqanıstan (300 min), İran (550 min) və Turkiyədə (100 min, 197), bə”zi ərəb əlkələrində Ya” ippayırlar. Turkmən dilində danınır- lar. Dindarları musəlmandır. Etno- genezlərinin ilkin əsasını, Yerli qə- dim irandilli daho-massaget və sar- mat-alan tayfaları, qismən də Mar-

—-———————— ——d j-d"kh-= = — — — — — —

TURKOLOGİYA

411

giana, Parfiya və Xarəzm dəvlətləri- nin sakinləri tətpkil etmiit, baplıca lu isə 1-ci minilliyin ortalarında əzərsahili cəllərə gəlmii turklər və 9—11 əsrlərdə oruzlar (səlcuqlar) oynamınidı. Xalq kimi 15 əsrdə for- malapmıilar. 20 əsrədək T.-də qəbi- lə-tayfa bəlgusu saxlanılırdı. Tə- kinlilər, yomutlar, ersarılar, salır- lar, sarıqlar, geklənlər və 6. iri tӱrkmən tayfaları idi. 19 əsrin 80-ci illərində Qurkmənistanın Rusiyaya birlətdirilməsi pəticəsində kapita- list mӱnasibətlərinin ruppeymləri ya- randı. Sovet hakimiyyəti illərində T. sosialist milləti kimi təiəkkul tapdı, iqtisadi və mədəni həyatların- da kəklu dəyiptikliklər baiy verdi. Yeni sənaye sahələri (neftayırma, kimya, qaz, sement, iuiiə və s.) meyda- na gəlmiil, k.t. mexanikləidirilmiin, pambıqcılıq, taxılcılıq, baqrcılıq, uzumculuk, heyvandarlıq və s. inki- iaf etmiidir. T.-in tarixi, iqtisa- diyyatı və mədəniyyəti haqqında bax həmcinin Tӱrkmənistan Sovet Sosia- list Respublikası məqaləsinə, — TURKMƏN-XORASAN DARLARI–—-— İranda (Xorasan) və SSRİ-də (Tur. SSR) daq sistemi. Elburs və Paropa- miz d-rı arasındadır. Uz. 600 km- dən cox, eni 250 km-ə, hund. 3314 m-ə (Kenqzoik d.) qədərdir. Dai kəmur, polimetal filizlər və s., darətəyYİi hissəsində iri qaz yataqı (İran) var. TURKMƏNCAY-—Azərb.-da orta əsr yapayıti məntəqəsi, kənd. Miyanədən q.-də, Təbriz—Zəican Yolu ustundədir. Hələ 14 əsrdə c“Turkmanlar kəndir (e eh n turkmananə) adı ilə mə”lum idi. Rusiya və İran arasında sulh mӱqaviləsi T.-da barqlanmıtidır |bax Turkməncay muqaviləsi (1828). TURKMƏNCAY MUQAVİLƏSİ (1828) —fevralın 10 (22)-da Rusiya ilə İran arasında Təbriz yaxınlırındakı Turkməncay k.-ndə baqlanmıtdır. Mu- qavilə 1826—28 illər Rusiya—İran muharibəsinə son qoydu. Rus qopunla- rı Təbrizi və s. ipəhərləri tutduqdan sonra 1827 il noyabrın 7-də İran hekuməti sulh danı?lıqları aparma- qa məcbur oldu, T.m.-nə əsasən Nax- cıvan xanlıqı, Ordubad dairəsi, Eri- van xanlıqı Rusiya ilə birləiydi- rildi. Azərb.-ın iki hissəyə parcalan- ması rəsmilətdirildi. İran Rusiyaya 20 milyon man. guӱmuti pulla təzminat verməli idi. T.m. Xəzər dənizinin Rusiyanın daxili dənizi olmasını, orada hərbi donanma saxlamaq huququ haqqında Gulustan muqaviləsinin (1813) pərtlərini təsdiqlədi. Rusiya Abbas Mirzəni İran taxt-tacının və- liəhdi kimi tanıdı. Hər iki dəvlət qariptılıqlı ipəkildə səfarətxana ac- maqı nəzərdə tuturdu. Q.m. 1828 il martın 20-də Rusiya, iyulun 3-də isə İran tərəfindən təsdiq olundu. Mu- qavilə İranın Zaqafqaziyaya olan id- dialarına son qoydu, PQimali Azərb. xalqını İran feodallarının zul- mundən həminəlik xilas etdi. PTimali Azərb.-ın Rusiya ilə birlətdirilcə- si Azərb. xalqının həyatında muhum mərhələnin bailanqıcını qoydu. Ru- siyanın tərkibində Azərb. xalqı iqti- sadi inkipqafın umumi axınına in- tensiv cəlb olundu, qabaqcıl rus mə- dəniyyətinə, onun inqilabi-demokratik ən"ənələrinə qovulimara baiiladı, XUmumrusiya azadlıq Hərəkatına fəal surətdə qopuldu. T.m. Rusiyanın Za-

qafqaziya və Yaxın PPərqdə iqtisadi, siyasi, hərbi-strateji mevqeyini məh- kəmləndirdi və İngiltərənin İranda nufuzunu zəiflətdi.

Əd.: bax Gulustan mӱqaviləsi (1813) məqaləsinin ədəbiyyatına. TURKOBA — Azərb.SSR Masallı r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 14 km c.-da, Lənkəran ovalıqındadır. Əh. 3064 (1985), cay- becərmə, tərəvəzcilik və heyvandar- lıqla ə lu. Orta və səkkizillik məktəb, klub, 2 kitabxana, kinoqurqu, tibb məntəqəsi var. Beyuk Vətən muha- ribəsində həlak olmuti həmyerlilərin iqərəfinə abidə idi. TURKOLOFGİYA — turk dillərində danıpqan xalqların tarixini, dilini, ədəbiyyatını, folklorunu, mədəniyyə- tini eyrənən humanitar elmlər gom- pleksi. Orxon-Yenisey abidələri, Mah- mud Kaiqarinin “Divani-luqat it- tӱrkə əsəri T.-nın muhuӱm mə”xəzlə- rindəndir. Turkdilli xalqlar barədə

“məqlumatlar dunya xalqlarına cox qə-

dimdən mə”lum idi. Qədim mənbələrdə (yunan, ərəb, fars, Cin və s.) turkdil- li xalqlar, Altay imperiyası və onun xalqları, eləcə də Hun imperiyası haqqında coxlu mə”lumat vardır. Os- manlı imperiyası yarandıqdan (15 əsr) sonra Tlcuqlara maraq daha da artdı. Osmanlı imperiyası tari- na sn tədqiqinin ə Iı

ammer-Purqital qoymutdur. İngilis alimi x Ku66on, alman alimləri F. Gize, F. Krelits, P. Vittek orta əsr- lər osmanlı tarixinə dair əsərlər yazmınlar.

T.-nın ən cox inkipaf etmiiy sahə- si dilcilikdir. Avropada turk (os- manlı) dilinin eyrənilməsinə 16— 17 əsrlərdən bailanılmıpndır | ilk əlyazma vəsaiti (1533), İ. Megizerin ilk cap qrammatikası (1612), F, Me- HHHCKHHHH qrammatikası və lurəti (17 əsrin 2-ci yarısı)).

Rusiyada PPərq əlkələri və dillə- rinin, habelə turk dillərinin evy- rənilməsinə maraq 1 Pyotrun vaxtın- dan artmındır. Artıq 17 əsrdən baii- layaraq, turk dillərinə aid kulli miqdarda faktik material toplanmıi- dı (S. Remezov, İ. Etraleaber,, G. Miller, V. Tatipev, İ. alar İ. Guldenitedt, N. Vitzen, Q. PTober, D. Messerimidt və b.). M. V. Lomo- nosov PTərq dillərinin tədqiqi və tədrisi ipinə cox bəyuk əhəmiyyət vermit, hətta PQərqiqunaslıq akademi- yasının yaradılması zərurətini ges- tərmipdi. 18 əsrdə turk dillərinə dair coxlu ə TəpTHÖ onyHMyulı (P. Pallas, F. Adelunq, Damaskin, C. Xəlfin və b.), onların qrammatik qu- ululpundan bəhs edən ilk əsərlər (İ. iqanov və b.) yaradılmıtdı. 19—20 əsrlərdə T. sahəsində tədqiqlər xeyli genipləndi. Bu baxımdan Asiya Muze- fa əhəmiyyətli rol oynamıtndır (X. Fren, Yartsev, O. Bətlinqk, B. Dorn və 6.). Rusiyada T.-ya dair dərd elmi-tədqiqat və tədris mərkəzi fəa- liyyət gestərirdi: Kazan Un-ti (X. Fren, İ. Xəlfin, M. Kazım bəy, İ. Berezin, M. Mahmudov, N. İlminski, S. Malov və b.), Moskva Un-ti (A. Boldırev, N. Petrov, F. Fortuna- tov, F. Kori, V. Miller və 6.), Pe- terburq Un-ti (M. C. Topcuba:iov, O. Senkovski, A. Muxlinski, L. Buda- qov, M. Osmanov, V. Smirnov, P. Me- lioranski, A. Samoylovic və b6.), La-

zarev ad. |Lərq dilləri İn-tu (L. La zarev, A. Krımski, V. Qordlevski, M. Qaffarov və b.). Qədim turk yazılı abidələrinin aiykara cıxarılması, iqərhi və nəirinə, tӱrk dilləri qram- matikasına dair coxlu əsərlər yazıl- mımdı. Turk xalqlarının dil və folklorunun eyrənilməsində V. Rad- lovun muhum xidməti olmutdur. 19 əsr—20 əsrin əvvəlində turkdilli xalqların numayəndələri— A. A. Bakı- xanov, M. F. Axundov, M. PT, Vazeh, M. Ə. Vəzirov, C. Valixanov, İ. Al- tınsarin, M. Bikcurin, K. Nasiri, N. Katanov və b. da T. sahəsində fəa- liyyət gestərmiilər. — Beyuӱk Oktyabr sosialist inqila- bından sonra T. xususilə vus”ət aldı, Muasir turk dillərinin fonetika- sı (V. Boqoroditski, İ. Batmanov, E. Sevortyan, Ə. Dəmircizadə, V. Repetov, E. Tenipqev, M. Xıdırov, A. Axundov, F. İsxakov, A. Kaydarov və 6.), mertsiji qurulupu (V. Qord- levski, A. Samoylovic, N. Dmitri- yev, A. Kononov, N. Baskakov, V. Na- sılov, M. Huseynzadə, S. Kenesbayev, A. Yullapev, K. Musayev, M. Xıdı- rov, Ə. Qulamov, Dırenkova, E., Sevortyan, N. Aeazadə, B. Oruzbayeva və b.), sintaksisi (A. Potseluyevski, M. PTirəliyev, Y. Ubryatova, Q, Əb- durrəhmanov, Ə. Abdullayev, Y. Seyn- dov, Z. Budaqova, N. Hacıyeva, M, Balakayev və b.), leksika və leksiko- qrafiyası (N. Aqamarin, E. Pekarski, . Validi, A. Potseluyevski, A. Bo- rovkov, K. K. Yudaxin, E. Sevortyan, Ə. Srucov, B. “yuyulan: A. Qurba- nov, M. Qasımov, Q. Musabəyov, T. Qə- ripov, T. Əfəndiyeva və b. ), dialekto- logiyası (M. PTirəliyev, X. Daniya- rov, P. Əzi.cov, R. Rӱstəmov, A. Vəli- yev, M. İslamov, S. Amanjolov, İİ, PQoəbdurəhmanov, PT. Sarıbayev, F. Abdullayev, C. Kiyekbayev və b.), qə- dim turk abidələri (S. Malov, İ. Batmanov, A. Kononov, A. PTerbak, Q, Aydarov, Ə. Rəcəbov, A. Valitova, Ə. Nacib, Ə. Dəmircizadə, Q. Hacıyev, S. Mutallibov, Fazilov və b.), turk dillərinin tarixi, muqayisəli- tarixi qrammatikası (N. Baskakov, B. Serebrennikov, H. Mirzəzadə, A. |Perbak, B. Carıyarov, F. Zeynalov, B. Xocayez, M. Rəhimov, N. Hacıye- va, V. Aslanov, R. Məhərrəmova nə 6.), yazı, əlifba və oӧfəqrafiyası (A. Sa- moylovic, N. Yakovlev, D. kv, B. Cobanzadə, Y. Polivanov, Ə. Dəmirci- zadə, Ə. Efəndiladə, A. Palmbak, A. Suxotin, S. Klyaptornı, F. Zeyna- lov və b.), əlyazmalarının təsviri, turk filologiyasının tarixi bib- lioqrafiyası (A. Krımski, N. Baska- kov, A. Kononov, İ. İsmayılov, C. Qəh- rəmanov, III. Sə”diyev və 6.) sahələrin- də muhum inlər gərulmutdur. . Turk xalqlarının mifologiyası, olkloru və ədəbiyyatı (V. Bartold,

. Qordlevski, Y. Bertels, A. Krım- ski, V. Jirmunski, Məmməd Arif, H. Araslı, M. Auezov, H. Zərifov,

V. Zahidov, M. Qaynullin, M. Qulu- zadə, M. H. Təhmasib, B. Karrıyev, X. Koroqlu, M. Xamrayev, İ. Steb- leva, Əkrəm .... M. Seyidov və b.), tarix, etnoqrafiya və arxeologiyası (V. Bartold, A. Yakubovski, A. Bern- itam, M. Masson, S. Tolstov, A. Ok- ladnikov, M. Artamonov, L. Qumil- yov, D. Yeremeyev, Ə. Əlizadə, Z. Bun- adov, Y, Qulamov, A, Kızlasov, S,

412

TYPKCHB

Pletnyova və 6.) sahəsində qiymətli tədqiqatlar aparılmındır. SSRİ-də T. problemləri SSRİ EA PTərqaqunaslıq İn-tunda, onun Lenin - qrad bəlməsində, M. Qorki ad. Dunya Ədəbiyyatı İn-tunda, Azərb., Qazaxıs- tan, Qırqızıstan, Əzbəkistan, Turk- mənistan, Ermənistan və Gurcustan EA-larının ippərqpqunaslıq in-tların- da, EA Darıstan, Kazan və Ural filiallarında, Qaraqalpaq, Tu- va, Cuvapiya muxtar resp.-larının, Daqlıq Altay və Xakas muxtar vil.-lə- inin Mn in-tlarında, SSRİ FA Sibir P1e"bəsi Tarix, Filologi- ya və Fəlsəfə İn-tunda, həmin ilə"bə- nin Yakut filialında tədqiq olunur. Azərb.SSR Sovet İttifaqında T.-nın muhum mərkəzlərindəndir. Burada 1926 ildən baplayaraq (1 Umumittifaq tur- koloji qurultayı) bir sıra umumit- tifaq T. konfrans və tanin gecirilmipndir. Azərb.SSR EA-nın Dilcilik, Yaxın və Orta PTərq xalq- ları İn-tlarında, ADU-nun, pedaqoji in-tların muvafiq kafedralarında turgdilli xalqların dil və ədəbiyyat- ları, tarixi, fəlsəfi fikri və s. sa- hələrlə tədqiqatlar aparılır. M. 1Pirəliyevin rəhbərliyi ilə -SSRİ- dəki turk dillərinin dialektoloji atlasıq hazırlanır. Bakıda SSRİ EA və Azərb.SSR EA orqanı “Sovets- kaya turirloqiyaa jurnalı nəir olu- nur. SSRİ-də T. or lemlərinin əla- qələndirilməsinə Sovet Turkoloqları Komitəsi (1973 ildən) rəhbərlik edir. Turkoloji tədqiqatlar “Sovetskaya tyurkologiyaz, *“Narodı Azii i Afri- kiz, *Aziya i Afrika ceroaHn)aş jur- nallarında, c“Tyurkologiceski sbor- nikə məcmuəsində, SSRİ EA, muttə- fiq resp.-ların EA Xəbərlərində, un-t və digər ali məktəblərin Elmi əsər- lərində dərc edilir. Q. problemləri- nə dair vaxtapplırı Umumittifaq elmi konfrans və muppavirələri kecirilir. Digər sosialist əlkələrində | Mac. XR (Z. Hombots, A. Vamberi, İ. Ku- nopi, D. Nemet, L. Liketi, G. Həzai və 6.), ƏXR (Q. Qılıbov, B. N. Todo- rov, V. Mutafciyeva, M. Mollova və b.), RSR (M, Quboqlu, S. Huseyn, M. Banesku, Vl. Drimba və 6.), YFSR (Q. Yelezovic, F Bayraktarovic, X. Xa- cibegic, X. PYabanovic, B. Curcev Bə 6,), IIXP (A. 3afonukxoscku, T. Ko- valski, A. Dubinski, Y. Reyxman və 6.), ADR (P. Tsime, Z. Kleynmihel və b.) və CSSR-də (İ. Blaikovic, Y. Rinka, R. Dvorjak, M. Odran və 6. )| də T. sa- həsində muhum tədqiqatlar aparılır. Kapitalist əlkələri icərisində T. Turkiyədə daha cox inkipaf et- mipdir (bax Turkiyə məqaləsinin İc- timai elmlər bəlməsinə). AFR-də apa- rılan tədqiqatların coxu osmanlı- turk dilinə və qədim yazılı abidələrə aildir (K. Brokkelman, V. Banq, A, M. fon Qaben, H. Dərferi T. Ment- sel, B. Flemminq və 6.). Yaponiyada muasir (daha cox turk və uyqur) dil: lərin, eləcə də uyqur abidələrinin tədqiqinə, altayiunaslıqa maraq guc lulur (P1, Xattari, M. Mori, N. Ya- mada, PT, Muroyama və 6. ). İsvecdə (Q. Raketop, Q. Yarrinq, B. Kollinder və b.), Norvecdə (K, Nilsen, E. Xon- dhaugen və b.), Fransada (Barbye 0e Meynar, Silvester de Sasi, A. Jober, J. Deni. L. Buva, L. Bazen. İ. Məln- xoBa Bə 6.), Finlanliyala (M. Kast- pon, 1, Paxcmeom, M, Pəcənən Bə 6.),

Danimarkada (V. Tomsen, V. Qrenbek, H. Pedersen və b.), AB1P-da (Q. Krey- der, T. Halasi Kun, O, Pritsak, K., Menges, D. Sinor və 6,), İtaliyada (E. Rossi, A. Bombaci, L. Bonelli və b.), İngiltərədə (E. Gibb, C. Red- houz, C. Lyuis, C. Klouson və b.), Av- striyada (İ. Polesta, M. Bittner, H. Duda və 6. ), İraqda (Ə, Tərzibaiı, Ə. Bəndəroqlu və 6. ), Pakistanda (M. sabir) və s. əlkələrdə də T. sahəsin- də əhəmiyyətli iplər gərulmulidur.

T. sahəsində bir sıra beynəlxalq elmi cəmiyyət fəaliyyət gestərir, vaxtatpırı beynəlxalq konfrans, mu- iavirə və simpoziumlar kecirilir, devri mətbuat nəir olunur.

Turkdilli xalqların tarix, mədə- NİYYƏT, dil və ədəbiyyatlarının təd- qiqinə dair bax həmcinin xususi cild — Azərbaycan SSR, İctimai elmlər: Qazaxıstan SSR, Qırqızıstan SSR, Əzbəkistan SSR, Turkmənistan SSR məqalələrinin İctimai elmlər bəlmə- lərinə,

Əd. Zeynalov F. R., Turkologi- yanın əsasları, B., 1981, İstorin istori- ceskon nauki v SSSR, DooktabrıskivV pe- riod, M., 1965: Kononon A. N., Tkərk- skan filoloqil v SSSR (1917—1967), M., 1968: yenə onun, İstorin ilucenil porkskix 33bikon v Rossin, L., 1972, ye- nə onun, İstorila izucenil turepkoqo azıka, L.. 196: Baskakon N. A., Vnvs- dəenis n izucenis porkskix aAazıkon, M., 1969: yenə onun, Altanskan semha Si3bi- Kon i ee izucenie, M., 19861,- Kuznepo- va N. A, Kulaqina L. M., İz ucro- rii sovetskoqo vostokonedenil. 1917—1967, M.. 1970: Torkskoe azıkoznanie v SSSR za patHıdeslAtT let, c“Sovetskal porkoloqilə, 1972, 6: BiobiblioqraficeskiN slovarh otecestvennıx porkoloqonv, M., 74, Mi- liband S. D., Biobiblioqraficeskin slovarı sovetskix vostokovedon, M., 1975: Stanovlenie sovetskoqo vostokovedeninl,

M., 1983),

TURKSİB — bax Turkustan—Sibir dəmir yolu.

TURKMUM—turk xalq yaradıcılıqrın- da ən cox Yayılmıtn lirik iipe”r və musiqi janrı. Professional musiqni- dəki ipərqinin qaripılıqıdır. He- ca vəznində, 4 misralı olur: 5-dən 12-yə qədər misralı T.-lər də var. Məz- mun və formaca cani və qoimaya ya- xındır. Yuluar, Hӱseyni, Hicaz, Gərdaniyyə, Bayatı, Cahargah və s, muqamlar uzərində oxunur. €T.v Tep- mini Azərb.-da da iiplənir. TURKUSTAN—19 əsrdə—20 əsrin əv: vəlində muasir Orta Asiya və Qaza- xıstanı, Mərkəzi Asiyanın turk xalqları yaitayan hissəsini əhatə edən tarixi-coqrafi vil. PTərti olaraq Qərbi və ya Rusiya, PTərqi və ya Cin, Cənubi və ya Əfqanıstan T.-ına bə- lunurdu. Rusiyaya birləmdirilminn In T -da 1867 ildə Turkustan gen.- qubernatorluru təiykil olunmuiidu: 1886 illən rəsmi adı Turkustan əlkə- si idi. 1918 ilin aprelində Qərbi T. ərazisində Turkustan ALbuxtar So- vet Sosialist Respiblikası yara- dıllı, Orta Asiya sovet rssp.-ları- nın milli-dəvlət sərhədlərinin mu- əyyənlətdirilməsindən (1924— 25) son- pa €T.ə termini Orta Asiya termini ilə əvəz olundu.

ƏƏ.. VostocnıN Turkestan i Srqdnla Asın İstoria,. Kulhtura. Svali (pol red B. A. Litninskoqo): M.. 1984, TYPKYCTAH—Tasax.CCP Cimkənd vil.-ndə 1pəhər. D.y. cr, Əh 73 min (193). Qazaxıstanın ən qədim məhəp- lərindəndir. Pambıqtəmizləmə, tigin-

ti materialları, yem z-dları: tibb və pedaqoji məktəblər, sənaye-pedaqoji texnikumu var. T.-da 14 əsrin sonuna aid Xoca Əhməd Yəsəvi turbə-komplek- si qalmımdır. Kompleksə taqlı dar- vazası, dəbdəbəli salonu olan əzəmət- li bina, məqbərə, məscid, kitabxana və s. daxildir. Kompleksin KYHÖƏ3- ləri firuzəyi rəngli iyirli kərpic- lə, fasadları kufi yazılarla, inter- yerləri kapı, stalaktit və ornamen- tal rəsmlərlə bəzədilmidir. | TURKUSTAN BUROSU, RK(b)P MK-nın Turkustan Buro- s u—1920—22 illərdə Turkustanda RKsbuP MK-nın səlahiyyətli numayən- dəliyi. Yerli partiya təkgilatları- na rəhbərliyi yaxpıladırmaq, onla- rı ideya və təikilatca məhkəmlən- dirmək məqsədi ilə Yaradılmıiidı. Muxtəlif devrdə Buroya RK(b)P MK- nın ӱzv və numayəndələri (S. İ. Qu- sev, .L. M. Kaqanovic, V. P. Nogin, Y. E. Rudzutak və b.), 1921 ildən isə həm də yerli partiya təkilatları- nın numayəndələri (K. S. Atabayev, A. R. Rəhimbayev, R. Rıskulov, F. Xocayev və b.) daxil idilər. T.6. fəaliyyətində RK(b)P-nin qərar- larını və V. İ. Leninin gestəriiy- lərini rəhbər tuturdu. 1920 ilin sentyabrında Buronun rəhbərliyi al- tında Turkustan KP-nin qurultayı kecirildi. Qurultay elkə partiya təii- kilatlarını birləldirdi və Turgus- tan KP MK-nı secdi. Q.b. Turkustan partiya təpkilatlarının məhkəmlən- dirilməsi, hakim millətcilik iovi- nizminin və yerli burjua millətci- liyinin təzahӱrlərinə qariı mubari- zə, zəhmətkeilərin proletar beynəl- miləlciliyi ruhunda tərbiyəsi, kutlə" lərin əksinqilaba qariyı səfərbərliyə alınması və sosializm quruculuqu ila mubarizəyə cəlb edilməsi sa- əsində beyuk ti aparmındır. 1922 ilin mayında T.b. Orta Asiya Buro- suna cevrildi. TURKUSTAN İSTEHKAMCILA- RININ YC)AHbl (1912)—1T porrca dutərgəsində (Datkənd yaxınlıqın- da) Turkustan hərbi dairəsinin 1-ci və 2-ci batalyonları əsgərlərinin usyanı. Daikənd partiyaarası hərbi təikilatı hazırlamıit, iyulun 1-də (14-də) axlpam batlanmıtidı. Toqquiq mada Ə zabit elduruldu, əsgərlər si- lahlanıb qonpu atıcı polkların du- izərgəsinə doqru irəlilədilər. Lakin ar aTəunnə rapılıblnaH Abınap, yulun 2-də (15-də) usyan yatırıldı. İitirakcılardan 14 nəfər edam edildi. V. İ. Lenin hesab edirdi ki, donanmadakı cıxıtqlarla yanaiyı, T.n. uc. Rusiyada batilanmın inqilabi yuksəlitni gestərir (bax Əsər. tam kul- liyyatı, c. 22, səh. 2). TURKUSTAN KOMİSSARLARI — Datkənl antisovet qiyamı lamanı (1919) Turkustan MSSR nr, həlak ol- muti 14 inqilabi xadimi. Qiyamın təuykilatcıları Turkustanın partiya və sovet tpicilərinə, kommunistlərə divan tutmaqı planlatdırmılidılar. Qiyamın baicısı— Turkustan resp.* sının hərbi komissarı xəyanətkar K. P. Osipov yanvarın 18-nən 19:HA gecən gecə MİK-in səlri V. D. Vo- tintsevi, Daitkənd Sovetinin sədri N. V. PyYumilovu, onun muavini V. 4 Fingelpipeyni, fəvqəl adə komissiyA- nın sədri İ, 1, Fomenkonu tiyYamcı: ların yerləpdiyi 2-ci Sibir atıcı

TYTYH

413

ehru)aTr nonkyEyH KasapMacbına eMyma- virəyəə caqıraraq gӱllələtdirdi. Di- gər 10 komissar isə (V. D. Figelski, A. N. Malkov (Malkof), A. Y. Per-

Fərqanə vadisi ilə əhatə olunmupt- dur. Pist və qumdapıdan təikil olunmutdur. Buzlaqlar və seyrək ar- Dıc MelMən

i var. itin, . Kacuriner, Y.P. LU- TURKUSTAN —SİBİR DƏMİR YO- batski, A. V. ərak A. T. Hinun- AY, Ty p k c v 6—TasaxbıcTaH n.).- KOB itski, S. P. Qordeyev, nun bir hissəsi. Qazax.SSR-in Illəpr

Qr. İ. Lukin yanvarın 18—21-də gul- lələndi, yaxud deyutidə həlak oldu. 1962 ildə Daikənddə T.k.-na abidə qo-

İyaMymayp. TYPKYCTAH KOMİSSİYASI, YPMHK və RSFSR XKC- nin Turkustan KOMHCCH ə yas ı— Qurkustan ipləri uzrə komis- siya (8.10.191 16.8.1922). YPMHK BƏ PCOCP S-nin qərarı ilə yaradıl- mımpdı: V. V. Kuybıtlev, Y. E. Rud- zutak, M. V. Frunze, Eliava və 6. daxil idi. T.k. (0 Mux- tar Sovet Sosialist Respublikasın- da XRMİK və RSFSR XKS-ni təm- sil edir və onların adından fəaliyyət gestərirdi. Məqsədi Vətəndaii Myha- ribəsi (1918—20) zamanı RSFSR ilə əlaqəsi kəsilmiii Turkustan MSSR-ə kəmək gestərmək idi. T.k.-nın uzvləri V. İ. Leninin f“Turkustandakı kom- munist yoldaplara? məktubu ilə 1919 il noyabrın 4-də Dakəndə gəlmiitdi- lər. Komissiya Turkustanın partiya və sovet orqanlarının məhkəmləndi- ilməsi, Lenin milli siyasətinin hə- yata gecirilməsi sahəsində muhum təd- birlər gərmutidu. Turkustanda partiya və sovet iti məsələləri və T.k.-nın liyyəti 1920 ilin may-iyununda . İ. Leninin iptirakı ilə RK(b)P MK-da muzakirə edilmindi. RK(b)P MK-nın Qurkustan Burosu yaradıl- dıqdan sonra T.k. təsərrufat və mədə ni quruculuq məsələləri ilə məpqul

əv TURKUSTAN MUXTAR SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI (TMSSR)—Orta Asiyada ilk sovet dəvlət qurumu (1918—24). RSFSR-in tərkibinə daxil idi. 1918 il aprelin 30-da Datkənddə 5-ci U mumturkustan Sovetlər qurultayında e”lan olunmuil- du. TMSSR Sovetlərinin 6-cı Fəv- qəl”adə qurultayında (1918, oktyabr)

sP. Konstitusiyası qəbul edildi.

Əh. 5,2 mln.-dan cox (əzbəklər, qazax- lar, qırqızlar, turkmənlər, tacik- lər, qaraqalpaqlar, ruslar və 6.), pay- taxtı Dapkənd idi. 1918 ildə TMSSR- də muhum sənaye sahələri, banklar və d.y. millilətdirildi: Torpaq har- qında dekret həyata kecirilirdi. 1918 ilin iyununda Turkustan Kommunist Partiyası yarandı. 5 MK və RSFSR həkuməti TMSSR-ə iqtisa- di, hərbi-siyasi yardım gestərirdi. Resp.-da Sovet hakimiyyətinin məh- gəmləndirilməsi və Lenin milli si- yasətinin həyata gecirilməsində Tur- gustan komissiyasının beyuk rolu ol- mupdur. 1920 ildə TMSSR-in yeni Konstitusiyası qəbul edildi. 1924 ilə qədər təsərrufatda və ictimai-si- yasi həyatda uqurlar qazanıldı, bas- macılıq əsasən ləqv olundu, Sovetlər məhkəmləndi, milli kadrlar hazır- landı, mədəni quruculuq genimtlən- di. Orta Asiya sovet resp.-larının milli-dəvlət sərhədlərinin muəyyən- ləpdirilməsi ilə əlaqədar 1924 il oktyabrın 27-də TMSSR ləqv edildi. TURKUSTAN SİLSİLƏSİ—Orta Asiyada daq silsiləsi. Uz. 340 km. Hund. 5509 m-ə (ucqar pp. hissədə 5621 m-ə qədərdir). C.-dan Ac cəl və q.-dən

hissəsi uzrə Semipalatinskdən (11mM.- da) baplayıb Alma-Atadan gecərək Luqovaya (c.-da) st.*na qədər uzanır və Orta Asiya resp.-larını Sibirin r-nları ilə birlətdirir. Uz. 1452 km-dir. Turksib Luqovaya— Arıs xət- ti ilə Orta Asiya d.y.-na, Semipala- tinsk— Novosibirsk xətti ilə Qərbi Sibir d.y.-na qovupur. Birinci beit- illiyin ən beyuk ӱmumxalq tikinti- lərindən pirk dir, Turksibin tikil- məsi (1927—31) muhum dəvlət və iqti- sadi əhəmiyyət kəsb etmiidir: o qısa yolla taxılı, mepəsi və komuru bol olan Sibiri Cənubi Qazaxıstanın və Orta Asiya resp.-larının pambıqcı- lıq r-nları ilə birləptdirmitdir. Turksib Qazaxıstanda məhsuldar quv- vələrin inkipafına kəmək etmitdir. TURKİYUNASLIQ—bax Turkologiya, TUSTU—dispers fazanın bərk his- səciklərindən ibarət yuksəkdispersi- yalı aerozol. Yanma və digər kimyəvi reaksiya zamanı əmələ gəlir. Sənaye tustusu ətraf muhiti cirkləndirir, duman, smoq (asılqan) əmələ gətirir. T. kənd təsərrufatında, hərbi iplər- də istifadə edilir.

TUSTU BORUSU —muxtəlif soba- lardan, qazan aqreqatı və quruducu qurqulardan yanacaqrın qazvarı yanma məhsullarını atm.-ə cıxaran və bunun ucun sorucu quvvə (dartı) yaradan qur- qu. Odadavamlı kərpicdən, kərpic bloklardan, yıqma və monolit dəmir- beton və polad təbəqədən duzəldilir. Dəmir-beton T.b.-nun hund. 300 m-ə

catır.

TYCTY QAZLARI —sobalarda yana- caq yanarkən əmələ gələn qazabənzər məhsullar. Tam yanmadan alınan T.q.- nın əsas tərkib hissələri azot, kar- bon qazı, su buxarı, kukurd qazı (KY- kurd 4-oksid) BƏ OKCHKEH, THCMƏH )aH- mada isə karbon 2 -oksid, hidrogen və karbohil genlər olur:

TUSTU ƏMƏLƏ GƏTİRƏN MADDƏ- LƏR—yandıqda və ya atmosferə yayıl- dıqda sabit tustu və ya duman əmələ gətirən maddələr. Məs., qaq fosfor, Yə turpusu və s. TUSTUPULU–- Azərb.-da xanlıqlar dəvrundə (18 əsr) mevcud olmupt ver- gi. Ailə ӱzvlərinin sayından asılı olmayaraq hər evdən alınırdı. Mux- təlif dəevrlərdə xane-ciumar, evpulu, otaqxərci və s. adlarla mə”lum idi. Xanın xeyrinə toplanılan T. PTəki xanlıqında geniii yayılmındı. Miq- darı qeyri-məqlum olan T. əhalini soymaq vasitələrindən biri idi. TUSTUSORAN — qazan aqreqatında yanacaqın qazvarı yanma məhsulları- nı sorub cıxarmaq ucun mərkəzdən- qacma və ya oxlu ventilyator. Kulun abraziv tə sirindən qorumaq ucun T.- da səthi bərk ərintilərlə ərtulmutp

pərlər olur.

TUSTUSUZ BARIT—bax Barıt. TYTƏK — Həğəcnə calınan musiqi aləti. Əsasən qarqıdan hazırlanır. Silindrik gevdəsinin (uz. 280—350 mm, diametri 20 mc) aaqı ucu aza- cıq yonulur, bap tərəfi cəpinə gəsi- lir və icərisinə aracdan dil geci: rilir. Səs alınması ucun bal his-

sənin ust tərəfində kvadrat pəgil- li dəlik acılır. Gevdənin ustundə 7, altında isə 1 dəlik olur. Diapa- zonu kicik oktavanın si səsindən ucun- cu oktavanın do səsinə qədərdir. Səsi yumplaq və məlapətlidir. T. Qafqaz xalqları arasında, o cӱmlədən Azərb.- da, eləcə də Tacikistanda geni İaə yılmındır. T. Azərb. xalq calrı alət- ləri orkestrinin tərkibinə daxildir: burada kicik tutəkdən (pikkolo) də istifadə olunur. Dunya xalqlarının coxunda tutəyəbənzər musiqi alətləri mevcuddur.

TUTUN (Misonapa)—badımcancicək- lilər fəsiləsindən birillik və coxq illik kol və ot bitkisi cinsi. Yar- paqları tamkənarlıdır. Muxtəlifə rəngli cicəkləri bepquzvludur. Mey- vəsi qutucuqdur. Amerika və Avstra- liyada 60-dan cox, SSRİ-də 2, o cum- lədən Azərb.SSR-də 1. nevu mə”lum- dur. T. narkotik bitki kimi geni yayılmıldır. Becərilən T. (M. tabacum) coxillik bitki olub, adə- tən, birillik kimi əkilir. Hund. 2,5 m-dək olur. Yarpaqları nəvbəli duzulur. Cəhrayı, qırmızı və ar ci“ cəkləri simoz cicək qrupunda toplan" mıtpdır. Vegetasiya dəvru 135—170 gundur. İstisevən bitkidir. Yarpaqla- rından T. məhsulu hazırlanır. To- xumunda yaq (30—3526 ), Yarpaqında Oh at lbr (10— 1296 ), aynannap (8—1096), nikotin (2—396) var. Yar- paqından limon turiusu, nikotin- I alınır.

.-YH vətəni Cənubi Amerikadır. Avropaya 15 əsrin axırında—16 əs- rin 1-ci yarısında gətirilmiiy və dekorativ bitki kimi becərilmiplə dir. Rusiyaya 17 əsrin əvvəlində gə- ii ilk T. plantasiyası 1716 ildə kraynada (Axtırka g.) salınmındır. Asiyada (Turkiyə) 17 əsrin əvvəlindən becərilir. əya tarixi Azərb.-da ehtimal ki, 17—18 əsrlərdən batplanır. 19 əsrin 30— 40-cı illərində T. Azərb.-da təsərru- dar sahələrindən birinə cevrilmit, iqtisadiyyatda muəyyən yer tutmutdur. 1872 ildə Rusiyaya xaricdən gətiri- lən T. ӱzərinə qoyulan gemruk artı- rıldıqdan sonra Zaqafqaziyada, o cumlədən Azərb.-da T. əkini geniilən- di. T. Zaqatala dairəsi, Quba və Nuxa qəzasında, sonralar isə Cavad, PPama xı, Yelizavetpol və s. qəzalarda Ya yılmıdı. 1883 ildə Azərb.-da təqr. 144 desyatin sahəni tutan 554 T. plan- tasiyası vardı. Həmin ildə Azərb.-da 15707 pud T. toplanmıpdı. 1913 il- də isə umumi sah. 155 desyatin olan T. plantasiyalarının sayı 928-ə cat- mılpdı. Toplanan T. Bakı, Gəncə, Nuxa, Pamaxı və Atdat tutun isteh- salı muçəssisələrində e mal edilirdi. 1914 ildə Zaqafqaziyada istehsal olu- nan T.-un 3096 -dən coxunu Azərb. Ve- rirdi. Qutunculuk kapitalist-əmtəə xarakteri dapıyırdı. Xam T. Rusi- yanın daxili quberniyalarına və Xa- ricə, xususən İrana ixrac edilirdi. Sovet hakimiyyəti illərində tutuncu" luk inkipaf etmii təsərrufat sa- həsinə cevrildi.

SSRİ-də Mold.SSR, USSR, Zaqaf- qaziya resp.-ları, Tac.SSR, Əzb.SSR, Qazax.SSR və s.-Də İmmun-580, 1 zon-93, Samsun-155 vəs. sortlar r-nlap- dı ılmı:iDı . 1983 ildə Azərb.SSR: də 60,2 min t T. istehsal edilmi, La dan məhsuldarlıq 37,3 s olmutdur.

414

TUTUN MƏRMULATLARI—ferment- lənmil, yaxud siqar tutunlərinin muxtəlif tip və nəvlərindən hazır- lanmınny cəkim mə”mulatları. T.m. pa- piros, siqaret, siqar, iynənilən (bu- runotu), ceynənilən və s. nevlərə ayrı- lır. Tutun yarpaqları istehsal pro- sesində nazik doqranılır, lifli kutlə ipqəklinə salınır, gkilizlərə doldurulur (papiros), papiros kaqı- zına (siqaret) və ya tutun yarpaqı- na (siqar) bukulur. İYnənilən tu- tunu hazırladıqda təpbəki yarpaqla- rına muxtəlif ətirli və te verici maddələr qatılır. Ceynənilən T.m. xırdalanmınn tutun və tənbəki yar- paqlarına qatqılar (məs., mentol) əlavə etməklə hazırlanır. SSRİ-də istehsal olunan papiroslar 4 sinfə (1, 3, Ə, 6), siqaretlər isə 7 sinfə (1—7) ayrılır (1981). T.m. keyfiyyəti- nə (tundluyu, tamı, ətri), əlcusunə (umumi və cəkim hissəsinin uzunluqu, diametri), qablapdırılmasına və s. kəstəricilərinə gərə fərqlənir. T.m.- nın keyfiyyəti onun tərkibindən ası- lıdır. Yuksəkkeyfiyyətli T.m.-nda ni- kotinin miqdarı az, ətirverici efir yarı və qatranların miqdarı isə cox- dur. Tustusundə nikotin, qatran və digər zərərli maddələrin miqdarını azaltmaq ucun filtrli (suzgəcli) si- qaretlər buraxılır. Son illər yuksək keyfiyyətli filtrli siqaret istehsa- lının xususi cəkisi artmındır. Yuk- səkkeyfiyyətli (1—4-cu sinif) siqa-

etlərdə filtr asetat liflərindən,

—7-ci sinif siqaretlərdə isə xusu- si krep kaqızlardan hazırlanır. Filtrlər tustudəki nikotini 3096 : qatranları isə asetat filtrlə 30—5096, kaqız filtrlər isə 10— 2096 azaldır. T.m.-nın nəmliyi 12—15,596 - dir. T.m. Hiqroskopikdir və kənar iyləri əzunə cəkdiyindən ə (uzə- ri nazik aluminium təbəqəsi ilə ər- tulmuiy kaqıza) və sellofana buku- lur. SSRİ-də adambaiına T.m. isteh- lakı xarici elkələrə nisbətən xeyli azdır. Q.m.-ndan istifadə və papiros- cəkmə məiptət narkomaniyası nəvlərin- dən biridir. SSRİ-də və bir sıra xarici əlkələrdə (ABPP, B. Britani- ya, İsvec və s.) T.m.-nın zərəri haq- qında izahedici ii aparılır və T.m.

eklam edilmir.

YTYH CƏHA )ECM— ryryr Bə TəHÖƏ- ki xammalı tədaruk və tutunu fer- mentasiya edən, tutun və tənbəki mə”- mulatı hazırlayan yeyinti sənayesi sa- həsi. İlk tutun f-kləri 17 əsrdə İn- giltərə və Hollandiyada yaranmıil- dır. Rusiyada T.s.-nin yaranması 18 əsrin 1-ci rubuna, Azərb.-da 19 əsrin 4-cu rubunə aid edilir. Azərb.-da tu- tun f-kləri Bakıda, Nuxa və Illama- xı qəzalarında idi, əsasən, tənbəki emal edilirdi. Tutun məmulatının Yeni nəvu—papiros dunyada ilk dəfə Rusiyada yaradılmıldır. İnqilaba qədərki Rusiyada tənbəki mə”mulatı istepsalında əl əməyindən geniiy is- tifadə olunurdu. Beyuk Oktyabr so- sialist inqilabından sonra butun tu- tun f-kləri millilətdirildi. 1927

ildə Krasnodarda dunyada ilk tutu.. :

fermentasiya z-du tikildi. Siqaret istehsalı mənimsənildi. Beyuk Vətən muharibəsi illərində kəcurulən mu- əssisələrin əsasında Volqaboyunda, Uralda, Sibirdə f-klər yaradıldı, Orta Asiyada muəssisələr genislən- dirildi, T.s.-nin muharibə dəvrundə

TUTUN MƏQMULATLARI

daqrıdılmıiy mӱəssisələri 50-ci illə- rin əvvəllərində yeni texniki əsasda bərpa edildi. T.s.-ndə tutun mə”mula- tı istehsalının axın metodundan is- tifadə olunur. Papiros istehsalında mexanikləndirilmii xətlər quraii1- dırılmıidır. Tənbəki f-klərinin coxu papiros və siqaret buraxılını- na kecmipdir. SSRİ-də siqaret və papiros istehsalı (mlrd, ədədlə): 1913 ildə—24,5, 1940 ildə 10,5:, 1960 ildə 245: 1970 ildə 323: 1981 ildə 365. SSRİ-nin demək olarki, butun resp.- larında papiros və siqaret istehsal

edən muəssisələr var, tutun-fermen-- | Y p , b lər ancaq ov T.-i kimi istifadə edi-

tasiya z-Dları isə əlkənin cənu r-nlarındadır. Azərb.SSR-də T.s.-nin ən beyuk muəssisəsi “Qırmızı Ok-

tyabrı tutun kombinatıdır. 1983 ildə Azərb. SSR-də 60,2 (1940 ildə 9,4) MHH m

a yıqılmın, 9,8 (1913 ildə 0,2, 1940 ildə 2,4, 1950 ildə 3,0, 960 ildə 5,2, 1970 ildə 6,6) mlrd. ədəd papiros və siqaret istehsal edil- midir. Q.s. xigər sosialist əlkə- lərindən PXR-də (1981 ildə 83,0 mlrd. ədəd siqaret və papiros), BXR-də (85,5), RSR-də (28,3), Mac.XR-də (27,1) ADR-də (26,0), CSSR-də (23,7) inkipaf etmimtdir. Kapitalist əlkə- ləri arasında T.s.-nə gərə ən cox ABİP irəlidə gedir. TUTUNDUZƏN MAYLMIN—tutun yar- paqlarını mexaniki surətdə AY3ƏH Ma- ipın. T.m. gevdə, yukləyici qurqu, transportyorlar, yarpaq ayırıcı, sı- xıcı diyircək və elektrik muhərriki ilə birgə hərəkət eturucu irsələrdan ibarətdir. SSRİ-də stasionar € KoM- somolets-Mə, TVM-MZQ, NT-4 və €Ky- banə markalı T.m.-lar istehsal edi- lir. Bunlar tuӱtunqurutma məntəqələ- rində qrup halında (hər qrupda 5—8 mapın olmaqla) iplədilir. TVM- MZQ mapını ilə bir saatda 237 m qaytana tutun yarpaqı duzulur. TYTYHUYYİK.-6ax Tymyu. TӰTCEV Fyodor İvanovic (5.12.1803, indiki Bryansk vil., Ovstuq k.—27.7, 1873, Sarskoye Selo, indiki Lenin- qrad vil., Putikin (p1.)—rus ipairi. Qədim zadəgan nəslindən olmundur. 1822 ildən diplomatik və dəvlət və- əəə imləmiidir. T. murək- kəb və ziddiyyətli yaradıcılıq yolu kecmiidir. İlk devr yaradıcılırı- na azadsevərlik ideyaları təsir ges- tərmildir. 40-cı illərdə slavyan- pərəst məvqe tutmulidur. Q. 19 əsr rus ədəbiyyatında fəlsəfi lirikanın gər- kəmli numayəndələrindəndir. Pye”rlə- rində copqun ehtirasla yanapyı, so- sial ziddiyyətlərdən, insanın faciəli taleyindən doran dərin kədər, bədbin- lik əhvali-ruhiyyəsi də əks olunmuii- dur. T. məhəbbət və təbiət lirikası- nın gəzəl numunələrini yaratmıii- dır. P. Caykovski, S. Raxmaninov, S. Taneyev, Y. Paporin və 6. Q.-in lirik ie”rlərinə musiqi bəstələmiitlər. Əsəri: Soc., t. 1—2, M., 1980. Əd. Ozerov L., Poəzia Tiotceva, M., 1975, Qriqorıeva A. L., Slovo v pozzin Tkotceva, M., 1980. TUFEYLİ (?—?)— Azərb. pairi (15 əsrin sonu—16 əsrin əvvəli). PPah İsmayıl Xətainin saray ilairlərin- dən olmutdur. Həyatı haqqında nis- bətən genip mə”lumat Sam Mirzənin s Təhfeyi-Samiq təzkirəsində (pe”r- lərindən nӱmunələrlə birgə) veril- mipdir. T.-nin 11 ile”ri Pah İsma- yıl Xətai divanının əlyazma nusxə-

lərindən birinin sonuna kecurul- mutidur. Bu ie”rlərdə, əsasən, luruq" filik ideyaları tərənnum edilir. v Məsnəviye-Tufeyliəq sərləvhəli məs“ nəvisi (SSRİ EA Pərqiqunaslıq İn-tu Leninqrad belməsinin əlyazma: la fondunda saxlanır) də var.

TYO NG—luləli fərdi odlu silah Deyuti və ov T.-lərinə ayrılır. : 14—15 əsrlərdə meydana cıxmındır 16 əsrdə fitilli T. (mumket), 17 əsrdə isə caxmaqdaiqılı tufəng ya- radıldı. 19 əsrdə lulə kanalında vintvarı yivləri olan Q.-lər meydana cıxdıqdan sonra, hamarluləli T.

lir. Ov T.-i, bir, iki və uc luləli, hamar luləli (qırma və ya xususi qur- quppun gӱllələrlə atəiq acmaq ucun), yivli luləli (gӱllə ilə atəiy acmaq ucun) və kombinəli olur. Deyuii T.-i duplimənin canlı quvvələrini gullə ilə, əlbəyaxa deyu:idə isə sungu və qundaqla məhv etmək ucundur. atəp mə- safəsi 2000 -dəkdir. .-in qumbara- atan hissəsi də ola bilər. Muasir or- dular 5,58—7,62 mm kalibrli-maraza- lı, avtomat (eəzudolduran), dəqiqədə 25-dək atəii aca bilən T.-lə təchiz edilmipdir. Optik nitpangahı olan T. snayper Q.-i adlanır (bax həmci- nin Avtomat silah, Karabin). TXAPSAYEV Vladimir Vasilyevic (15.7.1910, indiki Pimali Osetiya MSSR, Ardon—8.10.1981, Orconikid- ze)—osetin sovet aktyoru. SSRİ xalq artisti (1960). 1948 ildən Sov.İKP r. 1935 ildən PTimali Osetiya Dram eatrında (Orconikidze) cıxıi et-

mipdir. T. yaradıcılırı ucun obraz-

ların daxili aləmini copyeun ehtiras- la acmaq səciyyəvi olmutidur. Rolla- rı: ə (“Sarmat və OHYH OFy/Hna- rıə,

. Salamov), Dzambolat (“Qara

Q , ik zi i b 2) ? n 1 ün , 1 V. V. Txapsayev Otello (vOtelloə V. Pekspir) rolunda,

dumanə, G. Cimiyev), Yeqor Bulıcov

(“Yeqor Bulıcov və baiqalarıə, M- orki), Otello, Lir, Makbet (4 Otel- no”, e paz .İupə, e Maköerə, B. Hlekc-

nup), Marrnac Knayaeh (eKynənu bat- mazdan əvvələ, H. Hauptman) və 6. T. sovet teatrında Otello rolunun ən yaxpı ifacılarından biri idi. Bir sıra filmlərdə, o cӱmlədən € Asəpöal- canfilməin “Mən rəqs edəcəyəmə (1963) ilmində cəkilmiildir. SSRİ Ali ovetinin (b və 9-cu caqırınn) depu- tatı olmutdur. Lenin ordeni, Oktyabr İnqilabı ordeni, 2 balpqa orden və medallarla təltif edilmiiidir, TIYİNES MƏDƏNİYYƏTİ —Tunc dəvrunə (e.ə. təqr. 16—12 əsrlər) aid arxeoloji mədəniyyət. Lublin voye- vodalıqındakı (Polipa) yapayı ye- rinin adı ilə adlandırılmıpidır. Buradan muxtəlif saxsı mə”mulatlar, caxmaqdatı, da, sumuk, tunc alətlər tapılmıdır. Əhalinin əsas məpqu- liyyəti maldarlıq və əkincilik idi,

415

U— Azərb. əlifbasının 25-ci, rus əlifbasının 21-ci hərfi: muasir Azərb. ədəbi dilində bu hərflə ipa- rə olunan dilarxası, dodaqlanan qa- lın, qapalı saitin iarəsi. Yazılınn-

kstinsol Finikiya : 1. yyə /X19 Qədim yunan YXVV TT

Latın

Slavyan (Kirill)

OVYTVYOY

eY? həpğiüuya muxtəlif yazı sistemlə rində təkamulu.

ca yunan unisialı və latın hərfi cipsilonedan (U) intitar etmitdir. Sezun əvvəlində, ortasında və sonun- da “ARM”

YATAHYTY (Ouagadougou)—bypknHa Fasonun (kecmip Yuxarı Volta) pay- taxtı. Əlkənin əsas siyasi və mədə- niyyət mərkəzi. D.y. st. Beynəlxalq aeroport. Əh. 20() mindən cox (1983). Qara və Aq Volta cayları arasında, platoda, 300 m hund.-dədir. İqlimi od quraqdır. Orta temp-r yanvarda 21,42S, iyulda 31,5*Ş, İllik

— 2 bə En

5 ə E 8

I alan uni ni.

5

uu. "um

-a I 5... b

q . i za * 2 : c | “ b M. föv - | x N “ba R " Bi o VURA. . m. adla. “ In ə. c kk sirri ğı. , .. : m .

yaqıntı 884 mm. Pambıqtəmizləmə və cəltiktəmizləmə muçəssisələri, ayaqqa- bı f-ki, velosipedquratdırma z-du və s. var. 15 əsrdə salınmısidır.

PTəhər d.y. ilə 2 hissəyə ayrılmıiq- dır: c. hissəsində əsas ictimai BƏ inzibati binalar, ticarət firmala- rı, im. hissəsində )ama nı məhəllə- ləri Yerlətir,

aq)

TTTUR i İT (| t . mı. ANA "Di |

yaradı cılıqrında

U.-da un-t, Elmi Tədqiqatlar Mər- kəzi, Aqronomiya Tədqiqatları Tro- pik İn-tu və s. var.

UAZA (O:ze)— ransada cay. Senanın saq qolu. Uz. 302 km, hevzəsinin sah, 16,6 min km?. Arden d-rının q. qol- larından baplanır. 104 km məsafədə gəmiciliyə yararlıdır. Kanallar sis- temi vasitəsilə Maas, Somma, PTelda caylarına birlətdirilmitdir. UAYET,Uayes(U/ue(h) Endru Nuell (d. 12.7.1917, Cads-Ford, Pensilvani- ya)—amerikan boya-

Pvesı, M., 1960: Portret Doriana Qren

Minsk, 1984.

UAYLER (UUuyeq) Uilyam (1.7.1902) Fransa, Mӱluz—28.7.1981, Beverli – Hills, Los-Anceles)—amerikan kino rejissoru. Filmlərində sosial prsb- lemlərin kəskinliyi, gərgin daxili dramatizm gucludur. U. bədii əsər- lərin ekranlaidırılması sahəsin- də Ggenii ipehrət qazanmındı. Ən yax- mı filmləri: “Dalanə (1937), c“TUu- fanlı apırımə (4939), = Qulkulərə

karı. Rəssamlıqrı //i/l// ə ildi R . atası N. K. Uayet- 5002700 0 0 i | =

dən (illustrasiyaa | |//iı ə

cı rəssam) eyrən-

mipdir. 20 əsr ame- rikan incəsənətin- də realizmin gər- kəmli numayəndə- lərindəndir. U.-in

Cads-Fordun təbiə- ti və adamlarının qəsviri muhum yer tutur (“Kristina- nın azəMHə, 1948, Muasir İncəsənət Muzeyi, Nyu-York, .... yuy6 KeTAH?, 1949 —50, Merpo- politen-muzey, Nyu- York, €Yinar hə- kuMHə, 1949, məx- si kolleksiya, Uil- MuHrroH: “Gənc Amerikah, 1950, Pen- silvaniya Rəssamlıq Akademiyası, Fi- ladelfiya:, “Balıqcıə, 1963, muəlli-

fin ipəxsi kolleksiyası, Cads- Ford).

UAYLD (UU:14e) Oskar Finqal O”Fla-

| er Uils (16.10.1854, Lublin—30.11.

00, Paris)—ingilis yazıcısı, tən- qidci. Milliyyətcə irlanddır. Yara- dıcılıra fransız simvolizmi rerun- da pe”rlərlə baqplamıpdır: “PTe”r- lərə kitabı (1881). € E”ruran, yaxud Nihilistlərı (1882) melodramı və aPaduya hersoginyası (1883) mənzum faciəsi usyankar əhvali-ruhiyyə da- itıyır. eDorian Qreyin portretiə (1891) fəlsəfi romanında əxlaqa zidd gezəllik rədd edilər. cLedi Uinder- mirin yelpiyizə (1892), “İdeal ərə (1895), “Ciddi olmaqrın vacibliyiə (1895) və s. komediyalarında sosial- tənqidi motivlər gucludur. Naqılla- rı, avtobioqrafik c“Redinq həbsxana- sı balladasız (1899) poeması, ədəbiy- yat və incəsənətə dair məqalələri var.

Əsərləri: Hekayələr, cUlduzə, 1978, C 3: İzbr. proizv., t, 1—2, M., 1960,

E. Uayet. *Kristinanın aləmi? 1948. Muasir İncəsənət

Muzeyi, Nyu-York.

(1941), *Əmrumuzun ən yaxtı illəri (1946), “Kerriv (1952), “Ben Qurə (1959), 4L. B. Consun azad edilməsi (1971). U.-in 4Roma təqtilləriz (1953), “Milyon oqurlamaqın Yoluə (1966), c Məzəli qızə (1968) kinokomediyaları ucun yuksək rej.-luq mədəniyyəti səciy- yəvidir. Sənədli filmlər DƏ cəkmipq- dir. Bir sıra filmi Beynəlxalq kino- festivalların, eləcə də ABİP1-ın “Os- karoq mӱkafatına layiq gerulmutdur. UAYT (V/hite) Eayapa (14.11.1930, Te- xas uirarbi, CaH- AHTOHMO—27.1.1967, Florida :itatı, Kanaveral, Kennedi burnundakı sınaq meydanı) — ABP astronavtı, HHQ podpolkovniki. ABİ1 Hərbi Akademiyasını (1952) və Mici- qan un-tini (1959) bitirmidir. 1962 ildən ABİ1 astronavtlar qrupuna da- xil edilmindir. 1965 il iyunun 3—7- də 4Cemini-4ə kosmik gəmisində Yer ətrafına 62 dəvrə vurmuzidur (C. Makdivittlə birlikdə). Kosmik ucu" pu zamanı sovet kosmonavtı A. A. Leonovun nailiyyətini təkrar etmiiy- dir (acıq kosmosa cıxmıiy və 20 dəq.

YA/T

416 | | | m = = = ————j—-ln——————jhqbl-je–-–——k

orada qalmınldır). cv APpollonə kosmik gəmisinin yerustu sınaqı zamanı gə- minin kabinəsində yanqın bapy vermitt və U. (V. Qrissom və R. Caffi ilə birlikdə) həlak olmutidur. Ayın arxa tərəfindəki kraterlərdən birinə U,- M adı verilmitdir. UAYT (U he) Patrik Viktor Martin- deyl (d. 28.5.1912, London )— Avstra- liya yazıcısı. Nobel mukafatı lau- reatı (1973). Burjua mӱhitində ipəx- siyyət və cəmiyyət, insanların yadlaii- ması, tənhalıqı problemləri yara- dıcılıqının əsas məvzusudur. *İn- san aqacıq (1955), “Vivisektsrı (1970), c Fırtınanın gezu (1973), cYarpaq sarqız (1976), *Qvibornun tarixcəsiz (1979) və s. romanları, pyes, iie”r, mə- qalə və esseləri var.

ə ni Drevo cseloveceskos, M., yYA)T (Vight) —.1a-MaHım boqazında ada, B. Britaniyaya məxsusdur. Sah. 381 km?, Əhənkdatıdan təikil olun- muiidur. Səthi duzənlikdir. Maks, hund. 240 m. Baqcılıq, bostancılıq inkipaf etmiidir, Balıq ovlanır. Kurortlar var. Əsas iyəhəri Nyuport-

dur. ӰDyt-spiRit (ing. xuhie—ar, rəng- siz --5r1qi—spirt, benzin) — neftin fraksiyası. 165—200”S-də ayrılan maye karbohidrogen qarıpıqı, Nef- tin birbapa qovulmasından alınır. Əsasən, lak-boya sənayesində həllediə ci kimi itlədilir. UAMBO (Niapho) (1977 ilədək N o- va-Lijboa) — Anqolada iyəhər. D.y. st. Aeroport. Əh. 80 min (1974), Yeyinti, metal e”malı, kimya sənaye- si muəssisələri var. Tikinti mate- rnalları istehsal olunur. UANKAYO (Niapsauo)—Peruda mə- hər. Xunin departamentinin iiz.m. D.y. st. Mantora cayı sahilində, 3260 m hund.-dədir. Əh. 173 min (1978). Yeyinti, toxuculuq sənayesi: milli un-t var. Yaxınlıqında guӱmu1i cıxa- ılır. 1538 ildə salınmıpidır. ATT (XUai) Ceyms (19.1.1736, 1Pot- landiya, Qrinok—19.8.1819, İngiltə- rə, Hitfild)—in- gilis ixtiracısı, universal buxar ma- iiınının yaradı - cısı. London Kral Cəmiyyətinin uzvu (1/85), Qlazqo un- tində (1757 ildən) mexanik təmiil- lir. U. su buxarı- nıp xassələrini ey- rənmii, doymuli bu- xar temp – runun təzyiqlən asılılı- qıNı tədqiq etmiti, ingilis ixtira- cısı T. Nyukomenin (1663—1729) bu- xar mapınını təkmillətdirmin və ilk bəyuk buxar mapını (1768) du- zəltmipdir. Silindrdə temp-ru sax- lamaq ucun buxar gkeynəklərinin tət- biqi, buxar rotasiya mӱhərrikinin layihəsi və s. gimi yeni texniki mud- dəalar (1769) irəli surmui, eturmə mexanizmi kimi balansirn saxlamaqla Yanapı, planetar oturucudən istifa- də etmindir. 1782 ildə geniinlənmə tə”sirli buxar mӱhərrikinə patent al: mı1P1 və ilk guc vahidini—(ut quvvə- sini elmə daxil etmiidir (sonralar digər guc vahilinə onun adı—vott verilmipdir). Əz səmərəliliyi sayə- sində onun buxar maqınları geniii

yayılmın və maptınla istehsala kecmə ipində bəyuk rol oynamıtdır. 17 ildən sonra U. əz z-dunda, əsasən, bu- xar mapını istehsalının Yaxitılayt- dırılması ipləri ilə məipul ol- mupdur.

Ədl Konfederatov İ. İL, Djenms Uatt—izobretatelh parovoN ma- pinı (1736—1819), M., 1969.

UATT PARALELOQRAMI — buxar mapınında portenin irəliləmə-ge- riləmə hərəkətini əsas valın fır- lanma hərəkətinə cevirən yastı oynaq mexanizmi. İlk dəfə C. Uetut tətbiq etmitdir. U.p.-na daxil olan bəndlə- rin (linklərin) bir Hissəsi paralelo- qram əmələ gətirir (adı da buradan gəturulmutidur). Sonralar buxar ma- ipınlarında U.p. carxqolu-surguӱqolu mexanizmi ilə əvəz olunmudur.

Y BAHKH (Ubangi, Oubangui )— Məpkə- zi Afrikada cay. Konqo (Zair) cayı- nın ən beyuk sar qolu. Zair Resp.-sı- nın MƏR və Konqo Xalq Resp.-sı sərhədi ilə axır. Uele və Mbomu cay- larının birlətməsindən əmələ gəlir. Uz. Uele cayının mənbəyindən 2300 km (digər mə”lumata gərə təqr. 2500 km), hevzəsinin sah. 772,8 min km?, Bangi 11.--ndən yuxarı astanalıdır. Mənsə- bindən Banki i:.-nədək 650 km məsafə- də gəmiciliyə yararlıdır. UBANGİ-İYARİ (Öubangui-Chari) —

Fransanın kecmiil mustəmləkəsi: ə, Ekvatorial Afrikasının (1910—58 illərdə Ekvatorial Afri-

kada Fransa mulkləripin siyasi-in- zibati birliyiy 1910 ilədək Fransa Konqosu adlanırdı) bir hissəsinin 1914—58 illərdə adı. 1958 ildə mux- tariyyət almılpdır. 1960 ildən mus- təqil Mərkəzi Afrika Respublikası dəvlətidi

ӰBİNSKOYE—Qərbi Sibirdə gəl. Sah. 440 km?. Dərinliyi Z cm (maks. 4 M), 3 adası var. Sahilləri qamıii1- lıq və cillə ərtuludur. Balıqla zən- gindir.

UBIXLAR (əllərini p yox adlan- dırırlar)—19 əsrin 60-cı illərinə qədər Qafqazın Qara dəniz sahillə- ində (PTax və Soci cayları arasında) yatpamını xalq. 25 min nəfərə yaxın olmutlar. Dilləri Qafqaz dilləri- nin adıge-abxaz dilinə aid edilir. Dindarları musəlmandır. Əkinci- lik, aqcılıq və gkəecəri mallarlıq- na məpqul idilər. 1864 illə, Qafqaz

mӱharibəsindən sonra Tӱrkiyəyə kəc- MYH və tədricən Yerli əhali ilə qay nayıb-qarıptmıtilar.

UBOREVİC İyeronim Petrovic (14.. nu

Litva SR, Utepa

nunun Antaidri: yus k.— 11.6.1937)— sovet hərbi xadimi, 1|-ci dərəcəli orlu komandanı (1935). 1917 ildən Son. İKP uzvu. 1918 il lən Sovet Ordusun- la xidmət etmiir- lir. Birinci lunya mu lari vu tirakcısı olmuİ- lur. Beyuk Oktyabr | sosialist inqila Bessarabiyada Qızıl

1.1896,

sonra Qvardiyanın təpkilatcılarınlan idi. Vətəndait muharibəsində briqada ko- mandiri, diviziya rəisi, bir sıra cəb- hələrdə ordu komandanı olmuiy, əlkə-

bından

nin aqqvardiyacı və digər əksinqilabi dəstələrdən TƏmMİzZLəƏnməsində muhum rol oynamıpidır. Uzaq İYərq respub- likasının hərbi naziri (1922, avqust- noyabru, Fəhlə-Kəndli Qızıl Ordu: sunun silah təchizatı rəisi (1930— 31), Pimali Qafqaz (1925 ildən), Moskva (1928 ildən), Belorusiya (1931—37) hərbi dairələri qopyunla: ının komandanı və s. məs”ul vəzi:

ələrdə olmutpdur. SSRİ HİPQ-in

uzvu (1926 ildən), SSRİ HİPT sədri- nin muavini (1930—31), UİK(b)P MK uzvluyunə namizəd (1930—37), URMİK uzvu (1922 ildən) secilmiiidi. 3 Qır- mızı Bayraq ordeni və Fəxri inqila- bi silahla təltif olunmuidur.

Əd.: Komandarm U berevic, Vladivos- tok, 1978.

YBCY-HYP, Y 6e a—MXP-nn mt.- q.-ində (iim.-“i, kənarı Tuva MSSR- də), 753 m yӱksəklikdə axarsız gel. Sah. 3350 k.m?, Qədim vu həvzəsinin qalırıdır. Sahillərində bataqlai- mı və itoran sahələr var. Suyu acı- duzludur. U.-N.-a Tes, Nariyn-Qol cayları təekulur. L—yamacları az meylli, ətəklə- ri ətraflakı sahələrdən kəskin seci: lən uzunsov yӱksəklik. Nisbi hHund. 200 c-dəkdir. Zirvələri, adətən, ha- mar və ya bir qələr qabarıq olur. UVAROVİT—qranatlar qrupuna aid mineral. Kimyəvi tərkibi Sa,Sq,

(51O,). Zumrudu Yapıl olur. Na-

dir mineraldır. Adətən, xromit fi- lizləri catlarında xırda kristal lruzları ipəklində rast gəlir. UVEK—Qızıl Orla iməhəri Ukek). UVERTUӰRA (fr. opxeqqiqe, lat. areq- Qiqa—acılın., bailanqıc) — opera, oratoriya. balet, dram, kinofilm və s. əsərlərə orkestr muqədliməsi, eləcə də sonata formasında mustəqil orkestr əsəri. Mopteverlinin *Orfeyə (1607) operasının mutaddiməsi U.-nın ilk nӱmunəsidir. 17 əsrin axırla: rında U. nın iki əsas tipi təpəkkul tapmınidır: fransız U. sı va italyan U..sı. Uonın Hər iki tipi sonata" simfoniya silsiləsinin pinkippafında əhəmiyyətli rol oynamındır. Opera U. larının klassik U. (sonata fər- masında), irelul, introduksiya, mu qəddimə, popurri formasında U. kimi pəvldəri var, .T. Bethovenin “ Eqmonte və *Koriolane, F. Meplelsonun “Yay gecəsində yYuxuz dramlarına Y

(bax

yazdıqı U.-lar və s. getii ipəhrət qazanmınq - dır. 19 əsr simfəanik musiqisində kod- sert U.-sı xususi yer tutmutidur (4 Kə- zəl Meluzina haqqında əfsanəə, Menlelson: “Roma karipavalıqz, H bep- lioz). Dramatik (* Manfrelə, R. İL: man: “Romeo və Culyettak U. faitazi- yası, P. Caykovski), təbiət mənlərə" sini canlandıran U.-larla (*Payız- laq, E. Qriq) yanatı təntənəli U. lar (4*18125, P. Caykonski: Qəntanəli uver- turaq, A. Qlazupov: 4 Bayram uvertura- sız, D. Postakovic: 4 Uverturaq. | Hacıbəyov) da genti yayılmıpilır. Xalq musiqisi mənzuları əsasınla Qlinka klassik U. numunələri Yarat- mıppdır (“Madriddə keəə, * Araqop xotası ə),

EY)... M1., 1960

UVOLOGİYA (lat. ixa—ulum --. 10 giya) —ulumun salxım və gkiləsinin struktur komponentləri haqqında elm.

Ilonon”?” T. Vureyropa, 42 m.

TACİKİSTAN SSR |

ə “

ü |

1 Daiynənd vil. 2 Səmərqənd vil Z Qaqiqalərya vil

ə

s x 20000 TAT 4 MHTVAC 1:4 500 000

də həə r əs 0 45 göyü

İQTİSADİ XƏRİTƏ MİQYAS 1:5 000 000

s An DA Topkat" ddras rasman-

-– r ** I an

Əlvan metallurgiya Pambıq parca

Maptınqayırma və metal emalı Npak Elektrotexnika Pambıqtəmizləmə Kimya Yun

Tikinti materialları nstehsalı Yeyinti

Qeyd Sənaye məntəqələrinin elcusu, əhalinin sayına gərə verilmindir

— Ayni ə, ın ə | s (O E/

R 2. İŞA ”— | "s dəə lı rər ə əs HASİLEDİCİ SƏNAYE olimetal Neft (9 ə Qonur gemur (3) Xərək ayay Təbin qaz

Fiçorit Volfram filizləri m.

ş Mineral su bulaqları

ELEKTRİK STANSİYALARI (min gVt) 1000-dən cok

(2) 100-500

(2 100-dən az

F İstilik

q .. ei ə ə Su elektrik stan- dx km, siyaları kaskadı

– —j 1 ə —” o—o—o—o Qaz kəmərləri | | TƏSƏRRUFATI şə : -. KƏND TƏSƏRRCTFATI y 5 | Pambıqcılıq, baqcılıq, dənli bitkilər və ətlik-şudluk v. kı In heyvanlarlıq ə | əy 2 (Uzumpuklər | Baqcılıq, dənli bitkilər və ətlik-suӱdluk Heyvandarlıq = | Yaylaq və qıpylaqlarda qoyunculuq (5 Baqlar ili 6 “ui

| : Dənli bitkilər və etlik Qunluq Heyvandarlıq ən.

ənə , ə I IB) Kənd təsərrufatına yararsız torpaqlar Menyələr R rində əgincilik

əə = 2 vi bığı kifi ya" YӰKSƏKLİK İYKALASI, METRLƏ 1985 ilin mayında BDNİ-nin .Nartoq 1” əl İXB-də təotib ediliiidir

vaha alcaq 500 1000 1500 2000 3000 4000 5000 daha isə

TOVUZ RAYONU

YӰKSƏKLİK İYKALA

“ SI. METRLƏ MN | Q Ty Alcaq 100 200 500 1000 1500 2000 yuksək

EM A H EDİCİ SƏN AYE Kənd təsərrufatı texnikası təmiri Dəmir-beton məmulatı istehsalı

Meyvə-tərəvəz konservi istehsalı YYərabcılıq

FAYDALI QAZINTILAR

Kun

Sement xammalı

KƏND TƏSƏӰFYRR UFAT I Sovxozlar Heyvandarlıq (6) Uzumculuk (iə) Kartofculuq Taxılcılıq (4) Tutunculuk | Meiyə və kolluqlar r 2”. Suvarılan torpaqlar

Neft kəmərləri “o Qaz gəmərlari

Məqmarlıq abidələri Su Arxeoloji abidələr

Xəritədə rəqəmlə gəstərilmniydir. 1 Xanlar rayonu

1O0V4 nlin yanvarında BMNİ-nin .Nartoqrafi ya" İXB-də tərtib ediləimiydir

TYPRMƏHHCTAH CCP

ər aaa

ayım

| Xarəzm vil ə Səmərqend vil

Qaramət-Niya

ə şə $

/ Pibirqay y o iə | .

H P.L A H

EMALEDİCİ SƏNAYE HASİLEDİCİ SƏNAYE

İSTİLİK

ELEKTRİK KƏND TƏSƏRRUFATI ırma və metal enalı "TA, ARI Fə Maimınqayırma (O) Neft a Panbıqcılıq. baucılıq. YAYNNY: F Kimya ilin, luk. tərəvəzcilik, bostancılıq. Təb r (9) 1000-don cox qarayonca, dənli bitki (buqda, F Neft enalı (9 “S Məs | arpa və s) əkinləri, baramacı- - lıq. suӱdluk-ətlik Heyvandarlıq F Tnknnti materialları istehsalı (9) Kukura gg 100-500 (vahələr) ) Təravəzcilik, bostancılıq. yayxuynya, baqcılıq, sudluğ-ətlik Hey- O yunkul o 100-dən az vandarlıq e Pambıqtəmizləms (3 Nepəx duzu Səhra və yarımsəhra otlaqlarında qaragul qoyunculuqu, ətlik-yӱn- | : Lӱq qoyunculuq və dəvəcilik F Xalcacılıq Qlauber duzu Neft gəmarləri Daqətəyi və daq otpaqlarında atlik-yӱnluq Qoyunculuq. dəmyə dənli ə Dəri-ayaqqabı. gəz bitkin əginləri | o Yeyinti (5) Bentonit gili —=— Qaz gəmərlərn Yayılma rayonları Ӧu Zəriflifli pambıq Su Bostan bitkiləri ə Kəmicilik çayları , — lıq Qeyd, Sənaye məntəqələrinin əlcuscu F Mineral su bulaqları " Qoz, pӱstə meiyələri | aramacılı əhalinin sayına gərə verilmnidir (C Dəvəcilik buz Qaragul qoyunculuqu DƏRİNLİK VƏ YӰKSƏKLİK İYĞALASI METRLƏ MİQYAS | 8 000 000 1985 ilin yanvarında BMNİ-nin .Martoqrafiya" — m” Bü 0 80 160 240 120 im İXB-də tərtib edilmiidir

0 |

Qızılaqa:

o Ləkcılpaq

ad Məlikkənd

4 AK mn ə” ə sok

E"MAHTEHHHH CƏHAVE KƏND TƏSƏRRUFATI

adi Metal məmulatı və bostan alətləri istehsalı ŞuO Heyvandarlıq Sovxozlar

Taxılcılıq Nar

Pambıqcılıq | pı Pambıqtəmizləmə | Baqcılıq /

sB0- Dəmir-beton məqmulatı zavodu

/ Suvarılan torpaqlar .

E Meyvə-tərəvəz konservi istehsal 00 Baramacılıq —=—jhsj- Neft kəmərləri

əz I" = .

kə

Hərəkbiiyirmə iə Ul a səslə. ha q Ra aa bar

m | | | 1984 ilin yanvarında BGKİ-nin ,Haprorpağın a“ İXB-də tərtib edilmiiydir

YӰKSƏKLİK İYKALASI, METRLƏ

YEPAZHA CCP 8020 -— —i —."n —"n.

əhÜsərnemc-

-Podəyasni

"Baturinği" brrznad –

| mu 1 y

| . | 4 Berdicev — 7277 Kaqarlıg | Starogo tantind 7 Dil rəbBVLA), CEPKOB O .

— | " O Kpacnnoa” 3.) a Yanənvad əə Mə. j : A”

ao–

Cə | xovo “6, bə Əz

BeUjor od-Dnestrovski

- ə”

ai 2 “a. fr 4 4 0 F : L " Q L | o 7 I . yu 7 .* .

a - - r

= z jc/ : 1 q = ü i X | | Y ə ə o a at -—” t X “. - x” m. —” — 1=— ” Ukrayna SSR 4 “zz o) — A ə = AL - c ——əi

R k

KB |

MİQYAS 1:6 000 000 - | 60 0 60 120 180 240km 1ƏV5 ildə BMİNİ-nin .Nartoqrafiya"

əy ӱn 9 İXB-də tərtib ednilıniydir

| 1500 2000 daha dərin y|uğsək

"

|

42

UK RAYNA SSR, İQTİSADİ XƏRİTƏ

KƏND TƏSƏRRUFATI RAYONLARI 1”) Heyvandarlıq, gətan, dənli bitki əkinləri və kartofculuq

| Cuqundur, dənli bitkilər (butda), ətlik— sudluk heyvandarlıq və donuzculuq

Dənli-yaqlı bitkilər(butda, qarqıdalı, gӱnəbaxan): ƏTLİK-şudluk maldarlıq, donuzcuӱluq və qӱiyculuq

Baqcılıq,uzumculuk. texniki bitki(tutun)əkinləri, ətlik-sӱdlӱğ maldarlıq, qoyuncӱluӱq

| Heyvandarlıq, gətan, gartof əkinləri, cay dərələ- rində baqcılıq və Y3YMUYTYK

Baqcılıq.uzӱmcuӱluk, dənli (buqda, qarqıdalı) və Xin Dİ SİRR. Ee”, ke r x 721 İ TEXHHKH (KYHƏĞaXxaH) ÖHTKH əkinləri, tərəvəzcilik, ə, İssəzə əəə Tan ə Z | 17.07 4Oluv dii ətlik-sudluӱk maldarlıq. qoyunculuq, quxiculuq

| | YYəhərətrafı tərəvəzcilik Heyvandarlıq. baqcılıq |

| Mad. A. Meiyələr

E-MALEDİCİ SƏNAYE Qara metallurgiya Suni və sintetik lif istehsalı

Əlvan metallurgiya

Meəiyə və aqac emalı Maiyınqayırma və metal emalı Tikinti materialları

Elektrotexnika Sement

ən ə

əə

Cə ən

F

O

ə Dəmiryol maiyınqayırması gö Lilyurə

O

F

ƏƏOƏOF ƏFƏF FOF

Avtomobil Toxuculuq Kəmiqayırma və gəmi təmiri Gən—dəri, xaz və ayaqqabı Traktor və kənd təsərrufatı . əd 4 maiyınqayırması Yeyinti I 145 7 ə. — Təzə Neft emalı (YYəkər im. ud Ru” Ül “ə | r ӧn Yayılma rayonları Kimya Balıq AM) fa Xzumluklər Mineral gӱbrə istehsalı 2 A.İ5 4 ı öy KəHƏKƏpMƏK tu. Sənaya məntəqələrinin əlcusu onlardakı əhalinin ELEKTRİK STANSİYALARI 4 Kənaf axəraqverilinədir (2 | mln.kvt—dan cox (4) | mln.kvt–dan a, 0, Gӱnəbaxan A Bədii sənətkarlıq (f) İstilik v 4 "HnH əltik HASİLEDİCİ SƏNAYE G) Aton (b Barnap (Ə) Hanı kəmur (T) Təbii qaz (F) Qrafit | (F) Su elektrik 1 İYəkər cuqunduru O Qonur kəmur Fo. Dəmir filizləri (O) Kalium duzu —— Neft gəmərləri -— Balıqcılıq portları ci Tutun S) Torf (6) Manqan filizləri : 69) Xərək duzu —ə— Qaz kəmərləri 4 Kurortlar 3 Mayaotu Neft Cive filizl | İqtisadi rayonların |

br f ləri F Mi neraxo bulaqla rı === Gəmicilik cayları . ————ə sərhədləri r C Efiryaqlı bitkilər

MİQYAS 1:6 500 00 ə - — —— - 65 65 ə 000 195 üc 1985 ildə BENİ – nin .Nartoqrafiya"

İXB – də tərtib edilmiidir

—Qrinvicdən qərbə OR Qrimpicdən iyərqə Dal iə = HAQ

r - . . Ho) | b y 1 R ) , t r ci hi b

EZ = | I yö = MİQYAS | 6 000 000 |98B nlin mastında BA Nİşnı Nartoqrafı ya" I) 120 “ ə 1 ı İXB - də təqtiğ adılımıdır

əə ü

İXTİSARLAR A— Alvar

— ===

MHT.AC “1:7 500 000 Qı my. o

KƏND TƏSƏRRUFATI

EMALEDİCİ SƏNAYE T Mineral su bulaqları ə Q o A . İ İntensiv tarlacılıq (butda və iyəgər cuqunluru). ara metallurgiya Aqac emalı və gkaqız | | ununu hekuniunmosir ELEKTRİK STANSİYALARI TRT kr O Əlvan metallurgiya ə iti materialları “üə sd ƏR HHH arlacılıq (əsasən dənli bitkilər).ətlik- Ə HHHH- sı ıı

F Alqminnum metallurgiyası hə nııhı FƏ istilik İz heyvandarlıq (Əf Maqınqayırma və metal emalı O. Toxuculuq ge Su elektrik H

= || Mədəni çəmənlərdə intensiv şudluk Heyvandarlıq Ə Elektrotexnika və elektron F Pambıq parca Ə ı

tom o Kəmiqayırma ə Yun La Təbni və mədəni cəmonlərda Heyvandarlıq, tarla- cılıq | (Ə Aatsnobilqayırma f npək — —ə— Neft gəmərlərn ə Avnaraget ə Tikipi Bə ərə HE Alp və subalp tipli daq otlaqlarında ətlik-şu2- | səmə 8 | puk Neyvandarlıq F Kin o Gen-dəri və ayaqqabı O Neft-kimya və neft emalı O Yeynitn ə Kosmnak salfipü |. | Ӱzumculuk ə kanalları 2

(0 os O Poliqrafiya ən | Tərəvəzcilik və meyvəcilik

Qeyd Sənaye məntəqələrinin olcuşu sanayedə calınanların sayına

təqribən uyqundur PORTLARIN İLLİK YUK Yayılma rayonları

ƏVRİYYƏSİ | |

HASİLEDİCİ SƏNAYE iL ” ua AN (Ou Dai gəmur (I) Aluminnum filnzlərn ====== 75 mln. tondan cox f Qarqıdalı N Lləsəp cuqunduru o Qonur kəmur (ə Polnmetal filmlər 30—50 mln, ton İ Həra 2 Mayastu —pqh”—c 5–20 mln ton “” Tutun q" Gӱlculuk (9) Neft (O) Ypan filizləri hu o6o——. 1-5 min ton —— Zeytun aqaclarının Sə Yanar qaz (O Kalnum duzu izlmmal sərhədi ə Dəmir filizləri Xarək duzu –— Balıqcılıq portları Monalər MİQYAS 1:7 500 000 1085 ilin mayında BANİ-nin YNartoqrafiya: - 0 75 150 225km

İXIB-da qartıb adilmədir

ea —”Pkgjji — ———“——..,

“Y., TepMuHMHH və ӱuzum sortlarının YBO/TO?£H təsvirinin metodikasını so- vet alimi N. N. Prostoserdov təklif etmindir. U,-nın verdiyi mə”lumat əsasında Yeyinti sənayesində hər sorta

muvafiq olaraq e"mal texnologiyası hazırlanır.

” də | AM ə ə ii

UQANDA ((Ysapda), Uqanda Res- ny ö nn Ka cbbi (Republic of Uganda).

CM mumi mə”lumat. Pərqi Afrika- da dəvlət. P1m.-dan Sudan, q.-dən Zair c.-dan Ruanda və Tanzaniya, it.-dən Keniya ilə həmsərhəddir. C.-i:.-də Viktoriya gəlu ilə əhatələnir. Sah, 241,1 Muz xə”. ƏH. 13,8 mln. (1983). İnzibati cəhətdən 4 vil.-ə beəlunur,

lunur

Paytaxtı Kampala 1p.-dir.

Dəvlət qurulunlu. U. resp.-dır: Millətlər Birliyinə daxildir. Kon- stitusiyası 1967 illə qəbul edilmili- dir. 1985 il iyulun 27-də bapq vermin hərbi dəvlət cevrilityi nəticəsində Konstitusiyanın quvvəsi dayandırıl- Mbim, paytaxtda fəvqəl”adə vəziyyət e”lan olunmuqidur. Əlkəni, əsasən, hərbcilərdən ibarət Hərbi PYura ida- rə edir. Həkumət təpkil olunmupt- dur. Yaxın 12 ay ərzində elkədə umu- mi seckilər kecirmək nəzərdə tutulur.

Təbiət. Səthi, əsasən, ayrı-ayrı daqlar olan zəif dalqalı platodur (hund. 1100—1500 m). Faydalı qa- zıntıları: mis, qalay, kobalt, volf- ram və s. İqlimi ərazinin cox hissə- sində ekvatorial-mussondur. Orta ay- lıq temp-r 18—259S-dir. İllik ya- qıntı 750—1500 mm. Cayları ərazi- dən kecən Nil Hevzəsinə aiddir. Əsa- sən, qırmızı ferrallit torpaqlar ya- yılmıtdır. Bitkiləri cox yerdə Yuk- səkotlu savannalardan ibarətdir. Hey- vanları: fil, kərgədan, begemot, an- tilop, zurafə, aslan, meymun və s. Coxlu qulp, surunən (timsah, ilan), həptərat var. Milli parklar (Ruven- zori, Kabareqa) yYaradılmındır.

Əhali. Əhalinin 9796 -dən coxu Af- rika xalqlarıdır. Avropa və Asiyadan kecub gəlmələr də var. Rəsmi dilləri suahili (1973 ildən) və ingilis dil- ləridir. Əhalinin təqr. 6594-i xris- tian, 5—696-i mӱsəlmandır, qalanla- rı ən”ənəvi dini e”tiqadlarını sax- layır. İpləyən əhalinin 154,3 min nəfəri xidmət sahəsində, 61,2 mini balıqcılıq, MELƏ və K.t.-nda, 58,9 mini sənayedə, 44,4 mini tikintidə calınır. Ortasıxlıq 1 km"-də təqr. 57 nəfərdir (1983). PLəhər əhalisi 7,894-dir. Muhum ipəhərləri: Kampala (ətrafı ilə 477 min nəfər, 1981), Cinca, Mbale, Entebbe və s.

Tarixi ocerk. U. ərazisi Aplaqı Paleolitdən məskunlatmındır. 13— 14 əsrlərdə (bə”zi mə”lumatlara gərə 10—11 əsrlərdə) yaranan Kitara—Bun- yoro dəvləti 16 əsrdə Bunyoro, Buqan- da, Ankole, Karaqve və s. feodal dəv- lətlərə parcalandı. 19 əsrin ortala-

ASE—27, c.9

UQANDA

rında U, ərazisinə ərəblər kecub gəldi- lər. U. 19 əsrin 2-ci Yarısında B. Britani- ya, Almaniya və Fran- sanın ekspansiya obyek- tinə cevrildi. 1890 il- dən baiylayaraq U. əra- zisində olan dəvlətlər B. Britaniyanın pro- tektoratı altına gec- məyə baipladı. 20 əsrin 20 — 30-cu illərində milli azadlıq hərəka- tı genipləndi. İkin- ci dunya muharibəsina dən sonra istiqlaliy- yət uqrunda mubarizəyə Milli Konqres (1952 ildə yaradılmındı), sonra isə Uqanda Xalq Konqresi (UXK, 1960 ildə yaradılmındı) balicılıq etdilər: 1962 ilin oktyabrında U. mustəqil federativ devlət e”lan edildi. A, M. Obote prezident secildi. U. 1962 ildə BMT-yə qəbul olundu. 1962 ildən SSRİ ilə diplomatik əlaqələr saxlayır. 1967 il sent- yabrın 8-də resp. eӱ”lan edildi. 1971 ildə hərbi cevrilii nəti- cəsində parlament bu- raxıldı. Əlkədə ge- neral İdi Əminin dik- tator rejimi quruldu. 1979 ilin apre- lində muxalifətci quvvələri birləiq- dirən Uqanda Milli Azadlıq Cəbhəsi (Tanzaniyanın Moiyi 11.-ndə Yaradıl- mılpdı) Tanzaniya ordusunun gəməyi ilə hakimiyyəti ələ aldı. 1980 ilin dekabr parlament seckiləri nəticəvin- də A. M. Obote yenidən prezident se- cildi. U, butun əlkələrlə əlaqələri geniptləndirmək, dinc yanaqı yappa- maq, milli azadlıq hərəkatlarını (xususilə Afrikanın c.-unda) muda- fiə etmək siyasəti Yeridir, irqi ayrı- seckiliyə, mustəmləkəciliyə qarpı cı- xın edir, 1985 ilin iyulunda U.-da hərbi cevrilitp balp vermitdir. Siyasi partiyalar və həmkarlar ittifaqları. Uqanda Demokra- tik Partiyası (1956). Uqan- da Xalq Konqresi (1960)—ha- kim partiyaidi. Uqanda Vətən- pərvərlik Hərəkatı (1980), Uqanda Milli Azadlıq Cəbhəsi (1979) Uqanda Həm- karlar İttifaqlarının Milli Cəmiyyəti (1974) — Afrika Həmkarlar İttifaqları Birliyi Cəmiyyətinə daxildir. İqtisadi-coqrafi ocerk. U. zəif inkipaf etmiiy aqrar əlkədir. Xır- da əmtəə təsərrufatı ustundur. Koo- perativ hərəkatı inkipaf edir. Qəh- və (1981 ildə 117 min tp), pambıq (4,2 MHH m), ua) (5,6 min tt) və s. yetitidi- rilir. 5,4 mln. qaramal, 3,3 mln. da- var var (1981). Balıq ovlanır (1980 ildə 224 min t). Sənayesi, əsasən, k.t. xammalı e”mal edir. Mə”dən cə- nayesi, metallurgiya, boru-prokat, se- ment, mineral gubrə, toxuculuq, radio aparatlarını quraqidıran muəssisə- lər və s, var. D.y.-larının uz. 1301 km, avtomobil yollarının uz. 27 min km-dir. Su nəql. var. Qəhvə, cay, pam-

417

bıq, tutun, mis və s, ixrac edilir, Maın, avadanlıq, nəql. vasitələri, neft və neft məhsulları, ərzaq və s.

idxal olunur. Əsas ticarəti aa İqtisadi Birliyi əlkələri, H, Yaponiya, SSRİ, Keniya, Tanzaniya və Hindistanladır. Pul vahidi Uqan-

əə Səhiyyə. 1970 ildə U.-da əhalinin hər min nəfərinə duiyən doqum sayı 43,2, əlum sayı 17,6, Hər min nəfər diridoqulana gərə uptaq əlumu 160 olmutdur. Əlum halları, əsasən, in- feksion və parazitar xəstəliklərdən- dir. Malyariya, mə”də-baqırsaq xəsqə- likləri, yatalaqlar, vərəm, ulaq in- feksiyası, Helmintozlar, zəhrəvi xəs- təliklər genip yayılmındır. Əlkədə 15,3 min carpayılıq (əhalinin hər min nəfərinə 1,6 carpayı) 328 xəstə- xana muəssisəsi, 1,2 min Həkim (əha- linin hər 8,7 min nəfərinə 1 həkim), na həkimi, 60 əczacı, 4 min orta TH ipcisi var (1971). Həkim kadr- ları tibb məktəblərində hazırlanır. Maarif və elmi idarələr. Təhsil (icbari deyil) muddəti ibtidai MƏK- təblərdə 7, orta məktəblərdə 6 (4--2), apaqı texniki pepyə məktəblərində 1—4, orta texniki peiyə məktəblərin- də 2 ildir. Kampalada un-t (nəzdində əlkənin ən beyuk kitabxanası), tex- niki və pedaqoji kolleclər, həmci- nin U. muzeyi, mepə muzeyi, Entibbe- də geologiya muzeyi, botanika barı var. Elmi idarələr: k.t. tədqiqat CT., devlət kimya laboratoriyası, pambıq- cılıq elmi tədqiqat st. və s. Mətbuat, radio veriliiyləri, Te- leviziya. Gundəlik qəzetləri: luqanda dilində “Tayfa empiaq (1961), eYraH- da postə, “Munnog (1911), ingilis Dİ- lində “Uqanda taymsə (1979). U. infor- masiya agentliyi (UNA) 1972 ildə Ya"

418

I s

Fi qa 2.

ən ə dı 1 Pr ti, "Tili

Uqanda. 1. Viktoriya-Nil

yarısı. 8. Kibulidə məscid. 19 əsr. radılmındır. U. Radio veriliiyləri korporasiyası həkumətə -xidmət edir. 1962 ildən televiziya verilinlərinə bailanmındır.

Ədəbiyyat. U. ədəbiyyatı ingilis dilində inkiyyaf edir. İstiqlaliyyət qazanıldıqdan sonra (1962) milli ədə- biyyat inkiiyafa bailadı, 1965 ildə Barbara Kimenyenin hekayələr kitabı nəir edildi. O. Okuli, R. Serumaqa və 6. aktual məvzularda poema, roman və pyeslər yazmıtlar. E. Seruma (tə- dəlluu əsl adı Henri Kimbuqve) və T. Lo Lionq ekspressionizmə meyl et- miilər. 70—80-ci illərdə poeziyada sosial bərabərsizliyə qariı etiraz motivləri guclənmitdir.

Me”marlıq və təsviri sənət. U-.- nın xalq Yapayınd mənzilləri ucun iquvul və cubuq karkaslı, dairəvi planlı, iyii təpəli komalar səciyyəvi- dir. 1940-cı illərdə ipəhər me"marlı- qında beton konstruksiyalar meydana gəlmiidir. 1930-cu illərdən inkipaf edən təsviri sənətdə milli rəssamlıq məktəbinin formalaiması ucun zəmin yaranır (heykəltərali J, Kakooza, boq

Hə cn

cayında Kabareqa pyəlaləsi.

UQARİT

9, Uzəri muncuqla hərulmuit qablar.

20 əsrin 1-ci yarısı. yakarlar A. Atori, O. Buluma, İ. Ka- lanzi, qrafik V. Envaki).

Musiqi. U.-da yapayan xalqlardan baqanda xalqı zəngin musiqi mədəniy- yətinə malikdir. Ennanqa (V simli arfa), endonqo (8 simli lira), endi- gidi (birsimli skripka), endero (fleyta nevu), amakondrere ə, HƏ- BY), embutu, enqalabi, omubala (zərb alətləri) və s. musiqi alətləri, muxtə- lif mahnı janrları geniiy Yayıl- mıpidır. Digər xalqların da SYHƏ- məxsus musiqisi və musiqi alətləri var. Musiqi xadimləri: A. Okelo, B. Mubangizi, P. Kivumbi, C. Kyaqambid- va və b. Milli folklor ansamblı, ksilofoncalanlar ansamblı, milli musiqi departamenti və s. fəaliyyət gəstərir.

Teatr. Birinci dunya muharibə- sindən (1914—18) sonra teatr həvəs- karları dərnəkləri meydana gəlmiil- dir. U. teatrının əsasını xalq Yara- dıcılıqı təpkil edir. 1968 ildə dramaturq və rej. Serumaqa ilk professional truppa (“Limitedtietr?) yaratmıqzidır. Qrupaanın repertua-

2. Kampala ptəhəri. Z. 4. Cinca iqəhərində toxuculuq fabriki. 5. Ouen-Fols bəndi. 6. Cay yarparı yığımı.

10.

Kampala yaxınlıqında ekvator 7. Kilembedə kilsə. 20 əsrin qalxan, Piqorini

xətti, 1-ci Dəri muzeyi. Roma, rına E. Olbi, A. Fuqard, J. B. Mol- yer, V. Poyink və b.-nın əsərləri da- xildir. 1955 ildən Kampalada hər il teatr kollektivlərinə baxıpi-festi- vallar kecirilir.

Əd.: Novenpald istorin Afriki, 2 izd., M., 1968, İstoril Afriki, M., 1971: Sovremennıe literaturı Afriki. Vostoc- nan iYOjnal Afrika, M., 1974: Pank- parbensB.İll,Kaneny mC.H. Yran- da, M.. 1976. CijovN.N..Plixter S. B., Uqanda. Əkgonomiko-qeoqraficeskai xarakteristika, M., 1977, Afrika. Vostoc- Has x Ojnal Afrika, M., 1981 (cepin “CTpaHbı H Hapoaünblə).

UQARİT— Finikiyanın tim.-ında qə- dim ppəhər-devlət, kən”anilər-uqarit- lilərlə məskunlaimıındı. cuU.ə adı e.ə. 2-ci minilliyin əvvəlindən mə”- lum idi. E.ə. 16 əsrdən Misirin, e.ə. 14əsrin əvvəlindən hettlərin həkm- ranlıqı altında olmuil, e.ə. 12 əsrin əvvəlində zəlzələ nəticəsində darıl- mılydı. U. ərazisində əkincilik, sənətkarlıq və ticarət inkitpaf et- mimdi. Təsərrufatda qul əməyindən istifadə edilirdi. , DMisirin, Egey d., Kicik Asiya, Beynənnəhreyn

əlkələrinin və daxili Suriyanın bey- nNəlxalq ticarət mərkəzi olm

UQARİT DİLİ—–qədim Uqarit xə. hər-devləti əhalisinin dili. Sami dillərinin iim.-q. qrupuna mənsub- dur. Kənan dillərinə yaxın olmuii- dur. E.ə. 14—13 əsrlərə aid abidə- ləri, habelə sonrakı dəvrlərə məx- sus kitabələri mə”lumdur (gil lev- hHəciklərdə və nanı uzərində mixi ya- vısına oxpar konsonant əlifba ilə Yazılmınldır). Leksikasında hurri dilindən alınma səzlər var.

Əd.2 Seqert S., Uqari: (per. s nem.), M., 1965: F uzu ii" İstoril pishma, per. s nem., M., 1979,

UQAROV Boris Sergeyevic (d. 6.2. 7 Petroqrad --olnet boyakarı BƏ HH- H zəriyYəcisi. SSRİ xalq rəs- gn b CCPH ar Axaxe- iyasının Pəqiqi uzvu (1978) və pre- zidenti (1983). 1978 ... ə Kİİ uzvu. İ.Y. Repin ad. Leninqrad Boya- karlıq, Heykəltərattlıq və Me”mar- ə ii oxumutidur (1945—51: ƏH Həmin in-tun rektoru). RSFSR Rəssamlar İttifaqı əra qrad Təpkilatı İdarə Hey”ətinin səd- ri olmutdur ömür. Beiyk BərəH muharibəsinin (1941—45) itptirakcı- sıdır. Yaradıcılıqrında tarixi-in- qilabi məvzular, məipət sə ələri, portret və mənzərələr muhum yer tu- tur. c Kolxoza, 1929-cu ilə (1954), cMə”dənlərdə. 1912-ci ilə (1957), *Le- ninqradlı qadın. Qırx birdə (1961), cOktyabrə (1964), cAna. 1941-ci ilə (1965) “trpik uqrunda, azadlıq ur- runda |9 (1970), € AxmaM toranlıqı. Otlaqda (1978), eHnpuənnmə (1980) ən laxıbı tablolarındandır. Sovet boya- karlıqının nəzəri məsələlərinə dair məqalələr yazmıqpdır. Pedaqoji fəa- liyyət gestərir (1971 ildən prof.). Qırmızı Ulduz ordeni və medallarla təlti ӱlunmutdur. UQLEQORSK—RSFSR Saxalin vil.- ndə ipəhər. Tatar boqazı sahilində port. Mepə sənayesi muəssisəsi, sel- luloz-kaqrız kombinatı, cStroydetalə z-du, yeyinti sənayesi muəssisələri var. Yaxınlıqında dai kemur cı-

a: LİC—RSFSR Yaroslavl vil.-ndə pəhər. Uqlic r-nunun mərkəzi. Vol- qa cayında gəmi dayanacarı. D.y. st. Saat, mexaniki-tə"mir, eksperimental mexaniki-tə”mir z-dları, cUQLİC eL- mi-istehsalat birliyi: elmi-tədqiqat saat sənayesi in-tunun filialı, tex- nikumlar, pedaqoji məktəb, tarix-in- cəsənət muzeyi, var

Orta əsrlərdən U.-də Kreml, cox- lu kilsə (o cӱmlədən Aleksey monas- tırının Uspeniye kilsəsi, 1628), 18 əsrə aid yapayıii evləri və s. qal- mıtdır. Sovet dəvrundə Uqlic SES-i (1950), sənaye mӱəssisələri, ictimai və inzibati binalar (c“Uqlicə mehman-

xanası, 1972) tikilmiptdir. UQLOV Fyodor Qriqoryevic (d. 5. 10.1904 İrkutsk vil.

Ccqu- evo £ ər van bl, CCPH nӧv

A akad. (1967). Lenin mukafatı lau- reatı (1961). 1931 ildən Sov.İKP uzvu. Beyuk Vətən muharibəsi ipti- rakcısı. N. N. Petrovun tələbəsi. 1950 ildən 1-ci Leninqrad Tibb İn- tunun qospital cərrahiyyə kafedrası- nın mudiri, Umumittifaq elmi-təd- qiqat pulmonologiya in-tunun təpki- latcısı, direktoru olmutpdur (1967—

27", c 9

UDABNOPİTEK

72), Tədqiqatı, əsasən, həzm sistemi orqanlarının cərrahlıqına, portal ə Nə dən qəfəsində hipo- termiyaya və s. Həsr edilmitdir. CCPYİ-nə ilk nəğə (1953) ypək ry- surlarının ərp i usulla muali- cəsini ipləyib hazırlayanlardan bi- ralir, Atciyər xəstəliklərinin cərra- i usulla mӱalicəsini itləyib hazır- lamıtpdır. Bir sıra cərrahi əəə və alətlər təklif etmipdir. İ. İ. Qrekov ad. 4“Vestnik xirurginə jur nalının redaktorudur (1953 ildən). 2 Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və medallarla təltif olunmupdur. Əsərləri: Rezekpil leqkix, 2 izd., L., 1954: Kateterizadin serdia i selek- tivnan anqiokardioqrafin, L., 1974 (soav- tor): Celoveg sredi lqoden, L., 1982. UQOLİNİ ((YroNnp:) Amedeo (1896, İstambul—6.5.1954, Turin)—italyan Yazıcısı, antifatist. 1937 ildən İtaliya -nIN uzvu. Yaradıcılıra cAqılsızlar arabası (1929) romanı ilə baplamıpdır. 4“Fənərə (1934) hekayə toplusu yoxsulların həyatın- dan bəhs edir. Muqavimət rəkatı- na həsr olunmut “On mənsur poema (1949) hekayə toplusu, *“Bir nəfər ha- mı kimi (1946) və 4On soldilik TY- tӱnə (1950) neorealist romanları, c Marta sərhəd kəndində (nəpri 1956) povesti vr UQRA—RSFSR-in Smolensk və Ka- luqa vil.-lərində cay. Oka cayının sol qolu. Uz. 399 km, hevzəsinin sah. 15 700 km? Qar suları ilə qidalanır. Atac axıdılır. UQRLAR—dil cəhətdən qohum olan mansilərin və xantıların, Dunay macarlarının (madyar) çmumilətdi- rilmipl etnik adı. Uqor dilində danınırlar. E.ə. 4—3-cu minillik- lərdə Ob və İrtıp cayları hevzələ- rində məskunlatmhınlndılar. Mansi və xantıların əcdadları buradan tim.-a yayılmıtp, macarların əcdad- ları isə 8—9 əsrlərdə q.-ə hərəkət edərək Dunaya qədər irəliləminlər. URUR—Azərb.SSR-də cay. Samurun saq qolu. Yan silsilədən batlanır. Qusar r-nu ərazisindən axır. Uz. bə km, Hevzəsinin sah. 125 mada istifadə edilir. URURLU MƏHƏMMƏD (7 —təqr. 1475/ 76)— Aqqoyunlu pahzadəsi, sərkərdə, Uzun Həsənin oqlu. Qaraqoyunlu Ca- hanmpahın, Teymuri Əbu Səidin mər- lub edilməsində və Malatya deyuiun- də fərqlənmindi. 1474 ildə mərkəzi hakimiyyətə qarilı feodal qiyamına baicılıq edən U.M. atası ilə deyui- də məqlub olub Osmanlı sultanı 11 Mehmedin |1451—81| yanına qacdı. İP Mehmed Uzun Həsənə qarlı mubari- zədə istifadə məqsədilə, U.M.-i eh- tiramla qarpıladı və qızı Gevhər- xan sultanla evləndirdi (bu izdivac- dan sonralar Aqqoyunlu taxtına cıx- mhıtp Gedək Əhməd dunyaya gəldi), onu Azərb.-la sərhəddə yerlətən Sivasa hakim tə yin etdi. Sivasdan Təbrizə hucum edən U.M. atası tərəfindən məqlubiyyətə uqrradıldı və əlduruldu. URURLU XA ZİYADORLU, (? — 1738)—Gəncə (Qarabaq) bəylərbəyisi. Qacarların ziyadoqulları nəslindən idi. 1736 ildə Mutan qurultayına də”- vət olunan U.x.Z. Nadirin ppah e”lan edilməsi əleyhinə cıxdı. Ziyadorul- larının siyasi və hərbi qudrətini sarsıtmaq məqsədi gudən Nadir pahın əmri ilə U. x.Z.-nun hakimiyyətində

km?, Suvar-

419

olan Qarabaqın Xəmsə məliklərinə mӱstəqillik verildi, Qazax və Borca- lı mahalları gurcu carı Teymurazın tabeliyinə kecirildi, cavaniir, otu- ziki və kəbirli tayfaları Xorasana surgun edildi. Bəylərbəyi titulu sax- lanılan U.x.Z.-nun tabeliyində ancaq Gəncə əyaləti qaldı. Car və Tala ca- maatlarının cıxımnlarını yatırma- Fa gəndərilmiii Nadir piahın qarda- ilı İbrahim xanın qopununda olan U.x.Z. usyancılarla Cənik d. yaxın- lıqında baiq vermii dəyutidə əldu- ulmutdur.

D, əl-ud(ər. əuul, hərfi MƏ”Ha- sı—aqac)— Yaxın PTərq xalqları ara- sında geni yayılmınn simli-mizrabə lı musiqi aləti. U. 7 əsrdə ərəblər tə- rərlələn İrandan mənimsənilmitdir.

əhləvi dilində U. bərbət adlandı- rılmındır. Alət kamillətdikcə, U bərbətdən secilməyə bailamındır. Orta əsrlərdə Azərb.-da da geni is- tifadə olunmutdur. Muxtəlif xalq- larda U.-un yaranma tarixi, ifacılıq ən ənələri, qurulupqu və calrı qayda- ları muxtəlif olmupdur. U. Avropa lutnyasının sələfidir. Muçasir U. iri armudabənzər gevdədən, qısa qol- dan, arxaya əyilmiii kəllə hissədən ibarətdir. Adətən, qoz, səndəl və ya armud aqacından dӱzəldilir. Dekası- nın uzərində rezonator dəlikləri var. 8—11 simi olur. Melodiya calı-

nan qopa simlər mərkəzdə, bəm sim- lər isə kənarlarda yerləptir. Azərb. U.-unun diapazonu beyuk oktavanın lya səsindən ikinci oktavanın re sə- sinə qədərdir U.*dan Azərb. xalq cal- qı alətləri ansamblları və ork.-lə- rində, eləcə də solo alət kimi isti- fadə olunur.

Əds Rəhmətov Ə., Azərbaycan xalq calərı alətləri, B., 1975: Abdul- layeva S., Narodnıe muzıkalınıe in- strumentı Azerbahdjana, B., 1972, Vert- kov K. Blaqodatov Q. Dzovip- kan Ə., Atlas muzıkalınıx instrumen- tov narodov SSSR, 2 izd., M., 1975 UDA—Bur.MSSR-də cay. Selenqa ca- yının saq qolu. Uz. 467 km, hevzəsi- nin sah. 34,8 min km?. Vitim Yayla- sından batilanır. Oktyabrdan maya- dək donmuiy olur. Suvarmada istifa- da edilir. Ulan-Ude iy. U.-nNIN MƏnN-

səbindədir. | |

UDA, U d— RSFSR-in Xabarovsk əl- kəsində cay. Uz. 457 km, həvzəsinin sah. 61,3 min km?. Caqdı silsiləsin- dən baplanır. Oxot dənizinin Uda kərfəzinə tekulur. Oktyabrdan maya- dək donmutl olur. Cumikan portu U.- nın mənsəbindədir. in UDABNOPİTEK (aikar edildiyi ye- rin adından--yun. rihekov—meymun)— qədim insanabənzər meymun. 1939 ildə sovet geoloqları N. O. Burcak-Abra- movic və Y. Q. Qabapvili Gurc.SSR- də (Udabnoda) Son Pliosen cekuntu- lərində aiykar etmillər. U.-in qabaq azı diti uzunsov, iki kəklu, iki qa- barıqlıdır. Azı diqqi kvadrat for-

420

UDAYPUR

malıdır, uzərindəki qabarıqların (4 ədəd) qurulupquna gərə driopiteklərə yaxındır. U. pimpanze və qorilla arasında aralıq mӧvqe tutur. ,

ərazisində qalıqı tapılan ilk qədim insanabənzər meymundur. UDAYPUR — Hindistanda, Racəstxan itatında ipəhər. ƏH. 230 min (1981). Kustar toxuculuq (parca, krujeva) in- kipaf etmitdir. K.t.xammalı e”mal olunur. Me”marlıq abidələri (16—

18 əsrlər) var.

UDEKE DİLİ — gyöexenəpun dili. Tunqus-mancur dillərinin c. qrupuna daxildir. U.d.-ndə 900 adam danıpı (1979). Fonetik tərkibinin murəkkə liyi ilə bapqa tunqus-mancur dillə rindən fərqlənir. Qrammatik və lek- sik cəhətdən nanay dilinə daha yaxın- dır. Yazısızdır.

Əd.: İzıki narodov SSSR, t. 5, L,, 1968.

UDEGELƏR (əzlərini udee, ude- x e adlandırırlar)—RSFSR-in Pri- morye və Xabarovsk rəyinə ya- payan xalq (1,6 min, 1979). Udege di- lində danıtırlar. Etnogenezlərində tunquslarla yanapptı yerli əhali də iptirak etmipdir. Dinləri ipplama- nizmdir. Ən”ənəvi məpquliyyətləri ov- culuq, balıqcılıq və jentpen kəku toplamaqdır. K-zlarda və ovculuq sə- naye təsərrufatlarında ipləyir, əkin- cilik və heyvandarlıqla da məptqul olurlar. Milli ziyalıları yetiiti- mipdir.

Ədə Larıhkin V.Q., Vladivostok, 1958.

UDİN DİLİ—udinlərin dili. Da- qıstan dillərinin ləzgi qrupuna daxildir. = dildə təqr. 7 min adam 7. (1979). 2 dialekti (Varta- ipen və Nic) var. Qafqaz Albaniyasın- da əsas dillərdən biri olmuppdur. Səs tərkibi 14 sait və 38 samitdən ibarətdir. U.d. erqativ qurulupllu il- tisaqi dillərdəndir. İsim və fe”l formaları zəngindir. Say sistemi iyirmilikdir. Luqət tərkibində qə- dim İran, yunan, erməni, gurcu və Azərb. dillərindən gecmə səzlər cox- dur. Yazısızdır.

Ədl Qukasyan V., Udincə-azər- baycanca-rusca lutət, B., 1974, İzıki narodov SSSR, t. 4, M., 1967.

YAHHE (üUdine)—llInxamı İtaliyada məhəp. Friuli-Venesiya-Culiya VİL.-N- dəki Udine əyalətinin inz.m.

103,0 min (1978). Metal e”malı, qara metallurgiya, toxuculuq, sement, ka- qız, yeyinti və s. sənaye sahələri var. UDİNLƏR (əzlərini udi, uti ad- landırırlar)—SSRİ-də xalq. Təqr. 7? min nəfərdir (1979). Azərb.SSR-də Nic, qismən Mirzəbəyli k.-lərində (Qutqaten r-nu), Vartaten 11.-ndə, həmcinin Gurc.SSR vareli r-nunun Oktomberi k.-ndə (1920—22 illərdə Vartapendən kəcub bina etmitlər) yYapayırlar. Udin dilində danınır- lar. Ədəbi dil kimi Azərb., rus, KYP- cu və erməni dillərindən istifadə edirlər, Qafqaz Albaniyasının Uti tarixi vil.-nin sakinləri, Azərb.-ın ən qədim tayfalarından biri olan U. e.ə. 8 əsr Urartu mixi kitabələrində cuduriə, Herodotun cTarixicndə və erkən orta əsr erməni muəlliflərin" də cut iə, antik Roma mənbələrində cudinmizudin?ə) kimi qeyd olunmupl- lar, U, tarix boyu həminə Azərb.-ın

UdəqeNnpı,

Qəbələ—TPəki— Pamxor—Qazax—Qara- baq zonasında yapamınlar. Qədim U.-in muxtəlif dini baxılları ol- mutpdur. Totemist olmaqla bərabər, həm də astral dininə (əsasən, Gunəilə və Aya) sitayiti edirdilər. Atəptərəst- liyin izlərinə də təsaduf edilir. 314 ildə ermənilər və gurculərlə bərabər xristianlırı qəbul etmiil və butun albanlar kimi 9—10 əsrlərədək dio- fizit (İsanın iki—allah və insan təbiətli olmasını iddia edənlər) ol- mutlar: sonralar U.-in bir qismi qri- qorian kilsəsinə, digərləri gurcu pravoslav (Vartapen—Balakən zona- sı) kilsəsinə tabe olmui, əsas his- səsi isə islam dinini qəbul etmiidi. Əsas məpquliyyətləri maldarlıq, əkinə cilik, baqcılıqdır. Etnoqrafik cə- hətdən azərb.-lardan fərqlənmirlər, adət və ən”ənələrində bə/zi maraqlı arxaizmlərin izi qalmıpdır.

Əd. Bejanov M., Kratkie svedenin os. Vartapen i eqo jitelax, SMOMPEK, v. XTU, Tiflis, 1892: Arutinov A. A., Udinı, M., 1905, Qukasan V,, trexhazıciko udin, v kn.: Problemı dvu- izıciln i mnoqolzıcin, M., 1972,

UDLAQ—xordalı heyvanlarda və in- sanda baqırsaqın aqız bopluqu arxa- sında yerləttən ən hissəsi. Suda-quru- da yapayan ibtidai xordalılarda bu- radan inkitaf edən qəlsəmə yarıqla rı xaricə acılır. Su qəlsəmələri yu= yaraq yarıqlardan xaricə cıxır. İ n- sanda U. boyunda, kəllə əsasının altında, burun və aqız boplurunda, həmcinin qırtlaqın arxasında yerlə- ppir. Funksiyası qidanı aqız bopta luqundan yemək borusuna, havanı isə burun bopluqundan qırtlaqa keciraə

məkdir. UDMURT DİLİ —udmurtların di- li. Fin-uqor dillərinin Perm ya- rımqrupuna daxildir. U.d.-ndə 540 min adam danınır (1979). P1m. və c. pivələri var. Leksikasında turk (qə- dim bulqar və tatar) dillərindən kec- mə səzlər coxdur. Yazısı rus qrafi- kasına əsaslanır (18 əsrin 2-ci ya- rısından).

Əd.: İAzıki narodov SSSR, t. 3, M., 1966: Qrammatika sovremennoqo udmurtsko- qo azıka, c. 1—3, İjevsk, 1962—74.

UDMӰRT MUXTAR SOVET SOSİA- LİST RESPUBLİKASI (Udmurt- skon Avtonomnoİ Sovetskoİ Sopialis- ticeskoi Respublika), Udmurti- y a—RSFSR tərkibində muxtar resp. 1920 il noyabrın 4-də Votyak (1932 ildən los) MV adı ilə təikil edilmitdir: 1934 il dekabrın 28-dən muxtar resp.-dır. Preduralyedə, Ka- ma və Vyatka cayları arasındadır. Sah. 42,1 min km? Əh. 1549 min (1984, 1 yana? 25 r-nu, 6 ipəhəri, 16 urr var. aytaxtı Ustinov (kecmiiy İjevsku) ul-anp. Dəvlət qurulumyu. Udmurt MSSR fəhlə, kəndli və ziyalıların sosia- list dəevləti, RSFSR tərkibində muxtar sovet sosialist resp.-sıdır. Qӱvvədə olan Konstitusiyası 1978 il mayın 31-də qəbul edilmitdir. Ali devlət Hakimiyyəti orqanı ə il mMud- dətinə secilən birpalatalı Udmurt MSSR Ali Sovetidir (sessiyalarara- sı dəvrdə onun Rəyasət Hey əti), Ali Sovet resp. həkumətini— Nazirlər Sovetini təikil edir. Yerli dəvlət hakimiyyəti orqanları əhalinin 2,5 il mӱddətinə secdiyi məhəp, p-H, TƏC,

və kənd xalq delutatları Sovetləri- dir. Udmurt MSSR Ali Məhkəməsi- ni Udmurt MSSR Ali Soveti 5 il mӱddətinə secir. Udmurt MSSR Pro- kurorunu SSRİ Bali prokuroru 5 il muddətinə təyin edir.

Təbiət. Ərazisi təpəli duzənlik= dir. P1m.-da aaa Kama yӱksəkliyi (maks. hund. 330 m), q.-də bataqla1- mıp ovalıq, c.-da Mojqa və Sarapul yӱksəklikləri yerlətir. Faydalı qa- zıntıları: neft, torf, daiq kemur, tikinti materialları. Mineral bu- laqlar var. İqlimi mulayim konti- nentaldır. Orta temp-r yanvarda —15,5-dən —14,22S-yədək, iyunda 17,5— 192S-dir. İllik yaqrıntı 400—600 mm. Ən bəeyuk cayı Kamadır. Torpaq- ları, əsasən, cimli-podzoldur. Əra- zinin 4096 -indən coxu meipədir. Tul- ku, dələ, porsuq, canavar, coxlu gəmi- rici, samur, qunduz, Sibir xoruzu, tetra qutu, kəklik və s. var. Cayları balıqla zəngindir.

Əhali. Əsas əhalisi uudmurtlar- dır (479 min: 1979), ruslar, tatar- lar, ukraynalılar, marilər və b. xalq- lar da yapayır. Orta sıxlırı 1 km?- də təqr. 36,5 nəfərdir (1983). PTəBər əhalisi təqr. 6896-dir (1983). M 20 iəhərləri: Ustinov (594 min: 1983), Sarakul, Votkinsk, Qlazov.

Tarixi ocerk. U. ərazisində qədim abidələr e.ə. 7—6-cı minilliklərə aiddir. Kama, Kilmez və Cepsa cayla- rı həvzəsində Dai və Tunc devrlə- inə aid abidələr apkar edilmitdir. Udmurtların mənipəyi Vyatka—Kama cayları həvzəsində yapamıst qədim tay- falarla baqlıdır. 3—9 əsrlərdə hə- min ərazidə indiki udmurtların bi- lavasitə əcdadları olan udmurtların tayfa birlikləri yaranmındı. 1 əsrlərdə əhali əkincilik, maldarlıq və ovculuqla məpqul olurdu. Bu dəvr- də feodalizm munasibətləri yaranır- dı. Kamanın alpaqı axarında yatpayan udmurtlar 10—12 əsrlərdə Volqa—Ka- ma Bulqarıstanına, 1236— 1552 illər- də Qızıl Ordaya və Kazan xanlırına tabe idilər. 1389 ildə udmurtların bir hissəsi Vyatka torpaqı daxilində Moskva knYazlıqına birlətdirildi. Kama ətrafındakı udmurtlar 1552 ildə kənullu surətdə rus təbəəliyinə kecdilər. 1558 ildə U. butunluklə Rus dəvlətinə daxil oldu. Birləiymə məhsuldar quvvələrin inkipafında, vahid udmurt xalqının təəkkulun: də muhum rol oynadı. 17—18 əsrlər- də U.-da rus kəndlilərinin sayı art- dı. Umumrusiya bazarı ilə əlaqə ya- randı. Feodal zulmunun gӱclənməsi kəndli usyanlarına səbəb olurdu. UD- murtlar bapqırd usyanlarında (1662— 64, 1704—11), S. Razin və Y. Puqaco- vun baicılıqı ilə kəndli muharibə- lərində fəal iptirak etmiilər. 1861— 66 illərdə U.-da təhkimcilik huqu- TY ləqkv olundu, kapitalizmin inki- ipafı ucun itərait yarandı. Patriar- xal-feodal munasibətlərinin qalıq- ları, carizmin sosial və milli zulm siyasəti udmurt xalqının iqtisadi və mədəni inkitafını ləngidirdi.

19 əsrin əvvəlində fəhlə hərəka- tı gucləndi. 1902—04 illərdə ilk s.-d. təpqqykilatları meydana gəldi, U, zəhmətketpləri 1905—07 illər in- qilabında fəal istirak etdilər. İlk fəhlə deputatları Sovetləri yaradıldı. Surgundə olan bolievik lərin (F, E. Dzerjinski, V. V. Vo-

UDMURT MUXTAR SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI

rovski və b.) tə”siri altında ilk pe- urəkap udmurt inqilabcıları yetiii-

di. 1917 il oktyabrın 27-də (noyabrın 9-da) İjevskdə, 1918 ilin martına- dək butun U.-da Sovet hakimiyyəti quruldu. Udmurtların 1-ci Umumru- siya qurultayı (1918, iyun) U.-nın kənullu surətdə RSFSR-ə daxil olması haqqında qərar qəbul etdi. U. ərazisini 1919 ilin aprelində kolcakcılar tutdu, iyunda Qızıl Or- dunun kəməyi ilə azad olundu. 1920 il noyabrın 4-də URMİK və RSFSR XKS-nin dekreti ilə yaradılmıl Votyak MV 1932 ildə Udmurt MV ad- landırıldı: 1934 il dekabrın 28-də Udmurt MSSR-ə cevrildi. Muharibədən əvvəlki beilillik- lərdə udmurtlar sosialist milləti kimi formalatdı. U. sənaye-aqrar resp.-ya cevrildi. Kollektivləiymə, mədəni inqilab həyata kecirildi. 1937 ilin martında Udm.MSSR-in fevqəl"adə 2-ci Sovetlər qurultayı resp. Konstitusiyasını təsdiq etdi. Beyuk Vətən 5 illərində U. zəhmətketiləri cəbhə ucun silah isteh- sal edirdilər. U.-dan 60 mindən cox deyclicu orden və medallarla təltif olunmu, 100 nəfəri Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq gərulmuidur. Muharibədən sonrakı illərdə resp.-nın iqtisadiyyatı və mədəniy- yəti daha da inkitaf srlr ə. Lenin ordeni (1958), Oktyabr İnqi-

labı (1970) və Xalqlar dostluqu (1972) ordenləri ilə təltif edilmiidir.

Xalq təsərrufatı. Ӱ. inkipaf etmiiy sənaye və coxsahəli k.t. resp.-sı- dır. Muhum sənaye sahə- ləri metallurgiya, ma- izınqayırma və metal e”ma- lıdır. Energetika, əsa- sən, gətirilmə (kemur, neft məhsulları, qaz) və qismən yerli (torf) yana- vara əsaslanır. Resp. elektrik enerjisini Vot- kinsk SES-i (Perm vil.)

və yerli İEM - lərdən (Ustinov, Sarapul, Vot- KHHCK, anca any. Tapa

metallurgiya MYƏCCHCƏZƏ- rində gətirilmə cuqun və metal qırıntıların- dan istifadə olunur. Metallurgiya Ustinovda cəmlətmitndir: Ustinov- da və BoTKHHCKHƏ TƏKMƏ istehsalı var. Ustinov- da minik avtomobilləri, avto-furqonlar, motosik- letlər, diyircəkli yataq- lar, kaqız sənayesi ucun mapınlar, neft mə”dəni avadanlıqı, tikinti və yol mapınları ucun re- duktorlar, metalkəsən dəzgahlar, radioqəbul- edicilər, radiolalar, ov və idman tufəngləri, Votkinskdə metalkəsən dəzgahlar, Sarapulda məipət-elektrik avadan- lıqRı, radioqəbuledici və radiolalar, Qlazovda kimya avadanlıqı, Kam- barkada aqac tədaruku avadanlırı istehsalı in- kipaf etmiidir. Əsasən, HIM. BƏ T. p-HnapbıHna aqac tədaruk edilir. İri mebel sə- nayesi (Ustinov, Sarapul, Qlazov, Mojqa) yaradılmhndır. Ustinovda pianino istehsal olunur. Tikinti materialları sənayesi inkipaf et- midir. oxra il.-ndə və Fakel, Valamaz itq-lərində pipqutpə sənayesi muəssisələri var. Yungul sənaye dəri kombinatı, ayaqqabı, trikotaj, toxu- culuq və tikip f-klərindən ibarət- dir. Yeyinti sənayesinin ət, un-yarma, qənnadı, yaq-pendir, sud istehsalı və s. sahələri var.

.U. inkilaf etmit taxılcılıq və heyvandarlıq resp.-sı, Uralın muhum kətancılıq r-nudur. Yem bitkiləri, kartof və tərəvəz əkinlərinin sahəsi xeyli genipləndirilmitdir. Dənli və dənli-paxlalı bitkilər əkilir. Silos ucun qarqıdalı və gӱnəbaxan yetiii- dirilir. Baqcılıqla məpqul olunur. Heyvandarlıqın əsas sahəsi sudluk-ət- lik maldarlıqdır. Donuzculuq və quppculuq inkipaf etmiidir.

ərazisindən Kazan—Vyatskiye Polyanı— Kizner— Aqrız—Kambarka — Sverdlovsk, Kirov—Qlazov—Perm d.y. xətləri, Kazan—Ustinov—Sverdlovsk avtomobil yolu kecir. Kama cayından gəmicilikdə istifadə olunur. Boru kəməri və hava nəql. var.

Səhiyyə. 1913 ildə U. ərazisində 0,8 min carpayılıq 20 xəstəxana, 46 həkim var idi. Vəba, cicək, traxoma və s. xəstəliklər genitt yayılmınnpdı.

421

Sovet hakimiyyəti illərində traxoma, cicək, epidemik yatalaq və bir sıra infeksion xəstəliklər tamamilə lətv edilmitdir. U.-da 5,6 min carpayı- lıq 209 mualicə-profilaktika muəs- sisəsi, 772 feldier-mama məntəqəsi, 5359 həkim, 14065 orta tibb itcisi var (1983). Həkim kadrları Ustinov Tibb in-tunda hazırlanır. U. əra- zisində Varzi-Yatci kurortu, sanato- riyalar, istirahət evləri, pansionat- lar var.

Xalq maarifi və mədəni-maarif mӱəssisələri. 1982/83 dərs ilində umumtəhsil məktəblərində 244,2 min iagird oxuyurdu. Resp.-da 5 ali MƏK- təb (o cumlədən Udmurt universite- ti, tibb, k.t. in-tları və s.), filial- larla birlikdə muzeylər (o cӱmlədən Votkinskdə P Caykovskinin xa- tirə ev-muzeyi), udmurt və rus dram teatrları, kukla teatrı, cİtalmasə mahnı və rəqs ansamblı və s. fəaliy- yət gestərir.

Elmi idarələr. Resp.-da elmi-təd- qiqat tarix, iqtisadiyyat, dil və ədə- biyyat in-tu, SSRİ EA Ural Elmi Mər- kəzinin Metallar Fizikası İn-tu- nun Ustinov pt1e”bəsi, Udmurtiya dəv- LƏT K.t. təcrubə st. və digər elmi ida- rələr fəaliyyət gəstərir. Elmi-təd- qiqat iplərinin aparılmasında ali məktəblər muhum rol oynayır.

Mətbuat, radio verilniyləri, tele“ viziya. Resp. qəzetləri: udmurt dilin- də—“Sovetskoy Udmurtiya (“Sovet Ud- murtiyasıə, 1918), “Das lu ls zir ol(ə, 1930): rus dilində—cUdmurt- skaya pravdav (1917), “Komsomolets Ud- murtiiz (1921). Yerli radio və tele- viziya verilipləri ilə yanaiqı, Umumittifaq Radiosunun və Mərkəzi Televiziyanın verilitləri retrans- lyasiya olunur.

Ədəbiyyat. Talalı U. ədəbiyyatı 19 əsrin sonlarında demokratik maarif- cilik ideyalarının tə”siri ilə Ya- ranmıtndır (Q. Vereppiiagin, İ. Mi- xeyev, M. İlyin, Q. Prokopyev, İ. Yaq kovlev, M. Mojgin, Kedra Mitrey (D. Korepanov)|. İlk U. sovet ipair- ləri M. Prokopyev, D. Mayorov, Alpal- ci Oki (L. Vektina), K. Gerd, P. So- kolov və b. azadlıq mubarizəsi, Bə- təndaiy muharibəsi məvzularında per və poemalar yazmıtilar. 20-ci illərin 2-ci yarısından nəsr inkipaf etdi (Kedra Mitrey, İ. Dyadyukov, M. Pet- ə və b.). Nasirlərdən M. Konovalov, Q. Medvedev, A. Mironov, T. Arxipov, S. Samsonov, P. Blinov, Q. Krasilni- kov, plairlərdən F. Kedrov, S. 1Piro" bokov, T. PQmakov, N. Bayteryakov, F. Vasilyev, dramaturqlardan İ. Qavri- lov, L. Perevopipikov, V. Sadovni- kov, Y. Zaqrebin və b.-nın muasir MƏB- zularda roman, povest, poema və pyes- ləri nər edilmiitdir.

Me”marlıq və təsviri sənət. U. ərazisindən tapılmıiit ən qədim in- cəsənət abidələri e.ə. 1-ci minilli- yə aiddir. 17 əsrin 2-ci Yarısından aqacdan qalalar tikilmiizy (Sarapul və s.), 18 əsrin sonu—19 əsrin əvvələ lərindən Qlazov, Sarapul, İjevsk (indiki Ustinov), Votkinsk ipəhərlə- ri salınmıpdır. Beyuk Oktyabr so- sialist inqilabından sonra pqəhərlər- də yeni yapayıti r-nları inita edil- mipdir. 1948 ildə SSRİ Me”marlar İttifaqının U. təpkilatı Yaradıl- mıtdır. 1920-ci illərdə professio- nal təsviri sənət yaranmındır. 19

UDMURT UNİVERSİTETİ

1110 Udmurt MSSR. 1. Təbii mənzərə, rayonunun * Leninetsı kolxozunda taxıl

konveyeri. 5. Ulmurt MSSR vİtalmasə Dəvlət Mahnı və Rəqs S

edərkən. 6. P Semyonov.

| FBayram V. İ. Lenin alına Respublika

“zi

ə “$ “ə

ven

2. Ustinov təhəri. Mərkəzi meydan. Z. Kiyasovo

kitabxanası. 1957.

4. Sarapul radio zavodunun Ansamblı cıxısl

1964. 7. Ustinov ppəhəri. Me"Mapnap B. H. AHTom-

yıqımı.

itənliyinəə,

r" v K, B. C. Hiru ki H. 8. Dekorativ məhrəba. 19 əsrin ortaları. 9. cCincirqanə.

Dəymə mis

ildə Udm.MSSR Sovet Rəssamları İttifaqı (1968 ildən Udm.MSSR Rəs- samlar İttifaqı) təiykil olunmun- dur. 1950—70-ci illərdə N. Kosola- pov, A. Senilov, D. Xodıryov (MƏMHTƏT tabloları), A. Xolmoqorov, P. Yelkin (portret), V. Jarski, A. Lojkin (mən- zərə), İ. Nurməhəmmədov, N. Popov, R. Tahirov, M. Qaripov, İ. PTan (qra- fika), A. Apikin (Heykəltərailıq) və b. rəssam və Heykəltərailar fəa- LİYYƏT gkəstərmitnlər.

Musiqi. U. musiqisi qədim fin- uqor, turk və slavyan xalqları musi- qisi ilə əlaqədə inkipaf etmikidir. Xalq musiqisi diatonik məqamlara əsaslapır: pentatonikadan da KeHHİ istifadə olunur. Musiqi alətləri: krez (qusli), krez kubız (skripka),

1970. Heykəltərap A. N. Burqanov. 10. Ustinov pəhərində vFRusiya ilə əbədi dostluqə monumenti. Dəmir-beton, polad, heikənrənanı A, H. By praHon. Me"map P.

oymə mis, qızıl suyu. 1972. . Topuridze və b.

cipcirqan (tutək), tutekton (coban sum- susu), eləcə də qarmon, bayan, gitara, balalayka. Professional musiqi Bə- yuk Oktyabr sosialist inqilabından sonra inkipaf etmiidir. 60—70-ci illərdə cNatalgı (Q. Korepanov), 4“Qi- yamə (Q. və A. Korepanovlar) operala- rı, c“İtalması (Q. Korepanov-Kamski) baleti və s., irihəcmli instrumental əsərlər yaradılmıkdır. Resp.-da c“İtalmasə mahnı və rəqs ansamblı, radio və televiziyanın xoru, musiqi məktəbləri, bəstəkarlar ittifaqı fəa- liyyət gəstərir.

Teatr. 1918 ildə Yaqopur k.-ndə ana dilində ilk tamaiya oynanılmın., 20-ci illərdə səyyar xalq teatrları fəaliyyət gəstərmipdir. 1931 ildə İjevskdə (indiki Ustinovda) Udmurt

Devlət Dram Teatrı, 1935 ildə rus dram və kukla teatrları acılmıpq, 0-cu illərdə k-z və s-z teatrları təpkil edilmittdi. e€Bana cayı carla- yırı, “Soyuq bulaqə, cAzing (İ. Qav- rilov), “Qoca Multanə (M. beta “Kehnə həyətə (Q. Krasilnikov və N, Kulikov), “Ar qu qupuq (Y. Zaqrebin), cQiymətli hədiyyəz (L. Perevoppipikov) U, teatrının ən yaxtı tamatpalarınea dandır. Qeatr KİLSƏLƏRİ Q. Vereten- nikov, N. Bakipeva, V. Perevopipikov, M. Aleikovski və 6,

Əd." Lenin vseqda s nami. Leninskie dokumentı ob Udmurtii, İjevsk, 1980: Ocerki istorii Udmurtskon ASSR, r. 1—2, İjenvsk, 1958—622 Trefilov Q. N., K verpinam kulıturı, İjevsk, 1969, Pirobokov S. İ., Udmurt- skal ASSR, Əkonomiko-qeoqraficeskiӧ ocerk, 2 izd., İjevsk, 1969, Priroda Ud- murtii, İjevsk, 1972, V sooze bratskix narodov, İjevsk, 1972: Pavlov Da Udmurtskan respublika detiteə Oktabra, 2 izd., İjevsk, 1980, Pisateli, xudojni- ki, kompozitorı Udmurtii, İjevsk, 1981, Piskunov V. N., İPPedrostı udmurt- skoqo plasta, İjevsk 1981, Udmurtski8v folıklor, İjevsk, 1982,

UDMӰRT UNİVERSİTETİ, SSRİ- nin 590 illiyi ad, — Udmurt MSSR-in ən bəyuӱk ali təhsil muəssi- səsi. 1972 ildə İjevskdə (indiki U s- tinov (p1.) yaradılmındır. 9 fakultəsi, axtam, qiyabi və hazırlıq :pe"bələri, aspiranturası, elmi-tədqiqat bəlməsi, sahə laboratoriyası, hesablama mərkə- zi, kitabxanası (500 minədək kitab) var. 6 mindən cox tələbə təhsil alır, 400-dək muəllim iplləyir (1982). UDMURTLAR — SSRİ-də millət, 14—16 əsr rus yazılı abidələrində carız, caryaneə, cotyakə kimi adları cəkilən U.-ı 1932 ilədək votyak adlan- dırırdılar. Əsasən, Udmurt MSSR- də, həmcinin Batpq. MSSR, Tat. MSSR, Mari MSSR, Perm, Sverdlov və Ki- rov vil.-lərində yapayırlar. SSRİ-də mumi sayları 714 min nəfərdir (1979). Udmurt dilində ə lar. Dindarları pravoslavdır. - dimdən əkincilik, maldarlıq və ov- culuqla mətqul olmupi U. Beyuk Okt- yabr sosialist inqilabından (1917) sonra k.t. kooperativlərində birləit- miplər, sənaye sahələrində calıpır- lar. Milli ziyalıları yetitmitpdir (bax Udmurt Muxtar Sovet Sosia- list Respublikası). UDULMA QABİLİYYƏTİ—–cismə du- ilən itpıq selinin udulan iıq seli- nə nisbətinin tərs qiyməti. U.q. cis- min xassələrindən, səthinin vəziyyə- tindən, duipən iqualanmanın spektral tərkibindən və istiqamətlənmə dərə- cəsindən asılıdır. U.q. Ax=1—E—T kimi tə”Yin olunur (E—ipıqı qay- tarma qabiliyyəti, T isə buraxma qa- biliyyYətidi p) UDCAYN— Hindistanda, Madhya-Pra- deti aptatında ppəhər. ƏH. 282 min (1981). D.y. qovplaqı. Pambıqtəmizləmə, pambıq parca, yeyinti, metal e”malı sənayesi var. U.yeddi cmuqəddəsə hindu iəhərindən biridir. E.ə. təqr. 7 əsrdə salınmındır. U. yaxınlıqrında Cay- Sinqh rəsədxanası (18 əsr) var. UEDDELL DƏNİZİ (UUedde11 1900 ilədək 1U Georgi dəni- z i— Antarktida sahillərində, Antark- tida y-a ilə Noks Torpaqı arasında kənar dəniz. C. sahilləri pyelf buz- laqlarıdır. Sah. 2796 min km?, maks. dərinliyi 6820 m-dir. Coxlu aysberq-

bea),

UZAQD

UZULUİİ VƏ YAXIN DUZULUİİY

423

lər var. Sahillərində bir ingilis və 4 Argentina Antarktida st., 1975 ilin axırında c. sahilində məvsumi sovet st. (-Drujnayaz) yaradılmındır. U.d.-ni 1823 ildə C. Ueddellin ingi- lir ekspedisiyası kətif etmiiydir. UEYK (UUake)—Sakit okeanda, Havay a-rı ilə Quam a. arasında 3 adadan (Ueyk, Uilski və Pil) ibarət atoll. 1899 ildən ABİ1-a məxsusdur. Sah. 7,7 km?, Əh. 2 min. Transokean hava xəttində (PTimali Amerika— Honolu- lu — Miduey — Ueyk—Quam — Manila) iri aeroport. Reaktiv təyyarələr ucun aerodrom və raketlərin sınaqrı obyekt- ləri tikilmiidir.

UEYKFİLD (UUakehe14) — B. Brita- niyada Kolder cayı sahilində ipə- hər. Əh. 305,3 min (1974). Toxuculuq, kimya, mapınqayırma sənayesi, teatr var. A. cıxarılır.

UELVA (Nceyua)—İspaniyada ppəhər. Odyel və Rio-Tinto caylarının Kadis kərfəzinə tekuldu Dua port. Uelva əyalətinin inz.m. ƏH. 118 min (1978), Kimya sənayesinin muhum mərkəzidir. Neft e"malı, əlvan metallurgiya, ma-

pınqayırma sənayesi var. PTərab is- tehsal olunur. UELE ((Yeyey— Mərkəzi Afrikada,

Zair Resp.-sında cay. Uz. 1 km-dən coxdur. Gey a baplanır. Yu- xarı axınında i bala adlanır. Tropik mepələr və savannalarla axır. Astanalıdır. Gəmiciliyə yaramır. Mbomu cayı ilə birlətərək Ubangi cayını əmələ gətat ir. UELLİNQTON (VVellington )— len Zelandiyanın paytaxtı. Bax Vellinq- ton.

UELLS, Uelles (UUeP"ez) Orson (d. 6.5.1915, Viskonsin, Kenopa)— amerikan kino rejissoru, aktyor, Ya- zıcı. U.-in ilk filmi — “Vətəndat Keynə (1941) ABİT, eləcə də dunya kino sənətinin inkipafında əhəmiyyətli rol oynamımdır. Digər filmləri: cƏzəmətli Embersonları (1942, B. Tar- kinqtonun əsəri uzrə), 4“PYanxaylı le-

diə (1946, P1, Kinqin əsəri uzrə), - Makbetə, €Orennos (1948, 1952, V. PTekspirin c Mister

ərləri uzrə),

Arkadinu (1955, əz romanı uzrə), 4*Mu- hakiməz (1962, F. Kafkanın əsəri uzrə) və s. U. əzunun rej. olduqu ək- sər filmlərdə, həmcinin cUcuncu adam (1949), “Mobi Dik (1996), €Ba- terlooq (1970), “Roma uqrunda dəyutiə (1981) və s. mtr cəkilmitdir. yE nc (VVells) Herbert Corc (21.9. 1866, Bromli—13.8.1946, London) — ingilis yazıcısı. ən Biologiya doktoru (1942). Elmi-fan- tastik ədəbiyyatın gərkəmli numayən- dəsidir. Biologiya və fizioqrafiyaya aid əsərləri var.

cZaman matının (1895), c Doktor Moronun adası (1896), s€KepyHMƏ3

adam? (1897), *Dun- yaların muharibə-

iə (1898), “Yatan oyanandaə (1899), 5 ) 4995). c Havada muharibə (1908), “Tono-Benge* (1909), Azad

edilmiiy dunya (1914) və s. romanla- rında elmi-texniki tərəqqi, sosial və mə"nəvi problemlər vəhdətdə təs- elilir. Siyasi gərutilərində is-

vi MƏBT€E TYTMYIL, kapitalizm-

lapatcı

ı ları amansızlıqla yatırıldı. 1

dən sosializmə inqilab deyil, təkamul yolu ilə kecid tərəfdarı olmuil (“Muasir utopiyak roman-traktatı, 1905), marksizmə qarilı cıxmıtndır (“Vilyam Klissoldun dunyası (1926), cAcıq sui-qəsdə (1928) roman-traktat- ları|. U. 1920 və 1934 illərdə SSRİ- yə gəlmitdir. V. İ. Leninlə gəruiqub, səhbət etmiit (6 oktyabr, 1920), öy MY- nasibətlə cRusiya zӱlmət icindək (1920) kitabını yazmıtdır. İkinci dunya muharibəsi illərində Sovet ttifaqına rərkbət bəsləmitdir.

Əsərləri: Yeraltı dunya, B., 1935, Gərunməz adam, B., 1979, Sobr. soc., t. 1—15, M., 1964, İzbr. proizv., L., 1979: Rasskazı, M., 1981

Əd. Pıxlı İ., XX əsr xarici ədəbiyyat tarixi, B., 1974, Kaqarliin- kif (O)., Qerbert Uəlls, M., 1963.

UELS (XMayev)—B. Britaniyanın q.- ində y-a. Ərazisinin cox hissəsini Kembri d-rı (maks. hund. 1085 m— Snoudon d.) tutur. Daiq kəmur Yataq- ları var (Cənubi Uels kəmur hevzə- si). Mulayim və dəniz iqliminə ma- likdir. Orta temp-r yanvarda 5—6*S, iyulda 15—172S-dir. İllik yaqıntı dӱzənliklərdə 750—1500 mm, daqlar- da bə”zi yerlərdə 2500 mm-dən coxdur. Torflu bataqlıqlar, cəmənlər, me- iələr, milli parklar var.

UELS (UUayev)—B. Britaniyanın in- zibati-siyasi hissəsi. Uels y-a və onun yaxınlıqrındakı Anqlsi a.-ndadır. Sah, 20,8 min km?, ƏH. 2,8 mln. (1976). Əsas pəhəri Kardiffdir. İnzibati cəhətdən 8 qraflıra (Kluid, Quinet, Dived, Pouis, Quent, Mid-Qlamorqan, Saut-Qlamorqan, Uest-Qlamorqan) be- lunur. Yerli əhalisi əz mədəniyyəti- ni və qismən ana dilini saxlamıpl vallilərdir (uelslilər).

Cənubi Uels B. Britaniyanın mu- hum sənaye və əsas qara metallurgiya r-nudur. Kemur, qara və əlvan metal- lurgiya, neft e”malı, neft-kimya, kimya sənayesi inkiiaf etmipidir. Iran U.-də sənayenin inkipafı nisbətən zəifdir. Burada kəmur, qara metallurgiya, kimya, mapınqayırma sə- nayesi var. Mərkəzi və q. Hissədə k.t. (daqlarda heyvandarlıq, sahilyanı ovalıqlarda bitkicilik) ustundur.

U, ərazisi e.ə. 3-cu minillikdə məskunlapmıpndır. Eramızdan təqr. 1000 il əvvəl buraya kelt tayfaları kimrlərin (kambrilər) gəldiyi ehti- mal olunur. U. keltləri ilə bu His- səyə sıxıpidırılmın brittlərin əsa- sında sonralar valli xalqı forma- laidı. Norman ipqalı (1066) dəvrun- də ingilis-norman feodalları U.-in İngiltərə ilə sərhəd r-nlarını ezlə- rinə tabe etdilər. 1282—84 illərdə isə butun U. ərazisi İngiltərənin

( həkmranlırı altına kecdi. Vallilə-

rin ingilis aqalıqına qaripiı usyan- əsr- də sənaye cevriliiti gediptində U. = mur hasilatı, metallurgiya və toxu- culuq sənayesi mərkəzlərindən birinə cevrildi. U. fabrik aqsaqqalları hə- əkatının mərkəzlərindən olmuidur. kinci dunya muharibəsindən sonra U.-də milli muxtariyyət və daxili e3y- nuidarə huququ uqrunda hərəkat geni vus”ət almımidır. 1973 ildə tred-yu- nionların Yerli konqresi yaradıl- mıpi, millətci Playd Kimru partiya- sının nufuzu guӱclənmitdir. U. bədii mədəniyyəti əz inkitpa- fında ingilis incəsənətinin kecdiyi

mərhələləri kecmitdir. U.-in xalq me”marlıqı və dekorativ-tətbiqi sənə- ti daha orijinaldır. Toxuculuq (ma- hud, U. flapeli), mebel (həndəsi, bə”- zən də nəbati orpamentli), gildən BƏ aqacdan qablar dӱzəldilməsi dekora- tiv-tətbiqi sənətin tipik nəvlərinə dəndir.

ƏƏ: VVilliamsD., dern VVa les, London, 1965 UELS DİLİ, valli dili, kimr dili —vallilərin (uelsli- lərin) dili. Kelt dillərinə daxil- dir. Bu dildə 1 mln.-a Yaxın adam danıqlır. Yazısı latın qrafikasına əsaslanır.

UELSLİLƏR—B. Britaniyada Uels y-a-nın yerli əhalisi, xalq. Bax Val- lilər.

UJVİ Natalya Mixaylovna (d. 8.9. 1898, Luboml)—Ukrayna sovet aktrisa- sı. SSRİ xalq artisti (1944), Sosia- list Əməyi Qəhrəmanı (1973). SSRİ Devlət mukafatı laureatı (1946, 1949, 1951). 1945 ildən Sov. İKP uz- vu. 1922 ildən Ukraynanın muxtəlif teatrlarında cıxıst etmipdir. 1936 ildən Franko ad. Ukrayna Dram Teatrının (Kiyev) aktrisasıdır. Ən yaxtpı rolları: Anna (F“Oqurlanmın səadətə, İ. Franko), Krucinina və Tu- gina (-“Gunahsız muqəssirlərə, “Son qurbanə, A. Ostrovski), Ranevskaya (-“ Albalı baqız, A. Cexov), Beatrice (4“Hec nədən hay-kuye, B. P1ekspir), Olqa, Natalya Kovtik (4“ Makar DUub- ravaq, cBaqpınaqacı mepəsiz, A. Kor- neycuk) və s. 1926 ildən kinoda cəki- lir (4“ Vıborq tərəfiə, “Gey qurpaqıg və s.). 4 dəfə Lenin ordeni, 5 6anıra ordenlə, həmcinin medallarla təltif edilmiitdir.

UJQOROD --EUSSR-də məhəp. 3akap- patye vil.-nin mərkəzi. Uj cayı (Tisa hHevzəsi) sahilində, Pərqi Karpat d-rının c.-q. ətəklərindədir. D.Y. st. Avtomobil yolları qoviyarı. Ae- roport. Əh. 102 min (1983). Arac e”ma- lı və mebel, cihazqayırma və mapın- qayırma sənayesi inkitppaf etmiidir. Yeyinti və yungul sənaye var. Tikinti materialları istehsal olunur. Qərbi Sibir— Avropa qaz kəməri U.-dan ke- cir. Un-t, texnikumlar, musiqi və tət- biqi sənət məktəbləri, muzeylər, mu- siqili dram teatrı, filarmoniya, tur- bazalar, me”marlıq abidələri var. 8—9 əsrlərdən mə”lumdur. UJUӰR–RSFSR Krasnoyarsk əlkə- sində ipəhər. Ujur r-nunun mərkəzi. D. y. st. Ət kombinatı, sud 3-du, ele- vator, d.y. nəql. muəssisələri, xalq teatrı var.

UZAQ DUZULCUİY VƏ YAXIN DU- ZUMLUİY—bərk cisimlərdə və mayelər- də atom və molekulların qartılıqlı yerləttməsində nizamlılıq. Atomlar- arası məsafə tərtibində olan nizam- lılıra yaxın duzuӱlu:i, qeyri-məhdud beyuk məsafədə təkrarlanan nizamlı- lıra isə uzaq duzulut deyilir. İdeal qazlarda fəzanın hər hansı nəqtəsin- də atomun olma ehtimalı digər atom- ların vəziyyətindən asılı deyil, Yə”ni qazlarda U.d. və y.d. yoxdur. Mayelər- də və amorf cisimlərdə qoniqu atom- ların yerlətpməsində muəyyən qanuna- yrunluq—yaxın duzulut məvcuddur. Beyuk məsafələrdə nizamlılıq get- dikcə cdaqılırg və tədricən cnizam- sız duzululləm kecir, Yə”ni maye və amorf cisimlərdə uzaq duzulu yox- dur. Bu, rentgen-quruluqi analizi ilə

A history of mo

424

bilavasitə tə”yin edilir. Kristallar- da atomlar fəza qəfəsində yerləptir və bir-birindən eyni Jəsafədə yerlə- pən atomların nəvbələtməsi bir mo- nokristal tərkibində təkrar olunur. Yə”ni, kristallarda hər iki duzuluti meəvcuddur. Kristalda məvcud olan simmetriklik və atomların duzgun nəvbələpməsi qanunu uzaq duzulupqun əsas əlamətləridir. U.d. və Y.d. anla- yıppları ərintilər nəzəriyyəsində mu- um rol oynayır. Bu anlayıqi ərinti-

lərin cnizamlılıq dərəcəsiniFcF xa- 6

rakterizə edir. Məs., iki komponent- dən (A və V) ibarət ərintidə tam ni- zamlılıq olduqda iki nəv atomlar duzgun nəvbələpir, yə”ni 4 atomunun ən yaxın qonpusu yalnız V atomu olur. Nizamlılıq natamam olduqda A atomlarından bə”ziləri V atomunun, V atomlarından bə”ziləri A atomunun Yerində olur. A atomunun əz yerində olanlarını C,, əzgə Yerində olanla- rını MC. ilə Gəsterdikdə uzaq duӱzuӱ- lupqun dərəcəsi tӱ— = 42 olar. tu=1 yuy p = M.M, pen tam nizamlı, t|=0 tam qeyri-nizamlı haldır. Qızdırmaq və mexaniki e”mal etməklə ərintidə muxtəlif nizamlılıq dərəcəsi almaq olar. Bu halda ərin- tinin fiziki xassələri dəyitilir. UZAQ RABİTƏ — bir-birindək uzaq (demək olar ki, qeyri-məhdud) məsafə- də olan obyektlər arasında telefon- teleqraf rabitəsi. U. r. hava, kabel və radiorele rabitə xətləri ilə yara- dılır. Hazırda Yerin sun”i peykləri- nin kəməyi ilə genilzolaqlı rabitə kanallı U.r. inkipaf etməkdədir. U,r.-də, rabitə xətlərinin sıxlaidı- rılması yolu ilə bir rabitə xətti- nin bir cox mustəqil kanalları ilə (bax Coxkanallı rabitə) eyni zamanda telefon, teleqraf, leqraf, te- leviziya və digər siqnalları da etur- mək olar. U.r.-dən beynəlxalq danı- ipıqları, radio və televiziya veri- liplərini, qəzet səhifələri (bax Faksimile rabitəsi) və s.-ni əturmək Ya istifadə edilir, SAT İYƏRQ (ing. Raq Eazg6, fr. Ex- treme OqyepS)—Pərqi Asiyada yerlə- ilən dəvlətlər və ərazilərin umumi adı. U.P1.-ə SSRİ-nin iy, kənarı, Cin (iz, hissəsi), Koreya, Yaponiya, Filippin aid edilir. UZAQ İYƏRQ RESPUBLİKASI (YHP) — 6.4.1920 —15.11.22 illərdə Həpru Cuönp Bə Yaar PPərqdə demokra- tik resp. Rəhbər rol Kommunist par- tiyası bada olmaqla fəhlə sinfinə məxsus idi. Sovet Rusiyası və Yaponi- ya arasında hərbi toqqutpmaya yol ver- məmək, Uzaq PTərqdə mudaxilənin və aqqvardiyacıların ləqvinə ipərait ha- zırlamaq məqsədi ilə bufer devlət kimi radılnındı. 1920 il aprelin 6-da Verxneudinskdə (indiki Ulan- Ude) UİTR-in yaradıldırı e"lan olun- du. UPTR-in tərkibinə Pribaykalye, Zabaykalye, Amur, Primorsk, Kamcatka vil.-ləri və Pimali Saxalin daxil idi. Paytaxtı Xerxasulini, sonra Cita olmutidur. U1İPR-ə rəHbərlikdə RK(b)P K-nın və ptəxsən V. İ. Leninin bəyuk rolu olmutidur. 1921 il mayın 26-da aqqvardiyacılar yapon mudaxiləcilərinin gəməyi ilə Vladi- vostokda cevrilii etdilər və dekabr- da Xabarovskı tutdular. 1922 il fev- ralın 5-də UTİR-in alq İnqilab Ordusu (bapq komandan V. K. Bluxer) əks hucuma bapladı: fevralın 14-də

UZAQ RABİTƏ

Xabarovsk, oktyabrın 25-də Vladivos- tok azad edildi. Yapon mudaxiləci- ləri Primoryedən cıxmara məcbur ol- lar. 1922 il 755 14-də Xalq Məclisi R-in vet Rusiyası- na birləpdirilməsini xahiq:l etdi. URMİK-in 5 noyabr tarixli dekreti ilə UTPR RSFSR-ə daxil oldu. “-UZAQDAN MƏKTUBLARUu — V. İ. Leninin 1917 il martın 7-dən 12-dək (20-dən 25-dək) yazıb Rusiyaya gendər- diyi məktublar: “Birinci inqilabın irinci mərhələsiə?ə, “Yeni həkumət və proletariatə, “Proletar milisi haqqında, *Sulhə necə nail olmalı?,| İsvecrədən Rusiyaya yola dutimək ərə- fəsində—martın 26-da (aprelin 8-də) yazmaqa baipladıqı 4“İnqilabi prole- tar devlət quruluptunun vəzifələri məktubu bapa catdırılmamındır (Lenin V. İ., Əsər. tam kulliyya- tı, c. 31, səh. 9—65). V. İ. Lenin cU.m.ə-da Rusiyanın konkret tarixi pəraitini nəzərə alaraq, həmcinin Paris kommunasının və 1905—07 il- lər inqilabının təcrubəsinə istinad edərək proletariatın strategiya və taktikasının cox muhum məsələlərini ipləyib hazırlamıpdır. V. İ. Lenin ə bir batlıca nəticə cıxarmıinil- dır ki, inqilabın birinci mərhələsi qurtarmıldır:, hazırkı devrun xusu- siyyəti inqilabın dəvlət hakimiyyəti məsələsini qeyri-adi pəkildə həll et- MHH bu mərhələsindən hakimiyyəti fəhlələrə və ən yoxsul kəndlilərə ver- məli olan ikinci mərhələsinə kecmək- dən ibarətdir. Bu nəticə əsasında V. İ. Lenin proletariatın vəzifələ- rini muəyyənlətpdirmitndir: 4“Fəh- lələr, siz cariziz qarpiı vətəndat MY proletar, xalq qəhrəman- lıqı xaruӱqələri gəstər-= HHHH3, siz inqilabın ikinci mərhələsində əz qələbənizi Hazırlamaq ucun proletar və umum- xalq mutəptəkkilliyi xa- ruqələri g əstərillir H- H H 39 də orada, səh. 22—23), V, İ. Lenin hesab edirdi ki, inqilabın ge- dipində meydana cıxacaq yeni həkumə- ti fəhlə, əsgər və kəndli deputatla- rı Sovetləri tipində təppkil etmək lazımdır: belə həkumət artıq məvcud- dur, bu, Piterdəki fəhlə deputatları Sovetidir, o əsgər və kəndlilərlə, habelə k.t. fəhlələri ilə əlaqə yarat- maqa calınır. İnqilabi həkumətin əsas vəzifələrindən biri kəhnə bur- jua dəvlət maipınını daqrıtmaqdan və onu silahlı xalqın umumi təpqkila- tı ilə əvəz etməkdən ibarət olmalı- dır. Proletar dəvləti haqqındakı ideyaları V. İ. Lenin sonralar cDev- lət və inqilabı əsərində inkitpaf et- dirmiidir. V. İ. Lenin Muvəqqəti he- kumətin imperialist siyasətini ifita etmit və gestərmitdir ki, həm 63 CHH- fi tərkibinə, — əz idarəetmə orqan- larına gərə tamamilə Yeni olan pro- letar devləti həqiqətən məhkəm və de- ərik sulhə nail olmaqa qadirdir. . İ. Lenin qeyd edirdi ki, Rusiya proletariatı ən Yaxın gələcəkdə Yal- nız bu pərtlə qalib gələ bilər ki, onun birinci addımı kəndlilərin bəyuk əksəriyyətinə ig) bənzə torpa- qının musadirəsi və butun torpaqın millilətdirilməsi uqrunda mubari- zədə fəhlə sinfi tərəfindən kəmək gestərilməsindən ibarət olsun, Pro-

aribəsində fo

letariatın hissəsi ilə ittifaqda bundan sonra- kı fəaliyyəti ən muhum məhsulların istehsalı və bəlkusu uzərində nəza- rət qoyulmasına, umumi əmək mukəllə- fiyyətinin tətbiqinə və s. yənəldil-

kəndlilərin ən yoxsul

məlidir. c...Bu addımların məcmusu və inkipafı isə sosializmə kecid olardı ki, sosializm də Ru- siyada kecid tədbirləri olmadan, birdən, dərhal həyata gecirilə bil- məz, bu kimi kecid tədbirləri nəti- cəsində isə tamamilə həyata kecirilə bilər və həyata kecirilməsi qəti zə- ruridirə (yenə orada, səh. 62). V. İ, enin gəndlərdə kəndli deputatları Sovetləri ilə yanalplı muzdur Sovet- ləri Yaradılmasını da zəruri sayır- dı. cU.m.ə-da soyquncu muharibəni da- vam etdirən Mӱvəqqəti həkumətin im- perialist siyasəti ifita olunur bol- peviklər partiyasının hələ 1915 il- də irəli surduyu sulh proqramının carizm devrildikdən sonra da quvvə- də qaldırı gəestərilirdi. Beləliklə, V. H. enin hələ 1917 ilin martında cU.m.ə-da və digər mə- qalələrdə proletariatın inqilabi stra- tegiya və taktikası, yeni tarixi ilə- raitdə onun vəzifələri haqqında baii- lıca mӱddəaları ipləyib hazırla- mıntpdı ki, bunlar da bir qədər sonra cAprel tezisləriə?ndə, partiyanın 7- ci (Aprel) konfransının qərarla- en daha da inkipaf etdirildi. ZAQDANGƏRMƏ, hipermetro- piya (hiper... -- Yun. te(qop—əlcu -- or5, ӧroz—gəz)—gezun klinik refrak- siyasının bir nəvuş paralel ipıq iqualarının gəzdə sındıqdan sonra, gəzun torlu qipasının arxasında kusda toplanması., U., əsasən, Ə yalplarda təsaduf olunur. Səbəbi: gəzun sındırıcı aparatının zəiflə- MƏCH, gəzun ən-arxa oxunun qısa ol= ması və s. U. əksər yenidoqulmular- da təsaduf edilir. Upiaq beyuduӱkcə gəz alması da beyuyur və U. KeuHÖ Ke" dir. U. baqaqrısı, uylaq yaplarında isə cəpgəzluk tərədə bilər. U. zama- nı gərməni bərpa etmək ucun cəkuk iəli eynəklərdən istifadə edilir. UZAQLAYDIRICI SİNİR—6-cı cut gkəllə-beyin siniri. Beyin kerpu- sundə rombabənzər cuxurun dibində yerləpən hərəki nӱvədən bailayıb beyin kerpusu ilə uzunsov beyin pira- midası arasında beyindən xaric olur. Gəz yuvasının ust yarıqından gəz YU- vasına daxil olur və gəzun bayır duz əzələsini innervasiya edir. U.s.-in fəaliyyəti pozulduqda gez almasının hərəkəti məhdudlapır. Baiygicəllən- mə, gəzdə cəplik, ikiləimə olur. UZANMA (texnikada)—materia- lın deformasiya olunma xarakteristi- kası:, həmin materialdan olan numu- nəni dartıb uzatdıqda yaranan uz. ar- tımının qiyməti ilə əlculur. Əməli ipdə adətən, materialın nisbi U.-sı tə”Yin edilir: bu da dartma zamanı nu- munə qırılanadək onda Yaranan uz. artımının nӱmunənin batlanqıc UzZ.- na olan nisbətinə (25 ilz) bərabər olur. Nisbi U. materialın plastikliyini xarakterizə edir. UZBӦY, Qərbi Uzboy—1) Turk- mənistanda qədim vadi. Qaraqum səh- rasının (im.-q. kənarı boyu Sarıqa- mıp cəkəkliyindən Xəzər dənizinə qədər uzanır. Qədimdə Amudərya Ca- yının suyunun bir Hissəsi buradan axırdı, U.-un uz. təqr. 550 k.c, hӱnd.

—

50 m-ə qədərdir (q. hissəsi okean sə- viyYƏSİNDƏN apaqıda yerlətir). Ilop gellər və muxtəlif nəv duz yataqla- rı var. Yasxan gəlu r-nunda iri yer- altı ipirin su Həvzəsi apkar edil- mipdir. Saksaul, Yulqun və qamıpp bitir. 2) Orta Asiyanın səhra r-nla- rında qısamӱddətli axımı olan, yaxud axımı hec olmayan quru cay yataqları- V 3E (Ühse) B (12.3

Ek (Uhse) bono (12.3.1904, Panırarr— 2.7.1963, Berlin)—alman yazıcısı (ADR). ADR İncəsənət Akademiyası- nın uzvu (1955). ADR Milli mukafa- tı laureatı (1954). 1932 ildən Alma- niya KP-nın uzvu. İspan xalqının milli-inqilabi muharibəsində (1936— 39) Beynəlmiləl briqadanın komissarı olmutidur. 1939 ildən muhacirətdə Yalpamınl, 1948 ildə vətənə qayıtmıip- dır. Avtobioqrafik 4“Muzdlu və əs- gərə (1935), faiyizmə qariı mubari- zədən bəhs edən “Leytenant Bertramı (1944), “Vətənpərvərlərg (1954, bitmə- mipdir) romanları, povest və novel- laları, publisistik əsərləri var.

Əsəri: İskrı vo mqle, M., 1960,

UZEDOM, U znam (alm. (Yzedopp, polyakca 1Y2pap)—Baltik dənizində ada. Odra cayının mənsəbində, P1et- sin kerfəzi ilə Pomor buxtası ara- sıpdadır. PT, hissəsi Polilaya, r. hissəsi isə ADR-ə məxsusdur. Sah, 405 km?, Səthi təpəli duzənlikdir (hund. 58 m-dək). PQam və fıstıq me- pələri, əkin sahələri, dəniz kurort- ları (Sinnovits, Banzin, bek: R) və dəniz portu (Svinouystsey Polta) var. Balıq ovlanır. UZEN—RSFSR Saratov vil. və Qa- zax.SSR Uralsk vil.-ndə iki cay |Be- yuk Uzen (uz. 650 km, həvzəsinin sah, 1 km?), Kicik Uzen (uz. 638 km, hevzəsinin sah. 18250 km?)|. Axarsız Qamılp-Samara gəllərinə təkulur. Suvarmada istifadə edilir. UZLAYDIRICI SİSTEM, in- terfeys—əməli yaddapla (ƏY) Myx- təlif xarici qurqular (XTQ) arasın- dakı informasiya mubadiləsini stan- dartlapdırmaq ucun istifadə olunan universal əlaqələndirici aparat və proqram vasitələri. Hesablayan elek- tron mapınlarda (HEM-lərdə) XQ ilə ƏY arasında informasiya mӱbadiləsi uyqun əmrlərə (giript-cıxılıq əmrlə- rinə) gerə xususi qurqular (multip- leks və selektor kanalları) vasitəsi- lə Həyata kecirilir. U.s., əsasən, iki cur olur: giriit-cıxınd kanalları .. Tn idarəedici qurqusu (XQİQ) arasındakı əlaqə və siqnalların uni- fikasiya olunmuti sistemi, XQİQ və XQ arasındakı əlaqə və siqnalların nifikasiya olunmuii sistemi. U.s, 4 nəsil HEM-lərində tətbiq edilir. UZLAİIYMA—sintaktik əlaqə vasitə lərindən önpHu, tabe tərəfin (xəbər) tabe edən tərəfə (mubtəda) umumi qram- matik kateqoriyalara (iqəxs, KəmiyyYƏT və cins) gərə uyqunlatması. Bə”zi dillərdə U.-da morfoloji gestərici- lərdən istifadə edilir. Azərb. dilin- də mubtəda və xəbərin ipəxsə gərə U.-sı mutləqdir: kəmiyyətcə U. bə"zən 3-cu ipəxsin cəmində pozulur. U. flektiv dillərdə daha cox inkipaf etmipdir. UZLOVAYA—RSFSR Tula vil.-ndə pəhər. Uzlovaya r-nunun mərkəzi. D.Y. və avtomobil yolları qovpaqı. Əh, 64 min (1983). D.y. nəql. mӱəssisələri, mapınqayırma, plastik kutlə, texni-

UZUNBOYLAR

Kİ dəri mə"mulatı z-dları, tikipt, ayaqqabı, klaviatura f-kləri, yeyinti sənayesi, aqır mapınqayırma və D.Y. nəql. texnikumları, tibb məktəbi var. Kəmur cıxarılır. UZNADZE Dmitri Nikolayevic (1.1, 1887, Sakar g., indiki Gurc.SSR-in Zestafon r-nu—12.10.1950, Tbilisi) —sovet penxolotu və filosofu. Gurc. SSR EA akad. (1941). Leypsiq un-tinin fəlsəfə fakultəsini (1909) və Xar- kov un-tinin tarix-filologiya fakul- təsini (1913) bitirmildir. Tbilisi un-tinin (1918) banilərindən biri. U. un-tdə psixologiya ppe”bəsi və kafedra- sını, eksperimental psixologiya la- əra haya yaratmıntdır. Gurc. SSR EA Psixologiya İn-tunun təi- kil edildiyi gundən (1941: 1950 ildən D.N. Uznadze ad.) onun direktoru ol- mupdur. Əsas əsərləri təfəkkur, nitq və qavrayıti anlayıtlarına aiddir. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif olunmudur.

Əsəri: Psixoloqiceskie issledova- nil, M., 1966,

Ə Pranqipvili A S., Psi- xoloqiceskie ocerki, Tbilisi, 1975. UZUN DALRALAR—dalra uz. 1 km- dən 10—20 km-dək olan radiodalqəa- lar. U.d. Yer kurəsini əhatə edir, bir necə yuz km, uz. km-dən beyuk olan dalqalar isə 2 min km məsafə- yədək yayılır. U.d. ionosferə daxil olub, onun atpaqı sərhədindən əks olunur. U.d.-ın yayılmasında iono- sfer və Yer səthi sferik dalra ana- ranın divarı rolunu oynayır. Uz. 1—2 km olan U,d.-da radiosiqnalların qəbuluna Gunətin fəallıqı, ilin fəsilləri və s. tə”sir etmir. U.d. dayanıqlı radiorabitəni tə”min edir, uzaq radiorabitədə (2000 km) və radio- naviqasiyada tətbiq edilir, Y3YH İL—366 gundən ibarət təqvim ili. U.i.-də fevral 29 gundur. Nəmrə- si dərdə qalıqsız bəlunən (2 sıfır- la qurtarırsa dərd yuzə) il U.i.-dir. UZUN PARLAMENT (ing. Long par- Papepe, uzun muddətli par- lament—İngiltərə kralı 1 Kral Stuartın 1640 il noyabrın 3-də ca- qırdırı və əslində yenicə bapplanmınn İngiltərə burjua inqilabının (17 əsr) qanunverici orqanına cevrilmit parlament. Gedək parlamenti əvəz et- miidi. 12 ildən cox (adı buradandır)

məvcud olmutdur. 1653 il aprelin 20-də O. Kromvel U .p.-i buraxdı. UZUN HƏSƏN (1423/24—5.1.1478,

Təbriz, Nəsriyyə kompleksində dəfn olunmuttdur) — Aqqoyunlu heəkmdarı 11468—781, gerkəmli sərkərdə və dip- lomat. Ucaboylu, nəhəng adam oldu- qundan mӱasirləri ona c Uzun ləqəbi vermiplər. 1453 ildən Diyarbəkirdə Atqoyunlu tayfa ittifaqına baqicı- lıq etmitpdi. 1467 ildə Mupi vuruil- masında Cahaniahı məqlubiyyətə ur- radan U.H. Qaraqoyunlu dəvlətinə son qoyaraq (1468) qısa muddətdə cXora- sandan Qaramana qədər uzanan (K. Marks) genit bir ərazini hakimiy- yəti altında birlətdirdi. U.H. 1468 ildə Azərb.-a soxulan Teymuri Əbu Səidi də məqlub etdikdən sonra i1- qalcılıq muharibələrinə bailadı. Mərkəzi Təbriz olmaqla Aeqoyunli əvlətinin əsasını qoyan U.H. mər- kəzləildirmə siyasəti yurudurdu. əlkənin iqtisadi həyatını dircəltmək və vergi toplanmasını nizama salmaq məqsədilə xususi cQanunnamə (€ Həsən

425

nanmah qan nları) verdi. U.H. iri kecəri-hərӧci ə”yanların imtiyazları- nı məhdudlatdırdı, oturaq əhaliyə arxalanmaqa bapladı. Daimi nizami ordu Yaratmaq ucun oturaq əhali muzd- lu Hərbi xidmətə cəlb olundu. Avropa əlkələrindən artilleriya mutəxəssis- ləri və toptəkən ustalar də”vət olun- du. U.H. dini siyasəti də əlkənin mehkəmləndirilməsinə yəenəltmiidi: sunnilik rəsmi din olsa da :piə məz- həbindən olanlar tə”qib edilmirdi. O, bacısını Səfəvi PTeyx Cuneydə, qızı Aləmiyah na isə (1 lah Tic. mayılın anası) IHleix heinəpə əpə Bep- mipdi. U.H. Avropa əlkələri ilə əla- qələrini daha da məhkəmlətmək məqsə- DİLƏ ən imperatoru QU İoanın (1429—581| qızı Dəspinə xatunla ev- lənmipdi. Avropa əlkələri ilə bir- bapa ticarət əlaqələri yaratmaq məq- sədilə Qara dəniz və Aralıq dənizi sahillərinə gedən ticarət yollarını tutmaqa calıytan U. H. Osmanlı impe- riyasına qariqı Venesiya ilə sazip baqladı. Bu ittifaqa Macarıstan, Neapol krallıqı, Papalıq, Rodos, Kipr, Burqundiya hersoqluqu, Qaraman əmirliyi və s. əlkələr də qopquldu. Lakin muttəfiqlərin əlbir cıxıtn etməməsi Bursayadək irəliləyən Aqqo- yunlu quvvələrinin sonralar mərlubiy- yəti (1473) ilə nəticələndi. 1478 ildə Atqoyunlular PTərqi Gurcustana, Urfa və Amidə hərbi səfərləri zamanı gur- cu və Misir qopqunlarını məqlubiy- yətə uqratdılar.

h. dəvrundə Aqqoyunlu sarayı

Avropa əlkələri, Beyuk Moskva knyaz- lıRı və s. dəvlətlərlə daimi diplo- matik əlaqə saxlayırdı. Təbrizdə bir cox əlkənin daimi səfirliyi vardı. Genip quruculuq tədbirləri gecirən U,H. Təbrizdə Qeysəriyyə ərtulu baza- rı, Nəsriyyə mədrəsə-məscidi və s. ictimai binalar tikdirmiiydi. U.H.- in sarayında elmi məclis fəaliyyət gəstərirdi. Həkmdara məxsus kitabxa- nada 58 alim calınırdı. U.H.-in xususi saz ansamblına 98 apqıq daxil idi. Tarixci Əbu Bəkr Tihrani, fi- losof Cəlal əd-din Dəvvani, italiya- lı C Anciolello U.H.-ə xususi əsərlər Hr etmiplər. UZUNBAIİYI—Azərb.SSR-də dar. Yar- dımlı r-nu ərazisində, Pepytəsər sil- siləsində, Vilət cayının mənbə his- səsindədir. Hund. 2202 m. Yamacla- ında mepqələr var.

ZUNBIRCIQLILAR—1) ikiqanad- lılar dəstəsindən cuӱcu Yarımdəstəsi) 2) duzqanadlılar dəstəsi. UZUNBOYLAR—Azərb.SSR İsmayıl- lı r-nunun Sulut k. ərazisində (Ar- su r-nunun Leninabad k. Yaxınlı- qında) antik devr yatayıtı Yeri və qəbiristan. Nisbətən hundur Yayla- da yerlətən U.-ın sah. təqr. 4 ha-dır. Arxeoloji qazıntılar (1981) zama- nı e.ə. 1-ci minilliyin son rubunə aid zəngin maddi MƏDƏNİYYƏT qalıqla- rı aiykar edilmitdir. Torpaq qəbir- lərdə (4x2 m) əlulər saq beyru ӱstdə bukulu vəziyyətdə basdırılmınndır. Ətrafına 50—70 saxsı qab, coxlu də- mir nizə, cin, bıcaq, capacaq, biz, qı- yıq, bəzək ppeyləri və s., habelə at, it, muxtəlif heyvan skeleti və quiy qoYul- mutidur. Qəbirlərin birindən alban (Qafqaz) gumuli sikkəsi də tapılmıit- dır. Maddi mədəniyyət nӱmunələri U.- ın e.ə. 3—1 əsrlərə aid olduqunu su- but edir,

UZUNBURUNLAR

Uzunboylar tapıntıları: 1—dəmir capa- caq, 2— dəmir cin: 3—buləv dapı: 4—də-

mir nizə ucu, 5—dopu:) 6—guvəc: 7— cıraq, 8—suddan:, 9—vaza: 10—canaq (5—10— hamısı saxsıdan),

Əd. Osmanov F. L., Anticnın saxmpasıx ə 6ofinap, Arxeoloqizesklə 1 oqraficeskie izıskanil - djane (1977 q.), B., 1980. I ın

UZUNBURUNLAR (Curculionidae)— ecək fəsiləsi. Bapının ən Hissə - si bapp-boru (bə”zən səhvən xortum ad- lanır) pəklində uzanmındır: ucun- da becəklər ucun tipik sayılan gəmi- rici arız aparatı yerlətir. Bir cox U.-ın bap-borusu nəinki baptından, Hətta butun bədənindən də uzundur, U, qısaxortumlular və uzunxortum- lulara ayrılır. Qısaxortumluların qanadı cox vaxt reduksiyaya uqramıpt, tu ri (elitra) qarıncıqın uzərində bititimitdir. HCox vaxt qanad- ustlukləri ӱzərində tikan və cıxın- tılar, bir coxlarında isə pulcuqlar vardır ki, bu da bəcəyə metal parlaq- lıqı verir. Əksəriyyəti fitofaqdır. Qısaxortumlular torpaqa, uzunxortum- lular isə bitki toxumalarına yumur- .... Strfəsi ayaqsızdır. Sarı, Dd qəhvəyi rəngdədir. Dunyada 40.000, SSRİ-də 3500, Q 0 1300, O cumlədən Azərb. SSR-də 850-dən cox nevu mə”lumdur. Muxtəlif k.t. bitkilərinə, ə və meiptə aqacları- na, ərzaq məhsullarına ziyan v . UZUNBURUN ULAR (MoktuNbə oqtuq:Qoqte5 dəstəsindən balıq fə- siləsi. Uz. 1,5 m-dək olur. Burnu bo- ru kimi uzanmıpi və bəzən də apaqıya əyilmiiy olur: bu, U.-a qruntun di- indən onurqasızları tutmaqa imkan verir. Afrikapın ipirinsu hevzə- lərində Yapayırlar. 30-dan artıq nə- vu birlətdirən bir necə cinsi (Moq- tuqi5, Opa(hopetiz və s.) var. Moq- myrus cinsinin bə”zi numayəndələri- nin quyruqunun yanlarında siqnal ve- rən elektrik orqanları olur. Vətəgə əhəmiyyəti var. ӰZUNQANADLILAR (Arod(oqpez)— quilar dəstəsi. Bir-birindən kəskin ayrılan 2 yarımdəstədən (uzunqanad-

lar və kolibrilər) ibarətdir. U, ucun qanadının cox uzun, ciyin sumuyunun qısalmın və U.-ın iti manevr ucu- iqunu tə"”min edən ikinci dərəcəli calma lələklərinin qısa olması xa- akterikdir. 1—Z3 ar Yumurta qoyur. tcəbalalar kor doqulur. Mulayim və xususilə tropik quritaqlarda 400-dək HƏB papa. “Y3YHAƏPƏşs—rənuM A3əpö. xalq rəqs melodiyası. Ən”ənəvi toy rəqsi olan vU.9, adətən, qızlar, gəlinlər, bə”zən isə qocalar tərəfindən ifa edilir. Lirik, zərif və emosional cU. ucun adi gəziti, Yana gəziii, suzmə və s, hərəkətlər xarakterikdir. Musiqi əl- cusu 6/8, tempi mulayim (todeqa(o), məqam əsası pqutptərdir. 4U.ə Zaqaf- qaziya xalqları arasında geniiy yayıl- mıpdır. U. Hacıbəyov 4O olmasın, bu olsunə musiqili komediyasında, A. . Xacaturyan cQayaneə baletində €Y.ə melodiyasından istifadə etmipilər. UZUNLUQ—xəttin ədədi xarakteris- tikası. Tə”rifləri muxtəlifdir: 1) duz xətt parcasının U.-u onun uc nəqtələri arasındakı məsafədir: 2) sınıq xəttin U.-u onun hissələrinin uzunluqları cəmidir: 3) adi qevsun U,-u əz daxilinə cəkilmiiy sınıq xət- tin hissələrinin sayı sonsuz artdıq- da və maksimum U.-lu hissəsinin U.-u sıfra yaxınlatdıqda bu xəttin li- mitidir: 4) sonlu sayda sadə qəvsdən ibarət kəsilməz əyrinin U,-u bu qəvs- lərin U.-ları cəmidir. UZUNMUDDƏTLİ KREDİT — uzun muddətə verilən və batilıca olaraq əsas kapitalın (kapitalizmdə) və əsas fondların (sosializmdə) geniyl tək- rar istehsalına xidmət edən kredit. apitalist əlkələrində U.k.-in tipik forması korporasiyaların qiymətli kaqızları almasıdır. Bank borcu formasında birbaqtta kreditlətidirmə U.k.-in mənbəyidir. U.k.-in muhum sahəsi, həmcinin dəvlət krediti və mənzil tikintisinin kreditləidiril- məsidir. U.k. beynəlxalq iqtisadi mu- nasibətlər sahəsində də geniiy tətbiq olunur. İmperializmdə U.k. kapital ixracı və imperialist ekspansiyası nın balilıca formalarından biridir. Sosialist əlkələrində U.k. x.t.-nın muxtəlif sahələrində əsaslı xərclə- rin, fərdi və koop. mənzil tikinti- sinin dəvlət kreditləpdirilməsini və xarici dəevlətlərə kredit verilmə- sini əhatə edir. SSRİ-də əsaslı xərc- ləri SSRİ Dəvlət Bankı və SSRİ Tikinti Bankı kreditləddirir. U.k. alınmın resursların (faizini ələ- mək iyərtilə) qaytarılmasını nəzərdə tutur: bu da təsərrufat hesabı prin- siplərinə daha muvafiqdir. UZUNMUDDƏTLİ XİDMƏT sovet əmək huququna gərə x.t.-nın bə”zi sa- Hələrində muəyyən iqəraitdə (məs., Uzaq PYimalda), muəyyən nemə ən həkim- lik pepəsi), Yaxud vəzifə uzrə əmək fəaliyyəti devru: Yeraltı iilərdə ca- lıpanlara, aqac tədaruku, arac axıt- ma, aqacları nəvlərə ayıran və da- pıyan muəssisələrdə, Ural, Sibir, Uzaq PLərq, Uzaq PYimal və onlara bə- rabər tutulan yerlərdə iiyləyənlərə U.x.-ə gerə birdəfəlik illik muka- fat (həcmi əmək fəaliyyətinin mud- dətindən asılıdır) verilir, Yaxud əmək haqqına əlavələr edilir. Bila- vasitə mə”dən, metallurgiya, metal e”malı, kimya, toxuculuq və tikinti materialları sənayesində, iri tikin-

tilərdə, su və d.y. nəql.-nda ipləyənə lər, meptə sənayesi və mepə təsərru- fatı ipciləri ucun U.x.-ə gərə əla. və mə”zuniyyət muəyyən edilmiiydir. Maarif və səhiyyə ipciləri, aqronom və baytarlar, teatr və digər teatr-ta- maiya mӱəssisələrinin artistləri, təy- yarəcilər və mulki aviasiyanın digər ipciləri ucun saqlamlıq vəziyyətin- dən, yaplından və indəki fasilələr- dən asılı olmayaraq U.x.-ə gərə pen- siya tə”yin edilir. Hərbi qulluqcula- ra U.x.-ə gərə pensiya bir sıra vəziy- "ə nəzərə alınaraq tə”yin olunur, ZUNOBA— Azərb.SSR Xacmaz r-nun- da kənd. U. sovetliyinin mərkəzi, R-n mərkəzindən 20 km iim.-da, Sa- mur-Dəvəci ovalıqındadır. ƏH. 722 (1985), tərəvəzcilik və heyvandarlıqla məptuldur. Orta məktəb, kitabxana, klub, tibb məntəqəsi var. UZUNOBA Su ANBARI — Azərb, SSR-də (Nax.MSSR), Babək r-nu əra- zisindədir. 1961 ildə istifadəyə ve- rilmipdir. Suyunu uz. 13 km və suke- cirmə qabiliyyəti 1,5 m?,san olan ka- nallar vasitəsilə Naxcıvan cayından və onun qolu Cəhri cayından alır, ah. 1,2 km2, umumi həcmi 9 mln. m?, faydalı həcmi 8,5 mln. m?-dir. Bən- din uz. 1,9 km, Hhund. 17,5 m, 1 min ha- dək sahənin suvarılmasında istifadə

olunur: UZӰNOV Decko (d. 22.2.1899, Qazan- lıq)—bolqar rəssamı. BXR xalq rəs- samı (1963). Bolqarıstan EA-nın hə- qiqi uzvu (1973). SSRİ Rəssamlıq Akademiyasının fəxri uzvu (1983), BXR Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1967). Dimitrov mukafatı laureatı (1962). Sofiya (1919—22) və Munxen (1922—24) rəssamlıq- akademiyaların- da oxumutdur. Sofiya Rəssamlıq Aka: demiyasının prof. (1938 ildən). Bol: qarıstan Rəssamlar İttifaqının səd- i (1965 ildən). YUNESKO yanında zeynəlxalq Plastik Sənətlər Asso- siasiyasının prezidenti olmuzidur (1976—79: 1979 ildən fəxri prezi- denti). “N. O. Massalitinovun port- retiə? (1931), *Kamerunlu numayəndə qadın (1960), “Etirazı (1965) ən yax" iyı əsərlərindəndir. Coxlu mənzərə, divar rəsmləri və mozaikaların muəl- lifidir. U.-un əsərləri sərbəst rəsm uslubu, zəngin nuanslı koloriti ilə secilir.

ӰNOV Dimitr Todorov (l. 10.12, 1922, Stara-Zaqora)—bolqar muqənni- si (lirik-dramatik tenor). BXR xalq artisti (1962). Dimitrov mukafatı laureatı (1959). 1948 ildən Sofiya xalq operasının solistidir. 1953—54 illərlə Beyuk teatrda (Moskva) təcru- bə kecmtidir. Partiyaları: Xoze (“Karmenə, J. Bize), Radames, Otel- no (4“Aidaə, €Orenno,, C. Verdi), German (“Qaratoxmaq qadınə, P. Cay- kovski), Kavaradossi (“Toskaə, C. Puc- cini), Momcil (4“Momcilə, L. Pipkov) və s. Muasir vokal sənətinin gərkgəm- li numayəndələrindən olan U. dunya- nın bir cox opera səhnələrində (həm- cinin Bakıda) cıxıi edir. Opera rej. kimi də fəaliyyət gestərir. UZUNƏMURLULUK—ictimai-biolo- ji qanunauyqunluq, insanların cox yapaması ilə xarakterizə olunur. 1962 ildə gerontoloqların .Leninqrad- da gecirilmitii Umumittifaq simpo- ziumunda və 1963 ildə Umumdunya Sə- hiyyə Təiqkilatının Kiyevdə keciril- mipy Avropa simpoziumunda qəbul

edilmiit qərara əsasən U, 90 yapın- dan hesablanır. 1970 ildə əhalinin siyahıya alınması zamanı SSRİ-də yaplı 100-dən cox olan 19.304 nəfər qeydə alınmınqdı ki, nların 2474 “Da ə Azərb, s in SSRİ-də hər 1 mln. əhaliyə 80 nəfər uzunenurlu .Dӱpqur. Azərb. SSR-də Yaplı UӰO-dan yuxarı olan 14489 Her var (1984). (DQMV-də əhalinin ər 430 nəfərindən biri uzunemurludur). a nə in sayına gərə ərb, -SSR dunyada birinci yeri tutur. Ya- ilı 100-dən yuxarı olan əhalinin hər . 100 min nəfərinə Azərb.SSR-də 48 dı Tur.SSR-də 7,1, Əzb.SSR-də 6,5, Qa- “sax.CCP-nə 6,5, YCCP-nə 4.8, Mold. SSR-də 4,6, Qırq. SSR-də 6,7, RSFSR- də 6,4, Lit, SSR-də 3,4, habelə AB1P- na 1,5 (aqdərili), Fransada (,7, İn- giltərədə 0,5 və Yaponiyada (),1 U. duptur. Uzunəmurlu qadınların sayı kipilərdən 2,3 əbə coxdur. Bir sı- ra əlkələrdə, SSRİ-də, o cumlədən Azərb.SSR-də 1930 ildən bailayaraq U, klinik-fizioloji və sosial-de- moqrafik istiqamətdə eyrənilir. U.- səbəbi mӱrəkkəb xarakterlidir: biolo- ji qocalmaya tə”sir edən xarici mu- hit, umumi həyat tərzi, sosioloji, psixoloji, ekoloji, bə”zi milli adətlər və qa xӱsusiyyətlərlə bə- rabər genetik faktların da rolu bə- Yukdur. Uzun emur surən ailənin 4 nəslində muəyyən edilmipdir ki, on- larda təhlӱkəli yoluxucu xəstəliklərə (cicək, vəba, yatalaqlar və s.) qarpı anadangəlmə davamlı immunitet olur. U. dedikdə, adətən, normal həyat tər- zi ucun xarakterik olan fiziki, bio- loji, psixoloji, əqli və yaradıcı xu- susiyyətlərin saxlanılması kimi va- cib pqərtlər nəzərdə tutulur. * Uzun- əmurlulər, adətən, xopqrəftar, xopxa- siyyət olmaqla bərabər az yeyirlər. İs- tirahət, normal yuxu və qida rejimi- nə ciddi riayət etməklə yanapqı, fi- ziki əməklə də məptul olur, zərərli vərdiplərə (spirtli ickilər icmək, papiros cəkmək) uymurlar. SSR İ-də, o cӱmlədən Azərb.SSR-də uzunemurlu- lərə beyuk qayqı gestərilir, onlar vaxtaptırı tibbi muayinədən keciri- lir və mualicə olunurlar. 1984 ildə Bakıda gerontoloq və geriatorların elmi konfransı kecirilmindir.

Əd.: Dolqojiteli, Kiev, 1973, C y n- YTaHon M. H., Asepöafin?”kaH—cTpaHa dolqojiteleN, B., 1961: Cebotarev D. F., Qerontoloqina i qeriatril, M., 1984. UZUNSOV BEYİN, beyin sora- naqı—insan və heyvanlarda sinir sisteminin mərkəzi pte”bəsi. Beyin kərpusunun arxa (atpaqı) hissəsində yerlətlir. Aqqaqıda onurqa beyninə, yuxarıda (əendə) beyin kerpusunə ke- cir. U.b.-in arxa səthi 4-cu mə"”dəci- yin dibinin apyaqı hissəsini təpkil edir. Ən səthində piramida və ondan bayır tərəfə zeytun yerləpir. U.b. onurqa beynindən siqnalları beyinə (mərkəzəgedən yollar) və əks istiqa- mətdə (mərkəzdəngələn yollar) verir. U.b.-də olan torlu tərəmə və kəllə sinir nuvələri qan cərəyanında, tə- nəffusdə, həzm və beynin anu mə"6ə- lərinin və onurra beyninin seqmentar

aparatının idarə olunmasında i11- tirak edir.

UZUNSOV EV—qədim Yyatayıslt ev tipi. Duzbucaqlı planda olub, uz,

15—30 m-ə catırdı. Amerika Hindi- ləri arasında yayılmındı, U,e,-də,

UİLSON

adətən 8—10 qohum ailə yaptayırdı, Bina boyunca mərkəzdə 1,8—2,5 m enində Yol olur, yan tərəflərdə isə ayrı-ayrı ailələr ucun otaqlar yer-

ləpirdi. Hər dərd otarın bir oca- qı olurdu. Arxeoloji qazıntılar zamanı

ərb.--da da (Xanlar r-nu nm dəvruӱnə aid U.e. qalıqları (uz, 17,5 m) apkar edilmitdir.

Ədə Mıpkovskin HS. İ., Ji-

lipya raznıx əpox vcera, seqodnai, zavt- ra, M., 1975

UZUNTƏPƏ — Azərb.SSR Fuzuli il.-nin 8—10 km 1pm.-1p.-ində Kəndələn- cayın saq sahilində ilk Tunc dəvrunə (e.ə. 3-cu minillik) aid yapayıp Yeri, Arxeoloji tədqiqatlar (1967—68) za- manı U.-dən daiq toxalar, caxmaqda- izyıdan oraq dipləri, dən dapiları, kup, celmək, cam, suzgəc və s. gil qab qırıqları (acıq, boz, qırmızı rəng- li, xarici səthi cilalanmıt, daxili səthi isə yungulcə hamarlanmındır), kicik əlculu zoomorf heykəlciklər və s. apkar edilmindir. Əhalinin

1

A

Uzuntəpə tapıntıları?" 1—nam qanasar,

2— nam toxa: 3—dapdan həvəng dəstəsi: 4, 5—gildən heyvan fiqurları: 6—gildən təkər modeli: 7—dən yatını, 8, 9—ci- lalı gil qabların qulpları: 10—gid suzgəc qırıqı (hamısı ilk tunc dəvru- nə aiddir): 11, 12—boyalı qab qırıqları (orta tunc dəvru). oturaq əkinci-maldar təsərrufatı ilə məptul olduqunu gestərən U. mate- rialları Zaqafqaziyada apkar edil- mip həmdəvr abidələrinin maddi mə- DƏNİYYƏT nӱmunələri ilə oxilarlıq təpqkil edir.

Ədə İsmayılov Q. S., Qurucay və Kəndələncay vadisində qədim mədəniy- yət izləri, B., 1981.

UZUNUNA MİİYARLAMA DƏZĞA- HI —oduncaqı lifləri boyunca mi- parlamaq ucun aqac e"malı dəzgahı. Bu cur dəzgahlarda dam və suvaq ci- ləkəni, qablapdırmaq ucun iplədilən taxta yonqarlar və s. hazırlanır.

Y3YHMAPLibinbi (Uzunçarsilı) Vic- mayıl Haqqı (1889—1976)—turk tarix- cisi, 1912 ildə İstambul un-tini bi-

427

tirmip, uzun muddət maarif naz liyi orqanlarında ipləmipdir. 1927 ildən Turkiyə parlamentinin depu- tatı idi. 1940 ildən İstambul un-ti- nin prof. olmutdur. U. Turkiyənin, əsasən, orta əsrlər və Yeni tarixinə dair bir cox monoqrafiya və məqalələ- rin muəllifi, xeyli tarixi sənədlərin napiridir. U.-nın 13—18 əsr hadisə- lərindən bəhs edən derdcildlik 4Os- manlı tarixiz (Anqara, 1959—61) mo- noqrafiyası qiymətli tədqiqat əsəri- dir. Əsərlərində yeri gəldikcə Azərb,- ın Qaraqoyunlular, Aqqoyunlular, Sə- fəvilər dəvru tarixi və s, məsələlərə də toxunmutdur. Əcəpnəpu: Bizans ve Cermigan ve Osman Ogu Tula sehri, Istambul, 1932, Anadoly bey ” eri ve Akkoyunİy ve Karakoyunlu evletleri... İstambu İ, 969: Osmanlı Dev- eti Teskilatına medhal, İstambu , 1970, Mekhke-i Mukerreme Emirleri, Ankara, 1972. UZURPASİYA (lat. iziqraNo, usurto— zəbt edirəm, ələ kecirirəm)—qanunsuz olaraq nəyisə zəbtetmə, yaxud əzgəsinin huquqlarını zorakı mənimsəmə. Siya- sətdə U. tpəxsi diktatura yaratmaq məq- sədilə hakimiyyətin qanunsuz olaraq ələ kecirilməsi, yaxud dəvlət batlpcı- sı səlahiyyətinin dəvlət cevrilipti yolu ilə mənimsənilməsidir. UİKLİF, Vikli Viklef (VVycliffe, VViclif, VVyciıf) Hom (Tərp, 1320, Yorktiir qraflıqı—31.12.1384, Latteruert, Lesterpir qraflıqı)— ingilis dini islahatcısı. PTəhərlə- rin və cəngavərlərin mənafeyini ifa- də edərək kilsə torpaqlarının mu- sadirə olunmasını tələb etmipdir. U, papalıqın, rahibliyin, murəkkəb kilsə iyerarxiyasının, bir sıra iba- dət və ayinlərin ləqv olunmasına ca- lıpqırdı. U.-in bə”zi ardıcılları Uot Tayler usyanında (1381) iptirak etmiplər (6ax Lollardlar). Kons- tansa kilsə yıqıncaqı (1415) onu bid”- ətci e”lan etmitldi. UİL—Qazax.SSR-də cay. Uz. 800 km, həvzəsinin sah. 31500 km?, Aktubinsk vil. ərazisindən batplanır. Xəzərya- nı ovalıqda Aktobe gəlunə təekulur. Əsasən, qar suları ilə qidalanır. Yayda plyoslara parcalanır və pior- lapır, Əsas qolları: Kiil, Aptiuil. Suvarmada istifadə edilir. UİLİNQ (UUHeePpa)—ABP1-da, Qər- bi Virginiya titatında ipəhər. Ohayo cayı sahilində port. Əh. 43 mln. (1980). Appalac dap kemur hevzəsi ərazisindədir. Qara metallurgiya, me- tal e"malı, iqutiə və s, sənaye sahələ- i var. 1769 ildə salınmıldır. İLKS (Cu 1Kez) Carlz (Z.4.1798, Nyu- York—8.2.1877, Vapinqton)—amerikan tədqiqatcısı. 1838—42 illərdə Sakit okeanın c. Hissəsinin və Antarktida sahillərinin tədqiqi ilə məptqul ol- mutp ekspedisiyaya rəhbərlik €TMHIN- dir. Tuamotu, Samoa, Tonqa, Fici a-rında olmutp və oranın təsvirini vermitpdir. 1840 ildə Antarktida sa- hillərinin bir hissəsini (sonradan bu sahə :. Torpaqı adlandırıl- mıtpdır) kətif etmipdir. UİLKS-BARRE (UU/11Ke5-Vaqqe)— ABPT- ın :im.-11.-ində, Pensilvaniya tptatın- da pəhər. ƏH. 51 min, qonpu Skran- ton it, və ӱmumi ipəhərətrafı zonası ilə birlikdə 628 min (1980). Mapın- qayırma, yungul, Yeyinti, kimya sənaye-

si var. | UİLSON (VVilson) Mitcel (17.7.1913, Nyu-York—26.2.1973, Nyu-York)—ame-

selcukilerle rı zamanında

428

rikan yazıcısı. İxtisasca fizik olmutidur. “PQimiəklər arasında Ya- ipaq (1949), c“Qardapplım—dupimənimə (1952), *Devi Mellori? (1956) və s, romanları celm və mə”nəviyyatə prob- leminə, alimin bəitəriyyət qarpısın- da məs”uliyyəti məvzusuna həsr edil- mipdir. cUzaq meridianda gəruliə 1961) romanında amerikan və sovet iziklərinin əməkdailıqından da- nımılır. Elmi-kutləvi kitabları (“Amerikan alimləri və ixtiracıla- rız, 1954 və s.) var. Sovet İttifaqı- na rəqbət bəsləmiil, dəfələrlə SSRİ- də olmutdur. | YVMBhRÖH (Vimbledon)—B. Bpu- taniyada tpəhər. Əvvəllər Surrey qraf- lıqının tərkibində idi. 1963 ildən Belyk London tərkibindəki Merton mahalına daxildir. Əh. 175 min (1974). U.-da hər il beynəlxalq tennis yarımları kecirilir. UİNSOR (U/pdzoq)—Kanadada, On- tario əyalətində ppəhər. Nəql. qovila- qı. ƏH. 196 min (1976). Avtomobillər ucun elektron və digər avadanlıqlar istehsal olunur. Qara metallurgiya, kimya və əczacılıq sənayesi: 2 un-t var. UİNSTENLİ (V/instanley) "Vlepapı (1609, Lankatir qraflıqı, Uiqan— 1652 ildən sonra)—ingilis utopik sosialisti, İngiltərə burjua inqi- labı dəvrundə inqilabcı demokrat- ların ifrat sol cinahını təikil edən dikkerlərin ideoloqu. Yaratdı- qı koloniya darıdıldıqdan (1650) son- pa yazdıqı 4“ Azadlıq qanunu əsərin- də ilk dəfə olaraq kommunizm cəmiy- yətinin sosial ideallarını Yoxsulla- rın arzuları ilə baqlamıtidır. Eti- ka və əxlaq məsələlərində materialist məvqedə durmutdur. Uinston (VVinston) Henri (2.4. 1911, Missisipi :itatı, Hattisberq) — Amerika fəhlə hərəkatı xadimi, Zənci fəhlə ailəsində doqrulmuii, Yeniyetmə caqından fəhlə iiləmiii- dir. 31—32 illərdə Kanzas-Siti iz, ipsizlərinin Vapqinqtona yurupqu- nun təpkilatcılarından olmutdur. 1931 ildə Kommunist Gənclər İttifa- qına (KGİ), 1933 ildə AB1P Kommu- nist Partiyasına (ABİQ KP) daxil olmusti, 1938—41 illərdə KGİ Milli İcraiyyə Komitəsinin katibi iillə- mipdir. 1947 ildən AB1P KP Milli PTurasının uzvu və AB1P KP Milli Komitəsinin katibi idi. 1948 ildən dəfələrlə təqiblərə mə”ruz qalmıiq, 1956—61 illərdə həbsdə olmuii və bu- rada aqır xəstələnərək gəzləri tu- tulmutdur. 1961 ildən AB1P KP İc- aiyyə Burosunun (1969 ildən Siyasi omitəsinin), 1964 ildən AIP KP Milli Komitə Katibliyinin (1972 ildən MK) uzvu secilmitdir. 1966 ildən partiyanın milli sədridir. Oktyabr İnqilabı ordeni və Xalqlar dostluqu ordeni ilə təltif edilmiil- dir. Dimitrov mukafatı almındır. Əsəri: Strateqin boohbı cernoqo na- selenin. Kritika nonıx teoriİ osvobojde- nil cernıx v SİLA i Afrike, M., 1975. Ədə Mostovep . V., Celovek nesqibaemoqo mujestva, M.,. 1982. YMHCTOH-CE)REM (Vinston-Salem) — ABIILna, HInManı: Kaponnna iitatın- da (pəhər. Nəql. qovpaqı. Əh, 132 min (1980). Tutun, trikotaj, mebel sənayesi var. Elektrik avadanlırı is- tehsal olunur. YHCTREP (Vhistler) Heivc Ebbot Mak-Neyl (10.7,1834, Louell, Massa-

UİMBLDON

C. E. M.-N. Uistler. “Aq geyimli qızə. 1862. Milli qalereya. Vapqinqton. cusets titatı, ABP1—17/7.1903, Lon- ə ananın boyakarı və qrafiki. Hərbi muhəndis oqludur. Peterburqda (1843—49), Parisdə (1855—9) və Lon- nouna (1859—84, 1896—1903) lama - mımpdır. Amerika və Avropa realiz - minin gərkəmli numayəndəsi olan U.- in yaradıcılıqı fransız impressio- nistlərinin uslubuna yaxındır. Əsər- ləri: 41 Xe-li aq rəngli simfoniya. Ar geyimli qızı (1862, Milli qalereya, Vainqton), 42 MCF-li aq rəngli sim- foniya, At geyimli qızq (1864), 4Val- paraisoda toranlıqə (1866), cBatter- sidə kəhnə kərpuz (“Gey və qızılı rəngli nokturnə, 1872—75, hər uc əsər Londondakı Teyt qalereyasında- dır), 4“Laym-Ricisli kicik Rozau (1895, Zərif Sənətlər Muzeyi, Bos- ton), U. gərkəmli ofort ustası ti dur (“Venesiya seriyası, 1879—80).

UİTLENDERLƏR, oytlander- l ər (afrikaans dilində üitlander —)a- delliyu—19 əsrin 70—9Ӱ0-cı illərində Transvaalda və Oranjda (bax Oranj əyaləti) qızıl və almaz yataqları aikar edildikdən sonra bura kecmuii avropalılar (əsasən, ingilislər). U Cənubi Afrikada ingilis ekspansiya- sının dayaq quvvəsini təipqkil edir-

dilər.

YHTMEH (VVhitman) Yonr (31.5.1819, Nyu-York iitatı, Uest- Hils — 26.3.1892, Nyu-Cersi iitatı, Kamden)—amerikan ipairi. “Ot yar- paqlarıq(1855)top- lusunun əsas ide- yası transsendent- lixlə baqlıdır. c Təbil gurultusu və “Yasəmən cicək- ləyəndətml (hər ikisi 1865) kitabların- da quldarlıq əley- Hinə mubarizəni tə- rənnum etmitdir. Əsərlərində cdunya demokratiyasıənı—butun xalqların azadlıqı, huquq bərabərliyi, qardai- lıqı ideyasını, məhəbbət azadlırı-

nı, insanın mə”nəvi gəzəlliyini, əzə- mətini tərənnum etmitit, burjua de- mokratiyasını qətiyyətlə pisləmitidir (“Demokratiya ufuqlərik kitabı, 1870). Cəsarətli novator olan U,. sər- bəst ipe”ri ezunəməxsus Yeni forma və bədii ifadə vasitələri ilə zənginləii-– dirmiidir. U. poeziyası rus ipairlə- rinin, o cӱmlədən V. Mayakovskinin Yaradıcılıqına tə”sir gestərmiidir. Bə”zi pe”rləri Azərb. dilinə tərcumə olunmuztdur.

Əsərləri: İzbr. proizv., M., 1970: Listha travı. Stixi i pozmı, M., 1982,

Əd. Yelizarova M. Y. və bap- qaları, XTX əsr xarici ədəbiyyat tarixi, B., 19644Cəfərov M.C., Uolt Uitmen,

4Azərbaycanə, 1955,, 67, Mendelhı son M. O., Jiznh i tvorcestvo Uitmena, 2 izd., M., 1969: Venediktova T,

D., Pozzia Uolta Uitmena, M., 1982. UİTNİ (UUH:(peu)—ABPP-ın q.-ində, Kaliforniyada dar. Syerra-Nevada sil- siləsinin ən yuksək (Hund. 4418 m) nəqtəsi. Yamaclarında alp cəmənləri, qarlar var. |

YVHHTO (Vichita)—ABII-na məhəp. Kanzas ittatındadır. D.y. roBiHarbİ, ƏH. 279 min (1980). Ticarət mərkəzi- dir. Təyyarəqayırma, Yeyinti, dəri- ayaqqabı, mapınqayırma, neft e”ma- lı sənayesi, 2 un-t var. Yaxınlıqrın- da neft və qaz cıxarılır. | UİCİTO-FOLS (U/tshka Ray115) — AB1P-da, Texas pqtatında məhəp. Əh. 94 min (1980). K.t. və neft e”malı r-nunun mərkəzidir. Neft e”malı, kimya, yeyinti sənayesi var. Mə”dən avadanlıqı istehsal olunur. UİİYDİMIY—Urmiya gelunun c.-tp.-in- də, təqr. indiki Marara r-nunda yer- ləpən tarixi vil. Manna caniilini tə- rəfindən idarə olunurdu. Appipur mən- bələrində mərkəzi hakimiyyətə qarppı cıxmınn digər Manna əyalətləri ara- sında adı cəkilir.

Əd. Aliev İqrar, İstoril Mi- nun, B., 1900, Kamkadü S. M., İz isto- rii mannenskoqo parstnva, B., 1977. UYAR—RSFSR Krasnoyarsk əlkəsin-

də ipəhər. Uyar r-nunun mərkəzi. D.Y.

st. Keramika, dəmir-beton mə”mulatı və konstruksiyaları, sud z3-dları, ət kombinatı, mika f-ki: xalq teatrı var. UYBAT HAATASI—Xakas MV Uy- bat st.-nın 6 km-liyində e.ə. 3 əsr— eramızın 7—8 əsrlərinə aid qəbiris- tan. Taqar və Taitık mədəniyyətlə- inə aid gil və gips maskalar, aərac eykəlciklər, 7—8 əsrlərə aid kurqan- lardan Yenisey qırqızlarına məxsus uzəri qızıla tutulmutt aracdan qoyun fiqurları, Orxon-Yenisey Yazıları olan guӱmuii kuzə və s. tapılmıdır. Materiallar Qədim Sibirdə sinifli cəmiyyət tarixini eyrənmək ucun əsas mənbədir. UYRUN (təxəllusuy əsl adı və fami- liyası Rəhmətulla Ataquziyev) (d. 14.5.1905, indiki Qazax.SSR, Cam- bul r-nunun Merke k.)—əzbək sovet pairi, dramaturq. Əzb. SSR xalq ilai- ri (1965), Əzb. SSR EA m. uzvu (1974). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1985). 1944 ildən Sov.İKP uzvu. “Bahar se-

vincləriq.k (1929), *Gunəiy əlkəsinəR (1936), “Qəzəb və məhəbbətə Yerə “Əa6əkmncraHə (1947), ellle”pzəpə (1950),

“Qəlbimdə baharə (1965) Bə €. HE”p kitablarının, c*Əlipir Nəvai (1940, İ. Sultanovla birgə), c Anam (1942), ca Həyat nəqməsiz (1947), € hYPPH//9TP, (1959), “Dostlarə (1961), *“Pərvanəə (1966), “ZƏbu Reyhan Biruni (1973)

UKİYYƏ-E

429

Bə s. pyeslərin, cXatalı zarafatı (1944), *FAltungulz, *İlk baharı (hər ikisi 1948) komediyalarının, €Tənəş (1975) tarixi faciəsinin muəllifi- dir. Əzbəkistan Yazıcılar İttifaqı İdarə Hey”ətinin sədri (1951—54) olmutidur. 3 dəfə Lenin ordeni, Ok- tyabr İnqilabı ordeni, 4 batqa orden və medallarla təltif edilmiidir. Əsərləri: Qızıl torpaq. İPe"rlər, B,. 1979, İzbr., propzie., t. 1—2, Tapkent, UYRUN YATIM —suxurların yatımı. İPaquli kəsiliiydə təbəqələrin təqr. paralel olması və alə va ardı- cıllıqla (fasiləsiz) bir-biri uzərin- də yatması ilə xarakterizə olunur. UYERUNLAİIYMA —orqanizmlərin yapla- yımiyəraitinə uyqunlaiması prosesi. Bax Adaptasiya. UYRUR DİLİ, yeni uyqur di- li, imərqi turk dili—–ӱyeur- ların dili. Turk dillərinin c.-11. (Orta Asiya və ya karluq) qrupuna da- xildir. Bu dildə SSRİ-də 181 min (1979), CXR-lə təqr. 6 mln. (1978), adam danımır: Əfqanıstan, Pakistan və Hindistanda da danıpqırlar. *U.d.ə termini bu dil mə"nasında S, Y. Ma- lovun təpəbbusu ilə 1921 ildən iiilə- diliru əslində muasir U.d. məniyəcə bilavasitə qədim uyqur dilinin dava- mı deyildir. U.d. 3 dialektə belunur: HIM.-T., Yaxud mərkəz (muasir ədəbi U.d.-nin əsasını təikil edir) i1, və ya Lobnor: c., yaxud Xotan, Fonetika- sında 10 sait və 26 samit var. Xalis uyqur səzlərində ı saiti iplənmir. Ə və H səsləri genii yayılmıtidır. Do- daq ahəngi, geri assimilyasiya guclu- dur. Morfoloji cəhətdən umumturk xassəlidir. Əvvəllər iyruir yazısın- dan, 11—12 əsrlərdən isə ərəb əlifba- sınlan istifadə edilmitdir. SSRİ- də 1930—46 illərdə latın əlifbası iplədilmint, 1946 ildən isə rus qra- fikasına kecilmitdir. GÜ. Zeynalov F., Turkologiya- nın əsasları, B., 1981, NadjipZ, N., Sovremennıbp uNnqurskiV nzık, M., 1960: Kaidarov A. T., UnqurskiNn (novouc- qurskiiy azık, v kn.: İzıki narodov SSSR, t. 2, M., 1966. UYRӰR ƏDƏBİYYATI —uy/qurların ədəbiyyatı. 1917 ildən sonra SSRİ- də (Orta Asiyada) və xaricdə (1Pərqi Turkustan: indiki CXR, Sintszyan-Uy- qur muxtar r-nu) inkipaf edir. Folk- lor zəngindir. Yazılı U.ə.-nın tari- xi 7—8 əsrlərdən baplayır (bax Or- xon-Yenisey abidələri). Klassik U.ə.- nın bə”zi nӱmunələri (Yusif Balasa- quninincKutadqu biliqə poeması, Mah- mud Kaiqarinin “Divani-luqat it- turkə əsəri, ƏL.məd Yuqnakinin ca Hibət əl-həqaiqə poeması) Orta Asiya və PQərqi Turkustanın bir sıra turkdil- li xalqlarının muçiitərək abidələri- dir. *Oquznaməznin 15 əsrə aid ano- nim əlyazması devrumuzədək gəlib cat- mhipdır. Xirqətin yaradıcılıqrı U.ə. tarixində yeni mərhələdir. Zəlili və əvbəti onun ən”ənələrini davam et- lirmiidir. 18 əsrin sonu—19 əsrin 1-ci yarısında Pair Axun, Əpulm, Xislət Kalpqari, Novruzxan Ziyayi, Turdı Qəribi və 6. tanınmıpllar. Əbdurəhim Nizari Nizami Gəncəvi və Nəvai mevzularında poemalar İa3Mbil- lır. Sədir Pəlvan, Səid Məhəmməd Kann, Molla TPakir və b.-nın ipe"r- lərində zəhmətkepl xalqa rəqbət, Cin- mancur aqalıqına qaripı azadlıq mu-

barizəsi əksini tapmıntdır. Molla ları ərazilərin adı ilə katkarlıq:

Bilalın yaradıcılıqında azadsevər- LİK və sosial e”tiraz ruhu guӱcludur. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabı- nın qələbəsindən sonra SSRİ-də yYaila- yan uyrurların ədəbiyyatı yeni inki- iaf yoluna cıxdı. 30-cu illərdə uy- qur sovet ədəbiyyatının banisi U. Mə- həmmədinin hekayələr kitabı, QT. Hə- sənov, İ. İsgəndərov və N. İsrailo- vun ipe”r topluları nəir edildi. 40- cı illərin 2-ci yarısından sosialist realizmi metodu məhkəmləndi. Ziya Səməd, X. Abdulin, C. Busakov, M. Zulfiqarov, C. Musayev, Ə. Azpirov, Yusif İlyas və b.-nın roman və povest- lərində, İ. Bəhniyazov, R. Qədiri, P. Sabitova, Ə. Qəniyev, D. Yasinov və b.- nın hekayə, ocerk, ipe”r və poemaların- da uytqur xalqının tarixi kecmiiyi, yeni həyat quruculuqu əksini tapmıii- dır. Xaricdə yatpayan uyqurların ədə- biyyatı 1931—33 illər usyanının qə- ləbəsindən sonra inkipafa batlamıi1- dır. 1932 ildən uyqur sovet Yazıcıla- rının əsərləri 1Pərqi Turkustanda Yayıldı. Xaricdə U.ə.-nın təpəkkulu Lutfulla Mutəllib, Nim PTahid, Zun- nun Qədiri və Nur Busakovun adı ilə baqlıdır. CXR e”lan edildikdən sonra ilk mətbuat orqanları Yarandı, uyqur dilində ilk kitablar nəiqr olun- du. 1953 ildə ədəbiyyat və incəsənət cəmiyyəti yaradılmındır. Əd.Xamraev M. K., Vekov neumi- rakidee slovo, Alma-Ata, 1969, Qul uİqur- skoqo bubna, M., 1979, Unqur sovet ədə- bilti tarixinin ocerkliri, Almuta, 1967. UYRUR YAZISI—uyqurların 1-ci minilliyin sonunda yaratdıqları hərfi-səs yazısı. Soqdi əlifbası vasitəsilə Suriya-arami Yazılarının birindən intitar etmiidi. Soldan- saqa və yuxarıdan aiyarıya, ppaquli istiqamətdə, tədricən maili yazı- lırdı. U.y.-ndakı 22 hərfin hər bi- rinin səzdəki yerinə gərə Muktədir yazılınq forması olmutdur. 11—1 əsrlərdə uyqurlar, tədriclə U.y.-nı sıxınqdıran ərəb əlifbasından is- tifadə etməyə baplamınlar. U.y.-n- dan 18 əsrin əvvəlinədək, (sarı uYRur- larda isə 19 əsrdə də) istifadə olun- mutdur. 13 əsrdən U.y.-nı monqol- lar əz dillərinin fonetik xususiyyət- lərinə uyqunlaidıraraq istifadə etmiplər, Laxili Monqolustan mux-

tar r-nunda (CXR) indi də iplədilir. |

Monqollar vasitəsilə mancurlar da 18 əsrədək U.y.-nı tətbiq etmiilər. Əd.: bax Orxon-Yenisey abidələri mə- qaləsinin ədəbiyyatına, UYRURLAR—xalq, CXR-in Sintzyan— Uyqur muxtar r-nunun yerli əhalisi (təqr. 6 mln., 1978). SSRİ (211 min, 1979), Əfqanıstan, Pakistan və Hin- distanda da yaayırlar. Uyqur dilində danınırlar. Umumi sayı 6,2 mln.-dan coxdur (1978). Dindarları musəlman- dır. Avropa irqinə mənsubdurlar. Mərkəzi Asiyanın qədim turkdilli taya falarından olan U.-ın alı mənbələr- də 3 əsrdən cəkilir. 5—8 əsrlərdə Jujan, sonralar isə Turk xaqanlı- qının tərkibində olmular. Turk xa- qanlıqı darıldıqdan sonra 8 əsrdə et- nik cəhətdən formalatmaları balpa catmıiy və erkən Uyqur dəvləti yaran. mımpdır. 840 illə Yenisey qırqızları- na məqlub olan U.-ın bir qismi Iİəp- qi Qurkustana və Qansunun q.-nə Kəc. muplər. Uzun muddət yadelli əsarətinə də olan X. sonralar, adətən, yapla lıqa

lar, turfanlıqlar və s. adlanmıil1- lar. U. 1760 ildən mancurların hakiə miyyəti altında olmutilar. Cində xalq inqilabı (1949) və 1955 ildə Sintzyan- Uyqur muxtar r-nunun Yaranmasından sonra U.-ın təsərrufat və mədəniy- yətlərində nisbətən irəliləyiii baiy vermitndi. Əsasən əkincilik və sənət- karlıqla məpqul olurlar. Fəhlə sin= fi təpəkkul tapır. U, zəngin və ezu- nəməxsus mədəniyyət yaratmınlar. SSRİ-də yatayan U. sənayedə, k-zlarda calıldqırlar. Milli ziyalıları Ye- tipmiidir.

Əd.: Narodı Srednen Azii i Kazax- stana, t. 2, 1963: Narodı VostocnovV Azii, M.—L., 1965: Kabirov M. N., Ocer- ki istorin uİnquron Sovetskoqo Kazaxsta- na, Alma-Ata, 1975.

UKAYALİ (Ssaua11) — Peruda ual. Amazon cayının saq qolu. Uz. 1950 km, həvzəsinin sah. 375 min km”, Mər- kəzi And d-rından bailanan Tambo və Urubamba caylarının birləiymə- sindən əmələ gəlir. Orta su sərfi 12600 m?/san. Kumariya i1.-nədək gəmi - ciliyə yararlıdır.

UKEK, U vek—Qızıl Ordanın əsas iqəhərlərindən biri. 14 əsrin sonla- rınadək məvcud olmutdur. Xarabalı- qı Saratov it. yaxınlıqındadır. 19 əsrin axırlarından tədqiq olunmuil- dur. Ev, hamam, məscid, saray, dulus- culuq kӱrələri, məqbərə, su kəməri qalıqları, tunc butlər, gӱmuli və mis pullar və s. aikar edilmiidir. U.-də sikkə kəsilmiidir. UKİYYƏ-E (Hərfi mə”nası—adi həyat obrazları)—17 əsrdə yaranmıti Yapon rəssamlıq məktəbi. İncəsənətdə demok- ratik təmayӱlləri əks etdirmiindir, U.-e rəssamlarının boyakarlıq və qra- fika əsərlərində sənətkarların, al- vercilərin, aktyorların, rəqqasələrin həyat və məiəti təsvir olunurdu. 18 əsrdə yuksəliiy nəqtəsinə catan U.-e Yapon ksiloqrafiya sənətinin cicək- lənməsinin əsasını qoymudur. Qabaq"

stanqpyasıB.

v Tokayloe

A. Xirosiges.

Atac tzərində rəngli qravura. *Tokaydo yolunun 53 stansiyasıj qranuralar seri- yYasından. 1933—33). Qmisriya kolleksi-

yası. Tokio,

430

vbl/1 HYMaləHnənəpv: Vİ. Mara6e), Mo- ronobu. 18—19 əsrlərdə Syaraku, To- yokuni, Utamaro, Xirosige və Xoku- say da U.-e.-yə qopulmuttdular.

UKMERGE—Lit.SSR-də iəhər. Uk- merge r-nunun mərkəzi, Kompressor, soyuducu qurquları ucun halqa və qa- paq istehsalı z-du, mebel kombinatı, mexaniki tə”mir, Yar və kətan z-dları, cLeliyaə tikiiy istehsal birliyi f-ki, məpə sənayesi mӱəssisəsi, əlkəpqu- naslıq muzeyi, K.T.-HblH mexanikləiq- dirilməsi texnikumu var. 1238 ildən

mə”lumdur. UKRAİNKA Lesya (təxəllusu, əsl adı və familiyqsı Larisa Petrov- na Kosac-Kvit- Ka, 25.2.1871, Ho- voqrad - Volınski, indiki Jitomir vil.—1.8.1913, Gur- custan, Surami:y Ki- yevdə dəfn olun- mutidur) — Ukrayna yazıcısı. Dvoryan ailəsində dorul- mutpdur. Anası O, b Pcilka yazıcı idi. b Utpaqlıqdan sumuk p vərəminə tutulan uzun illər Krımda, Gurcustanda, Misirdə yapamalı ol-

ə İtaliyada və mupdur. Ev təhsili (əsasən tarix-fi- lologiya) almıit, bir necə əcnəbi dil əyrənmitdir. Marksizmə həvəs ət.

mip, 90-cı illərin sonunda Marksın c“Kapital?jını oxumupl, 1902 ildə “Kommunist Partiyasının mani- festirni Ukrayna dilinə cevirmiiq- dir. Marksist təpkilatlarla əlaqəsi- nə gərə tə”qib edilmitdir. Yaradıcı- lıqına T, PPevcenkonun guclu tə”siri olmutidur. -“Nəqmələrin qanadındaq (1893), *Dupquncələr və arzular (1899),

Əks-sədaə (1902) :pe”r toplularında

butun xalqların ictimai və milli azadlıqı uqrunda inqilabi mubari- zəyə caqırımn ruhu hakimdir. cƏsa- rət nərqmələriz (1895—96), “Azadlıq nəqmələrim (1905) silsilələrində si- lahlı usyan ideyası tərənnum edilir. “Babil əsiriz (1903), *Katakombalar- daz, “Payız naqılıq (hər ikisi 1905) poemaları, 4“ Metpə nəqməsi (1912, ta- mapası 1918) dramı mifoloji (qə- dim Yunan, Roma, Misir, Yəhudi və s.) və tarixi sujetlər əsasında yazılma- sına baxmayaraq, 20 əsrin mutərəqqi ideyaları ilə səslətir. Ədəbi-tənqidi məqalələrində sosializm ideyalarının incəsənətin inkipafında rolundan genipl bəhs olunur. Kiyevdə, Volın vil.-nin Kolodyajnoye k.-ndə və Sura- midə muzeyləri yaradılmınid, Kiyevdə abidəsi qoyulmutidur. Anadan olması- nın 100 illiyi Umumdunya Sulh PPura - sının qərarı ilə qeyd edilmiidir. Əsərləri: Pye”rlər, B.. 1964, Su pərisi. Poemalar, B., 1982, Sobr. soc,, t. 1—4, M., 1956—57:İzbr. pronzv., L.,. 1979 Əds Kostenko A. İ., Lesia Ukra- inka, M., 1971: Rısak A. A., Jivot-

vornıNn istocnik duxovnoqo vdoxnovenin, .Thvov, 1981

UKRAİNSK (1963 ilədək Lesovka itq)u—USSR Donetsk vil.-ndə ipəhər. Saflatdırma f-ki var. Kəmur cı- xarılır.

UKRAYNA DİLİ — ukraynalıların dili. BMT-nin iplək dillərindən biri. Bu dildə SSRİ-də 35 mln.-dan cox adam danınır (1979). Rus və be- lorus dilləri ilə birlikdə slavyan dillərinin pl, qrupuna daxildir,

UKMERGE

Muasir dialektləri uc əsas qrudap Pim., c.-q. və c.-1i, (Ukrayna ədəbi di- linin əsasını təpkil edir)| birləi- mipdir. Kiyev Rus dəvlətində feodal pərakəndəliyinin, ayrı-ayrı knyYazlıq- ların gӱclənməsi (12 əsr—13 əsrin əvvəli), monqol-tatar basqını (13—15 əsrlər), q. və c.-q. rus torpaqları- nın Litva, Polta və Macarıstan tə- rəfindən tutulması qədim rus xalqı- nın parcalanmasına gətirib cıxardı və vahid qədim rus dilinin inkiila- fına mane oldu. 14—16 əsrlərdə vahid qədim rus dilində dialekt xususiyyət- lərinin gӱclənməsi, yeni mədəni, iqti- sadi və siyasi mərkəzlərin yaranması nəticəsində 3 ipərqi slavyan xalqı (rus, Ukrayna, belorus) və onların dilləri təpəkkul tapdı. Tarixi in- kipaf prosesində U.d.-ndə onu rus və belorus dillərindən fərqləndirən

"zi fonetik, qrammatik və leksik xususiyyətlər yaranmındır. Ədəbi di- lin ən qədim abidələri 14 əsrə aid

ərmanlarla təmsil olunur. U.d. 14 15 əqrlərdə qədim rus Yazısının vari- si olan Kiyev Rus devlətinin ədəbi dil ən”ənələrini inkitaf etdirmiii- dir. 16 əsrin sonu—17 əsrin 1-ci Ya- rısında muxtəlif bədii əsərlər Ya- zılmınpdır. Ukraynanın Rusiya ilə yenidən birlətməsi (1654) rus və Uk- rayna dillərinin yaxınlatimasında və ədəbi U.d.-nin inkipafında əhəmiy- yətli rol oynadı. Muasir ədəbi dil 19 əsrdə formalatmıpt, Bəyuk Oktyabr sosialist inqilabından sonra daha da təkmillətmindir. Yazısı rus qrafi- kasına əsaslanır.

Əd.: İzıki narodov SSSR, t. 1, M., 1966: Filin F. P., Proisxojdenie russkoqo, ukrainskoqo i belorusskoqo izı- kov, L., 1972: Slavanskie azıki, M., 1977. UKRAYNA DİREKTORİYASI—1918 ilin noyabrında Ukraynada Yaradıl- mı əksinqilabi burjua-millətci hə- kuməti. Sədri əvvəlcə V. K. Vinni- cenko, 1919 ilin fevralından S, V. Petlyura idi. Əzunu sosialist ibarə- lərlə pərdələməyə calıntan U.d. əslin- də amansız əksinqilabi rejim Yarat- mıpidı. 1919 ilin yanvarında Sovet Rusiyasına qaripı muharibə e”lan edən U.d.-nın əsas silahlı quvvələrini Ukrayna sovet qopqunları və usyancı- lar darmadaqın etdilər. Oktyabrda denikincilərə məqrlub olduqdan sonra Petlyura Variqavaya qacdı. Sovet— Pol- ia muharibəsi qurtardıqdan sonra U,d.-nı təkbaiına təmsil edən Petl- yura onun ləqvi haqqında fərman ver- di (1920, noyabr).

UKRAYNA MƏRKƏZİ RADASI— bax Mərkəzi Rada.

—

UKRAYNA SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI, USSR (Ukraynsh- ka Radinsıka Sopyalsticna Respubl1- ka), Ukrayna (Ukrayna).

Cmumi mə”lumat. USSR 1917 il dekabrın 25-də təpkil edilmitdir. 1922 il dekabrın 30-dan SSRİ-nin tərkibindədir. SSRİ-nin Avropa his- səsinin c.-q.-ində Yerləttir. Resp.-nın Q. VƏ C.-Q.-İNDƏN SRİ-nin Polila, Cexoslovakiya, Macarıstan və Rumı- niya ilə dəvlət sərhədi kecir. P1m.-da BSSR, iz,.-də və :im.-pi.-də RSFSR, c.- q..də Mold.SSR-lə həmsərhəddir. C.- dan Qara dəniz və Azov dənizi ilə əha- TənəHMp. Y. cah.-Hə gərə RSFSR və Qazax. SSR-dən sonra ucuncu, əh.-nə gə- rə RSFSR-dən sonra ikinci muttəfiq esp.-dır. Sah. 603,77 min km?, ƏH, 90,8 Mn. (1985, 1 Yanvar). Paytaxtı Kiyev (i.--dir. USSR inzibati cəhət- dən 25 vil.-ə və 479 r-na, iqtisadi cə-

hətdən 3 (Donetsk-Dneprboyu, Cənub- Qərb, Cənub) r-na bəlunur. Resp.-da 418 iqəhər və 910 titq var.

Dəvlət qurulumdyu. USSR fəhlə,

kəndli və ziyalıların sosialist dəv- ləti, muttəfiq sovet sosialist resp.- sıdır. Quvvədə olan Konstitusiyası 1978 il aprelin 20-də qəbul edilmiit- dir. Ali dəvlət hakimiyyətiorqanı 5 il mӱddətinə secilən birpalatalı USSR Ali Sovetidir (sessiyalararası dəvr- də onun Rəyasət Hey"əti). Ali Sovet resp. həkumətini— Nazirlər Sovetini təppqkil edir, qanunlar verir və s. Vil., r-n, ipəhər, iəhərlərdə r-n, qəs, və kəndlərdə yerli hakimiyyət orqan- ları əhalinin 2,5 il mӱddətinə sec- diyi muvafiq xalq deputatları So- vetləridir. 18 yapı tamam olmuiy və- təndatların secmək və secilmək hu- ququ var. Ali məhkəmə orqanı USSR Ali Sovetinin 5 il mӱddətinə secdi- yi resp. Ali məhkəməsidir. Ali məh- kəmə 2 məhkəmə kolleksiyası (mulki və cinayət ipləri uzrə) və plenum tərkibində fəaliyyət gəstərir. USSR Prokurorunu SSRİ Bait prokuroru ə il muddətinə tə"yin edir.

USSR-in dəvlət gerbi, himni BƏ bayraqı var.

Təbnət. U.-nın cox hissəsi PTərqi Avropa duzənliyinin c.-q. kənarını tmipkil edir: c.-da Krım d-rı, q.-də Ukrayna Karpat d-rı ucalır. PTərqi Avropa duzənliyi resp.-nın ərazi- sində platformanın kristallik ezu- lunun qalxma və enmə sahələrinə uy- qun gələn yӱksəkliklər (Volın yuk- səkliyi, Podol yӱksəkliyi, Dneprbo- iy yuksəklik, Azovboyu yӱksəklik, Do- netsk təpəliyi, Orta Rusiya yuk- səkliyinin bir Hissəsi) və ovalıq- lardan (Lolesye ovalırı, Dneprboyu ovalıq, Qara dənizyanı ovalıq) iba- rətdir. Yuksəkliklər ucun səthin cay dərələri, qobu və yarqanlarla cox kə- silib parcalanması xarakterikdir. Krım y-a-nın c.-unda yerlətən Krım daqlarında (maks. hund. 1545 m, Ro- man-Kopi d.) karst relyef forması inkitaf etmitpdir. Ukrayna Karpat d-rı /Pərqi Karpat darlarının ən ensiz (60—100 km-dək) və ən alcaq (maks. hund. 2061 m, Qoverla d.) his- səsi olub, 1im.-q.-dən C.-İ1,-ə təqr. km məsafədə uzanan bir necə paralel silsilədən ibarətdir. Ukrayna Karpat d-rının c.-q. ətəklərində Zakarpatye ovalıqrı (hund. 100—120 m) Yerləiir. Faydalı qazıntıları: kemur, dəmir və manqan filizləri, neft, təbii qaz, civə, titan, boksit, nefelin, alunit, kaolin, dapduz, kalium duzu, tikinti materialları və s. U. mualicə əhə- miyyətli mineral bulaqlarla zəngin-

UKRAYNA SOVET SOSİ

431

dir. Qara və Azov dənizlərinin sa- hilboyunda mualicə palcıqları yayıl- mıtpdır. İqlimi mulayim, əsasən, kon- tinentaldır. Orta temp-r yanvarda —8*S-dən (1im.-“p.-də) 42S-dək (Krı- mın c. sahilində), iyulda 182S-dən (ppm.-q.-də) 249S-dəkdir (c.-11.-də). C. hissəsində yayda bə”zən qara yel əsir. İllik yYaqıntı itm.-q.-də 600—700 mm, c.“4i.-də 300 mm, Krım d-rında 1000— 1200 mm, Ukrayna Karpat d-rında 1200—1600 mm. C.-da bə”zi illərdə qu- aqlıqlar olur. Cayların əksəriyyəti ara və Azov dənizləri həvzələrinə aiddir. Ən sıx cay izəbəkəsi Polesye- dədir. Muhum cayları: Dnepr və onun qolları (Pripyat, Desna, Teterev, Ros, Sula, Psyol, Vorskla və s.), Dnestr, Cənubi Buq, Severski Donets, Prut. Ucqar c.-q.-də, Rumıniya ilə sərhəd boyu Dunay cayı axır. Severski Do- nets—Donbas, Dnepr— Krivoy Roq, PTi- mali Krım kanalları cəkilmiipdir. 7 mindən artıq gəl var. Su anbarları (Kremencuq, Kaxovka, Kiyev, Dnepro- dzerjinsk və s.) yaradılmıntdır. Resp.-nın (im. hissəsində cimli- podzol, cəmən-bataqlıq və torflu-ba- taqlıq torpaqları yayılmınqdır. Me- ipə-çəl zonasında boz-mepqə və qara, cel zonasında qara və tundapabalıdı torpaqlar ustundur. Ukrayna Karpat d-rında torpaq ərtuyu Predkarpatye- dəki cimli-podzol torpaqlardan fıs- tıq mepələri qurtaqındakı qonur- mepə və daha yӱksəkdə yYayılmın dar- cəmən torpaqlarına qədər dəyitilir. Krımın daqlıq hissəsində, əsasən, qonur-mepə və dar-cəmən, c. sahili boyunda isə qırmızı-qonur və qəhvə- yi torpaqlar Yayılmıldır. U.-nın bitki ertuyundə enliyarpaqlı ppam- palıd mepələrinin ustun olduqu me- iyə, meiyə-cəl və cel zonaları ayrı- lır. Krım d-rının Yamaclarında palıd, fıstıq və ppam mepələri, həm- cinin dar cəlləri ustundur. Krı- mın c. sahili boyunda Aralıq dəni- zi tipli bitki ertuyu Yayılmıpdır. Karpat d-rının yamacları, əsasən, enliyarpaqlı mepələrlə (palıd, fıs- tıq, vələs, aqcaqayın, cəkə) ərtulu- dur, yuxarı quriyaq ucun kuknar-ar ipam mepələri, 1700 m-dən Yuxarıda- kı hissə ucun subalp və alp cəmən- likləri xarakterikdir. Meptələrdə sıqın, cuӱyur, cəldonuzu, canavar, tulku, su samuru, metpə-cəl və cəldə coxlu gəmirici və s. var. Quplardan respublika ucun tetra quppu,-toraəay, dovdaq, muxtəlif nəv su qupqları xa- rakterikdir. Təbiəti qorumaq və ey- rənmək məqsədi ilə geni qoruq (As- kaniya-Nova, Luqansk, Kanev, Polesye və s.), qoruq-ovculuq təsərrufatı və yasaqlıqlar ipəbəkəsi yaradılmındır.

Əhali. Əsas əhalisi uukrayYnalı- lardır (73,696, 1979): ruslar (21,196), yəhudilər, beloruslar, moldavanlar, polyaklar, bolqarlar, macarlar, ru-

mınlar, yunanlar, tatarlar, erməni- lər, qaracılar, qaqauzlar və b. xalq- lar da yapayır. Orta sıxlıq 1 km?- də təqr. 84,1 nəfərdir (1935). İplə- yən əhalinin 39,296 -i sənayedə, 22,596 -i k.t.-nda, 8,296-i nəql. və rabitədə, 15,796-i səhiyyə, xalq maarifi, elm və mədəniyyət sahəsində calınır (1981). 1Pəhər əhalisi 6496 -dir (1983). İri pəhərləri (1 mln. dan cox): Kiyev— 2355 min nəfər, Xarkov—1519 min, Dnepropetrovsk—1128 min, Odessa—1097 min, Donetsk— 1053 min (1983, yanvar).

Tarixi ocerk. U. ərazisi Paleo- lit deəvrundə məskunlatmhındır. Neo- litdə inkipaf etməyə batilayan əkin- cilik və maldarlıq Tripoli mədə- niyyəti (e.ə. 4000—2000) tayfaların- da yuksək səviyyəyə catmıtdı. E.ə. 2- ci minilliyin sonu—1-ci minilliyin əvvəlində U. ərazisinin cəl hissə- sində kimmerilər məskunlamılmhdı- lar. E.ə. 7 əsrdə buraya gecən skiflər yerli tayfaları tabe etdilər. E.ə. 2 əsrdə sarmatlar Qara dənizin HM.- ındakı cəlləri tutdular. Qara dəni- zin im. sahillərində məskunlaimil (e.ə. 7—9 əsrlər) yunanlar bir necə quldar devlətin (Bospor padiqahlırı, Tira, Olviya, Xersones) əsasını qoy- dular. Eramızın 3—6 əsrlərində Qa- ra dənizin im. sahillərinə bir cox tayfa və xalq (qotlar, hunlar, avarlar və b.) gəldi. E.ə. 1-ci minilliyin so- nu—eramızın 1-ci minilliyinin əv- vəlində muasir U.-nın meliiə-cəl 30- nasında və Polesyedə oturaq əkinci- maldar tayfalar məskunlatdılar: on- ların bir hissəsini slavyanların əcdadları hesab edirlər. 4 əsrdə qot- lara qariı mubarizədə ptərqi slavyan- ların—antların ittifaqı yarandı. 6 əsrin sonunda avarların hucumu nə- ticəsində bu ittifaq darıldı. əsrlərdə pərqi slavyanlarda dəvlət qurumları meydana gəldi. On- lardan biri mərkəzi Kiyev olan Pol- Yan knyazlırı ətrafında yaranmıitn, beləliklə də Kiyev Rus dӧvlətinin

əsası qoyulmutdu. Novqorod, Polotsk,.

Cerniqov, Pereyaslav, Smolensk, Ros- tov (Yuxarı Volqaboyu), Qərbi Buq ət- rafındakı torpaqlar Kiyev knyazı- nın hakimiyyəti altında idi. Vladi- mir Svyatoslavic |təqr. 980—1015) və Yaroslav Mudrının |1019—1054| za- manında Qədim Rus dəvləti cicəklənmə devrunu kecirirdi. Kiyev Rus dəvləti ilə Xilafət arasında da ticarət əla- qələri var idi. 10 əsrdə ruslar qa- yıqlarla Xəzər sahillərinə gəlirdi- lər. Onlar hətta, Arranın paytaxtı

Bərdəyə də hucum etmitdilər. Kiyev:

Rus dəvləti ppərqi slavyanların ta- rixində, ictimai-iqtisadi, siyasi və mədəni inkipafında, xarici duiimən- lərə qariı mubarizədə beyuk rol oyna- mııdır. 12 əsrin ortalarında feo- dal munasibətlərinin inkipafı və ayrı-ayrı ərazilərin siyasi və iqti- sadi cəhətdən gӱclənməsi nəticəsində Kiyev Rus dəvləti mustəqil knyazlıq- lara parcalandı. 12 əsr salnamələ- rində Qədim Rus devlətinin ucqar tor- paqlarını bildirən coqrafi anlayın kimi cUkraynav termini (ckrayə—sər- həd, kənar səzundən) itilədilməyə bali- landı. 1237—40 illərdə qədim rus torpaqları monqol-tatarların darı- dıcı hucumuna mə”ruz qaldı və Qızıl Ordadan vassal asılılırını qəbul etdi. Qızıl Ordanın zəifləməsindən və rus devlətinin monqol-tatar zul- mundən azad olmaq cəhdlərindən isti- fadə edən Litva Cerniqov torpaqını, Kiyevi və onun ətrafını, Pereyasla. vı, Podoliyanı, TPərqi Volını tcut- du. Polia 1349 ildə Qalic torparı- nı, 1377 ildə Qərbi Volını, 14 əsrin sonunda PPimali Bukovinanı ələ ke- cirdi. Macar feodalları hələ 11 əcp- də Zakarpatyeni ieal etmitdilər. 14—15 əsrlərdə vahid kəkdən—qədim ruslardan əmələ gəlmiiy qardaii rus, "krayna və belorus xalqları forma: laidı. 15 əsrdə U.-ya turklərin və

ALİST RESPUBLİKASI

Krım tatarlarının hucumları baip- landı. Xalq kutlələrinin U., Poliya, Litva feodallarının zuӱlmunə, turk- tatar təcavuzunə qariqı mӱbarizəsinin geditində 15—16 əsrlərdə U. kazak- ları meydana gəldi. 16 əsrdə Yaranan Zaporojye seci U. xalqının feodal- təhkimcilik zulmunə qarı tə sində beyuk rol oynamındır. Zapo- rojye kazakları həm də uzun muddət Osmanlı imperiyasına və Krım xan- lıqına qarpı mubarizə aparmınlar.

Polia və Litva arasında baqrlanan Lublin uniyasına (1569) gərə Volın, Bratslav, Kiyev, Pereyaslav torpaqla- rı Poliqaya verildi. 16 əsrin sonu— 17 əsrin əvvəlində Polpa feodalla- rının hekmranlıqrına qariı kəndli- kazak usyanları bai verdi. 17 əsrin ortalarında B. Xmelnitskinin rəh- bərliyi ilə U. xalqının Polipa zul- mundən azad olmaq və Rusiya ilə yeni- dən birlətlmək uqrunda muharibəsi baiplandı. Usyan etmiit kəndlilər və kazaklar Polia qopunu uzərində bir sıra qələbə caldılar. Ukrayna xalqı- nın azadlıq muharibəsi (1648—54) U.- nın yenidən Rusiyaya birlətməsi ilə nəticələndi. Birlətmə U.-nın iqti- sadi, siyasi və mədəni inkipafı ucun geni perspektivlər acdı, U. tari- xində dənuti mərhələsi oldu. Rusiya— Polia muharibəsini (1654—67) baqpa catdıran Andrusovo barınıqına (1667) gərə Solsahil U.-sı və Kiyev Rusiyanın tərkibində qaldı, Saqsahil U.-sı Polptaya kecdi.

17 əsrdə U. burjua milləti for- malamaqa batladı. Kəndli və kazak torpaqları hesabına iri feodal tor- paq sahibliyi yaranırdı. Təhkimci- lik mӱnasibətlərinin, istismarın guc- lənməsi kəndli-kazak- cıxhillarına səbəb olurdu. /Pimal muharibəsi (1700 —21) zamanı İsvec ipealcıları Sol- sahil U.-sına soxuldular (1708), get- man İ. Mazepa baida olmaqla bir qrup kazak stariinası dupimənin tərə- finə gecdi. 1708—09 illərin qıntın- da U.-da İsvec iptalcılarına qariı muharibə alovlandı. Rus qopunları- nın və U. kazaklarının oltava (1709) deyuiqundə qələbəsi PTimal mu- haribəsinin gediiində dənui nəqtəsi oldu.

Car həkumətinin yeritdiyi mərkəz- ləpdirmə siyasəti nəticəsində 1764 ildə getmanlıq, 1775 ildə isə Zapo- rojye seci lərv olundu. 18 əsrin 80- ci illərində carizm siyasi muxtariy- yətin qalıqlarını tamamilə ləvRv et- di və Solsahil U.-sında təhkimci- liyin tətbiqini huquqi cəhətdən rəs- milətdirdi. Polpanın 1-ci bəluiq- durulməsi (1772) zamanı Avstriya U. torpaqlarını—1Pərqi Qalisiya və PTi- mali Bukovinanı (1774) tutdu. 18 əs- rin 2-ci yarısında Rusiya— Turkiyə muharibələri nəticəsində U.-nın c.-u azad edildi. Poliyanın 2-ci (1793) və 3-cu (1795) bəlutidurulməsindən sonra Saqsahil U.-sı və Volın yenidən Ru- siyaya birləpdirildi. U. torpaqla- rında məhsuldar quvvələrin inkiila- fında, iqtisadi və mədəni əlaqələrin məhkəmlənməsində birlətmənin beyuk rolu oldu, U. xalqının təiyəkkulu- nup sonrakı gediiyi ucun əlveriiili mərait yarandı. 18 əsrdə Saesahil U.-sında milli azadlıq hərəkatı — qaydamaklar hərəkatı baplandı. 1734 və 1750 illərdə guclu qaydamak usyan- ları bal verdi. Qaydamak hərəkatı:

432 UKRAYNA SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI 200-———....——.—.—.—.?...———.A.o nı ıY UY a ım xq

HbiH ƏH İYKCƏK HərTƏCH € Konuudulunay idi. Polma feodalları və carizm bu cıxıtları amansızlıqla yYatırdılar. 18 əsrin sonu—19 əsrin 1-ci Yarı-

s U.-da feodal-təhkimcilik siste- minin daqrılması və kapitalizmin inkippafı dəvru idi. Vətən muları- bəsi (1812) Rusiyada olduqu kimi U.- da da azadlıq hərəkatının inkiiya- ına beyuk tə/sir gəstərdi. 19 əsrin 0-ci illərində zadəkan inqilabcı- lar—dekabristlər mutləqiyyətə qarilı cıxdılar. 1821 ildə Tulcino 11.-ndə Dekabristlərin ur cəmiyyəti for- malaqdı. Kiyevdə hər il cəmiyyətin Puluna qurultayı kecirilir- di. 19 əsrin 20—30-cu illərində U. Karmalyukun bapcılıqı ilə Podo- liyada təhkimciliyə qartı mubarizə genipləndi. 1845 ilin dekabrı—1846 ilin yanvarında Kiyevdə gizli-siya- si təpkilat—Kiril-Mefodi cəmiy- yəti yarandı. striyada 1848—49 illər inqilabı zamanı Bukovinada kəndlilərin mubarizəsi geniitləndi, Lvovda usyan bap verdi. Avstriya hə- kuməti inqilabı boqsa da, Bukovina, Qalisiya və Zakarpatyedə kəndli is- lahatı kecirməyə (1848) məcbur oldu. Feodal-təhkimcilik qurulupqunun tə- nəzzulu, kapitalist mӱnasibətlərinin inkipafı, Krım mӱharibəsindəki (1853—56) məqlubiyyət rus carizmini kəndli islahatı (1861) kecirməyə və təhkimcilik huququnu ləqv etməyə məc- bur etdi. 60—80-ci illərdə U.-da da xalqcılıq inqilabi hərəkatda aparı- cı rol oynayırdı. Xalqcılar Kiyevdə c“Cənubi rus fəhlə ittifaqı (1880— 81) yaratmımdılar. Təhkimcilik Hu- ququnun ləqvindən sonra U.-da kapi- talizm suӱr”ətlə inkipafa bailadı. U. burjua milləti təpəkkul tapdı. 1869—97 illərdə sənaye muəssisələri- nin sayı 3712-dən 8063-ə catmızldı. 19 əsrin sonunda U. Rusiyanın əsas kemur-metallurgiya bazası idi. Həmin dəvrdən sinfi mubarizənin enundə proletariat gedirdi. Marksizm ide- Yaları yayılırdı. 1875 ildə Odessa- da Y. O. Zaslavskinin yaratdıqı 4Cə- nubi Rusiya fəhlə ittifaqı U.-da ilk proletar təpkilatı idi. Kiyev un-tinin prof. N. İ. Ziber K. Mark- sın iqtisadi tə limini təbliq edirdi. Qərbi U.-da da fəhlələrin sosial zӱlmə qarpı mubarizəsi geniilənir- di. 1870 ildə Lvovda mətbəə iqpcilə- rinin tə”tili batp verdi. İnqilab - cı demokrat yazıcı İ. Y. Franko əhlə hərəkatında fəal iptirak edir- di. K. Marks və F. Engelsin əsərlə- rinin Ukrayna dilinə ilk tərcuməci- CH də o olmu:idur. 1890 ildə Lvov fəhlələri kutləvi mitinq təppkil edə- rək U.-da ilk dəfə Bir mayı qeyd etdi- lər. Fəhlə hərəkatı ilə yanaptı kənd- li hərəkatı da genitlənirdi. 1881— illərdə U.-da 80-dən cox iri kənd-

"nu ӱsyanı batp vermitdi. Peterburq “Fəhlə sinfinin azadlırı uqrunda mubarizə ittifaqıznın təsiri ilə 1897 ildə Kiyev və Yekaterinoslavda c Mubarizə ittifaqəları yarandı. 1901—03 illərdə U.-da iskracı təii- kilatlar, dərnəklər və qruplar mey- dana gəldi. RSDFP 2-ci qurultayı- nın 43 numayəndəsindən 12-si U.s.-d. təpkilatlarından idi. 1903 ilin ya- Yında Bakıda bailayan umumi tə”- til U.-nın c.-una da yayılmındı. Rusiyada 1905—07 illər inqilabı zamanı Kiyev, Xarkov və s. sənaye mər-

gəzlərində, Donetsk— Krivoy-Roq hev- zəsində inqilabi hərəkat daha guclu idi. 1905 ilin iyununda c“Potyomkinə zirehli gəmisində usyan bali verdi. Noyabrın 10-da Kiyev qarnizonunun istehkamcıları usyan etdilər. Okt- yabr-noyabr aylarında Kiyev, Yekate- rinoslav və s. iqəhərlərdə Sovetlər yarandı. Qorlovga silahlı usyanı (1905, dekabr) U.-da inqilabi muӱbari- zənin zirvəsi idi. Usyanda Donbas- dan təqr. 4 min drujinacı ə edirdi. U. ipəhərlərində RSDFP Bakı Komitəsinin nətrləri də Ya- yılırdı. Əlaqələr yaratmaq ucun Ba- kıdan Odessa, Xarkov, Kiyev və s. iəhərlərə partiya ipciləri gəndəri- lirdi. Azərb. və U. bolptevikləri bir- birlərini əz təpkilatlarının fəa- liyyəti, tətil Hərəkatının gediti ilə tanıpq edirdilər. İrtica (1907— 14) və yeni inqilabi yuksəlin (1910— 14) illərində də mutləqiyyətə qarpı mubarizə davam edirdi. 1913 ildə U.- da 250 tə”til ba vermitdi, İnqilabi hərəkat 1914 ilin 1-ci yarısında xu- susilə gӱcləndi: Xarkov və Nikolayev- də gӱcə nӱmayinləri, Kiyev, Xarkov, Poltava, Xerson və s. qub.-larda Bir may siyasi tə”tilləri verdi. Fevral bӱriua-denokratik inqi- labından (1917) sonra U.-da da ikiha- kimiyyətlik yarandı. Sovetlərin eser- menpevik coxluqu, burjua-millətci Mərkəzi Rada Muvəqqəti həkumətin tərəfində idi. U.-da inqilab Umum-

usiya inqilabi prosesinin tərkib.

issəsi kimi inkipaf edirdi. Pet- roqradda Oktyabr s lı ӱsyanının qələbəsindən sonra Donbasın ppəhər və qəs.-lərinin əksəriyyətində Sovet ha- kimiyyəti qalib gəldi. Bir sıra ppə- hərdə Sovet hakimiyyəti uqrunda MY- barizə silahlı usyana kecdi. 1917 il

oktyabrın 29—31-də usyan qaldırmın

Kiyev fəhlə və əsgərlərinin qələbə- sindən istifadə edən Mərkəzi Rada U.-da hakimiyyəti ələ kecirdi. U. zəhmətketiləri Mərkəzi Radaya qarqpı mubarizəyə bapladılar. Xarkovda ke- cirilən 1-ci XU mumukrayna Sovetlər qurultayı 1917 il dekabrın 12(25)-də U.-nı Sovet resp.-sı e”lanetdi, M

secdi və U.-da ilk sovet həkumətini (Xalq Katibliyi) yaratdı. 1918 il yan- varın 26-da (fevralın 8-də) Mərkəzi Rada Kiyevdən qovuldu. Həmin ilin mart-aprelində Avstriya — Almaniya imperialistləri U.-nı ipteal etdilər və cgetmang Skropadskinin oyuncaq he- kumətini yaradaraq burjua-mӱlkədar diktaturası qurdular. Bolitevik təii- kilatlarının tə"siri altında parti- zan hərəkatı genipləndi. F. A. “ə geyev (Artyom), A. S. Bubnov, V.

Bojenko, N. O. PTors və 6. dəyuii dəs- tələrinin təppkkilində fəal iptqirak edirdilər. 1918 il iyulun 59—12-də Moskvada U. Kommunist Partiyası- nın tə”sis qurultayı kecirildi. Av- striya:Macarıstanda və Almaniyada ba verən (1918) inqilablard n sonra ipqalcıların kutləvi surətdə U.-dan qovulması bailandı. İpqqralcıların Kiyevdən qacmasından istifadə edən burjua-millətci Direktoriya 1918 il dekabrın 14-də Kiyevdə hakimiyyəti ələ gecirdi. 1918 ilin sonu—1919 ilin əvvəlində U.-nın c.-una Antanta qo- pqunları cıxarıldı. 1919 ilin Yanvar —fevralında sovet qopunları Sovet U.-sını Direktoriyanın qopunların- dan təmizlədilər və mart—apreldə

iptalcıları U.-nın c.-undan qovdu- lar. Yayda Denikinin aqqvardiyacı or- duları, demək olar ki, butun U., əra- zisini tutdular. Qızıl Ordu 1919 ilin dekabrı—1920 ilin fevralında U.-nı denikincilərdən azad etdi. So- vet p.-larının V. İ. Leninin təpəbbusu ilə yaradılmızt hərbi- siyasi ittifaqı əksinqilabi ə lərin darmadaqrın eEdxilməsində ÜƏİYK rol oynadı.

1920 ilin aprelində burjua-mul- kədar Polptasının qopunları U.-ya soxuldular. İYulun əvvəlində isə Vrangel U.-nın c.-unda hucuma bai- ladı. İyunda sovet qoptunları əks-hu-

“cuma gecərək butun Saesahil U.-sını

və Qərbi U.-nın xeyli hissəsini azad etdi. Riqa sulh muqaviləsinə (1921) gerə Qərbi U. Politaya kecdi (Pyima- li Bukovinanı 1918 ildə Rumıniya, Zakarpatye U.-sını 1919 ildə Cexo- slovakiya tutmuqidu). Noyabrda vran- gelcilər U.-nın c.-undan və Krımdan qovuldular. Vətəndat muharibəsi il- lərində Donbasda, Xarkovda azərb.

kommunistlər də ipləyirdilər. Onlar

muhum partiya tappipırıqlarını yerinə yetirir, mudaxiləcilərə və daxili əksinqilaba qarpı muçbarizədə fəal iptirak edirdilər. Xarkovda cHum- mətzin ile”bəsi, U K(b)P MK yanında cHummətə mӱsəlman burosu yaradıl- MbiHL Bİ.

Bərən nam Myhapnöəcu 3aMaHbi Y.- da sovet quruculuqu davam edirdi. 1919 ilin yanvarında U. mӱvəqqəti fəhlə- kəndli hekuməti (1918 ilin noyabrın- da təpkil olunmupdu) USSR XKS-yə cevrildi. Həmin ilin martında 3-cuӱ YMYMYKPpAİHa Sovetlər qurultayı USSR-in ilk Konstitusiyasını qəbul etdi və Q. İ. Petrovski balda olmaq- la MİK-in yeni tərkibini secdi. İ(t- qal olunmui Qərbi U. torpaqlarında inqilabi mubarMzə davam edirdi. 1919 ildə PTərki Qalisiyada Kommunist partiyası, fəhlə və əsgər deputatları Sovetləri Yaradıldı. Həmin ilin aprelində kommunistlərin bapqcılıqı ilə Droqobıcda bai verən ӱsyan aman- sızlıqla yatırıldı. imali Buko- vinada da mubarizə dayanmırdı. Xo- tin usyanında (1919, yanvar) on min- lərlə kəndli iptirak etmiidi.

U.-nın daqrılmını x.t. vətəndai1 muharibəsindən sonra qardai re t.-la- rın, ilk nəvbədə RSFSR-in kəməyi ilə 1925 ilə kimi, əsasən, bərpa olun- du. U.-nın SSRİ tərkibinə daxil ol- ması bu ində həlledici rol oynadı. 1924 ildə USSR tərkibində Moldavi- ya MSSR yaradıldı. Muharibədən əv- vəlki beppilliklərdə sənayelətidirmə- nin, K.t.-nın kollektivləiməsinic . və mədəni inqilabın həyata kecirilməsi nəticəsində U. inkitpaf etmiy səna- ye-aqrar resp.-ya cevrildi. 1935 ildə

taxanovun təiqəbbusu ilə baptla- yan zərbəcilik hərəkatı butun əlkəyYƏ yayıldı (bax Staxanov hərəkatı). Hə. lə birinci bepillikdə Donbas ilaxta- cıları ilə Bakı neftciləri arasın-

na baplanmın sosializm yarını ən”- ənəyə cevrilmitdi. :

1934 ildə USSR-in paytaxtı Xar- kovdan Kiyevə kecuruldu. Əlkənin iq- tisadi və sinfi strukturunda Öam vermint əsaslı dəyiikliklər ... nın yeni konstitusiyasında (1937) ra- nunvericiliklə təsbit olundu. Sosia- lizm quruculuqu gediplində U, sosia- list milləti təpəkkul tapdı.

UKRAYNA SOV

ET SOSİALİST RESPUBLİKASI

433

1939 ilin sentyabrında burjua- mӱlkədar Polpası fatist Almaniya- sı ilə muharibədə mərlub oldu. So- ə həkuməti Qərbi 2. kini Əz

imayəsinə gəturdu. Qərbi U. yenidən USSR ilə birlətdi (1939, noyabr) və SSRİ tərkibinə daxil edildi. Rumı- niya ilə munaqiiyə 1940 ilin iyununda dinc yolla həll olundu, PTimali Bu- kovina, Bessarabiyanın bir necə qəza- sı yenidən U. ilə birlətdi. Molda- viya MSSR Mold.SSR-ə cevrildi.

Beyuk Vətən mӱharibəsinin (1941— 45) ilk gӱnlərindən U. dəyuit meyda- nı oldu. Xalq, sosialist Vətəninin mӱdafiəsinə qalxdı. Kiyev, Odessa və Sevastopol ipəhərlərinin muda- fiəsi zamanı duiqmənə aqır zərbə-

Sovet qopunları Lnepr cayını kecərkən, 1943-cu ilin payızı.

lər vuruldu. 1941 ildə milyonlarla adam, 3-1 BƏ f-klər, k-z və s-zlar, elm və tədris muəssisələri PTərqə kecu- ruldu. 1942 ildə faiistlər butun U.-nı ipqal etdilər. U.-da qanlı ter- ror rejimi quruldu: 4,5 mln. nəfər məhv edildi, 2 mln.-dan cox adam fa- pist katorqalarına aparıldı. İi1- qal olunmuqi U. ərazisində kutləvi partizan hərəkatı geniyyləndi, giz- li partiya təpkilatları yaradıldı. U, partizan hərəkatı qərargahı 7 iri partizan birlətməsinin ( Eəlbərləri S. Kovpak, V. F. Fyodorov, A. İ. Saburov və b. ) və 155 dəstənin fəaliy- yətini əlaqələndirirdi. U K(b)P MK- nın rəhbərliyi altında gizli MK, 250-dən cox gizli vil. , ipəhər, r-n par- tiya komitəsi, bir necə min partiya və komsomol təppkilatı, o cӱmlədən, Krasnodonda “Gənc qvardiylu (uzvlə- ə biri azərb. Ə. Dadaiqov idi),

ikolayev vil.-ndə c“Partizan qırıl- cımız, Lvov vil.-ndə cXalq qvardiya- sı və s. fəaliyyət gəstərirdi. U. əra- zisində fəaliyyət gestərən gizli an- tifatist təpkilatlarda, partizan dəs- tələri və birlətmələrində Azərb.-dan Yuzlərlə dəyuticu faiistlərə qaripı vurupmutdur. 1943—44 illərdə sovet qopunlarının hucumu nəticəsində U, əpist ipqalcılarından təmizləndi.

. xalqı dutimən uzərində qələbədə muhum rol oynamın, 2,5 mln.-dan cox ukraynalı dəyuticu orden və medal- larla təltif edilmiii, 2 mindən cox deyuicu Sovet İttifaqı Qəhrəmalı

əxri adına layiq gerulmuidur. U. torpaqının dupiməndən azad olunma- sında gəstərdikləri igidliyə gərə azərb. deypculərdən M. Ələkbərov, C, Kazımov, M. Məhərrəmov, X. Mus- tafayev, F. Səfəroa və 6.-na Sovet

ttifaqı Qəhrəmanı adı verilmini- lir. 1944 ilin oktyabrında sovet qo- iunlarının azad etdiyi Zakarpat U,-

ASE--28, M, ӱ

sının Yenidən USSR-ə birləməsi ilə Ukrayna xalqının vahid U., sovet dəvlətində birlətməsi prosesi baipa catdı. İptalcılar U.-ya bəyuk zərər vurmutdular. Qardapq sovet resp.-la- rının kəməyi ilə U.-nın x.t.-nın bərpası 1950 ildə bata catdırıldı. USSR-in beynəlxalq nufuzu artdı. Sovet U.-sı BMT-ni tə”sis edən dəev- lətlərdən biri, 70-dən cox beynəlxalq təppkilatın və onların orqanlarının zvudur. U.-nın Rusiya ilə yenidən irləpməsinin 300 illiyi mӱnasibətilə Krım vil. 1954 ildə RSFSR tərki- bindən cıxarılaraq USSR-ə verildi. Muharibədən sonrakı illərdə USSR qardat sovet resp.-ları ailəsində iq- tisadiyyat və mədəniyyətin inkitafın- da muӱhum nailiyyətlər qazanmındır. 1978 ildə USSR-in yeni konstitusiya - sının qəbul edilməsi resp.-nın həya- tında muhum hadisə oldu. U, elkənin vahid x.t. kompleksində muhum Yer tutur. Resp.-nın x.t.-nda 25 mln, nə- fərə yaxın fəhlə və qulluqcu, Kol- xozcu calınır. 198083 illərdə 270- dən artıq muhum obyekt itqə salınmınq- dır. Sovet U.-sı kommunizm qurucu- luqu yolunda inamla irəliləyir. USSR 2 dəfə Lenin ordeni (1954, 1958), Oktyabr İnqilabı (1967) və Xalqla

dostluqu (1972) ordenləri ilə lr olunmudur.

1979 ildə U.-da Azərb., 1980 ildə Azərb.SSR-də U, ədəbiyyatı və incə- sənəti gӱnləri kecirilmitdir. |

Ukrayna Kommunist Partiyası (UKP)—Sov.İKP-pin tərkib hissəsi, onun mӱbariz dəstələrinləndir. İlK marksist fəhlə dərnəkləri 19 əsrin 80-ci illərinin sonu—90-cı illərdə Kiyev, Xarkov, Yekaterinoslav (indi- ki Dnepropetrovsk), Odessa və s. sə- naye pəhərlərində meydana gəlmniydi. Peterburq *Fəhlə sinfinin azadlıqı uqrunda mubarizə ittifaqımqın tə”si- ri ilə 1897 ildə Kiyev və Yekaterino- slavda 4 Mubarizə ittifaqları Yaran- dı. Bunlar RSDFP-nin 1-ci qurul- tayının (1898) caqırılmasının tə- pəbbusculərindən olub, qurultaydan sonra RSDFP-nin komitələrinə cev- rildilər. Sonralar“ İskraenın agent- lərinin kəməyi ilə Uela pskrancı təppkilatlar meylana gəlli, V, İ. Leninin təpəbbusu ilə 1904 ildə Odessada təpkil edilmin RSDFİ MK-nın Cənub Burosu partiyanın 3-cu qurultayının caqırılmasında beyuk ii gərdu.

1905 —07 illər inqilabı dəvrundə U, bolpevikləri zəhmətkeilərin ca: rizmə qariı mu- barizəsinə baticı - lıq etdilər. İrti: ca illərində (1907 —10) U.-pın bol- pyevik təikilatla- rı təsviyəcilərə, otzovistlərə, trots- kicilərə və bur- jua millətciləri- nə qariplı mubarizə aparmıtdır. Yeni inqilabi Yuksəliiy və Birinci dunya muharibəsi dəvrun- də U. boleviklə- ri proletar beynəl- gfiiki miləlciliyi MƏB- teyində durub. KYT- 13BM CH)aCH TƏ”THN- dərə baicılıq

rixinin ukrayna

Kiyevdə 41941— 1945-ci illərin Beyçg Dəvlət Vətənə monumenti,

edir, muharibə əleyhinə təbliqat apa- rır, sosial-tovinizmi və mudafiə- ciliyi ifiqa edirdilər. Fevral 2. jua-demokratik inqilabının (1917) qələbəsindən sonra bolpeviklər giz- li ipəraitdən cıxıb, fəaliyyətləri- ni geniitləndirdilər. 1917 ilin ya- yında U. bolieviklərinin ilk ərazi birləpzmələri—vil, təpykilatları ya. randı.

1917 ilin oktyabrı—1918 ilin yan- varında bolpeviklər zəhmətkeilərin burjua Muvəqqəti hekuməti və burjua millətci Mərkəzi Rada əleyhinə, So- vet hakimiyyəti qurmaq uqrundakı si- lahlı mubarizəsinə bapcılıq etdi- lər. 1918 il iyulun 5—12-də Moskvada U. boltevik təpkilatlarının 1-ci qurultayı oldu, U K(b)P yaradıldı. Vətəndati muharibəsi (1918—20) dev- rundə UK(b6)P xalq kutlələrinin xa- rici mudaxiləcilərə və daxili əks- inqilaba qarilı silahlı mubarizəsi: nə rəhbərlik etdi. Sonrakı illərdə UK(b)P zəhmətketlərin sə”ylərini x.t.-nın bərpa və inkipafına, səna- yelətdirmə və kollektivləiməyə, mə- dəni inqilabın həyata kecirilməsinə yenəltmit, kutlələrin proletar bey- nəlmiləlciliyi və sovet vətənpərvər- liyi ruhunda tərbiyə olunması sahə- sində bəyuk kutləvi-siyasi it apar- mıqidır. Bəyuk Vətən muharibəsi (1941—45) nəBpYHnƏ UK(b)P əməkci: ləri fatizmə qartı mubarizəyə sə- fərbər etdi.

Muharibələn sonra U K(b)P (1952 ildən UKP) zəhmətketlərin x.t.-nı bərpa və inkipaf etdirmək. inki“- af etmit sosializm cəmiyyəti qur- maq uqrundakı muçbarizəsinə baicı- lıq etdi. Muasir mərhələdə UKP resp. əməkcilərinin sə"ylərini kom- munizm quruculuqu utqrunda mubari- “ələ istiqamətləndirir. U KP-nin 2 988 107 uzvu və 103 498 uzvluyə na- mizədi birlətdirən 69 ZƏ3 ilk təi1- kilatı var (1984, yanvar),

Ukrayna Lenin Ksmmunist Gənc- lər İttifaqı (ULKKİY)— UİLKKİ- nin mubariz dəstələrindən biridir, V.-aa ilk inqilabcı gənclər ittifaq: ları 1917 ilin yaz-yayında Kiyev, Xarkov, Yekaterinoslav, Odessa, Ni- kolayev, Xerson və s. iqəhərlərdə ya- radılmımdı. 1919 ilin iyununda Ki- yevdə gənclər təikilatlarının 1-ci qurultayında U. Kommunist Gənclər İttifaqı (UKGİ) tə”sis edildi. U. komsomolu yarandıqı gunlən daxili və xarici əksinqilaba qariyı mubari- zədə, x.t.-nın bərpasında, sosializm

sum aran

— .

Vətən mçharibəsi ta- 4AHa

xatirə kompleksi, 1951,

Muzeyit

434

quruculuqunda Qaeyuk Vətən muharibə- si illərində faitizmə qariı mubari- vələ partiyanın sadiq KƏMƏKCİSİ OL- mmpidur. Beyuk Vətən muharibəsi illə- rində qəhrəmanlıqına kərə 600-dən cox komsomol"uya Sovet İttifaqı Qəh- rəmanı adı verilmidir. Muharibə- lən sonrakı dəvrdə komsomolcu və gənclər iiəhər və kəndləri, səpaye ob- yektlərini, k-z və s-zları Yenidən qur- miplar. 1954—56 illərdə 80 minə Ya- xın kənc xam və dincə qoyulmur tor- paqların mənimsənilməsində iptirak etmpiidir. Partiyanın caqırınzqı ilə 1956 illə 32 mini komsomolcu Yeni iaxtalar tikməyi əhdəsinə geturmuit- du, İnkipaf etmiiy sosializm iyərai- tinlə ULKKİ resp. gənclərinin sə”)- lərini partiyanın qariqıya qoyduqu və- zifələri yerinə yetirmək uqrunda MY- barizəyə Əfərbər edir. U. komsomolu Qırmızı Bayraq ordeni (1944), Lenin orlepi (1958) BƏ Oktyabr İnqilabı ordepi (1969) ilə təltif olunmusdur. ULKkİ-iii 6 737 461 uzvu birləidi- rən 73 345 ilk təpkilatı var (1984, yanvar).

Ukrayna Həmkarlar İttifaqları (UHİN)a—SSRİ Həmkarlar İztifaqla- rının tərkib hissəsidir. U.-la həm- karlar ittifaqları hərəkatı 19 əsrin

sonx— 20 əsrin əvvəlində meylapa gəl- mtil, 1905—07 illər piqilabı devrun- nə Kiyev. Xarkov, Yekaterinoslav,

Olessa Donbas və s. ipəhərlərdə həm- karlar ittifaqları təpkil elilmint- di, İrtica illərində ittifaqların bir coxu laqıdılmın, carizm dev- rildiklən sonra yenidən Yaradılmıit- lı. Beyuk Oktyabr sosialist inqila- bının qələbəsindən sonra kutləvi su- rətlə həmkarlar ittifaqları təiykil olunmaqa baplalı, 1919 ilin aprel mayında Xarkovda həmkarlar ittifaq- larının 1-ci Umumukrayna qurultayı ollu, Sosializm quruculuqu dəvruӱndlə UHİ partiyanın rəhbərliyi ilə əlkə- nin sənayelindirilməsi, K.T.-pın kol- lektivlənməsi, mədəni inqilabın hə- yata gecirilməsi sahəsində beyuk ii gərmuidur. Bəyuk Vətən muharibəsi (1941—45) devrundə U Hİ partiyanın caqırını ilə zəhmətkeiləri dui1mə- ni dəf etmək ucun səfərbərliyə aldı, alman-fatist tiyqalcılarına qariyı partizan hərəkatının və gizli muba- izənin təikilində piytirak etdi. əmkarlar ittifaqları muxtəlif mu- əssisələrin, əhalinin əlkənin İPTərq r-nlarına kecurulməsində, onların yerləndirilməsində muhum rol oyna- mıppdır. Muharibədən soprakı illərlə UHİ partiyanın rəhbərliyi altında səna- yenin və k.t.-pın bərpası və daha da inkilafı uqrunda sosializm Ya- rımını təikil etdi, Həmkarlar i1- tifaqları texniki tərəqqi, əmək məh- sullarlıqının yuksəldilməsi, fəhlə və qulluqcuların əmək və MƏHLİƏT 1112- raitinin yaxpılamdırılması, zəh- cətketlərin kommupist tərbiyəsi mə- sələlərinə beyuk diqqət yetirir. UHİ Umumlunya Həmkarlar İttifaqları Felerasiyasının icraiyyə orqapnları- nın, Beynəlxalq Əmək Təikilatının, YUNESKO-nun fəaliyyətində titirak edir, bir cox əlkənin həmkarlar ilti- faqları və fəhlə təpgilatları ilə əlaqə saxlayır. U Hİ-pin 25 642918 uzvu birlətdirən 131 266 ilk təiigila- tı var (1984, yanvar). c

Xalq tasərrufatı, U, inkipaf et-

UKRAYNA SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI

Əsas sənaye məhsulları isteHsalı

————————————————XC—x—————ı————————— ———————— ———.—“ “ucu

Məhsul nəvləri 1913 | 1940

Elektrik eneyukisi, mlrd.

ket-sdat 0.5 12,4 Komur. min. ii, 22.8 AZ,.8 Pəlal. mln. Nİ 24 8,9 Qari metal prokatı MH, ml: 1.9 SE Ləmiyə filizi. mln. 6.9 20,2 Mineral kçӧrələr Olərti

vahiddəy). ıin /” 1012 Kimyəvi lif. min TN — 1,6 MerTaaKəcəH aəaxah1ADp, Mü

ƏDƏD (), (07 11,7 Traktorlar. min ədəd — 10,4 Dəri ayaqqabı. mln. cut N 40.8 Məippət soyuducuları, min

ədəd — 0,2 Telenvizor, MİN Ədəd —– — Qənd 103, mln. 1 1.56 Bitki yarı, min ni an 158,7 Heyvan yaqı, min əm Da 43.3

Cədvəl1 1050 | 1960 1970 1920 1983 tq" də lə 14.7 53.9 | 137,6 236, () 243 78,0 | 172,1| 207,1 ... E.ə 8, 4 26.2 46,6 də ə 18,0 32.7 ... ... 21.0 ə0,1 1 111,2 125,5 124,0 1540 13853 111341 119739 20900" Z 14 65.3 161,2 182 10,5 20.5 20.5 SUB” lı 2927| 88.0 | 147.5 | 135.6) 135" 28.8 76,8 İ 148,9 177,2| 178 | — 111.9 | 482 702 695 = 08.7 (1981 2425 2700 1.51) 3.5681 6,04 yx 6.9 181,5 İ 4190.2 |1071 TERİ 1000 50,7 | 190 215,2 2352 369

—q)-j- ”.K.—KXxX“X.X— — ———“€“““..“..“““““.X--..""U.H

“ 1951 1 NƏ ny MƏTbİ

mim sənayse-aqrar resp.-sıdır. SSRİ- nin muhum kəmur-metallurgiya baza- larından biridir. Maddi istehsalın həcminə gərə RSFSR-dən sonra 2-ci yeri tutur. Əlkədə istehsal olunan polad və prokatın 1/)3-indən coxu, traktor və k.t. mapınlarının təqr. 1.4-i, ipəkər cuqundurunun 1/2-iidən coxu, gӱnəbaxanın 1/2-ə qədəri, taxı- lın 1.5-i, heyvandarlıq məhsulları- pın təqr. 1:3-i və s. U.-nın payına du - pqur. 1984 ildə 1940 ildəkinə nisbə- TƏH sənaye istehsalı 14 dəfə, G.t. is- tehsalı isə 2 dəfədən cox artmınl dır. Resp, guclu Yanacaq-energetika bazasına malikdir. SSRİ-nin muhum kəmçr Həvzələrindən sayılan Donetsk komuyə hӧvzəsinin cox hissəsi U.-da- dır. Diepropetrovsk vil.-idə və Lvov- Volın hevzəsində də kəmur cıxarı- lır. Muharibədən sonrakı illərdə peft və qaz səpayesi inkiiqaf etmiidi- dir. Donbas, Dieprboyu, Xarkov, Vin- nitsa, Kiyev və q. vil,.-ləripdə iri İES-lər, Disir cayınla SES-lər kas- kadı tikilmiidir. Cernobıl, Cənu- bi U. AES-ləri istifadayə pverilmint- dir. Sənayenin əsas sahələrindən biri yerli ləmir filili yataqlarına əsas- "anan qara metallurgiyadır. Ən boyuk mӱəssisələri Disprodzerjinsk, Disi- ropetrovek, Yaporojyea, Kripvoy Roq, Lopetek , Yepakiyevo və Jdanovdadır. Əsasəi, Sovet hakimiyyəti illərində yaradılmıiy əlvan mstallurkiya kuclu

Diepr aluminlum z-du (Zaporojye), Po- buqskoye pikel z-du və s. muəssisələr- dən ibarətdir. Resp.-da matınqayır- ma və metal emalı sənayesinin metal- lurgiya və mə”dən avadanlıqı, teplo- vӧz, vaqop, avtobus, minik və yuk avto- mobilləri, cay və dəniz gəmiləri, ti- kipti-yol mapınları, elektrotexnika məhsulları, k.t. mapınları, kimya, yungul və yeyinti sənayesi ucun texno- loji avadaplıq, dəzgah, muxtəlif ci- hazlar istehsal edən sahələri inki- ipaf etmidir.

U.-nın sənaye kompleksində lak, boyaq, sintetik qatran, plastik kutlə, sun"i və sintetik lif, kimyəvi reak- tiv, fotorsaktiv, k.t., həmcinin əha- linin mətiətİi ucun lazım olan mux- təlif nəv məhsullar istehsalına əsaslanan kimya və peft-kimyanın rolu ildən-ilə artır. Neft-kimya peft e”"malı və qaz sənayesi əsasın- da inkipaf edir. İqtisadiyyatda Ye- yipti sənayesinin rolu bəyukdur. Bə”- zi sahələrinin (ipəkər, mənalı, siirt, duz, qənpadı, yaq-piy, ət, unuyutmə, meyvə-tərəvəz) ӱmumittifaq əhəmiyyəti var. Yungul səpayepin əsas sahəsi to- xuculuqdur. Əi bəyuk muəssisələri Xerson, Kiyev, Poltava. Cerkassı və Donbas iəhərlərindədir. İri tikinti materialları səpayesi yaralılmıidə dır. Karpat l-rı və Polesyedə meptə, aqac emalı və seelluloz-kaqız səpaye- si pikipaf ersunp,

ləqnən2

ƏOkün cahəsəpm xn İos-na a-ı — an 1913 193) vəz | 1960 1070 | (920) | 1082 | — —“ “ ““€“ “1 = İINQVA Hİ?ƏjARD ƏİKKLYLVLİLƏA FLİJHMİZƏEERLİƏUƏSBLƏDLELEELƏA PTATS HL Umumi əkin sahəsi 241) | 21.3 | 50,7 442 13.8 42, 6 33.2 LDənli biqkiləy) 5. 21.4 121 13.7 13.3 10. 13.8 acumlədən: | ə əz | . buda ud 17.2 hH.H li (1) k,0) “.f) qarqıdalı (ə 1.5 2. “0 2.4 1.5 2.0 paxlalılar 034 08 UB on 1.3 12 1-2 qarabataq i,7 072 0.53 0.39 (4 0.3 m3 Texniki biqkilər Xü 4,/ 2.4 y.b 3.9 .1 3.9 o cӱmlədən: : . . tənə üyvryvanıiypv b on ov 1.5 1.7 18 |,7 kunəbaxan ih ÜR 472 | o,69 | 1,31 1.71 |.7 1.6 Tenzənəz-Ooslan biikildəri ə zı , dr kari ori 1.4 2.8 2. 2. 2.0 7.2 2.3 Yem ön r nən v,ə 46.4 “3.2 13.4 10.7 10,7 11.2

UKRAYNA SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI

435

Lİ "a :

|

YA

N 1 b : 2 , ə Mal” . 0 ik.

l l

k | . “m. c Mu

|" Tü m."

2 Y 4 ə iy k 25:00 3 a r

4 - —

Donbas vilayətində *Koceqarkatk maxrTacbı.

Ukrayna SSRİ-nin ən muhum k.t. r-nlarındandır. Yuksək dərəcədə me- xaniklətdirilmi—n iri k.t. istehsalı Yaradılmıtldır. Resp.-da 7213 k-z, 2189 s-z var (1984). K.t.-nın muhum sahəsi bitkicilikdir. Dənli bitkilər, pəkər cuqunduru, gӱnəbaxan, kartof və bə”zi yem bitkiləri daha cox əki- lir. C, r-nlarında suvarma əkinci- liyi inkiaf etmitdir. Suvarma ka- nalları (İnqulets, Tatarbunar, P1i- mali Krım və s.) cəkilmitdir. Po- lesyedə torpaqların qurudulması sahə- sində beyuk iplər gərulur. Baqcılıq və uzumçӱlukğlə mətqul olunur. Me- ipqə-cəl və cəl zonalarındakı təsərru- fatlarda becərilən dərman və efir- yaqlı bitkilərin (nanə, pipikotu, la- vanda, qızılgul və s.) beyӱk əmtəəlik əhəmiyyəti var. 1984 ildə 49,1 mln, ?t pəkər cuqunduru, 2,2 mln. 7” guӱnəba- xan, 19,9 mln. ?” kartof, 8,0 mln, ?p

tərəvəz və s. istehsal olunmuiidur.

K.t.-nın bitkicilikdən sonra ikinci muӱhum sahəsi heyvandarlıqdır. Hey- vandarlıq, bitkicilik və k.t. xamma- lının e”malı ilə mətqul olan sənaye sahələri ilə kompleks tpəkildə inki- pqaf edir. 26,7 mln. qaramal, 20,8 mln. donuz, 9,3 mln. davar var (1985). Qu:i- culuq, baramacılıq, balıqcılıqla məpqul olunur. Dovtan, qunduz və s, saxlanılır. 1984 ildə 3Z,8 mln. 77 ət, 22,8 mln. t sud, 16,2 mlrd. ədəd yu-

.murta, 28,9 min tq yun və s. istehsal

olunmusdur.

.-da nəql.-ın butun nəvləri məv- cuddur. Dapjınan yuklərin 6096 -in: dən coxu d.Y. nəql.-nın payına dupqur, D.y.-larının uz. 22,5 min km, avto- mobil yollarının uz. 163,2 min km, daxili su yollarının uz. 4,7 min km- dir (1980). Əsas dəniz Odessa, İlicevsk, Xerson, İzmail, Jdanov, Kerc, Kiyev, Xarkop, Lvov, Odessa, Simferopol, Donetsk, Dnepro- petrovsk və Zaporojyedə iri aeroport- lar var. Boru kəməri nəql. inkiptaf etmipdir. cDrujbaz neft kəməri, cSoyuzə, Urenqoy—Pomarı—Ujqorod qaz kəmərləri U. ərazisindən kecir.

Səhiyyə. 1984 ildə U.-da əhalinin hər min nəfərinə dupən doqum sayı 15,1, əlum sayı 10 (1940 ildə 27,3 və 14,3), hər min nəfər diridoqrulana gərə utaq əlumu 19,3 (1940 ildə 164) olmuidur. Orta əmur 71 ildir (1926 —27 illərdə 47 il). Əlum halları, əsasən, urək-damar və yaman iinlər- dəidir. |

U.-da 652,5 min carpayılıq (əhali- nin hər 10 min nəfərinə 129,2 car- payı) 6 min xəstəxana muəssisəsi (1940 ildə 157,6 min carpayılıq 2,5 min xəstəxana muəssisəsi), 5,9 min poli-

25”, x. 9

Si həxuM

TODPT/ADbI:

klinika-ambulatoriya, 17 min feld- iyer-mama məntəqəsi, min qadın və utaq məsləhətxanası, 215 vərəm, 46 onkoloji, 108 dəri-zəhrəvi dispanse- ri 765 sanitariya-epidemibdloji st., 9 MHH aHTEK, ö,Ə MHH həkim (əha-

linin hər 10 min nəfərinə 36,4 hə- kim: 1940 ildə hər 10 min nəfərə 8,4 var (1984). Həkim kadrları 15 tibb in-tunda və 100 tibb məktə- bində hazırlanır. U. ərazisində sa- natoriya, pansionatlar var. Məphur kurortları: Truskavets, Moriyin, Mirqorod, Sinyak, Vorzel və s,

Xalq maarifi və mədəni-maarif muçəssisələri. U. ərazisində ilk mək- təblər 10—11 əsrlərdə Kiyev Rus dəv- lətində acılmındır. 1632 ildə Ki- yev-Mogila Akademiyası yaradılmıit- dır. U.-nın Rusiya ilə birlənməsi (1654) U. mədəniyyəti və maarifinin inkitafında mutərəqqi rol oynamıii- dır. Lakin Beyuk Oktyabr sosialist inqilabınadək U.-da əhalinin. əsas hissəsi savadsız idi. Sovet haKHMHİ- yəti illərində xalq maarifi sistemi sosialist əsasları uzərində yqnidən qurulmunt, U. baidan-baia savadlılar resp.-sına cevrilmitdir. 1982/83 də ilində resp.-nın 22,5 min utmumtəh- sil məktəbində 7,4 mln., 728 orta ix- tisas məktəbində 795,4 min, 1112 tex- niki-pezyə məktəbində 642,5 min 1l8- gird, 146 ali məktəbdə (o cumlədən V un-t) 884,9 min tələbə təhsil alır- dı. USSR-də 26,1 min kitabxana (bə- yukləri: Kiyevdə —USSR Dəvlət Ki- tabxanası, USSR EA Kitabxanası, Xarkovda Dəvlət Elmi Kitabxanası və s.), 26,1 min klub muəssisəsi, fi- lialları ilə birlikdə 168 muzey (o cumlədən V. İ. Lenin Mərkəzi Mu- zeyinin Kiyev və Lvov filialları, Kiyevdə USSR Tarix Muzeyi, Ukray- na Təsviri Sənət Muzeyi, 1941—45 illərin Bəyuk Vətən muharibəsi ta- rixinin Ukrayna Devlət Muzeyi, Kras- nodӧnda cGənc qvardiya muzeyi, Yal- tada A, P. Cexovun ev-muzeyi və s.) fəaliyyət gəstərir.

— Elm və elmi idarələr

Təbiyyat və texnika elmləri. U.- da təbiyyat və texnika elmləri rus və belorus xalqlarının elm və mədəniy- yəti ilə sıx əlaqədə inkipaf etmiii- dir. U. Rusiya ilə birləndikdən (1654) sonra elmin inkipafı daha da sur”- ətləndi. 19 əsrdə Xarkov, Kiyev ə No. vorossiysk un-tləri və elmi cəmiyyət- lər yaradıldı. Mexanika və riyazi analiz, hidrodinamika, elastiklik nə- zəriyyəsi və riyazi fizika, Həndəsə, ehtimal nəzəriyyəsi və funksiyalar nəzəriyyəsinə dair tədqiqatlar apa- rılırdı. Bu devrdə Xarkov, Nikola- Yev, Kiyev və Odessa rəsədxanaları fəaliyyət gestərirdi. 19 əsrdə fiziki coqrafiya, kimya, biologiya, tibb, fi- ziki və ӱzvi kimyaya dair tədqiqatlar genipləndi, dəmir və manqan yataqları kətf edildi. Təkamul embriologiya- sı, qanın mubadiləsi və sinir siste- minin fiziologiyası sahəsindəki i1- lər (İ. Mecnikov, İ. M. Secenov və b.) dunya pəhrəti qazandı. K.t.-na dair tədqiqatlar botanika baqların- da, təcrubə sahələri və st.-larında aparılırdı. 19 əsrin axırında ali texniki məktəblər tə”sis edildi, dom- na sənayesinin mexaniklətdirilməsi, metaliqunaslıq, mapınqayırma, elek- trotexnika və s. sahəsində muhum ii1- lər geəruldu.

Beyuk Oktyabr sosialist inqila- bından sonra U.-da elm sur”ətlə in- kipaf etdi. 1919 ildə USSR EA ya- radıldı, sahə elmi-tədqiqat in-tları tə”sis olundu, fundamental və tətbi- qi tədqiqatlar aparıldı, qeyri-xətti mexanikanın əsası qoyuldu (N. M. Krılov, N. N. Boqolyubov). İnter- polyasiya və mexaniki kvadraturaya, intqaat mexanikasının problemlərinə dair tədqiqatlar aparıldı. Elastik- lik nəzəriyyəsi və Hidrodinamika, qrup nəzəriyyəsi, analitik funksiya- ların xassələri, ehtimal nəzəriyyəsi sahəsində gərӱlən iplər dӱnya pqəh- rəti qazandı. A. F, İoffe, İ. V. Obreimov, K. D. Sinelnikov, . Landau, A. K. Valter, L. V. PTubni- kov və b. resp.-da fizika elminin in- kipafında muhum rol oynamınlar, Alcaq temp-rlar fizikası, nӱvə fi- zikası, bərk cisimlər fizikası, nə- zəri fizika, radiofizika sahəsində muhum nəticələr əldə edildi. U.-da nӱvənin parcalanmasına və maye heliu- mun alınmasına dair SSRİ-də ilk təcrubə aparılmınl, ilk sur”ətləndi- rici BƏ radiolokator yaradılmıpdır. Astronomiya, geologiya, hidrogeologi- Ya, texnika, energetika, kimya və kim- yəvi texnologiya sahəsində də muhum tədqiqatlar aparıldı, elektrolitik dissosiasiya problemləri əyrənildi. Turu və əsasların nəzəriyyəsi, elek- trolitlərin ӱmumi nəzəriyyəsi inki- paf etdirildi. Murəkkəb quruluilu orqanizmin qocalmasında, onun YİFYH- lapma mexanizmlərinin inkipafında funksiyaların neyrohumoral tənzim- lənməsində, damarların nufuz qabi- liyyətində bap verən dəyipikliklərin tədqiqi beyuk əhəmiyyətə malikdir (A. A. Boqomolets). Biologiya və tibbə dair mӱxtəlif problemlər eyrənildi. Biokimya və P. Filatovun KƏ3 xəstəlikləri sahəsindəki tədqiqatlar butun dunyada məihurdur. Mikrobio- loqların tədqiqatları mikroorqanizm- lərin eyrənilməsinə və infeksion xəs- təliklərin mualicə ӱsullarına həsr edilmindir. Coxcildlik cUSSR-in florası nəir olundu.

Beyuk Vətən muharibəsi illərində PPərqə kəcurulmuli elmi kollektivlər mudafiə problemləri ilə əlaqədar tədqiqatlar apardılar. 1944 ildə USSR EA Kiyevə kecuruldu, Bəeyuk Vətən muharibəsi qurtardıqdan sonra elmi tədqiqatlar yenidən genidləndi. Riyaziyyat (N, N. Boqolyubov, M. A. Lavrentyev), kibernetika (V. M. Qluii- kov), mexanika (A. Y. İilinski), fi- zika, coqrafiya, geobotanika xususilə inkitaf etdi. Mineralogiya, petro- qrafiya, geologiya və izotopların kosmokimyası, nuvə geoxronologiyası və s.-yə dair tədqiqatlar aparıldı.

Elektrik qaynaqının (B. Y. Paton) elmi əsasları inkipnaf etdirildi. Polad və xəlitələrin əritmə və tə- mizləmə usulları verildi, elektron- iqua, arqon-qəvs və mikroplazma qay- narı, partlayınqila qaynaq, mikroqay- naq və s. ӱsullar kəplf olundu. Me- xaniki e”mallar ucun sintetik almaz və yeni ifrat bərk maddələr əsasında

yeni alətlər yaradılır və tətbiq edi-

lir. Energetiklər istiliyin və mad- dənin kəcurulməsi nəzəriyyəsi sahə- sində fundamental tədqiqatlar apar- mı və yuksək effektli yeni qurru- lar yaratmıpylar. Lazerləri, elektrik qəvsləri və s. qurquları təmin etmək

436

Kiyev vilayəti. Cernobıl AES. yuksəlipi 1632 ildə Kiyev- akademiyasının acılması ilə barlı- dır. Burada oxunan fəlsəfə kursla-

ucun stabilləpdirilmin cər əyanla- rın effektiv sistemləri yaradılır. Kimyacılar reaksiyaların mexa- nizmi və kinetikası, uzvi sintez və uzvi birləpmələrin quruluiy nəzəriy- yəsi və kompleks birləmmələr kimyası sahəsində bəyuk nailiyyətlər qazan- mıplar. Yeni nev boyaq maddələri kəpf olunmul, parcalar ucun Yeni davamlı boyaq maddələri sintez edil- mipdir. Polimerlər kimyası, radia- siya kimyası inkipaf etdirilir, Yeni polimerlər sintez olunur. Neft kim- yası sahəsində də tədqiqatlar geniil- lənir. Biokimyacılar məktəbinin (A. V. Palladin) tədqiqatları nəticəsin- də sinir sisteminin muxtəlif hissə- lərinin biokimyəvi tərkibi eyrənil- mipdir. Mikrobiologiya və texniki mikrobiologiyaya dair geni miqyasda tədqiqatlar aparılır. Botaniklər və zooloqlar U.-nın bitki və heyvanlar aləminin sistematik eyrənilməsi sa- Həsində muhum iplər germuil, U.-nın flora və faunası haqqında coxcild- lik əsərlər nər etdirmiplər. Hid- robioloqlar resp.-nın dəniz, cay və gəllərində tədqiqatlar aparır, bun- ların bioloji ehtiyatlarını eyrə- nirlər. Bioloqların qazandıqı nai- liyyətlər tibb və g.t. elmlərinin inkipafı ucun zəmin Yaratmındır. U, həkimləri nəzəri və klinik prob- lemlərin həllində beyuk muvəffəqiy- yətlər qazanmınlar. Onkologiya, ӱrək cərrahiyyəsi, kosmik fiziologiya, tibb, ginekologiya və s. inkipaf etdi- rilir. Genetika, seleksiya, toxuculuq və s. uzrə tədqiqatlar aparılmın və muhum nəticələr alınmınddır. Hibrid meyvə və tərəvəz nəvləri, cins heyvan- lar yetipdirmək sahəsində ÖeİYK HH- lər gerulur. İctimai elmlər Fəlsəfə. U. xalqının fəlsəfi və sosioloji fikri Kiyev Rus dəvlə- tinin mədəniyyəti ilə baqlıdır. Ki- yev Rus dəvlətində dini ideologiy agim, fəlsəfədə ehkamcılıq və mu- cərrədlik ustun idi. Bizans mədəniy- yəti vasitəsilə antik və orta əsr fəl- səfi ideyalarının mənimsənilməsi neoplatonizmin idealist konsepsiyala- ının, stonsizmin etik təliminin ana səbəb olmutidu. 13 əsrin ortalarında, monqol-tatar hucumu nə- TİCƏSİNDƏ DARIDILMI1L MƏDƏNİYYƏTİN dircəlii tpəraitində xalq kutlələ- rinin sosial və milli zӱlmə qariplı etirazı bid”ətcilik hərəkatının Ge-

ni yayılmasında ifadəsini tapdı. 15—16 əsrlərdə hu- manist ideyalar da yayıldı. 16 — 17 əsrlərdə U, xal- qının sosial, mMİl- li və dini zulmə, Y.-na katolisiz- min və uniyanın təqsirinə qarpı pan Polpası ilə antifeodal milli azadlıq mubarizə- si, Rusiya ilə bir- ləmtmək meylləri dini mubahisə for- masında təzahur edirdi Vı- ppenski, Q. Smotri- tski, X. Filalet, P. Mogila və b.). U, fəlsəfəsinin ogila

rı sxolastik xarakter dapıyırdı. atolisizm və uniya əleyhinə mubari- zə pravoslavlıq bayraqı altında Ke- dirdi. Lakin İ., Kononovic-Qorbatski, . Yavorski və 6, fəlsəfəni teolo- giyadan ayırmaqra calıtır, İntibah, Reformasiya və maarifcilik ideyala- rına muraciət edirdilər. 18 əsr maarifciliyində elmi-maarifci və etik-humanist cərəyanlar mevcud idi, Maarifci filosof, humanist və de- mokrat Q. Skovoroda ikinci cərəyana mənsub idi. 19 əsrin əvvəllərində ca- rizmə və təhkimciliyə qariqı mubari- zədə A. N. Radipipevin və dekabrist- lərin əsərlərinin muhuӱm rolu oldu. Bu ideyalar Kirill-Mefodi cəmiyyə- tinin proqram sənədlərində əksini tapmındı. 40-cı illərdə U.-da rus inqilabi hərəkatı ilə sıx vəhdətdə inqilabi demokratik hərəkat Yarandı: ideoloqu T. Q, PTevcenko idi. U.-da mu- tərəqqi fəlsəfi və ictimai-siyasi fi- kirləri inqilabcı xalqcılar Yayırdı. 80-ci illərdə inqilabi-demokratik ideologiyanın sonrakı inkipafı İ. Y. Frankonun, M. İ. Pavlikin, S, A. Podolinskinin, M. M. Kotsyubinski- nin, Lesya Ukrainkanın Yaradıcılı- tı ilə baqlıdır. Onlar fəlsəfədə materialist məvqedə duraraq cəmiyyət tarixinə qanunauyqun proses kimi ba- xırdılar. U.-da fəlsəfənin inkitafında yeni devr marksist qrupların və s. -d. dərnəklərinin yaranması ilə baiila- dı. K. Marks və F. Engelsin bir sıra əsərləri U.-da 19 əsrin ortala- rından mə”lum idi. Marksizm tə”- liminin bə”zi cəhətlərini burjua- Dəbril valilər (N. Ziber, İi, Q. Kaufman və b.), inqilabcı xalq- cılar və inqilabcı demokratlar ya- yırdılar. V. Leninin silahdaipi- ları, U.-da s.-d. hərəkatının rəhbər- ləri İ. V. Babulikin, V. V. Vorovski, Q. İ. Petrovski, N. A. Skrıpnik, A, Q, P1/lixter və b. marksizm-leninizmi təbliək edir, U.-da sosialist inqilabı- nı ideyaca hazırlayırdılar. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabının qələ- bəsindən sonra marksist-leninci fəl- səfə sosializm uqrunda mubarizədə tə”sirli nəzəri silah, ictimai və tə- biyyat elmlərinin metodoloji əsası oldu. Marksist-leninci fəlsəfi prob- lemlərin iiilənməsi və ictimai elm-

UKRAYNA SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI

lər sahəsində marksist kadrların ha- zırlanması məqsədilə U,-da Artyom ad, kommunist un-ti və U, marksizm-Le- ninizm in-tu (1922—31), Umumukrayna marksist-leninci cəmiyyətlər in-tu (1931—36), Qırmızı professura in-tu və b. yaradıldı. U.-da fəlsəfənin daha da inkipafı 1946 ildə USSR EA Fəlsəfə in-tunun və resp.-nın ali məktəblərində fəlsəfə kafedraları- nın təpkili ilə əlaqədardır. c“Filo- sofska dumkaq jurnalı nəpr olunur. Tarix elmi. U.-da tarixi fikrin ən qədim nӱmunələri salnamələr (FƏtən illərin dastanı və s.) və piqifahi hekayətlərdir (bılina və c.). 16—17 əsrlərdə baip vermiiy hadisələr haq- qında U.-da olmuit muhacirlərin gӱndəlik və xatirələrində muəyYƏn mə”lumatlar var. 17 əsrdə—18 əsrin 1-ci yarısında kazak-stariyina sal- namələri meydana gəldi. 18—19 əsrlə- rin ayrıcında namə”lum muəllifin yYazdıqı cRusların tarixi əsərində Ukraynanın Rusiya ilə Yenidən birlət- məsinə musbət qiymət verilir, dvor- yanların mənafeyi mudafiə olunurdu. 19 əsr burjua tarixiqunaslıqının nu- mayəndələri (N. İ. Kostomarov, V. S. İkonnikov, A. Y. Yefimenko və 6.) idealist dunyageruiqu uzundən tari- xi prosesi obyektiv qiymətləndirə bil- məmiplər. 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəlində burjua tarixiqunaslıqı behran kecirirdi. b. İ. Leninin əsərləri və Beyuk Oktyabr sosialist inqilabı U.-da ta- ix elminin inkipafında Yeni mər- ələ acdı. U. sovet tarix elmi ӧlə ievski cməktəbinəz və MİLLƏTCİ Təh- riflərə qariyı kəskin ideoloji muba- rizə ipqəraitində formalaidı. Umum- ukrayna İstpartında və rqsp, EA- nın muəssisələrində U. tarixi və UK(b)P tarixinin tr məsələ- ləri eyrənilirdi. Muharibədən əvvəl- ki illərdə USSR EA-nın Ukrayna ta- rixi in-tu (1936) resp. tarixinə dair tədris vəsaitləri və dərsliklər ha- zırladı. cUkrayna SSR tarixim (c. 1|—2, 1953—57/), *Ukrayna Kommunist Partiyası tarixinin ocerkləriənin 4 nəiri, vil. partiya təiykilatları ta- rixinin ocerkləri cap olunmuil, san- ballı kollektiv əsərlər—cUkraynada Beyuk Oktyabr sosialist inqilabının qələbəsiz (1969), “Ukrayna SSR Sovet İttifaqının Beyuk Vətən muharibə- sindəz (1970) yazılmıtdır. 26 cild: lik cUkrayna SSR iəhər və gkəndlə- rinin tarixiz (sovet tarixiqunaslı- qında ilk dəfə), cUkrayna rk xim (V cilddə, 10 kitabda), fəhlə sinfinin və kəndlilərin tarixinə, mədəni quruculuqa, USSR-in qardap sovet resp.-ları ilə siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələrinə, tarixpqunaslı- qa aid əsərlər nəir olunmundur. — Tarixə dair tədqiqatlar U MK Yanında Partiya Tarixi İn-tunda, USSR EA-nın Tarix in-tunda, USSR EA-nın Xarici elkələrin sosial və iqtisadi problemləri in-tunda, USSR EA-nın Elmlər in-tunda, ali məktəb- lərin tarix kafedralarında aparı- lır. Elmi jurnallar, tematik məcmu- ələr nər edilir. : İqtisadiyyat elmi. U.-da iqtisadiy- yat elmi ayrıca bilik sahəsi kimi 18 əsrin sonu—19 əsrin 1-ci Yarısında təhkimciliyin daqılması və Kapita- list munasibətlərinin inktipafı (19- raitində təipəkkul tapmhızndır, =İqti-

UKRAYNA COBET CO

SİALİST RESPUBLİKASI

437

==ıınıı——–———-Iıj—–"lKQK İ—ji-qhcj—”:qDikt-hqhpp"r—kajtmjekteııı—— )ans sş—n si.

Kiyev pəhərindən xepyHym.

sadiyyat elminin formalatmasında V. N. Karazinin, A. Skalkovski- nin, D. P. Juravskinin, N. rin və 6.-nın xidməti olmuptdur. K, Marksın tə”limini U. ptəraitinə tət- biq etməyə ilk tətəbbusu inqilabcı- demokrat S, A. Podolinski, Qərbi U. torpaqlarında isə İ. Y. Franko və M. Pavlik gəstərmiplər. V. İ. Leninin əsərləri Rusiyada, eləcə də U,-da marksist-leninci iqtisadiyyat elminin formalatpmasının bailan- qıcını qoymutpdur. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabının qələbəsi mark- sist-leninci iqtisadiyyat elminin so- sializm cəmiyyəti qurulmasının nə- zəri əsasına cevrilməsi ucun zəmin Eralonpdır. U. iqtisadiyyat elmi SSRİ iqtisadiyyat elminin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi inkitafdadır. Resp.-da inkiptaf etmipt sosializmin əəə iqtisadı problemləri, K.T. HC- tehsalının sənayelətldirilməsi və in- tensivlətpdirilməsi, səmərəliliyinin artırılması, ixtisaslatdırmanın, təmərkuzlətidirmənin və aqrar-sənaye inteqrasiyasının inkitpafı, torpaq, su, mineral, istilik-energetika və əmək ehtiyatlarından kompleks isti- fadə məsələləri eyrənilir. Tikinti, məql., ticarət və ictimai iaitənin HT- tisadiyyatı, həmcinin dunya iqtisa- diyyatı problemləri, burjua refor- mist və təftipci konsepsiyalarının tənqidi sahəsində tədqiqatlar aparı- lır. U. məhsuldar quvvələrinin in- gipafı və yerlətdirilməsinin ərazi məsələləri əlkənin vahid x.t.-I kom- pleksi baxımından tədqiq edilir. İQ- tisadiyyat elminin əsas mərkəzləri USSR EA-nın iqtisadiyyat və sənaye iqtisadiyyatı in-tları, resp. Devlət Plan Komitəsinin Elmi-Tədqiqat İQ- qisadiyyat İn-tu (1962) və s.-dir. 1976 ildə USSR EA-nın İqtisadiyyat bel- məsi yaradılmındır.

Huquq elmi. Beyuk Oktyabr sosia- list inqilabınadək huquq elmi ilə, əsasən, Kiyev, Lvov, Xarkov və s, un-t- lərdə məpqul olurdular, İnqilabın qələbəsindən sonra USSR-in sovet hy- quq elmi inkippqafa batpladı. 1930 il- də Xarkov İn-tunun huquq fakultəsi

İ ruculuq

30-cu illərin ortalarında

tinin huquq fakultəsi, Elmi-tədqiqat

İ. Zibe- H

əsasında Ukrayna kommunist sovet qu-

uququ in-tu təipkil edil- di (1937 ildən Xarkov huquq in-tu), iyev un-

huquq elmləri in-tu (Bəyuk Vətən mu- haribəsi baplananadək məvcud olmui1- dur) yaradıldı. Sov İKP MK-nın “Əlkədə huquq təhsilini genipləndir- MƏK və Yaxaiılaqidırmaq haqqında 1946 il 5 oktyabr tarixli qərarı Hu- quq elminin inkitpafında muhum rol oynadı: qərara əsasən Odessa və Lvov un-tlərində huquq fakultələri acıl- dı: 1949 ildə USSR EA-nın İctimai

y elmlər bəlməsində mustəqil elmi ida- i rə kimi dəvlət və huquq bəlməsi yara-

dıldı (1969 ildən USSR EA-nın

| dəvlət və huquq in-tu).

USSR-in huquqiqunas alimləri in- kipaf etmip sosializmin təkmilləp- dirilməsi ptəraitində Sovet dəvləti-

nin və huququnun nəzəri problemləri-

onvİin tədqiqini genipləndirir,

5 sovet cəmiyyətinin siyasi təptkili, DƏVLƏT və əmək intizamının məhkəmləndirilmə- si, xalq deputatları Sovetlərinin rolunun artırılması, sosialist qa- nunculuqunun daha da məhkəmləndi- rilməsi məsələlərinə xususi fikir verirlər. Mulki, torpaq, k-z, əmək hu- ququ, mənzil və təbiətin muhafizəsi aqqında qanunvericilik sahəsində tədqiqatlar geniplənmindir. Beynəl- xalq huququn aktual problemlərinə dair tədqiqatlar aparılır. cCəmiyyə- tin siyasi təpkiliə?, *Ukrayna SSR-in devlət və huquq tarixiz və s. kollek- tiv əsərlər Yaradılmınqdır. Dilcilik. 16—17 əsrlərdə kilsə- slavyan və qədim U, dillərinin qram- matikaları və luӱqətləri yaradıldı (L. Zizani, M. Smotritski, İ. P. Ujevic və b.). 1818 ildə A. P. Pavlov- skinin canlı U. dilinin ilk qram- matikası (c“Malorus pivəsinin qram- matikasız) nəpr olundu. 19—20 əsr- lərdə Y,. , Qolovatski, A. Y,. Krımski, M. A, Maksimovic, İ. İ. Sreznevski, A. A. Potebnya, P, İ. itetski, K. P. Mixalcuk və b. dil- ciliyin tətəkkulundə, ədəbi dil, dia- lektologiya, fonetika, qrammatika və dil tarixinin tədqiqində MYİYM rol oynamınlar. Dilcilik tədqiqat- ları sovet dəvrundə xususilə inki- paf etmipdir. Muasir U. və rus dil- lərinin fonetikası, qrammatikası, leksikologiyası və uslubiyyatına dair

monoqrafiyalar cap olunmutdur (N. K..Qrunski, V. M. Rusanovski, L. A. Bulaxovski, İ. K, Beloded, L. L. Qu-

metskaya, V. İ. Borkovski və b.). U-mu- mi dilcilik, slavyan, german və fin- uqor dilləri, klassik dillər sahə- sində tədqiqatlar aparılır. USSR EA-nın A. A. Potebnya ad. Dilcilik İn-tu, USSR İctimai Elmlər İn-tu- nun dilcilik iie”bəsi, un-t və pedaqo- ji in-tların dilcilik kafedraları əsas elmi mərkəzlərdir. 8 Elmi idarələr. Sovet hakimiyyəti illərində U.-da elmi idarələrin ge- nitqi pəbəkəsi yaradılmındır. Butun vil. mərkəzlərində elmi idarələr var. Ali məktəblərin coxunda elmi ipp aparılır. Elmi tədqiqatların mərkə- zi Ukrayna SSR Elmlər Akademiya- sıdır. V. İ. Lenin ad. UXİKTEA-nın Cənub te”bəsi fəaliyyət gestərir. ə mı sahələr uzrə tədqiqatları USSR EA, USSR Devlət Plan Komi- təsi, həmcinin muvafiq nazirliklər

istiqamətləndirir, U. alimləri mut- təfiq resp.-ların, o cӱmlədən Azərb, SSR-in, həmcinin bir cox xarici əl- gələrin (MXR, CSSR, ADR, ABİQ, Fransa, Yaponiya və s.) alimləri ilə sıx Yaradıcılıq əlaqələri saxlayır: lar.

Mətbuat, radio veriliiyləri, Te- leviziya, U.-da ilk mətbəəni rus cap- cısı İvan Fyodorov 1573 ildə Lvov- da yaratmıti, U.-da ilk kitablar (*“Apostolə, *Bukvarg və s.) burada bu- raxılmındır, U.-da ilk dəvri nəir Lvovda fransız dilində cıxan 4Lvov qəzetiz (1776) hesab olunur. 1913 ildə U, ərazisində, əsasən, rus dilində 172 qəzet cıxırdı. 19 əsrin axırı— 20 əsrin əvvəllərində Umumrusiya in: qilabi hərəkatının tə”siri ilə U,-da yeni tipli mətbuat—inqilabi və bol- iyevik qəzetləri meydana gəldi—cVper- yodə (1896), “Rabocaya qəzeta” (1897), c“Rabotnikə (1906: V. İ. Leninin cƏrə-. fədəəm məqaləsi ilk dəfə bu qəzetin 1906 il 8 iyun tarixli nəmrəsində cap olunmutdur). Bəyuk Oktyabr so- sialist inqilabından sonra U.-da dəvri mətbuatın və kitab nəprinin inkipafında yeni mərhələ bailan- - mı, nətriyyatların geniti ppəbəkəsi yaradılmındır. 1982 ildə USSR-də əə tirajı 144820,9 min nӱsxə olan

239 adda kitab və bropqur, birdəfə- lik tirajı 22682 min nusxə olan 1778 adda qəzet, illik tirajı 184909 min nӱsxə olan 199 adda jurnal və jurnal tipli nəprlər buraxılmındır. Resp. qəzetləri: U, dilində — cRadyanska Ukrainaz (1918), “Robitnıca qazetaq (1957), *Silski vistiz (1920) və s. | rus dilində “Pravda Ukrainı (1938), 5 MONCOMORCEİA sHaM)ar (1938) hə c, Y, Bə rus dillərində kutləvi partiya jurnalları, ictiman-siyasi, ədəbi- bədii, elmi-kӱtləvi və b. jurnallar nəpr edilir.

1922 ildən Kiyevdə U. Radiotele- qraf Agentliyi — RATAU fəaliyyət gəstərir. Radio verilitplərinə 192 ildən, televiziya verilitlərinə 1951 ildən baplanmındır. 12.0

Ədəbiyyat. U. ədəbiyyatı Kiyev Rus dəvləti ədəbiyyatı zəminində inki- paf etmipdir. Qədim rusların zən- gin və rəngarəng folkloru olmutdur (mərasim nəqmələri, naqıllar, tapma- calar, atalar ə məsəllər və s.). 10—11 əsrlərdə bılinalar o əəə Xristianlıqın qəbulundan (988 ) sonra orijinal ədəbiyyat (salnamə, nəsihət- namə, səyahətnamə) inkiptaf etdi. *İqor polku dastanı rus, Ukrayna və belo- rus xalqlarının mupitərək ədəbi abi- dəsidir. Monqol-tatar basqınları (13 əsr), Litva knyazlarının hərbi mu- daxiləsi (14 əsr), tӱrklərin və Krım tatarlarının hucumları ədəbiy- yatının inkipafını ləngitdi. 16 əs= rin əvvəllərində xalq yaradıcılı- qında lirik-epik dumalar və tarixi nəqmələr meydana gəldi, U.-nın Yeni- dən Rusiya ilə birləinməsi (1654) ədə- biyyatın inkippafına guclu tə”sir gəstərdi. Bu dəvrdə polemik nəsr və məktəb poeziyası geni yayıldı. Ye- zuitlərə qarpı mubarizədə Yaranan polemik nəsrin gərkəmli numayəndə- lərindən İ. Vıpenski, S. Zizani, Xristofor, Filalet, Klirik Ost- rojski, . Smotritski, Z. Kopıs- tenski və b.-nın əsərləri sosial məz- munu ilə secilir. Kitab capının inkitpafı ilə əlaqədar məktəb poezi-

438

UKRAYNA SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI

yasının əsas forması—heca vəznində yazılan və xalq poeziyasına Yaxın olan virinlər yarandı (A. Rıgta, G. Smotritski və b.-pın ipe”rləri). Bu dənrdə xalq dramı—intermediya və nertep formalaidı, 17—18 əsrlərdə U. ədəbiyyatı ideya-mevzu, japr-uslub baxımından zənginləidi. Maarifci filosof, yazıcı və pedaqoq Q, S. Skovorodanın yaralıcılıqı qədim və yeni dəvr U. ədəbiyyatı arasında ke- cid mərhələsidir.

U. dramaturgiyasının banisi İ. P, Kotlyarevski Yeni U. ədəbiyyatının ilk nӱmunələrini yaratmımdır. Bu dəvrdə U. ədəbiyyatında romantizm və realizmə meyl artdı. M. N. Petren- ko, V. N. Zabila və b. mӱtərəqqi, P. A. Kuliiy, A. A. Korsun və 6, isə mӱrtəce romaptizmi təmsil edirdi- lər. P. P. Qulak-Artemovski, yeni U, nəsrinin banisi Q. F. Kevitka- Osnovyanenko, Y. P. Qrebyonka və 6, realizmə meyl gəstərminlər. İnqilab- cı demokrat T, Q. //Levnenkonun yara- dıcılıqı U. ədəbiyyatında xususi mərhələdir. 19 əsrin 440—60-cı illə- ripdə U., ədəbiyyatında realist meyl- lər gӱcləndi. Nəsrdə tənqidi realiz- min bərqərar olması M. Vovncogun adı ilə baqlıdır. 70—90-cı illərdə tən- qidi-realist ədəbiyyat yeni mərhələyə qədəm qoydu, P. Mirnı, M. L. Kro- pivanitski, İ. Karpenko-Karı və 6.- nın əsərlərində mulkədar-burjua mu - hitinin sosial ziddiyyətləri real ək- sini tapdı. Q. Q. PLevcenkodan sonra mӱtərəqqi U. ədəbiyyatının ən ger- kəmli siması İ. Frankodur. PTəxsiy- Yət və xalq azadlırı uqrunda mӱbarizə .T. Ukraicka yaradıcılıqının əsas qayəsilir. M. M. Kotsyubinski əsər- lərində mutətpəkkil inqilabi mubari- zə YOLUNU secən Yeni xalq qəhrəmanla- rının obrazını yaratmındır. İnqi- laba qədərki devrdə demokratik əhva- li-ruhiyyəli realist yazıcılardan V. S. Stefanik, A. Y. Teslenko və S, V. Vasilcenkonun ( Panasenko) yaradıcı- LIQI diqqəti cəlb edir,

Beyuk Oktyabr sosialist inqila- bının qələbəsindən sonra U. ədəbiy- Yatında Yeni inkitaf neBpy baillan- dı. U. sovet ədəbiyyatı kəskin sinfi mubarizə ppəraitində təpəkkul tapdı. Onun ilk bədii uqurları 20-ci il- lərdə ədəbiyyata gəlmiii M. Bajin, P. M. Usenko, Ostap Vipnya (P. M. Qubenko), A, İ. Kopılenko, Y. İ. Y4- novski, Y. K. Smolic, İ. Le, A. Y. Korneymuk, İ. K. Mikitenko, İ. A. ocerqa və b.-nın adı ilə baqlıdır. 40-cu illərdə ilk irihəcmli əsərlər Yarandı (A. V. Qolovko, P. Panc, V. N. Sosyura, Y. A. Mamontov, P. Tı- nina, M. İ.Tereppienko,İ. Y. Kulik, M. Bajan, M. Rılski, V. A. Mısik, TQ. Q. Masengko, L. S. Pervomayski və b.-nın roman, povest, poemaları). Muharibədən əvvəlki quruculuq dəv: rundə U. ədəbiyyatında sosialist rea- lizmi bərqərar oldu. ədəbiyyatı inqilabi tarixi kecmiil, yeni cəmiy- Yət quruculuqu mevzularında əsərlər- lə zənginləiydi (Y. V. Bai, Y. Y. PQovkoplyas, O, Doncenko, İ. U. Ki- rilenko, K, A. Qordiyenko, Le, O. Desnyak və 6.). Dramaturkiya xususilə inktpaf etdi (Kocerqa, Mikitengo, M, T. Kuliiy, Pervomayski, Yanovski və b.). Korneycukun pyesləri kentil iyəhrət qazandı. Z. P. Tulub, A, Y. İlcenko, L. İ. Smilyanski, N, S,

4 v

I ə? == AK ) i r vər ul : c İRA Pn . 1 In" . H ID F dı ın k | Ç 4

Kiyevdə Taras Pselcenkonun abidəsi. Tunc,

qranit, 1938, Heykəltərin M.H. Man i-

z er.

Rıbak və 6. tarixi və bioqrafik məv- zularda roman və povestlər yazdılar. Poeziya vusqət aldı (Tıcina, Rılski, Bajai, Sosyura, A. S. Malıjıiko, İ. L. Muratov, İ. A. Vırqan, M. L. Naqnibeda və b.). 30-cu illərin son- larında Qərbi U. yazıcılarından

. İ. Tudor, A. A. Qavrilyuk, Y. A. Qalan, P. S. Kozlanyuk, O. Y. Kobıl- yanskaya, Y. S. Melnicuk və 6. tapın- dılar. Beyuk Vətən muharibəsi illə- rində Qıcina, Sosyura, Bajan, Per- pvomayski, Rılski, L. D. Dmiterko və b. vətənpərvər ruhlu ipe”rlər yaz- dılar. Bu dəvrdə Malıplko, S. Y. Qolovanivski, M. S. PPeremet, P. O. Doropko, M. A. Sttqelmax, Y. İ, PTpak, P. N. Voronko və b.-nın yara- dıçılıqı puxtələtdi.

Muharibədən sonrakı illərdə mu- haribə məvzusunda ilk roman və po- vestlər yarandı (V. L. Vesilevskaya, O, Qoncar, V. N. Sobko, Smolic, V. P. Kozacenko və b.), Korneycuk və Ko- cerqa yeni pyesləri ilə sovet drama- turgiyasını zənginlədirdilər.

5)-ci illərdə sovet adamlarının mənəvi keyfiyyətlərinin, dinc yara- dıcı əməyinin, sulh, beynəlmiləlci- lik və xalqlar dostluqunun bədii tə- cəssumu ədəbiyyatın əsas məvzuları oldu. Bu illərdə satira və yumor tə- təkkul tapdı (O. Vipiya, S. İ. Oley- nik, A. İ. Kovinka, V. Bolak, M. 11. TonoBaHeTC BƏ b.). 60-cı illərdə yeni insan xarakterinin formalatma- sı prosesinin bədii həllinə diqqət daha da artdı. A. P. Dovjenkonun ya- radıcılıqının U. ədəbiyyatının ide- ya-estetik inkiiyafında muhum rolu olmutidur. V. S. Zemlyak, V. S. Balb- yak, M. Y. Zarudnı və 6. əsərlərində kənddə baip verən sosial dəyitiklik- ləri təsvir etminlər. Muharibə məv- zusu bu illər ədəbiyyatında daha əhə- miyyətli yer tutur (Qoncar, V. S. Ku- cer, S. A. Krıjanovski, Pervomayski, Kozacenko, .1. M. MyulkeTuK və 6.), V. V. Kanivets *Ulyanovlarə romanı ilə sovet .Leninianasını zənginləi- dirdi. 7(0—80 ci illərdə nəsrdə kənd və (pəhər məvzularına maraq artmıiy (Stelmax, Bablyak, Zarudnı, N. Q. İi- penko, Q. M. Tutunnik, İ. Vilde, P. Panc, Zemlyak, A. Y. İlcenko, P. A. Zaqrebelnı, Y. D. Bedzik və b.), poezi- yaya yeni iste”dadlı quvvələr gəlmiiyə dir (B. İ. Oleynik, İ. F. Drac, N. S. Vinqranovski, V. A. Korotic, N. F. Sınqayevski, V. V. Kocevski,

R. S. Tretyakov, V. və b.).

Azərb.—U. ədəbi əlaqələrinin ta- rixi gəkləri par. Gərgəmli U. in- qilabcı demokratı və alimi N. İ. Qulak omrupun son illərini Azərb.- da yapamıli, Azərb. ədəbiyyatına dair əsərlər yazmıli, Nizami Gəncəvi və Fuzulinin əsərlərindən ayrı ayrı parcaları nəsrlə rus dilinə tərcu- mə etmitndir. S. Vurqun, M. Bajan, Rəsul Raa, M. Rılski və b. xalqları - mızın qardailıq və dostluqunu tə- rənium etmiii, U. və Azərb. ədəbiyyat- iqunasları ədəbi əlaqələrimizə dair tədqiqat əsərləri yazmınlar. U. və Azərb. pair və yazıcılarının bir sıra əsəri qarpılıqlı surətdə tər- cumə olunmutdur. Azərb. ppairi Abbas Abdulla U. ədəbiyyatından tərcumə sahəsində xidmətinə gerə USSR-in M. Rılski ad. mukafatıpa layiq ge- rulmutidur.

Me"”marlıq və təsviri sənət. U. ərazisindən Yuxarı Paleolit dəvrunə

R. Kolomists

aid məskən qalıqları, sumukdən və daidan sırqalar, insai və heyvan fi-

qurları aiqkar edilmindir. E.ə. 7 əs- rin 2-ci yarısı—eramızın 4 əsrində U.-nın Qara dəniz sahillərində an- tik incəsənətin yerli variantı inki- af etmirdi (bax Bospor dovləti), Kiyev Rus dəvlətinin bədii mədəniy- Yəti orta əsr U, incəsənətinin for- malaiması ucun əsas olmuzidur. 10— 12 əsrlərdə mopumental kilsələr (Ki- yevdə Sofiya kilsəsi, 1037: Kiyev- Penera lavrasının Uspepiys kilsəsi, 1073—78, 1941 ildə daqılmınndır), daidan mudafiə qurquları və saray- lar tikilmniy, coxlu təsviri və de- korativ-tətbiqi sənəq əsərləri yara- dılmıppdır. 13 əsrdəp sonra arac is- tehkamların coxu daiq tikililərlə əvəz edildi (Kamenets-Podolski, Kre- mənets, .Yutsk, Lvov, Mukacevo, Xo- tin qəsrləri). 14 əsrlən Krımda ti- kilmii binalarda Səlcuq me”marlı- qı ən”ənələri ez əksini tapmındır (məscid, turbə və s. tikililər). Kəh- nə Krımdakı məscid (13 əsr) və məd- rəsə (14 əsr), Simferopol yaxınlı- qındakı Eski saray k.-ndəki məscid (16 əsr), Baxcasaraydakı turbə və məd- rəsələr (14—18 əsrlər), Xan sarayı kompleksi (16—18 əsrlər), Yevpato- riyadakı Cumə məscidi (1552, Me”Map Sinan), Feodosiyadakı Mufti came- si (17 əsr) Qızıl Orda və Krım xanlıqı devrlərinin əsas tikililə- rindəndir,

14—17 əsrlər U. monumental boya- karlıqında divar rəsmləri muhum yer tuturdu. 15--1/ əsrlərdə ikona sənə- ti inkipaf etmiidi. Orta əsr U. boyakarlıqında kitab miniaturu da- ha beyuk əhəmiyyətə malik idi.

U. bədii mədəniyyətinin yeni in- kipaf mərhələsi 17 əsrin 2-ci yarı- sına təsaduf edir. Rusiya ilə yenidən birləidikdən (1654) sonra U.-da kəhnə iəhərlər bəyuyub genipləndi, yeni 112- hərlər salındı, daidan monastır an- samblları və kilsələr tikildi. Ki- yev-Pecera lavrasının tikililəri (S. D. Kovnirin iləri və s.), eləcə də Kiyevin ezundə iniia edilmiiy bi- nalar 1720—50 illər U. me marlırı- na ciddi təsir kəstərmindir. 18 əs- rin 2-ci yarısında İ. Q. Qriqorovin- Barskinin ipləyib hazırladıqı Me = marlıq prinsipləri U.-nın mərkəzi vil.-lərində kӱtləvi iqəkildə Yayıldı.

UKRAYNA SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI

17 əsr U. monumental boyakarlı- qında Qərbi U. aqac kilsələrinin di- var rəsmləri fərqlənir SA qobıc- da Vozdvijeniye və muqəddəs ura kil- sələrinin divar rəsmləri). 18 əsrin sonundan U.-da ippəhərlərin yenidən qurulması və tikinti ipləri sahə- sində muhum tədbirlər həyata keciril- di. 20 əsrin əvvəllərində U. me”mar- lıqında cmodernə uslubunun milli-ro- mantik istiqaməti ӱstun idi (me”mar- lar V. Q. Kricevski, İ. İ. Levinski və b.). 18 əsrin sonu—20 əsrin əvvəl- lərində U.-da boyakarlıq (Q. A. Vasko, K. S. Pavlov, pair və rəssam T. Q. PPevcenko, L. M. Jemcujnikov, K. A. Trutovski, N. İ. Murapkəo, N, S. Ca- mokii, K. K. Kostandi, N, D, Kuznet- COB, N. K. Pimonenko, S. İ, Vasil- kovski, N. Q. Buracek, A. X, Nova- kovski və b.), heykəltəratlıq (L. V. Pozen və 6.), qrafika (P. D. Martı- novic, A. G, Slastion, F. S. Kra- sitski, Y. L. Kulcitskaya və b.) in- kipaf etmiidi. 1920-ci illərdə bir cox U. pəhərinin (Zaporojye, Krama- torsk, Xarkov və s.) bapq planı hazır- landı. Bu dӧvrdə sənaye tikintisi ge- NİL vӱsət aldı . İ. Lenin ad. Dnepr SES kompleksi, 1927—32). 30-cu illərdə monumental binalar tikil- mipdir | Kiyevdə USSR Nazirlər So- vetinin (1936 39) və USSR Ali So- vetinin (1936—39) binaları, Donetsk- də opera və balet teatrı (1935—40) və s.). 1933 ildə USSR Me”marlar İttifaqı yaradılmıntdır. | — Beyuk Vətən muharibəsindən (1941— 45) sonra U.-nın daqılmıit ipəhər- ləri bərpa edildi, yeni ipəhərlər sa- lındı. Kanevdə “Tarasova qoraq meh- manxanası (1961), Xarkovda FUkrai- naz kino-konsert zalı (1963), Kiyev- də Pionerlər sarayı (1965), Borispol təyyarə vaqzalı (1966), “*Ukrainaə mə-

av sy

dın PU XAL aad

Kiyev. USSR Ali Sovetinin binası. 1936—39 ,

evi SD Odessada dəniz vaqzalı (1965 — 66), Cerkassı (1971) və Belaya Ser- kovda (1978) ertulu bazar, Zaporoj- yedə “Zaporojyez mehmanxanası (1972), Dnepropetrovskda opera teatrı (1974) və 2000 yerlik sirk binası (1980), Poltavada F Poltavav kinoteatrı (1979), Odessada musiqili komediya teatrının binası (1981) və s. son dəvr U. me”marlıqının ən yaxtı numunə- lərindəndir. 20-ci illərdə inqilab- dan əvvəl en ər gestərmiti rəs- samlarla (N. S. Samokiti, P. Q. Vo- lokidin və b.) yanapı A. Q. Petrit- ski, A. A. P/ovkunenko və 6. boyakar- ların əsərlərində inqilabi hadisə- lər və Vətəndai muharibəsinin dra- matik səhnələri təsvir olunurdu, 20—

dəniyyət sarayı (1970), Rəssamla

30-cu illərdə te atr-dekorasiya sə" nəti (M. İ. Drak, V. G. Meller, A.V, Xvostenko - Xvostov və b.), kitab və dəz- gah Qrafikası (G. İ. Narbut, V. X. Zauze, V. İ. Kasi- Yan, A. İ. Straxov, A. M. Dovqal və b.), boyakarlıq (V.

. Kostetski, F. Q. Kricevski, K. D. Troximenko və b.) və heykəltəratlıq (M. Q. Lısenko və b.) intensiv inki- nra etmitidir. 1938 ildə USSR Rəssamlar İttifa: qı yaradılmındır. Qərbi U.-nın Sovet U.-sı ilə birləil- məsindən sonra Qərbi U.-nın qabaqcıl rəssamları (İ. İ. Bokmay, Y. L. Kul- citskaya, A. İ. Manastırski, A. M. Erdeli və 6.) U. sovet incəsənəti Xa- dimləri cərgəsinə qopuldular. Bəeyuk Vətən muharibəsi (1941—45) illərin- də U. ətri deyçil plakatları (V . Kasiyan, V. Q. Litvinenko və b.), cəbhə qəzetləri ucun karikatu- ra və rəsmlər yaradırdılar. 50—70- ci illərdə boyakarlıq (M. M. Boji, V. Q. Puzırkov, A. M. Lopuxov, G. S. Melixov, -T. N. Yablonskaya, M. İ.

Xmelko, N. P. Qlupipenko, A. M. Kapipay, S. F. PQiko, Q. M. Qlyuk və b.), heykəltəratlıq (V. Z. Boro-

day, A. Kovalyov, A. P. Oleynik, M. K. Vronski və b.), qrafika (A. D. Bazilevic, A. Q. Dancenko, G. V. Ya- kutovic və b.) genin inkityaf etmiiti- dir. 70-ci illərin Fin illərin əvvəllərində U. incəsənətin- də monumental Peykəltəratlıq muhum Yer tutmuӱtidur: Mukacevoda V. İ.

= Leninə (1978, Heykəltəratlar V. Bo-

isenko, V. Podolski), Parisdə T. Q. evcenkoya (1978, U. heykəltəratı Q. Lısenko) abidələr, Volınsk

| vil.-nin Kortelitsa k.-ndə 4 Faitizm

qurbanlarına xatirə kompleksi (1980, heykəltəramlar A. Oleynik, N. Oley-

2222 nk, Me”Map A. Korneyev), Voropilov- 127 qradda K. Y. Cə kəltəraiy A. Posyado), Kiyevdə N. V.

Voropilovun (1981, hey-

Qoqolun (1982, heykəltərati A. Skobli- kov) abidələri və s. 1981 ildə Kiyevdə 41941—1945-ci illərin Bəyuk Vətən muharibəsi tarixinin Ukrayna Dəvlət Muzeyiə xatirə kompleksi (Lenin mu- kafatı, O acılm anır. Y. V. Vu- ceticin ideyasına əsasən yaradılmın kompleksdəki simvolik “Qələbəh hey- kəlinin hund. 72 m-dir (kompleksin mӱəllifləri V. Z. Boroday, Y. N. Sta- mo, V. D. Yelizarov, F. M. Soqoyan, Q. N. Kislı və 6.), Kiyevdə U.-nın Ru- siya ilə birlətməsinin tərəfinə monument (1982, heykəltərai A. Skob- likov, me”mar S. Mirqorodski və 6.), Sevastopolda (Sapun-Qora) a171-ci Azərbaycan diviziyasına (tunc, qra-

nit, 1975, Heykəltərat Ə. ldarov) abidə qoyulmutdur. usiqi. U. musiqi mədəniyyətinin

məntəyi Kiyev ik dəvləti musiqisi ilə baqlıdır, 1 əsrin sonu—14 əs- rin əvvəllərində U, musiqisi lpərqi slavyan musiqisinin mustəqil qolu kimi inkitaf etmiitdir. Xalq mah- nı yaradıcılıqı ucun melodik orna-

Kiyevdə Respublika Mərkəzi stadionu. 1936—1946,

mentika, sait səslərdə vokalizasiya, eolik, ionik, dorik, miksolidik mə" qamlar səciyyəvidir. Mahnıları mux- təlif janrlıdır. 15 əsrin sonu —16 əsrin əvvəllərində milli epos (tari- xi mahnılar, ballada, duma) və xalq professional ifacılıq sənəti (kobə zar, liracı) inkipaf etmitdir. Mu- siqi alətləri: skripka, basolya, kob- za, bandur, simbal, lira (simli), so pilka, trembita, volınka (nəfəs), tə- bil, dəf, tulumbas (zərb). 10 əsrdən kilsə nəqmələri yarandı, 17 əsrdə iyə sək inkipaf mərhələsinə catdı. U.- nın Rusiya ilə yenidən birlətməsinə dən (1654) sonra Kiyev-Mogila akadeq miyası musiqi mədəniyyətinin mərkəə zinə cevrildi. Rus və U. musiqisinin inkipafında M. Berezovski və D. Bortnyanskinin muhum rolu olmuiq dur. 18—19 əsrin əvvəllərində ipəhər mahnı-romansları, ilk simfonik əsərlər, 1863 ildə ilk milli opera (*Zaporojyeli Dunayın o tayındaə, S. Qulak-Artemovski) yarandı. 1810 ildə Odessada opera teatrının əsası qo- yuldu. U. professional musiqisinin inkipafında bəstəkar, dirijor, pia- nocu, pedaqoq, folklorcu N. V. Lı- senkonun beyuk xidməti olmudur. 19 əsrin axırlarında, ictimai-siyaq si mӱbarizənin kəskinləidiyi itərait- də Qərbi U.-da xor cəmiyyətləri (“Tor banə, 4Boyanə və s.), V. Lısenko ad. Musiqi Cəmiyyəti və Ali Musiqi Məktəbi (1907), T. Q. PPevcenko ad. Elmi Cəmiyyət (1893) və s. fəaliyyələ bapladı. 1913 ildə Kiyev və Odessada konservatoriyalar təkil olundu. Beyuk Oktyabr sosialist inqila- bından sonra U.-da yeni musiqi mə- dəniyyəti quruculuquna batilanıldı, xor ifacılıqı geniyi yayıldı, kaq pellalar, ilk simfonik ork., Kvar- tetlər, filarmoniya, opera və ba teatrları təpkil edildi. B. əəə ski (4“Partlayıtpqə operası, I e- renci- baleti, 1930), O. S. Cipygko (Alma aqaclarının əsiriə opera: sı, 1931), V. Femelidi (“Hucumə ope- rası, 1928, “Karmanyolaq baleti, 1930), B. Lyatopinski (4 Qızıl hal- qaz operası, 1929) ilk U. sovet musi- qili səhnə əsərlərini Yaratdılar, Qərbi U. torpaqlarının Sovet Ukray- nası ilə yenidən birlətməsindən (1939) sonra S. .L/udkevic, V. Barvin- ski, E. Kozak, A. Kos-Anatolski, R. Simovic, A. Soltıs və b. U. qam ət təkarları ailəsinə daxil oldu: . Bələkarlardan G. Mayboroda, K. Dan-

440 UKRAYNA

SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI

əşyası əra ro — — ——..””“————””——””——1—:.

kevic, Y. Meytus, B. Lyatotinski, A. Ryabov, O. Sandler, V. Kireyko, V. Qomolyaka, K. Domincen, A. Svecni- kov, V. Qubarenko, A. P/toqarenko, P. Mayboroda, İ. 1Pamo, eləcə də L. Qrabovski, M. Skorik və b. musiqinin muxtəlif janrlarında dəyərli əsər- lər yaratmılar. Dirikorqərdan . Venediktov, A. Minkovski, N. Raxlin, K. Simeonov, S. Turcak, Q. Veryovka, V. Qnedati, muqənnilərdən P. Bilin- nik, N. Vorvulev, Z. Qayday, B. Qmı- rya, D. Qnatyuk, M. S. Qriipko, N. Kond- ratyuk, M. Litvinenko-Volgemut, Y. Miropnicenko, N. Manoylo, A. Mok- renko, L. Sergeyenko, L. Rudenko, A. Solovyanenko, Y.Cavdar, N. Tkacengo, A. Kocerqa, N. Oqrenic, S. Rotaru Bə b., pianoculardan Q. Beklemipiev, K, Mixaylov, N, Suk geniti iyəhrət qazanmınplar. U.-da (1982) 7 opera və balet teatrı, 3 operetta teatrı, bu- tun vil. mərkəzlərində filarmoniya (simfonik ork.-ləri ilə), 3 konserva- toriya, Kiyev kamera xoru, P. Virski ad. USSR Rəqs Ansamblı, -“Dumkav və c Qrembitak xor kapellalqrı, Dəvlət simfonik ork., U. televiziyası və ra- diosunun simfonik ork., kamera ork. və s. kollektivlər, 1932 ildən bəstə- karlar ittifaqı fəaliyyət gəstərir.

Hələ inqilabdan əvvəl Azərb.-la U, arasında mədəni əlaqələr mevcud idi. Kiyevdəki c Ekstrafon iirkəti tərəfindən bir cox Azərb. xanəndəsi və calqıcılarının ifasında muqam və xalq mahnıları qrammofon valına yazılmıkidı. lk Azərb. professio- nal qadın muqənnisi PT. Məmmədova Kiyev KOLLUQ ni təhsil al- mıpdır. U.-da Azərb. muqənnilərin- dən Bulbul, R. Behbudov, M. Maqo- mayev, .L. İmanov, F. Qasımova və b., Azərb, musiqi kollektivləri, Azərb.- da isə U. murənnilərindən D. Qna- tyuk, A. Solovyanenko, A. Mokrengko, S. Rotaru və b. konsertlər vermiid, USSR Akademik Xalq Xoru, 4*Dumkav xor kapellası, P. Virski ad. USSR Rəqs Ansamblı və s. kollektivlər də- fələrlə cıxıp etmidir.

Teatr. U. teatrının kəku skomo- roxların yaradıcılıqı, Kiyev Rus dəvlətinin mədəniyyəti, məktəb tsatr- larında oynanılan intermediyalar ilə baqlıdır. 17—19 əsrlərdə xalq kukla teatrı (vertep) iinkipaf etmiii: di. Refizisnal U. teatrıpın tari- xi İ. otlyarevskinin c“Natalka-Pol- TaBKas əsərinin tamatasından (1819) balanır. 19 əsrin birinci yarısın- na U. da rus- U. tsatr truppaları fəaliyyət gestərmtipdir: bu truppala- ə reperquarına İ. Kotlyarevski,

. Kvitka-Ospovyanenkonun əsərləri ilə Yanamı N. Qoqol, D. Fonvizin, A. Qriboyedov və b. nın iysesləri də daxil idi. U. teatrında mutərəqqi ideyaların və estetik prinsiplərin bərqərar olmasına T. Q. PPevcenkonun yYaradıcılıqı beyuk tə"sir gəstərmiiy dir. 19 əsrin 80 ci illərindən U. te- atr truppaları meydana gəlməyə bai- ladı (ilktruppapı 1882 ildə M. Kro- hivnitski təikil etmitdi). Bu trup- palarda M. Zankovetskaya, A. Zatır- kevic Karpinski, İ. Maryaisiko, N. Sadovski, P. Saksaqanski kimi akt-

torların iste”dadı uzə cıxmıpidı. (arizmin irticacı siyasəti milli

teatrın inkipafını və onun reper- tuarını məhdudlatdırırdı. Eyni zamanda rus mədəniyyətinin qabaqcıl

xadimləri U. teatr sənətini qızrqın mudafiə edirdilər. 1891 ildə rus ej.-u və antreprenyoru N. Solovtsov iyevdə “Dram aktyorları cəmiyyətiə təppkil etmitdi. 1906 ildə Kiyev Xalq Evində N. Sadovski ilk U. daimi teatrını yaratmıtidı.

Beyuk Oktyabr sosialist inqilabın- dan sonra U. milli teatrının inki- iafı ucun ipərait yarandı. Xalq Maarif Komissarlıqının sərənca- mında olan kollektivlər fəhlə və qızıl əsgərlər ucun pulsuz tamaita- lar verir, ezfəaliyyət dərnəkləri təikil edir, kutləvi-təblirat xarak- terli tamapalar yaradırdılar. 1919 ildə Kiyevdə PTevcenko ad. 1-ci USSR Teatrı (1927 ildən Dnepropetrovsk- dadır), 1920 ildə Vinnitsada Fran- ko ad. Yeni Dram Teatrı (1926 ildən İ. Y. Franko ad. Ukrayna Teatrı, Kiyevdədir), 1922 ildə Kiyevdə € be- rezilə teatrı (1926 ildə Xarkova kə- curulmulidur: 1935 ildən T. Q. PTev- ueHKO az.) nə M. K. Zankovetskaya ad. Ukrayna xalq teatrı (hazırda M. K. Zankovetskaya ad. Ukrayna teatrı: 1944 ildən Lnovdadır), 1925 ildə Odessada Ukrayna Dəvlət Dram Teat- rı (1946 ildən Oktyabr İnqilabı ad.) təpqkil edilmindir. Teatrlarda SSRİ xalqları dramaturgiyasının əp Yaxtı numunələri tamapaya qoyulur, səhnə sənətinin nailiyyətlərindən səmərəli istifadə olupur. 30-cu illərdə balet janrında ilk Əsərlər meydana gəldi (“Ferenciz, B. Yanovski: “ Karmanyo- naş, V. Femelidi: “Pan Kanyovskiz, M. Verikovski). U. sovet teatrının inktimafında rsj.-lardan Q. LirF, L. Kurbas, B. Tyaqpo, V. Sklyarengo, M. Kritmvelnitski, aktyorlardan İ. Map- yanenko, A. Bunma, Y. Pumski, N. Uj- vi, V. Dobrovolski, A. Serdyuk, V. Dalski, Y. Ponomareiko, rəssamlar dan A. Petritski, A. Xvostenko-jxvos- tov və b. nın xidməti var.

196(0—80 ci illərdə U. teatrların- da bədii yetkinliyi, yeni səhnə forma- ları, ifadə vasitələri ilə fərqlə- pən, ideya-bədii cəhətdən diqqətəlayiq tamatalar hazırlanmısndır: “Britan- ka haqqında dumaq (Y. Yapovski), cSvickapın toyuq, “Yaroslav Mudrır (H, Kouepra), “Anteyə (N. Zarudnı), aNikbin facizə (V. Vitpevski), 4Po- ladəridənlərə (Q. Bokarev), 4 Məhəb- Səq haqqında dumaq (M. Stelmax), “Bay raqdarlargı (O. Qoncarın eyniadlı əsə- ri uzrə), 4 Dai qopaqə (.T. Ukrainka), “Qafqaz tabapir dairəsit (B. Brext), Ay tutulan gecək (M. Kərim), €“ Ypək xarnpəcnə (A, Kopireyuyk) nə €, Mil balst əsərləri—c Məmmə pərməsin (M. Skorulski), c Marusya boryenankas (A. Svecnikov), cRostislavaq (G. Ju- kovsgiy), F“ Dovbulun yaylıqıq (A.Kos Apatolski), *Sorocintsı yarmarkasız, a“Oksanaz (V. Qomolyaka), € Tanpuyas (V. Naxabin) və s. uzrə tamapalarda xalq rəqslərinin və klassik rəqslərin

enitezinə nail olunmulydur. U. da teatr kadrları Karpenko Karı ad. Kiyev İncəsənət İn-tunda, Kotlya-

evski ad. Xarkov İncəsənət İn-tupda azırlanır. 1945 ildən resp. da teatr cəmiyyəti fəaliyyət gəstərir.

Hələ ipqilabdan əvvəl U. pıp is: te”qdadlı səhnə ustaları muxtəlif teatr truppalarının tərkibində ba- kıda qastrol tamataları gkəstərmitt- lər. İnqilabdan sonra Azərb. səhnə- sində U. dramaturqlarından A. Kor-

neycuk (4“Polad Qartalə, 4“ Eskadranın məhvi?t), Y. Yanovski (FProkurorun qızıq) və V. Sobkonun (4“İkinci c hə arxasındaq) pyesləri, S. Qulak-Ar- temovskinin cZaporojyeli Dunayın o tayındaq operası, U. səhnəsində isə C. Hacıbəyovun *Ariyın mal alanə, R, Hacıyevin *Romeo mənim qoniqumdurə və “Qafqazlı qardaqızı operettala- rı, Q. Qarayevin 4“ Yeddi gezələ, e€Fin- dırımlı yollarlaq, A. Məlikovun 4 Məhəbbət əfsanəsi2?ə, F. Əmirovun 4 Min bir gecə baletləri, İ. Qasımo- vun *Dairəni genitləndirinə, M. İb- rahimbəyovun “Qum ӱzərində evə və s. pyesləri tamaaya qoyulmulidur. Kino. 1893 ildə Odessada kinocək- mə və kinoproyeksiya aparatları du- zəldilmi:i, 1896— 1902 illərdə A. Fe- detski ilk U. xronika filmlərini cəkmitdir. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabından sonra təbliqat filmlə- ri cəkilməyə baplanmındır. 1922 il- də Umumukrayna Foto-Kino İdarəsi yaradılmınn, rej.-lar V. Qardin, Q. Stabovoy, operator D. Demutski və 6.- nın fəaliyyət gestərdiyi Odessa və Yaltadakı studiyalar buraya tabe edil- mipidi. 20-ci illərdə A, Dovjenkonun yaradıcılıqrı U. kinosuna dunya iiəh- rəti qazandırdı (4 Zveniqoraə, € Apce- nalə, c Qorpaqə filmləri). Bu dəvrdə həmcinin *İki gun (rej. Stabo- voy), *Gecə arabacısı (rej. Q. Tasin), 4 Leysanə (rej. İ. Kavaleridze) film- ləri ekranlara buraxılmıpidı. Bu il: lərdə U. kinosunda məihur yazıcı- lardan M. Bajan, Y. Yanovski və teatr aktyorları A. Bunma, İ. Zmıc- kovski və b. fəaliyyət gestərirdi. 1928 ildə Kiyevdə bədii filmlər stTUu- diyası tikilmitdir (1956 ildən A. İL Dovjenko ad.). c“İvangv və e€lllopcə (rej. A. Dovjenko), “€ TpakTOpuynaps (rej. İ. Pıryev), “Boqdan Xmelnitskik (rej. İ. Savcenko) 30-cu illərin ən yaxizı filmlərindəndir. 40—60-cı il- lərdə U. kinosunun məvzu dairəsi xeyli gepntiləndi, *“Kəifiyyatcının pkidliyiz (rej. B, Barnet), c*Zarecka- ya kucəsində baharəı (rej,-lar F. Mi- roner və M. Xutsiev), Taras PTevcena koq (rej. İ. Sancenko),c- İvanna (rej. V. İvcenko), “Susuzluq (pej, Y. Tat- kon) kimi məphur filmlər meydana gəldi. 70—80-ci illərin filmləri obrazlılıqı və yeni ifadə vasitələri axtarıtiları baxımından diqqəti cəl edir: * Komissarları (rej. N. Mailq- penko), c Dai xacə (rej. L. Osıka), “Qara nipanlı aq qupo (rej, Y. İl- yenko), = Babil XXə (rej. İ. Miko- laycuk), cBatterflyayın qayıtmasır (rej. O. Fialkou və s. “Deyçiyə təkcə “qocalar kedirə (rej. L. Bıkov) və 4 Koziak haqqında dumaq (rej. T. Lev- nik) filmləri muharibə məvzusuna həsr olunmutdur. U. da, həmcinin Odessa badii filmlər studiyası, UK: raypa xropika və sənədli filmlər Gi" postudiyası və Kiyev elmi kutləvi filmlər studiyası fəaliyyət gestərir: Sənədli kinoda İ. Qrabovski, A. Ko" sipov, A. Slesarengo, elmi-kӱtləvi ki“ poda F. Sobolsv, A. Serebrepikov, L. Ostrovskaya, multiplikasiya kinosu sahəsində İ. Qurvic, V. Daxno və b. ca: lıpırlar. Məihur kino akt, rları: A Roqoptssva, S. Svapenko, S. PYku rat, S. İLaqayda, N. Qrinko, ə lin, İ. Mikolaycuk və b.. ə ədə Ukrayna Kinematoqrafcılar FİTİ qı tə sis edilmidir.

ULAN-BATOR

441

Y. kinematoqrafcıları FAzərbay- can filmələ birgə filmlər cəkmii- lər |4“Skripkanın qayıtması (1972, rej. PT. Mahmudbəyov), *Gəmi saatı- nın sirriz (1983, rej. R. PTabanov)). Yalımdırma məkr, bax səh. 544—545,

Ədə Lenin V. İ., Əsərləri (bax Məqlumat cildi, h. 1, cəh. 622—623), Perbitski V. V., Sovet Ukraynası, B., 1979, Qarayev S. N., İnqilabi həmrə"ylik, B., 1971, Alıcanov Ma- yıl, Azərbaycan dəyutpculərinin parti- zan Hərəkatında ititirakı, B., 1975: X ə- lilov P., SSRİ xalqları ədəbiyyatı, H. 1, nəipr 2, B., 1975: Abbas , dulla, Azərbaycan—Ukrayna ədəbi əla- qələri, B.. 1982, Arzumanov V,, Azərbaycan—Ukrayna ədəbi -əlaqələri, B., 1983, Loqvin Q. N., Ukrainskoe is- kusstvo. X—XUP1 vv., M., 1963: İstorin sovetskoqo dramaticeskoqo tsatra, t. 1—6, M., 1966—71: Ukrainskal Sovetskal Sox pialisticeskan Respublika (Əniiklopedi- ceskin spravocnik), Kiep, 1967: Fiziko- qeoqraficeskoe ranonironvanie UkrainskoV SSR, Kinev, 1968, İstorin UkrainskoNn SSR, t. 1—2, Kiev, 1969: Sovetskii Sogəz. Ukraina. Obitin obzor, M., 1969: İstorin muzıki narodov SSSR, t. 1—5, M., 1970— 74, İstorild sovetskoN mnoqonapionalhnov literaturı, t. 1—6, M., 1970—74, Ukra- inskald SSR. Əkonomiceskie raionı, M., 1972, Qolovko Q. V., Arxitektura SovetskonN Ukrainı, M., 1973: Pimon A., Stranipı bioqrafin ukrainskoqo ki- no, Kiev, 1974: Ukrainskan SSR ip Veli- koN OtecestvennoN poİNNne Sovetskoqo Soqoza 1941—1945 qq., t. 1—3, Kien, 1975, Kor- nienko İ. S., Kino Sovetskon Ukran- nı, M., 1975: Ocerki istorin .Kommuni- sticeskoİN partii Ukrainı, Kpenv, 1977, Palamarcuk M. M., Əkonomiceskal qeoqrafil Ukrainskod SSR, Kiev, 1977) Belepkgib P., Ukrainskal portretnai jivopisı, XUP—XUTİ vv., L., 1981, İstorin ukrainskoN muzıki, M., 1981) Kiev (ƏniiklopediceskiN spravocnik), Kiev, 1982, Akademil nauk Ukrainskolİi SSR, 1982, Kiev, 1983: Varqatsqok P, L. Qarcev P. İ.,. Kuras İ. F., VelikoN partii otrad, Kiev, 1983: Be- lepkal L. K., UkrainskiN sopetskin dramaticeskiN teatr, Kiev, 1984.

UKRAYNA SSR ELMLƏR AKADE- MİYASI--USSR-in ali elmi idarə- si. SSRİ-nin beyuk elm mərkəzlərin" dən biri. 1919 ildə yaradılmındır. Rəyasət heyəti və in-tlarının coxu Kiyevdədir. Tərkibində 136 akad.-i və 205 m. uzvu var (1984). Prezidenti SSRİ EA akad. B. Y. Patondur (1962 ildən). 3 bəlməsi, 12 me”öəcu, 78 en- mi-tədqiqat muəssisəsi, Mərkəzi elmi kitabxanası (10 mln. cilddən cox kitab), Xarkov, Dnepropetrovsk, Do- netsk, Lvov, Odessa, Kiyev iq.-lərində elmi mərkəzləri və s. fəaliyyət gəs- tərir (1984). USSR EA-da 14,9 min elmi iiici, o cumlədən 1251 e.d. və 8,2 min e.n. ipləyir (1984). Akademi- yanın cNaukova dumkaq nətriyyatı ildə 700-dək adda elmi əsər, c“Məqru- zələrə, “Xəbərlərə, 40-dək elmi jur- nal nəir edir. Lenin ordeni (1969) və “Xalqlar dostluquq ordeni (1975) ilə təltif olunmuzidur.

UKRAYNA TƏSVİRİ SƏNƏTİ MU- ZEYİ, Kiyevdə —USSR-in mərkə- zi rəssamlıq muzeyi. Əsası 1936 ildə qoyulmutsidur. Muzeydə 13—20 əsrlər Ukrayna boyakarlıq, heykəltərailıq və dekorativ-tətbiqi sənət əsərlərinin zəngin kolleksiyası toplanmındır. Muzeyin ekspozisiyasında S. Vasil- kovski, K. Kostandi, N. Pimonenko, T. Pevcenko, M. Boji, M. Derequs, V. Kasiyan, V. Kostetski, F. Kriz cevski, A. Pappisiko, A. Povkunenko T. Yablonskaya və b. boyakar və qraq

=

U, xalq kimi

Sixlərin, V. Boroday, M. Gelman, Q. qalcenko, A. Oleynik, L. Pozen və 6 heykəltəraiiların yaradıcılıqı ge- nipq təmsil olunur. Muzey qədim yunan dorik mə”bədi formasında tikilmiit (1900) binada yerlətir. UKRAYNALILAR — USSR-in əsas əhalisiy millət. SSRİ-də 42347 min nəfərdir (1979). 36489 min nəfəri USSR-də (73,695 ) yapayır. RSFSR- də 3658 min, Qazax.SSR-də 898 min, Mold.SSR-də 561 min, BSSR-də 231 min, Qırq.SSR-də 109 min, Ozb6.SSR- də 114 min ukraynalı var (1979). Lat. SSR, Gurc.SSR, Lit.SSR, Tur.SSR və Est.SSR-də də yatayırlar. Azərb. SSR-də 26 min ukraynalı var. Xaric- Də, əsasən, qopipu sosialist əlkələ- rində (PXR, CSSR, RSR və YSFR), abelə Avropa və xususilə Amerika- nın bir sıra kapitalist əlkəsində (ABHİ, Kanada, Argentina), Avstra- liyada yapayırlar: bunlar əsasən, 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərində, batlıca olaraq Qərbi Ukraynadan kəc- mupi muhacirlərin nəsilləridir. Uk- rayna dilində danınırlar. Dinda U.-ın əksəriyyəti pravoslavdır. . ruslar və beloruslarla birgə ilərqi slavyanlara mənsubdurlar. U.-ın etnik əsasını 10 əsrdə yaxın qohum ipərqi slavyan tayfalarından tətəkkul tap- mı1i1 qədim ruslar təpkil etmitdir. təqr. 14—19 əsrlərdə, burjua milləti kimi 19 əsrin or- talarında formalaitımidır. Beyug Oktyabr sosialist inqilabından (1917) sonra, sosializm quruculuqu prosesin- də Ukrayna sosialist milləti TƏLİƏK- kul tapmınidır. U.-ın tarixi, iqti- sadiyyatı və mədəniyyətləri haqqında bax Ukrayna Sovet Sosialist Res- publikası.

Əd.: Narodı Evropenskoİ casti SSSR, t. 1, M., 1964, İstoril UkrainskoV SSR, t. 1—2, Kiev, 1969,

UĞEDEY, Oktay (təqr. oktyabr, 1186 —dekabr, 1241)—bəeyuk monqol xanı (1229—41|. Cingiz xanın ucuncu orlu

ə ə Tü A. bo Vir = An . ə HR S rü sü...” təl Dak ed HD

ni

1 - " “m İ R g uşa “I | - ə bı, . “ R YA k = . un = r = " ma ik " Hi ç ah .. Lİ i —

ı |“ iə i

ə

hiti ik.

immnum: məm | cazacciuta

= "iə = mü mü. məl .. m mın də "

dür “kk

Ynan-Barop. 1. Hləhəpun yuyMM xəpymyiy. birində. 4. Suxe-Hator Çoybalsanın

yhpi məhəllələrindən sında D. Suxe-Batorun və X, Çimid

və H, S.

və varisi. U.-in hakimiyyəti dəvrundə 1Pimali Cinin ipyqalı bata catdırıl- dı, monqol feodalları Azərb,“ı, Ermə- nistanı və Krman zəbt etdilər, Batu Pərqi Avropaya yurupqə baii- ladı: poct xidməti (yam) yaradıldı, əhali siyahıya alındı, Qaraqorum i1.- in salınması bata catdırıldı.

ӰKİYA —-Mazrioniyavın pul vahidi, 1973 ildən tədavuldədir, U LA, U Lat (1866, Ranqun — 1921, Nyaunhla)— Birma yazıcısı. Yaradı- cılıqa ipe”rlə baplamıtdır. Birma ədəbiyyatında ilk roman muçəlliflə- rindəndir. “Jasminə (1910—14) və “Dərzi Pyi Sou (1914) romanlarında ziyalı və zadəganların ingilispərəst- liyi əleyhinə cıxmın, Birma gənclə- rinin milli ruhda tərbiyə olunması- nı mudafiə etmiidir.

Əd.: Popop Q. P., Birmanskai li" teratura, M., 1967.

ULALİNKA— Altay əlkəsinin Qor- no-Altaysk 11. ərazisində Paleolit deəvrunə aid duilərkə. U.-nın apaqrı təbəqəsindən kvarsit daından hazır- naHMbiHNI nukleuslar, copperlər, cop- pinqlər, kobud qapovlar aiykar olun- mupidur. Akad. A. P. Okladnikovun fikrincə U. Sibirdə ən qədim Paleo- lit duiərgəsidir.

Ə0.: Bopuconcknu İL İ., Drev" nenpee proploe celovecestva, L., 1979,

ULAN (non)akua ulan, TypKuə oglan— oqlan)u—yungul suvari dəstəsinin əs gəri. Bayraqcıqlı nizələrlə silahlan- mhpi U.-lardan ibarət dəstələr ilk dəfə 13— 14 əsrlərdə monqol-tatar su- vari qopununda təikil edilmiidir. 16 əsrdən Avropa əlkələrində U, dəs- tələrinin təpkilinə batlanmındı. Silahları əvvəlcə qılınc və bayraq- cıqlı nizə, sonralar tapanca, 19 əs- rin ortalarından karabin idi. Rus ordusunda polkları 1803 ildən meydana gəlmii, 1918 ilin əvvəllə- ində ləqrv olunmutdur.

LAN-BATOR, Ulaanbaatar— MXR-in paytaxtı. Əlkənin siyasi

m ə b " 1

14434

— 8-5... ın

— dn mü. 9. 1Pəhər rayonlarından biri, 3. Yapza- meydanı. Hakumət evinin tariyı- məqbərəsi. 1950-ci illər, Me”"marlar Mezentsev,

442

ULAN-BURQASI

iqtisadi və mədəniyyət mərkəzi. Nəql. qoviaqı. Yaxınlıqrında beynəlxalq aeroport var. Tola cayının dərəsin- də, 1300— 1350 m yӱksəklikdədir. İQ- limi kəskin kontinentaldır. Orta temp-r yanvarda —27*S, iyulda 18 S- dir. HAzuK yaqıntı 250 mm. Əh. 460 min (1984). Yunkul, Yeyinti, tikinti materialları, aqac e”malı və metal s”malı sənayesi, 3 İES, un-t var.

1Pəhər idarəciliyini əhalinin 3 il mӱddətinə secdiyi ipəhər xalq de- putatları xuralı (ildə 2 dəfə ca- qırılan sessiyaları arasındakı devr- nə isə ipəhər icra idarəsi) həyata ke- cirir.

1Pəhər 1639 ildə Orqoo adı ilə salınmıiy, Avropada 1924 ilədək Ur- qa kimi tanınmıqdır. 1911—15 il- lərdə monqol feodal dəvlətinin pay- taxtı olmutidur. 1919 ildə Cin or- dusu, 1921 ildə baron Ungernin ar- qvardiyacıları ipəhəri tutmuii, iyul- da Qızıl Ordu hissələrinin kəməyi ilə Monqolustan Xalq İnqilab Or- dusu tərəfindən azad edilmiidir. 1924 ildə U.-B. adlandırılaraq MXR- in paytaxtı elan olunmutdur.

1940-cı illərdən U.-B.-da HHTEH- siv tikinti ipləri aparılır. 1975 ildə ipəhərin Yeni baqi planı tərtib edilmiidir. U.-B.-da sovet me”marla- rının fəal iptirakı ilə coxlu icti- mai komplekslər tikilmii (Həkumət evi, 1950—60-cı illər: D. Suxe-Bator və X. Coybalsanın məqbərəsi, 1950-ci illər), yappayını massivləri salın- mımdır. Me"marlıq abidələri: Qan- dan monastırı (əsasən 18—19 əsrlərdə tikilmiidir:q Monqolustanda ən beyuk Budda məbədi olan Meqcit-Canrayseq (1911—13) bu monastırdadır)|, Coyc- jin-Lamayn-sume monastırı (1904—08: hazırda MXR EA-nın Din tarixi mu- zeyidir), Noqon-Orqo saray ansamblı (1832) və s.

U.-B.-da V, İ, Leninin (tunc. 1956,

heykəltəraiq S, D, Merkurov) və Suxe- Batorun (suni qranit, 1946, heykəltə- panı Coymbol) abidələri ucaldılmıil, Suxe-Bator və X. Coybalsanın bust-

abidələri (hər ikisi mərmər, 1954, Azərb. peygəltəraiı F. Əbdurrəhma- nov) qoyulmutidur.

U.-B.-da un-t, politexnik, tibb,

pedaqoji, Kk.t., bədən tərbiyəsi in-t- ları, ali partiya məktəbi, MXRP MK yanında partiya tarixi in-tu, bir sı- ra elmi-tədqiqat in-tları, Monqolus- tan EA, Kutləvi kitabxana, Mərkəzi muzey, V. İ. Lenin muzeyi və s. muley- lər, opera və un. dram, kukla teatr- ları, sirk, filarmoniya və s. var. ULAN-BURQASI Bur MSSR-də Ar silsiləsi. C.-q.-dən 11M.-1P,-ə uz. təqr. 200 km, hund. 1400—1800 M, MaKc, Hӱnd. 2049 m (Xurxaq d.). Qədim metamorfik suxurlardan və qranitlərdən təikil ozunmulur. Dar-cel bitkiləri, qara: am tayqaları və s, ilə ertuludur. ULANQOӦM—MXR-də Bəhər. x yü aymakının inz.m. Nəql. məptəqəsi, Ye- YİNnTtİ muəssisələri var. Sənətkarlıq aktif etmipdir. Kecmipdə Lama

nastırı olmudur.

ULANOVA Qalipa "Cepielema (l, 8. 1.1910, Peterburq)—rus sovet balet artisti. SSRİ xalq artisti (1951). 2 dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1974, 1980). Lenin mukafatı lau- reatı (1957) SSRİ Devlət mukafa- tı laureatı (1941, 1946, 1947, 1950). Artist ailəsində doqulmuidur, 1928

ildə Leninqrad Xo- reoqrafiya Məktə- bini bitirmiti, hə- min ildən Lenin- qrad Opera və Ba- let Teatrında cı- xıp etmitidir. 1944 —60 illərdə Bəe- yuk teatrın (Mosk- va) solisti olmui1- dur. U.-nın yaradı- cılıqı xoreoqra- fiya sənəti təri bı xində butev bir mərhələ təpkil edir. U.-nın səhnə qəh- rəmanları mə"nəviyyatca Həssas, zərif, incə (Jizel—c-Jizelu, A. Adan), eyni zamanda qəhrəmani ruhlu, mətin xarak- terli (Mariya—4“Baxcasaray fontanı, B. Asafyev: Culyetta—4“ Romeo və Cul-

mar YƏ iya si əə "ra ə Q. S. Ulanova Culyetta (vFRomeo

Cӱlyettav, S. Prəkofyev) rolunda, yettaə, S. Prokofyev) obrazlardır. O, P. Caykovskinin baletlərindəki partiyaların ən yaxiqı ifacıların- dan olmutidur: Oletta-Odilliya, Av- popa, Maıra (eCoHazap KƏ/Y?, €.İaTMbili gəzələ, 4“1Pelkuncikə). Xoreoqrafiya- nın butun ifadə vasitələri element- lərinin harmonikliyi U. sənətinin xarakterik cəhətlərindəndir. U. rus xoreoqrafiya məktəbinin prinsip və ən”ənələrini inkipaf etdirmindir. Digər partiyaları: Raymonda (cRaymon- dam, A. Qlazunov), Zoluyika (c“Zolui- Ka,, S. Prokofyev), Paraita (c“Tunc atlı, R. Qlier), vals, nokturn və mazurka (4Popenianau, Popenin musiqisi əsasında), “Canverən qu qu- iyuz (K. Sen-Sansın cQu qupuz musiqi pyesi əsasında) konsert nəmrəsi və s,

nə

U. sənəti umumdunya iəhrəti qazan: mımdır. 1960 ildən Beyuk teatrda məiqci-baletmeyster kimi fəaliyyət gəstərir. Z dəfə Lenin srdepi, 4 bat

qa ordenlə, eləcə də medallarla təltif edilmindir. Mən:

rəsdə ( Hindistan)

U, adına balet

məktəbi acılmıin qes ə aaa (1980, İsveçlə 22 es İFİDİ ül, (Stokholm, 1984) “tau məcmu bibim aın di.

heykəli qoyulmui- dur.

Əd. Qolubov V. (Potapov), Tansi Qalinı Ulanopov. .L., YOAV: Kan A., Dnis Ulanovon, per. s anql., Mm... 1963: Lhvon-LALnoxin B., Ulanova, M.,

üb. "=

Ulan" Ude, Sovetlər meydanı,

1970: Cernova N., Ot Qelıfer do U la nonoNn, M., 1979. ULAN-UDE (1934 ilədək Verxne- ud insk)—Bur. MSSR-in paytaxtı, aykal gəluӱndən 75 km i,-də, Selenqa cayının saq sahilindədir. Transsibir d.y. magistralında muhum nəql. qovila- qı (MXR sərhədinə qol ayrılır). Gə: mi dayanacaqı, Aeroport. ƏH. 929 MHH (1984),

Əsası, 1666 ildə kazak qıntpqlaqı (Udinskoye) kimi qoyulmutidur. 1689 ildə Verxneudinsk qalasına cevril- mitidi. 17 əsrdə Zabaykalyenin hərbi və inz.m. idi. 1905 ilə qədər surgun yeri, 1905-—07 illərdə Pribaykalyedə inqilabi mӱbarizənin mərkəzi olmuiy- dur. Sovet hakimiyyəti 1918 ilin fev- ralında qurulmutidur. 1918—20 il- lərdə aqqvardiyacılar və xarici MY“ daxiləcilər ipəhəri tutmutidular. 1920 ildə Uzaq PTərq Resp.-nın paytaxtı, 1921—22 illərdə Buryat MV-nin mər- kəzi idi, 1923 ildən Buryat-Monqol MSSR-in (1958 ildən Buryat MSSR) paytaxtıdır. 1934 ildən U.-U. (Qır- mızı Uda) adlanır.

U,-U, Sovet hakimiyyəti illərində PTərqi Sibirin iri sənaye mərkəzinə cevrilmindir. Majınqayırma və me- tal e”malı, yungul, yeyinti, tikinti materialları və aərac e"malı sənaye- si inkipaf etmitdir. İri muəssi- sələri: lokomotiv-vaqon tə"miri, gə- miqayırma, cihazqayırma, iquilə, *Elek- tromatina z-dları, ət konservi, sul, zərif mahud, evtikmə kombinatları,

cəkmə f-k-

makaron, qənnadı,” gecə ləri, İES var.

Me"marlıq abidələri: Odigitri kilsəsi (1741—85),. Bəyuk dukanlar

sırası və Rastabazar (1803—96), klas- sisizm uslubunda yatayınn evləri və s. Sovet ləvrundə ipəhərin Yeni mərkəzi yaradılmıi, yatpayıni r-iları salın- mımpdır. V. İ. Leninə (qranit, 1971, heykəltərailar G. V. və Y. G. Nero- dalar), *Beyuk Vətən muharibəsi vu-

uimalarında həlak olmui buryat lə- Yuiculərinək (tunc, qranit, 1970, hey- gəltərai A. İ. Timin) abidə rolyq- mupidur.

əə ə SSRİ EA Sibir 110"bə- sinin Buryatiya filialı, 4 ali mək- təb, orta ixtisas məktəbləri, 4 muze1, 4 teatr (o cӱmlədən opera və balet tea- trı), filarmoniya və s. var. ULARLAR, daq ularları(Te(- raogallus) — qırqovullar fəsiləsinlən

toyuq cinsi. Bədəninin uz, 50—70 — dir. Erkəklərinin qısa mahmızı olur. ə. Qaba Cənubi Sibirin. Kicik, Orta və Mərkəzi Asiyanın ii daqlarında yayılmıpidır. PI ə 5, o cӱmlədən Azərb.SSR də 2 ə var (Qafqaz uları, fır kəklik. yaxud

Xəzər uları). Muhafizə edilir.

ə a n In

ə

r.

iə Ti 7 a —

RAR

.... —

ili ib

-Z ə - r 1 mi kə 1 əəən iT - | İT | ӧs ila

ə R.

əəə a.

ULDUZ ƏLCCUSUC

443

qarın U, ən geniiy yayılmıtlar, Er- KƏİHHHH cəkisİi Z kq-dək olur. Daqla- rın alp və subalp quriyaqındakı cə- mənlərdə Yatayır, qayalarda gecələ- Yir. Guclu qar yaqanda 1500—2000 m- DƏK YUĞSƏKLİKDƏ olan daqrlara kecur. Monoqamdırlar. Torpaqda duzəltdiyi yuvaya 5—6 Yumurta qoyur. 30 gun kurt yatır. Zoq, tumurcuq, cicək, toxum və soqanaqla qidalanır. İdman ovu o6- yektidir.

ULACALI — Azərb.SSR Sabirabad r-punda kənd. U. sovetliyinin mərkə- zi, R-n mərkəzindən 15 km 1mM.-11,-də, Əli Bayramlı—Sabirabad avtomobil yolu kənarında, Kur cayının sahi- lində, Muqan duzundədir. Əh. 2625 (1955), pambıqcılıq, taxılcılıq və heyvandarlıqla mətquldur. Orta mək- təb, mədəniyyət evi, kitabxana, ambu- latoriya var.

YRBPHXT (Ulbricht) Valter (30.6. 1893. Leypsiq—1.8.1973, Berlin)— Al- maniya və beynəlxalq kommunist və fəhlə hərəkatı xadimi, ADR parti- ya və dəvlət xadimi. 3 dəfə ADR Əmək Qəhrəmanı (1953, 1958, 1963). Sovet İttifaqı Qəhrəmanı (1963), 1918 il- də “Spartak ittifaqına daxil ol- mupdur. Almaniya Kommunist Parti- yası (AKP) Leypsiq təpykilatının yaradılmasında muhum rol oynamıi- dır. 1919—23 illərdə AKP-nin bir sıra yerli təpgkilatlarında məs”ul vəzifələrdə calınmıty, 1923 ildə AKP MK Xəvu sonra MK katibi, 1935 ildə AKP MK Siyasi Burosunun uzvu secilmlipidir. 1928—33 illərdə reyx- staqın deputatı idi. Fatist dikta- turası qurulduqdan (1933) sonra giz- li itə kecmiy, 1933 ilin sonunda muhacirət etməyə məcbur olmuzdu, İkinci dunya muharibəsi devrundə SSRİ-də alman əsirləri arasında izahat ipi aparmındır. U. 1928 il- dən Kommunist İntervasionalı İc- raiyyə Komitəsi (KİİK) uzvluyunə namizəd, 1928—29 və 1938—43 illərdə KİİK-də AKP-nin numayəndəsi ol- mutidur. Mə Haribədən sonra vətənə qayYıt- mıipi, Almaniya Vahid Sosialist Par- tiyasının (AVSP, 1946) yaradıcı- larından olmutdur. 1946—49 illərdə AVSP sədrinin muavini, 1949 ildən AVSP MK Siyasi Burosunun uzvu, 1950—53 illərdə MK-nın baiyq kati- bi, 1953—71 illərdə AVSP MK-nın birinci katibi, 1971 ildən partiyanın sədri idi. U. 1949—55 illərdə ADR bap nazirinin muavini, 1955—60 il- lərdə ADR Nazirlər PQurası sədrinin birinci muavini, 1960—71 illərdə Milli Mudafiə PTurasının, 1960 ildən ADR Devlət Purasının sədri olmulidur.

3 üə Karl Marks ordeni və ADR- in batpqa ordenləri ilə, habelə Lenin ordeni, Oktyabr İnqilabı ordeni və 6. sovet ordenləri ilə təltif edilmiil- dir. U. 1965 ildə Azzrb, SSR-də ol- mupidur.

Alman fəhlə və həmkarlar itti- faqları hərəkatına, ADR-də partiya, siyasi, təsərrufat və mədəni qurucu- luq məsələlərinə dair əsərlərin mu- əllifidir.

Əcəpnəpu, İzbr.

statıIn i reci,

per. s nem., M.. 1961, Razvitie qerman- skoqo narodno-demokraticeskoqo qosudar- stva, 1945—1958, per. s nem., M., 1961,

K voprosam sopmalisticeskoqo stroitelh- stva v Qermanskon DemokraticeskovV Res- publike, Drezden, 1968,

“ULDUZu— Azərb. Yazıcılar İttifaz qının və Azərb.LKGİ MK-nın ədəbi- bədii, ictimai-siyasi aylıq jurnalı, 1967 plin yapvarından Bakıda nətir edilir. Jurnal, əsasən, gənc yazıcı, pair və publisistlərin əsərlərini, ədəbi-bədii yazılara rə"ylər və s. dərc edir. Tirajı təqr. 60 min nuӱsxədir (1985).

ULDUZ ALTSİSTEMLƏRİ—Qalak- tikada Yerlətmə xarakteristikaları- na və sur"”ətlərinin paylanma xususiy- yətləripə gərə muəyyən spektral sinfə və ya nəvə aid ulduzlar (Ya da baiqa obyektlər) məcmusu. U.a, tərkibinə daxil olan obyektlərin nəvӱ, sayı və Qalaktikanın simmetriya mustəvisinə və mərkəzinə nəzərən sıxlatması ilə tə”yin olunur. U.a. uc nəvdur: 1) Qa- laktikanın mustəvi komponenti—Qa- laktikanın simmetriya mustəvisinə doqru sıxlıqı guclӱ, Mərkəzinə dor- ru isə zəif olan obyektlər (O və V spektral sinfinə aid nəhəng və ifrat nəhəng isti ulduzlar, uzundevrlu se- feidlər və s.) 2) Qalaktikanın sfe- rik komponenti—Qalaktikanın sim- metriya mustəvisinə doqru SIXLIRI zəif, mərkəzinə doqru isə gӱclӱ olan obyektlər (subcırtdanlar, qısadəvrlu sefeidlər və s.): 3) Qalaktikanın aralıq komponenti — Qalaktikanın simmetriya mustəvisinə doqru sıxlı- qı bir qərarda olan obyektlər (qır- mızı və aq cırtdan ulduzlar, Yeni ul- duzlar, planetar dumanlıqlar və s.). ULDUZ ASSOSİASİYALARI

umumi mənpəli səpələnmiiil ulduz qrupları. V. H. Ambarşimyan kəif etmiidir (1947). U.a.-nı əmələ gə-

tirən obyektlər U.a.-ndan kənarda de- mək olar ki, mulpahidə edilmir. OV və T-assosiasiyaları mə”lumdur. Bi- rinciyə O, VO, V1 və V2 tipli nəhəng və ifrat nəhəlk ulduzlar daxildir (bax Ulduzların spektral sinifləri). OV-nin əlculəri 40—200 ips-dir. Bu ulduzların Yapqı 108—107 ildən cox deyil (təkamul edərək batqa tip ul- duzlara cevrilir). OV U.a. Qalakti- kanın cavan obyektləridir. Bu onu gestərir ki, U.a. yerlətən oblastlar- da ulduzlar hələ də yaranır. Hesab- lamalara gerə Qalaktikada 4000-ə qə- dər OV U.a. var və dayanıqsızdır: 108—107 il muӱldətində assosiasiya la- qılır. T tipli U.a.-na Buqa burcunun T tipli ulduzları daxildir, əlculə- ri bir necə is tərtibdədir və daya- nıqsızdır. Bu, diffuz dumanlıqlar rayonundadır, əlculəri bir necə par- sek tərtibdədir, hərəsinə onlarla Ul- duz daxildir, 30 T assosiasiya mə”lum- dur. Onlar Gunəitdən təqr. 500 pis MƏ- safədədir.

ULDUZ ASTRONOMİYASI —astro- nomiyanın bəlməsi: ulduz sistemləri- nin, xususilə Qalaktika quruluunun dinamikasını və təkamulunu əyrənir. Əsasını V. Heriel qoymutdur. Ulduz statistikası, ulduz kinematikası (ulduzların məxsusi hərəkətlərini, fırlanma sur”ətini və s.-ni eyrənir), ulduz dinamikası (ulduz sistemləri- nin quvvə sahəsində ulduzların hərə- kətinin qanunauyqunluqlarını eyrə- nir) kimi bəlmələri var.

ULDUZ VAXTI —əsasını ulduz Gunu (bax Vaxt) təikil edən hesablama sistemi. Astronomik mupahidələrdə tətbiq edilir.

ULDUZ DİNAMİKASI, ulduz sistemlərinin dinamika-

şı—ulduz astronomiyasının bəlmə- si, ulduz sistemlərinin qravitasiya sahəsində ulduzların hərəkətindəki qanunauyqunluqları, Qalaktikanın sə- pələnmii və kӱrəvi ulduz topaları- nın, Qalaktika topalarının, ulduz assosiasiyalarının və s.-nin təkamuӱ- lunu əyrənir.

UL UZ İLİ—bax İl.

ULDUZ YARIMNYI—qısa muddətdə kulli miqdarda (bə”zən 0əq-də 1000- dək) meteorların gəruӱnməsi. Meteor cismi dəstəsi Yerlə toqqutiduqda U.y, bap verir (bax Meteor seli). ULDUZ KATALOQU — ulduzların bircins xarakteristikalarına (ekva- torial koordinatları və onların də- ytiməsi, ulduz əlcusu, spektral si- nifləri və s.) gərə siyahısı. Əsas neəvləri: ulduzların vəziyyətinin U.k., fundamental U.k., ӱmumi U.k,, xӱlasə U.k., ulduzların iqua suӱr”ətlə- rinin və parallakslarının kataloqu, dəyiptən ulduzların, qopa ulduzların kataloqu və s. Astronomik muçiyahidə əsasında tərtib edilən U.k. ulduz sis- temlərinin quruluit və hərəkətinin ey- rənilməsində, gey koordinatları sis- teminin tə”yinində və s.-də iilədilir. ULDUZ KİNEMATİKASI — ulduz astronomiyasının bəlməsiy Qalakti- kada ulduzların hərəkətini (Gunətə nəzərən) əyrənir. Bunun ucun ulduzun mutpahidə olunan Hərəkəti Yerin Gu- nəpq ətrafına dolanması və əz oxu ətrafında fırlanması effektlərin- dən azad edilir. Ulluzun gəy sfera- sında bir ildə bucaq yerdəyiiməsini və məsafəsini əlcərək onun sur”əti- nin baxın iquasına perpendikulyar mustəviyə olan proyeksiyası tə”YİN edi- lir. Ulduzun spektrinlə xətlərin Yer- dəyinməsini əlcərək Donler hadisə- sinə əsasən onun baxın iquası isti- qamətində sur”əti tapılır. Bunları bilərək ulduzun tam fəza sur”əti tə”- yin edilir. Gunəi yaxın ulduzlara nisbətən 19,5 km/san sur”ətlə Hərəkət edir. Ulduzların sayı cox olduqun- dan, adətən, muəyyən ulduz qrupları- nın hərəkətinə baxılır. Bu qrupla- rın sur”əti mӱxtəlifdir. Qalaktika: dakı butun obyektlər onun mərkəzi ətrafına dolanır, buna Qalaktikanın fırlanması deyilir. Qalaktikadakı ulduzların bir-birinə qariyılıqlı tə”siri nəticəsində umumi cazibə sa- həsi yaranır. Bu sahə ulduzların hə- rəkətini tə"yin edir. Qalaktika mər- kəzindən uzaqlaidıqca fırlanma sur - əti artır və Gunəi ətrafındakı un duzlar ucun ən beyuk qiymətə ( 50 km san) catır. Gunəidən Qalaktika- nın mərkəzinədək məsafə 10 min ”4r- sek, mərkəz ətrafına dolanma dəvru 230 mln. ildir. Mərkəzdən Gunəiyə nisbətən daha uzaq məsafələrdə fır- lanma sur”əti azalır. Mərkəzdən eyni məsafədəki obyektlərin sur”əti bir- birindən xeyli fərqlənir. ULDUZ GUNU—bax Vaxt, Gun. ULDUZ ƏLCUSC—Yer atmosferinin sərhədində ipqıq iqualarına, perpendi- kulyar mustəvi uzərində gey cisminin yaratdırı imqıqlıq vahidis GƏy cis- minin parlaqlıq dərəcəsi. Elmə e.ə. 2 əsrdə Hipparx daxil etmii və adi gəzlə kərunən butun ulduzları 6 U.e.- nə ayırmındır. Ən parlaq ulduzları 1-ci, ən zəiflərini isə 6-cı U.e.-nə aid etmipdir. İki ulduzun ev, Və E,,

parlaqlıqı ilə və tə U,0, arasın- dakı munasibət

444

= ıx—-—n

ilə verilir, U.e. mənfi qiymət də alır. U,v.—1,46, Ayınkı—12,/1, Gunətin- ki—26,78-dir. Beyuk teleskopla muipa- Hhidə edilən ən zəif ulduzun U.ə. 23- dur. Mupahidə usulundan asılı ola- raq vizual, fotometrik, bolometrik və spektral U.e. var. İPərti olaraq Yer- dən 10 ps məsafəyə gətirildikdə ul- duzun aldıqı U.ə. mutləq U.ə. adla- nır. Mutləq U.e. birbapa ulduzun ipıqlırını xarakterizə edir. M mut- ləq U.e. və q ulduzaqədərki məsafə (parseklərlə) və t gərunən U.e. apa- sındakı asılılıq

Mem c485—5lgr

dӱsturu ilə verilir.

ULDUZ STATİSTİKASI — ilduz astronomiyasının bəlməsi, fiziki xassələri eyni, xarakteristikaları arasındakı statistik asılılıq mux- təlif olan ulduzların fəzada pay- lanmasını riyazi statistika usulla- rı ilə eyrənir. Əsasını 18 əsrin axırlarında V. Hermel qoymupdur. Ən muhum məsələsi (tq) ulduz sıxlı- qının (vahid həcmə dutən ulduzların sayı) tə"yinidir. Bu məsələnin həllin- də statistik ӱsullar tətbiq edilir: KyHəmə yaxın (rc 100 is) obyektədək məsafə, ya da xususi tip ulduzlara- dək (məs., dəyimən ulduzlar) məsafə bilavasitə tə*”yin edilir.

ULDUZ TOPALARI —eyni məməli qariqılıqlı cazibə quvvələri ilə bir- birinə baqlı olan ulduz qrupları. Əlculəri bir necə narsekdən 150 par- sekədəkdir. İki nəv U.t. məvcuddur: Dekanı U.t. və kӱrəvi U.t. Daqınıq U.t.-nda, onlarca və yuzlərcə (kӱrəvi U.t.-nda hətta yuz minlərcə) ulduz, mərkəzi hissəsində isə sıxlayimıil maddə (nuvə) var. Diffuz maddədən formalatma mərhələsində olan U.t. cox vaxt uulduz assosiasiyaları. adla-

nır. ULDUZ XƏRİTƏSİ—ulduzlu geəyun xəritəsi. Telsekopun səmanın lazımi nəqtəsinə yenəldilməsi, səmada ulduz: ları və ya onların astrofotoqrafik xəyallarının ulduz kataloqunda təs- vir edilmiiy ulduzlarla muqayisəsi, koordinatlarına gərə obyektin ulduzlu geydə axtarılması və s, ucundur. Ən qədim U.x, 13 əsrdə tərtib edilmiin- dir. İndi ulduzlu geyu təsvir edən bir necə mӱkəmməl U,x. mevcuddur. Xəritə Ӱs ӧzx səh, 455, ULDUZLAR—Gunəi kimi əzundə ge- dən İSTİLİK-nuvə reaksiyaları hesa- bına daxili iqualanma mənbələri olan gey cisimləri. Cox uzaqda olduqla- rından beyuk teleskopda da nəqtə ki- mi gərunur. Adi gəzlə 6 minədək, te- leskopla milyonlarla U, muitahidə olunur. Hələ eradan min il əvvəl ul- duzlu xe) mupahidə edilmiit və burc- ərə ayrılmımdır. Hipparx, Nəsi- rəddin Tusi ulduz kataloqları tərtib etmiiylər. Q. Qaliley teleskopu ixtira .... sonra mə”lum oldu ki, teles- pla kӱlli miqdarda ulduza gərunur, 1835—39 illərdə yaxın U.-a ər nə. safə tə”yin edildi. 19 əsrin ortala- rından fotoqrafiya və spektroskopiya tətbiq edildi. 20 əsrdə atom fizika- sının Yaranması U.-ın təbiətini Əl-

rənmək ucun zəmin yaratdı. 1945 il-.

dən U.-ın radioiqualanma, sonra kos- mik aparatlardakı cihazlar vasitəsi-

n parlaq Sirius ulduzunun:

ULDUZ STATİSTİKASI

lə infraqırmızı, ultrabənəviəyi, rentgen və qamma iqualanmaları dia- pazonlarında mutpahidəsinin cox mu- Hum rolu oldu. U.-ın tədqiqi muasir fizikanın əsas bəlmələri ilə sıx baq- lıdır. Yerin Gunəi ətrafına Hhərəkə- ti nəticəsində U. goy sferasında il ərzində Yerini dəyitir. Buna illik parallaks deyilir. U.-a qədərki məsa- fə (parseklə) parallaksın tərs qiymə- tinə (bucaq saniyələri ilə) bərabər dir. Lakin 0O,01 san-dən kicik bucaq- ları əlcmək mumkun olmadıqından bu usul 50 parsekədək məsafə ucun doq Rudur. Əksər U. -cox uzaqdır. U.-ın əqiqi parlaqlıqrı onların bir sıra fiziki xarakteristikalarından ası- lıdır. Bu parlaqlıqları tutuppdur- maqla U.-a qədərki məsafə tapılır. Buna spektral parallaks usulu deyi- lir. ərəbin tə”yini ucun digər usullar da var. U.-ın xarici qatları spektral ӱsullarla bilavasitə mula- hidə edilir. U.-ın spektrləri kəsil- məz iqualanma fonunda, əsasən, udulma xətlərindən ibarətdir. Bə”zi U.-ın spektrində iqualanma xətləri var. Kə- silməz iqualanmanın yarandıqı qat fotosfer, udulma xətlərinin yaran- dıqı ust qat isə atmosfer adlanır. Əksər U.-da fotosferin qalınlırı 300 km tərtibində olur. U.-ın fotosferin- də sıxlıq və temp-r kəsilməz spektrdə enerjinin paylanması və spektral xətlərin intensivliyinə əsasən eyrə- nilir (bax Ulduzların spektral si- nifləri). Ulduzların parlaqlıq vahidi u/l- duz əlnusudur. Ulduzların parametrləri (kutlə,

radius və ipıqlıq) adətən Gunəiy va- idlərində verilir. Gunətin kutlə- si 2.1033 2, radiusu 96 000 km, tpıqlı- qı 3,83.1033 erq/san-dir. İfrat nəhəng U.-ın radiusu Gunətinkindən 100 də- fələrlə bəyukdur. Neytron ulduzla- rın radiusu isə bir necə kilometrdir. U. arasında ipıqlıqı Gunəiingin- dən yuz min dəfə cox və o qədər dəfə az olanı var. İsti ulduzların əz oxu ətrafında fırlanma sur”əti ekvator- na 500—600 km/san, "Gunətinki kmysan-dir. U.-ın kutləsi təqr. 0,05— 100 Gunəit kutləsi qədərdir. Kutlə art- dıqca ulduz daxilində temp-r artır. Kutlə cox beyuk olduqda qaz və içalan- ma təzyiqi cazibə quvvəsinə ustun gə- lir və ulduz dayanıqsız olur. Cox ki- cik olduqda daxili temp-r apaqrı olur və ulduz ipıq sacmır, planet kimi soyuq cismə cevrilir. Yalnız qopa ul- duzların kutləsi . bilavasitə tə”Yin edilir. Sıx qoiya ulduz sistemlərində komponentlər arasındakı məsafə on: ların radiusları tərtibindədir. Be- lə sistemdə qaz axınları yaranır, bir ulduzun kutləsinin xeyli hissəsi di- gərinə kecə bilir. Bu, həmin ulduz- ların təkamul prosesinə beyçk təsir gəstərir. U.-ın Yarısından coxu qo- iadır. U. ətrafında planetlərin bi- lavasitə muppahidəsi hələlik mumkun olmamındır. Planetlərin cazibə tə”- sirindən ulduzun vəziyyəti səmada pe- riodik dəyimir. Plapetin guӱtləsi ul- duzunkundan cox az olduqundan bu yer: dəyimmə cox kicikdir və onu muiYa- hidə etmək cətindir. Dəyiiyən ulduz- ların parlaqlıqı muəyyən periodla (bir necə saatdan bir ilədək) artıb azalır. Bunların bə”ziləri soyuq nə- hənk U.-dır. Belə U.-da pulsasiya ba v rir: onlar sıxılır və geniil-

b——————————qqcJ j

lənir. Qeyri-stasionar U.-ın parlaq- lıqı vaxtapırı kəskin artır, qısa mӱddətdə beyuk miqdarda enerji ay- ılır, Yeni və ifrat yeni U.-da bu adisə xususilə guclulur. T Buqa və 1)” Balina tipli qeyri-stasionar U. soyuq cırtdan ulduzlardır. Təzə Ya- ranmıtn Volf-Raye tipli U.-ın temp.ru cox yӱksəkdir (bə"zən 100 000 K). On- lardan ətrafa maddə axını var. Hə- min U.-ın Yapı milyon illən cox de- yil, nisbətən cox cavandır. Əksər U.- ın maqnit sahəsi zəifdir. Maqnit U. adlanan dəyiinən U.-da sahənin in- tensivliyi 10 minlərlə 2aycc, öə”an elementlərin miqdarı ali U.-dakına nisbətən bir necə dəfə cox və Ya az olur.

U.-ın daxilinə getlikcə temp-r ar- tır və mərkəzində 10 milyonlarla də- rəcəyə catır. Bu iqəraitdə istilik nuvə-sintez reaksiyaları gedir. U.-ın əksəriyyətində hidrogen atomlarının nӱvələri bir necə ardıcıl reaksiya nəticəsində Helium atomu nӱvəsinə cevrilir. Bu zaman 1 2 maddədə 6,2-:1088 erq enerji ayrılır. Kupətə bu ener ji 10 mlrd. il, soyuq U.-a isə daha beyuk muddətə kifayət edər. Gunət =5 mlrd. il əvvəl yaranmıpdır. De- məli nuvə enerjisi daha ə mlrd. il kifayət edər. İsti U.-da Hidrogen 10—100 mln. ildə həliuma cevrilir, U,-ın mərkəzinlə hilrogen tukəndik- dən sonra onlar geniplənir və qırmı- zı nəhəng ulduza cevrilir. Lakin bu mərhələ də uzun cəkmir. U. xarici təbəqəsini HIHDUD və sıxılır, təka- mulunun son mərhələsində kӱtləsindən asılı olaraq aq cırtdan, neytron ul- duz və ya qara cuxur yaranır. Sur”- ətlə fırlanan neytron U. guclu ra- dio, bə”zən optik və reptken iqualan- ma da verir. Pulsar adlanan bu ob- yektlər 1967 ildə kətif edilmiydir,

Əd. PklonskiNn M. S., Zvezdı, 2 izd., M., 1977: Zelıdopic İLİ. B., BlinnikonsS. T.. Pakuraiİ, İ.,, Fiziceskie osnonı stroenil i əvolopni zvezd, M., 1981: Bakulin P. İ., K oq- nonovic B. V.,. Moroz V. İ., Kurs obien astronomini, M., 1983

ULDUZLARARASI QAZ DİNAMİ- KASI —bax Koscik qaz dinamikası, ULDUZLARARASI MAQNİT SAHƏ- Sİ—ulduzlararası muhitin tərkib hissələrindən biri. Varlıqı 1949 il- də aikar edilmindir. Orta qiyməti milyonda bir qaussdur. İfrat yeni ulduzun ətrafında və bə”zi qaz dumana lıqlarda nisbətən gӱclӱdӱr. U.m.s. muəyyən effektlərə səbəb olur. Qeyri- duzgun formalı toz zərrəciklərinin U.m.s. istiqamətinlə dӱzulməsi HƏTH- cəsində ulduzlararası toz zərrəcik- lərinlən səpələnən tiıq polyarla pır. Bu mutiahidələr U.m.s.-nin Tas laktika mustəvisinə paralel olduqunu gestərir. Elektrik yukğunə malik zər- rəcik maqnit sahəsində əyri trayekto- riya uzrə Hərəkət edir. Kosmik tiya. lar beyukenerjili zərrəciklərdən iba- rətdir və bunlar Qalaktikada spiral: varı trayektoriya uzrə Hərəkət etdi- yindən kosmik itaların Yolu min dəfələrlə uzanır və onlar Qalaktika- da təqr. bərabər paylanır. Enerjisi 1029 ev-dən bəyuk zərrəcikləri U.m.s. Qalaktikada saxlaya bilmir və onlar Qalaktikanı tərk elir. Sur”əti iiyıq sur”ətinə cox yaxın olan zərrəciklərə relyativist zərrəciklər deyilir. Bun: lar maqnit sahəsində Hərəkət edərək

kk

Kİ

(ə ö: Ə o ə = ə dü

15

. dü

ULDUZLU GӦY ULDUZ ƏLCULƏRİ F s .. rümaA Yaxnyı ə dayinən Ulduz

KƏİYH EKBATOPHA/I /IHUTHMH

446

ULDUZLARARASI MUHİT

pqualanır (sinxrotron pqualanma), Qa- laktikada relyativist elektronların sinxrotron pqualanması və radiopqua- lanması mutpahidə edilir. Bu, relyati- vist elektronların bu Qalaktikada yayıldıqını gəstərir. İfrat yeni ul- duzun qalıqlarında (ətrafındakı dumanlıqlar), pulsarda sinxrotron iqualanma guclu olub, radiodiapazon- da, optik və rentgen diapazonlarda bap verir. Ulduzların və planetlərin ya- ranmasında və Qalaktikadakı proses- lərdə U.M.s.-NİN cox ve olu var. ULDUZLARARASI MUHİT—ulduz- lararası fəzada olan cox seyrək mad- DƏ. s komponentləri qaz və toz mad- dələrdir. Qaz neytral və ionlaqtimınt atomlardan, həmcinin bə”zi molekul- lardan ibarətdir. Kimyəvi tərkibi ulduzlarınkına bənzərdir: əksəriy- yəti hidrogen və helium atomları- dır, digər elementlər kutləcə cəmisi bir necə faizdir. U.m.-i, adətən, ay- ı-ayrı dumanlıqlar təpkil edir. Da zı: yaxınlıqında ÇOX isti (temp-ru 1 K-dən yuxarı olan) ul- duz olarsa, onun pqualanması duman- lıqdakı atomları ionlatdırır. Sər- bəst elektronu digər ion zəbt etdikdə o tədricən apaqı enerji səviyyələrinə kecir və nəticədə bir necə kvant pqua- lanır. Belə dumanlıqlar teleskopda parlaq bulud kimi gərӱnur, spektri pqualanma xətlərindən ibarətdir. La- kin isti ulduzların nisbi sayı azdır, Ona gerə ulduzlararası qazın az his- səsi ipıqlıdır. ptıqlanmayan du- manlıqlar ulduzlararası udulma xət- ləri vasitəsilə apkara cıxarılır. Ulduzun ipıqı soyuq dumanlıqda udu- laraq udulma xətləri yaranır, U.m.-in spektrində kalsium, natrium, dəmir və b. elementlərin udulma xətləri mupahidə edilmipdir. U.m.-in eyrə- nilməsindƏə kosmik tədqiqatlar və ra- dioastronomiya ӱsulları yeni mərhələ acmıpdır. U.m.-də Hidrogen 21 sm dalqada radiopqualanma verir. Bu, cox bəyuk məsafələrdə hidrogenin paylan- masını əyrənməyə imkan yaradır. Mutppahidələr Qalaktikada tutqun dumanlıqlar olduqunu da gestərir. lar toz dumanlıqları adlanır. On- larda diametri 0,0001 sm olan toz his- səcikləri vardır. Bunlar qrafit, oin- likat və s.-ni əhatə edən buz dənələri- dir (donmutl su, metan, ammonyak və s.). Bu zərrəciklər ipıqı səpələ- diyİNDƏN dumanlıqdan kecən ipıqın intensivliyi azalır. Toz maddəsi, əsa- sən, Qalaktika mustəvisi yaxınlırın- DA CƏMLƏİMİTT1 VƏ qalınlıqı cəmisi 200 ps-dir, Gunəp də bu mustəvi uzə- rindədir, Toz dumanlırında 10 mln, m?-ə bir zərrəcik duӱptur. Bir necə min ps məsafədə olan obyektin itpıqı bir necə dumanlıqdan kecdikdə cox zəifləyir. Qalaktika mustəvisi uzrə, kususilə Qalaktikanın mərkəzi isti- qamətində bir necə min "s məsafədəki obyektlər adi teleskoplarla mutpahidə edilmir. Dalra uz. bəyuyəndə udulma azaldıqından onlar radiodiapazonda mupahidə olunur. Qaz dumanlıqda 1 sm9-də bir necə atom var. Bu, labo- ratoriya iqəraitində əldə edilmin vakuumdan mlrd. dəfə seyrəkdir. Toz maddəsinin orta sıxlırı qaz maddə- siningindən 100 dəfə azdır. Son il- lər U.m.-də molekullar aikar edil- mipdir (hidrogen və onun bir sıra birlətmələri), Qaz-toz buludlarının diametri bir neçə parsek, kutləsi

Gunətinkindən bir necə dəfə coxdur. Qalaktikada belə buludlar spiral bu- ludlarda daha coxdur. Budaqlarda kӱtləsi xeyli beyuk olan qaz-toz kom- pleksləri var. Qaz-toz maddəsinin sıxılması nəticəsində ulduzların yarandıqı guman edilir. Digər tərəf- dən bə”zi ulduzlardan maddə axını var. Yeni və ifrat yeni ulduzlar alı- iarkən ətrafa xeyli maddə puskuru- lur. Beləliklə, U.m. ulduzlardan ay- rılan maddə hesabına zənginləitir, bu maddədən həm də ulduz yaranır (hər il Qalaktikada orta hesabla bir necəsi). U.m. qeyri-duzgun qalaktikalarda nis- bətən cox, elliptiklərdə azdır. Qa- laktikanın mərkəzi hissəsindən qaz axını muӱppahidə edilir (ildə bir Gunəpu kutləsi qədər), səbəbi isə muəy- yən edilməmindir. Bu, Qalaktikanın nuvəsində fəal proses olduqunu .Gəs- tərir. Bə”zi qalaktikaların mərkəzi hissəsində belə fəal proseslər xusu- silə gucludur. U.m.-ə səma cisimlə- rinin elektromaqnit pqualanması, kos- MHK ptualar və maqnit sahələri daxil- dir, Kosmik pqualarda olan bəyukener- jili elementar zərrəciklər U.m.-in atomları ilə toqqutpur və əz enerji- sinin bir Hissəsini onlara verir. Nəticədə U.m.-də qazın temp-ru yuksə- lir. Qalaktikalararası fəzada qaz cox seyrəkdir və bilavasitə mutpahidə edil- mir. Qalaktikalararası fəzada maddə sıxlıqının tapılması kosmologiya ucun cox zəruridir. Gunəi yaxınlı- qında U.m. planetlərarası muhitə kecir. Onun da qaz və toz komponent- ləri var. Qaz komponenti Gunətdən axan maddə hesabınadır. Sıxlıq Gu- nəppin fəallırından asılıdır,

Əd.: bax Ulduzlar məqaləsinin ədə- biyyatına, ULDUZLARARASI UDULMA—səma

cisminin ipıRrı ulduzlararası mu- hitdən kecərkən onun intensivliyinin azalması. Varlıqını V. Y. Struve səyləmipt, 1930 ildə dəqiq apqkar edil- mipdir. U.u. əlculəri təqr. 0,0001 sm və daha kicik olan bərk zərrəciklər yaradır. Bu, toz maddəsi adlanır və ayrı-ayrı dumanlıqlarda cəmlənmiil- dir. Səma cismindən gələn ipıqrı hə- min zərrəciklər səpələyir və nəticədə ilıqın intensivliyi azalır U.u. impıqın uz. ilə tərs mutənasibdir. Ona gərə uzaqdakı ulduzların rəngi qırmızıya calır. Qalaktika mustəvi- si uzrə hər 1000 nc məsafədə sarı ipıqın intensivliyi 4 dəfə, mavi iqualarınkı 6 dəfə azalır. U.u. Qa- laktikanın mərkəzinə doqru artır, onun mustəvisindən uzaqlaqdıqca kəs- kin azalır: mərkəzdən 4000 s məsa- fədən uzaqdakı obyektlər spektrin gə- unən Ar mulpahidə edilmir. lduzların ipıqı qaz buludunda da udulur və spektrdə udulma xətləri yaranır. ULDUZLARIN ENERJİ MƏNBƏ- Yİ—bax Ulduzlar. ULDUZLARIN SAYRIMMASI — ulduzun parlaqlırının və rənginin surətlə dəyipməsi. Ufuq yaxınlı- qında daha guclu olur. Dəyipyilmələ- in sur”əti saniyədə 100-dən coxdur. ranı səbəbi Yer atmosferində ul- duza baxıtqi istiqamətindən muxtəlif sıxlıqda hava cərəyanlarılın tez- tez kecməsi və bunlarda iquanın mux- təlif cur sınması və dispersiyası- dır. Muxtəlif hava sıxlıqında

iuanın sınma əmsalı və dispersi- yası da muxtəli dir. ULDUZLARIN PEKTRAL Sİ- NİFLƏRİ — spektrlərindəki xətlə- rin intensivliyinə gərə ulduzların muəyyən siniflərə ayrılması. Qəbul edilmiii Həari təsnifatında U.s.s. belə duzulur: O, V, A, E, S, K, M,,... Hər sinif 10 altsinfə bəlunur (VO, V1,... V9, AO, A1,...). O sinfində ion- lapmıqi helium və bir necə dəfə ion- lappmıppd oksigen, azot, karbon xətlə- ri, V sinfində neytral helium, ion- lalimın oksigen və azot xətləri var, A sinfində helium xətləri yoxdur, hidpogen xətləri ən intensivdir, son- rakı siniflərdə onlar da zəifləyir. R və S siniflərində ionlaimıin ney- tral metalların (dəmir, kalsium, nat- rium və s.) xətləri, K və M sinif- lərində titan oksidi zolaqları gəru- nur. Əksər ulduzların kimyəvi tərki- bi oxpardır, onlar əsasən, hidrogen və heliumdan ibarətdir. Digər ele- mentlər kutləcə cəmisi bir necə faiz- dir və ya faizdən azdır. U.s.s. onla- rın xarici qatlarının temp-runu Xa- rakterizə edir. O sinfi ucun (= — 50000 —30000 K, A sinfi ucun 10000 K, M sinfi ucun isə () K ətrafın- dadır. Bu ardıcıllıqdan ipaxələnən E, MC, 5 siniflərində karbon, sian və sirkonium oksidi molekullarının z0- laqları var: lakin belə ulduzların sayı 196-dən azdır. Spektral sinif- dən sonra əlavə edilən Roma rəqəmlə- ri ulduzun radiusunu xarakterizə edir: 1—ifrat nəhəng, İ, 111—nəhəng, U—batip ardıcıllıq ulduzları, UT, CXP cırtdan ulduzlardır. Eyni temp-r- da ulduzun radiusu əyuğ olduqca o, parlaq olur. Bə”zi xususiyyətlər la- tın hərfləri ilə gestərilir (məs., epiualanma xətlərinin olduqunu gəs- tərir). U.s.s. ulduzların kutlə, ra- dius, ipıqlılıq və s. parametrləri ilə də sıx əlaqədardır. Spektral si- nif vasitəsilə ulduzun parametrləri- ni təqr. bilmək olur. Bu siniflə lduzun ipıqlıqı arasında əlaqə ertsiprunq—Rassel diaqramı ilə verilir. Gunip (S2U spektral sin- inə mənsubdur. ULDUZLU GƏY-key sferasında gə- runən ulduzlar coxluqu. Yerin PTimal və Cənub yarımkurələrində il ər- zində adi gəzlə təqr, 6000 ulduz (6 ilduz əlcusӱnə qədər) gərmək olur. Te- leskopla daha zəif ulduzlar, duman- lıqlar, ulduz assosiasiyaları, ulduz topaları, qalaktikalar gerunur. U.g.- də Ay, planetlər və onların peykləri, kometlər də mutpahidə olunur, cox vaxt meteorlar, Yerin suni peykləri və s. də gərunur. Ulduzları ayırd etmək ucun hələ qədimdə U.g. burclə- rə bəlunmutidur. İl ərzində bunla- rın hansından Gunətp gkecirsə, onlar zodiak quripaqı adlanır. U.g.-dən mə- həllin istiqamətinin tə YİNnİiNnDə və naviqasiyada istifadə edilir. Yerin əz oxu və Gunəi ətrafına hərəkəti ilə əlaqədar U.g.-un gerunupqu həmi- iyə dəyipir. Gey cisminin gey sfera- sında zahiri gunluk hərəkəti mula- hidə yerinin coqrafi enliyindən ası- lıdır. Cisim qutblərdə YÖyrə para- lel qəvs boyunca hərəkət edir, ekva- torda isə paquli doqur və batır. Gu- nəpin ekliptika boyunca zahiri Hərə- kəti ilə əlaqədar U.g.-də hər fəsildə muxtəlif burclər muttahidə olunur Presessiya nəticəsində dunyanın qutb

ULYANOV

447

ləri ulduzlar arasında yerini də- yipltir. Məs,, 12 min ildən sonra PLi- mal qutbu Lira burcundə olacaqdır, U.g.-un Yerdən muppahidə olunan fonu zəif ipıqlıdır. Bə”zən U.g.-də yeni lduz və ya ifrat yeni ynöya Myura- hidə edilir. Axırıncı cox guclu olduqda “gunduz də gərunur.

ULDUZUN İPYIQLIRI — ulduz ippıqının gucu, Yə”ni ulduzun vahid cisim bucarında pqualandırdırı ippıq selinin qiyməti, cU,i,ə termini umumi fotometriyanın cipıqlılıqı termininə uyqun gəlmir. U.i. Gunə- tpin tipıqlıq vahidləri (Z.1027 bey- nəlxalq iyam və ya 3,8-1033 erq/san) ilə ifadə edilir. O spektral sinfində bə”qzi ifrat nəhəng ulduzların bo- lometrik ipıqlıqrı (tam iqualanma- nı xarakterizə edir) Gunətinkin- dən 5.1059 dəfə cox, bə”zisininki 100 min dəfə azdır. Kutlə, radius və səth temp-ru ilə yanapı U.i. da ulduzun əsas xarakteristikasıdır. M mutləq ulduz əlcusu ilə Q, U.i. bir-biri ilə

mn

M x —25 ig L k 4, 77 kimi ifadə olunur. ULDUZUN İYUA SUR”ƏTİ—ulduzun fəzadakı hərəkət sur”ətinin muilahi- dəciyə doqru istiqamətdə (Yə”ni baxın myacbıHa) proyeksiyası. U lp.s.-nin tə”- yini ucun Dopler hadisəsindən istifa- də edilir: mutpqahidəciyə nəzərən ba- xıtpp pquası istiqamətində Hərəkət et- məyən mənbəyin Lo dalrqa uzunluqlu pqua- lanması həmin istiqamətdə o sur”əti ilə hərəkət etdikdə spektr boyu su- rupqub X dalqa uzunluqlu olur. Umu- mi pöllarımıcı) anna

— 1)

1—o/s v Ture

olur (s—ipıq sur”ətidir). o sur”əti

s-yə nəzərən cox kicikdirsə,

A—Lot Lo = s

XU—Lo=Lo |

(1)

kimi yazılır. Bizim Qalaktikada Up.s. bir necə 100 km/san-dən cox de- yil. Bunların hərəkətinin eyrənilmə- sində (1) tətbiq edilir. Qalaktikalar- da Ulp.s.-nin əlculməsi onların kine- matikasını tədqiq etməyə imkan verir. ULYA NORAİYEN—Azərb.SSR İlic r-nunda (Nax. MSSR) kənd. U.N. so- vetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 8,5 km ppm.-da, PPərur dӱzӱndədir. Əh. 2157 (1985), tutunculuk, taxılcılıq və heyvandarlıqla məpquldur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, kitabxana, ki- noqurqu, tibb məntəqəsi, me"marlıq abi- dələrindən qala divarları, uc burc, yaxınlıqında mərmər Yatarı var.

ULYA NORAİYEN MƏRMƏRLƏİNY- MİYY ƏHƏNGDAİMI YATARI—Nax. MSSR İlic r-nu ərazisində, Nora- pen d.y. st.-ndan 8 km ilm.-pp.-dədir. Mərmərlətmitn əhəngdatı Datp kəmur (Karbon) yaplıdır. Rəngi boz, qara- dır. Kicik və orta dənəlidir. Tərki- bində 51,896 SaO var. Sıxlıqı 2,53— 2,72 tym3, Muxtəlif istiqamətlərdə at kalsit damarları ilə kəsilir, Yuksək keyfiyyətli uzluk dapıdır. ULYANİİİY(YEV Valeri İvanovic (d. 27.12.1898, Voronej )—sovet bioloqu, Biologiya e.d.(1952),prof. (1952) Azərb. SSR EAakad.(1972 (m.u3VX 1968), Lenin mukafatı laureatı (1964). Azərb. SSR əməkdar elm xadimi əə 1927 il- də Azərb,-a gəlmit, ərb,SSR Xalq

ii Torpaq Komissar- i( lıqı bitki muha- İ fizəsi :pe”bəsinin "ENİR nəzdində Həəə 2 logiya laboratori- yası tətikil etmiyi- dir. 1928—31 illər- də AKTİ-də dərs 5 neMmnimunp. 1937 il- c dən Azərb.SSR EA 4, Komarov ad, Botani- | ka İn-tunda ipə”bə i iyliridir. Azərb, tk SSR-də bitki xəstə- liklərini eyrənmit, resp.-nın miko- florasını toplamıpt və cap etdir- mipdir. Tədqiqatı, əsasən, sӱrmə gə- bələklərinin biologiyasının eyrənil: məsinə həsr olunmudur. Lenin orde- ni, Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və medallarla təltif edilmiytidir.

Əsərləri: Mikoflora AzerbaNd-

jana, v IV-x r., B., 1952—67:, Opredeli-

telh qolovnevıx qribov SSSR, L", 1968: Opredelitelı rjavcinnıx qribov SSSR, r, 1, Minsk, 1971, Opredelitelı rjav- cinnıx qribov SSSR, t. 2, L., 1978, Opredelitelv peronosporovıx qribov Za- kavkazıl, Erevan, 1984.

ULYANOV Aleksandr İlic (12.4.1866. Nijni Novqorod, indiki Qorki—20, | 5.1887, PPlissel- burq, indiki Petro- krqepost)—rus inqi- labcısı, xalqcı, V. İ. Leninin bə- yuk qardatı, Sim- birsk gimnaziya- sını qızıl medal- la bitirib (1883) Peterburq un-ti:- nin təbiətiqunaslıq tppə”bəsinə daxil ol- mupdur. Numayipla = kn lərdə və gizli tə- ləbə yYıqıncaqlarında iptirak etmi- dir. 1686 ilin sonunda cNarodnaya vo- lya9z–nın terrorcu fraksiyasının uzvu olmutdur. Fraksiyanın U, tərəfindən yazılmını proqramında marksizmin tə”siri gərunurdu. Proqram fahlə sinfini csosialist partiyasının əsa- sız Hesab etsə də, mӱtləqiyyətə qarqpı mubarizə təpəbbusunu inqilabcı ziya- lılara verir və terroru mubarizə me- todu sayırdı. U., və yoldaplarının car P1 Aleksandra qarpı hazırladıq- ları sui-qəsdin ustu acıldı: 1887 il martın 1-də onlar həbs edildilər. Məhkəmədə U. siyasi nitq səyləmitidi, Dərd yoldapı ilə PTlisselburq qala- sında e”dam olunmusndur. Ədl İtenberq B. S.. Cernak A. İ., Jiznh A. Ulhanova, M., 1966, C y-

tırin V., Aleksandr Ulhinov. 1866 — 1887, Z izd., M., 1979. ULYANOV Vladimir İlic — bax

Lenin Vladimir İlic. ULYANOV Dmitri İlic (16.8.1874, Simbirsk, indiki Ulyanovsk—16.7, 1943, Leninskiye Qorki, Moskvada dəfn edilmindir)—Rusiya inqilabi hərəkat xadimi, həkim. 1903 ildən Sov.İKP yə, V. İ. Leninin kicik qardaiqı, zqilabi fəaliyyətə 1894 ildən ba:p- Lamıpiildı. Samara gimnaziyasını bi- tirib Moskva un-tinin tibb fakultə- sinə daxil olmuqidur (1893). Mark- sist dərnəklərin, Moskva 4“Fəhlə HT- tifaqıznın uzvu olmutpdur: 1900 il- DƏN cİskra?nın agenti idi. 1901 ildə Yuryev (Tartu) un-tinin tibb fakul- təsini bitirmitdir, 1903 ildə Tulada

inqilabi ipt apar: mıp, RSDFP 2-ci qurultayının nuӱma- (E yəndəsi, sonra Ki- 1 yevdə RSDFP MK- (| nın agenti olmui- dur. 1905—07 illər- də RSDFP Sim- birsk Komitəsinin uzvu idi. 1914—18 illərdə hərbi hə- KİM İİİLƏMİİT, ƏS- gərlər arasında in- qilabi ii aparmıpnt- Sovet hakimiyyətinin

dır, Krımda qurulmasında iptirak etmiti, RK(b)P evpatoriya Komitəsinin və HİK-nin

uzvu, Krım XKS sədrinin muavini (1919), RK(b)P Krım Vil. Komitəsi- nin və HİK-nin uzvu olmupdur (1920 —21). 1920 ilin yazında U. Cənu

cəbhəsi əsgərləri arasında balamıt səpmə yatalaqı epidemiyasına qariqı mubarizəyə rəhbərlik etmitdir (hə- min devrdə RK(b)P Krım Vil. Komi- təsinin sərəncamına gəndərilmiit S. M. Əfəndiyev də bu ində yaxından fəaliyyət gestərmipdi). 1921 ildən xalq səhiyyə komissarlıqında, Sverd- lov ad. Kommunist un-tində itiləmiit- dir. Sonralar həkimlik etmiit, həm- cinin V, İ. Penik Mərkəzi Muzeyin - də calıqimındır. Partiyanın 16—17- ci qurultaylarının numayəndəsi ol- mutpdur. V. İ. Lenin və inqilabi hə: rəkat haqqında xatirələri var.

Ədl Aropkii B., DmitriV Ulhai- nov, M., 1977, Xiqerovic R. ə Mladpin brat, 2 izd., M., 1979, Semhl Ulhinovıx, 2 izd., M., 1984, ULYANOV İlya Nikolayevic (31.7. 1831, Hətptərxan—24.1.1886, Simbirsk) | —gəerkəmli rus de- mokrat - pedaqoqu, xalq maarifi xadi:- mi, metodist, V.İ. Leninin atası, Həttərxan gimna- ziyasını (1850) və Kazan universite" tinin fizika-riya- zliyyat fakultəsini (1854) bitirmiil, tələbə ikən astro- nomiyadan Yazdırı əsərinə gərə PH)a- ziyyat elmləri namizədi alimlik dərə- cəsi almındır. Penza zadəgan in-tun- da (1855—69) və Nijni Novqoroddakı gimnaziya və qız məktəbində (1863— 69) muəllimlik etmii, Simbirsg q 6. xalq məktəblərinin inspektoru (186 73) və direktoru (1874—86) ipləmii1- dir. 3-cu dərəcəli muqəddəs Vladimir ordeni ilə təltif edilərək, irsi za- dəganlıq huququ qazanmıpidı (1882),

U.-un pedaqoji gərutləri N. Q. Cernıpevski və N. A. Dobrolyubovun inqilabi-demokratik ideyaları tə”siri altında formalaqimıdır. U. didak- tik-metodik gərutlərində K. D. Uiyin- skinin ardıcılı olmuil, tə”LİMDƏ doqmatizmə qarpı cıxmıp, xalq mMək- təblərində ipagirdlərin peyiyələrə Yİ” yələnməsinə, qabaqcıl pedaqoji TƏC- rubənin təbliqinə, təhsilin hamı ucun bərabər olmasına, qeyri-rus xalqların savadlanmasına, onlar ucun Yeni mək- təblər acılmasına, milli muəllim kadrları hazırlanmasına calınmıpq- dır. U.-un təptəbbusu ilə qəza muçəl- limlərinin qurultayları kecirilmiit- dir, Kecən əsrin sonlarında bu təc:

448

ubəyə əsaslanaraq, Azərb.-da Qutqaiqen, avapiir, YPula, Cəbrayıl qəzaların- da muəllimlər qurultayları olmuiq- dur. | Əd Əhmədo R, H. M., Gərkəmli demokrat-pedaqoq, məphur metodist və maa- rifci, Azərbaycan məktəbiə, 1981, 6 ə, Qriqorıev N.. Otei, Dokumentalhnal TTORECTb İlheə Nikolaeviceə Ulhanonve, 2 zd, M.. 1978 Trofimov J., Min- dubaen J., İlın Nikolaevic Ulhanon, M. 1981: KyaHneunos İl, /Tam k o B., 11. N. Ulhıanov i prosvepenie mordovsko- qo naroda, 2 izd., Saransk, 1981, PQaqi-

nan M. S.. Leniniana, Semha Ulıano- vıx, M.. 1982, ULYANOV Mixail Aleksandrovic

(x. 20.11.1927, OMcK vil. Muromtsevo r-nunun Berqamak k.)—rus sovet aktyo- ru. SSRİ xalq artisti (1969). Lenin mukafatı laureatı (1966). SSRİ Dev- lət mukafatı laureatı (1983). 1951 ildən Sov. İKP uzvu. 1950 ildə B. PYu- kin ad, teatr məktəbini bitirmitdir: Həmin ildən Vaxtanqov ad. teatrda (Moskva) cıxın edir. U.-un yaradı- cılırı copqun vətəndatlıq tempera- menti, obrazların dəqiq, aydın cizgi- lərə malik olması, mə”nəvi zənginli- yi, insanpərvərliyi ilə fərqlənir. Rolları: Sergey (*İrkutsk əhvalatı, A. Arbuzov), Roqojin (4“İdiotə, F. Dostoyevskinin əsəri uzrə), Antoni, 11 Ricard (“Antoni və Kleopatraı, “1P Ricardə, V. Pekspir), Qayday, İvan Qorlov (c“Eskadranın məhvi, cCəbhəət, A. Korneycuk) və s. U. həm- cinin məlhur kino artistidir. cYa- padıqım evə (1957), “Yolda deyçiyə

M, A. Ulyanov əPyəxsi həyatə fil- mində,

(1961), “Sədrə (1965), “Karamazov qar-

əə (1969), € Asannbır: (1970— 72), aTaubrmir (1971), “Son qacınıı (1981), *PQəxsi həyatə (1982), “Qələbə (1985) və s. filmlərdə cəgilmiidir, 1976 ildən Sov İKP MTK uzvudur. Lenin ordeni və Oktyabr İnqilabı or- deni ilə təltif edilmikidir.

Əsəri: Mon professin, 2 izd., M., 1976.

Əd. Zorkan N., Mixail Ulhinon, v kn.: Akterı sovetskoqo kino, p. 2, M., 1966: İqnatheva N.. Ctobı rasstrs- vojitv celovsceskulo dupu,.., *İSskusstio kino, 1982, (ə 12.

ULYANOVA Anna İlinicpa—bax Yelizarova-Ulyanova Aina İlinicna, ULYANOVA (qızlıq familiyası — Blank) Mariya Aleksanlrovna (b. 3.1835, Peterburq—25.7.1916, Petro- qradu—V, İ, Lenipin anası. Həkim ailəsində doqulmui, evdə təhsil al: mıiy, alman, fransız, ingilis dillə- rini, rus və Qərb ədəbiyyatını eyrən- mipdir. 1863 ildə eksternat yolu ilə imtahan verərək, ibtidai məktəb muəl- limi adı almındır. Butun həyatını

ULYANOV

ailəyə, upaqlarına, onların namuslu, savadlı, əqidəli insanlar kimi tər- biyə olunmasına həsr etmitdir. U. ailədə uz verən bəd- bəxtliklərə (əri- nin əlumuӱ, oqlu Aleksandrın e"”da- mı, qızı Olqanın vəfatı, digər uplaq- larının — Vladi-

= mir, Anna, Dmitri və Mariyanın tez-tez həbs və surgun edilməsi) dəyanət və mərdliklə dəz- mulidur. Vladimir İliclə geruyimək ucun dəfə xaricə (Fransa, 1902: Stokholm, 1910) getmitdir. U. Petro- qraddakı Volkov qəbiristanında dəfn edilmitdir.

Əd.:. M. A. Ulhanova, Rekomendatelh- nın ukazatelı liteyaturı, M., 1968, Semhl Ulhanonıx, 2 izl., M., 1964,

ULYANOVA Mariya İlinicna (18, 2.14878, Simbirsk, indiki Ulyanovsk—

| 12.6.1937, Moskva) — Rusiyada inqila- bi Hərəkat iiiti- rakcısı, sovet par- tiya və dəvlət xadi- Mu, 1898 ildən Sov, İKP uzvu. V. İ. Leninin kicik ba-

cısı. 1895 ildə Moskvada gimnazi- yanı bitirmiit,

Ali qadın kursla- rında oxumuni, tə- - ləbə hərəkatında iptirak etmitpdir. 1898—99 illərdə Brussel un-tində təhsil almıntdır, 1900 ildən 4“İskraəziın agenti idi, 1903 ildən RSDFP MK-nın Katib- liyində ipləmiidir. 1908—09 illər- də Cenevrə və Parisdə bolievik bəl- mələrinin uzvu olmutt, V. İ. Leni- nin tapipırıqlarını yerinə yetir- mipdir. Sonralar Moskva və Sara- tovda ipləmiiy, həbs BƏ CYDKYHƏ MƏ”- ruz qalmıtndır. Fevral burjua-de- mokratik inqilabından (1917) sonra RSDF(buəP MK burosuna daxil edil- mipdir. 1917—29 illərdə c“Pravdaz- nın redaksiya hey”ətinin uzvu və məs”- ul katibi, 1924 ildən c“Raboce-krest- yapski ksrrespondentk jurnalının redaktoru olmudur. 1929 ildən V. İ, Lenin İn-tupda tiləmtid, V. İ. Leni- nin qohumlarına məktublarını, onun xaricdəki referatları haqqında ma- teriallar məcmuəsini capa hazırla- mıpidır. 1932 ildən partiya və dəvlət pəzarəti sistemində calırımınnddır.

1926 ilin martında Bakıda olmuiq, Azərb. Həmkarlar İttifaqlarının 5-ci qurultayında, Azərb. fəhlə və

kəndli qadınlarının qurultayında cıxın etmindir. Partiyanın 6, 13— 17-ci qurultaylarının pumayəndəsi, SSRİ MİK uzvu olmulidur. Lenin or- deni ilə təltif edilmindir. Qızıl meylapda Kreml divarı yanında dəfn olunmulidur. V. İ, Lenin haqqında xatirələri var.

Əd.:

Kvneukxkan .İ, Mara.

kona K., Marin Ulhnnona, M., 1979.

ULYANOVSK (1780 ilədək Sin- birsk, 1924 ilədək Simbirsk) —RSFSR-də təhər. Ulyanovsk vil,- nin mərkəzi, Volqa və Sviyaqa cayları

sahilindədir. Nəql. tu. Aeroport, Ə

Əsası 1648 ildə Sinbirsk qalası ki- mi qoyulmutdur. 19 əsrin 70-ci il- lərində xalqcı dərnəkləri yaranmıpt-

qovpaqı, Cay por- 524 min (1984),

dı. Ulyanovlar ailəsi 1869 ildən Simbirskdə yapqamındır. V. İ. Lenin burada doqulmuti, uttaqlıq və Yeni- yetməlik devrunu kecirmitdir. 1904 ildə Simbirskdə RSDFP-nin bolqle- vik qrupu yaradılmındı. Sovet ha- kimiyyəti 1917 il dekabrın 10-da (23. də) qurulmutdur. 1918 il iyulun 22- dən sentyabrın 2-nək ar cexlərin əlində olmutdur. 1924 il mayın 9-da Simbirsk V. İ. Leninin ipərəfinə Ulyanovsk adlandırılmıtndır. 1943 ildən Ulyanovsk vil,-nin mərkəzidir, Lenin ordeni ilə təltif edilmin- dir (1970).

Əsas sənaye sahəsi mapınqayırma və metal e"malıdır. Muhum muəssi- sələri: V. İ. Lenin ad. Ulyanovsk av- tomobil zavodu, arır və nadir dəz- gahlar, motor, 20077 € ABTO- zapcaste, hidroaparatlar, Volodarski ad. mapınqayırma z-dları. Dəri-ayaq- qabı, evtikmə kombinatları, trikotaj f-ki, istilik izoləedici mə"mulatlar z-du, tikinti və yeyinti sənayesi mu- əssisələri və s. var.

Sovet dəvrundə ipəhər abadlaqidı- rılmıp, yeni yapayısi r-nları, park- lar salınmıti, coxlu ictimai bina (o cumlədən cay paqzalı, 1965) tikil-

miidir. İ. Lepipin anadan olma: sının 100 illiyi ilə əlaqədar U.-ın mərkəzi hissəsi Yenidən qurulmui,

burada Lenin xatirə zonası Yaradıl- mhpadır. Xatirə zonasına .LTenin me- morialının yerləitdiyi V. İ. Leninin anadan olmasının 100 illiyi ad. mey- dan və s. tikililər daxildir. U.-da V. İ. Leninə (tunc, qranit, 1940, hey- gəltərai M. H. Mapizer), gimnazist V. Ulyanova (qranit, 1954, Heykəltə- rap V. Y. Siqalu), N. M. Karamzinə (tunc, qranit, 1845, heykəltəraiy S. İ. Qalberq və 6.), K. Marksa (qranit, 1921, heikənrəpam S. D. Merkurov), İ, N. Ulyanova (tunc, qranit, 1957,

ə ə Da əsa =) ın I iə 1- E ə ? “I 2-—— Ye z == Yur Bə. " AR — cə ud bi əə aad glir 5) " ğ

am r Tn

Ema. 2 ə

Ulyanovsk. V. İ. Leninin sının 100 illiyi adına

ANALAN OLMA- meydanın çmu- mi gərunutius mərkəzi hissədə .Tenin me-

morialı. 1967—70. Meymarlar. H. S. M e- zentsev, İAM. İl Konstantinovi Q. Q, İsakovic,

heykəltərapp M, H. Manizer), N. Hə- rimanova (N, Nərimanov ad. prospekt- də, 1977, heykəltərai A. Rustəmov) abi- də qoyulmupdur.

U.-da a Rs, əz in-tları, Kuybılpev Plan İn-tunun filialı, V. İ. Lenin Mərkəzi "Mu- zeyinin U, filialı, V . Leninin ev-muzeyi, enin memorialı, əlkə- itunaslıq Müəl əssamlıq muzeyi (filialı—4V. İ. Lenin təsviri sə- nətdəə ipəkil qalereyası), dram, kuk- la teatrları, filarmoniya və s, var.

Əd.: Ulhinovsk. Fotoalı 1982, Kapronova A. əəən Saral A. İ., Dom-muzev V. İ. Leninav Ulhıalnov- ske, 11 izd., Saratov, 1982, ULYANOVSK VİLAYƏTİ—RSFSR- də vil. 1943 il .. 10-da tətikil edilmiidir. Orta lqaboyundadır. Sah. 37,3 min km?, Əh. 1299 min (1984, 1 Yanvar). 20 r-nu, 6 pqəhəri, 32 tptq var. Mərkəzi Ulyanovsk ipt.-dir.

Təbiət. Ərazinin təqr. 3/4-nu Vol- qaboyu itki tutur (hund. 353 m- dək). İqlimi mulayim kontinentaldır. Orta temp-r yanvarda—13*S, iyulda 19*S-dir. İllik yaqıntı 300—500 mm. Ən bəyuk cayı Volqadır, Kuybıthev su anbarının bir hissəsi U.v.-ndədir. Əsasən, qara torpaqlar yayılmındır. Ərazinin 1/4-ə qədəri mepədir. Sı- qıIN, dələ, sincab, aq doviyan, coxlu qup və s, var. Kuybınev su anbarı balıqla zəngindir,

Əhali. Ruslar, tatarlar, cuvalp- lar, mordvalar və yapaYyır. Orta sıxlıq 1 km?-də 34,8 nəfərdir. P1ə- həp əh. 6876-nHp. İlləhəpnəpn: Y n)a- novsk, Barın, Dimitrovqrad, İnza, Novoulyanovsk, Sengiley.,

Təsərrufat. U.v. inkitpaf etmip sənaye və intensiv k.t. r-nudur. Əsas sənaye sahələri: mapınqayırma və me- tal e”malı, yungul, yeyinti. Mapqınqa- Yırma və metal e"malı sənayesi avto- mobilqayırma, dəzgahqayırma, elektro- texnika məhsulları, kimya avadan- lıqı, K.t. mapınları istehsalı sa- Hələri və s. uzrə ixtisaslatmıtdır. Matınqayırma mӱəssisələri ULYAa- novskda cəmlətmistdir. Yungul sənaye mӱəssisələrində yun parcalar, triko- taj, texniki mahud, xrom cəkmələr, dəri mə”mulatı, xalcalar, toxunmayan parcalar və s, istehsal olunur. Yeyin- ti sənayesi qənnadı f-ki, ipəkər z-duӱ, unuyutmə, yarma, yar-pendir, ət, spirt və s. mӱəssisələrdən ibarətdir. Tikin- ti materialları, meiiə və arkac e”malı sənayesi inkipaf etmitpdir. Elektrik st.-ları SSRİ ə hissəsinin Va- hid Energetika Sisteminə daxildir. K.t. taxılcılıq-heyvandarlıq istiqa- mətində inkitpaf edir, Buqda, covdar, darı, qarabaitaq, arpa, vələmir, gӱnə- baxan, ipəkər cuqunduru, kartof, yem bitkiləri əkilir. Qaramal, donuz, da- var saxlanılır. Vil.-in ərazisindən Ryazan—Ufa, Penza—Sızran, İnza— Sızran, Kazan—Volqoqrad d.y.-ları, Moskva—Kuybhıtpev avtomobil yolu və cDrujbak neft kəməri kecir. Hava və cay nəql. var. U.v. 1966 ildə Lenin ordeni ilə təltif olunmuzndur.

Mədəni quruculuq. Vil.-də 3 ali məktəb, Kuybıqlev Plan İn-tunun Ulyanovsk filialı, V. İ. Leninin ev-muzeyi, Lenin memorialı və s., muzeylər, 2 dram teatrı, kukla teat- rı, filarmoniya fəaliyyət gestərir. cUlyanovskaya pravlam (1917) və cUl- yanovski komsomoletsə (1919) vil, qə-

ASE—29, c. 9

pedaqoji

ULTRAQISA DALRALAR

zetləri cıxır. Yerli radio və tele- viziya verilinləri ilə yanapı, Umum- ittifaq Radiosu və Mərkəzi Tele- viziyanın verilitpləri retranslyasi- ya HL lur. ULYANTSEV (Otradnev) Timo- Fey İvanovic (4.Z. 1888, Oryol qub., lkonskoye k.—28.6. 1919, Lənkəran)— Azərb.-da Sovet hakimiyyəti uqrunda sb riz. 1914 ildən Sov.İKP uzvu, 1909 ildən Baltik donanmasında qul- luq etmit, matroslar arasında inqi- labi ip aparmıpdır. € ball KƏMH KOMH- təsi?unin rəhbərlərindən olan U . 1916 ilin əvvəlində tutulmui, Fevral gr jua-demokratik inqilabınadək (1917) həbsxanada olmupidur. RSDF(b)P Kronitadt komitəsi sədrinin muavini secilmip, 7-ci (Aprel) partiya konf- ransının numayəndəsi olmutdur. Bə- yuk Oktyabr sosialist inqilabında əal iptirak etmiptdir, Vətəndai muharibəsi illərində PPimali Tarii. da aqqvardiyacılara qarqpı və Sovet Həptərxanının mudafiəsi uqrunda vurutimulidur. 1919 ilin mayında So- vet Lənkəranına fəvqəl”adə mӱvəkkil gəndərilmitdi. U.,-in rəhbərliyi ilə Lənkəran ipəhər komitəsi, x.t. pqurası, hərbi inqilab komitəsi, fəvqəl"adə istintaq komissiyası və s, proletar hakimiyyəti orqanları yaradılmıpq, c İzvestiya Muqanskoqo ispolnitelnoqo komitetaq qəzeti nəpqr olunmutidu. Ar- qvardiyacılarla deyuӱtidə qəhrəmanca- sına həlak olmuzlidur. Lənkəranda adına kucə var, bustu qoyulmutdur Əd.: bax Muqan Sovet Respublikası" məqaləsinin ədəbiyyatına. ULLAS Nikolay Nikolayevic (d. 27, 1.1914, Smolensk)—sovet me"”marı, SSRİ xalq me”marı (1975). Lenin mu- kafatı laureatı (1959). 1942 ildən Sov.İKP uzvu. Moskva Me"marlıq İn-tunda oxumutpdur (1932—36, 1951 ildən orada dərs deyir—1967 ildən

prof.). Əsas ipləri: Moskvada Cənub-

Qərb r-nunun bali planının iplənib hazırlanması (1948—54), Frunze sa- hilboyu kucəsinin və Koӱmsomolski prospektinin planlaidırılması və tikintisi (1948—56), Un-ıt (MDU) -nunun yenidən qurulması (1950—51), v. İ. Lenin ad. Mərkəzi stadion (1955—56), r-nunun planlaidırılması və tikin- tisi (1960-cı illər, hamısı mukitə- ək layihələrdir) və s, U, 5 ordenlə, əmcinin medallarla təltif olun-

mutidur. ULLUSUNU—Manna padiahı (e.ə, V əsrin son rubu), İranzunun oərlu. Qardapı Azanın əldurulməsində i1- tirak etmit və Apipur hekmdarı Sar- qon tərəfindən hakimiyyətə cıxarıl- mıtpdı. Lakin Apipur əleyhdarları ilə əhatə olunan U, tezliklə Sarqon- dan uzaqlapıb Urartu ilə ittifaq baqlamaqa cəhd gestərdi. Bu məqsəd- lə o, Apipurla sərhəddə yerlətən 22 qalanı Urartuya guzəttə getdi. Lakin Sarqon e.ə. 714 ildə yenidən Man- naya soxulub İzirtu ip.-ni tutdu. Sar- qonun əfv etdiyi U. yenidən Hakimiy- yətə qaytarıldı.

ULM (OPpl)—AFR-də iəhər. Baden- Vurtemberq ərazisindədir. Dunay ca- yında port. Muhum d.y. qompaqrı, ƏH, 98,7 min (1977). Umumi və nəql. maqpın- qayırması, elektrik və radiotexnika, toxuculuq, tiktii, poliqrafiya səna- yesiy muzeylər, o cӱmlədən cərək muze- yi (1981 ildən) var,

Matveyevskoyae yaltayıl

449

ULSK AULU —indiki Adıge MV-nin

Povgenovski aulunda e.ə. 6—5 əsrlərə aid skif kurqanları. 10 kurqan təd- qiq edilmindir. Kurqanlar qədimdə talan olunmutidur. Buradan silah- lar, heyvan fiquru, qızıl bəzəklər, muncuqlar, yunan vazalarının qırıq- ları, at sumukləri (ən beyuk kurqan- dan 410 at skeleti və s.) tapılmın- dır, U.a, kurqanları meot və ya ehti-

mal ki, skif tayfa zadəganlarına mənsub olmutidur. ULTİMATUM (coH nar. ultimatum,

hərfi mə”nası—sona catdırılmaqy lat. i14tpaiz—sonuncu, axırıncı)—beynəl- xalq huquqda bir dəvlətin baltqa dəv- lətə muəyyən ppərtləri yerinə yetirmək (məs., mӱəyYən məvqe tutmaq, konkret hərəkət etmək və s.) haqqında qəti tələ- bi, diplomatik sənəddə, yaxud tpifahi bildirilir. U.-un yerinə yetirilməmə- si həmin dəvlətə qariı tə”sir tədbir: lərinin (məs., retorsiya, restitusi- ya, embarqo və s.) tətbiqinə səbəb ola bilər.

ULTİMATUMCULAR — 1908 ildə RSDFP-də yaranmın sol siportunist qrup (Q, A. eksinski, L. B. Kra-

sin və 6.), otzovistlərin bir nəvu, 3-cu Devlət dumasındakı əksəriyyə- ti təsviyəcilərdən ibarət s.-d. frak- siyası əzunun RSDFP MK-dan ası- lı olmaması haqqında səhv qərar cı- xarmıqidı. U. fraksiyaya partiya MK-sının qərarlarına səzsuz tabe olmaq barədə ultimatum verilməsini (adı da buradandır) və bu qəbul olun- mazsa, onun Dumadan geri caqrırıl- masını tələb edirdilər. Duma tribu- nasından carizmin ifiyası və inqi- labi təbliqat ucun istifadə olunma- sına əhəmiyyət verilməməsi, əslində partiyanı kutlələrdən ayrı salmaq demək idi. Lenin ultimatist-. ləri cutancaq otzovistlərə adlandır- mıpdır. cProletariznin genii re- daksiyasının mӱiavirəsi (1909) U.-ın və otzovistlərin məvqeyini pislədi, U.-ın bir hissəsi əz baxıplarını dəyipdi, qalanları otzovistlərə bir- ləpərək “Vperyodı qrupunu yaratdılar. VATPA.. (lat itra Dər, maha uox, ifrat)—murəkkəb səzlərin cson həddə Y cifratə mə”nalarını bildirən tərki hissəsi (ultramixroskop və s. ). ULTRABƏNƏVİYƏYİ İYUALAR —dal- qa uzunluqları 10—400 nm interva- lında yerlətən elektromaqnit pqualan- ması, Dalra uz. 200 nm-dək OLanN u ..11.-I butun maddələr udur və bu səbəbdən həmin pqualanma ayrılıqda əyrənilir. Ultrabəneviəyi iqualanmanın qalan Hissəsi pqərti olaraq uc oblasta belu- nur: S(200—280 nm), V (280 —315 nm), A (315—400 nm). 3000 K temp-radək qızdırılmınd bərk cisimlər butev spektrli Uli. iqualandırır, U.1P.-ı elektrik bopalmasında həyəcanlatdı- rılmıiy qaz, yaxud metal buxarı da iqualandırır. U li.-dan atom, ion və molekulun qurulutunun əyrənilməsin- də, luminessent lampaların Yaradıl- masında, kriminalistikada və C.-ZƏ istifadə edilir. |

AR SA DALRALAR—dalrqa uz. 10 m-dən 1 mm-ə qədər olan radiodal- qalar. U.d.-ın tezlikləri cox İYKCƏK- dir (30 Mhs-dən 300 Qhs-ə qədər). U.d. diapazonu (ultrayuksək və ifratyuksək tezliklər diapazonu da adlanır) metr- lik, desimetrlik, santimetrlik, mil- limetrlik dalqalar diapazonunu əhatə edir. Radiorabitə, radiolokasiya, ra-

450

——.....K— R. dioidarəetmə və s.-də geniiy istifadə

edilir. ULTRAQISA DALRALARLA MYA- LİCƏ, ultrayuksəktezlik- licərəyanla mualicə (UTC) —30—300 MHs tezlikli dəyitən elek- tromaqnit sahəsindən mualicə məqsədi ilə istifadə edilməsi, elektriklə mӱalicə usullarından biri. U.d.m.- nin tə”sirindən qan və limfa dəvranı quvvətlənir, aqrılar, spazmalar aza- lır, iltihabi proses sorulur, reti- kulo-endoteli sisteminin fəaliyyəti stimulə olunur. U.d.m. butӱn irinli proseslərdə (osteomielit, dolama, fu- runkul, karbunkul və s.), periferik sinir sisteminin, oynaqların və s. xəstəliklərin mualicəsində tətbiq edi- lir. Yaman ipimilərdə, aktiv formalı vərəmdə, urək catımmazlıqrında, Qan xəstəliklərində, hipotoniyada, qanax- malarda U.d.m.-dən istifadə etmək

olmaz. -ULTRAİMPERİALİZMI NƏZƏ- RİYYƏSİ — imperializmin tarixi

məvqeyinə, imperialist dəvlətləri ara- sında iqtisadi və siyasi munasibət- lərə təhrif olunmun xarakteristika verən burjua və saq opportunist kon- sepsiyası. K. Kautski irəli surmuİ1- du (1914). *U.ən. kapitalizmin inki- ipafında imperializmin son mərhələ, sosialist inqilabının ərəfəsi olma- sı haqqında marksist-leninci mӱddəa- nı inkar edir və imperializmdən son- ra kapitalizmin inkipafında ultra- imperializm adlanan nəvbəti fazanın baplanması ehtimalını əsaslandır- MAFa calınır. 4U.un, dunya muharibə- si tərətməkdə imperializm ӱzərindən məsuliyyəti getӱrməyə və kapitaliz- min inkipafında yeni, dinc mərhə- lənin baplanması haqqında ill ziya- lar yaymaq vasitəsilə fəhlə nın inqilabi MyÖĞApH3ƏCHHH CapCbITMaFa )6- nəldilmindi. V. İ. Lenin cU.ən.-nin əksinqilabi mahiyyətini və qeyri-elmi xarakterini acmıni və “gəstərmiidi ki, kapitalist istehsalının təmər- kuzlipməsinin və mərkəzləpməsinin artması həqiqətən vahid umumdunya trestinin yaranması meylini tərədir. Lakin bu proses elə antaqonist for- malarda bap verir ki, kapitalizm umumdunya trestinin yaranmasından xeyli əvvəl ələcək və sosializmlə əvəz olunacaq. 20 əsrin tarixi təcru- bəsi, imperializmin tərətdiyi iki dunya muharibəsi, Rusiyada, sonralar bir sıra digər əlkələrdə sosializmin qələbəsi, dunya sosializm sisteminin yaranması və sur”ətli inkitafı cU.ə n.-nin əsassızlıqına inandırıcı su- butdur. Muasir burjua siyasi iqti- sadı 4U.ən.-nin guya imperializm epo- xasından sonra gələn cyeni mərhələə haqqındakı mӱddəasından geniin isti- fadə edir. Muasir iqəraitdə də FU.ən. imperialist irticasının mənafeyinə xidmət edir və inqilabi fəhlə hərə- na qaripı yənəldilmitdir. ULTRAMARİN Qlat. ra, ultra —ən (Tyun) -- marinus— nəHH3 (pəH- gi)|—narın toziəkilli, suda həll olmayan piqment: tərkibində kukurd olan natrium alumosilikat. U. kaoli- nin, sodanın və kukurdun birgə əri- dilməsindən alınır. Baplanqıc mad- dələrin termik e"mal ttəraitindən və onların nisbətindən asılı olaraq muxtəlif rənglərdə olur. Yaltız gey rəngə malik olan CaqA1,51.54O,4, tərkib- li U,-in praktiki əhəmiyyəti var, Yaq-

lı boya almaq, linoliumu, rezini, ka- RIZI VƏ S. Hunan ucun iplədilir. ULTRAMETAMORFİZM (ultra... *-

Yun. peqatppooqrhbotpa:—cevrilməyə mə”- ruz qalıram, ipəklimi dəyitirəm)— Yer qabıqının dərin zonalarında suxur: ların regional metamorfizmi. Miq- matitlərin inkipafı ilə muiqayiət olunur. U. nəticəsində metamorfik suxurlar onların qranitlətiməsi ilə əlaqədar olan təkrar, cox vaxt reqres- siv metamorfizmə mə”ruz daun by zaman piroksenlər hornbӧlendlə, horn- blend biotitlə, plagioklaz kalium cəl ilpatı və kvarsla əvəz olunur. Nəti- cədə suxurun Vana kimyəvi tərkibi kəskin dəyipir. Termini 1909 ildə İs- vec geoloqu P. Holmkvist təklif et- midir. ULTRAMİKROKİMYƏVİ ANALİZ —az miqdarda (10—6 q) maddənin kim- yəvi-analitik tədriq usulu. U.a.-DƏ nu - munə (1Ӧ—9—10—6 ml) həll edilir və cmumi qəbul edilmiiy analitik qatı- lıq (10—1—10” in.) alınır. U.a.-in obyekti təbii və sintetik birləiymə- lər, ərinti, mineral, meteorit, muӱxtə- lif korroziya məhsulları və s. ola bilər. U.a.-in cihaz və usulları ilə mikrokimyəvi analizdəkindən də az miqdarda maddənin kim yəvi-analitik əyrənilməsi mumkundur. U.a.-də muӱx- təlif numunələrin analizə hazırlan - ma usulları fərqli olur. U.a. əmə- liyyatları kapillyar qablarda lupa (1.10—3 ml-ə qədər həcm)və ya mikros- kopla (=1-10—9 ml) baxmaqla, cihaz- larda dӱzəldilmiii xususi mexaniki qurquların kəməyi ilə aparılır. iokimyəvi tədqiqatlarda analiz olunan maddənin xromatoqrafik, elek- troforetik ayrılmasından sonra tət- biq olunan spektrofotometriya U.a.- in əsas usullarındandır.

Uzvi maddələrin U.a.-ində gəstə. rilən ӱsullarla yanapı, qaz xroma. toqrafiyası və qaz analizi usulların. dan da istifadə olupur. U.a.-də nuçmu. nələr ultramikrotərəzilərdə (10—8 — 10—9 q dəqiqliklə) cəkilir.

Əd. Korenman İ. M., Vvedenie v kolicestvennıN ulhtramikroanaliz, M., 1063) Alimarin P.. Petriko-

na M. H., KaecrneHhbliİl i kolicestven- nın ulhtramikroximiceskin analiz, M., 1974: Drakin S. İ., Obiyan it Heopra-

niceskan ximii, M., 1981.

ULTRAMİKROSKOP (ultra, 4 mikroskop) — optik spektrin ultra- bənəvtəyi oblastında ipləyən mikro- skop. U.-u Avstriya alimləri Q. Zi- dentopf və R. Ziqmondi kəif etmii- lər. U.-un optik sxemi adi mikro- skopungu kimidir. Prinsipial də- yipikliklər mutpahidə aparılan iiyı- qın xassəsi ilə əlaqədar olaraq mey- dana cıxır. U.-un linzaları ultra- bənəzpəyi oblastda =pəffaf olan xu- susi maddədən (kvars, fluorit) ha- zırlanır. U.-un kondensor və obyek- tivi guzguӱ, yaxud guzgu-linza olur, obyektin xəyalı ya fotoqrafiya usu- lu ilə, ya da luminessensiyaedici ek- ran, yaxud elektron-optik ceviricilər vasitəsilə qeyd edilir. U.-un ayırdet- mə qabiliyyəti adi mikroskopa nəzərən bəyuk olur və ultrabənəviyəyi oblast- da udulma spektrinə gərə bə"zi mad- dələri muəyyən etmək olur. Məs., 250—320 nm oblastda əksər vitaminlər və bə”zi lipidləri udulma spektrinə

ULTRAQISA DALRALARLA MXALİCƏ

gərə muəyyən etmək olar. SSRİ-də MUF-5, MUF-6 və MUF-7 markalı U.-lar buraxılır.

ULTRASƏS—tezliyi təqr. 1,5—2.10* As-dən 107 As-dək olan elastik rəqs- lər və dalealar. U.-i ilk dəfə F. Sa- var tədqiq etmi (1830), V. Vin, P. N. Lebedev, P. Lanjeven, L. D. Rozen- berq, N. N. Andreyev, V. A. Krasil- nikov və b. isə onu inkipaf etdir- miilər. U. alaqı (1,5-102—102 hc), orta (103—107 As) və yuxarı (107— 10” Ac) tezlikli U.-ə bəlunur. Təbiə- tinə gərə səsdən fərqlənmir. U. qaz- da cox, maye və bərk cisimdə (xususən, monokristalda) az udulur. Buna gə- rə də maye və bərk cisimdə yuksək və orta tezlikli, qazda isə aitaqı tez- likli U.-dən istifadə edilir. Mu- hitin qurululu U.-in Yayılması xa- rakterinə tə”sir gəstərdiyindən, U.- in sur"”əti (s) və udulma əmsalı (a) əlculməklə maddənin molekulyar xas- sələri eyrənilir (molekulyar akusti- ka). U. qaz və maye mӱhitdə yayıldıqda kəskin udulma ilə dispersiya mupla- hHidə olunur. U.-in udulması relak- sasiya nəzəriyyəsi ilə izah olunur. Bu nəzəriyyənin əsas təcrubi usulu s və a-nın tezlik və xarici pəraitdən (temp-r, təzyiq və s.) asılılıRrını e1- pəHMəK Hp. Y. məğq)ğadğ) MyhTnə yayıl- dıqda yaranan sıxlatma və seyrəkləit- mə ipıq dalqası ucun difraksiya qəfəsi rolunu oynayır. Bir sıra hal- larda U.-in yayılması (sınma və qayıtması, fokuslanması), həndəsi akustikanın usulları ilə eyrənilir,

U.-lə cox da beyuk olmayan ampli- tudda bəyuk intensivlik əldə edilə bilir (beyuk intensivlikli U.-in mu - Hitdə Yayılması qeyri-xətti akustika qanunları ilə əyrənilir). Muhitdə bəyuk intensivlikli U. yayıldıqda yaranan qeyri-xətti hadisələrdən bi- ri də akustik kavitasiyadır. U.-in alınmasında istifadə edilən qurqu- lar iki qrupa bəlunur. mənbəyi qaz və maye axınının mexaniki enerjisi olan qurqular, elektrik enerjisini U. enerjisinə cevirən qurqular. Bi- rinci qrup qurqular sadədir, )YKCƏK- tezlikli elektrik enerjisi tələb etmir, f.i.ə. 10—2094 olur, spek- tri genipdir, tezliyi və amplitudu sabit deyil, nəzarət-əlcu məqsədi ilə istifadə olunmur.

U,, əsasən, elektrik rəqslərini mexaniki rəqslərə cevirmək çsulu ilə alınır. Alaqrı tezlikli U, diapa- zonunda elektrodinamik və elektro-

statik iqualandırıcılardan istifa- də edilir. Azlaqrı tezliklərdə nikel, ferrit

və s. xususi ərintilərdən duӱzəldilmiiy iqualandırıcılar daha geniil yayıl- mıpdır. Ataqı tezlikli U. iqualan- dırıcılarının iiyi maqnitostrik- siyaya, orta və yuxarı tezlikli U. iqua- landırıcılarının ipi pyezoelek- trik Hadisəsinə əsaslanır. Pyezoelek- trik material olaraq pyezokvars, li- tium-niobat və kalium-dihidrofosfat geturulur. Maqnitostriksiya pqualan- dırıcıları elektrik cərəyanı axan sarrılar dolanmıpy cubuq və Ya halqa, pyezoelektrik piquqalandırıcılar metal elektrodlu ləvhə, Yaxud cubuq for- masında olur.

U, pyezoelektrik tutulur. İzlp prinsipi ilə muhitin sındırma dəytiməsinə əsaslanır,

qəbuledicilərlə U.-in tə"siri əmsalının

ULUQBƏY RƏSƏDXANASI

451

U, bərk cisim və yarımkecirici- lər fizikasında geni tətbiq olunur. Bununla əlaqədar akustoelektronika yaranmınidır. Fononlarla elektron, maqnon və b. kvazizərrəciklərin qar- ipılıqlı tə”sirini ƏİDƏHƏH kvant akustikası da inkitpaf etmiiidir.

Texnikada s və a-nın əlculməsi ilə muxtəlif proseslərin geditinə nəzarət edilir. U.-in muxtəlif mu- Hitlərdən qayıtması xassəsindən isti- fadə edərək mə”mulatın əlculəri tə”- yin edilir. Defektoskopiya (akustik emissiya) usulu ilə mə"mulatda catla-

ın əmələ gəlməsi, geninlənməsi və yeri muəyyən edilir. U.-in kəməyi ilə c“səsləkərmək əldə edilir. Yuksək tez- likli diapazonda iiləyən U. mikro- skopu vasitəsilə optik qeyri-iəffaf muhitdə tədqiqat aparılır.

U, hidlroakustikada da muhum rol oynayır (Hidrolokator, exolot). Guc- lu U. vasitəsilə istilik və kutlə MY- badiləsinin sur"”ətləndirilməsindən metallurgiyada istifadə edilir. U. rəqslərinin ərintiyə tə”siri ilə bir- cins xırda kristal qurulutpta malik metal alınır.

Bioloji obyektləri U.-lə iyualan- dırdıqda toxumalarda dalqa uz.-nun yarısına bərabər məsafədə onlarca atm.-ə qədər təzyiqlər fərqi yaranır. Fiziki təbiəti U. yayılarkən muhit- də bai verən mexaniki istilik və fi- ziki-kimyəvi hadisələrin birgə tə"- siri ilə muəyyən olunan bioloji ef- fektlər bat verir. U.-in bioloji tə”siri, əsasən, onun intensivliyin- dən və pqualanma muddətindən asılı- lır. İntensivliyi 1—2 et/sm? olan U. maddələr mӱbadiləsini yaxiqılat- dırır, orqanizmi qanla Yaxtpı təc- hiz edir.

U. tibbi diaqnostikada, terapev- tik və cərrahiyyə, xususilə neyrocər- rahiyyə mӱalicəsində də istifadə edi- lir. U. bə”zi hallarda rentgen "tua- larının ayırd edə bilmədiyi quru- lupu muəyyən edir. Məs., yumiaq to- xumaların piii U. vasitəsilə aikar edilir.

U.-dən huceyrə qurulupqunu dəyiit- məkdə, dispers-bioloji maddələrin ha- zırlanmasında, virus və bakteriya- lardan ferment və antigen alınmasın- da, bakterial hӱceyrələrin antigen fəallıqının və morfoloji xususiy- yətlərinin eyrənilməsində istifadə edilir.

Bir cox canlılar (quillar, del- finlər və s.) tezliyi 20 kLs-dən yu- xarı U.-i qəbul edir və iqualandırır- lar. U. qupilarda aqrı hissi yaradır (bu usul ilə icməli su həvzələrini qa- qayılardan qoruyurlar). Yarasalar U. lokasiyası usulu ilə ucuiiy istiqamə- tini muəyyənlətdirirlər. 9

3. Berqman L,, lhtrazvuk, LLL: r., Ulıtrazvuk v : - r va, Kiev, 1977, Lipin- skan A. K., Ulıtrazvuk i eqo primene- niə v narodnom xozaNnstve, Lıvov, 1980,

ULTRASƏS DEFEKTOSKOPİYA- SI—ultrasəs rəqslərinin bərk mad- dənin daxilində nəzərə carpacaq də- rəcədə zəifləmədən yayılması və iki maddənin ayrıldıqı sərhəddə əks olunması xassəsindən istifadəyə əsas- lanan defektoskopiya usulu. U.d.-nda materialı daqıtmadan ondakı cat, goquli və s. Qusurları aikar etmək olur.

299, c, 9

ULTRASƏS DƏZGAHI —ultrasəsic keməyi ilə e”mal aparılan dəzgah. U.d.-nda bərkliyi yuksək olan mate- riallar (almaz, bərk ərintilər, tab- lanmıi polad və s.), Həmcinin kəv- rək materiallar (silisium, keramika, iqutmə, kvars və s.) e”mal edilir. U.d.- nda e”mal abraziv suspenziyasının (antikorrozion mayenin asılqan hal- da olan abraziv zərrəciklərlə qarı- pıqı) və suspenziyada kavitasiya proseslərinin pəstaha isgənələmə tə - sirinə əsaslanır. U.d.-ndan 11tamp- lar, pres-qəliblər, mӱrəkkəb konfi- qurasiyalı detiklər və s.-NİN təmiz- ləmə və tamamlama emalı ucun istifadə edilir.

ULTRASƏS EMALI ultrasəs- lə e” mal — maddələrə ultrasəslə (adətən, 15—50 kLs) tə”sir etməklə apa- rılır. U.e. qazvə su-tpırnaqlı iqua- landırıcılar, sirena və elektroakus- tik ceviricilər (əsasən, maqnitost- riksiya ceviricisi) vasitəsilə aparı- lır. Maddədə ultrasəsin amplitudunu gӱcləndirmək ucun elektroakustik ce- viricilərlə birlikdə akustik konsent- ratorlardan istifadə edilir. Bərk maddələrin U.e.-na bərk BƏ KƏB- rək materiallarda mӱrəkkəb profilli detpikacma, cilalama, pardaqlama BƏ c, e”mal prosesləri (bax Ultrasəs dəzgac Hı), metal, keramika, iquliyə və s.-ni qalaylama və lehimləmə, metal və po- limerlərin ultrasəslə qaynaq proses- ləri daxildir. Mayelərin U.e. onlarda yaranan təkrar kavitasiya ef- fektlərindən istifadəyə əsaslanır. Buraya apaqıdakı e"mal prosesləri aiddir: detalları yar və s. cirklərdən təmizləməş mayelərdə bərk ovuntu ma- terialları disperslətdirməq bir-bi- rinə qarınqmayan mayeləri emulsiyala- may, polimerlətdirmə, yaxud yuksəkmo- lekullu birlətmələrin destruksiyası: maye metallardan və s. mayelərdən qaz- ların kənar edilməsi (deqazasiya)| kutlə mubadiləsi və kimyəvi proseslə- ri (məs., ekstraksiya, hemosorbsiya, diffuziya) sur”ətləndirməş bioloji obyektləri (məs., mikroorqanizmləri) parcalama. Qazların U.e.-ndan səpələnən, məsaməli və s. materiaları qurutmaq, qazları bərk zərrəcik və aerozollardan təmizləmək ucun isti-

adə edilir.

ULTRASƏSLƏ QAYNAQ, ultrasəs qaynaq ı—tezliyi təqr. 20 kLs olan ultrasəs rəqslərindən istifadəyə əsas- lanan qaynaq usulu. Bunun ucun detal- lar qaynaqdan əvvəl (0),1—2 kn quvvə ilə sıxılır. Metalı cuzi qızdır- dıqda və az təzyiq altında detalların toxunan səthlərinin cox nazik qatla- rında plastik deformasiya baii verir. Detalları atomlararası quvvələrin tə”sir etdiyi məsafədə bir-birinə ya- xınlatdırdıqda, onlar arasında məh- kəm rabitə yaranır (birlətir). U.q.- da materialın strukturu cox az dəyi- iir. U.q. qalınlıqları arasında cuzi fərq olan muxtəlif cinsli metalla- rı, həmcinin plastik kutlədən hazır- lanan detalları birlətdirmək ucun tətbiq edilir.

ULTRASƏSLƏ MCALİCƏ —fiziots- rapiya usulu, ultrasəsin muçalicə məq- sədi ilə iplədilməsi. U.m. aqrını gəsir, iltihabi prosesi aradan qal- dırır, umumi tonuslandırıcı təsir gəstərir, sinir trofikasını yaxtı- lapdırır, limfa və qan dəvranını stimulə edir. Əsasən, dəri, KHHEKO/TO-

ji, periferik sinir sisteminin, oy- naq və s. xəstəliklərin mӱalicəsində tətbiq olunur. Tit, kəskin urək-da- mar xəstəliklərində U.m.-dən istifa- də etmək olmaz. ULU DİL—muqayisəli-tarixi dilci- lik metodu ilə qohum dillərdən bər- pa obyekti kimi gəturulən ən qədim dil. U.d. eyni dil ailəsinə və Ya qru- puna mənsub dillərin kək dilin bu- nevrəsi uzərində inkitafı fərz edi- lən abstrakt dil modeli hesab olu- nur məs., latın dili roman dilləri, qədim slavyan dili slavyan dilləri, qədim turk dili turk dilləri ucun U.d. sayılır.

Ədə Baskakov N. A., Vvedenpe v izucenie torkskix azıkon, M., 1969: Obtpee izıkoznanie. Metodı HHHTHHCTH“ ceskix issledovaniNn, M., 1973.

ULUQBƏY Məhəmməd Tararay (22.3. 1394, Sultaniyyə yaxınlıqı—27.10. 1449, Səmərqənd: Gur Əmir mavzole- yində dəfi edilmitdir)—əezbək astro- nomu, riyaziyyatcı. Teymurun HƏnDƏCH. 1409 ildə Səmərqənd hakimi e”"lan edilmiiy, atası PPahruxun əlumundən (1447) sonra Teymurilər sӱlaləsinin baicısı olmutdur. Hələ gəncliyin- dəl elmlə maraqlanmıpidır. Ensiklo- pedik biliyi və maarifpərvərliyi sa- yəsində onun ətrafına gərkəmli alim- lər (Rumi, Kami, Əli Quqci və b.) toplanmındı. Uluqbəy rəsədxanasında tərtib edilən ulduz kataloqu uzun muddət dunYada ən yaxllı kataloq ol- muqpl, Oksfordda nəir edilmindir (1665). Səmərqənd astronomlarının planlı cədvəlləri, ekliptika meyli nin təyini və illik presessiya sahə- sindəki tədqiqatlarının astronomiya- nın inkipafında beyuk, rolu olmun- dur. U. əzbək dilində ile rlər Yazmıptq, tibb elmi ilə də maraqlanmındır. U.-in elmi və maarifpərvər fəaliyyə- ti din xadimlərinin qəzəbinə s olmut, o, oqlu Əbdullətifin gəstəri- HIH HTƏ xaincəsinə əldurulmu,i, rə- sədxana isə tamam daqrıdılmıppdı. M. Gerasimov U.-in gəlləsinə əsasən onun portretini yaratmıtidır (1941). ƏƏ.: Peqlov B. P., Observatoril Uluqbeka v Samarkande, M., 1958, L e o= n ov N. İ., Naucnıİ podviq samarkand- skix astronomov XU v., M. 1960, Kol- cinskih İ. Q. idr., Astronomı, Kiev, 1977. ULUQBƏY MƏDRƏSƏLƏRİ — Ӧzb. SSR-in Səmərqənd, Buxara və Gij- duvan 11.-lərində 15 əsrə aid me mar- lıq abidələri. Hər uc mədrəsəni Ulu2- bəy tikdirmiptdir. Səmərqənddəki mədrəsə (1417—20) 4 eyvanlı daxili həyəti, ikimərtəbəli hucrələri, geniiy dərs otaqları, beyuk məscidi və s. ti- kililəri olan iri kompleksdir. Bu- xaradakı mədrəsə Uluqbəyin ır yi uc mədrəsədən ən qədimidir (1417, 2 eyvanlı daxili həyət, ikimərtəbəli hӱcrələr, dərs otaqları, kitabxana, məscid, 2 baitaq, minarələr və s.). Buxara vil.-nin Gijduvan İ1.-ndəki mədrəsə (1432—33) Səmərqənd və Buxa- ra mədrəsələrinə nisbətən kicikdir (məscid, Bəzana, yataqxana, baitar, minarə və s.). ULUQBƏY RƏSƏDXANASI — orta əsrlərin ən bəyuk rəsədxanalarından biri. Səmərqənd yaxınlıqrında Uluqbəy tTixlarininir (təqr. 1430). Qalıqları ilk dəfə 1908 ildə tapılmıiq, 1 ildə tamam acılmımddır. Diametri 46 m olmuqi dairəvi binada meridian

452

ULUQZADƏ

mustəvisində diametri 40,2 m olan nəhəng mərmər sekstant qurulmutdur. Bu alətin uz. 32” olan və dərəcələrə belunmuil qəvsu dəvrumuzədək qal- mıtpdır. Astronomik sabitlərin, Gu- nəp, Ay və planetlərin meridiandan kecmə anında koordinatlarının tə”- yini ucun idi, Ulduzlar gicikəlculu alətlərlə mutahidə edilirdi. U.r.-n- da hazırlanmınt ən muhum əsər 4“ Yeni astronomik cədvəllərədir. Əsərdə ast- ronomiyanın əsasları və T. Brahenin mulpahidələrinədək ən dəqiq olan 1018 ulduzun kataloqu ipərh edilmidir. U.r. Uluqbəyin əlumundən sonra da- qıdılmıqldır. ULUQZADƏ Satim (d. 11.9.1911, in- diki Əz6.SSR, Namanqan vil., Var- zıx qıplaqı)—tacik sovet yazıcısı, Tac.SSR EA m. uzvu (1951). Tacik xalqının qəhrəman kecmitindən və bugunku həyatından bəhs edən 41Pad- manə (1939), “Qırmızıcubuqlularə (1940), *Od icindət (1944), “Alim Əd- həm və batqalarıq (1976) və s. pyes- lərin muəllifidir. “Nəcib dostları (1947), avtobioqrafik c Həyatımızın səhəri (1954) povestləri, c Təzələnmiki torpaqu (1953) və tarixi məvzuda 4Vo- ceə (1967) romanları, *Soqdi əfsanə- siz (197/) povesti, “Rudəki (1958) dramı var. V. İ, Leninin 4“Nə etməli? g əsərini tərcumə etmiidir. 5 orden və medallarla təltif olunmuzdur. Əsərləri: Mirvari. Pyes, B., 1964: Bocə, M., 1980.

Əd.: Ocerki istorii tadjikskovV so- vetskoN literaturı, M., 1961.

YRYDAF (Ulu Dag), Ke m nin x a £— Turkiyənin q.-ində dar silsiləsi. Uz, təqr. 80 km, maks, Hund. 2493 m (Ulu- nar). Qranit, qneys, kristallik ppist və mərmərdən tətpkil olunmundur. Kar, moren və s. qədim buzlaq izləri, meppələr və cəmənliklər var. Turizm, qınp idmanı inkipaf etmiptdir. Bur- sa p,u U.-ın tim.-q. yamacındadır. ULUS (monqolca—dəevlət, xalq, insan- lar)— Monqol dəvlətinin formalaiq- ması dəvrundə (13 əsrin əvvəlləri) noyonlara tabe olan və onların tor- paqlarında kecərilik edən ailə qru- ry, HuHKH3 xanın Monqol devləti, 13 əsrin 2-ci yarısından Cingiz xan nəslinin mustəqil xanlıqları da U. adlanırdı. Feodal pərakəndəliyi devrundə (15—17 əsrlər) U. iri feo- dal mulkləri olmutdur. Mancurlar Monqolustanı istila etdikdən sonra cU.ə termini cxalqə mə”nasını dalı- mıpdı. Beyuk Oktyabr sosialist inqi- labınadək buryatlar, kalmıklar və b. xalqlarda U. feodal malikanəsi, in- zibati-ərazi, qəbilə, nəsil və s. MƏ - nasında iplənmitdir.

ULCLAR, olclar (əzlərini nanə la r—hərfən adamlar adlandırır- lar)—Xabarovsk əlkəsinin Ulc r-nun- da yapayan xalq. 2,6 min nəfərdir (1979). Dilləri tunqus-mancur dil- lərinə aiddir. Etnogenezində qədim tayqa tunqusları, yerli əhali və 6. ipttirak etmiipdir. Kecmiyidə animiz- MƏ BƏ pamanizmə etiqad etmiiylər. K-zlarda birləpən U. balıqcılıq və ovculuqla məpqul olurlar.

Ədl Smolik A. V., Ulıci, M., ba Bruk S. İ., Naselenie mira, M., ULCAYTU Məhəmməd Xudabəndə—El- xani həkmdarı |1304—16|. Bax Əlc4y- tu Məhəmməd Xudabəndə.

ӰMAN — USSR Cerkassı vil.-ndə iəhər. Uman r-nunun mərkəzi. Kamen- ka və Umanka caylarıpın (Cənubi Buq həvzəsi) birlətdiyi yerdədir. D.y, st.

vtomobil yolları qovpaqı, Əh. 85 min (1984). Mapınqayırma, cihazqa- Yırma, Yeyinti və yungul sənayesi var. Tikinti materialları istehsal olu- nur. GK.t., pedaqoji in-tlar, k.t.-nın mexaniklətdirilməsi in-tu, pedaqo- ji, tibb, musiqi məktəbləri, əlkətu-

nasSlıq muzeyi, “Sofiyevkaqj qoruq- parkı (1796—1859) var. 1616 ildən məlumdur,

UMAC—azərb.-lar arasında yayıl-

mhıip xərək. Siniyə (məcməyiyə) ələn- mil buqda ununa duzlu su ciləyib ovur, alınmın xəmir dənəciklərini (U.-ı) undan ayırmaq ucun ələkdən kecirirlər. Hazır məhsulu qaynayan soqancalı suya tekur, icinə duz, zə”- fəran, nanə qurusu, istiot və s. əla- və edir, 10)—15 dəq qarıtpdırırlar (əvəliklə bitiriləndə qara U. adla- nır). Xalq arasında soyuqdəyməyə qar- ipı mualicə vasitəsi kimi də iiilədi- lir. Bir sıra Yaxın 1Pərq, Orta Asi- Ya və Qafqaz xalqları arasında da yayılmıtidır. UMBAKI NEFT-QAZ YATARI —P1a- maxı-Qobustan neftli-qazlı sahəsi- nin c.-q.-ində Sanqacal st.-ndan 111M.-q.- də yerlətir. Geoloji qurulupunda Miosen-Oliqosen cekuntuləri qazma vasitəsilə əyrənilmidir. Tektonik cəhətcə yataq en istiqamətdə uzanan braxiantiklinal qırınıqla əlaqədar- dır. Qırınıq ustəgəlmə xarakterli uzununa (amplitudu 1250—1300 m) və eninə pozulmalarla mӱrəkkəblətmii- dir. Sənaye əhəmiyyətli neft və qaz Cokrak horizontu və Maykop lay dəstə- sinin yuxarı horizontları ilə əla- qədardır. Neftin xus.c. 0,910—0,920. Yataqın perspektivliyi guman ki, Ta- bapir cəkuntulərinin beyuk dərin- likdə (5000—6000 m) acılması ilə əlaqədardır. | Ӱ MBӦZERO — RSFSR Murmansk vil.-ndə, Kola y-a-nda gəl. Sah. 313 km2?, Orta dərinliyi 15 m (maks,. 115 m). Oktyabrdan iyunadək donmuiy olur. Geldən Umba cayı axır. Balıq ovla- nır.

YMBP DİLİ—bax İtalik dillərm. UMBRİEL—Uran planetinin peyki. Diametri 1000 km, Uranın mərkəzin- dən 267000 k.m məsafədədir. İngilis astronomu U. Lassel kiif etmiindir

(1851). VƏ BRİYA (Yqabla)— Mərkəzi İta- liyada inzibati vil. Tərkibinə Peru- ca və Qerni əyalətləri daxildir. Sa : 8,4 min km?. Əh. 799,2 min (1976), İnz.m. Peruca nı, Relyefi daqlıq-tə- pəlikdir. PT1.-də Umbriya-Marka Apen- nin d-rı (hund. 2478 m, Vettore d.) yerləiir. Ən iri gəlu Trazimendir. İqtisadiyyatı sənaye-aqrar xarakterli- dir. Liqnit cıxarılır. Əlvan metal- lӱrgiya və kimya sənayesi inkinaf etmiidir. İri sənaye kompleksi (elek- troenergetika, qara metallurgiya, kim- ya, mədən sənayesi mӱəssisələri) “Ter- ni 11.-ndədir. Toxuculuq və yeyinti sə- nayesi var. sr sənətkarlıqla məit- qul olunur. Bueda, uzum, zeytun yetiit- dirilir. Donuz, qaramal, qoyun saxla- nılır. Turizm inkipaf etmiiydir. 1982 ilin oktyabrında U.-da guclu ə olmutdur.

ADR VRİYA RƏSSAMLIQ MƏKTƏ- Bİ—13—16 əsrin əvvəllərində ital-

yan incəsənətində boyakarlıq Mətək bi. Mərkəzi Peruca it. olmutdur. 13 əsrdə Umbriya miniatӱr rəssamları iəhrət qazanmıtidı. 14 əsrin sonu— 15 əsrin əvvəllərində Umbriya İta- liyada son qotika dəvru incəsənəti- nin əsas mərkəzlərindən idi (rəssam: lar Centile da Fabriano, O. Nelli). 15 əsrin 2-ci yarısından Florensiya rəssamlıq məktəbinin tə siri ilə realist İntibah uslubunun prinsip- ləri Y.p.M.-HAƏ YCTYH Yer tutmudur QUmbriya rəssamları—Fiorenso di Lorenso, Perucino, L. Sinyorelli, Pinturikkio, həmcinin Rafael (1504 ildə Florensiyaya KƏHƏHƏVƏK )İ.

YMBPHAP (nar. Umbri, iy. Ot bla Kӧq)—İtaliyada yapamın qədim ita- lik tayfası. Ehtimala gərə Villa-

nova mədəniyyəti U.-a məxsus olmupi dur. E.ə. 4—3 əsrlərdə qallar tərə- findən sıxımdırılan U. sonralar Umbriya adlanan vil.-ə ( Mərkəzi İta- liya) kecmuiilər. E.ə. 3—2 əsrlərdə romalılar tərəfindən tabe edilmidi və eramızın 1 əsri ərəfəsində latın: lapdırılmıtlar. Umbr dilində da: nıtpmıpilar. |

ӰME-ELV, Umeelv (te AYu)— İsvecdə cay. Uz. təqr. 460 km, həvzə- sinin sah. 26,7 min k.m?, Everuman gəlundən bailanır. Botiik kərfə: zinə tekulur. Astanalı və 1pəlaləli- dir. Əsas qolu Vindel-Elvendir. Aqac axıdılır. Ustundə SES-lər kaskadı yaradılmıpdır. Luksele, Vennes 1.= ləri U.-E. sahilindədir. 9 meo dəniz portu U.-E-in mənsəbi yaxınlıqında-

dır. - UMETƏLİYEV Temirqul (d. 1.5.1908, indiki Oppvil., Cəngi-Cəl r-nu, Ak:

u g.)—qırqız sovet ipairi. Qırqı- zıstanın xalq pqairi (1968). 1932 ildən Sov.İKP uzvu. “Qələbə per: lərin (1943), *Qəhrəmanə (1944), “Qe- genev (1960), *Nəqməli urək qocalmazə (1967), “Qələbə marpızq (1978), “Dar cicəklərin (1980) (te”r kitabları, “Qu: badə (1953), *Coban Haqqında poemaF, cAq qızıl haqqında poema (hər ikisi 1956) poemalarında sovet adamları: nın deyu(i və əmək rətadəti, mənəvi kamilliyi tərənnum olunur. .Lenin ordeni, 3 bapqa orden və medallarla təltif edilmiidir.

Əsərləri: Kirqizskie napepı, M.. 19/2: Qornıe ivetı. Stixotvorenin i pozmı, Frunze, 1982.

UMİAK—eskimoslarda yuk datımaq ucun qayıq. Uz. 8—9 mm, eni 1,5 m, də- rinliyi 70 sm-dək olur. Aqrac govdəa- sinə suiti dərisindən uz cəkilən U

cm ӧ“

ikiavarla, yaxud yelkənlə hərəkətə gə:

tirilir. U.-a oxiar qayıqlar Azərb.-

da kolaz adlanır.

UMM ĞULSUM (Yİ 4) (əsl adı Fatma İbrahim: 30.12.1898, Tamay, əs-Simbillaveyn yaxınlıqın - da—3.2.1975, Qahirə)— Misir estra- da muqənnisi. Gəezəl tembrli, zəngin calarlı səsi olmu:idur. 1920 ildə Qahirədəki cıxınından sonra MƏHİ" hurlatmın, sonralar dunya iqəhrəti Də Y €İlləprum ynayəyə, cFƏrəblərin Piafız adlandırırlar). 1937 ildən Qahirə radiosunda bibi etmitpdir. Ərəb musiqisinin, xususi- lə mahnı janrının inkipafında mu- hum xidməti var. Musiqili filmlər- də cəkilmiidir. 1967 ildə U.G.-un Tə" iyəbbusu ilə Misir qadınlarının xalq cəbhəsi yaradılmınddır. MƏR-də U.K,

= ə nı sıra. anı iə əəlsənyya amm. inin lin = m

ad. mukafat tə sis edilmitdir (1982) UMM-KATAFA (1 ə1)— Fələstində, Qudsun c.-i.-ində Paleolit maqara dulpərgəsi. Arxeoloji qazıntılar za- manı aiyəol devrunə aid nam alətləri (əl capacaqları, copperlər, coppinq lər və kobud capma alətləri) və fau na qalıqları (Merka kərgədanı, vəh- iyi əkuz, maral və at sumukləri) aii- kar olunmutidur. Azərb.-da Azıx ma- qarasından U.-K. tipli əl capacaq- ları və kobud capma alətlər tapıl- MbİLU /Tbi P.

ƏƏ.: Pale həçyoka. I Blijneqo i Sredneqo UMM-SƏİD (... 1)—Qatarda ipəhər. İran kərfəzi sahilində port. ƏH. təqr. 4 min. Nefttəmizləmə, kimya, se- ment z-dları, dəniz suyunu tpirinlənl- dirən qurru var. ӰMOV Nikolay Alekseyevic (4.2.1846, Simbirsk, indiki Ulyanovsk—28.1. . 1915, MocKBa )—pyc fiziki. Odessada- kı Novorossiysk un-tinin (1875) və Moskva un-tinin prof. (1893), Mosk- va Təbiətcilər Cə- MH) ƏTHHHH prezi- denti (1897 ildən) olmuttdur. İlk təd- qiqatları elastik muhitlərdə rəqs prosesləri nəzəriy- yəsinə aiddir. Ener- ji selinin sıxlıqı (Umov—Poyntinq vektoru) anlayınını vermiit, ixtiya- ri formalı gkecirici səthlərdə elekt- rik cərəyanının paylanması məsələsi- nin umumi həllini təklif etmiit, sulu məhlullarda diffuziyacı və bula- nıq mӱhitlərdə ipıqın səpilməsini eyrənmit, aq səthə dӱtpən iytıq iqua- larının xromatik depolyarlapqması effektini kətif etmitt, Yer maqnetiz- mi nəzəriyyəsinə dair tədqiqatlar apar- mıtidır. Əsəri: İzbr. M.—L., 1950. də Qulo D. D., NikolaNn Aleksee- vic Umov (1846—1914), M., 1971. ӰMOV--PӦYNTİNQ VEKTORU —fi- ziki sahənin enerji selinin sıxlıqı vektoru, verilminit nəqtədə enerji se- linə perpendikulyar olan vahid səth- dən vahid zamanda datpınan enerji sıxlıqına bərabərdir. N. A. Umovun (1874) və ingilis fiziki C. 1Poyntin- qin pərəfinə adlandırılmındır. UMTALİ ((Spka1:)— Zimbabve Respub- likasında iləhər. Əh. 64 min (1981). K.t. və mədən sənayesi r-nunun ticarət mərkəzi, Avtomobilyıqrma, konserv, to- Xuculuq, tikipi mӱəssisələri var. 1982 ildən Mutare it, adlanır. UMUDLU — Azərb.SSR Mardakert rR-nunda (DQMV) kənd. U. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 36 k-c q.-də, daq ətəyindədir. Əh. 741 (1985), hey- vandarlıq, tutunculuk və s. ilə məi1- quldur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, kitabxana, kinoqurqu, tibb məntəqə" a

var,

UMFORMER (slm. PS pğoqpeq, ip:- Qoqpep—cevirmək)—ləvbərində iki və daha cox dolaqı (muhərrik və ge- nerator dolaqları) olan sabit cərə- Yan elektrik mapını. Bir gərginlik. Lİ sabit cərəyanı baiqa gərginlik Lİ sabit cərəyana cevirmək ucundur Radio aparatlarını enerji ilə təc hiz etmək ucun iilədilir.

Cü. ,

UNİ...

UN—muxtəlif dənli bitkilərin uyu- dulməsindən alınan yeyinti məhsulu. Un, əsasən, buqdadan, həmcinin covdar, arpa, qarqıdalı, vələmir, darı, qa rabaiaq, soya, noxud və s.-DƏN də is- tehsal edilir. Undap cərək, bulka, qəpnadı, makaron və s. məmulatı is- tehsalında istifadə edilir. Unun kimYəvi tərkibi və qidalılıq dəyəri dənin nəvundən, keyfiyyətindən, uyu- dulmə usulundan, cıxarından və s.- dən asılıdır. Orta hesabla burda Çəy TəpKHÖHHnƏ 69—7176 Kkapöo- Hupar, 1196-ə rənəp ayzavnnap, a3 MHr- darda vitamin və mineral duzlar olur. Kəpəkli və 2-ci sort unda V,, V, RR və E vitaminləri vardır. Ə”la sortunda vitamin demək olar ki, yox- dur. Unun keyfiyyəti onun rəngi, na- rınlıqı, nəmliyi (14,5—1596 -ə qədər), xəmirə Yapıpiqanlıq xassəsi verən zu- lal maddənin (20—3096 ) və kulun miq- darı ilə muəyyən edilir. Unun tərki- bindəki kulun miqdarı onun sort gəs- təricisidir. Ə”la sortda 0,5596 -dən, 1-ci sortda 0,7594 -dən, 2-ci sortda isə 1,2596-dən cox kul olmamalıdır. Unun texnoloji və bitirilmə xassələrini təyin etmək ucun bəzən muəyyən də C€ IT/1Ə HYMYHƏ uepəK ÖHMHHPH/ZHP. Dax həmcinin Cərək, Cərəkbimirmə.

Əd.: Texnoloqil pererabotki zerna, M., 1977, ButkovskinN V. A., Muko- molınoe proizvodstvo, M., 1983

UN DƏYİRMANI —bax Dəyirman. UN GƏNƏSİ (aAcarus siro)—akapH- formlar dəstəsinin bir nəvu. Anbar və yeyinti məhsullarına zərər vurur. U.g, məhsulu azaldır, onu zibillə- ir, anbarda rutubətliliyi artırır, ava cərəyanını pislətpdirir, dəni bir sıra bakterioz və ya gəbələk xəs- təlixləri ilə yoluxdurur. Unun key- fiy yətini xeyli apaqı salır: ondan itirilən cərəyin tamı acı olur və pis iy verir. U.g.-nə qaripı kompleks barizə tədbirləri aparılır. UN ODLUCASI (Ruqa115 Qaqypa115)— Ruqayi4ae fəsiləsindən kəpənək. Acıl- mıpq halda qanadlarının uz. 20—30 mm-dir. Ən qanadı acıq-qəhvəyi, qır- mızımtıl-qonur olur: əsası və zirvə- si bənoviqəyi rəngə calır, ortasında eninə uzanan acıq-sarı zolaq var. Ar- xa qanadı tund-bozdur, dalqavarı xət- lidir. Yiortsı aqımtıldır (uz. 0,6 mm-dir). 120—150-dək, bə”zən 250 yu- murta qoyur. Tırtılı acıq rəngli, naxıpsızdır. İldə 3—5 nəsil verir. Anbarlarda ərzaq məhsullarına zərər verir. U.o.-na qarı mexaniki çsulla və məhsulları sobalarda 50—60”S qurutmaqla itəkrin aparılır. YHAMYHO (Unamuno) Mrren ne (29, 9.1864, Bnnöao — 31.12.1936, CanaMaH- ka)—ispan pairi, filosof, ictimai xadim, akad. (1932 ildən). Milliyyət- cə baskdır. Ekzistensializmin numa- yəndəsidir. U.-nun dini-fəlsəfi kon- sepsiyasında (ckixotizmə) varlıra tra- gik munasibət əsas yer tutur. əə lərə (1907) kitabı, “Dumanq (1914), cAvel Sancesə (1917) və s. romanları, cƏzabketli San Manuel Xeyirxahə (1933) povesti, * İbrətamiz novellalar top- lusu (1920), “Sfinks (1909), Ӧzgə (1928—32), “Medeya (1933) pyesləri və s. əsərlərində burjua-mӱlkədar cə- miyyətinə tənqidi munasibət, vətənpər- vərlik və humanist meyllər əksini tap- mhipdır. Yaradıcılıqı ispan ədəbi və fəlsəfi fikrinə guclu təsir gəs" tərmitdir.

453

Əsəri: İzbrannoe, t. 1—2, L., 1981,

YHAHMMV.3M İdbp, unanimisme, una- qatle (lat, ipapttiz)—Yekdil, həmrə"y| — 20 əsrin əvvəlində fransız ədəbiy- yatında cərəyan. U.-in nӱmayəndələri J. Romen, J. Duamel, J. R. Arkos P1, Vildrak və b. simvolizmin ənei. hinə cıxaraq, həyat gercəkliyinin du2- gun təsvirinə, uslub sadəliyinə calı- iyır, sərbəst ppe”rə ustunluk verirdi- lər. Lakin mӱcərrəd humanizmə və qeyri-sinfi cyekdilliyək mistik sita- yipi unanimistlərin realizm məvqelə- rinə kecməsinə imkan vermədi, UNQARETTİ (Opsaqeil) Cuzeppe (10.2.1888, Misir, İsgəndəriyyə—1.6, 1970, Milan)—italyan pairi. Moder- nist germetizm cərəyanının numayən- dəsidir. c Tərk edilmiiy limanı (1916), 4Gəmi qəzaları pqənliyiz (1919, əlavə: nəpnə 1931 və 1936 illərdə 4“PTənlikə adı ilə buraxılmıtndır), 4“ İztirabı (1947) və s. kitablarında, 4“İiqal edilmiii Roma (1943—44), *İnsan hə- yatıqk (1969) :pe”r silsilələrində bur- jua dunyasının doqurduru bədbinlik, tənhalıq, kədər motivləri gucludur. Avropa Yazıcılar Birliyinin sədri olmutpdur (1962 ildən). UNDULYASİYA (lat. ipdiyakaz dalqavarı)—1) suxur qırıtıqları parnirlərinin qalxması və batması, 2) Yer qabıqında geosinklinallarda struktur qırıpıqların əmələ gəl- məsinə gətirib cıxaran daleavarı əyilmələr. U. qırıpıq əmələ gətirən hərəkətlərlə əlaqədardır və onların yaranması suxurların yatımının dəyitiməsi ilə mutpaynət olunur. U NE VİN—bax Ne Vin.

ӰNENu (4“Unəne— Həqiqətə)—gundə-

lik qəzet, Monqolustan Xalq İnqilab Partiyası MK və MXR Nazirlər So- vetinin orqanı. Ulan-Batorda nəir edilir. İlk nəmrəsi 1920 il noya- brın 10-da (4“Monqolın unenə—c Mon- qolustan həqiqəti adı ilə) cıxmıpt1- dır. Həmin gun MXR-da partiya mət- buatı gunu kimi qeyd edilir. Tira- jı 157,3 min nusxədir. (1984). UNETİSE MƏDƏNİYYƏTİ — Mər- kəzi Avropada ilk Tunc devrunə (e.ə, 17—14 əsrlər) aid arxeoloji mədə- niyyət. Praqa yaxınlıqındakı Unetise (YpeIse) qəbiristanının adı ilə adlandırılmıtidır. Yapayıq yYerlə- ri, torpaq qəbirləri, gil qablar, dai1- dan (son devrdə tuncdan) silah və əmək alətləri apkar edilmindir. Əhalisi toxa əkinciliyi və maldar- lıqla məpqul ərin. | UNJA—RSFSR Voloqda və Kostro- ma vil.-lərində cay. Volqa cayının qolu. Uz. 426 km, hevzəsinin sah. 28 9 km2, Qar suları ilə qidalanır. Əsas qolları Viqa, Neya, Mejadır. Araq axıdılır. Gəmiciliyə Yararlıdır. Koloqriv, Manturovo, Makaryev 11.- Lərk U. sahilindədir. : “YH3EPE SAYTuı (eUnsere Zeit”— c“Bizim zamanə)—AFR-in qəzeti. Al- maniya Kommunist Partiyasının or- qanı. Həftədə 5 dəfə cıxır. Essendə nəptr edilir. İlk nemrəsi 1969 il ap- relin 2-də (1973 ilin oktyabrınadək əftəlik) cıxmındır. Qəzet əlkənin daxili və xarici siyasətinə dair MA8- teriallar, beynəlxalq kommunist və fəhlə Hərəkatı nӱmayəndələrinin cı- xıplarını dərc edir. Tirajı 40 min esxədir (1984). Həftəlik əlavəsi var, UN (lat, ipiz—bir)—murəkkə

"r

454

UNİVERMAQ

səzlərin bir, vahid, umumi MƏ"Ha- larını bildirən tərkib hissəsi (uni- ema, unifikasiya və c.).

NİVERM Q, uni Hersad M a- qaz a—praktiki olaraq hər cur qey- ri-ərzaq, bir cox halda isə ərzaq mal- ları ilə də ticarət aparan iri ma- taza, İlk U. 19 əsrin ortalarında Fransada yaranmındır. İlk sovet U.-ı 1921 ildə Moskvada, Azərb.SSR- də 1935 ildə Bakıda açılmındır, 1940 ildə 290, 1983 ildə 731 iri və orta beyuklu U. olmuttdur. Azərb.SSR- də 17 U. və ticarət evi var (1983). Fəa- liyyətinin xarakterinə gərə umumiiə- hər və r-n (r-nlararası) U.-larına ayrılır. U, qeyri-ərzaq mallarının satınqına gərə maqazaların ən mutə- rəqqi nevudur. U.-da geniiiy ceiiddə malların olması alıcılara istədik- ləri malların coxunu bir binada al- MAFA və vaxta qənaət emtəyə imkan verir.

UNİVERSAL (lat. ipyueqza1z—umu- mi)—umumi, hərtərəfli, hər ipeyi əhatə edən, hər ieyə yararlı (məs,, U.

dəzgah, U. Mara3a). UNİVERSAL ALƏT—paquli və ufu- qi mustəvidə bucaqları əlcmək ucun astronomik və geodezik alət. U.a. ilə məhəllin coqrafi koordinatları və azimut tə”yin edilir, saatlar duzəldi- lir. Xususən dairəsinin dəqiqliyinə gerə U.a. teodolitdən fərqlənir. Bu dairə 30", 20", 10", 5”, bə”zən 2” olan bəlgulərə ayrılır. U.a.-in xətası 30”- dən saniyənin Hissələrinə qədərdir. UNİVERSAL YIRMA TƏRTİBATI (UYT)—adətən standart (və ya unifika- siya olunmu:i) detal və bəndlər də:- tindən yıqılan qurqular: texnoloji e”mal, yıqma və nəzarət əməliyyatla- rında mə”mulatları quratdırmaq və bərkitmək YEXRUYD: UYT 20 əsrin 50-ci illərində SSRİ-də iplənilib hazır- lanmıpndır. UYT dəstinə muxtəlif detallar (əsas, dayaq, quratidırıcı, istiqamətverici və batla yıcı detal- lar) daxildir. UYT-nın detalları qarppılıqlı əvəzolunma prinsipini tə”min etmək ucun 2-ci dəqiqlik sin- findən yuxarı dəqiqlikdə hazırlanır. mapınqayırma muəssisələrində istehsala hazırlıq ipilərini xeyli suӱr”ətləndirməyə və onların ucuz ba- iya gəlməsinə imkan verir. UNİVERSAL MARAZA—bax Uni- vermaq. | UNİVERSAL MƏTBƏX MAİPYINI, MƏTÖƏX KOMÖA)H bi — €B HəpaH- tində yeyinti məhsullarının e”malı- nı mexanikləindirmək ucun aqrzqqat. Əl ilə iiplədilən U.m.m. stolun tax- tasına bərkidildikdən sonra ona ət- cəkən maiın, qəhvəuyudən, tərəvəzdor- palan, yumurta və krem calan və s, issələr taxılır. Elektriklə iiyləYən U.m.m. daha genin yayılmındır. Stol- Yer elektrik U.m.m. icərisinə re- Ouktor qurmidırılmın və 2 iilək valı olan gəvdədən anı Valla- ra lazım gələn taxma hissələr (ətcə-

kən, kartoftəmizləyən, xəmiryoruran, HƏ hə nurudən , MHKCED, iiirəcıxaran və s.) birləpdirilir.

UNİVERSAL ƏZUNƏXİDMƏT MA- RAZASI—bax Universam.

UNİVERSAL PREVENTOR—qazıma zamanı neft və qaz quyularının aqzı- nı kipləpdirmək ucun ipiiylədilən avadanlıq. Əsasən, gevdə, kipləy-di- rici elastik element, sıxıcı plun- jer və qapaqdan ibarətdir. U.p. quyuyYa endirilmii boru kəməri səthinin is-

tənilən yerini kipləpdirir, eyni za- manda kipləpdirilmit boru kəməri- ni bas-boiq etdirməyə, fırlatmara və boru kilidlərini kiplətdirici ele- mentdən suruyub betər imkan ve- rir. U.p.-un kecidi 540 mm, itci təz- Yiqi 70 Mpa-ə qədərdir. U.p.-dan sual- tı quyuların qazılmasında da istifa- də olunur. UNİVERSAL RƏQƏM MAPİYINI— rəqəm kodları piəklində verilmitn informasiyanın uyqun e”malı ilə mu- rəkkəb riyazi və informasiya-məntiq məsələlərinin həlli, muxtəlif avto- matlaqpdırılmıpt idarəetmə sistemlə- rinin Yaradılması, murəkkəb proses və hadisələrin modellətdirilməsi və s. ucun istifadə olunan alqoritmik umumi təyinatlı rəqəmlə hesablayan maiın. Vahid sistem (VS) U.r.m. mul- tiproqramlaidırma prinsipinə, ma- ilın kodu səviyyəsində proqramlaidır- ma sistemlərinin birgəliyinə (bir ma- ilın ucun tərtib olunmuyi proqramın VS-dəki digər daha məhsuldar mapın- da icra oluna bilmə—əmrlər siste- Minin universal olması), Yӱksək də- rəcədə texniki standartlatdırmaya, inteqral mikroelektronikasının ge- nip tətbiqinə, muxtəlif məhsuldar- lıqlı mapınların və onların riya- zi tə”minatlarının coxpilləli tək- millətpdirilməsi imkanlarına və zən- gin əməliyyat sistemlərinə gərə fərq- lənir. VS elektron rəqəm mapınının (ERM-nın) quruluqpu nisbətən murək- kəbdir. Coxproqramlı ERM-nın yadda- itında bir necə proqram olur. Yad- dapqın onlar arasında paylaidırıl- ması, yaddapın muhafizəsi, priori- tetlər (ustunluklər) sistemi, arası- kəsilmələrin (dayandırmaların) təp1- kili vasitələri və s. mevcuddur. Ma- itınlarda paket e”malı, muddətin bəe- luppdurulməsi rejimi, sual-cavab re- jimi və s. kimi ipi rejimləri təii- kil etmək olur. U.r.m.-nda muxtəlif uzunluqlu informasiya vahidləri iki- "HK BƏ HKHANHK-OHNYT kodlarda e”mal oluna bilər. VS-ə daxil olan U.r.m.- nın prosessorları məntiqi qurulupu- nun eyni, məhsuldarlıqrının muxtəlif olması ucun aparatlar muxtəlif cur hazırlanır. Əsas əməli yYaddaiq (ƏƏY ) informasiyanın qəbulu, saxlanması və verilməsi ucundur. Beyuk əməli Yad- dap (iri U.r.m.-nda) və ƏƏY maiqı- nın əməli yaddap qurqusunu (ƏYQ) təpp- kil edir. Multipleks kanalı nisbətən yavap ipləyən girin və cıxıpq qurru- larının ƏYQ ilə qarpılıqlı infor- masiya əlaqəsini yaradır, O, bir necə qurqunun ipini tə”min edir və selek- tor rejimində də inləyə bilir. Se- lektor kanalı nisbətən cəldiiləyYən xa- rici yaddap qurquları (XYQ) ilə ƏYQ arasında monopol rejimdə informa- siya mӱbadiləsini tə”min edir. XYQ xususi idarəedici qurqu vasitəsilə birləir.

Ədz Əsgərov T:- M. Kərimov S. K., Alqoritmik dillər və proqramlapt- dırma, B., 1981, Drozdov E. A., Ko- marnipkin A. V. Patibratov

P., Əlektronnıe vıcislitelınıe ma- tpinı edinoİ sistemı, M.. 1981, Mai o- rov S. A., Novikov Q. İ. Əlektron- nıe vıcislitelınıs mapinı, M., 1982,

UNİVERSAL UZUMLUK MAİYI- N I —uzumluklərdə, tingliklərdə və s. sahələrdə kompleks becərmə iiyləri aparan mapın. U.u.m.-nda cərcivə, sar və sol dayaq təkəri, asqı mexanizmi,

dəyitdirilə bilən torpaq becərən itci orqanlar (bir və ya ikitərəfli alaq- layan, Yumialdıcı pəncələr, my edən gəvdələr, suvarma pqırımacanı, kanalacan və s.) və bu orqanları bərkitmək ucun eninə tirlər vardır, U,.u.m. ilə uzumluklərdə 6—12 sm də- rinlikdə becərmək, torpaqı gubrələ. MƏK, onu batpdan-bapqa yumityaltmaq, plantajı təzələmək, suvarma pırımı acma, qələməlikdən ting cıxarmaq və. s. iipləri Yerinə yetirmək mumkun- dur. SSRİ-də PRVM-Z alı ə istehsal edilir,

Əd. Fuma İ. Q., Osnovı vinoqraz- darstva i polevodstva, M., 1978. UNİVERSAL HESABLAYAN MA. İYINLAR—əsas elementləri elektron cihazları olan umumi tə”yinatlı Le- sablayan elektron mamın. Bax həm- cinin Universal rəqəm mamını. UNİVERSALİLƏR (nar. universalis — umumi) — orta əsr fəlsəfəsində Yuyan anlayımları (və ya ideyaları)

ildirən termin. U. Haqqında (umu- mi anlayıtnların real, obyektiv məv- cudluqu məsələsinə dair) mubahisədə uc cərəyan meydana cıxmındı: U.-i umumi ad hesab edən nominalizm, U.-i peylərin oxtparlıqına əsaslanmın umumilətdirmə kimi :iiərh edən kon- septualizm və U.-in pquurdan asılı olmadan real movcudluqunu (ipyueqza- Pazips qea|ya) qəbul edən realizm. UNİVERSAM, universal ezu- nəxidmət maqazası–gundə- lik tələbatlı ərzaq və qeyri-ərzaq malları ilə ticarət aparan iri ma- qaza. U.-da butun mallar qabaqcadan cəkilib bukulmunl və satına hazır VƏZİYYƏTDə ticarət avadanlıqına, ya- xud konteynerə (xususi tara-avadan- lıqra) yıqılır. İlk dəfə AB1LP-da (1930) meydana gəlmiit (bax Supermar- ket) və 60-cı illərdə Qərbi Avropa elkələrində geniipil yayılmıtdır. Sosialist elkələrində ilk U. CSSR- də (1961), SSRİ-də isə Leninqradda (1970), Azərb.SSR-də Kirovabadda (1975) acılmıdır. SSRİ-də 315, Azərb.SSR-də 10 U. var (1983). U. ezu- nəxidmət maqazaların perspektivli HƏBYAHIYD. UNİVERSİADA—Umumdunya tələbə idman oyunları, beynəlxalq kompleks Yarımilar. 1924 ildə tə”sis edilmiii- dir. Beynəlxalq Un-t İdman Federa- siyası (FİSU) 1960 ildən tək illər- DƏ Yay, cut illərdə qıpq U.-ları keci- ir. *Elm—İdman—Dostluq—Sulhə

.-NIN əsas pquarıdır. Sovet tələbə- ləri U.-larda 1957 ildən bəyuk uqur- la ititirak edirlər. 1973 ildə U. Moskvada kecirilmitdir. UNİVERSİTET (rar. universitas— cəm, umumilik),darulfunun — elmi biliklərin əsasını təikil edən bir necə fənn uzrə mutəxəssislər ha- zırlayan ali elmi-tədris muəssisəsi. 11 əsrdə İtaliyada yarapmın ilk AYH- Yəvi ali məktəb— Bolonya huquq mək- təbi 1158 ildə U. statusu almındır. Sonralar Kembric (1209) və Oksford ( İngiltərə), Paris (1215), Paduya (1222, İtaliya), Neapol (1224, İtali- ya) U.-ləri və s. təiqykil olunmutdur. |Pərq əlkələrində orta əsr U.-ləri ali dini təhsil verən tədris muəssi- sələri olmu, yalnız 19 əsrin axı-

rı—20 əsrin əvvəllərindən muasir tipli U.-lər yaradılmıtldır: Tokio (1877), Pekin (1898), Qahirə (1908)

U.-ləri və s.

UNU

Rusiyada ilk U. (Akademiya U.-i) 1725 ildə yaradılmıi, lakin “AMHH- ləyiciləri olmadıqından 1766 ildə baqlanmındır. M. V. Lomonosovun təpyəbbusu və planı uzrə 1755 ildə acılmıqn Moskva U.-i (indiki MDU) Rusiyada ən qədim U. sayılır. 1802— 05 illərdə Derpt (indiki Tartu), Xar- kov və Kazan U.-ləri yaradılmıtidır.

Beyuk Oktyabr sosialist inqila- bından sonra U.-lər sosializm prin- sipləri əsasında yenidən qurulmut, ali təhsil pulsuz olmuidur. Azər- baycan Dəvlət Universiteti 1919 il- də yYaradılmıntdır. Bax həmcinin ay- rı-ayrı U.-lər haqqında, Ali təhsil,

li məktəb məqalələrinə.

NİYA (son lat. ilyto—birlik)— monarxiya dəvlətlərinin bir monar- xın hakimiyyətində birlətiməsi. Dəev- lət huququnda U.-nın iki HƏBY dəpr - ləndirilir: HəXcH Y. hə peaz Y. İlləx - si U.-da iki və ya daha cox monarxiya dəvləti bir monarxın hakimiyyətin- də olurdu (məs., 1714—1837 illərdə İngiltərə və Hannoverin U.-sı). 1Pəxsi U.-da birlətmii dəvlətlər əz suverenitetini saxlayır, umumi monarxın hakimiyyəti nominal xa- rakter dapıyırdı. Real U. muqavi- lə əsasında (məs., 1814—1905 illərdə İsvec və Norvecin U.-sı), yaxud daha gӱclu dəvlətin birtərəfli aktı nə- ticəsində (1918—44 illərdə Danimar- ka və İslandiyanın U.-sı) yaranır- dı. Beynəlxalq munasibətlərdə real U. vahid suveren dəvlət kimi cıxıpp

edirdi. | | UN N, Yunion (son lat. ip10o, ipyop15—birlik)—ittifaq, birləmə. UNİPOLYAR MAİYI N—kollektor- suz sabit cərəyan elektrik mapını| ləvbərin naqillərində induksiyala- nan e.Hh.q.--nin istiqaməti, levbər fırlanarkən bu naqillərə nəzərən dəyipməz qalır. U.m. kommutasiya- sız sabit cərəyan almaqa imkan un Əsasən, alcaq gərginlik (1—10 v) və beyuk cərəyan iqiddəti (100 ka-ə qə- dər) generatorları kimi istifadə edilir. Elektrokimyada, elektrik qay- naqında və s.-də tətbiq edilir. Gucu bir necə Mvt-a qədərdir.

UNİREMA (uni...lat. qetiz—avar) — antik dəvlətlərdə (Yunanıstan, Cəi- nikiya, Karfagen, Roma) bircərgəli avarlı, geyərtəsiz dəyuti gəmisi. Əla- və olaraq dərdkunc Yelkənlə də tə min edilirdi. Su basımı təqr. 50 t” idi. YHMCÖH (ital. ip15opo, uni,//-Hlat, vopiz—səs), musiqid ə—bir oktava daxilində, yaxud muxtəlif oktavalar- da yerlətən iki və daha artıq eyni adlı səşin eyni zamanda səslənməsi.

“YHMTA? (€L”Unitdüs — eDbHnp:Ks)— gundəlik qəzet, İtaliya KP-nin orqa- nı. Romada və Milanda nəpr edilir. Əsası A. Qramii tərəfindən qoyul- mutpidur. İlk nəmrəsi 1924 il fev- ralın 12-də cıxmındır. Qirajı 300 min (bazar və bayram gӱnlərində təqr. 1 mln.) nusxədir (1984). *U.ə-nın bay- ramlarında batqa əlkələrlə yanatpı

SSRİ o cumlədən Azərb.SSR-in nu-

mayəndədəri də (1983) iptirak edirlər. YHHTAP (öp. unitaire, nar. unitas— birlik)—vahid, birgə, tam birlik təikil etmə.

UNİTAR DƏVLƏT—dəvlət qurulu- iqu ması: burada dəvlətin ərazi- si, federasiyadan fərqli olaraq, fe-

derativ vahidlərə (ptat, torpaq və s.) deyil, inzibati-ərazi vahidlərinə

(vil., r-n və s.) bəlunur. U.d.-də va- hid devlət konstitusiyası, vahid dəv- lət hakimiyyəti orqanları sistemi, umumi huquq sistemi qӱvvədədir. So- sialist dəvlətləri (SSRİ, CSSR və YSFR-dən baliqa), burjua devlətləə Dinin, mu (B. 2507 Fransa, taliya, Yaqoniya və s. .D.-lərdir. UNİTAR PATRӦN—mərmi (KV Tə), barıt atımı və alıpdırıcı giliz ilə birlətdirilmiin patron. U.p, atı- cılıq silahlarının butun numunələ- rində, artilleriyada isə əsasən, ki- cik və orta kalibrli silahlarda is- tifadə sr, UNİFİKASİYA (uni...-Hlat. facio— edirəm)—vahid iqəklə, formaya, yaxud sistemə salma. UNİFİKASİYA, h u quqda—bir və ya bir necə devlətin səlahiyyətli orqanlarının muəyyən nəv ictimai mu- nasibətləri eyni formada nizamlayan huquq normalarının hazırlanmasına yənəldilmit fəaliyyəti. SSRİ-də bu proses ilk nəvbədə SSR İttifaqı və muttəfiq respubli- kaların qanunveri- cilik Əsaslarında təzahur edir. So- sialist əlkələri QİYİ1 cərcivəsində qanunvericiliyin U.-sı uzrə bəyuk ip aparır ki, bu da ictimai həyatın butun sahələrində əməkdailıqrı, ilk nəvbədə iqtisadi əməkdatlıqı (məs., tədaruklərin Umu- mi pqərtlərinin ipp” lənib hazırlanma- sı, vahid standart- ların və texniki iərtlərin tətbiqi vəs.) daha tam təmin etməyə imkan verir. Devlət və ictimai qurulupqu muxtəlif olan devlətlər arasında da . prosesi həyata kecirilir. UNİFİKASİYA—1) konstruk- tiv U.—eyni funksiyalı obyektlə- rin sayının səmərəli azaldılması. U, standartlaidırmanın genin ya- yılmınq effektiv usullarındandır. U. əmək məhsuldarlıqının artırıl- ması, məhsulun hazırlanması və is- tismarında xərclərin azaldılması, onun keyfiyyətinin yaxpılaqdırıl- ması və mə”mulatın qariılıqlı əvəz olunmasını təmin edir. Bax həmci- nin Qipləmdirmə, 2) Əlculərin U.-sı—ayrı-ayrı funksiyaları yerinə yetirən sənaye mə”mulatı və initaat detallarının əlculərinə gərə tiplə- inin sayının azaldılmasıdır. NGENI— Mold.SSR-də məhəp. Un- genı r-nunun mərkəzi. Prut cayının sol sahilindədir. D.y. qovipaqı, Ət kombinatı, biokimya, konserv, yar. pərab, bədii keramika və s. z-dlar, etnoqrafiya muzeyi var. UNLU YASTICALAR (DP:seudococ- sldaey—yastıcalar yarımdəstəsindən hətərat fəsiləsi. Ditisi hərəkətli, uzunsov, yumru və ya ovaldır: bədəni unabənzər (adı da buradandır) mum ərtuğlə, cox vaxt isə mum ləvhəcik- lərlə ərtulmutidur. Əlcusu 0,5—12 mm-dir. Yumurtalarını pambıqabənzər yumurta kisəsinə qoyur. Dunyada 1000- dən artıq, SSRİ-də 200-dək HƏBY Bap,

m

1

Subtropik və oranjereya bitkilərinə zərər verir. Azərb.SSR-də U.y.-ın faunası eyrənilməmitdir. Yay U.y.-ı (RTaposossiz s1(qz), alma U.y.-ı (Phenacoccus mespili), KOMCTOK İacTbl- vacbı (Pseudococcus comstoki) və s. nevlər yayılmındır.

UNSİYA Qlat. ipsya: Qədim Roma əl- cu və cəki vahidi assın (lat. az) 1/12 hissəsi|—1) ingilis elcu sistemində kutlə vahidi. 1 U.—16 dOraxma=— 437,5 qran = 28,35 q. 2) İstifadədən cıxmın aptek cəki vahidi: rus aptek U.-sı 29,86 q-a, ingilis aptek U.-sı 31,1035 q-a bərabər idi. Z) Maye U. həcm əlcusudur, ABPQ-da 29,57 sm?-ə (1/128 qallona), B. Britaniyada—28,41 sm?-ə

bərabərdir.

UNSUQӰ L avar kəndi: Dar. MSSR: in Unsuqul r-nunun mərkəzi. Buynaksk d.y. st.-ndan 147 km c.-q.-dədir. Atac- dan bədii məqmulatlar (əsasən aora aqacından) istehsalı mərkəzidir (19 əsrin 1-ci yarısından). U., ustaları

| : “ - e c |

“.”

Yueyryn ycranzapsınmn ny3ənrnuin ÖənHnHM MƏ"MYTAT HYMYHƏHƏDH,

əl aqacları, tutun qabları, muxtəlif qutular, stəkanlar və s. duzəldir, on: ların uzərini metal (gumuӱi, yaxud rr naxınlarla " bəzəyirlər. UNTER-ZABİT (alm. ipgeq—aparı, kicik --zabit)—bir cox xarici or- dularda və inqilabaqədərki rus or- dusunda apaqı komanda hey ətinə MƏH“ sub hərbi xidmətci. Muxtəlif devr- lərdə feldfebel, vaxmistr, UryYad- HHK və s. rutbələri olan pəxslər U.-z. hesab edilirdi.

U NU (d. 25.5.1907, Myaunmya dairəsi, Vagema)— Birma siyasi və dDəvlət Xa- dimi." 1929 ildə Ranqun un-tini bi- tirmipdir. 1942—45 illərdə Ba Mo hekumətinin informasiya və xarici ilər naziri, 1947—48 illərdə Bir- ma mӱvəqqəti milli hekumətinin bai1 naziri olmudur. 1948—56, 1957— 58 və 1960—62 illərdə Birma İtti- faqının bali naziri idi. 1962 ildə hakimiyyət İnqilabi PTQuranın əlinə kecdikdən sonra həbs edilmiidi (1962—66). 1969 ildə Tailanda get- mi, orada Parlament Demokratiyası Partiyası (PDP. 1969) və İnqilabi PTura hekumətini devirmək məqsədilə Birlətmiti Milli Azadlıq Cəbhəsi- ni (1970) yaratmıtdı. 1974 ildə PDP- nin liderliyindən cıxaraq Hindista- na gecmulidu. Birmada siyasi amnis- tiya ilə (1980, 28 may) əlaqədar vətənə qayıtmıtldır. 1955 ildə SSRİ-də, o cumlədən Azərb.SSR-də olmutdur.

456

UNUS

UNUS—Azərb.SSR Ordubad (Nax, MSSR) r-nunun Dırnıs sovetliyin- də kənd. R-n mərkəzindən 32 km 11m.- q.-də, Zəngəzur silsiləsinin ətəyin- dədir. ƏH. 632 (1985): meyvəcilik, tə- rəvəzcilik və heyvandarlıqla məit- quldur. Orta məktəb, klub, kitabxa- na, tibb məntəqəsiys me”marlıq abidə- Filan 17 əsrə aid monastır var. YHYTMAMƏHM (Myosotis), yad - daticicəy m——sumurkən fəsiləsin- dən birillik, ikiillik və ya coxillik ot bitkisi. Cicək qrupu supurgəitə- killidir. Dunyada 50 (batiqa mə”luma- ta gərə 80-dək), SSRİ-də 30, o cum- lədən Azərb.SSR-də 10 nevu var. Bə”- zi nəvləri alaq, bir qismi dekorativ bitkidir. mn”

UOLLİS VƏ FUTUNA ADALARI (Pez XUay|yə es Rasipa)—Sakit okeanın c.-q.-ində adalar qrupu. Uollis a-rı, Futuna a. və Alofi a.-ndan ibarət- dir. Fransanın mulkudur. Sah. 274 km?, ƏH. 11,9 min (1982), polineziya- lılardır. İnz.m. Matautu ki, Adalar vulkan və mərcan mənptəlidir. İqli- mi tropik, isti və rutubətlidir. Hindqozu aqacı yetipdirilir. Kopra istehsal olunur. Balıq ovlanır. yönn-CTPVT (YVall Street)—ABIII- ın Nyu-York I.-HHH HHKY3aD MƏDPKƏ- zində kucə: fond birjası, muhum bank- ların idarə hey ətləri və s. burada- dır. U.-S. adı ABPT-ın maliyyə ka- pitalının sinonimidir.

UOLSOLL (XUayva11)—B. Britaniyada pəhər. Əh. 266 min (1978). Qədim sərraclıq məmulatı istehsalı və metal e”malı mərkəzidir. Metallur- giYa, avtomobilqayırma, dəzgahqayır- ma, elektrotexnika, dəri sənayesi

var. Yöncouli-BE) (VValvis Bay), Ba nz v- na buxtası—LAtlantik okeanın- da, Afrikanın c.-q. sahilində bux- ta. Uz. 10 km, eni girəcəyində 10 km- dən cox, dərinliyi 9 m-dəkdir. Uol- fit-Bey portu (Namibiya) U.-B. sa- hilindədir.

Yönoduli-BE) (VValvis Bay) — Ha- mibiyada məhəp. ArnaHTHK OK€aHbi Ca-

hilində port. ƏH. 26 min (1977). D.y..

onu Vindhuk (i, ilə əlaqələndirir. Balıqovlama bazasıdır. Balıq kon- servi z-dları, gəmi təmiri tərsanə-

Yə var. UORDEN (UUoqdep) Alfred (d. 7.2. 1932, Miciqan itatı, Ceksonu— ABİ1

astronavtı, HHQ polkovniki. ABİ1 Hərbi Akademiya-

ii sını (1955), Mici- qan Un-tini (1963) | və aerokosmik təd- qiqatlar ucun pi- lotlar hazırlayan məktəbi (1965) bi- tirmiidir. 1966il- dən ABİ1 Aeropav- tika və Kosmik Fə- zanın Tədqiqi uzrə ti Milli İdarəsi- nin astronavtlar qrupundadır. 1971 il iyulun 26-dan avqustun 7-dək € Aro/z- lon-15ə kosmik gəmisinin Aya ucu- lpunda (D. Skott və C,. İrvinlə bir- liğdə) iptirak etmit, Ayətrafı or- bitdə 145 saat 16 dəq qalaraq Ayı muppahidə və tədqiq“ edən əməliyyatlar aparmıtndır. Yerətrafı orbitdən gə- narda (Yerdən 315 min km məsafədə) ilk dəfə acıq kosmosa cıxmıiy və 18 dəq orada qalmındır.

UӦRLİ (UXUaq1eu)—B. Britaniyada ppə- hər. ƏH. 163,3 min (1973). Kimya səna- yesi, həmcinin metallurgiya, elektro- texnika, avtomobilqayırma, metal e”malı sənayesi var. PQuppqə istehsal

olunur. UORREN (UUaqqepy—ABPİT-ın TM.-BİH- da, Miciqan titatında ppəhər: Detroyt ip.-nin tim. ətrafı. ƏH. 175 min (1975). Matpınqayırma, hərbi sənaye var. YÖPPMHHTTOH (VVarrington)—B. Bpn- taniyada, Mersi cayı sahilində, Man- cester kanalı yaxınlıqında ipəhər. Əh. 163,8 min (1974). Metal e”malı və dəri muəssisələri, pambıq parca, kim- ya, pqutpə sənayesi var.

UӦOT TAYLER USYANI (1381)—or- ta əsrlərdə İngiltərədə ən beyuk an- tifeodal kəndli usyanı. Usyana kənd- lilərin feodallar tərəfindən istis- marının gӱclənməsi səbəb olmupidu. Kəndlilərin narazılıqı lollardla- rın təqlimində əksini tapdı. Usyana kəndli Uot Tayler və cyoxsul ketiiı Con Boll rəhbərlik edirdilər. May ayında Esseks və Kent qraflıqların- da batilanan usyan tezliklə əlkəyə ya- yıldı. Usyancılar iyunun 13-də mu- qavimətə rast gəlmədən ONDONU TYT- dular. İyunun 14-də kral P Ricardla kəndlilər arasında danınıqlar baiq- landı. Danıpıqlar zamanı kəndlilər təhkimcilik huququnun və biyarın ləqv edilməsini, sabit pul rentası yaratmaqı, azad ticarətə sərbəstlik verməyi tələb edirdilər. ral P Ricard bu tələblərə razılıq verdik- dən sonra kəndlilərin bir hissəsi Londonu tərk etdi. Kralı ikinci dəfə danıtnıqa caqıran usyancılar icma torpaqlarının kəndlilərə qay- tarılmasını, dvoryan imtiyazları- nı ləqv etməyi və s. tələblər irəli surdulər. Danıpıqlar zamanı Uot Tayler xaincəsinə əlduruldu. Kənul- lu cəngavərlər (rıtsarlar) usyanı

yatırdılar. UӦTERBERİ (UUakeqraqu)— ABPQ-ın pim.-pi.-ində, Konnektikut itatında təhər. Noqatak cayı sahilindədir. ƏH. 102 min (1980). Qədim əlvan metal mə”mulatı istehsalı və əridilməsi mərkəzidir. Saat istehsal olunur. Matınqayırma, kimya, rezin, karız sənayesi var. UPA—–RSFSR Tula vil.-ndə cay. Oka cayının qolu. Uz. 345 km, hevzəsinin sah. 9510 km?. Qar suları ilə qida- lanır. Sovetsk və Tula it.-ləri U. sahilindədir. Sovetsk Hi. yaxınlı- qında su anbarı var. . ӰPİT Andrey Martınovic (5.12.1877, Lat.SSR, Oqre r-nu, Skri-: veri — 17.11.1970, Riqa)—latıiy sovet yazıcısı, ədəbiy- yatiqunas, ictimai xadim. Lat.SSR xalq yazıcısı (1943), Lat.SSR EA akad. (1946). Sosia- list Əməyi Qəhrəma- nı (1967). SSRİ Dəvlət mukafatı laureatı (1946). 1917 ildən Sov. | İKP uzvu. Latıpip sovet ədəbiyyatının banisidir. *Robej- ni yeklərə (1908—33) trilogiyasında nATbILI kəndlilərinin Rusiyada 1905— 07 illər inqilabına doqru kecdiyi Yol təsvir edilir. “Səs və əks-səda (1911), cBiri və coxları (1914) pyeslərində

indiki

ilk lathıii inqilabcı fəhlə obraz- ları yaratmımdır. “Yan Robejniye- kin qayıtması (1932), “Yan Robejni- yekin əlumuz (1933) romanlarında burjua aləminin mənəvi-əxlaqi eybə- cərlikləri ifita olunur. cYatıl tor- narə (1945), “Buludlarda məğərə (1951) dilogiyası 19 əsrin 2-ci ya- rısı latıti kəndindən və latın fəh- lə hərəkatının ilk mərhələsindən bəhs edir. 4 cildlik “Dunya ədəbiyya- tı tarixi (1930—34) əsərində Azərb, ədəbiyyatı, o cumlədən Nizami haq- qında da ocerklər var. 1915 ildə Bakıya gəlmi:i, buradakı latıiiy cə- miyyətinin ipində yaxından iptirak etmiit, fəhlələrin həyatı ilə tanıt olmutidur. Bə”zi əsərləri Azərb. Dİ- linə tərcumə edilmiidir. Lat.SSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti sədrinin muavini (1941—51), Latviya Yazıcı- lar İttifaqı İdarə Hey ətinin səd- ri (1940—54) olmutidur. 5 dəfə Lenin ordeni, 4 batqa orden və medallarla təltif edilmitdir.

Əsərləri: Sobr. soc., T. 1—12, M., 1956—59, Parenıki sə dGaMmenoro,

M., 1978: Novellı, M., 1982. | Əd. Xəlilov P., SSRİ xalqla-

rı ədəbiyyatı, h. 2, B., 1968, Qriqu" lis A., AndreV Upit, M., 1977.

UPLİSSİXE (4Həkmdar qalasız)— Gurc.SSR-də maqara-iəhər. Qori i1:.- nin 10 km-liyində, Kur cayının sol sahilindədir. U. e.ə. 1-ci minilliyin 1-ci yarısında salınmınl, sonralar Kartli carlıqının (İberiya) qala- məhəpnnə cevrilmiindi. 9 əsrdən Gur- custanın muhum ipəhərlərindən biri və bir muddət onun paytaxtı olmu1- du. 13 əsrdə monqollar tərəfindən daqıdılmızdır. U. qayada capılmın (oyulmuli) yerləttgələr qruplarından ibarətdir. evnrixə ii bəziləri antik dəvrə aiddir (o cumlədən kes- sonlu taqtavanları olan zal). Burada 3 nefli bazilika tipli kilsə (10—11 əsrlər) və s. var.

ӰPSALA ((Krrzaya)— İsvecdə ipəhər, Upsala lepinin inz.m. Əh. 148 min (1978). Mapınqayırma, poliqrafiya, yeyinti, geramika sənayesi, əlkədə ən qədim un-t (1477 ildən), K. Linney muzeyi, metmarlıq abidələri, Yaxın- lıqında vikinqlər dəvrunə aid gur- qan-qəbirlər var.

UR QƏBİRİSTANI (pumercə U rim) --Ən-Nasiriyyə (İraq)11.-dən 20 km c.- q.-də, indiki Təll əl-Muqeyyər 11. Ye- rinin ərazisində olmuzi qədim ipəhər- devlət xarabalıqı. 1854 ildən TƏD- qiq edilir. Urda ilk yaitayın yeri e.ə. 5-ci minilliyin sonuna aiddir. E.ə. 4-cu minillikdə Ur iəhər kimi formalaitmıin e.ə. 25 əsrdə guclu devlətə cevrilmiiydi. E.ə. 24—22 əsr- lərdə (fasilələrlə) Laqai, Umma, Uruk, Akkad carlıqına və kutilərə tabe olmuiqdur. E.ə. 21 əsrdə bura- da ehtimal ki, ən qədim yazı qaydası yaradılmındı. E.ə. təqr. 2000 ildə Ur devləti ən qədim Elam dəvləti və amorilərlə mӱharibədə ləqv olundu. Muhum ticarət və sənətkarlıq mərkə- zi olan Ur e.ə. 4 əsrin axırlarında tənəzzul etmitdir. Qazıntılar zama- nı 1 sulalə dӧvrunə aid (s.ə. 25 əsr) hekmdar sərdabalarından (əksəriyyəti qədimdə qarət olunmusidur) qızıl, gumuli, gəc, obsidiandan bəzək əilYa- ları, 111 sulalə dəvrunə (e.ə. 21 əsr) aid kərpicdən :pəhər divarları, sa-

—x—xuzvx—aənamanmınm—xıx—osısı.—.aıxsZSsSzsp ə,

4

ray, mə”bəd kompleksi və s. aikar olunmutidur. Ədə Vullil. gl. M., 1961, Ben Tblit MiİD HİYMEDOB, 1980. 7

qalıqları

Ur xaldeep, per.s piki M., Zabı- per. s polıskoqo, M., URAVA — Yaponiyada, Honsu a.-nda mə- ər. Saytama prefekturasının inz.m. un itəhər-peykidir. Əh. 344 min (1978). Mapınqayırma və metal e”ma- lı, kimya, toxuculuq, hərbi sənaye: n-t var. RAL—SSRİ -də, PTərqi Avropa və Qərbi Sibir Duӱzənlikləri arasında ərazi. 1P1m.-dan c.-a, Kara dənizindən rsk 11. Yaxınlıqında Ural cayı- nın enlik istiqamətindəki hissəsi- nədək uzanır. U.-ın əsas hissəsi Ural dar sistemindən ibarətdir (uz. 2000 km-dən cox, eni 40—150 km, hund. 1895 m-dək). Avropa ilə Asiya arasında sərhəd, adətən, U.-ın 1. ətəklərindən gəturulur. U. relyefin xarakterinə və s. təbii xususiyyətlərə gorə Qutib Uralı, Qutbyanı Ural, P/imali Ural, Orta Ural və Cənubi Ural Hissələ- rinə bəlunur. U. Ust Paleozoy (Her- sin) qırınıqlıq sahəsidir. U. ərazi- sində, əsasən, Paleozoy yaqilı defor- masiyaya uzramıyl və qismən metamor- izlətmin suxurlar yer səthinə cı- xır. Cekmə və vulkanogen suxurlar, adətən, kəskin əzilmiit, qırılmalar- la pozulmustdur.

U, faydalı qazıntılarla zəngin- dir. Mis, dəmir, titan, nikel və xro- MHT filizləri, dap kəmur, neft, qaz və s. yataqları, qiymətli, yarımqiymət- li və məmulat dapları var. İqlimi kontinentaldır. Orta temp-r yanvarda r. yamacda —219S-dən (Qutb U.-ı) —152S-yədək (Cənubi U.), (11. Yamacda mӱvafiq olaraq —23-dən —17*S-yə qə- dərdir. İyulda im. r-nlarda 9—109S, ƏH c. r-nlarda 19—202S-dir. İllik yaqıntı 300—750 mm (əsasən, yayda), bə”zi yerlərdə 1000 mm-ə qədərdir. Cayları PTimal Buzlu okeanı (Peco- ra, Tobol, İset, Tura, Lozva, PTima- li Sosva) və Xəzər dənizi (Kama, Ural) hevzələrinə aiddir. Əsasən, qar və yaqıny suları ilə qidalanır. Ən beyuk gəlləri Orta və Cənubi U.-da- dır (Tavatuy, Arqazi və s.). Kama ca- yında su anbarları (Kama, Votkinsk) yaradılmıtdır. U. bir necə təbii zo- naya bəlunur. Yuksəklik torpaq-bitki qurpaqları da var. Qutb U.-ı və Qutb- yanı U.-da datplı, iqibyəli və mamır- lı tundra daha cox inkitaf etmii- dir. PTimali və Cənubi U.-da tundra landiaftı ən yuksək daqların zirvə hissələrindədir. C.-da, həmcinin ya- macların alpaqı Hissəsində tundra ge- nipp yayılan mepə zonasına gecir. Məqpə zonasında podzol, cimli-podzol və qara torpaqlar yayılmındır. Cə- nubi U.-da qara torpaqlarda meppə-cəl və (ipabalıdı torpaqlarda cəl Land- iaftı var. U. ərazisində Pecora- İlıc, İlmen və s. qoruqlar Yaradıl- mhpipdır. U.-ın iqtisadiyyatı ucun bax İqtisadi rayonlar məqaləsinin Ural iqtisadi r-nu bəlməsinə və bura da- xil olan ayrı-ayrı vilayətlərin mə- qalələrinə.

Tarixi ocerk. U.-da ilk insan iz- ləri erkən Paleolitin sonuna aiddir. Neolit dəvrundə qohum tayfalar mey- dana gəldi. Ehtorir ki, fin-uqor dil- li tayfaların və qarınıq (monqol- Avropa) antropoloji tiplərin əsa-

URAL

sı bu tayfaların icərisində forma- lapmhıtdır. Bu devrdə c. r-plarılnda maldarlıq və toxa əkinciliyi meyda- na cıxdı. E.ə. 2-ci minilliyin əv- vəlində U.-da mis və tunc, 7—8 əsr- lərdə dəmir istehsalına baqlandı. İri tayfa ittifaqları yarandı. Cə- nubi U. cellərində sayr”matlar, Kama ətrafında Ananyino mədəniyyəti tay- faları yYappayırdı. Eramızın 3 əsrin- nən bapylayaraq U. ərazisində qədim əhalinin yer dəyitməsi gedirdi. Era- mızın 2-ci minilliyinin balanqı- cında ibtidai icma qurulutpu daqı- lır, feodalizm munasibətləri yara- nırdı. 14 əsrdə komi-permyakların və 15 əsrdə mansilərin erkən feodal DƏVLƏTİ meydana gəldi.

11 əsrdə rusların U.-a Hərəkəti ballladı. Novqorod feodal resp.-sı 14 əsrdə Yuqra və Perm torpaqlarını ələ gecirdi. 15 əsrin əvvəlində Kama- pın yuxarı axarında rus məskənləri salındı. Kazan xanlırının sutu- tundan sonra Baqiqırdıstanın cox hissəsi və Udmurtiyanın qalan əra- zisi kənullu surətdə Rus dəvlətinin tərkibinə daxil oldu. 16—17 əsrlərdə cU.madı yayılmara baladı. Baqiqırd- lardan geturulmunt bu ad ehtimal ki, turk dillərindəki caralı—ada səzun- dəndir (turkdilli xalqlarda ətraf yerlərdən secilən hər hansı ərazi belə adlanır). Bapqırdlarda hələ 13 əsr- dən bahadır Ural haqqında əfsanə var, əfsanəyə gərə o, xalqın səadəti naminə həyatını qurban vermiii və onun qəbri ustundə qalanmız təpədən U, daqları yaranmıtidır. 17 əsrin sonundan ruslar butun daq sisteminə cU.ə deyirdilər. Ruslar U.-a daha yuk- sək sənətkarlıq və əkincilik mədəniy- Yəti gətirdilər, ara mçharibələri da- yandırıldı, feodalizm munasibətlə- rinin formalatması prosesi sur”ət- ləndi. Eyni zamanda yerli xalqlara qariqı milli və sosial zulm gӱcləndi, mansilər, xantılar və batqırdların ӱzərinə yasaq qoyuldu.

17 əsrdə U.-da coxlu faydalı qa- zıntı yataqları attkar olundu. Rus dovləti U.-a muhum xammal bazası kimi xususi diqqət verirdi. 18 əsrin 70-ci illərində U. Rusiyanın ən beyuk mə”dən sənayesi r-nu idi. Ə-dların tikintisi ilə əlaqədar yepiiəhərlər— Yekaterinburq (indiki Sverdlovsk), Perm və s. salındı. U. 1708 ildən Si- bir və Kazan, 1796 ildəi Perm və Oren- burq qub.-larına daxil idi. 1865 il- də Ufa qub.-sı yaradıldı. 19 əsrin əvvəlində Rusiyada feodal-təhkimci- lik sisteminin behranı ilə əlaqədar istehsalın artım sur”əti kəskin su- rətdə azaldı. Sənaye cevrilimci U.-da cox ləng gedirdi. Yalnız qızıl cı- xarılması sur”ətlə ipgtipaf edirdi. 19 əsrin 2-ci yarısında U.-da səhmdar tiirkətləri yarandı, bə zi kəhnə 3-d- lar yenidən quruldu, d.Y. cəkildi. Qızıl və dai kemur cıxarılması artdı, mapınqayırma, kimya sənayesi ipktityaf etdi. Əsrin sonunda U.-da 300 min mə”dən-zavod və d.Yy. fəhləsi var idi. 70 ci illərdə xalqcı, 90-cı illərdə s.-D. təpkilatları fəaliyyət gestərirdi. 1904 ildə RSDFP-pin U. vil. komitəsi yaradıldı. U. fəhlə- ləri Rusiyada 1905 —07 illər inqila- bında fəal pitirak etdilər. Fev- ral burjua-demokratik inqilabından (1917) sonra U. da Sovetlər yarandı. 1917 ilin aprelində Y, M. Sverdlo-

-ildə U. sənayesi dinc quruculuq

457

——“———-ə-mı—–———k—— — — — —

vun rəhbərliyi iplə RSDF(b)P-nin 1-ci Ural konfransı kscirildi. 1917 ilin oktyabr—dekabrında U.-da Sovet hakimiyyəti, əsasən, qurulmuidu. Ce- xoslovak korpusunun qiyamı (1918) U.-ın da bir Hissəsipi əhatə etmiii- di. 1918 ilin noyabrında U.-da əks- inqilabi rejim quruldu (bax Kol- iakmcılıq).

Sovet qıpunları 1919 ilip payı- zında U.-ın cox hissəsini azad etdi. U.-da milli-deplət quruculuquna ba1- landı:q Baiqırdıstan MSSR (1919), Votyak MV (1920: 1934 ildən Udmurt MSSR) və Ural vil. (1923: 1925 ildə onun tərkibində Komi-Permyak MV təptqkil edildi) Yaradıldı. Vətəndait muharibəsindən sonra U.-da x.t. bərpa olundu. İlk betilliklərdə Maqnito- qorsk metallurgiya kombinatı (1923: İldırım Cingiz 1929—34 illərdə kombinatın tikinti rəisinin muaviq pi, sonra rəisi olmutdur), Ural arır manınqayırma (Sverdlovsk) və Celya- binsk traktor z-dları (hər ikisi 1933) və s. iri muçəssisələr tikildiy 1932 ildə Bapqırdıstanda neft cıxarıl- masına bailandı. 1937 ildə U.-ın iri sənaye məhsulunun həcmi 1913 ilə nisbətən 7 dəfə artmındı. Beyuk Və- tən muharibəsi illərində U. əlkənin əsas cəbbəxanası idi. Muharibənin İLK 5 ayı ərzində əlkəpin q. r-nla- rındaip U.-a 667 muçəssisə kecuruldu. 1941 ilin sonunda SSRİ-də istehsal olunan cuqunun 6296 -i, polad və pro- katın 5096-i U.-ın payına duturdu. Muharibə illərində hərbi sənaye məp- sulunun 4092 -ini U. verirdi. U.-da təy- yarə, tank, top, atıcı silahlar, de- yuli sursatı və s. istehsal olunurdu. U, zəhmətkeilərindən bir necə divi- ziya və kəpullu tapk korpusu təpkil edilmiidi. Cəbhəyə gedənlərdən 800 nəfərdən coxuna Sovet İttifaqı Qəh- rəmanı adı vseralmtii, 8 nəfər bu ada 2 dəfə layiq gərulmuiidur. əh sulları istehsalına kecdi. Soprakı illərdə U.-da qara və əlvai metallur- giya, mapınqayırma, dali komur, kim- ya, ieft kimyası və s. səpaye muəssi" sələri yepidən qurulmuiy, iri muəs” sisələr tikilmitdir.

Əd. Lenin V. İ., Ob Urals, Sperd- lopsk, 1969, Maryıl kin H İİ. Q., Lenin ob Urale. İstoriceskin ocerk, Celabinsk, 1972: İstorin Urala, t. 1—2, Permh, 1963—1965, Ural i Priuralhe, M., 1968: Ural, M., 1968 (serin “Sovetskii Soozə): Arxipova N. P., Astrebova E. V., Kak bıli otkrıtı Uralıskie qorı, Permı, 1971, Puvalov E. L., Ural industrialınıd, M., 1974: Laz b KO E. M., Reqionalınal qeoloqil SS, 1 1—Evropevskal castı i Kaikaz, M., 19 “. Varlamov V. S., Kibalıc im O. A., Nopvh drevneqo Urala, M., 1975, BaxkxyHnuH A, BA, İndustrialının Ural p trudax V. İ. Lenina, M., 1981, Kosy6onckuif A. K, K tainam kla- dovıx Urala, Permh, 1982,

URAL (1775 ilədək Yai k)—RSFSR və Qazax.SSR-də cay. Uz. 2428 km, hev- zəsinin sah. 237 min km". Uraltau silsiləsindən (Cənubi Ural) baiyla- nır. Xəzər dənizinə təkulur. Orsk il.-ndən Cənubi Ural d-rının 11, Ya" macı bəyu, əsasən, dar dərə ilə axır. Verxneuralsk 11.-ndən apyaqıda DuZzən- lik cayıdır. Mənsəbində 2 qola (Yaik və Qızıl) ayrılır. Əsasən, qar sula- rı ilə qidalanır. Noyabrdan aprelə- dək donmuli olur. Gursulu dəvrundə

458

URAL ARIR MAPINQAYIRMA ZAVODU

—”sx, mn HR ğı” a m oməmodan es ulu A ————jcycti—————"jjtj---- ın —iıijmkın ə nkn

(yazda) dapır. Orta su sərfi Oren- öypr Hı. yaxınlıqında 104 m"/san, Ku- HIyM K. yaxınlıqında 400 m?/san-dir. Ən beyuk qolları: Sakmara, , İlek. U.-dan sənaye muəssisələrinin, həm- cinin ipəhərlərin su ilə təchizində və suvarmada istifadə olunur. Ustun-

ES (İriklinski) var. Su anbar- ları yaradılmıtidır. Caydan kanal (Kupum) cəkilmiidir. Gəmiciliyə ya- rarlıdır. Balıq ovlanır. Verxne-

uralsk, Maqnitoqorsk, Orsk, Novo- troitsk, Orenburq, Uralsk, Quryev Hi.- mə Y, ca “Ep yə

URAL ARIR MAPYINQAYIRMA

ZAVODU, S. Orconikidze ad. --SSRİ aqır mapınqayırmasının iri mӱəssisələrindən biri. Sverdlovskda- dır. 1928—33 illərdə tikilmitdir. 1917 ildən F“Uralmapq istehsal bir- liyinin baiq muəssisəsidir. Metallur- giya, filiz-mə”dən, neft-qaz sənayesi ucun prokat stanı, fasiləsiz metal təkmə mapınları, aqlomerasiya, dom- na, doqrayıb-xırdalama avadanlırı, karyer və addımlayan ekskavatorlar, qazıma qurquları, ippaquli və ufuqi hidravlik preslər və digər avadan- lıqlar buraxır. Fərdi mapqınqayır- ma mӱəssisəsidir. Bir sıra məhsul- ları seriya ilə buraxılır. Beyuӱk Və- tən muharibəsi illərində cəbhə ucun silah istehsal etmipdir. Muharibə- dən sonra yenidən nadir avadanlıqlar hazırlayır. Məhsulları dunyanın bir çox əlkəsinə gəndərilir. ) Lenin or- dəni, Oktyabr İnqilabı, Qırmızı Bayraq, 1-ci dərəcəli Vətən Muçhari- bəsi, Qırmızı Əmək Bayraqı orden- ləri və BAR-in “Qırmızı Əmək Bay-

aRıF ordeni ilə təltif edilmiptdir.

RAL DİLLƏRİ—fin-uqor və samo- di xalqlarının danıpdıqları qohum dillər qrupu. U.d. iki beyuk qrupa (fin-uqor dilləri və samodi dilləri) bəlunur. U.d. umumi fonetik, qram- matik, leksik cəhətlərlə yanaiqı, əezu- nəməxsus əlamətləri ilə secilir. İl- tisaqi dillərlə (komi-permyak, mari) bərabər, flektiv unsurlu dillərə (saam dili, Pribaltika-fin dilləri) də təsaduf edilir. Bə”zi dillər (məs., fin dili) saitlər, digərləri (məs., Perm dilləri) isə əksinə, samitlərlə zəngindir. Pribaltika-fin, saam, ma- car, mordva və komi-zıryan dilləri- nin sintaksisində hind-Avropa (İs- vec, alman və rus) dillərinin tə”siri duyulduqu halda, samodi, Ob-uqor, qis- mən də,(udmurt və mari dillərində on- ları turk dilləri ilə yaxınlatdı- ran bəzi arxaik cəhətlər qalmıidır.

Əd.: Azıki narodov SSSR, t. 3, M.,

1966: Osnovı finno-uqorskoqo izıkozna-

nil, v. 1—Z3, M., 1974—76. URALMAİY bax Ural arqır maiın- qayırma zavodu.

URALSK (1775 ilədək Yaitski qorodogk) — Qazax.SSR-də ipəhər. Uralsk vil.-nin mərkəzi. Ural cayı sahilində gəmi dayanacaqı. D.y. st. Leroport. Əh. 188 min (1984). Yeyinti BƏ Yungul sənaye, mapınqayırma, me- xaniki, armatur, tikinti-montaj ava- danlıqı, təmir z-dları, mebel f-ki, tikinti materialları muəssisələri, İEM: pedaqoji və k.t. in-tları, or- ta ixtisas məktəbləri, tarix-elkəpqu- naslıq muzeyi, dram teatrı var. 1613 ildə salınmınidır.

URALSK VİLAYƏTİ (1962 ilədək Pərqi Qazaxıstan vila-

y əti) — Qazax.SSR-də vil. 1932 il martın 10-datətkil edilmitdir. Sah, 151,2 min km2?, Əh. 607 min (1924, 1 Yanvar). 16 r-nu, 3 ipəhəri, 6 iitq var (1584). Mərkəzi Uralsk ip.-dir.

Təbiət. U.v. Xəzəryanı ovalırqın ilm. hissəsini tutur. PPm.-da Obili Sırtın c. qolları (hund. 263 m-dək), ip.-də Poduralye platosunun kənarı Yerləpir. İqlimi kəskin kontinen- taldır. Orta temp-r yanvarda —112S- dən —142S-yə qədər, iyulda 24—30*2S- dir. İllik yaqıntı təqr. 250 mm. Guc- lu kuləklər xarakterikdir. Cayları Xəzər hevzəsinə aiddir. Muhum cayı Uraldır. Coxlu gel var. Vil.-in ip1m.-I cəl, c.-u yarımsəhra zonaların- dadır. -Qara və iabalıdı torpaqlar, cay dərələrində cəmən-poranlıq tor- paqları yayılmıtdır. C. və c.-11.-də beyuk qumluqlar, ioranlıqlar (Xu- susilə c.-da) var. Aqot, pırımlı- topal, yovpan, taxıl bitkiləri ya- yılmıpldır. Metpələr (palıd, qara- qac, qovaq) var. Heyvanları: canavar, tulku, ərəbdovtanı, sunbulqıran, cey- ran və s. Surunənlər, quyilar coxdur.

Əhali. Qazaxlar, ruslar, ukrayna- lılar, tatarlar və b. Yapayır. Orta sıxlıq 1 km?-də, 4 nəfərdir (1984). 1Pəhər əhalisi 249 mindir. PTəhərlə- ri: Uralsk, Aksay, Capayev.

Təsərrufat. İqtisadiyyatında K.t. və onunla əlaqədar sənaye sahələri əsas yer tutur. Energetikası təbii qaza, Qaraqanda kemurunə və mazuta əsasla- nır. Elektrik enerjisinin bir his- səsini Volqaboyundan alır. Təbii qaz və tikinti materialları cıxarılır. Matınqayırma və metal e”malı, yeyin- ti, yungul, balıq e”malı, tikinti ma- terialları sənayesi var. Dənli bitki- lər (əsasən buqda, arpa) əkilir. Suvar- ma kanalları (uz. 2 min km-dən cox) cəkilmin, Ural-Kupqum suvarma siste- mi yaradılmındır. Volqa-Ural kana- lının (uz. 460 km) cəkiliili qurtar- dıqdan sonra suvarılan sahələrin artmasına imkan yaranacaqdır. Davar, həmcinin qaramal, at, donuz saxlanır. D.y.-larının uz. 416 km (1974), Əsas d.y. xətti: Saratov—Uralsk— İletsk. Saratov— Həttərxan d.y. vil.-in q. kənarından kecir. Avtomobil yolla- rının uz. 8,2 min km-dir. Hava nəql.- ndan da istifadə edilir. Orta Asi- ya— Mərkəz magistral qaz kəməri vil.- in ərazisindən gecir.

Mədəni quruculuq. Vil.-də 2 ali məktəb, 3 muzey (o cӱmlədən Capayev ur. aə V. İ. Capayevin xatirə muzeyi), dram teatrı və s. var. c Oral onriya (Uralyanı, 1919, qazax dilində) və “PriuralyezF (1918) vil. qəzetləri cı- xır. Yerli radio və televiziya - lipləri ilə yanapı, Umumittifaq Radiosu və Mərkəzi Televiziyanın verilinləri retranslyasiya olunur. URAN ((qapov)—qədim yunan mifolo- giyasında səma allahı, Geyanın əri, titanların, siklopların və yӱzqollu nəhənglərin atası. Oqlu Kronos tərə- findən devrilmiiy və kor edilmiiydi. URAN—Gunəi sisteminin Gunəiydən məsafəsinə gerə 7-ci beyuk ilaneti,

və ya (ӱ kimi iplarə edilir. U. nə- həng planetdir. V. Heriel gəif st- miidir (1781, əvvəllərdə təsadӱfən gerunmulidur). Gunət ətrafına 19.19 astronomik vahid məsafədə təqr. dai- qəvi orbit boyunca dolanır. Ekssent- risiteti O,047, orbit və ekliptika mustəviləri arasındakı bucaq 0,777,

Gunət ətrafına tam dəvru 84,015 il, diametri 3,98 Yer diametri, həcmi 61 Yer həcmi, kӱtləsi 14,56 Yer kutləsi, sıxlıqı 1,32 q/sm?-dir. U. qutblər- dən cox basıqdır (təqr. 1:33). Bu, onun əz oxu ətrafında surətlə fırlan- masına səbəb olur (T=—10,8 saat). P1i- mal qutbundən U.-a baxdıqda onun əz oxu ətrafında fırlanması beyuk plaq netlərin coxundan fərqli olaraq saat əqrəbinin əksinə, yəni U.-ın Gunət ətrafına dolanması istiqamətində- dir. Bu ox təqr. orbit mustəvisi uzə- rində olub, orbit normalı ilə 98*2 bucaq əmələ gətirir. Gunət U.-dan çox uzaq olduqundan onu Yerdən 370 dəfə az ipıqlandırır. U. əksetmə qabiliyyətinə gərə birinci planet- dir: həndəsi albedosu 0O,571, sferik albedosu 0,93-dur. Gunəti pquaları- nın hamısını qaytardırqı ucun sət- hində temp-r 90 K (—1802S)-dən apaqı olmalıdır. Lakin əlcmə usulundan asılı slaraq orta temp-r 55-3K, bə”- zən isə 100 K-dən cox alınır. Ssnun- cu, onun nuӱvəsindən istilik selinin iqualandıqını, albedosunun bəyukluyu isə guclu atm. olduqunu gestərir. U.- da hidrogen və metan var. U.-ın 5 pey- ki (Titan, Oberon, Ariel, Um"riyel və Miranda) var və bunlar onun fır- lanması istiqamətində ekvatorial mustəvidə hərəkət edirlər, Guӱclu tele- skopda gərunurlər. U. ətrafında Sa- turn halqaları kimi halqalar kəif edilmitdir (1978).

URAN (lat. Uranium), U-—pa,nHoaKTHB kimyəvi element. Elementlərin dəvri sisteminin P1 qrupundandır, at.n. 92 at.k. 238,029, aktinoidlər ailəsin- dəndir, gӱmupqu-aq rəngli metaldır. Uc allotronik modifikasiyası (a, V, u) var. Alfa U.-ın sıxlırqı (25*S- də) 19,05 q/sm”-dir, 11322S-də əriyir, 38202S-də qaynayır. Təbii U. n İZO- Tony —”55U (99,28296 ), ?55U (0,712) hə 33417 (0,00696 ) qarıpıqından ibarət- dir. Sun”i izotoplarından 299Y daha əhəmiyyətlidir. U.-ı alman kimyacı- sı M. H. Klaprot (Y O, iəklində kətif etmiti (1789) və ona Uran planetinin

adını vermitdir. U.-ı ilk dəfə fransız kimyacısı E. M. Peliqo al- mıtpldır (1841). U.-ın Yer qabıqında

kutləcə miqdarı 2,5-10 *954 -dir. Əsas mineralı nasturandır (tərkibində 40—7696 U. olur). Az miqdarda U.-a qranitdə (0,000496 ), torpaqda (0,0001— 0,0000496) və suda (610894) rast gə- linir. U. birləimələrində U.-ın oksidləimə dərəcələri -- 2-dən --6-ya qədərdir (ən cox --4 və --6). Kimyəvi aktivdir. Otaq temp-runda səthi ok- sid təbəqəsi ilə ərtulur: 200"S-də (YO,, 200—4002S-də (Y:O,, daha yuksək temp-rda isə (YOz, əmələ gətirin 70:C-nə su tə”sirindən səthində 1 qoruyucu ərtuyu yaranır. U. Uran fi- lizlərini sulfat turiusu mӱhitində MpO, ilə ipləyib, xususi uzvi həll- edicilərlə ekstraksiya etməklə ayrı- lır. Sonra nitrat turiqusu İLƏ İPQ- lədikdə U. konsentratındakı U. 11O:(MOz), duzuna cevrilir. Onu bu- tilfosfatla ayırdıqdan sonra 500— 7002S-də parcalayıb (Y:O, və YOz alırlar. Bu oksidlər əvvəlcə hidro- genlə (Y O,-Yə reduksiya edilir və UOş: dən metallotermik (kalsium və Ya maq- nezium iptirakı ilə) usulla metal U. ayrılır. Metal U., onun ərinti- ləri və (Y O, nӱvə yanacaqı gimi isti-

fadə olunur. 23511-dənlyçvə silahları hazırlalır. 2381) izotopundan HYBƏ yanacaqı olan plutopium almaq ucun istifadə olunur. Bitki, Heyvan və a hӱceyrələrində az miqdarda (10 —1077923 Y.-a rast gəlinir. Nisan orqanizminə qida, su və hava ilə daxil olur. Əsasən, sidiklikdə, bey- rəkdə, sumukdə və qara ciyərdə topla- nır, qapda uzun muddət qalmır. İn-

san orqanizmində 9-10 72 U. vardır. U. heyvan və bitkilərin normal həyat fəaliyyətini tə”min edir. Guclu U. iqualanmasından ilk pəvbədə bəyrək- lər (sidikdə zulal və ipəkərin əmələ gəlməsi), qara ciyər və mə”də-baqır- saq sistemi zəhərlənir.

Ədəa Sokurskin 10. N., Ster- lin İ. M.,. Fedorcenko V. A., Uran i eqo splavı, M., 1971: Novikov 10. V., Qiqieniceskie voprosı izucenin soderjanin urana no anetiney srede i ero vlianin na orqanizm, M.,. 1974, Ximil ura- na, pod red. K. N. Lasgorina, M., 1981,

URAN FİLİZLƏRİ--iqtisadi cə- Hətcə tərkibindən uran və ya onun bir- ləpmələrinin alınması məqsədəuyqun hesab edilən təbii mineral birlətmə- ləri, təqr. 100 uran mineralı məqlum- dur. Bunlardan 12-si praktik əhə- miyyətlidir: urapinit və onun nəvləri (nasturan və s.), həmcinin koffinit, davidit, brannerit və s. U.f. tərki- bindəki uranıp miqdarına gərə cox zəngin (uran 1*4-dən cox), zəngin (1— 0504), orta (0,5—0,2596), adi (0,25— 0,176) Bə Kacpi6 (0, 196 -nək) filizlərə ayrılır. Uran əlavə məhsul kimi tər- kibində 0,01—0,1596 və hətta 0,006— (),()082, uran olan filizlərdən də alı-

nır. Yataqları ekzogen, endogen və metamorfoken | məmpəli olur. İl- kin U.F. OD" umumi miqdarın

7596 -indən az olmur), ə“ K € H A 27 Ə Hi- M nu U.f. (əsasən 1Y -dən ibarət- diryvəqarıpıq U.f.-nə (O və

UÖT təqr. bərabər nisbətdə olur) ay- rılır. Uranın (YS Oz) dunya ehtiyatı (sosialist elkələrsiz) təqr. 1 mln. ?- dur. 1975 ildə kapitalist və inki- iqyaf edən əlkələrdə 23,1 min 7” uran kopsentratı istehsal edilmiiydir. Muhum U.f. yataqları kapitalist əl- gələrindən ABİQ (Kolorado yaylası), Kanada (Blaynd-River, Biverloc), Fransa və CAR-dadır. Bəyuk yataqları Avstraliya və Qabonda da məlumdur. U RAN İBӦRQ ((YYqap:Ioqd)— Avropada ilk astronomik rəsədxana. TL. Bpahe Kopenhagendə tikdirmlindir (1576). Alətləri Brahenin konstruksiyası əsasında U. emalatxanasında hazır- lanmızidır. Ən muhumu beyuk divar kvadranqı idi. Brahe Danimarkadan kəcəndən sonra (1597) U. baxımsız qalmındır.

URANİYA, (Yqapya)—qədim Yunan mi- fologiyasında: 1) 9 muzadan biri, astronomiyanın himayədarı | 2) təmiz, yuksək məhəbbət rəmzi olan Afrodi- tanın epiteti, hərfi mənada ilahi

urodita. |

ə ZAT—mineral. Kimyəvi tər- kibi 1) Ozu. Kubik sinqoniyada kris- tallapır. Kub, oktaedr və onların kombinasiyaları formasında qara, qo- nur kristallar, gizli kristallik aqreqatlar (nasturan), his, torpaq- varı kutlələr (uran qarası) əmələ gə- tirir, Sərtliyi 5—6, sıxlıqı 8000—

URARTU DİLİ

10000 kq/m? (nasturanınkı 60(()—9200 kq|m?). Peqmatitlərdə, həmcinin Hid- rotermal, skarn və cekmə mənirli ya- taqlarda rast gəlir. Uran, həmcinin torium və radium filizidir. Beyuk Yataqları Kanada, ABP1, Afrika, Avstraliya, Fransa və s.-də mə”lum-

dur.

URARTU (Assuriya dilindəs Urartu dilində — Biaynili) — e.ə. 1-ci minilliyin əvvəlində Ən Asiyada be" Yuk dəvlət. Van gəlu ətrafındakı r-nlar U.-nun mərkəzi hissəsini təpt- kil edirdi. Əsas əhalisi dil baxı- mından hurrilərə yaxın urartulular idi. Ən qudrətli devrundə doəvlətin sərhədi iym.-da Sevan gəlunə, (1.-də Urmiya gəlunə, c.-q.-də Dəclə cayına və Fərat cayının yuxarı axarına ca- tırdı. Assuriya mənbələrində Uruat- ri tayfa ittifaqı ilk dəfə e.ə. 13 əsrdə xatırlanır. Nairi tayfa itti- faqının yaranması da həmin devrə aiddir. Assuriyaya qarlı mubarizədə Urartu-Nairi tayfalarının birləil- məsi nəticəsində e.ə. 9 əsrdə mərkəz- ləimitil dəvlət yarandı. Devlətin paytaxtı Tupipa ip. (indiki Turkiyənin Van il.) idi. U. carı T Sardurinin dəvrundə genii tikinti ipləri apa- rılırdı. Onun Van (1.-ndə qala di- varındakı ilk yazısı Assuriya di- lindədir. T Sardurinin oqlu İpipui- ninin devrundə Urartu dilində yazı- lar meydana gəldi (U. yazısının əsasında Assuriya mixi yazıları du- rurdu). U.-nun tarixi, Assuriya mən- bələri ilə yanaı əz yazılı mənbələ- rində də əksini tapmaqa bailadı. İ1- puini və oqlu Minuanıl zamanında urartuluların c.-it.-ə doqru iptal- cılıq yuruliləri bapladı. Urartulu- ların bal allahı Xaldiyə sitayii mərkəzi—o vaxt Assuriyanın əlində olan Ardini it. ( Musasir), həmcinin Urmiya gəlunun c.-q. sahilindəki r-n- lar tutuldu. Dəvlətin im. sərhədləri Araz cayı və solra Sevan golunə qə- dər genipləndirildi.

U.-nun ən qudrətli dəvru car 1 Ar- giitinin hakimiyyəti illərinə təsa- duf edir. Onun imqalları tərtib et- dirdiyi Xorxor salnaməsində təsvir olunmudər. 1 Argipti guclu Manna dəvləti və Cənubi Zaqafqaziya tayfa- larına qarpı, PQhimali Mesopotamiya torpaqları uqrunda Assuriya ilə mu- barizə aparırdı. Urartulular gələ- cək hucumlar ucun dayaq məntəqələri yaratmaq və eduqimən əlkəni qorxuya salmaqə məqsədi ilə itapqal olunmuyi ərazilərdə qalalar tikdirdilər: Ere- buni, Argiatixinili qalaları da bu devrə aiddir. İP Sarduri (e.ə. 764 730) iiqalcılıq siyasətini davam €T- dirsə də (Urmiya gəluidən 11m.-da Puluadi əlkəsini tutmu:tdu), dəfə- lərlə usyan qaldırmıi r-nları sakit- lmiidirməli olmutidu. Onun hakimiy- yətinin son illərində, xususilə PTi- mali Mesopotamiya və TPimali Suri- ya uqrunda mubarizədə Assuriya carı İ1 Tiqlatpalasara məqlub olduqdan (743 və 735) sonra U.-nun məvqeyi zəif- lədi. İP Sardurinin oqlu 1 Rusanın dəvrundə (e.ə. 740—714) U. tədricən tənəzzul edirdi. O, U.-dan ayrılan vil.-lərə, 1im.-dan hucum edən Sam kimmeri tayfalarına və əsas rəqibi olan Assuriyaya qariqı mubarizə apa- rırdı. 1 Rusa Sevan gəlu ətrafında qalxan usyanları yatırmıt və Kicik Qafqazda yerləiən 19 əlkəni tabe €T-

—

459

mitidi. Lakin Assuriya carı 11 Sar: qonun e.ə. 714 ildə vurduqu zərbə y.. nun iptqalcılıq siyasətinə son qoydu. Bir cox itəhər, o cӱmlədən coxlu qə: nimət ələ kecirilən Musasir daqıl- dı. U. əksər vil.-ləri itirdi və iq- tisadi cəhətdən zəiflədi. 1 Rusanın oqlu 1 Argiiti (e.ə. 714—685) Assu- riya ilə həmsərhəd vil.-lərdə Myhapv- bə aparmaq iqtidarında deyildi və 11.-dəki kecmiii ərazilərini yenidən tutmaqa calınırdı. Sərab və Ərdəbil iyəhərləri arasında tapılmıiy iki ya- zı da .. barədə mə”lumat verir. P Ru- sanın hakimiyyəti haqqında məlumat azdır. O, q.-də bəzi vil.-ləri tabe etmək ucun muharibələr aparmıiy və 11m.-da əz məvqeyini məhkəmləndir- miqidi. İnzibati-təsərrufat və dini mərkəz olan Teyiebaini 11.-ni İP RUu- sa saldırmıtidı. Sonuncu U. car- ları 1P Sarduri, TU Sarduri, Eri- mena, 111 Rusa və TU Rusanın adları- na Yalnız arxeoloji tapıntılarda- kı yazılarda rast gəlinir. U.-nun

bu devru haqqında Assuriya mənbələ-

rində bə”zi mə”lumatlar verilir. Bu

məqlumatlara gərə U. artıq Assuriya-

nın muttəfiqi və hətta ondan asılı

idi. E.ə. 6 əsrdə U.-nu Midiya i1-

qal etdi.

U, devləti uc əsr ərzində Ən Asi- yanın ən qudrətli dəvlətlərindən ol- mutidur. Dəevlətin bapında irsi ha- kimiyyətə malik car dururdu. Əlkə canipinlərin ba:icılıq etdiyi vil.- lərə bəlunmulidu. Car, ə yaclar, sər- kərdələr və məbədlər iri torpaq mul- kiyyətcisi idilər: Əsas istehsalcı- lar olan azad icma uzvləri ilə Yana- ilı, qul halına salınmıin hərbi əsirlərin əməyindən də geni isti- fadə edilirdi. Genit suvarma sis- temi təsərrufatın bailıca sahələri olan əkincilik, baqcılıq və uzumcu- luyun inkipafına itərait yaratmıi1- dı. Maldarlıq və atcılıqla məpRӱul olunurdu. Arxeoloji qazıntılar za- manı (Van, Karmir-Blur, Arin-Berd və s.) əhalinin mədəniyyəti BƏ HHMƏCƏ-

nəti barədə zəngin materiallar Ta- pılmıtidır. U.-da tikinti iləri və metal e”malı yuksək inkipaf et-

mipdi. Urartulular bir cox allaha sitayitt edirdilər. Muharibə allahı

Xaldi, yaqıml və fırtına allahı Teytpeba ӧzli allahlar idi. Əd.: İstoril SSSR, t. 1, M., 1966,

s. 177—191: Dhakonov İ. M., Assiro" vavilonskie istocpiki po istorii ra rtn a Vestnik drenvneİ istoriiz, 1951, Fə 2—4, yenə onun, Urartskie pisıma i doku- mentı, M.—L., 1963) Melikiivili Q. A., Drevnenostocnıe materialı Po is- torii narodoz Zakavkazhi, T. 1|—Nairi- Urartu, Tbilisi 1954, Yenə on un Urartsgkie klinoobraznıe nadpisi, 4 1960: Piotrovskibn B., Vanskoe parstvo (Urartu), M.. 1959, Arutonin N. V., Biannili, Erevan, 1970.

URARTU DİLİ, xald, dil i—urartuluların dili. Hur- ri-Urartu dilləri qrupuna daxil olan elu dillərdəndir. Yazısı Akkad mixi əlifbasının sadələddirilmin forması idi: soldan saqa yazılırdı. Ən qədim kitabələri e.ə. 9 əsrin 30-cu illərinə aiddir. Mevcud epiqrafik abidələrdə 4 sait və 17 samiti əksini tapmıidır. İsmin tək və cəm forma- ları, 8 halı olmuiydur. Morfolo- giyasında Qafqaz dilləri ilə oxiyar cəhətlər var. Səz yaradıcılıqı ucun iltisaqilik səciyyəvidir. Cumlə er"

biayn

460

URARTULULAR

qativ quruluqpludur. Luqət tərkibi nin (kitabələrdə cəmi 400-ə qədər. SƏZ var) bir qismini qədim On Asiya, İran və Qafqaz dillərindən alınma səz- lər təiqkil edir.

Əda MelikitpdviliQ. A., Ypapr- skiV nzık, M., 1964: Mepaninov İ. İ., Annotirovannın slovarh urarts koqo (biainskoqo) azıka, L., 1978, Azıki Azii i Afriki, kn. 3, M., 1979. URARTULULAR—Qədim Urartu dəv- lətinin əhalisi. Dilcə Hurrilərə ya- xın olmuilar.

URASA—yakutlarda qədim yay yaiya- yoıpp evi. PTaquli basdırılmıin (uzə- ri cox vaxtoyma usulu ilə bəzədilmiiy) dirəklərdən və onların ustunə ko- nusvarı iquvullər bənd edilmiiy dai- rəvi tikilidən ibarət olurdu. Ustu tozaqacı qabıqı ilə ərtulurdu. U.- dan 20 əsrin 1-ci rubunədək istifadə edilmitdir. URA-TUBƏ — Tac.SSR Leninabad vil.-ndə ppəhər. Ura-Tubə r-nunun mər- kəzi. PTərab, konserv, sud, kərpic 3-d- ları, trikotaj f-ki: tarix-əlkənqu- naslıq muzeyi, yaxınlıqında Kattasay su anbarı var.

Orta əsrlərdən mərkəzi gӱnbəzli (gunbəzi qalmamımydır) zalı olan Əbdul Lətif (“Gəy gunbəzə də adla- nır) məscidi (16 əsrin 1-ci yarısı: 17 əsrin ortalarında mədrəsəyə cev- rilmiidir), Baba Taqo turbəsi (16 əsr), Sər-i məzar dini ansamblı (16— 19 əsrlər), 18—20( əsrin əvvəllərinə aid karkaslı yatayın evləri muha- fizə olunmuiydur.

URBANİ (YqhIapu) Dominik (d. 29.3. 1903, Rumelanj)—Luksembur" və bey- nəlxalq fəhlə hərəkatı xadimi. Luk- semburq Kommunist Partiyasının (LKP) təsis qurultayında ittirak etmiidir. 1929 ildən LKP MK, 1930 ildən LKP MK Siyasi Burosunun (son- radan LKP MK İcraiyyə Komitəsi- nin) uzvu, 1933—65 illərdə LKP MK Ba katibi, 1965 ilin aprelindən LKP sədri olmutdur. 1976 ilin de- kabrından LKP-nin fəxri sədridir. Kominternin 7-ci konqresinin (1935) nӱmayəndəsi olmutndur. 1945—76 il- lərdə parlamentin deputatı, 1946—47 illərdə səhiyyə və idman naziri idi. Lenin ordeni, Oktyabr İnqilabı or- deni ilə təltif edilmiidir. Dimit- ov mukafatı laureatıdır (1978).

RBANİZASİYA (bp. urbanisation, nar. urbanus—muəhəp.ə öar/ıbı onaH, iqIv—pəhər)—cəmiyyətin inkitafın- da iəhərlərin rolunun artmasını gestərən tarixi prosess əhalinin so- sial-peyzyə, demoqrafik strukturunu, həyat tərzini, mədəniyyətini, məhsul- dar quvvələrin yerlətdirilməsini, məskunlaimasını və s. əhatə edir. U. muxtəlif sosial-iqtisadi formasiya- ların və dəvlətlərin inkipafına bəyuk tə”sir gestərir: sivilizasiya- nın əsas nailiyyətləri məhz ipəhər- lərlə baqlıdır (bax PLəhər). Dunya iləhərlərində yapayan əhalinin sayı 19 əsrin əvvəlinə 29,3 mln., 1900 ildə 224,4 mln., 1950 ildə 706,4 mln., 1980 ildə 1809,4 mln. nəfər olmuzdur (199) ildə 2403,1 mln. nəfər olma:ı gezlənilir). 1922—84 illərdə SSRİ- nin ipəhər əhalisi 7,9 (Azərb.SSR-də 7,4) dəfə artmıli, əhalinin umumi sayında payı 64,896 -ə (Azərb.SSR-də 5496-ə) catmımdır. U., ipəhərlərin inkipafı, maddi və mənəvi ə zala. yətin muxtəlif forma və nəvlərinin

təmərkuzləiməsi və inteqrasiyasının, unsiyyətin obyektiv zəruriliyindən, istehsalın, elm və mədəniyyətin mux- təlif sahələri arasındakı əlaqələrin gӱclənməsindən irəli gəlir. Bunlar da əz nəvbəsində sosial proseslərin intənsivliyini və effektliyini artı- rır. Bu proseslər iri ipəhərlərdə və iəhər mərkəzlərində daha effektli kecir. V. İ. Lenin yazırdı: FPaytaxt- lar və ya ӱmumiyyətlə beyuk ticarət- sənaye mərkəzləri... xalqın siyasi mu- qəddəratını xeyli dərəcədə həll edir... (Əsər. tam kulliyyatı, c. 40, səh. 710). U.-nın muasir mərhələsində əhalinin iri iiəhərlərdə təmərkuzləiməsinin artması meyli mutahidə olunur. Bu prosesdə cmilyoncuq ipəhərlərin co- xalması xususi yer tutur. Onların sa- yı dunyada 236-ya, SSRİ-də 22-yə cat- mıtidır (1984). Əhalisi 10 mln.-a cat- mı, yaxud onu kecmili, ipəhərlərin sayı da artmıtldır: Tokio— İokaqa- ma (21,1 mln.), Nyu-York (ətraf qəs.- ləri ilə, 18,1), Mexiko (1/,0), PTan- xay (16,5), San-Paulu (14), Pekin (13,5), Los-Anceles—Lonq-Bic (10,6), Buenes-Ayres (10,5), London (9,9), Pa- rir (9,9), Moskva (ətraf qəs.-ləri ilə, 44).

U. prosesinin iki tərəfi, yaxud cafazasız var. Birinci cfazaəda cə- miyyətin iqtisadi və mədəni potensia- lı iri iyəhər mərkəzlərində təmər- kuzləpir və yıqılır: bu da maddi və mə”nəvi fəaliyyətin yuksək nailiyyət- lərinin və nӱmunələrinin formalaiq- ması ucun ppərait yaradır. İkinci cfazaəda bu nailiyyətlər digər qeyri- mərkəzi ipəhərlər və kəndlər tərəfin- dən mənimsənilir və əz nəvbəsində onlar bati mərkəzlərin potensialının artmasına yeni təxan verir. Bu iki vahid prosesin fəaliyyətinin effext- liyi cəmiyyətin sosial-iqtisadi təbiə- tindən asılıdır. Kapitalizmdə U. kortəbii xarakter dapıyır. Kapita- list əlkələrinin iri ipəhərlərində iisizlik, cinayətkarlıq problemləri xususilə kəskindir, burada Yoxsul məhəllələrindən ibarət r-nlar, get- tolar və s. yaranır. İnkipaf edən əlkələrdə U. prosesi muhum rol oyna- yır. O, bir tərəfdən muasir iqtisa- diyyatın təpəkkul tapmasına, gerili- yin və coxukladlıqın aradan qaldı- rılmasına, cəmiyyətin sosial-siyasi strukturunun inkipafına səbəb olur, digər tərəfdən—mustəmləkəcilik, ge- rilikdən irəli gələn və beyuk məhəp- lərə hədsiz cdemoqrafik təzyiqə gəs- tərməklə barlı olan sosial-iqtisadi problemləri kəskinlədirir. Sosia- lizmdə U. sosialist sənayelətidirməsi və butun əlkənin iqtisadi inkiptafı ilə sıx baelıdır. Sosializmdə U.- nın idarə olunması, onun həp iki tərəfinin qariılıqlı ahəngdar fəa- liyyəti ucun real ipərait yaranır. U,, iri iqəhərlər sosializm cəmiyyəti- nin sosial yekcinsliyinin guӱclənmə- sində, məlumat, savad, ӱmumi mədə- niyyət səziyyəsinin yuӱksəlməsində, patriarxal qalıqların aradan qaldı- rılmasında və s. əsas rol oynayır. U.-nın muasir mərhələsində əhalinin təmərkuzləiməsi xarakteri dəyitmii, onun cnəqtəliə forması aqlomerasiya- larla əvəz olunmutdur. İri məhəp- lərin ətrafında məskunlaiyma yerlə-

i sur”ətlə artır. VPBAHV3M (dip. urbanisme, zaT., ur- banus, urbs—nəhəp )—20 əcpnə uəhəp-

salmada yaranmıt cərəyan. Muasir sivilizasiyada ipəhərlərin tam musbat və hakim rol oynaması ideyasını id- dia edən U. numayəndələri genii əhali kutləsi ucun nəzərdə tutulmuii bəyuk izhərsalma strukturlarının layihə- ləndirilməsinə xususi diqqət yetirir- lər. Xususilə 1920-ci illərdə sur”: ətlə inkiaf etmiit U. nəzəriyyəsi- nin yetkinlətməsində .Te Korbuzyenin fəaliyyəti əsas rol oynamındır. U. ideyaları 20-ci illərdə bir sıra so- vet me”marlarının (N. A. Ladovski və b.) yaradıcılıqrına tə”sir gestər- midir. U. anlayınqı cox vaxt itəhər- salmanın sinonimi kimi ipllədilir, URVA — Azərb.SSR Qusar r-nunda kənd. U. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 15 km q.-də, AAFƏTƏİH AY- zənlikdədir. ƏH. 1813 (1985), heyvan" darlıq və toxumculuqla məquldur. Heyvandarlıq kompleksi, orta məktəb, mədəniyyət evi, kinoqurqu, kitabxana, tibb məntəqəsi var.

URDӰ DİLİ— Pakistanın rəsmi di- li, Hindistanın muasir ədəbi dillə- randın biri. Hind-Avropa dillərinin ind-ari qrupuna daxildir. Bu dil- də, əsasən, Pakistan və Hindistanın ipəhər (baillıca olaraq, musəlman) əhalisi (təqr. 200 mln.) danınır (1975). Hind dilinin khariboli dia- lekti əsasında formalaimısdır. Ədəbi dil 17 əsrin sonunda tətəkkul tapmıpdır. Səs tərkibi zəngindir. Analitik dildir. İzafətdən istifa- də olunur. Leksikasında fars və ərəb dillərindən gecmə səzlər coxdur (təqr. 8094, ). U.d. cox vaxt hind dili - nin xalq danımıq forması hesab edi- lir. U.d. termini 19 əsrin əvvəlindən iplədilir. Yazısı ərəb əlifbasına əsaslanır.

Ədsə Dıminii Z. M., İzık urdu, M., 1962, Davidova A. A., Ucebnik izıka urdu, M., 1970.

URDӰ ƏDƏBİYYATI— Hindistan və Pakistan xalqlarının urdu dilində əsas Mupitərək ədəbiyyatlarından biri. Klassik fars poeziyasının təsiri altında formalatimıtndır. İlk ədəbi abidələri 11—12 əsrlərə aiddir. Urdu poetik ən”ənəsinin banisi Əmir Xos- rov Dəhləvidir. 15—16 əsrlərdə Av- Nİ-MİSTİK və duӱnYəvi poeziya inkipya etmitidi. Məhəmmədqulu Qutbiah urdu dilində ilk divanın muəllifidir. 18 əsrdə Dehlili Faiz, Məzmun, PLah Mubarək Əbru, Arzu, Xətim və iairlər tanınmınlar, 18 əsrdə nəsr (Vəcahi), maarifci publisistika (Ram Candar və 6.) meydana gəldi. Mir Təqi Mir və Qalibin yaradıcılıqı humanist məzmuna malikdir. 19 əsrdə roman janrı yarandı (Nəzir Əhməd, R. Səriyar, Əbdul Həlim 1Pərar, Mir- zə Rusva). Məhəmmədhӱseyn Azad və Məhəmməd PPibli Numaninin ile rlə- rində maarifcilik ideyaları əksini tapmıtdır. İqbal 20 əsr U.ə.-nın ən gərkəmli numayəndəsidir. 20—30-cu illərdə U.ə.-nda sosial-tənqidi Motiv- lər gӱcləndi (Premcand, Coii Məli- habidi, Səccad Zahir, Çandar Kri" ula, Əhməd Abbas, Faiz Əhməd Faiz, Məhdum Məhiəddin, Sərdar Cəfri, Əhməd Nədim Kəsmi və b.).

Əds Xuse in S. Ə. İstoril litera” turı urdu, per. s xindi, M.,. 1961, Ql e- bov N. V.. Suxocev A.s., Literatu- ra urdu, M., 1967, Suxocev A.S., Ot

dastaca k romanu, M., 1971: Celınev

URGƏNC =

——— — ""ƏNN / /|/ / 40

Bə Sovremennal indiAVskal literatura, M.., URELZA (yeni lat. mqea—sidik cov əri), karbamid -amidohid rolaza—hidrolazalar sinfinə aid ferment. Sidik cəvhərinin hidroliz Yolu ilə ammonyaka və karbon qazına parcalanmasını katalizə edir. Bir cox bakteriya, gəbələk, bitki, assur nin bə”zi onurqasızlarda tapılmıni- dır. *” birinci dəfə kristallik for- mada alınan (C. Samner, 1926) fer- mentdir, Sidik cevhərinin miqdarca tə Yinində istifadə olunur. UREKE Yevgeni Vasilyevic (d. 20.3. 1917, Mogilyov)—moldav sovet aktyo- ru, rejissor, mӱtənni (basu. SSRİ xalq artisti (1967). SSRİ Dəvlət mukafatı laureatı (1950). 1940 ildən Moldaviya Akademik Musiqili Dram Teatrının (Kipi nyov) aktyorudur (1957—YӰ illərdə Moldaviya Opera və Balet Teatrının solisti). Dram teatrında ən yaxiqı rolları: bələdiy- yə rəisi (“Mufəttip, N. Qoqol), Ar- benin (“Maskaradə, M. Lermontov), YeqorBulıcov (4 Yeqor Bulıcov və batp- qalarıə, M. Qorki), Zabqlin (“Kreml saatıqj, N. Poqodin) və s. U. opera teatrında Demon (“Demonə, A. Rubin- itteyn), Skuratov (“Car gəliniə, N. Rimski-Korsakov) və s. partiyalarda cıxıd etmitdir. c“İtirilmiyi MƏK- tubə (Y. Karacale) komediyasını, 4“So- rocintsı yarmarkası (M. Musorqski) komik operasını və s. əsərləri tama- ipaya qoymutpidur. 2 orden və medallar- la təltif edilmiidir. UREMİYA (yun. üron—cuunk --hüima —qan)—orqanizmin əz-əzunə zəhərlən- MƏCHŞ beyrəklərin kəskin dəb pozeunluqundan tərəyir. ƏCKHH BƏ xronikolur. Kəskin U. kəskin ÖƏ)- rək catıtmazlıqında təzahur edir, orqanizmin fəaliyyətdən dutiməsi ilə xarakterizə olunur, qanda azotlu mad- dələr artır, su və elektrolit muva- zinəti pozulur və s. Ӱrək-damar sis- temində dəyipikliklər (taxikardiya, aritmiya, hipertoniya və s.) bapi verir, anemiya, həzm pozqunluqu, sinir sis- teminin zədələnməsi, cox vaxt avkci- yər edemi mutahidə olunur. Kəskin U. 5—10 gun (bəzən 30 gun və daha cox) davam edir. Sonra saqalma dəv- ru baplayır. Xronik U. Oerminal U., yaxud terminal xronik beyrək ca- tıpmazlıqı) bəyrəyin bir sıra xronik xəstəliklərinin batlanqıcıdır. Də- idə avazıma, qanazlırı, ipipkinlik, ipertoniya, sidiyin azalması, qusma, yuxuculluq, aqır etpitmə, oynaqlarda aqrı, aqızda quruluq və ammonyYak iyi, asidoz olur. M ya TH ƏC H: KOH- cepmarHMBuHp, arbıp hallarda bӧyrəkdən- kənar qanın təmizlənməsi (sun”i bo0y- rək) metodu tətbiq edilir, beyrəkkə- cuӱrmə əməliyyatı aparılır.

Əd. Cavədzadə M. C., İsma" yılov K. A., Urologiya, B., 1974: ye- nəonların, Xroniceskan pocecnanin nez dostatocnosth. M., 1978. | URENQOӦY - POMARI — UJQOROD QAZ KƏMƏRİ, Sibir—Qərbi Avropa qaz gəməri— dunya: da ən bəyuk magistral qaz gəməri. Uz. 4451 k.m, borunun diametri 1420 mm- dir. Son dərəcə cətin iqlim iiərai- tində cəkilmiidir: kəmər 150 km daimi donutluqdan, 700 gm bataqlıq- dan, 545 km Uralın və Karpatın dar massivindən, 417 dəfə avtomobil və d.y.--nın altından, 200 km uz.-nda beyuk

VƏ kicik su maneələrindən kecir. Kə- mər boyu 40 kompressor st. quraidı- rılmıntdır. Qaz boru ilə 75 atm. təz- YİQİ altında nəql edilir. Cəkilmə- sində məqsəd Sibirin zəngin təbii qa- zını Qərbi Avropa əlkələrinə (AFR, İtaliya, Fransa) nəql etməkdir. Bar- lanmıin sazit “Qaz-boruj prinsipinə əsaslanmındır: qərb əlkələri avadan- lıq alınmasını kreditlətdirmin, SSRİ isə kəməri HƏKMHIAHDP, kredit qaz gəndərilməsilə ədənilir. Qaz gən- dərilməsi 25 il muddətinə (2009 ilə- DƏK) nəzərdə tutulmutdur. Hər il Qərbi Avropa əlkələrinə 30 mlrd. m? qaz nəql edilir. Kəmər beynəlxalq gər- ginliyin zəiflədilməsi yolunda muhum bir addım, əlkələr arasında qariı- lıqlı faydalı iqtisadi əməkdatlıq nӱmunəsi olmuii, cəsrin tikintisiz, cəsrin saziptin adlandırılmındır. ABİY muxtəlif sanksiyalara əl atmaq- la sazipqi pozmaqra, yaxud tikintini ləngitməyə calınmındır. Lakin SSRİ əzunun guclu iqtisadi-texniki potensialı sayəsində tikintini vax- tından əvvəl—1983 ilin sentyabrında bapa catdırmıqidır: kəmər rekord muddətdə—cəmi bir ilə cəkilmitdir. 1984 ilin yanvarında Sovet qazı kəmə- rin Qərbi Avropadakı son nəqtəsinə— ransa ərazisinə gəlib cıxmındır. Qaz gəməri SSRİ-nin Energetika Proqramının tərkib Hissələrindən biridir. URETRİT—sidik kanalının (uret- ranın) iltihabı. İnfeksiya məniəli U. cinsi (sӱzənək,trixomonoz və s.) və qeyri-cinsi (umumi infeksion xəstə- liklərdən) yolla bal verir. Qeyri-in- feksion U. kimyəvi, travmatik, aller- giya məninəli, yaxud maddələr mubadi- ləsi pozqunluqu HƏTHMƏCHHNHƏ ƏMƏLƏ gə- lir. Əsasən, kipqilərdə təsaduf edi- lir. Kəskin və xronik olur. Kəs- kin U. yoluxmadan bir necə gӱn (su- zənəkdən 3—4 gun, trixomonozdan 5— 20 gun) sonra bali verir: uretradan irinli ifrazat axır, siyimə aqrılı olur. Kəskin U. yaxiı mualicə olun- madıqda xronik formaya kecir: uretrada yandırıcı gicinmə ilə ya- napı irinli ifrazat da olur (bə”zən bu əlamətlər gizli kecir). U. prosta- tit, epididimit və s. kimi aqırlapl- malar verə bilər. Duzgun diaqnoz qoy- maq ucun ifrazatın mikroskopik mua- yinəsi, uretroskopiya və s. istifadə edilir. Mualicəsi: antibiotik- lər, sulfanilamidlər (trixomonoz za- manı—trixopol), coxlu maye icmək, duzlu, istiotlu yeməklərdən imtina etmək vəs. Profilaktikası ucun bax Sӱzənək məqaləsinə.

Ədl Cavadzadə M. C., İsma- yılov.K. A., Urologiya, B., 1974: İ1 u- lutko B. İ., Patoloqinl pocek, L., 1983.

URETROSKOPİYA (yun. iqe(hqa—si- dik kanalı --...skoniyYa)—sidik kana- lının xəstəliklərini əyrənmək ucun aparılan muayinə usulu. Optika və imıq mənbəyi olan cihazla (uretro- skopla) aparılır. İltihabi proseslə- ri, ippiləri, toxum qabarcıqını, si- dikliyin prostat vəzi Hissəsini muca- yinə etmək ucun istifadə edilir. URJUӰM—RSFSR Kirov vil.-ndə ilə- hər. Urjum r-nunun mərkəzi. Araq e”malı, yeyinti sənayesi, quiculuq -ki, meyvə aqacı tingliyi s-zuy 300- aytarlıq texnikumu, tibb məktəbi var, Tikinti materialları istehsal

olunur. S. M, Kirovun vətənidir, S. M. Kirovun ev-muzeyi var. URİTSKİ Moisey Solomonovic (14.1. 1873, Hepkaccbı i.—30.8.1918, Tlerpo- qrad)—Rusiyada HH- m qilabi hərəkat xa- | ə dimi. 1898 ildən RSDFP uzvu. 90- cı illərdə inqila- bi hərəkata qopul- mupil, həbs və sur- gӱnlərə mə”ruzqal- mımpdır. Partiya- nın 2-ci qurulta- yından (1903) sonra menpevik idi. Ru- siyada 1905—07 il- lər inqilabında "= ma iptirak etmitdir. 1914 ildənmuhaci- rətdə olmuit, Fevral burjua-demokra- tikinqilabından (1917) sonra Petroqra- daqayıtmızn, cmejrayoncularqəa qopul- mu, RSDFP-nin 6-cı qurultayında onlarla birlikdə partiyaya qəbul olun- mupdu: qurultayda MK uzvu secilmin- di. Oktyabr gӱnlərində (1917) silahlı usyana rəhbərlik uzrə hərbi-inqilabi partiya mərkəzinin, Petroqrad HİK- nin ӱzvӱ idi. İnqilabın qələbəsindən sonra xarici iplər nazirliyinin ko- missarı, 1918 ilin fevralında Petro- qrad inqilabi mudafiə komitəsinin uzvu olmutidur. Brest sulhu (1918) MƏSƏLƏSİNDƏ “sol kommunistlərəə TO- pulmupdu. RK(b)P-nin 7-ci qurulta" yında MK uzvluyunə namizəd secil- mipdi. 1918 ilin martından Petro- qrad Fəvqəl”adə Komissiyasının sədri idi. Eserlər tərəfindən əldurulmut, Mars cəlundə dəfn edilmiidir. Əd.: Sovokin A., M. S. Urinkii,

v sb.: Vecnan slava, M., 1967, Volkov P. P., Qavrilov L. N., PervıiV pred- sedatelı Petroqradskon CK, L., 1968. URYADNİK—1) Rusiyada 1878—1917 illərdə qəqa polisində apaqı rutbə, 2) İnqilabaqədərki Rusiyanın kazak qspunlarında unter-zabit rutbəsi, bəyuk və kicik U. rutbəsi məvcud idi. URYANXAYLILAR — tuvalıların kecmitidə iplədilən adı. URYӰPİNSK — RSFSR Volqoqrad vil.-ndə pəhər. Uryupinsk r-nunun mərkəzi. D.y. st. Maiqınqayırma, Yun" gӱl və yeyinti sənayesi, tibb məktəbi, əlkəpqunaslıq muzeyi var. Qikinti materialları istehsal olunur. URGƏNC, Guӱrgənc, Gurgənc, Curcan—feodal Xarozm dəvləti- nin paytaxtı (xarabalıqları Tur. SSR-in Kun-Urgənc qəs. Yaxınlıqın- dadır). Mənbələrdə ilk dəfə 10 əsr- də PPimali Xarəzmin paytaxtı, tica- rət və sənətkarlıq mərkəzi kimi adı cəkilir. 10 əsrin sonunda PTimali və Cənubi Xarəzm birlətdikdən sonra Xarəzm dəvlətinin paytaxtı olmuiq dur. 1221 ildə U.-i monqollar ipal etmin və daqıtmısdılar. 1224 ildə yenidən mərkəzə cevrilmiidi. 1388 ildə Teymur daqıtmınddı. 1391 ildə qismən bərpa olunmuui, lakin geni inkipaf etməmiidi. 17 əsrədək məv- cud olmuzidur.

| ti ji qazıntılar A. Y. Ya- kubovski (1929) və S. P. Tolstovun (1952 ildən) rəhbərliyi ilə aparıl- mıqdır. U.-dən Xarəzm mədəniyyəti və Orta Asiya iqəhərləri ucun xarakterik olan zəngin maddi mMədəniyYƏT Əy həd ləri tapılmıidır. U.-də Fəxr: din Razı məqbərəsi, Təkəizy məqbərəsi (1 əsrin sonu—13 əsrin əvvəli), Qutluq

— — —=— —etei=i

462

URGƏNC

—.....--.nn.oĞ.y.,..KUA1UÜ.”—— “v“—UUU...——....———“—............... .....

Teymur minarəsi (1321—33 illər apa- sında), Nəcməddin Hər məqbərəsi- nin yerlətdiyi xanəgah (14 əsrin 1-ci rubuY, 14 əsrə aid karvansaranın bai1- tarı, Sufilər sӱlaləsinin məqbərəsi (Turabəy xanım məqbərəsiz 1360-cı illər), Sultan Əli məqbərəsi (18 əsr) və s. memarlıq abidələri qalmıtidır.

Əd.. Trudı XorezmskoN arxeoloqo- ətnoqraficeskoV əkspediiii, t. 1958: Pilavski 2 izd., .L., 1974.

URGƏNC, Urgənc, 1929 ilədək Novourgənc) — Əzb.SSR-də imə- hər. Xarəzm vil.-nin mərkəzi. Amu- dərya vadisindədir. D.y. st. ƏH. 113 min (1984). Pambıqtəmizləmə, tə”mir, tikinti materialları z-dları, tikiii və baramaacma f-kləri, yeyinti sənaye- siy pedaqoji in-t, hidromeliorasiya və ippaat texnikumları, məktəbəqədər pedaqoji və musiqi məktəbləri, mu- siqili dram teatrı var. URMƏVİ Əbu Səid (11 əsrin ortala- pbl—12 əsrin əvvəli)— Azərb. filoso- fu, peripatetizmin nӱmayəndəsi. Zə: hirəddin Beyhəqiyə gərə o, chikmət zir- vəsinə catmıip alə U, tərki- dunyalıqa qəbahət kimi baxmındır: cZahid insanlıq surətindən cıxmın- dır və insanlara nifrət bəsləyirə. Əsas əsərləri: “Kitab fi-lilahik (*İlahi haqqında kitabə), cər-Risalə fi-l-məntiqə (“Məntiqə dair traktatq), 41Pərh əl-məqalət əl-ula və s-saniyə min kitab Uqlidis 4 (“Evklidin kitabın- dan birinci və ikinci məqalənin uməphr 9).

Əd. M.əmmədov Z. C,, Azərbay- kn Dİ əsrlərdə fəlsəfi fikir, B., .

URMƏVİ Siracəddin Mahmud ibn Əbubəkr də, Urmiya—1283, Turkiyə, Konya)— Azərb.-ın təbiətiqunas ali- mi, filosof, məntiqci. Mosulda Kə- maləddin Musa İbn Yunisdən təhsil almıtdır. Dəməiyqdə yatppamıint, Kon- yaya kəcub orada baiq qazı vəzifəsi- HH TyTMyuuiyp. Mənbələrdə U.-nini” fəl- səfə və məntiqə dair 10-dan- cӧx əsə- rinin adı cəkilir: € Mərva əl-ənvarı (*Nurların dorutilarıq), “Lətaif əl- hikmət (“Hikmət incəlikyəriz), 4Bə- yan əl-haqqə (4 Haqqın bəyanı), 4Ri- salə fi-əmsilət ət-təarudə (4“Ziddiy- yətin misallarına dair traktatı), cər-Rəsail fi-ilm əl”cədələ (4“Dialek- tika elminə dair traktatlar) və i.a. cMətali əl-ənvarə kitabına orta əsr- lərdə gerkəmli filosoflar 30-dan artıq pərh və hatpiyə yazmınlar. U. əz əsərlərində tibbə, insan OP" qanizmi ilə barlı məsələlərə muhum Yer vermipdir. PTərq peripatetizmi- nin nӱmayəndəsi olan U. varlıq tə”li- mMinDə ccisimə, chərəkətə, czamanu, €MƏKaH? BƏ b. fəlsəfi kateqoriyala- rın iqərhinə genipi yer ayırmımndır. hərəkətin təkcə mexaniki forma- SINI deyil, ӱmumiyyətlə, cisimlərdə hər hansı dəyinməni cəzərə almır, fiziki, bioloji və Hətta insan təfək- kurundə təzahur edən hərəkət forma- larını sezə bilmitdir. U., yeni bi- liklər əldə etməkdə məntiqin əhəmiy Yətini gəstərərək yazmıqidır: “Mə”lum iyeylərdən məchullara kecmək yolla- rını və ipərtlərini əyrədən bir qanu- na ehtiyac duyulur. Bu, məntiqdirə. U.-nin məntiqi iki Hissədən—təsəv- vurlər və təsdiqlərdən ibarətdir. Bi- rinci hissədə məntiqin məvzusu və və- zifələri, səzun mə”nası, anlayıii haq-

ü B.L. Kyus-Y preHa,

qında tə”lim, tə”rif və opun qaydala- rı, ikinci hissədə isə həkmlər və istidlallar haqqında tə”lim PPərq pe- ripatetizmi mӧvqeyindən :pərh edilir.

Ədo Məmmədov Z..C., Siracəd- din Urməvi, FAzərbaycan SSR EA Məqru- zələriə, 1967, .6 9: yenə onun, Azər-

baycanda X1—X/11 əsrlərdə fə | - kup, B., 1978. = I.

URMƏVİ Tacəddin Məhəmməd ibn Huseyn (1177—1255)— Azərb. mӱtəfək- kiri, fəqih, mutəkəllim. Baedadda PTərəfiyyə mədrəsəsində dərs demiit, usulu, fiqhi, fəlsəfəni, ədəbiyyatı mӱkəmməl bilməsi ilə məphur ol- mutdur. 1219 ildə tamamladıqı 4Ki- tab əl-hasil min əl-Məhsulə (eən-Məh- sulədan hasil edilən kitabə) Fəxrəd- din Razinin cəl-Məhsulə əsəri əsasın- da Yazılmıidır. Əlyazması Qahirədə Xədiziyyə kitabxanasında saxlanı- lır. U. Razinin cər-Risalət əm-kəma- liyYə fi-l-həqaiq əl-ilahiyyəm (4İla- hi 2000 dair Kəmaləddin trak- tatız) kitabını 1228 ildə farscadan ərəb dilinə tərcumə etmiiydir.

Ədə Məmmədov Z. C., Azərbay- Kİ əsrlərdə fəlsəfi fikir,

URMƏVİ SƏFİƏDDİN—bax Sə- fiəddin Urməvi. ӰRMİYA (1926—79 illərdə Rezaye, Rezaiyyə)—Cənubi Azərbaycanda (İran) iqəhər. Qərbi Azərb. ostanının inz.m. Urmiya gəlunun q. sahili ya- xınlıqında, Xoy—Mehabad avtomobil yolu kənarındadır. Əh. 164 min (1976). Uzumculuk və batcılıq r-nu- nun mərkəzidir (kipmipt, meyvə quru- su və s. ixrac edilir). PTəkər, xalca, dəri mə”mulatı və s. istehsal olu- nur, k.t. məhsulları e”mal edilir. Un-t var. | U. Azərb.-ın qədim pəhərlərindən- dir. 4U.ə səzunun etimologiyası və tpəhərin salındırı tarix dəqiq MYƏl- yənlətdirilməmitdir. ”. MYhYM tica- rət yolları qovtaqında Yerlətirdi. Apipur mənbələrində Manna qalaları arasında Armand (Urmeyati) qalası- nın da adı cəkilir. Tədqiqatcıların fikrincə Armand (Urmeyati) U. ppə- Hərinin qədim adıdır. Armand Man- nanın paytaxtı İzirtu iq.-nin muda- fiəsində muhum rol oynayırdı. Bə"zi mənbələrə gərə Zərdutit U.-da dorul- mutdur. U. atəupərəstlərin dini, mədəniyyət və elmi mərkəzlərindən ol- mulpdur. Arxeoloji qazıntılar nə- ticəsində U.-dan və ətraf ərazidən e.ə. 7—6 əsrlərə aid tunc qılınclar, ustu naxıiilı xəncərlər, ev əiyyala- rı, saxsı qablar, yuksək sənətkarlıq- la hazırlanmınld bəzək ileyləri, o cumlədən qızıl və guӱmutidən sırqa, qolbaq, gərdənbənd və s. maddi mədə- niyyət numunələri tapılmındır. U. Parfiya və Sasanilər dəvrundə atəpq pərəstlərin əsas ziyarətgahı olmuiq dur. İran—Bizans muharibələri dəv- undə—623 ildə Bizans imperatoru II rakli (610—41| U.-nı darıtdı. 7 əs- rin ortalarında ərəblərin iiqal et- diyi U. mahal mərkəzi idi. 8 əsrdə U nın ətrafına mudafiə məqsədilə 10 min addım uzunluqunda xəndək cə- kilmiqpdi (izləri qalır). 9 əsrdə U. yerli feodal hakimliyinin mərkəzinə cevrildi. Muhum karvan yolları Y39- PHH.AƏ İepƏMMƏCH iəhərdə ticarət və sənətkarlıqın inkipafına tə”sir KƏC- tərirdi. Ərəb mӱəllifləri U.-dan

Azərb.-ın iri ipəhərlərindən biri kimi bəhs etmitlər. 11 əsrdə U.-nı səlcuqlar, 13 əsrin əvvəllərində isə monqollar ipqal etdilər. Elxanilər dəvrundə U. Ən Asiya əlkələri ilə aparılan ticarətdə muhum yer tutur" du. 15 əsrdən Qaraqoyunluların, son“ ralar isə Aqqoyunluların hakimiyyə= tinə gecən U. Gəbəsəyəb dəvrundə əlkənin iri ticarət və sənətkarlıq mərkəzlərindən biri idi. Səfəvi-Os- manlı muharibələri dəvrundə dəfə- lərlə əldən-ələ gecən U. |əvvəlki əhə- miyyətini itirdi. Evliya Cələbinin (17 əsr) mə”lumatına gərə həmin dəvr- də U.-da cəmi 3 min ev vardı. Səfəvi həkmdarı QT PYah Abbasın dəvrundə 11587—1629| mudafiə məqsədilə ipəhə- rin c.-i1.-ində Dumdum qalası tikdi" rildi və əfiyar tayfasından 20 min nəfər buraya kəcuruldu. 1731 ildə Y.- nı Osmanlılar iiqal etdilər. PTəhəə ri Osmanlılardan təmizləyən Nadir mah 1745 ildə onun idarəsini sərkər- dəsi Fətəli xan Əfiyara tapiırdı. 18 əsrin ortalarında Azərb.-da yaran- mıp xanlıqlardan biri də mərkəzi U. təhəri olan Urmiya xanlırı idi. 19 əsrin sonlarında U. Qacarların tabeliyinə kecdi. Həmin dəvrdə U.-da təqr. 50 min nəfər yaayırdı. U.-dan bapiqa yerlərə ipək və pambıq parca- lar, quru meyvə və s. ixrac olunur- ny. 1828 il Turkməncay muqaviləsinə əsasən U. İranın tərkibində qaldı. Azərb.-lılara qariı qəddar ipovinist siyasəti yurudən Rza tpahın dəvrundə 11925—41| U.-nın adı dəyitdirilə- rək onun vilərəfinəə Rezaiyyə adlan- dırıldı.

20-ci əsrin 40-cı illərində butun Cənubi Azərb.-da olduqu kimi, U.-Da da demokratik hərəkat geniiyləndi. 1944 ilin oktyabrında U.-da kutləvi numayinlər kecirildi. U.-da Azər- baycan Demokrat Firqəsinin Təi1L* kilatları fəaliyyət gəstərirdi. İyir- mi bir azər hərəkatı dəvrundə y, milli azadlıq hərəkatının mərkəzlə- rindən idi. 1946 ilin axırında İn- giltərə və ABİQ imperialistlərindən yardım alan İran qopunlarının hu- cumu ilə Cənubi Azərb.-da, o cuӱmlə- dən U.-da milli həkumətin tədbirləri ləqv olundu. |Pah usuli-idarəsinin yu- rutduyu ayrı-seckilik siyasəti nəticə- sində U. ucqar əyalət ipəhərlərindən birinə cevrildi. Pah rejiminə və imperializmə qariı yənəlmiiq İran inqilabında (1978—79) U. əhalisi də fəal iptirak etmitdir.

U. Səfiəddin Urməvi, Əbulhəsən Urməvi, Taqı Əfitar, İsmayıl Əf- iar, Heyrət və 6. elm və mədəniyyət xadimlərinin vətənidir.

U.-nın orta əsr me”marlıq abidələ- rindən Cumə məscidi diqqəti cəlb edir. Məscidin ustu gӱnbəzli mər- kəzi salonunun Səlcuqlar dəvrundə tikildiyi ehtimal edilir. Mehrabı- nın bəzəkləri (1275/ 76, muəllifi Nəqqaii Əbdulmə”min PTərəfiyah or- lu Təbrizi) gəc uzərində oyma sənə- tinin nadir nuӱmunələrindəndir. 1P1ə- hərin 1.-HI.-HHHƏ €YH gӱnbəzə turbə- si yerlətir (1185, me”mar Əbu Mən- sur Musa orlu).

Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1—2, B., 1961—64, Hləpud nu M. X., IX əsrin ikinci yarısı—JX1 əsrlərdə Azərbaycan feodal dəvlətləri, B., 1978, İ brahi* m ov C., Azərbaycanın XU əsr tarixinə dair ocerklər, B., 1959: Fazili A. H.,

Azərbaycanın qədim tari xu Mə 57 970: B in bi 4. M., QX—X11 əsr ərə - Fiyatlunas səyyahları Xəərbayaıı rar da, B.. 1974: Bunyadov 3. M., Asəp6a)- can Atabəyləri dəvləti (1136—1225-ci illər), B,. 1985: Alizade A. A. So- ipialıno-zkonomiceskan i politiceskad istoril Azerbandjana X11—X1U vv., B.,

6, ByuusTonB3.M Asepöaifi

. M., jan

VII—IX aB., B., 1965: Kam kü ü s M.

. istorii Mannenskoqo parstva, B., 1977: endi"ev O. A., Azerbandja

əə Verən Sefevidov v XVI əkə, 5.

ӰRMİYA GƏLC — İranın q.-ində axarsız gəl. 1275 m yuksəkdədir. Sah, təqr. ə,8 min km?, maks. dərinliyi 15 m. Duzluluqu 150—30092/,.. Sahillə- rində poranlıqlar var. Gelə coxlu cay təkulur, həvzənin sah. təqr. 50 min km-dir. 60-a “qədər ada var. Gəmicilik ingipyaf etmitdir. Ur- miya it. U.g.-nun q. sahilləri yaxın- lıqındadır. ӰRMİYA XANLIRI—18 əsrin or- talarında Azərb.-da yaranmınq feo- dal devləti. Xoy və Maraqra xanlıq- ları, Kurdustan və Osmanlı impe- riyası ilə həmsərhəd. idi. Mərkəzi rmiya ii, idi. Əhalisi, əsasən, əkin- cilik və maldarlıqla məpqul olur- du. Xanlıqın iqtisadi həyatında sə- nətkarlıq,-ticarət və s. də muhum yer tuturdu. Məriovor, Tərkəvər, Bər- dəsur, Bəradost, Sumay, Ənzəl, Dətt, Upinu, Suduz, Dəl, Nazlı, Bəykitti- li, Rozə və Urmiya mahallarına bə- lunurdu. U.x.-nın əsasını Nadir iya- hın əlumundən (1747) sonra Urmiya- nın irsi hakimi olan əfitar tayfa balpcısı Fətəli xan Əfilar qoymuipq- du. 1748 ildə Təbrizdə baiq vermii ӱsyan zamanı pqəhər hakimi Məhəm- məd xan əlduruldukdə Fətəli xan hucum edərək ipəhəri tutdu. O, əz pay- taxtını Urmiyadan Təbrizə kəcurt- du. Azərb.-da ilk dəfə feodal pəra- kəndə xanlıqları birlətdirmək tə- pəbbusundə olan Fətəli xan Nadir iahın kecmii sərkərdələrindən əf- qan Azad xanı da əz tərəfinə cə- kib xeyli quvvətləndi. Coqrafi cə- hətdən bir nəv Urmiya və Təbriz xan- lıqlarının muhasirəsində qalan Xoy xanı PTahbaz xan Fətəli xandan ası- lı vəziyyətə dulidu. Azərb. və İranın MӰƏYYƏN ərazisini hakimiyyəti altın- da birlətdirməyə calıman Fətəli xan hər cur diplomatik və siyasi vasi- tələrə əl atırdı. Fətəli xan Qara- daq, Maraqa və Sərab xanlıqlarına qopun cəkib qısa muddətdə onları da asılı vəziyyətə saldı. Lakin Fətəli xan hakimiyyət uqrunda mubarizə apa- an qacar tayfa baqicısı Məhəmməd- əsən xan və zənd tayfa bacısı Kə- rim xan Zəndlə toqqupmalı oldu. Fə- təli xan Azərb. xanlarına, ilk nəv- bədə qarabaqlı Pənahəli xana itti- aq baqrlamaqı təklif etdi. Lakin ətəli xanın muraciəti cavabsız qaldı. Fətəli xan 1751 ildə Azad xanın baicılırı ilə Erivan xanlı- FbiHa hərbi dəstə gəndərdi. Erivan- lı Mehdi xan kəmək ucun Kartli ca- rı Teymuraza muraciət etdi. Teymu- razın oqlu 11 İraklinin qopunları Azad xanı məqlubiyyətə uqratdı. Fə: təli xan butun quvvələrini toplayıb P İrakliyə qarpı gendərdi. Deyuii zamanı Urmiya qotunları qalib gəl- di. İP İrakli muəyyən guzəttlərdə Fə- təli xanla saziii baqlamaqa məcbur

UROLOGİYA

oldu. 1752 ildə Kərim xan Zənd Azərb.-a hucum etdi. Miyanə yaxın: lıqındakı deyutidə Kərim xan Zənd məqlubiyyətə uqradı. Fətəli xan Kə- rim xanı PPirazadək təqqib etdi. İs- fahan yaxınlıqındakı dəyuti də Fə- təli xanın qələbəsi ilə nəticələndi. Lakin Məhəmmədhəsən xan Qacarın Urmiya qalasını muhasirəyə alması xəbərini epidən Fətəli xan geri dən- məli oldu. Urmiya ətrafındakı də- Yutidə Azad xan və digər sərkərdələ- rin xəyanəti nəticəsində məqlubiyyətə uqrayan Fətəli xan Məhəmmədhəsən xandan asılı vəziyyətə dutidu. Lakin tezliklə Məhəmmədhəsən xan əz si- lahdatı tərəfindən əlduruldu. Bun- dan istifadə edən Fətəli xan Azərb.- da yenidən fəaliyyətini genitləndir- di. 1759 ildə Fətəli xan Qarabar xanlıqına hucum edib PTuppa qalası- nı muhasirəyə aldı. Qarabarqlı Pə- nahəli xan tabelik rəmzi olaraq oqlu İbrahimxəlil xanı ona girov vermə- Yə məcbur oldu. Bu zaman Kərim xan Zənd yenidən Azərb.-a hucum etdi və əfitarları mərlubiyyətə uqratdı.

Kərim xan Zəndin əlumundən (1779) sonra U.x. yenidən mustəqil siyasət yurutməyə baliladı. Lakin bir qədər- dən sonra Məhəmmədhəsən xan Qacarın oqlu Ata Məhəmməd xan U.x.-na hucum etdi. Aqa Məhəmməd xan Urmiya haki- mi Əli xanı hiylə ilə yanına carı- rıb gəzlərini cıxartdırdı. Astrabad və Mazandaranda usyan bai verdiyini epidən Aqa Məhəmməd xan Urmiyanı tərk etməyə məcbur oldu. Bundan is- tifadə edən Urmiya aqsaqqalları əf- par tayfasından olan İmamqulu xa- nı əzlərinə hakim secdilər. Xanlı- qın KEHMHH əzəmətini bərpa etməyə calıtlan İmamqulu xan Xoy xanlırı- na qarpı sərablı Əli xan TPəqqaqi ilə ittifaq baqladı. Xoylu Əhməd xanla Təbriz ətrafındakı deyuii Xoy qopunlarının qələbəsi ilə nəticələn- di. Əhməd xanın təklifi ilə Urmiya xanlıqına Əmiraslan xan Əfitar ha- kim təyin edildi. Lakin o, tezliklə xanlıqdan əl cəkdi. Urmiya aqsaqqal- larının təklifi ilə xan İmamqulu xanın kicik qardailı Məhəmmədqulu xanı Hakim təyin etdi. 1790 ildə Ma- zandaran və Astrabadda qələbə calan Aqa Məhəmməd xan yenidən U.x.-na so- xuldu. Urmiya feodallarının xəyanə- ti nəticəsində Məhəmmədqulu xan Ur- miya qalasını tərk edib Utinu qala- sına cəkilməyə məcbur oldu. Aqa Mə- həmməd ppah Qacarın əlumundən (1797) sonra U.x. yenidən əz istiqlaliyyətini bərpa etsə də tezliklə İran taxtına cıxan Fətəli ipahın tabeciliyini qə- bul etməyə məcbur oldu.

Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961: Dəlili H. Ə., Azərbaycanın cənub xan- lıqları, B., 1979.

URNAYR (?—?)— Albaniya (Qafqaz) həkmdarı (4 əsr). Sasani iahı 11 PYa- purun |309—379| bacısı ilə evlən- mip U. onun Hərbi səfərlərində ya- xından iptirak etmiiy və əz ərazisini qoniiu torpaqlar hesabına geniiilən- dirmildi. Onun dəvrundə Albaniya- nın ərazisi Beyuk Qafqaz sıra d-rın- dan Araz cayınadək uzanırdı. 11 P1a- pur və onun muttəfiqi U. 371 ildə Roma və erməni qopunlarına məqlub olduqda ermənilər Albaniyanın Uti, PTakaten və Kolb əyalətlərini tutdu- lar. Lakin 387 ildə İrai və Roma

463

arasında baqlanmıit mӱqaviləyə əsasən həmin ərazilər yenidən Albaniyaya qay- tarıldı, U.-ın devrundə xristianlıq Albaniyada dəvlət dini e”lan edildi, əlkədə genin quruculuq iləri və mə- dəni tədbirlər həyata kecirildi. UR O... (yun. i“op—sidik)—mӱrəkkəb səzlərin (tibb və biologiya termin- lərində) sidiyə, sidik orqanlarına, sidik cəevhərinə aidlik bildirən tərkib hissəsi (urobakt:qriyalar, uro- logiya BƏ s.). | UROBAKTERİYALAR (uro... 4-bak- təriyədir)—sidik cəvhərini, sidik hippur turpiularını, sianamid kalsiumu azota qədər parcalayan bak- teriyalar. 1852 ildə L. Paster ayır- mıtdır. QTərkibindəki ureaza vasi- təsilə hidroliz yolu ilə həmin bir- ləpmələri ammonyaka qədər parcala- yır. Bu isə bitkilər ucun azot mən- bəyidir. U. Msqosossiz, Baqsypa, YYqo- bacillus BƏ €. cinslərə daxildir, UROBİLİN (uro... --lat. IP5—əd) — en piqmentləri qrupundan sarı bo- yayıcı maddə İnsan və heyvan orqa- nizmində hemoqlobin cevrilməsinin son məhsullarından biri. Sutkada sidiklə 4 mq urobilinogen ifraz olu- nur və U.-ə cevrilir. URODAN—sidik turiusunu orqanizm- dən xaric edən kompleks dərman pre- paratı. Tərkibi urotropin, pipera- zin, litium və natrium duzlarından ibarətdir. Podaqra, beyrəkdaixlı və s. xəstəliklərdə iplədilir. Dənəvər halda buraxılır. UROLOĞİYA (uro... – ...logiya) — uroloji xəstəlikləri, o cӱmlədən bəy- rəklərin cərrahi və kipti cinsiyyət sisteminin xəstəliklərini eyrənən klinik fənn. 20 əsrdə mustəqil fənn kimi cərrahlıqdan ayrılmındır. Uroloji xəstəliklər (sidikdatı xəs- təliyi və s.), sidik kisəsinin katete- rizasiyası eramızdan cox əvvəl mə - lum idi. Qədim devrlərdən odta əsrlə" rə qədər uroloji xəstəliklərin mua- licəsi ilə, əsasən, ara həkimləri məpqrul olurdu. U. elm kimi yalnız 19 əsrdə inkitaf etməyə bapladı. 1830 ildə Sivial İLaris qospitalında dun- yada birinci uroloji ii0”bə təpikil etdi. 1869 ildə Almaniyada ilk dəfə Q. Zimon bəyrəyi kəsib cıxarmındır. 19 əsrdə Rusiyada U.-nın inkipafı İ. Bulpun, İ. V. Buyalskinin, N. İ. Piroqovun fəaliyyəti ilə əlaqə dardır. İlk uroloji 110 ba 1863 ildə Odessada acılmındır. 1866 ildə Mos- kva un-tində uroloji klinika təi-

kil edilmiidir. 19 əsrin sonunda Peterburqda, Xarkovda, iyevdə uro- loji iie”bələr yaradıldı. Rusiyada

elmi U.-nın əsasını S. P. Fyodorov qoymuii, 1907 ildə Peterburqda Rusiya uroloji cəmiyyəti tətkil etmitdir. Sovet U.-sının inkiiafında V. M. Mı, R. M. Froniteyn, N. F. Lej- nyov, V. A. Qorai, A. P. Frumkin, A. A. Cayka və b.-nın, o cumlədən Azərb.SSR-də M. Mirqasımov və M. C. Cavadzadənin beyug xidməti ol- mulpidur. U.-nın aktual problemləri: iltihabi xəstəliklər (pislonefrit), sidik-cinsiyyət odqanlarının ililə- ri, kəskin və xronik beyrək catınimaz- lıqı, diaqnostikada effektli usul: ların (angioqrafiya, radioizotop usullar və s.), regkonstruktiv plastik cərrahiyyənin tətbiq edilməsi və s.

ün dəfə canlı donordan bəyrə-

yin kəcurulməsi ABİQda D. Xyumun

464

UROTROPİN

SSRİ-də B. V. Petrovskinin (1965) adı ilə baqlıdır. U.-nın Fti- ziourologiya, onkourologiya, urogi- nekologiya və s. istiqamətləri inki- af edir. U. nefrologiya və seksopa- tologiya ilə sıx əlaqədədir. Beynəl- xalq uroloqlar cəmiyyəti hər Z ildən bir vontres gecirir. 1972 ildə ӱmum: ittifaq Uroloqlar Cəmiyyəti təpjkil olunmui, Həmin il Bakıda uroloqla- rın-1-ci Umumittifaq qurultayı keci- rilmitdir. 1966 ildən c Urologiya və nefrologiyaə (1923 ilədək cUrologi- yaz adlanırdı) jurnalı nəir olunur.

Ədə Cavadzadə M. C., İsma- yılov K. A., Urologiya, B., 1974, Spra- zocnik po uroloqii, pod red. N. A. Lo- patgina, M., 1978, Karpuxin V. Q., Uroloqin: uspexi i perspektivı, M., 1979, Kliniceskan nefroloqil, pod red. E. M. Tareeva, M., 1985.

UROTROPİN — bax Heksametilen- tetramin.

URUQVAY (Sqisiau)—Cənubi Ameri- kada cay. Serra-du-Mar silsiləsin- dən bailanan. Pelotas və Kanoas cay- larının birlətməsindən əmələ gəlir. Parana cayının estuarisinə (La-Pla- ta adlanır) təkulur. Uz. 2200 km (Pe- lotas cayı ilə birlikdə), həvzəsinin sah. 307 min km?. Muhum qolları: İbikui, Rio-Neqro. PTəlalələr var. Payızda və yazda dapır. Gəmiciliyə yararlıdır. Əsas portları: Konkor- diya (Argentina), Salto, Paysandu, Fray-Bentos (Uruqvay).

(1953),

URUQVAY

(Uruguay), Qərq Respublikası püblica Oriental del Uruguay).

Uruqvay (Ke“-

Umumi mə”lumat. Cənubi Ameri- kanın c.-p. hissəsində dəvlət. Q.-dən Argentina, 1pim.-1p.-dən Braziliya ilə həmsərhəddir. C. və c.-pi.-də Atlan- tik okeanı ilə əhatələnir. Sah. 186,9 min km?, ƏH. 2,95 mln. (1983). İnzi- bati cəhətdən 19 departamentə be- lunur. Paytaxtı Montevideo iv:.-dir.

Dəvlət quruluiyu. U. resp.-dır. 1967 il Konstitusiyası quvvədədir (1973 il iyunun 27-dən—1984 ilin no- yabrınadək quvvəsi dayandırılmıit- dı). Devlət və həkumət batcı -ı 1984 il noyabrın 25-də kecirilmii umumi seckilər nəticəsində 5 il muddətinə secilmiyl prezidentdir. Qanunverici hakimiyyət iki palatalı parlament— Bap Məclisə məxsusdur.

Təbiət. U.-ın ərazisi Braziliya yaylasının c.-“p.-indədir. Relyefi, əsasən, tirə və duzənliklərdən ibarət- dir. Mərkəzi hissəni Rio-Neqro ca - yı hevzəsindəki tirə və platolarla əhatələnən dӱzənlik tutur. Ӧlkədə ən Yuksək nəqtə Pan-de-Asukar d.-dır (501 m). Faydalı qazıntıları: dəmir və manqan filizləri, qızıl, gumuit, turquppun, mis, əqiq, qranit, qonur kəmur və s. Subtropik, okean iqliminə

malikdir. Orta temp-r yapvarda 22— 242S, iyulda 1), s S-dir. llik ya- qıntı 1000—1200 mm. Cay ipəbəkəsi sıxdır. Ən iri cayları Uruqvay, Rio- Neqrodur. Rio-Neqro cayında SES və bəyuk su anbarı var, ataqı axını gəmiciliyə Yararlıdır. Əsasən, qır- mızımtıl qara torpaqlar yayılmıil- dır. Subtropik savannalar ustundur. Ərazinin 296-i metələrdir. Heyvanla- ı: zirehlilər, opossum, nutriya və s. oxlu su qupu var. Ruzvelt və Paso- del-Puerto milli parkları yaradıl- mıqpidır.

Əhali. Əhalisi, əsasən, uruqvaylı- lardır: 1096 -i metislər, zəncilər və mulatlardır. Avropa elkələrindən gəlmiiy muhacirlər də var. Rəsmi dil ispan dilidir. Hakim din xristian- lıqdır (katolisizm). İpləyən əhali- nin 18, 196 -i k.t.-nda, təqr. 3096 -i sə- naye və tikintidə, qalanı baiqa sa- hələrdə calınqır (1982). Orta sıxlıq 1 km?-də təqr. 15,8 nəfərdir (1983). PTəhər əhalisi 8494 -dir. İri ipəhər- ləri: Montevideo (təqr. 1,3 mli.: 1982), Salto, Paysandu, Rivera, Las-Pyedras.

Tarixi mə”lumat. U. ərazisində qədimdə Hindi tayfaları məskunlaitq- mıtidı. Cənubi Amerikanın avropa- lılar tərəfindən iptalı gediiin- də yerli əhali demək olar ki, butun- luklə məhv edildi. U. 1776 ildən PTərq sahili adı ilə ispan mustəmləkəci- lərinin təpkil etdikləri La-Plata vitse krallıqına daxil olmupqdur. İspaniyanın Amerikadakı mustəmlə- kələrinin istiqlaliyyət uqrunda mu- haribəsi (1810—26) gediptində X. Artiqasın baqqcılıqı ilə U.-da Mus- təmləkə zulmunə qarqiı xalq usyanı tam verdi. 1825 il avqustun 25-də PTərq əyalətinin (kecmii PTərq sahili) mus- təqilliyi e”lan olundu. 1830 ildə el- kə U. PTərq Resp.-sı adlanmaqa baip- ladı. Əz mustəqilliyini qorumaq məq- sədilə U. 1839—51 illərdə Argentina ilə itharivə aparmalı oldu. B. Bri- taniya, Fransa və Braziliyanın fəal mudaxiləsi ilə mupyayiət olunan bu mӱharibədə U. beyuk məhrumiyyətlərə ducar oldu. Xarici (birinci nəvbədə B. Britaniya) kapitalın əlkə iqti- sadiyyatına yol acması 19 əsrin 2-ci yarısında U.-da kapitalist munasi- bətlərinin inkipafına səbəb oldu, sinfi mubarizə gӱcləndi. Milli sə- nayenin inkiiyafına əməli kəmək gəs- tərmək və dəvlət bəlməsini MƏhKƏM- ləndirmək məqsədilə 1903—05 illərdə sosial-iqtisadi islahatlar gecirildi. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabı U.- da fəhlə və demokratik hərəkatların inkipafına bəyuk tə sir gestərdi. 1920 ildə Uruqvay Kommunist Parti- yası (UKP) yaradıldı. 1926 ildə U. həkuməti SSRİ ilə diplomatik muna- sibətlər yaratdı (1935 ildə pozulmupt, 1943 ildə yenidən bərpa olunmuit- dur). 1942 ildə U. faiist oxu dəvlət- ləri ilə diplomatik munasibətləri kəsdi, 1945 ildə isə Yaponiyaya MYha- ribə e”lan etdi. Muharibə illərində və ondan sonrakı dəvrdə ABİP kapita- lı U. iqtisadiyyatından B. Britani- ya kapitalını sıxıtidırıb cıxar: dı. Bununla belə, milli burjuazi- yanın da məvqeləri məhkəmləndi. Dev- lətin əlkə iqtisadiyyatında rolu art- dı, D.y., (pəhər nəql. və €. milliləidi- rildi. Demokratik və fəhlə hərəkat- ları gӱcləndi. Sosial-iqtisadi öəh- ranın dərinləiməsi əlkədə tətil

hərəkatını genipləndirdi. Hakim dairələr fəhlə və demokratik hərə- katları boqmaq məqsədilə cəza tədbir-

llərinə əl atdılar. Buna cavab ola-

raq 1971 ildə KP, sosialistlər, xristian-demokratlar və digər sol par- tiya və qrupları birləndirən Geniil cəbhə (rəhbəri L. Serenyidir) yara- dıldı. İqtisadiyyatı və siyasi həyatı burumuli bəhrandan istifadə edən pre-

. vident Bordaberri 1973 ildə silahlı

quvvələrin saq cinahının əli ilə dəv- lət cevrilipi etdi. Sol quvvələrə qarilı kutləvi cəza tədbirləri bat1- landı. arlament buraxıldı. Sol partiya və həmkarlar ittifaqları qa- nundankənar elan edildi. Əlkədə fatist idarə usulu bərqərar oldu. Bəhrandan cıxmaq məqsədilə hərbi xunta 1976 ilin iyununda Bordaberri:: ni hakimiyyətdən kənar etdi. Onu əvəz edən A. Mendes hekumətinin əlkədə vəziyyəti sabitlətldirmək ucun gəs- tərdiyi cəhdlər bir nəticə vermədi. Xuntanın irəli surduyu yeni kon- stitusiya layihəsi 1980 il rəy sorru- su zamanı xalq tərəfindən rədd edil- di. Amansız təqiblərə baxmayaraq antifatist mubarizə geni BYC”ƏT alırdı.

1984 il noyabrın 25-də, 1973 il hərbi cevriliiindən sovra əlkədə ilk dəfə olaraq 7 siyasi partiya və koa- lisiyanın iptirakı ilə umumi sec- kilər kecirilmiit, -“Kol.radoq parti- yasının namizədi X. M. Sanginetti əlkə prezidenti secilmitdir. Gentip cəbhə seckilərdə ucuncu yeri tutmui- dur. X. Sanginetti mustəqil xarici siyasət yeritmək, Kuba ilə diploma- tik əlaqələri normallatdırmaq tə- rəfdarı kimi cıxın edir. Siyasi partiyalaoın, həmkarlar ittifaqla- rının leqal fəaliyyətinə icazə ve- rilmipydir (1985),

Siyasi partiyalar və Həmkarlar ittifaqları. *"Koloradogk Par- tiyası—əsası 19 əsrdə qoyulmuit- dur, iri ticarət-sənaye və maliyyə bur- juaziyasının mənafeyini ifadə edir): Milli partiya (*Blankoz)—19 əsrdə yaradılıb, iri torpaq sahiblə- iki, sənayeciləri və b. təmsil edir,

ristian-demokrat par- tiyası (XDP,Z 1962), U. Sosia- list Partiyası (USP, 1911), Uruqvay Kommunist Partiyası(UKP), K eH MH 4 ə 6 həə (1971), XAH, YKİ, USP, habelə bir sıra digər partiya və təpkilatları birlətdirir, Zə h - mətketilərin Milli Kon- venti (3MK) 1964) — XUmumdunya Həmkarlar İttifaqları Federasiya- sına daxildir.

İqtisadi-coqrafi ocerk. U. aqrar- sənaye elkəsidir. İqtisadiyyatı xari- ci kapitaldan (əsasən, AB1P, B. Bri- taniya) asılıdır. Ərazinin 9096-i k.t.-na yararlı torpaqlardır (7726-i cəmən və otlaqlar). Bu torpaqların 6096-i 600 latifundiyacı ailəsinə məxsusdur. Kəndlilərin 5926-inin tor- parı Yoxdur. K.t.-nın əsas sahəsi ət- lik-yunluq heyvandarlıqdır. 11,3 mln. qaramal, 23,5 mln. qoyun, 440 min do- nuz var (1983). Buqda, qarqıdalı, cəl- tik, yaqlı kətan, gunəbaxan, vələmir, kartof, iləkər cuqunduru və s. əki- lir. Uzum və sitrus meyvələri becə- rilir. Balıq ovlanır. Sənayedə is- tehsalın yuksək dərəcədə təmərkuzləi- məsi səciyyəvidir. Yeyinti vətoxuculuq sənayesi inkipaf etmitdir. Tikinti

nə.

heyx vax 5

uk) ə

ZOYreyalToo uq kı”. dV da m ” yə eyi |

H . “ə I) : ə . m 4 mo-Neqro XBlankilyo dӧ. |

b. 1 --

q c 04. “Santa-Klars : c -de-Oliımar ) ə,

:

iL

URUQVA

|

ya s -“Treyn dır :D-Yişd

ai- Trasf = 2

Nü i İN

“Müyzə

ə” ə c 2? Laekano o R

“yəy

Ba ivİl

h

— A. h

co o /Aleya al inaş ” AS .1 A “m BU I — m

ei : ə f mər” m

materialları və s. cıxarılır. Avto- mobilquratidırma, neft yeqmalı, kim- ya, metallurgiya, metal emalı, sement və rezin istehsalı mӱəssisələri var. 1983 ildə Z,6 mlrd. ket-saat elek- trik enerjisi, 418 min ” mal əti, 41 min ”t qoyun əti, 1,5 min tp yar istehsal edilmii, 8 mini avtomobil qurai1- dırılmındır. D.y.-larının uz. 3,3 min km, avtomobil Yollarının uz. 10 min km, dəniz donanmasının ton: najı 280 min brutto registr t-dur (1982). Heyvandarlıq və əkincilik Məh- sulları, dəri və yun, onlardan hazır- lanan M? ulatlar ixrac edilir.Neft və neft məhsulları, kimya malları, qara metallar, mapın və avadanlıq, nəql. vasitələri və s. idxal olunur. Əsas ticarəti Braziliya, Argentina, AB1P1, AFR, sosialist əlkələri və s. ilədir. Pul vahidi pesodur:- Silahlı quvvələr. U.-ın silahlı quvvələri quru qopmunları, HHQ və HDQ-dən ibarət olub umumi sayı 30 min nəfərdir (1980). Ali bali komandan prezidentdir. Quru qopunlarında 2 min nəfər, HHQ-də 3 min nəfər, 30 deyçli təyyarəsi, HDQ-də 5 min nəfər, bir necə hərbi gəmi var. Silahlı quv- vələr muzdla tutmaq yolu ilə komplekt- ləpdirilir. Hərbiləitdirilmiin təil-

ASE=30, c. 9

-———— (1 = R ==|afuMaldonado

1 ——y de" Dan kı 1 — . ————E 11-06 xü

zZİDYIY—Punta-ӧ l-Este———Ri iz “m idr. = ə —-kqqs--ıl- = “ə095— — x

-6-——

kilatlar və daimi muhafizə qopunla- rı (2,2 min nəfər) da var.

Səhiyyə. 1975 ildə U.-da əhalinin hər min nəfərinə duiqən dorum sayı 22,6, əlum sayı 9,8, hər min nəfər di- ridoqulana gərə utaq əlumu 48,6 ol- mutidur. İnfeksion xəstəliklər (tə- bii cicək, sarıqızdırma, malyariya və s.) tamamilə ləqv edilmidir. Və- rəm, brusellyoz, baqırsaq infeksiyası və s. genii yayılmındır. Urək-damar xəstəlikləri, qida catımmazlıqından tərənən xəstəliklər və s. də təsadӱf olunur. U.-da 18,3 min carpayılıq (əhalinin hər min nəfərinə 6,6 car- payı) 189 xəstəxana muəssisəsi, 13,4 minə yaxın həkim (əhalinin hər 1042 nəfərinə 1 həkim) var (1975). Tibb ri un-tin tibb fakultəsində və tibb məktəblərində hazırlanır.

Maarif. Təhsil muddəti ibtidai məktəbdə 6, ikimərhələli orta məktə- bin hər mərhələsində 3 ildir. Monte- vidsoda Resp. un ti, U. Əmək un-ti, Milli kitabxana, Milli tarix mu- zeyi, Takuaremboda Hindi muzeyi və s. var.

Elmi idarələr. İlk elmi idarələr 19 əsrdə yaradılmıtdır. Coqrafiya və tarix in tu (1843), U. Kimya-Əcza- cılıq Assosiasiyası (1888), Ba Me-

| leviziya. 197

465

teorologiya İdarəsi (1912), k.t. təd | qiqatları mərkəzi. (1914),

əsədxana (1928), Biologiya in-tu (1932), Kimya sənayesi in-tu (1935) və s. var. Elmi

tədqiqatlara vəsait sərfi artmıiq,

Atom Enerjisi Uzrə Milli Komis- siya (1955), onkoloji in-t (1960), Mil- li Muhəndislik Akademiyası (1965) və s. ixtisaslapdırılmırq elmi-təd- qiqat muəssisələri yaradılmıtdır.

Mətbuat, radio veriliiyləri, te- İL iYun dəvlət cevri-

lipindən sonra butun muxalifətci

| mətbuat orqanları, o cӱmlədən UKP-.

nin orqanları baqlanmıntdı. 1985 ildən qəzetlərin buraxılıttına ica* zə verilmipi, mətbuata senzura gərB edilmiidir. Gundəlik qəzetlər: “Dia (1886), *Diario (1923), “Paisk (1918) və s. Radio və televiziyaya Milli Ra- bitə İdarəsi nəzarət edir. Milli informasiya agentliyi yoxdur.

Ədəbiyyat. U. ədəbiyyatı ispan di- lində inkitaf edir. İspan mustəm- ləkəciləri tərəfindən məhv edilmiipt hindi mədəniyyətinin izləri- istiqla- liyyət mӱbarizəsi dəvru ədəbiyyatın- da qalmıpdır (F. Akunya de Figeroa və B. İdalqopun vətənpərvər ruhlu, satirik və lirik ipe”rləri). 19 əsr ədəbiyyatında azadlıq ideyaları guc- ləndi, hindi folkloruna maraq art- dı (A. Berro, X. Sorrilya de San- Martin). 19 əsrin sonu—20 əsrin əv- vəlində poeziyada modernizm yayıldı (X. Errera-i-Reysiq), nəsrdə realist meyllər gucləndi (K. Reyles, E. Ase- vedo Dias). 20 əsrin 20-ci illərində ədəbiyyatda sosial-tənqidi motivlər inkitaf etdi (E. Amərim və b.). İ. Pereda Valdes, A. Badano inqilabi poeziyanı təmsil edirlər. Kommunist yazıcı A. Qravina sosialist realiz- minin gərkəmli numayəndəsidir. E. Amorim və bapiqa U. tpair və yazıcı- larının bə”zi əsərləri Azərb. dilinə tərcumə olunmutdur.

Me”marlıq və təsviri sənət. U.-da carrua hindiləri incəsənətinə məx- sus antropomorf və zoomorf daiplar, geramika mə”mulatı, mӱstəmləkə dev-. rundən istehkam, kilsə və s. qalmın- dır. 19 əsrdə iqəhəələrdə Avropa ek- lektikası ruhunda, 20 əsrin əvvəllə- rində isə cmoderng uslubunda bina- lar tikilmiidir. 19 əsrdə realist boyakarlıq yaranmıni (X. "M. Blanes), 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərində KEHHHI inkitaf etmiidi (P. Blanes Vialenin mənzərələri, F. Saesin portretləri, P. Fiqarinin məiilət- mənzərə kompozisiyaları). 1930-cu il- lərdə me”mar X. Vilamaxo muasir U. me”marlıqının əsasını qoymutdur. 20 əsrin ortalarından Montevideo iy.-ndə hundur binalar tikilir, MİK- rorayonlar salınır. Təsviri sənətdə kubizm, ekspressionizm (boyakarlar R. Peres Barradaş, X. Kuneo Perinetti) və abstraksionizm (X. Torres Qarsia) ilə yanapı sosial realizm də inkipaf sdir (boyakar və qrafiklər L. Massey, N. Berdiya, X. Ecave, Qonsales, heikənTəpanı A. Toncanec).

Muşiqi, U. musiqisi kreol musiqi- sinin təsiri altında formalaqimıin, hindilərin musiqisi tədricən aradan cıxmıpdır. Milli folklorun Mu- hafizəciləri payadorlar (səyyar Mu- qənnilər) gitaralın muplayiəti iLəƏ romantik ballada, məhəbbət mahnıları oxumuzilar: estilo, vidalita, kifra, triste kenii yayılmın mahnı janr-

406

y

RUQVAY KOMMUN İST PARTİYASI

Uruqvay. Meymar K. Surrako. 1913— 23. Heykəltəraiq A

1. İstiqlaliyyət meydanı. 2. Klinik qospital. Z. Milli qəhrəman X. X. Artiqasa abidə. Tunc, qranit. Dzanelli (hamısı Montevideodadır). 4.

1930—31, acılıptı 1940,

Rio-Neqro

cayı uzərində bənd. 5. Naxır suvatda.

larıdır. Mahnı və rəqslər gitara, akkordeon və silindrik təbilin (tam- buoril) mutpayiəti ilə ifa olunur. U. professional musiqisi 17 əsrdən inkipaf etməyə bailamındır. T. Xiribaldi ilk milli operanın (4“Pa- risli qızə, 1878), L. Sambuseti ilk simfoniyaların mӱəllifidir. E. Fa- bini, A. Brokua, L. Kluzo Morte, R. Sokas, S. Korti as və b. 20 əsrin əv- vəllərində formalatmıinq milli bəs- təkarlıq məktəbinin gərkəmli numa- yəndələridirlər. U.-da musiqi məktəs- ləri, milli konservatoriya, solist- lər, simfonik ork., xor, rəqs qrupla- rı fəaliyyət gəstərir. Muasir musiqi xadimləri: E. Tosar, L. Birioti, R. PPtorm, K. Estrada, A. Mastrscovanni, X. Protasi, U. Baltso, N. Marinyo, V. Kastro və 6

Teatr. İlk teatr tamppaları Mon- tevideoda 16 əsrin axırlarında ges- tərilmindir. Milli teatrın cicək- lənməsi dramaturqlardan F. Sances və E. Erreranın realist istiqamətli yaradıcılıqı ilə baqlıdır. 1920- ci illərdə teatr və dramaturgiyada modernist cərəyanlar genin Yayıl- mı, teatrlar qazanc məqsədli muəs-

sisələrə cevrilmiitdi. 30—40-cı il- lərdə meydana gəlmiiy cmustəqil teatrlargın (məqsədi tamaiyaların

bədii səviyyəsini yuӱğsəltmək, əyləncə, qazanc teatrına qarı mubarizə apar- maq idi) ən”ənələri sonralar * El Qel ponə, “Teatro universitarioə, 4 Mon- tevideo 1pəhər teatrıqnda davam et dirilmittdir. Teatr xadimləri: Korriyeri, X. Savala Munyis, A. del Cyopo, E. PPinka, X. Ortis, X. Estruc, F. Volf və 6.

Əd. Tomas A. B., İstoril Latin- skov Amseriki, per. s anql., M.. 1960, P o- lenoNİn V. M., İskusstno stran Latin- skoV Ameriki, M.. 1967, Mamontov S. P., İspanoazıcnan literatura stran Latinskon Ameriki n XX nske, M., 1972) Bonkon A. B., Ypyrnali, M., 18974, Latinskan Amerika, M., 1976, Amerika. MNOjnan Amerika, M., 1983 (ssril FStra- nı i narodız).

URUQVAY KOMMUNİST PARTİYA- Cbi (VKH: Partido Comunista del Ulru- imau)—1920 il sentyabrın 21-də Uruq- vay Sosialist Partiyasının sol ci- nahı tərəfindən yaradılmıpidır.

1921 ilin aprelindən Kommunist Par- tiyası adlanır. 1922 ildə Kominternə daxil olmutdur. İlk gӱndən əlkədə zəhmətkeiilərin ӱmdə mənafeləri ur- runda fəal mubarizə aparmıpdır. 17-ci qurultayda (1958) qəbul Olun- mulq Proqram bəyannaməsi və Siyasi platformada gestərilir ki, əlkədə inqilabın ilkin mərhələsi antiim- perialist və aqrar xarakter daıma- lı, sonradan sosialist mərhələsinə qədəm qoymalıdır. Qurultayda Nizam- namə qəbul olundu. 18-ci qurultay (1962) aqrar və antiimperialist inqi- labı həyata kecirmək ucun kommunist- lərin diqqətini sol quvvələrin bir- liyini məhkəmlətməyə yənəltdi. UKP digər partiyalarla yanapı Sol azad- lıq cəbhəsinə (FİDEL) daxil oldu (1962). 1964 ildə UKP-nin fəal ii1- tirakı ilə fəhlə və qulluqcuların 959, -ni birlətdirən Zəhmətketlərin Milli Konventi yarandı. 19-cu qu- rultay (1966) partiyanın kutlələr arasında nӱfuzunu artırmaq məqsədi ilə muhum tədbirlər iiləyib Hazır- lamıidır. Kommunistlərin təiqəbbu- su ilə 1971 ilin fevralınla yara- dılmıpi Genin cəbhə xalq hakimiyyə- ti yaratmaq məqsədini qariyıya qoymuiq du. UKP 1973 ilin sonunda qadaqan edilmin və gizli fəaliyyətə kecmiit- di. Rəsmi fəaliyyət azadlıqı alca- yan UKP Genizi cəbhə koalisiyası tərxiyində 1984 il noyabr umumi sec kilərində iitirax etmidi. 1985 ilin martında leqal ica?ə qerilmitdir.

UKP numayəndə Hey"ətləri kommu- nist BƏ fə nə partiyalarının Heynəl-

fəaliyqətinə

xalq Moskva muilavirələrində (1957, 1960, 1969), Latın Amerikası və Ka-

rib Həvzəsi elkələri kommunist par- tiyalarının muiavirəsində ( Havana, 1975) titirak etmii və muplpavirələ- rin sənədlərini bəyənmindir. 8

lemoğratik mərkəziyyət prinsipi əsa sında qurulmuidur. Ali orqanı qu- rultayYdır. Qurultaylararası devrlə partiya iiyinə MK rəhbərlik edir. Birinci katibi R. Arismendilir: mərkəzi orqanı “Popularq qəzeti, pə- zəri orqanı *Estudiosə jurnalıdır. URUQVAYLILAR — Uruqvayın , əsas ZHalisi, xalq. Təqr. 3,1 mln. nəfər

dirlər (1982). İspan dilində danı" itırlar. Dindarları əsasən katolik- dir. U. əsasən 16—18 əsrlər ispan mus- təmləkəcilərinin nəsilləridirlər. 19 əsrin ortalarından Uruqvaya ital- yanlar, ispanlar və fransızlar kec- məyə bailadılar. Əlkənin 1/1M--Inda Argentina və Braziliya ilə həmsər- həd r-nlarda metislər və qaucoların nəsilləri yapayır. Bə”zi,departament- lərdə zəncilər və mulatlar da var. URӰK–Cənubi Mesopotamiyada e.ə. 4-cu minilliyə (Eneolit dəvru) aid arxeoloji mədəniyyət. Qədim Uruk i1:.- nin adı ilə adlandırılmıiydır. U. ucun dulus carxında hazırlanmıpq qırmızı və boz rəngli keramika və in- kipaf etmii metallurgiya xarakte"- ikdir. Bu dəvrdə silindrvarı mə- Jaklin (X təbəqə), gil ləvpələr uzə- rində Qədim PPumer piktoqrafik yazı- lı sənədləri (QU təbəqə) meydana gəl- mi, ciy kərpicdən monumental bina lar ucaldılmımndır. Əhali əkinci- lik, maldarlıq və metallurgiya ilə məpqul olmutdur. YPYKAKV HA (nərur — Y py HHHM gina) (e.ə. 24 əsrin 2-ci yarısı)— Laqai (Qədim PQumer .x.ru) hexnla: rı. Mə”murların və məhkəmənin ez- bapınalıqının qariısını almaq, vergiləri azaltmaq məqsədilə bir sı- ra islahatlar kecirmindi. U. dəvru- nə aid təsərrufat arxivi qorunub sax- lanılmızidır. URUMCİ (Cin dilində—Dixu a)— Cinin 1M.-T. -HHAƏ ipəhər. Syantszyan- Uyqur muxtar r-nunun inzibati, iqti- sadi və mədəniyyət mərkəzi. Nəql. qov: paqı. Urumci (Ulumutsixe) cayı Sa- hilindədir. Əh. 800 min (1975). Toxu- culuq, metallurgiya, mapınqayırma, keəmurcıxarma, kimya, Yeyinti, sement, kaqız sənayesi muçəssisələri: un-t var, URUSEVSKİ Sergey Pavlovic (23. 12.1909, Tlerepöypr —12.11.1974, Moc- kva)—sovey kino operatoru, rejis- sor. RSFSR əməkdar incəsənət xadi- mi (1951). SSRİ Dəvlət mukafatı laureatı (1948, 1952). 1942 illən Sov. İKP uzvu. Kinoda fəaliyyətə 1935 ildən bailamın, Bəeyuk Vətən muha- ribəsi illərində (1941—45) cəbhə ki- nooperatoru Oolmutidur. 1950 ildən a“Mosfilmədə tpiləmiidir. V. Pudov- kin (“Vasili Bortnikovun qayıtmasız, 1953), Y. Rayzman (“Qızıl ulduzlu qəh- rəmanə, 1951) və Q. Cuxrayın (4“Qırxbi- rinciə, 1956) rəngli filmlərini cək- mtpidir. M.. Donskoyun “Kənd muəlli-

məsiz (1947), M Kalatozovun 4İlk opelonə (1956), a“Durnalar ucuru (1957), a“Gvidərilməmint məktubə

(1960), “Mən Kubayamə (1964) filmlə- ri U.-pin ən yaxitqı operatorluq ii ləridir. Rej. olduqu e İOprFa atın qa- cıpinə (1969: C. Aytmatovun c“Əlvila Gulsarız povesti uzrə), *Nəqmə oxu, iairə (1972) filmlərini də əzu cək- mimlidir. 2 orden və medallarla təl- tif edilmitdir.

ӰRFA ((Stqa)—Turkiyələ iəhər. Ur- fa ilinin inz. m. Avtomobil yolları qompaqı. Aeroport. Əh. 133 min (1975). K.t. r-punui ticarət mərkəzi. Yeyin- ti, tutup, rezin sənayesi var. USA—–Komi MSSR-də cay. Pecoranın saq qolu. Uz. 565 gm, hevzəsinin sah. 9360) km?. Beyuk U. və Kicik YV. sal: larınıpn birlə,ӱiməsindən əmələ gəlir. Qar pə yaqın suları ilə qilalanır. Gəmiciliyə yararlıdır. U. hənzəsin- lə dap kəmur yataqları var.

—— — — ——— —

USTA QƏNBƏR QARABARİ

467

“7 T(——————..“—“.“.—“€.

YEATOBO MƏDƏNİYYƏTİ — Qara İN 1im.-q. sahillərində Eheolit xevrunə (e.ə. 3-cu minilliyin sonu — —*-Cİ minilliyin əvvəli) aid arxeo- loji mədəniyyət. Odessa yaxınlırın- dakı Usatovo k.-nin adı. ilə adlan- dırılmıpdır. Məskən qalıqları, tə- sərrufat quyuları, qurbangah, kur. qanlardan mis baltalar, xəncərlər, əmək alətləri, gildən qadın heykəl- cikləri, qablar və s. aikar edilmiti- dir. Əhalisi maldarlıq və ƏKHHuHHHK- lə məpRul olmutlar. U.m.-ni Trino- li mədəniyyətinin yerli variantı he- sab edirlər. USİ — Cində məhəp, Cağancy əyalə- tindədir. Bəyuk Kanal sahilində gə- mi dayanacaqı. D.y. st. ƏH. 650 min (1970). Əlkənin muhum toxuculuq mərkəzlərindən biri. Maiqınqayırma, KHM)a, Yeyinti sənayesi, qara metal- lurgiya muəssisələri var. Kemyp ubi- ari | USMANXOCAYEV İnamcan vic (d.21.5.1930, r-nunun Uyrat k.)— sovet dəvlət və par- tiya xadimi. 1958 ildən Sov.İKP uz- vu. Kəndli ailəsin- də dorulmupidur. Datikənd politex- nik in-tunu bitir- | mipq (1955), *Fər - gn qanə su tikintisiz trestində muhəndis, sahə rəisi, Mərgi- lan 1p.-nin batp me”- marı ipləmiil,par- tiya və sovet itiində

Buzruko- Əzb.SSR sə

calınlmındır. Sov.İKP MK-nın tə"limatcısı (1969—

72), Namanqan vil. icraiyyə komitə- sinin sədri (1972—74), Əndican vil. partiya komitəsinin birinci katibi (1974—78), Əzb, SSR Ali Soveti Rəya- sət Hey”ətinin sədri (1978—83) ol- mutdur. 1983 ilin noyabrından Əzbə- kistan KP kk birinci katibi- dir. Sov.İ -cı qurultayında MK uzvu secilmitydir. SSRİ Ali So- vetinin (10—11-ci caqırınl) deputa- tıdır. Lenin ordeni, 2 Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni, digər orden və medallarla təltif edilmiiydir. USӦLYE — RSFSR Perm. vil.-ndə iəhər. Usolye r-nunun mərkəzi. D.Y. st. Yungul və yeyinti sənayesi var. 1606 ildən mə”lumdur. USӦLYE-SİBİRSKOYE (1940 ilə- dək U solye) — RSFSR İrkutsk vil.-ndə iqəhər. Usolye r-nunun mər- kəzi. Anqara cayı sahilində gəmi da- yanacaqı. D.y.st. Əh. 107 min (1984). Duz, mə”dən avadanlıqı z-du, kimYAa, yungul və yeyinti sənayesi mçəssisə- ləri, İEM: İrkutsk politexnik in- tunun filialı, kimya-mexanika tex- nikumu, tibb məktəbi, Yaxınlırın- da balneoloji Gurort var. Tikinti materialları istehsal olunur. USPENİYE KİLSƏSİ, Moskva Kremlində — 1475—79 illərdə italyan me”marı Aristotel Fyoravan- ti və rus ustaları tərəfindən inila edilmindir: 3 nefli, 5 gӱnbəzlidir. Kilsələ 11—17 əsrlərə aid ikonalar, 15—17 əsrlərə aid divar rəsmləri qalmıpdır. Moskva carlarının, son- ralar isə Rusiya imperatorlarının tacqoyma mərasimləri burada geciri-

lirdi. s yen ENSKİ Qleb İvanovic (25.10. 1813, Tula—6.4.1902, Peterburq)—rus

30”, c.9

yazıcısı. Əsərlərində məhəp zəhmət- kemllərinin yoxsul həyatını (4Caii-

qın kucənin adətlərik ocerkləri, 1866, *“Səfalətə povest silsiləsi, 1869—71), kənddə kapitalist munasi-

bətlərinin yaranmasını |*Kəld gun" dəliyindənə (1877—80), “Kəndli və kəndli əməyi (1880), *Qorpaqın hek- muq (1882), *Dostlarla səhbətlərdənə (1883) ocerk silsilələri) təsvir et- miidir. Yaradıcılıqında inqilabi- demokratik ideyalar əks olunmudur- 1889 ildə aqır ruhi xəstəliyə tutul- mu, 1892 ildən fasilələrlə psixi- atriya mualicəxanalarında qalmıil- dır. 1883 ildə Azərb.-da olmuii, 4 Yol qeylləriə?idə inqilabdan əvvəlki Bakı, Lənkəran mepələri haqqında təəssu - ratlarını qələmə almıtndır (Polnoe sobr. soc.,t.8, M., 1949, səh. 234—35). = Əsərləri: Batıbəlalı Avdot- ya, B., 1960: Sobr. soc., t. 1—9, M., 1955— 57: İzbr., M., 1975: Rasskazı, M., 1979: Ot bura do Ufı. Ocerki, U fa, 1982.

a Belcikonv GƏ), A., Uspenskii, M., 1979,

USPENSKİ Fyodor İvanovic (19. 2.1845, Kostroma qub.-nın Qalic qəza- sı—10.9.1928, Leninqradu—rus ta- rixcisi, akad. (1900). İstambulda əzunun yaratdıqı Rus Arxeologiya İn-tunun direktoru (1894—1914), 4“Bi- zans salnaməsiənin redaktoru (1915— 28) olmutidur. Batplıca əsəri coxlu mənbələr əsasında yazdıqı “Bizans imperiyasının tarixiədir (c. 1.—3, SPB—M.—L., 1913—48). U.-yə gərə slavyanların ictimai qurulutu (icma qaydaları) Bizansın sosial-iqtisadi inkitplafına təsir gestərmitdir. İdealist məvqedə duran U. tarixdə kilsənin rolunu ipipirtmiyi, dəvlə- tin sinfi xarakterini inkar etmiit, Bizans monarxiyasını və pravoslav kilsəsini ideallatdırmınn, pansla- vizmə meyl etmiit, sinfi mubarizəyə mənfi munasibət bəsləmitdir. Sovet hakimiyyəti illərində də rus bizans- pqunaslırına baicılıq etmiii, lakin kehnə məvqeyində qalmındır.

USRUYYANA, Ustrupana, İst- po yməH, ƏlHi py c ə H—epkəH orta əsrlərdə Orta Asiyada vil. Qədim U. Sorqda daxil idi: 5—9 əsrlərdə mus- təqil hakimlik olan U.-nı afiqin ti- tulu datıYan feodal hakimlər (so- nuncu numayəndəsi Afqain Heydər ibn Kavus idi) idarə edirdi. 822 ildə U.- nı ərəblər ital etmiiy, 893 ildə Sa- manilər dəvlətinin tərkibinə daxil

olmutdur. U.-nın paytaxtı Buncikət =

iq.-nin yerində (indiki Tac.SSR Ura-

Tubə r-nunun Pəhristan k. yaxınlı - |

qında) aparılan arxeoloji qazıntı- lar zamanı afitinlərin sarayı ai- kar edilmitdir. USSӰRİ — REFSR-də cay. SSRİ: nin Cinlə sərhədi boyunca axır. Amu- run saq qolu. Uz. 897 km, hevzəsinin sah. 193 000 km?. Sixote-Alin d-rın- dan bailanır. Məcrasında coxlu ada var. Əsasən, Yaqın və qar suları ilə qidalanır. Noyabrdan aprelədək donmut olur. Muhum qolu Arsenyevxa cayıdır. Balıqla zəngindir. Gəmici- liyə Yararlıdır. Aqac axıdılır. USSURİYSK--RSFSR Primorye əl- kəsində ipəhər. Ussuriysk r-nunun mərkəzi: D.Y. qovpaqı. Əh. 156 min (1984). Yar, tqəkər, dəyirman və ət kom- binatları, mapınqayırma və lokomo- z-dları, dəri ayaqqabı

tiv tə miri birliyi, tikimp f-kis k.t. və pedaqo-

ji in-tları, d.y. nəql: texnikumu, sovxoz-texnikum, tibb və mədəni-maa- rif məktəbləri, teatrlar var. 1898 ildə salınmıpidır.

USTA, sexlərdə —orta əsrlərdə xırda, iqtisadi cəhətdən mustəqil is- tehsalcı-sənətkar, sexlərin tam huquq- "Lu uzvu. Əz e”malatxanasında sənət- kar kimi iiyləyirdi, tabeliyində usta əlaltısı və ipagirdlər saxlayırdı. Muasir dəvrdə-–-muçəyyən peilə- Yə mӱkəmməl YiyYələnmiiy mӱtəxəssis. USTA (vəzifəy)—SSRİ-də istehsal sa- həsinin rəhbəri. U. idarə hey”əti ilə fəhlələr arasında əlaqə yaradır, plan tappırıqlarının yerinə yeti- rilməsini tə min edir. U.-ya sahənin əsas və keməkci fəhlələri, hesablayı- cı, səluilurucu, rir tabedir. USTA BABA PİRMƏMMƏD (1898, Bakı, Balaxanı k.—26.03.1957, Bakı) — neftci. Sosia- ak list Əməyi Qəhrə- manı (1948). SSRİ Dəvlət mukafatı laureatı (1950). 1930 ildən Sov. İKP uzvu. Əmək fəaliyyətinə 1920 | ildə neft mə”dən- | lərində balamıi1, qazımacı, qazıma ustası,qazıma kon- torunun direktoru vəzifəsində calı1- mııpdır. 3 dəfə Lenin ordeni və medallarla təltif edilmiiidir. USTA QƏNBƏR QARABARİ (1830-c illər, Putpta—1906, PTupla)— Azərb. rəssamı, dekorativ boyakarlıq və or- nament ustası: PTupada və PPəkidə bir sıra yatayınd evlərinin daxilini bəzəyən muxtəlif dekorativ panno və kompozisiyaların muəllifidir. PTu- pada Mehmandarovun evindəki orna- mentli və sӱjetli pannolar U.Q.Q.-nin ilk əsərlərindən, Rustəmovun evində- ki divar rəsmləri isə son iilərin-

O ə.

Usta Qənbər Qarabati. 4Qızılq

gӱl və bulbulq. Akvarel. 19 əsr. R. Mus-

tafayev ad. Azərbaycan Devlət İncəsənət Muzeyi. Bakı.

468

USTA ƏLALTISI

dən hesab edilir. PQəki xanlarının sarayında cəkdiyi divar və tavan əsmləri bədii-estetik dəyərinə gərə .Q.Q.-nin ən kamil əsərləridir. 19 əsrin sonunda əl ədii bərpası zamanı cəkdiyi bu kompozisiya mӱxtəlifliyi, gӱl və ci- cək, quil və heyvan təsvirlərinin rea- listliyi ilə secilir. Rəssamın əsər- lərində miniatur boyakarlıqından gələn ƏH”ƏHƏBH ilərti dekorativ uelub-

la yeni realistik təsvir xususiyyət--

ləri uzvi əlaqələndirilmiidir. Gənc rəssamların yetitməsində muhum xid- məti olmuqdur. Onun ppagirdlərindən oqlu PPukur, Qurbanəli, Əliqulu, Sə- fər və 6. rəssamlar Azərb. monumen- tal-dekorativ boyakarlıqının ingi- tpafında əhəmiyyətli rol oynamınlar. USTA ƏLALTISI —orta əsrlərdə sexlərdə sənətkary ipagirdlik mud- dəti qurtardıqdan sonra muzdla /€- tanın yanında ipləyirdi. Əvvəllər U.ə. bir necə il iplədikdən sonra əzu də usta olurdu. Sonralar usta ol- maq cətinlətdi və U.ə. tədricən cdai- miə U.ə.-na, əslində isə muzdlu fəh- ləyə cevrilməyə bapladı. USTA PİRİ—bax Quliyev Piri Dost- MƏMMƏD ORLU:- USTAD ƏBU BƏKR, Əbu Bəkribn Xosrov əl-Ustadd (?—?)—12 əsr Azərb. pairi və yazıcısı. Eldə- HH3 Lekmdarlarınlan atabəy Məhəm- məd Cahan Pəhləvan |1174—861, Qı- zıl Arslan (1186—91| və Əbu Bəkrin 11191—12101 sarayında xidmət etmiii- dir. Əmrunun coxunu Atabəylərin əsas iqamətgahlarından olan Gəncə və Nax- cıvanda kecirmii, Məhəmməd Cahan Pəhləvanın utaqlarının tərbiyəcisi olmutdur. cUstadə ləqəbi onun dərin bilik və iste”dada malik olduqunu gəstərir. U.Ə.B.-in əldə edilmiiy ye- ganə əsəri atabəy Əbu Bəkrə həsr olun- muti “Munisnaməz.dir. Farsca yazıl- mıipi bu toplu rəvayət, hikmətli səz- lər, hekayət, naqıl BƏ lətifələrdən ibarətdir. “Munisnaməmknin mӱqəddə- məsində mӱəllif dəevrumuzədək gəlib catmamıpnt 6 poetik əsərinin də adını cəkir.

Əsəri: cMunisnaməə, B., 1985.

Əd: Bun yadov Z. M., Azərbaycan Atabəyləri dəvləti (1136—1225-ci il- lər), B., 1985. | USTADNAMƏ— Azərb. apqıq ipe”ri iyə- killərindən biri. Qomma formasın- da Yazılır. Mənzum atalar səzləri- NİN mçəYYƏN vəzn, qafiyə və kompozi- siya daxilində birlətdirilməsi yo- SU . ilə yaradılan U.-lər də var. Tər-

iYəvi, əxlaqi, nəsihətamiz, fəlsəfi məzmunlu olur. U.-Yə, əsasən, dastan Yaradıcılıqında muraciət edilir) apıqlar U. dedikdən sonra dastanı səyləməyə baplayırlar. Aplıq Abbas al, ə Qasım, Apıq Ələs- b.-nın U.-ləri məphurdur. ” USTACLILAR, “s qac 7 lar— azərb:--ların etnogenezində iptirak etmii turkdilli tayfa. 11 əsrdə Səl- cuqların :tərkibində Kicik Asiyaya, əsrin sonlarından isə Azərb.-a gəlmiplər. Mənbələrdə adları ilk dəfə 1488 il Hadisələri ilə əlaqədar cəkilir. Azərb. və İranın siyasi hə- Yatında muhum rol oynamın U. qı- zılbat tayfa birliyinin (bax Qızıl- batilaru tərkibində Səfəvilər dev- lətinin yaranmasında iptirak et- 2... Səfəvi sərkərdələrinin və əylərbəyilərinin bir coxu ustaclı

rəsmlər məzmun və"

əmirlərindən təyin olunurdu. U. son- ralar cavutilu, toxmaq, kuӱsulu, kən- "ar və b. qruplara bəlundulər. : USTAİYLAR (serb-xorvatca i5(aze— usyancılar)—terrorcu, ifrat millət- ci faiyist təikilatının (“Xrvatsko domobranq) uzvləri. Təpkilat 1929 ilin yanvarında .xaricdə (İtaliya, Avstriya və s.) təpykil edilmiidi. Yuqoslaviyada faiyist ipealı dəv- rundə (1941—45) U.-ın terroru nəti- cəsində yuz minlərlə yuqoslav vətən- pərvəri Həlak olmuidu. Yuqoslaviya fatist itiqalından azad edildikdən sonra U.-ın qalıqları xaricə muha- cirət etmitlər. U Usti-Laba (YvI pad Qa- hep) — Cexoslovakiyada iqəhər. Ce- xiya Sosialist Respublikasında, La- ba cayı sahilindədir. ƏH. 80 min (1979). Kimya sənayesi mərkəzidir. Toxuculuq, Yeyinti sənayesi, maiınqayırma, po0- liqrafiYa ipləri muəssisələri var. USTİYAN İvan Qriqoryevic (d. 12. 9.1939, Poldaneitı r-nunun Oliiqka- "r msr” | NI k.)—sOvet dev- lət və partiya xadi- mi. İqtisad elmlə- ri namizədi. 1961 ildən Sov. İKP uz- BY. ə K.T. in-tun və Sov İKP MK ya- nında ictimai EA- nı (1973) bitir- mipdir. 1958 ildən komsomol və par- tiya iptində (O cim- LƏDƏN /IKKH Moldaviya LKKİ

MK-da təqlimatcı, MK katibi, bə mudiri) calıpimıpn, 1977—81 illər- də Mold.SSR Nazirlər Soveti sədri- nin muavini, resp. Devlət Plan Komi- təsinin sədri olmutidur. 1981 ilin yanvarından Mold.SSR Nazirlər So- BETHHHH sədridir. Sov.İKP 26-cı qurultayında MTK uzvu secilmiiydir. SSRİ Ali Sovetinin ,(10—11-uH ca- qırıp)u deputatıdır. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif edilmii-

dir. . UST-İLİMSK—RSFSR-in İrkutsk vil.-ndə iəhər. Anqara cayı salilin- dədir. ƏH. 93 min SES tikintisi ilə əlaqədar salın- mıqdır (1966). Meid, tikinti mate- ialları sənayesi və s. var.

ӰSt-iLİMSK SU ANBARI RSFSR-in İrkutsk vil.-ndə, Anqara cayı ustundədir. Ust-İlimsk SES-in bəndi ilə yaradılmımtdır. 1974 ildə su ilə doldurulmasına balilanmı- dır. Sah. 1873 km?, həcmi 59,4 km", dərinliyi 91 m-ə qədərdir. Energeti- kanı, su nəql.-nı və aracaxıtmanı inkipaf etdirmək məqsədi ilə Yara-

qılmıtidır. UST - ili MSK SU - ELEKTRİK

STANSİYASI —SSRİ-də iri SES- lərdən biri. İrkutsk vil.-nin Ust- İlimsk it. yaxınlıqındadır. Anqara SES-lər kaskadına daxildir. Tikin- tisinə 1963 ildə bayilanmıpt, 1974 il- də ilk, 1980 ildə son aqreqatı iplə sa- lınmıpadır. Layihə gӱcӱ 4,32 mln.kvt (18 arperar, həp ÖHpHHHH KYHY 240 min kvtu, orta illik elektrik enerjisi istehsalı 21,9 mlrd. kvt-saat, Mak- simum təzyiqi 90,7 m-dir. Su qovtpaqı Ust-İlimsk su anbarını əmələ gəti- rir. SES-in istehsal etdiyi elektrik enerjisi yuksək gərginlikli xətlər-

Moldaviya KP MK-da ipe”- .

(1984). Ust-İlimsk :

lə Sibirin birlətmiyt enerji siste minə verilir. USTİNOV Dmitri Fyodorovic (30, 10.1908, Samara, indiki Kuybıtlev— 20.12.1984, Moqkrva) ət d — sovet partiya, ik. dəvlət və hərbi xa- dimi. Sovet İt- fi. tifaqı Mariyalı fili mi (1976). Sovet, İtti- ə faqı Qəhrəmanı 1978), iki dəfə Yi osialist Əməyi ğ Qəhrəmanı (1942, | 1961). Lenin muka- | fatı laureatı | (1982), SSRİ Dəv- kg ə I lət mukafatı lau- " sə reatı (1953). 1927 ildən Sov.İKP uz: vu. Leninqrad Hərbi-mə tinin in-tunu bitirmitdir (1934). 1934—41 illərdə mӱhəndis, zavod direktoru və s. vəzi- fələrdə ipləmindir. S Rİ xalq si- lah təchizatı komissarı (1941—46), SSRİ silah təchizatı naziri (1946— 53), SSRİ mudafiə sənayesi naziri (1953—57), SRİ Nazirlər Soveti Sədrinin muavini (1957—63), birin- ci muavini və eyni zamanda Ali Xalq Təsərrufatı Purasının sədri (1963— 65) idi. 1965—76 illərdə Sov.İKP MK katibi, 1976—84 illərdə SSRİ mӱdafiə naziri olmutdur. Sov.İKP MK uzvu (1952 ildən), Sov.İKİ MK Rəyasət Hey”əti zvluyunə namizəd (1965—66), Sov.=İKP M Siyasi Bu- rosu uzvluyunə namizəd (1966—76), M Siyasi Burosunun uzvu (1976 ildən) secilmippdi. Ӱ. 4İkinci dunya muha- ribəsi. 1939—19459 coxcildlik nə“ rin redaksiya komissiyasının sədri olmutdur. Ali Sovetinin (2,4—11-ci carırın) deputatı idi. 11 dəfə Lenin ordeni, 1-ci dərəcəli Cy- vorov ordeni, 1-ci dərəcəli Kutuzov ordeni, medallarla və bir cox əlkə" lərin mӱkafatları ilə təltif edil- mipdir. Qızıl meydanda Kreml diva- rı yanında dəfn olunmundur. Kuy- bılpevdə tunc bustu qoyulmutdur. Adına pəhər (kecmip İjevsk), avia" siya komplexsi, hərbi Hissə, kuӱcələr, hərbi gəmi, Leninqradda mexanika in-tu var.

Əsərləri: İzbr. reci i stathi, M., 1979: Slujim Rodine, delu kommu- nizma, M., 1982: Otvesti uqrozu adernon vonnı, M.. 1982.

USTİNO V—1985 ildən İjevsk il.-nin adı.

ӰSTYUJNA—RSFSR Voloqda vil.- ndə ipəhər. Ustyujna r-nunun mərkəzi, Moloqa cayı sahilində gəmi dayana- caqı. Avtomsbil yolları qoviları. Tar-neHnup z3-duy k.t. texnikumu, ƏlL- kəpqunaslıq muzeyi var. 1252 ildə Je- leznı Ustyuq adı ilə salınmızydır. UST-KAMENOQORSK — Qazax.SSR-də pəhər. PPərqi Qazaxıstan vil:-nin mər- kəzi. D.y. qoviaqı. İrtıdi cayında gəmi dayanacaqı. Əh. 302 min (1981). Metallurgiya, maqnınqayırma, Yeyinti sənayesi mӱəssisələri: Qazax.SSR EA- nın filialı, pedaqoji və inipyaat- yol in-tları, 3 texnikum, tibb, MY- siqi və pedaqoji məktəbləri, əlkəpqu- naslıq muzeyi, dram teatrı, Yaxınlı- qında Ust-Kamenoqorsk SES-i var. 1720 ildə salınmıdır. UST-KATAV — RSFSR Celyabinsk vil.-ndə itəhər. D.Y. st. Vaqonqayırma z-du, yeyinti sənayesi mӱəssisələri var. UST-KUT—RSFSR İrkutsk vil.-ndə

VTHKA

469

məhəp. Yer-Kyr p-nyuyn MəpKəsn. Mye hum nəql. qoviyaqı. Əh, öanış (1984). KəMu TəpcaHəzəpu, 2 Meuə cəHa)ecH TƏ- sərrufatı, sud z-du, cay məktəbi, ya- xınlıqında balneoloji-palcıq kuror- tu var. Baykal-Amur d.y. magistralı. nın q. sahəsinin baqilanqıc məntəqə sidir.

UST-LABİNSK—RSFSR Krasnodar vil.-ndə məhəp. Ust-Labinsk r-nunun mərkəzi. D.y. st. Avtomobil yolları qovppaqı. Yeyinti sənayesi, elevator, mexanika, tə”mir-mexanika, kərpic z-d- rı pedaqoji məktəb var. UST-ORDA BURYAT MUXTAR MA- HALI—RSFSR-in İrkutsk vil.-ndə muxtar mahal. 1937 il sentyabrın 26- da təikil edilmitndir. Sah. 22,4 min km". Əh. 129 min (1984, 1 yanvar). 6 r-nu, 4 iitq var. Mərkəzi Ust-Or- dınski iitq-dir.

Təbiət. Ərazisi Lena-Anqara pla- tosunun c. hissəsindədir. İqlimi kəs- kin kontinentaldır. Orta temp-r yan: varda —22*S-dən —25"S-yədək, iyulda 172S-dir. İllik yaqıntı 270—330 mm. Ərazinin q. hissəsindən Anqara cayı axır. Mahalın cox hissəsi mepiə- TƏT zonasındadır. Heyvanları: sı- qın, maral, sincab, samur və s.

Əhali. Əhalinin əksəriyyəti buryat- lar və ruslardır. Tatarlar, ukrayna- lılar, beloruslar və b. xalqlar da ya- zpayır. Orta sıxlıq 1 km?-də 5,7 nəfər- dir (1983). PQəhər əhalisi 1994-dir.

Təsərrufat. Heracasın yatında ta- xılcılıq və heyvandarlıq əsas yer tutur. Burda, vələmir, arpa, kartof, tərəvəz, 1pəkər cuqunduru və s. əkilir. Sudluk-ətlik və yunluq heyvandarlıq, mə”dən (gips, dap kəmur), meptə, yeyin- ti sənayesiinkinaf etmitdir. Trans- sibir d.yY. magistralı mahalın c.-q.- indən (ərazidə uz. 34 km-dir) kecir. Avtomobil, cay (Anqara) nəql. var. Xalqlar dostluqu (1972) və Qırmızı Əmək Bayraqı (1977) ordenləri ilə təltif edilmitdir.

Mədəni quruculuq. Mahalda pe- daqoji məktəb, əlkəiqunaslıq muzeyi, 150-dən cox klub muəssisəsi, uilyaq HA- man məktəbi və s. var. c“Leniney tuqə (“Lenin bayraqız, 1954, buryat dilin- də) və 4“Znamya Leninam (1937) mahal qazetləri cıxır. Yerli radio veri- lipləri ilə yanaqlı, Moskvadan və Ulan-Udedən radio verilinləri, həm- cinin Mərkəzi Televiziyanın 1-ci proqramı və İrkutskdan vil. tele- viziyasının verililəri retranslya- siya olunur.

UST-ORDİNŞKİ — RSFSR-in İR- kutsk vil.-ndə iitq. Ust-Orda Buryat muxtar mahalının mərkəzi. Kuda ca- yının (Anqaranın qolu) saq sahilin- dədir. Yaq z-du, meypə sənayesi muəssi- səsi var. UST-PӦLӰY MƏDƏNİYYƏTİ — e.ə. 1-ci minilliyin 2-ci yarısına aid Apaqı Ob ətrafında arxeoloji mə- dəniyyət. U.-P.m.-nin bə”zi ən”ənələri xantıların və Yamal nenlərinin mua- sir mədəniyyətlərində qalmaqdadır. USUBƏLİYEV Turdakun (d. 6.11.1919, . indiki Qırq.SSR Kockor r-nunun Kockor k.)—sovet partiya və dəvlət xadimi. 1941 ildən Sov.İKP uzvu. Kəndli ailəsində doqulmulidur. Qır- qızıstan Mӱəllimlər İn-tunu (1941), UİK(6bUP MK yanında Ali Partiya Məktəbini (1945), V. İ. Lenin ad. Moskva Pedaqoji İn-tunu (1965, qi- Yabi) bitirmildir. 1937—41 illərdə

muəllim ipləmiit, 1942 ildən parti- ya ipində (1945—55 illərdə : Sov İKP MK aparatında)ca- lıpmıpidır. €Co- vettik Kırqızstanu resp. qəzetinin pe daktoru (1955—56) oznMyu, Tbiprbisbi- stan KP MK apa- ratında iyiləmii (1956—58), Frunze pəhər partiya ko- mitəsinin birinci katibi (1958—61) olmutidur. 1961 ilin mayından Qır- qızıstan KP MK-nın birinci katibi- dir. 1961 ildən Sov.İKP MK uzvu- dur. Partiyanın 22—26-cı qurultay- larının numayəndəsi olmudur. Ali Sovetinin (6— 11-ci caqırıpq) deputatıdır. 4 dəfə Lenin ordeni, Oktyabr İnqilabı ordeni, 2 Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və medallarla təltif edilmipidir.

Əsərləri: Leninizm — velikii iotəcnik drujbı i bratstva narodonv, M., 1974, Drujba narodov—naie bespennoe zavoevanie, M., 1977, Sovetskin Kirqiz- stan, M., 78 USUBOV Usub Əbulhəsən oqlu (d. 15. 1.1908, kecmipt Zəngəzur qəqasının Vaqudi k.)— Sosialist Əməyi Qəhrəma- nı (1950). 1931 ildən Sov.İKP uzvu. Beyuk Vətən muharibəsi iptirakcısı. 1929—80 illərdə Aqdam r-nundakı c“PPTəfəqə k-zunda kolxozcu, indiki Na- TƏRaN ad. uӱzumculuk s-zunda fəhlə, aqronom ipləmidir. 1949 ildə uzum- culuk sahəsində yӱksək əmək gestəri- cilərinə nail olmutdur. Oktyabr İn- qilabı ordeni, Qırmızı Əmək Bayra- qı ordeni, 2-ci dərəcəli Vətən muha-

.ribəsi ordeni və medallarla təltif

edilmindir. 1980 ildən İttifaq əhə- miyyətli fərdi pensiyacıdır.

U SUBOVA Əskinaz Əbdӱləli qızı (d. 1927, Jdanov r-nunun Dunyamal- lar k.)—Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1948) 1950 ildən Sov.İKP uzvu. 942—67 illərdə Jdanov r-nundakı G. Əsədov ad. k-zda manqabainısı, kol- xozcu imləmiidir. 1947 ildə pambıq- cılıq sahəsində yuksək əmək gestəri- cilərinə-nail olmudur. 2 dəfə Lenin ordeni ilə əlif edilmidir. 1967 ildən İttifaq əhəmiyyətli fərdi pen- siyacıdır.

UTAMARO Kitaqava |1753, Kavaqoe— 30.10, yaxud 19.6.1806, Edo (indiki Tokio)|—aqac uzərində rəngli qra- vura ucun rəsmlər ipləmiiy yapon rəsm ustası və boyakar. Ukiyyv-e məktəbi- nə qopulmuli, Edoda inləmiidir. U. sənətkarların həyatından sujetlər cəkmii, mənzərələr, bitki və Heyvanat aləmindən təsvirlər yaratmıqidır (4“Həmpəratlar haqqında kitabə qra- vura albomları, 1788). Yosivara məhəl- ləsinin rəqqasələrinə Həsr etdiyi əsərlər U.-ya daha cox iiehrət gətir- mipdir (4Yosivaranın yaqlıl evləri- nin salnaməsin qravuralar albomu, 1804). Rəssam kaqızın aq səthinin dekorativ effektindən sənətkarlıq- la istifadə edərək portretlərində insanın ruhi vəziyyətini xususi in- cəliklə vermiidir. 19 əsrin sonun- da avropalılarda Yapon qravurası- na maraqın oyanmasında U.-nun po0e- tik yaradıcılıqının muhum rolu olmutidur. İllustrasiya ucun bax həmcinin c. Z, səh. 226,

Si

it

ə. vı

ən s dr 1 dər AİR it

= dən " A --

M m” = = /€

ıF

R ke arı

K. Utamaro. FBəzənən qadını. Atac uzərində rəngli qravura. 19 əsrin sonu,

U TAN (22.1.1909, Ranqun yaxınlıqı— 25.11.1974, Ranqun) — Birma., devlət xadimi və diplomat. Ranqun un-tində “oxumuti, lakin təhsilini yarımcıq qoymaqa məcbur olmupdu. 1945 ildə Antifatist Xalq Azadlıqı Cəmiyyəti təblirat ppe”bəsinin direktoru olmuit, 1947—56 .illərdə Birma həkumətində xtəlif vəzifələr dapımıdır. 1957—61 illərdə Birmanın BMT-də daimi numayəndəsi, 1961—71 illərdə BMT .bap katibi olmutdur. Mubahi- səli beynəlxalq məsələlərin danhipıq- lar yolu ilə həll edilməsi ueqrunda cıxın etmipdir. BMT batqp katibi sifətilə dəfələrlə SSRİ-də olmui- dur. Birma tarixinə dair bir sıra əsərlərin muəllifidir. MDU-nun fəxri huquq e.d. idi. UTİ—Qafqaz Albaniyasında tarixi vil. Antik və erkən orta əsr mənbələ- inə gərə indiki duzənlik Qarabar- dan Qazax-Tovuz-1Pamxor " zonasına- dək olan ərazini əhatə edirdi. 7 əsr c Ermənistan coqrafiyasız və Movses Kalankatlının “Alban tarixi əsər- lərində İPəki də bu vil.-ə aid olunur.

Əd.: İstorin Aqvan Moisen Kaqan- katvapdi, SPB, 1861: Trever K. V,, Ocerki po istorin i kulhıture Kavgaz- skoN Albanii, M.—L., ə ue B K.,

Kavkazskal Albanin, B.,

ӰTİKA (lat. Yısa)— Afrikanın TIM, sahillərində, Karfagenin (Tunisin itm.-i--ində Həniir bu Pyatyər k. əra- zisində qədim iyəhər. E.ə. təqr. 1100 ildə salınmındır. Karfagen dəv- lətinə daxil idi. U.-da geniii dəniz ticarəti aparılırdı. E.ə. 146 ildə romalılar Karfageni daqrıtdıqdan sonra U. Romanın Afrikadakı əyalət- lərindən birinin mərkəzinə cevril- di. PTəhər hələ 6 əsrdə də məvcud idi. 19 əsrdə və 20 əsrin əvvəllərində U.- da təsadufi qazıntılar nəticəsində nekropol aikar edilmindir. U. 20 əsrin 40—50-ci illərində tədqiq olun- mudur.

470

— ————uuu-

UTİLƏR—alban (Qafqaz) tayfaların- dan biriy muasir udinlərin sələfləri. Herodotun mə”lumatına gərə e.ə. 490

il İran— Bizans muharibəsində uti –

deyuticuləri də iitirak etmiiilər. Strabon U.-in bir hissəsinin Xəzər sahilində, digər qisminin isə Uti vil.-ndə yapadıqlarını gəstərir. U. Haqqında latın, yunan və erməni muəl- lifləri, həmcinin alban tarixcisi Movses Kalankatlı mə”lumat vermiiyi- lər.

torii i kulıture KavkazskoİN Albanii,

—L., 1959, Qukasin V., K trex- azıciko udin. Problemı dvulzıciln i MHO- qoazıcin, M., 1972,

(fr.

UTİLİZASİYA utilisation, lat, 44115—faydalı) — istehsal tul- lantılarından xammal, yarımfabri- kat, Yanacaq və s. kimi faydalı isti- fadə. U.-nın x.t.-nda beyuk əhəmiyyə- ti var. Bir sıra sahələrdə U. məqsədi ilə xususi U. sexləri və Hətta U. z-d= ları yaradılır. U. tullantılarının toplanması ilə xususi mӱəssisələr məiqul olur. YTHRHTAP (öp. utilitaire, naT. uti- 1Saz—fayda, mənfəət)—yalnız əməli fayda, yaxud xeyir KƏTYDMƏ)Ə YİFYH- laqidırılan., UTİLİTARİZM (lat. iI11Ea5—fay- da, mənfəət)—1) butun hadisələri on- ların faydalılırı, hər hansı məq- sədə nail olmaq imkanı baxımından qiymətləndirən prinsip. 2) Etikada faydanı əxlaqın əsası və insan dav- ranıppının me”yarı hesab edən cərə- yan. 19 əsrdə B. Britaniyada yayıl- mımp U. liberal burjua təbəqələri- nin əhvali-ruhiyyəsini ifadə edirdi. U.-in banisi İ. Bentam faydalılırı əxlaqın əsası hesab etmitt, onu həzz İLƏ eynilətdirmitndir. “Daha cox insanlarınə cdaha cox xopbəxtə Ol- masına kəmək etmək Bentamın fikrin- cə, etik norma və prinsiplərin baip- lıca qayəsidir. C. S. Mill U.-in eqo- ist mahiyyətini yumialtmaq məqsədilə iəxsi, xopbəxtlik prinsipini. hamı- nın mənafeyini nəzərə almaq tələbi İLƏ əvəz etmitdir. Lakin bu, kapita- lizmin antaqonist xarakteri ilə bar- LI əxlaqi naqislikləri U.-də aradan qaldıra bilməzdi. U.-in cfaydaə prin- sipi iraqmatizmin meydana gəlməsinə təkan vermitdir,. UTİURA ulkanik kərfəz —Sakit okeanda, Hokkaydo a.-nın c. sahilində kərfəz. Uz. təqr. 55 km, eni girəcəyində təqr. 30 km, dərinli- Yi 100 m-dəkdir. Sahillərinldə vul- kanlar (Usu, Kamaqatake və s.) var. la portu kərfəzin girəcəyin- UTYOSOV Leonid Osipovic (22.3. 1895, Odessa—9.3.1982, Moskva)—so- vet estrada artisti, MYFƏHHH, diri- jor. SSRİ xalq artisti (1965). Yara- dıcılıqa 1911 ildən bailamıs, mi- niatur teatrlarında, bədin qiraət- Cİ kimi estradada cıxıni ETMHLULHD. 929 ildən əzunun təkil etdiyi cTea- cazə orkestrinin (teatrlaipdırılmıiy caz. hazırda RSFSR Dəvlət Estrada Orkestri rəhbəri olmutdur. İ. Du- nayevski, M. Blanter, V. Solovyov-Se- DOy və b. bəstəkarların əsərlərinin ilk ifacılarından idi. Kinoda cə- gilmiidir (4PPən utaqları və s.). Ok- tyabr İnqilabı, 2 Qırmızı Əmək Bay- raqı ordenləri və medallarla təltif edilmindir.

Əd. Trever K. V., Ocerki po is=

UTİLƏR

m i O 4 1 : eli. "M -—. b c =.

" | ə qn ? : mr Mi c u ət : n ii

- 3 m Mkr aşır nı ARAR ə 1

"DA

L. U tyosov 41Pən utaqlarqı filmində

Əsəri: Spasibo, serdipe, M., 1977, Ədə Dmitriev GO., Leonid Ute- sov, M., 1982,

UTӦPİYA (yun. i—yox-- (ӧroz—yer: yə”"ni olmayan yer, baiqa mulahizə- yə gərə bi—xopbəxt -- (ӧroz—yery yə”- ni xoibəxt əlkə)—elmi cəhətdən əsas- landırılmayan ideal ictimai quru- lupu bildirir. 4“ U.ə termini T. Mo- run kitabının adı ilə əlaqədardır. Sonralar bu anlayın uydurma, həyata kecirilə bilməyən ictimai qaydala- rı səciyyələndirmək ucun iilədil- mipdir. Qədim yunan ipairi Hesio- dun (e.ə. 8—7 əsr) cqızıl əsrə har- qındakı təsəvvurundən bailayaraq ictimai fikir tarixində daim uto- pik anlayıti olmuq:idur. Utopik ide- yalara Platonun (4Dəvlətə), Avqusti- nin (“Allah ipəhəri haqqında), 12 əsritalyan mӱtəfəkkiri İoahim Flor- lunun (FƏhdi-cədidə iiərləz əsərlə- rində və s. rast gəlinir. N. Gəncəvi- NİN 4*İsgəndərnaməq poemasında ide- al cəmiyyətin məvcud olduqu utopik əlkə təsvir edilmindir. U. cərcivə- sində məvcud quruluil bilavasitə və ya dolayı tənqid olunur, bapqa sosial- siyasi idealı Həyata kecirmək Yolu ilə bu qusurları aradan qaldırmara cəhd gestərilir. 19 əsrin ortalarına- dək sosialist ictimai idealı U. yolu ilə inkipyaf edirdi (bax Utonik so- sializm). Sosialist inqilabının qələ- bəsindən sonra və kapitalizmin umumi bəhranı ilə əlaqədar burjua ideolo- giyası və mədəniyyətində U. anlayını- na yenidən baxılır. 20 əsrin 20— 50- ci illərində Qərbdə, bəpəriyyətin du- manlı gələcəyindən xəbər verən mux- təlif antiutopiyalar vasitəsilə U.-nı nufuzdan salmaq meyli hakim idi. 60—80-ci illərdə Qərb ideoloq və sosioloqları arasında U-.-ya ikili munasibət vardır. Bir tərəfdən U.- nı gezdən salmara, marksizmi utopik sosializm ilə eynilətdirməyə, kommu- nizm ideallarının əlcatmazlıqılı subut etməyə, digər tərəfdən, dəvlət- inhisarcı kapitalizmini ideallai- dırmaq məqsədi gӱdən, kӱtlələri zahi- rən cəlb edən liberal demokratik U. yaratmaqa cəhd gestərilir. UTOPİK SOSİALİZM — ictimai inkitaf və onun hərəkətverici quvvə- lərinin qanunlarını bilməyə əsas- lanmadan cəmiyyətin sosialist əsas- larla kəkundən dəyitpdirilməsi haq- qında arzu, irəli surulən layihə və tə”limlər. Xususi mulkiyyətli quru- lupu tənqid etməyə və ictimai mul- kiyyətin zəruriliyini nəzəri əsaslan- dırmaqa calınan utopik sosialist- lər bir sıra ideya və sezmələr irəli

surmutqlər. Buna gerə ingilis siya- si iqtisadı və klassik alman fəlsə- fəsi ilə yanapı U.s. də elmi sosia- lizmin ideya mənbələrindəndir. Xu- susi mӱlkiyyətin pislənməsinə, icti- mai mulkiyyətin tə”riflənməsinə bə”zi Qədim Yunan və Roma yazıcılarında, orta əsr abid”ətcilərindəzt, feodalizm dəvru kəndli usyanlarının proqram- larında rast gəliniry Nizaminin cİsgəndərnaməz poemasında ideal cə- miyyətin meəvcud olduqu xəyali əlkə təsvir edilmitidir. Bunlar antaqonist cəmiyyətdə istismara qarinı təbii re- aksiya idi. U.s.-in inkipafı kapita- lizmin yaranması, Renessans və Re- formasiya dəvrundə baplanmıntdı dr hyc, T. Munser, T. Mor, T,

ampanella və b.). Avropada burjua inqilabları dəvrundə U.s. proleta- riatın sələflərinin ideologiyası olmutpdur (Melye, Mabli, Morelli, C. Lilbern, Uinstenli). Kapitalizmin copqun inkipafı devrundə U.s. yuk- sək nəqtəyə catdı (Sen-Simon, Furye, Ouen). Lakin U.s. nӱmayəndələri ta- rixi materialistcəsinə anlamamıpq, cəmiyyətin sosialistcəsinə dəyitdi- rilməsinin Həqiqi yolunu kəyif edə bilməmiplər. Yalnız sənaye proleta- riatının meydana cıxması sosializ- min utopiyadan elmə cevrilməsinə im- kan yaratdı. K. Marks və F. Engels bu imkanı gercəkliyə cevirdilər, kom- munizmə kecidin zəruriliyini, bu kecidi həyata gecirəcək quvvəni—pro- letariatı kəpf etdilər, sosialist ideallarını Həyata kecirmək silahı- nı—sosialist inqilabı və proleta- riat diktaturası haqqında elmi ya- ratdılar. Marksizm U.s.-i yenidən tənqidi ipləmirydir.

Əd.: UtopiceskiN sopializm, M., 1982.

UTRAKVİSTLƏR—bax Caiqniklər. YTPEXT (Utrecht)—HunnepnaHnnna mə- hər və port. Utrext əyalətinin inz. m. Reyn cayının deltasında, Mervede kanalı sahilindədir. Əh. 245 min (1977). İri ticarət-nəql. mərkəzidir. Metallurgiya, mapınqayırma, kimya, toxuculuq, tikii sənayesi: un-t (1636 ildən), me”marlıq abidələri var. Bey- nəlxalq Yarmarkalar kecirilir. UTREXT SULHU (1713) — İsnaniya irsi ustundə muharibəyə . son qoymuqi bir sıra sulh muqavilələrinin adı. Aprelin 11-də Fransa ilə onun əleyh- darları (İngiltərə, Hollandiya resp., Prussiya, Savoya, Portuqaliya) iyulun 13-də İspaniya ilə İngiltərə və İs- paniya ilə Savoya (sonradan 1714 il iyunun 26-da və 1715 il fevralın 6-da muvafiq olaraq İspaniya ilə Hollan- diya resp. və İspaniya ilə Portuqa- liya) arasında Utrextdə imzalanmıil muqavilələrdən ibarət idi. U Filipp Burbonun ayama taxtına və onun Amerikadakı ərazilərinə varisliyi tanındı. U.s.-ndən ən cox İngiltərə mənfəət gəturdu. İspaniya da Fran- saya məxsus bir sıra ərazilərə sahib oldu. U.s. B. Britaniyanın ticarət və mustəmləkəcilik aqalıqı yolunda muhum addım oldu.

ӰTREXT UNİYASI (1579)—Nider- landın əvvəlcə beli, sonra yeddi im. vil.-ni birlətdirən hərbi-siyasi HT- tifaq. 1579 il yanvarın 23-də cənub əyalətlərinin Arras uniyasına cavab olaraq yaradılmınndı. U.u. İspaniya- nın Niderlandda aralıq cəhdlərinə və daxili feodal katolik irticasına

———.,.., —.——

qariqı yənəlmindi. U.u.-na Flandriya və Brabant Huı.-nəpu nə qopuldular. U.u. Birlətmii əyalətlər resp.-sı- NIN MӱSTƏQİL DƏvLƏT mevcudiyyətinin əsasını qoydu.

YTCYHÖMM)A — Yaponiyada, Honsu a.-nın mərkəzi Hissəsində ipəhər. To- THKH prefekturasının HH3.M. Əh, 357 min (1977). Elektrotexnika və yeyinti sənayesi var.

UӰTTAR-PRADEİY— Hindistanın tim.- ında iptat. Sah. 294,4 min km?, ƏH, 110,9 mln. (1981). İnz.m. Lakhnac i.- dir. PLtatın təqr. 4/5 hissəsini Hind- Qanq dӱzənliyi tutur. İqlimi tropik, mussondur. U.-P. əkincilik r-nudur. Cəltik, buqda, paxlalı bitkilər, ar- pa, darı, kartof, iqəkər qamını, pambıq, ipalqamturp, xardal, cut ye- tipdirilir. Suvarma əkinciliyi və maldarlıqla məpqul olunur. Sənaye K.t. xammalının e”malına əsaslanır. Muhum sahələri: yeyinti, dəri-ayaqqa- bı, toxuculuq. Kaqız, tutun mə”mu- latları, dəqiq cihazlar, elektrik avadanlıqları istehsal edən muəssi- sələr, mexaniki və d.y. e”malatxanala- rı var. Hardvar i:--ndə SSRİ-nin kəməyi ilə elektrik avadanlıqları z-du tikilmiidir. Kustar sənətkar- lıq və gəmicilik inkipaf etmidli-

dir. UTUQ— Azərb.SSR Quba r-nunun Xal- tan sovetliyində kənd. R-n mərkəzindən 57 km c.-da, daqlıq ərazidədir. ƏH. 236 (1985). Əsas təsərrufatı heyvan- darlıqdır. İbtidai məktəb var. Kən- din yaxınlıqında orta əsrlərə aid yapayıti məskəni apkar edilmipidir. Mədəni təbəqənin qalınlıqrı 3 m-dir. U.-dan iqirsiz BƏ ppirli saxsı qab qı- rıqları, PQirvantahlar dəvrundə zərb edilmin sikkələr və s. tapılmısidır. Maddi mədəniyyət izinə ləri PTirva- nı PTimali Qafqazla birləndirən ti- carət yolu uzərində yerlətən U.-un təqr. Ӱ9—10 əsrlərdə meydana gəldiyi- ni gestərir. |

UFA RSFSR-də cay. Belaya cayIının (Volqa həvzəsi) saq qolu. Uz. 916 km, Həvzəsinin sah. 53 100km?. Uraltau silsiləsindəki Ufimskoye gəlundən baplanır. Astanalıdır. Həvzəsində karst inkipaf etmiiydir. Əsasən, qar suları ilə qidalanır. Atac axıdı- lır. Ustundə SES var. Gəmiciliyə Ya- rarlıdır. Krasnoufimsk il. U. sahi- lində, Ufa :i. isə mənsəbində Yerlə-

izir. UFA—Baiq.MSSR-in paytaxtı. Be- laya cayı sahilindədir. Muhum nəql. qovpaqı. Əh. 1038 min (1984).

1574 ildə baiqırd istehkamı Tura-

taunun yerində rus qalası kimi əsa- sı qoyulmuqidur. 1586 ildən ipəhərdir. 1788 ildə burada Rusiya I kmi na rının (Tavriya qub.-ndan baiqa) Ru- ani idarəsi yaradılmındı. 1895 ildə s.-d. qrupu təpikil edilmiindi. V. İ. Lenin 1900 ildə iki dəfə U-.- da olmuiy, N. K. Krupskaya 1900—01 illərdə burada surgundə yatamıi dır. 1903 ildə RSDFP Komitəsi YA- radılmıqidı. Sovet hakimiyyəti 1917 il oktyabrın 26-da (noyabrın 8-də) qurulmutidur. 1918 ildə aqqvardiya- cılar ipəhəri tutmuit, əksinqilabi Ufa direktoriyası yaradılmınddı. 1919 ilin martında ipəhər əksinqi- labcılardan azad edilmindi. 1922 ildən Baiq.MSSR-in paytaxtıdır. Oktyabr İnqilabı ordeni ilə təltif olunmu:idur (1974).

UXTOMSKİ

Bapqırdıstanın umumi sənaye məhsulunun 40956-indən coxu U.-da is- tehsal edilir. Sənayenin bailıca sa- hələri neft e”malı, kimya və matın- qayırmadır. Neft və kimya məhsulla- rı, mə”dən və neft sənayesi apadan- lıqları, avtomobil muhərrikləri, geofizika cihazları, telefon apara- turası, elektrik lampaları, kabel və s. istehsal olunur. Tikinti səna- Yesi, iqlimə lif, vitamin, ət konservi 3-dları, evtikmə, mebel kombinatla- rı, Yungul sənaye mӱəssisələri, İES- lər və s. var.

19 əsrin əvvəllərindən U.-da mun- təzəm planlı tikinti itiləri aparıl- mıtdır. Sovet dəvrundə iri yaiayıt r-nları salınmıpi, coxlu ictimai Bə inzibati binalar tikilmiiidir.

U.-da V. İ. Leninə (mərmər, 1924, tunc, qranit, 1967), Matrosova (tunc, qranit, 1951), S. T. Aksakova

(tunc, 1959), Salavat Yulayevə (cuqun, qranit, 1967), Oktyabr inqilabı və Və. təndali muharibəsi qəhrəmanlarına (tunc, qranit, 1975) abidə qoyulmupq, Batqırdıstanın Rusiyaya kənullu birlətməsinin 400 illiyi üzən huri Dostluq monumenti (tunc, qranit, 1955) ucaldılmındır.

Tn İDİ

nə = ə

ər

U.-da SSRİ EA Baqırdıstan filialının elmi-tədqiqat in-tları, kardioloji mərkəz, lazer oftalmo- logiyası mikrocərrahiyyə mərkəzi, 6 ali məktəb (o cumlədən un-t), V. İ Leninin ev-muzeyi və s. muzeylər, 4 teatr (o cӱmlədən Opera və ba- let teatrı), filarmoniya, sirk və s.

var. UFA AHPEKTOPH )ACbI, €Y M y M- rusiyamuvəqqəti həkumə- t iə —1918 il sentyabrın 23-də Ufa- da yaradılmın burjua-mulkədar chə- kumətizt. Oktyabrda U.d. Ufadan Oms- ka kəcdu. U.d. Sibir həkumətinin bu- tun əksinqilabi aktlarını quvvədə saxlamıii, əməkcilərə qariı tə”qiblə- ri gucləndirmindi. Omskda haki- miyyət əslində ataman Krasilnikovun əlində idi. 1918 il noyabrın 18-də A. V. Kolcak cevrilii edərək U.d.- nı qovdu. Kolcak cali hakim elan olundu (bax Kolcakcılıq).

UFFİTSİ QALEREYASI— Floren- siyada dəvlət iqəkil qalereyası. Me- dicilər nəslinin kolleksiyası əsa- sında formalaan U.q.-nın əsası təqr. 1575 ildə qoyulmudur. Qalere- yada 13—18 əsrlərə aid italyan boya- karlıqının dunyada ən zəngin kol- leksiyası (xususilə Venesiya və Flo- rensiya rəssamlıq məktəblərinin əsər- ləri) toplanmıtidır. Burada Cotto, Botticelli, Leonardo da Vinci, Ra- fael, Corcone, Tisian və 6. sənətkar-

Ufa məhəpunəH KəpyHuym.

471

ların əsərləri, antik dəvrun, fran- sız, Niderland, holland və flamand incəsənətinin ən yaxiyı nӱmunələri, Avropa rəssamlarının avtoportretlə- rindən ibarət kolleksiya saxlanılır. UXAN—Cində ipəhər. Əlkənin mu- hum iqtisadi mərkəzlərindən biri. Xubey əyalətinin inz.m. Cay portu. Hum nəql. qovpaqı. Aeroport. Əh. 3,9 mln. (1975). Zəngin k.t. və mə”dən sənayesi r-nunun ticarət-bəluiduru- cu məntəqəsidir. Metallurgiya, ma- pınqayırma, kimya, tikinti, yeyinti, Yungul sənaye inkiqar etmiiydir. CXR EA-nın filialı, elmi-tədqiqat in-tları, ali məktəblər, me”marlıq abidələri, muzeylər və s. var. UXƏYZİR (,45-)— Abbasi xəlifələ- rinə məxsus istehkamlı sarayın qa- lıqları | erkən orta əsr İraq me”mar- lıqrının gərkəmli abidəsi. Kərbəla it.-ndən c.-q.-dədir. 8 əsrin 2-ci yarı- sında tikilmiidir. U.-in ərazisi burcləri və taqlı darvazaları olan divarlarla əhatələnmiidir. PQimal darvazasından saraya yol gedir. Sim- metrik planlı saray daxili həyətləri, yarapıqlı eyvanları, əsas zalı (-Mu- qəddəs zalg), MƏSCİDİ VƏ S. İLƏ DİQQƏ-

ti cəlb edir. U. tikililəri (yonul- xəzan MY əhəngdatı) = = uy mərtəbəyədək

mӱhafizə olunmus-

dur.

UXSAY Yakov Qav- rilovic (d. 26.11. 1911, indiki Bapiq. MSSR, Bələbəy r- nu, Silahbai g.)— cuvat sovet ipairi. uvatiyanın xalq iairi (1950). 1943 ildən Sov. İKP uzvu. “PPe”rləru (1934), “Sevinc ki- tabız (1936), “Kənd xronikası (1937), a“Ulpaqlırımın UL- duzuz (trilogiya, 1965—1973), “Se- cilmit əsərləriz (1977) və s. ppe”r kitablarının, “Xalqların qızıl ki- tabız (1937), *Xotbəxtlik Haqqında narılqə (1940), *Bir polk haqqında dastanı (1943—47), c“Kəlbuk baba (1946), *Qorpaqı (1957—60) Bə s. poe- maların, €Ty xenyə (1950—54) MƏH- zum romanının muəllifidir. Bə”zi iye"rləri Azərb. dilinə tərcӱmə edil- mindir. Lenin ordeni, Oktyabr İn- qilabı ordeni, 3 baiqa orden və me- dallarla təltif olunmuidur.

KET x

Əsərləri: İzbr,, M., 1973, İzbr, proizv., t. 1—2, M., 1983. UXTA—Komi MSSR-də iiəhər. Ux-

ta cayının sahilindədir. D.y. st. Əh. 98 min (1981). Respublikanın neft- qaz sənayesi mərkəzidir. Neft e”ma- lı, mexaniki və mexaniki-tə”mir 3-D- ları, mebel f-ki, tikinti və yeyinti sənayesi muəssisələri: Pecora Elmi- Tədqiqat və Layihə İn-tu, ali məktəb- lər, texnikumlar var. Urenqoy— U.— Qryazovets qaz kəməri (uz. 1200 km) cə- kilir.

ӰXTOMSKİ Dmitri Vasilyevic (1719, Semyonovskoye k., indiki Ya- roslavl vil.-ndə—15.10.1774, Arxan- gelskoye-Dubki k., indiki Tula vil.- ndə)—rus me”marı. Rusiyada ilk me”- marlıq məktəbinin yaradıcısıdır (M. F. Kazakov, A. F. Kokorinov, İ. Y. Starov və 6. burada oxumuiylar) Əsas ipləri: Troitsa-Sergi lavra:

472

sındakı zəng qulləsinin layihəsi və tikintisi, Moskvada Qırmızı Zəfər darvazası (1753—97, qalmamhıdır), Senat evi (1753—57, sonralar yenidən tikilmitdir) və s. U. həm də gərkəm- li pedaqoq olmutdur. ə UXӰ —Cində izəhər. Anxoy əyalətin- dədir. Yanszı cayında iri port. D.y. st. Əh. 400 min (1975). Yeyinti və pam- bıq parca sənayesi, metal e”malı, gə- miqayırma, dəzgah və cihazqayırma muəssisələri var. |

UNA EAN—bir cox bitkilərin meyvə və toxumlarında qanadiəkilli cı- xıntı, yaxud ən iri tukcuk. Meyvə və toxumların kuləklə yayılmasına ke"

mək edir. UHAN BALIQ (Uoy1apz)—geyun Cənub Yarımkurəsində burc. Ən parlaq ul- du əəə vizual ulduz enuycy 3,6-nbip. SRİ ərazisində gerunmur (bax Ul- duz xəritəsi). | AN BALIQLAR (Exocoetidae)— sarqanabənzərlər dəstəsindən balıq fəsiləsi. Uz. 45 sm-dək olur. Enli və uzun dəti ӱzgəcləri qəlsəmə qapaqrı- nın gerisində bir qədər yuxarıda yer- ləpir. Bu, yırtıcı balıqların tə”- qibindən xilas olmaq ucun uyqunlatma olub, balıqın havada sӱzməsinə kəmək edir (adı da buradandır). U.b. suyun səthindən 10 m hundurlukdə 100 m-dən cox məsafədə uca bilir. Suda hərəkət orqanı vəzifəsini quyruq ӱzgəci yeri- nə yetirir. 6 cinsi mə”lumdur. Atlan- tik, Hind və Sakit okeanların tro- pik və subtropik"sularında yayılmıiti- dır. SSRİ-də Beyuk Pyotr kərfəzin- də yayaylarında yapon U.b.-ı (Shey1o- pogon heterurus), az yayuyaxən (Exo- coetus volitans) pacT xənnp. Y.Ö. xbip/za plankton orqanizmlərlə qidalanır. UCAN İTLƏR ucan tulkulər (Reeqoriz)—iriqanadlılar yarımdəs- təsindən əliqanadlı məməlilər cinsi. İri olurlar, quyruqu yoxdur. Bə”zi- lərinin qanadı acılmınz halda 1,4 M -nəK olur. Dəstə ilə ucurlar. Burnu sivri, qulaqları xırda, baiyı it, ya- xud tulku bapına oxtayır (ikinci adı da buradandır). 40-dək nəvu var. Cənubi və Cənub-PPərqi Asiyada, Yeni Qvineyada, Avstraliyada yayılmıtndır. Nektar və tozcuqla zəngin olan ci- cəklərlə, meyvələrin tptirəsi və ləti ilə qidalanır. Bə”zi yerlərdə baqcı- lıqa zərər vurur. Əti yeməlidir. Bə”ə zən iriqanadlıların hamısı U.i. ad- lanır. UCHAN KƏLƏZLƏR, pterozavr- lar (Rgeqozaila)—arxozavrlar ya- rımsinfindən nəsli kəsilmi suru- nənlər dəstəustu. Yura və Tabapqir dəvrundə yatpamıllar. Muhafizə O/IYHMyII izlərə gərə bədəni tuklu, ehtimal ki, istiqanlı imiplər. Su- MYKTƏPH cox vaxt bot, kəllə CYMYK- ləri arasındakı tikiiylər gərunməz, gəz Yuvaları cox bəyuk, boynu uzunsov, hərəkətli, dəpqu enli olmulidur. U.k.- in acılmıpip halda qanadlarının uz. 1 m-ə (pteranodon) catmıldır. Coxlu qalıqları Pimali Amerikada və:Qər- bi Avropada, SSRİ-də Cənubi Qaza- xıstan və Volqaboyunda tapılmıtdır.

K. Şӱrunənlərin qutilar və məməli-

lərlə konvergensiyasına numunədir. YHAH CMHMABRAP (Pteromyinae)— sincablar fəsiləsindən gəmiricilər yarımfəsiləsi: cox vaxt U.s.-ı ayrı- ca fəsilə hesab edirlər. Sincablar- dan fərqli olaraq U.s.-ın bədəninin Yan tərəflərində və ən ətrafları ara-

UXU

sında onların Havada suzməsinə (adı da buradandır) kəmək edən dəri pərdə var. Bədəninin uz. 60 sm-dək, quyruru 40 sm-dək olur. Xəzi nazik və sıxtuk- lu, boz və qonur calarlıdır. 30 nevu birləitdirən 10 (yaxud 12) cinsi var. Mulayim və tropik mempələrdə yalla- yır. SSRİ-də 1 nevu—adi U.s. (Pte- romys volans) yatpayır. İl boyu fəal- dır. İldə 1 dəfə balalayır, 3—4 ba- la doqur. Koqupilarda məskən salır. Bitki ilə qidalanır. Qazıntı qalıq- ları Miosen dəvrundən mə”lumdur. UCQUN-—1) qar ucqunu—qar kut- ləsinin dar zirvələrindən və yamacla- rından surupqub dupməsi. Sur”əti orta hesabla 21)—30 m/san, həcmi bir necə mln. m?-ə catır. Bəzən guӱclu daqrıntılara səbəb olur: 2) dar u C- qu n-u— dik və sıldırımlı dəniz sahillərində, cay dərələri və dar ya- maclarında iri suxur kӱtlələrinin qoparaq ataqıya dutiməsi. Əsasən, yer- altı və səth suları fəaliyyətinin və apınmanın tə”siri altında suxur hissəciklərinin bir-biri ilə əlaqəsi- nin zəifləməsi nəticəsində bai verir. UH-JbU, Sanyu-–-Cində ppəhər. Qu- ansi—Cjuan muxtar Də Sit- szyan cayında port. Əh. 200 min (1971): Gəmiqayırma, yeyinti, toxuculuq, arac eqmalı, metal e”malı sənayesi var.

U CİN U (təqr. 1773, Mərkəzi Bir- ma, Shinpaunve—təqr. 1838) — Birma dramaturqu. Birma dramaturgiyasının banilərindən biri, csaray dramının yaradıcısıdır. Cataka (heyvanların həyatından bəhs edən təmsillər, se- hirli naqıllar) sujetləri əsasında yazdıqıc Mahotada?, “Papaheynə, €Be)- tandayam və s. əsərlərində 19 əsr Bir- ma tarixinin sosial və siyasi məsələ- ləri əksini tapmıspdır. IHe"p və Hər- mələr də Yazmıldır. | “VUViTE/İCKA )A QAZETA: — CCPH Maarif Nazirliyi və maarif, ali məktəb və elmi idarələr ipciləri həmkarlar ittifaqı MK-nın orqa- nı. 1924 il oktyabrın 3-dən (1930—Z37 illərdə cZa kommunisticeskoye pros- vepipeniye, adı ilə) nər edilir, Moskvada, həftədə 3 dəfə cıxır. FU.q.ə Azərb. maarifi, onun qabaqcıl xadimləri haqqında da məqalələr dərc edir. Lenin ordeni ilə təltif olun- mulpdur (1974). Tirajı 1,6 mln. nuӱs- xədir (1984). 2 UCOӦt—ctimai hadisə və oyyektlərin mӱntəzəm əlculməsi, ayrı-ayrı eleə- mentlərin hesablanması. U.-un əsas uc nevu—operativ-texniki, mӱhasibat və statistik U. fərqləndirilir (bax Xalq təsərrufatı ucotu, Muhasibat uco-

my),

UCOӦT REGİSTRLƏRİ—SSRİ-də və- saitlərin olması və onlarla əməliy- yatların aparılması haqqında yoxla-

HbUTMbİN və HİTƏHEİMEm muhasibat ucotu mə”lu- matlarının qeydiyyatı və qruplatidırılması ucun sənədlər. Təyinatı: na, məzmununa və forma- sına gərə təsniflətdi- rilir. Tə”yinatına gerə xronoloji, sistematik və kombinələtdirilmipt, ya- zıların məzmununa gərə sintetik və analitik re- gistrlərə ayrılır. F

masına gərə ikitərəf- li, birtərəfli, cədvəl və pahmat 1pəklində olur. UCӦT FAİZİ, diskont—veksel- lərin ucotu zamanı kapitalist əlkə- ləri banklarının tutduqu (aldırı)

faiz. UCOTUN MEXANİKLƏ İDİRİL- Kit idarə və təikilat- ların muhasibat, statistika və ope- rativ ucot iplərinə texniki hesab- lama vasitələrinin tətbiqiy əməyin və əmək haqqının, məhsulun, gəlirin və xərcin ucota alınması ilə əlaqə- dar hallarda, hesabat və keməkci mə”- lumatın hazırlanmasında və s. texni- ki əməliyyatları yerinə yetirmək məq- sədi dapıyır. Texniki əməliyyatlar, adətən, kutləvi olur və əmək tutumuna gərə butun ucot iplərinin 70 —75?6 -HH əhatə edir. U.m. ucot ipləri ilə məit- qul olan itpcilərin əmək məhsuldar- lıqını xeyli yӱksəldir, lazımi in- formasiyanın alınması muddətini azaldır, dəqiqliyini artırır. Ucot itlərinin mexaniklətdirilməsi me- xaniki hesablama texnikasının inki- pafı, perforator, tabulyator, arif- MOMETD BƏ s.-nin yaranması ilə bar- lıdır (19 əsrin axırları). SSRİ-də U.m.-nə əməli olaraq 30- cu illərdə baplanmıtdır. 1949 ildən etibarən U.m. muxtəlif ucot və he- sabat formaları ilə baqlı iplərin kompleks mexaniklətdirilməsi isti- qamətində inkiyttaf edir. Bu məqsədlə ucot iptlərinin həcmindən asılı ola- raq muəssisə və idarələrdə mapın-he- sab burosu (MHB), mapın-hesab stan- siyası (MHS), yaxud hesablama mər- kəzi(HM)yaradılır. U.m.-ndə ən mu- əkkəb problem ilkin mə”lumatların azırlanmasıdır. -Bu, ucotun kom- pleks avtomatlaqpdırılması yolu ilə Həll edilir. Ucot əməliyyatlarının kompleks avtomatlaqidırılmasına 46- tomatlaidırılmıai idarəetmə sis- temi (AİS) vasitəsilə nail olunur. UCUR.--RSFSR Xabarovsk əlkəsi və Yak. MSSR-də cay. Aldan cayının (Lena hevzəsi) saq qolu. Uz. 812 km, həvzəsinin sah. 113 min km?. Stanovoy silsiləsindən baplanır. Əsasən, Ya- qıt suları ilə qidalanır. Muhum qol- ları: Uyan, Tırkan, Qonam, Qınım. UCURDARE—Azərb.SSR (Hax.MCCP) Ordubad r-nunda dar. Zəngəzur sil- siləsində, Vənənd və Əylis cayları- nın (Arazın qolları) yuxarı axın- ları arasındadır. Hund. 2572 m. UCHUİY APARATLARI (UA)—Yer atmosferi və ya kosmik fəzada ucuiy ucun texniki qurqular. Əsasən, aila- qıdakı nəvlərə ır. havadan )YH“ gul və havadan aqır UA (aviasiya UA, kar. kosmik UA və aviasiya-kos- mik UA). Aparat hey”ətin olmasına gərə pilotlu və pilotsuz, istifadə olunma sayına gerə birdəfəli və cox- dəfəli olur. Umumi tə”yinatına gerə

——— — x —— — —ıv x — — m

UCAR

473

elmi-tədqiqat ucun, x.t.-nda itilənən və hərbi nevləri var. Havadan yungul A-nda qaldırıcı quvvə atm. havasından yungul qazlar vasi- silə yaradılır. Bunlara aerostat- lar və dirijabllar daxildir. Ha- vadan aqıraviasiya UA-nda qal- dırıcı quvvə və dartı quvvəsi, habe- lə idarəedici qӱvvə yaratmaq ucun ha- va mӱhitindən, xususi səthlərdən (24- nad, fuzelyaj, aerodinamik sukan) və hərəkətverici qurulutdan istifadə olunur (raketmuhərrikli təyyarədən və raketoplandan bapqa). Əksər hal- larda aviasiya U A-nda atm. Qə Yanacaq ucun və hərəkətverici qurquda otilək cisim ucun oksidlətdirici ki- mi iptirak edir. Havadan aqır avia- siya aparatları qaldırıcı və idarə- edici qӱvvələrin nəvunə gerə qanadlı (təyyarə, planer) və vint-qanadlı (ver- tolyot, avtojir, vintqanad) olur. Təyyarələrdə qaldırıcı quvvəni, əsa- sən, qanad, dartı quvvəsini isə muhər- rik qurqusu yaradır (planerlərdə qal: dırıcı qӱvvə Hund. azaltmaq hesabına və hava axını tə”sirindən qanadlar" la Yaradılır). Vintqanadlı UA-nda qaldırıcı qӱvvə aparıcı vintlərlə (vertolyotda), yaxud aparıcı vintlər və qanad vasitəsilə hasil edilir, ufu- qi ucutida dartı qӱvvəsini isə ya apa- rıcı vintlər, Ya da aparıcı və dar- tı vintləri birlikdə yaradır. Ra- K € T 1 Ə p—HCTƏD aTM.-HƏ, HCTƏpCƏ HƏ havasız fəzada reaktiv quvvə hesabı- na hərəkət edir: reaktiv qӱvvə raketin kӱtləsinə daxil olan iyiplək cismin tullanması nəticəsində əmələ gəlir. osmik aparatlar kosmosa ucan U A-dır. Yerətrafı orbital apa- ratlara (yə”ni Yerin sun”i peyklərinə) və planetlərarası kosmik aparatlara (Ayın, Marsın, Gunətin sun”i peyk- ləri və s.) bəlunur. Aviasiya- kosmin aparatlar — kosmosa can aparatlara deyilir: bunlarda əm aviasiya aparatları, həm də kos-

MİK aparatların əlamətləri birlə-

pir. Bu nəv aparatlar atm:-DƏəƏ və kos- mosda ucur. Məs., 80-ci illərdə ABPQT- ın “PYattlı proqramı uzrə buraxma- qa bapladıqı kosmik nəql. gəmiləri, indiyədək buraxılan datıyıcı ra- ketlərdən fərqli olaraq dəfələrlə istifadə ucun yararlı olub, kosmosa uculidan sonra təkrar Yerə qayıda bi- lir. Bax həmcinin Aviasiya, Kosmik yuyu aparatları, Aviasiya-kosmik aparatlar. Əd: LyxoHnH10.H,HabuHcCEHÜ İ. N., Sredstva upravlenil letatelınımi apparatami, M., 1972, Kamalov

S., Proizvodstvo kosmiceskix apparatov, M., 1982,

UCUİY QANADI –—bax Qanad (avi a- siyada). -

UHUYYU İDARƏETMƏ MƏRKƏZİ (UİM)—kosmik ucuiq aparatlarının ucutunu idarə edən mərkəzi məntəqə, ucutpun idarəsi uzrə butun iplər (proseslər, əməliyyatlar) kompleksi- nin icrasına mərkəzləpdirilmiii (19ə- kildə operativ-texniki rəhbərlik edən orqan. Ucu:i xidmət məntəqələri ilə rabitə kanalları vasitəsilə əlaqələn- dirilmii xususi .ipi yerlərindən ida- rə olunur. İi yerləri yerustu və kos- mik televiziya ekranları, ucuplun ge- diiinə nəzarət etməyə imkan verən informasiya mubadiləsi ucun əyani vasitələrlə təchiz edilir. Uİ M-dən bir və ya bir necə kosmik aparatın

yuyuy idarə oluna bilər. Mӱxtəlif tə”yinatlı uculp aparatlarını eyni zamanda idarə etmək zərurəti ixtisas- laimın (planetlərarası, pilotlu vəs.) UİM-lərin yaradılmasına səbəb oldu. İxtisaslapmın Uİ M-lərin ipi planlapdırma-koordinasiya məntəqələ- i tərəfindən uzlatdırılır. CCELLO (SOssePo) lə di Do- N o, 41 Dopo) Paolo (1397, Florensi- Ya—10.12.1475, Florensiya)—italyan boyakarı. Florensiya rəssamlıq mək- təbinin nuçmayəndəsi. Yaradıcılırı- na Donatello, F. Brunelleski, Ma"

P. Uccello, FSan-Romano

1457. Luvr. Paris.

sauuo və L. Gibertinin (1407—14 il- lərdə rəssamlıqı onun e”malatxana- sında əyrənmindir) tə”siri olmut- dur. Əsasən Florensiyada, həmcinin Venesiya (1425—30), Paduya (təqr. 1447) və Urbinoda (1465—68) ipplə- mipdir. Əsərləri: kondotyer C. Agu- tonun portreti (1436, Florensiya kil- səsində freska), San-Romano yaxın- lıqındakı deyçitdən epizodlar təsvir olunmuti 3 tablo (1450-ci illərin or- taları, Milli qalereya, London) Luvr, Paris, və s.), * Florensiyada- kı Santa-M,ariya Novella kilsəsinin freskası (“Nuhun gəmisiə, təqr. 1450), “Muqəddəs Georginin əjdaha Hnə nelyuy? (1450-ci illər, Milli qalereya, London), əfsanəvi-poetik “Ov tablosu (1460-cı illərin sonu, Apmol muzeyi, Oksford) və s.

Uc ƏLCHCU VASİTƏLƏRİ — qaripiı- lıqlı paralel əlcmə mustəviləri arasındakı əlcusu sabit olan uzunluq əlculəri. İlk dəfə 1900 ildə Paris- də Umumdunya sərgisində İohanson

Uc uzunluq əlculəriy a—duӱzbucaqlı pa=- ralel mustəvili: 6—silindrik, e—tava- cıqlar bloku.

(İsvecrə) firması tərəfindən numa- yip etdirilmitidir. SSRİ-də seriya- lı istehsalına 30-cu illərdən batila- nılmındır, Dəvlət uz. etalonundan

yaxınlıqında deyuӱtə, Təqr.

əlculərin qiymətini mə”mulata kecur- MƏK ucun iiylədilir. U.e.v.-nin tət- biqi mapınqayırmada əlcmə vasitələ- rinin vahidliyini tə”min edir. U.ə.v, İLƏ nəzarət-əlcmə vasitələrini yoxla" Yır, əlcmə vasitələrini nominal əl- cӱyə quraidırır, nipanvurma itləri ucun qurquları, dəzgahları və s.-ni sazlayırlar. U.ə.v. dӱzbucaqlı, para- lelopiped və ya dairəvi silindr for- masındadır (ppək.). Əlcmələr zamanı U.e.v. blok halında birlətdirilir. UCAN— Azərb:-da orta əsr iəhəri. Təbrizdən c.-da yerlətirdi. İlk dəfə

ərəb corirayanu- nası əl-İstəxri- nin (820—934)4“Ki- tab məsalik əl-mə- malikə(-Məmləkət- lərin yolları ki- tabıg)əsərində adı

cəkilir. Eldəgəz- lər dəvrundə iri iəhərə cevrilən

U. monqol hucumla- rı zamanı tənəzzu- lə uqradı. Lakin Elxani Qazan xan dəvrundə |1295 — 1304 | U. yenidən in- kipaf etdi. . U. əyalətində vəzir Rəimidəddinə məx- sus 20 fəddan (təqr. 200 La) torpaq sa" Həsi vardı. Elxa- ni həkmdarı Mə- həmməd Əlcaytu 1304 ildə U.-da ke- cirilən qurultayda elxan e"lan edil- mipdi. U. 15 əsrdə Qaraqoyunlu, son- ralar isə Aqqoyunlu dəvlətinin tər- kibində idi. Qaraqoyunlularla Teymu- ri PQahrux arasında 1420 ildəki də- yuppi U. yaxınlıqında bali vermiyidi. 1501ildə Naxcıvan yaxınlıqında qı- zılbapplara məqlub olan Aqtqoyunlu Əlvənd Mirzə bir muddət U.-da dal- dalanmılidı. Sonralar Səfəvilər dəvlətinin tərkibində olan U. Səfə- vi—Osmanlı muharibələri dəvrundə tənəzzul etdi. Hazırda U. Təbriz os- tanlıqına daxil olan Bastanabad bəx- iiliyində kənddir.

VM AP — Asəp6.CCP-nə məhəp (1935— 41 illərdə :itq). Ucar r-nunun mərkə-

Ucar pəhərindən gerunuit.

zi. Bakı—Tbilisi d.y.-nda st. Avto- mobil yolları (Bakı—Yevlax, Gey- cay— Zərdab və s.) qovpaqı. Bakıdan 250 km q.-də, PQirvan dӱzӱndədir. Pam- bıqtəmizləmə, konserv, dəmir-beton konstruksiyalar və mə"mulatlar, as- falt, dirrik alətləri z-dları, Resp. K.T. İstehsal-Texniki Tə”minat Ko-

474

mitəsinin r-n il0”bəsi, elektrik HƏ-i

bəkəsiy 5 ӱmumtəhsil məktəbi, texni- ki-peypə və yeldiillik musiqi məktə

ləri, mədəniyyət evi, 2 klub, mərkəzi r-n xəstəxanası, uiaq xəstəxanası, poliklinika, Sanitar-epidemioloji

. və s. var. YMAP PAMBIQTƏMİZLƏMƏ ZA-

VODU, V.

sahibkarlara məxsus kicik muəssisə

olmutidur. Azərb.-da ə qurulması ərəfəsində (1920) z-d qismən daqıdılmıiy və yararsız hala dupmutidu. 1922 il fevralın 19-na bərpa edilmiiy və itpə salınmındır. Həmin il z-da V. İ. Leninin adı verilmindir. Sovet hakimiyyəti il- lərində 3-d yenidən qurulmuit, əsas istehsal sexlərində məhsuldar avadan- lıqlar quraidırılmınl, nəticədə onun istehsal gucu xeyli artmındır (bu sahədə SSRİ Yungul Sənaye Na- zirliyinin mӱəssisələri arasında bi- rincilər sırasındadır). İldə /0 min t (1922—30 illərdə 6 min t) pambıq emal edir: 1984 ildə 20 mindən cox (30-cu illərdə 2—2,2 min t) mahlı" istehsal etmindir. AKP MK, Azərb. SSR Nazirlər Soveti, AHİİ1 və Azərb. LKGİ MK-nın kecici Qırmı- zı bayraqı (1977—79), Sov.İKP MK, SSRİ Nazirlər Soveti, XİHİMİİ və XUİLKGİ MK-nın kecici Qırmızı bayraqı (1989) ilə təltif edilmitdir. UCAR RAYONU—Azərb.SSR-də inzi- bati r-n. 1939 ildə təpykil edilm11- dir. Pirvan duzçndədir. Sah. 853 km?. ƏH. 60,6 min (1985, 1 yanvar). R-nda 1 məhəp, 31 kənd və qəs. var. Mərkəzi "car p.-dir. əbiət. Səthi ovalıqdır. Ərazi-

nin pi. və c.-p. hissəsi okean səviyyə- sindən alcaqda yerlətir. Antropogen cəkuntuləri yayılmımndır. Yayı quraq gecən mӱlayim-isti yarımsəhra və quru cəl iqlimi var. Orta temp-r yanvar- da 1,42S, iyulda 27,32S-dir. İllik yaqıntı 300—400 mm. Cayları: Geycay və Turyan (Qarasu). Baqi /Pirvan kol- lektoru U.r.-nun c.-undai kecir. Boz- cəmən torpaqları yayılmıdır. Bit- ki ərtuyu, əsasən, ovalıq və yarımsəh- ra tiplidir. Tuqay metələri var. Hey- vanları: canavar, tarlasicanı, Qum- sicanı, bataqlıq qunduzu və s. İym- lardan turac, qırqovul və s. var.

Əhali. Orta sıxlıq 1 kl?-də 71 nəfərdir (1985). İri yaiayını mən- təqələri: Ucar :1., Bərgulpad, Qazyan, Yuxarı PTilyan k.-ləridir.

Təcəppydar, Y.p., əsasən, K.t. r-nu- dur. Əsas təsərrufatı pambıqcılıq dır. 14 k-z, 1 s-z var (1985). K.t.-na yararlı torpaqlar 40,3 min he-dır (1984). Bunun 20,6 min La-ı iyum yeri, 1,8 min La-ı coxillik bitkilər, O,2 min ha-ı bicənəklər, 17,7 min İd-bi otlaqlardır. Suvarılan torpaqlar 24 min La-dır. 19 min La əkin sahəsi- nin 3795-ində dənli və dənli-paxlalı bitkilər (butda, arpa və s.), 3296-ində texniki bitkilər (pambıq), 195-ində tərəvəz-bostan bitkiləri, 3096-iidə yem bitkiləri əkilir (1984). 1981 ildə 11,4 min t pambıq yıqılmızilır. Quru subtropik meyvələr və uzum yetmidiri- lir. 42,5 min qaramal, 10 min davar var (198). Sudculug və qutliculuq kom- pleksləri, təsərrufatlararası kəkəlt- mə birliyi yaradılmıtdır. Barama-

UCAR PAMB

İ. Lenin ad.—Azərb.|

SSR yungul sənaye muçəssisəsi. Pambıq | eeqmalı və mahlıc istehsalı ilə mət- | quldur. Z-D inqilabdan əvvəl xususiy

Sovet hakimiy- |

İQTƏMİZLƏMƏ ZAVODU

Ucar rayonu. 1, Ucar. Mədəniyyət sarayı. 2, *Sovst Azərbaycanız kolxozunun TAM"

bıq tarlasında. 3. Ucar konserv

zavodunda, 4. Ucar. Beyuk Vətən muharibəsində

Həlak olmui həmyerlilərə abidə.

cılıqla məpqul olunur. Sənaye muçəs- sisələri Ucar it.-ndədir. Pambıqtə- mizləmə, konserv, dəmir-beton kons- truksiyalar və mə”mulatlar, dirrik alətləri z-dları, Resp. K.T. İstehsal- Texniki Tə”minat Komitəsinin iy10”bə- si və s. var. Bakı— Tibilisi d.Y. və Bakı— Yevlax avtomobil yolu U.r. ərazisindən kecir.

Mədəni quruculuq və səhiyyə. R-nun 14 məktəbəqədər mӱəssisəsində 807 utiaq tərbiyə olunur. 13 səkkizillik, 26 or- ta, yeddiillik musiqi və kənd texpiki petə məktəbində 15258 pagird təhsil alır. R-ida Azərb. Elmi-Təlqiqat Pambıqcılıq İn-tunun PTirvan təcru- bə st. fəaliyyət geəstərir: 35 kitabxa- na, 14 mədəniyyət evi, 16 klub, 16 ki- noqurqu var (1985).

AKP Ucar Rayon Komitəsi və Ra- yon XDS-nin orqanı cTeni sezə qəze- ti 1941 illən (1941—61 illərdə *Ucar pambıqcısız, 1962—63 illərdə cTeni həyatı, 1964—65 illərdə “İrəliə, 1966 ildən indiki adı ilə) cıxır. Terli radio verilinləri relaksiyası 1963 ildən fəaliyyət vətəri R-nda televiziya verilinlərinə baxılır.

R.-nda 295 carpayılıq 13 xəstəxana muəssisəsi, 24 feldiyer-mama məntəqə- si, sanitariya-epilemioloji st., 76 həkim, 278 orta tibb ipcisi var (1983). UCDANTUTMA MUİYAHİDƏ, sta- tistikada—statistika mulpahidə- si: Y.M. zamanı eyrəniləi məcmunun (mutpahidə obyektinin) istinasız ola- raq butun vahidləri tədqiq edilir. SSRİ Mərkəzi Statistika İdarəsi beti ildə igi dəfə fəhlələrin peilə- lər, tarif dərəcələri və əmək haqqı sistemi uzrə birdəfəlik ucotunu, fəh- lə və qulluqcuların cins, yail, Hil CTA-

jı uzrə birdəfəlik ucotunu, eləcə də ali və orta ixtisas təhsilli mutəxəs” sislərinp illik ucotunu aparır. UCLUQ, soplo—maye və Ya qaz axı- nıpa lazımi sur"”ət və istiqamətin verilməsi ucun tilədilən profilli ərtulu kanal. U. reaktiv muhərrik, turbin, aerolinamik boru, ppırnaq aparatı, lazer. maqnitohidrodinamik generator, əlcmə cihazı və s.-də ge- nip istifadə edilir. Bax həmcinin Reaktiv ucluq. UİYAQ ((Yzakӱ— Turkiyədə ipəhər. Uttaq ilinin inz.m. D.y. st. Avtomobil yYol- ları qoviyaqı. Əh. 59 min (1975). To- xuculuq, yeyinti sənayesi, xalcatoxuma və dəri istehsalı muəssisələri var" Yaxınlıqınla liqnit cıxarılır. UİYAQ BAREHASI —cəktəbəqədər yam- lı utaqların ictimai tərbiyəsi ilə məmul olan muəssisə. U.b. bir cox elkədə var və xalq maarifi sistemin- də ilkin pillə sayılır (Məktəbəqədər mӱəssisələr, Məktəbəqədər tərbiyə). SSRİ-dlə U.b.-nın geni 1iəbəkəsi, 1959 illən həm də kərpələr evi-U.b. fəaliyyət gəstərir. U.b.-nda yaradıl- mıpp hazırlıq siniflərində 6 yaqilı utpaqları məktəb tə”liminə hazırla- yırlar. U.b.-nda mpaqların tərbiyə BƏ tə”limi milli mədəniyyətlərin BƏ ƏH”- ənələrin xӱsusiyyətləri nəzərə alın maqla həyata kecirilir. U.b. yerli xalq deputatları Sovetləri, muəssisələr, k-z və s-zlar tərəfindən yaradılır. SSRİ-də 118,8 min, o cumlədən Azərb. SSR-də 1702 U.b. var (1984). UYYAQ BAXIMSIZLIRI — həlli- buluqa catmamın yeniyetmələrin dai- mi yapyayın və məiquliyyətini itirmək- lə ailədən uzaqlaiması. U.b. |/4/42 MƏ- zarətsizliyinin ən aqır forması

dır. Burjua cəmiyyətində U.b. adətən iiaq cinayətkarlıqı ilə nəticələnir. SSRİ-lə, o cӱmlədən Azərb.SSR-də Sovet hakimiyyətinin ilk gunlərindən sahibsiz ullaqları himayə və onlara KƏMƏK MƏQSƏDİ ilə gərulən tədbirlər nəticəsinlə Z30-cu illərin ortaların- da U.b.-na, əsasən, son qoyulmusidur. SSRİ-də valideynlərini itirən yınar- lar dəvlət qayqısı ilə əhatə olu-

nurlar.

UİYAQ VƏ GƏNCLƏR ƏDƏBİYYATI NƏİYRİYYATI—bax “Kənilikə. UYYAQ DEMOKRATİK TƏİYKİLAT- LARI—lunyapın əksər əlkələrində fəhlə və kommunist partiyaları, de- mokratik gənclər, qadınlar, mutərəq- ru Həmkarlar ittifaqı tətpikilatları tərəfinlən və ya onların bilavasitə ipitirakı ilə yaradılmıiy təikilat- lar. U.d.t.-nın məqsədi utaqları və Yeniyetmələri sulh, demokratiya, mil- li istiqlaliyyət, beynəlmiləl həmrə"y- lik və xalqlar dostluqu ruhunda tər- biyə etməkdir. İlk U.d.t. Almapiya- da yaradılmıtidır (“Spartakə təpi- kilatı, 1918). SSRİ-də vahid kutlə- vi uttaq kommunist təikilatı V. İ. Lenin ad. Umumittifaq pioner təi- kilatıdır. 2-ci dunya muharibəsin- dən sonra U.d.t. (pioner təiqkilatla- rı formasında) dunyanın demək olar butun əlkələrində, ilk nəvbədə sosia- list əlkələrində genii yayılmındır. Hər U.d.t.-nın əz təntənəli andı, ni- zamnaməsi, devizi və rəmzi vardır. UYYAQ DƏMİR YOLU —dəmiryol ida- rəsi tədris muəssisələri ile”bəsinin tabeliyində olan məktəbdənkənar muӱəs- sisə. U.d.y. tədris-tərbiyə sahəsində məktəbə kəmək edir, pagirdlərin Tex- nigi yaradıcılıq qabiliyyətini artı- rır, peiqə oriyentasiyasını muçəyyən- ləpdirir. SSRİ-də ilk U.d.Y. Tbi- lisidə (1935) istifadəyə verilmiinq- dir. Əlkənin 40-dan cox iyəhərində, o cӱmlədən Bakıda (1947) və Naxcıvan- da (1979) U.d.y. var.

UİYAQ DİSPEPSİYASI —bax Dis- pepsiya. . UİYAQ EVLƏRİ, SSR İ-də—yYetim, valideynləri ilə əlaqəsi kəsilmiiy və yamaddi kəməyə ehtiyacı olan upaqlar ucun devlət tərəfindən ayrılmıii tə”- lim-tərbiyə mӱəssisələri. İnqilabdan əvvəlki Rusiyada xeyriyyə vəsaiti he- sabına fəaliyyət gəstərən Yetimxana- lar 1918 ildən XKS-nin qərarı ilə dəvlət U.e.-nə cevrilmiidir. İlk il- lər U.e. xalq sosial tə”minat komis- sarlıqının tabeliyində olmuil, 1920 ildən xalq maarif orqanları sistemi- nə verilmitdir. 2 nəvu var: məktəbə- qədər və məktəb U.e. Sovet təqkilat- ları U.e.-ni himayə edirlər. SSRİ-də 798, o cumlədən Azərb.SSR-də" 8 ulaq evi var (1983). Bax həmcinin İnter- nat məktəb.

YLIAT EKSKӰRSİYA - TURİST STANSİYASI— məktəbdənkənar muəs- sisə: ipagirdlərlə ekskursiya-turist və əlkətunaslıq ipi aparan tə”limati- metodiki mərkəz. Butun muttəfiq resi.-larda 200-dək (o cumlələn Azərb. CCP-nə—3) Y.e.-T.c. var (1964). UİYYAQ ƏDƏBİYYATI —xiqaqlar ucun yazılan bədii və elmi-kӱtləvi əsər- lər məcmusu . Bədii ələbiyyatın YaBH tərkib hissəsi olan U.ə.-nda xalqla: rın və xipaqların həyatına dair on- lapın Yaii xususiyyətlərinə, qavrama qabiliyyətlərinə uyrun janr, forma və uslubda muxtəlif problemlər qaldı-

YIHAT YARADICILIRI

rılır, gənc pəsldə yuksək əxlaqi key- fiyyətlər, vətənpərvərlik, sədaqət, dostluq, doqruluq, əməksevərlik, bey- nəlmiləlcilik, insanpərvərlik nə hu- manizm tərbiyə edilir. U.ə. əsərləri xeyirxah, mərd və cəsur qəhrəmanları, maraqlı sujet və kompozisiyası, apla- ipıqlı, sadə və aydın bədii ifadə va- sitələri, səlis dili ilə secilir. Hər xalqın milli U.ə. folklor qaypaqla- rından bəhrələnir. Avropada İ1Q. Per- ro, Y. və V. Qrim qardaiları, H. 1 Aplersen, V. Hauf və K. Kollodinin naqılları U.ə.-nın klassik numunə- ləridir. C. F. Kuper, J. Vern, M. Tven, L. Kerrol, K. De Amicis, E. Seton-Tompson, R. Kipliiq və 6. utaq- lar ucun də yazmınlar. 20 əsrdə Y. Tuvim, A. Lipdqren, C. Rodari və 6. U.ə. ən"ənələrini davam etdirmiilər. Rusiyada U.ə. 16 əsrdən ipkitpafa batlamınlır. A. İ. Krılov, A. S. Putkin, M. Y. Lermontov, N. A. Nek- rasov, P. P. Yertov, L. N. Tolstoy, V. Q. Korolenko, A. P. Cexov, M. Qor- ki və b. upaqlar ucun gəzəl əsər- lər yYaratmıtilar Dunya ədəbiyyatının bəyuӱklər ucun yazılmınq bir sıra əsərlərini də (Nizami Gəncəvinin poemalarından ayrı-ayrı hekayətlər, 11. Rustavelinin “Pələng dərisi gey- Muu pəhləvanə, Servantesin “Don Kn- xotə, F. Rablenin “Qarqantua və Pan- taqruelə, C. Sviftin “Qulliverin sə- yahətiəz, D. Defonun “Robinzon Kru- sos, R. E. Raspenin c- Munhauzenin sər- guzəitləriə, H. Bicer-Stounun 4 Tom dayının komasız, M. Ridin “Baisız atlık, R. Stivensonun “Dəfinələr adasız, R. Covanyolinin “Spartakə, E. L. Voynicin 4“ Ovod əsərləri və s.) utaq və gənclər həvəslə oxuyurlar.

Azərb.-da U.ə. Fuzuli, Q. Zakir, A. A. Bakıxanov, S. Ə. PYirvani, M. Ə. Sabir, F. Kecərli, C. Məmməlqu- luzadə, A. Səhhət, S. S. Axundov, A. PPaiq və 6.-nın adı ilə baqlıdır.

SSRİ-də U.ə. marksist leninci pedaqoji təlimə və sosialist realiz- mi prinsiplərinə əsaslanır. Onun yaranmasında və təpəkkulundə M. Qorkinin və N. K. Krupskayanın xid- məti bəyukdur. Sovet U.ə. klassik ədə- bi ən”ənələri davam etdirərək, utaq- larda kommunizm qurucularına xas yuksək mə”nəvi keyfiyyətlər tərbiyə edir. Onun inkitafında M. Priii- vin, A. Tolstoy, B. Jitkӧv, P. Bajov, K. Cukovski, V. Mayakovski, A. Bian- ki, S. Mariyak, D. Furmanov, N. Ost- rovski, A. Qaydar, A. Fadeyev, V. Ka- tayev, S. Mixalkov, L. Kassil, A. Barto, N. Nosov, A. Aleksin, Azərb. yazıcılarından isə S. Vurqun, M. Mutifiq, R. Rza, Mir Cəlal, M. Dil- bazi, M. Rzaquluzadə, M. Seyidzadə, Ə. Abbasov, habelə H. Abbaszadə, Z. Cabbarzadə, X. Əlibəyli, Teymur El- cin, M. Əliyev, İ. Tapdıq, Ə, Əhmə- dova və b.-nın xidməti var.

Əddə Məmmədov Ə., Azərbaycan utaq ədəbiyyatı, B., 1977: Əzizov Ə., Uttaqların sevimliləri (AX əsr Azər- baycan upqaq ədəbiyyatı tarixindən), B.. 1978, Azınon . Mərdanov V., Utaq və Peyr. B..1083: Namazov Q., Azərbaycan utaq ədəbiyyatı, B.,, 1984- Lupanova İ., Polveka. Sovetskal detskan literatura, 1917—1967. Ocerki, M1.,. 1969: Piperonvic B. C.. Letskai literatura, Biӧlioqrafil, M., 1951,

UİYAQƏMƏ Yİ—az yaqilı, yə"ni əcək qabiliyyəti yapına caqmamını uplaq-

475

ların muzdlu əməyi. Kapitalist isteh- sal usulunun bərqərar olduqu dəvrdə utaqların (59—6 Yailarından balila- yaraq) muzdlu əməyindən istifadə adi hala cevrilmitdi. K. Marks kapita- lizmdə U.ə.-nin meydana gəlməsi sə- bəblərindən dapınarkən yazırdı: c Mapınlar əzələ quvvəsini gərəksiz etdiyinə gərə, onlar əzələ qӱvvəsinə malik olmayan, yaxul tam fiziki in- kipaf dərəcəsinə catmayan, lakin ce- vik ə”zaları olan fəhlələr itlətmək ucun bir vasitəyə cevrilir. Buna gərə lə mapınların kapitalistcəsinə tət- biqinin ilk nəticəsi qadın və uiyaq əməyipin tətbiqindən ibarət olun dur|ə (Kapital, c. 1, B., 1969, cəh, 395) Kapitalizmin inkipafının er- gən mərhələsində U.ə. yaqilı fəhlə əmə- yinə uyqun ipərtlərlə istismar olunur- du, ulaq və yeniyetmələrin fiziki və mənəvi tənəzzulunə, coxlu əlum hal- larına səbəb olurdu. U.ə. problemi ga- pitalizm cəmiyyətinin muhum sosial problemlərindən birinə, onun məh- dudlaidırılması isə fəhlə sinfi- nin tələblərindən birinə cevrilmiii- dir. U.ə. ilk dəfə B. Britaniyada qanunvericiliklə məhdudlaidırıl- mıqidır (1933). 9—13 yallı uptaqlar ucun ip gununun uzunluqunu 8 saatla, 13—18 yatlı yeniyetmələr ucun—12 saatla məhdullatdıran qanun qəbul edilmindir. Beynəlxalq Əmək Təigi" latının 59 nəmrəli konvensiyası (1937) utaqların piqə qəbulunda 15 yapı mipimal yap muçəyyən etmitdir) lakin onu lunyanın, o cӱmlədən in- kipaf etmiiy kapitalist əlkələrinin bir coxu təsdiq etməmitdir. Kapita- list əlkələrində U.ə. problemi (U.ə. iqəraitinin yaxtıladırılması haq- qındakı bir sıra qanunların olma- sına baxmayaraq) kəskin sosial prob- lemlərdən biri olaraq qalır. İtali- yada 8—14 yailarında 1 mln.-dan cox azyaplı zəhmətkei var (1985), onla- rın ti gunu 10—12 saatdır. B. Bri- taniyada 2,5 mln.-dək ulaq və Yeni- yetmə, ABİ1-da mlp.-dan cox muhacir meksikalı fəhlələrin utaqları arır və azmamilı ilərdə calınır. U.ə.- nin tam ləkvi K. Marksın fikrincə, bop mə”min arzusudur. Sosialist əl- kələrində cv U.ə.ə anlayını yoxdur. saatlıq tipi gunu haqqında dekret So- vet hakimiyyətinin ilk dekretlərin- dən biri olmutidur. O U.ə.-ni qadaqan etmiiy, yeniyetmələrin əməyini nizama salmıqidır (bax Həddi-bulura catma- mıqalar). UYYAQ ƏMƏK KOLONİYASI —həd- di-buluqa catmamıpiy utaqlar ucun Qa- palı tədris-tərbiyə mӱəssisəsi. Bax Koloniya, M. Qorki ad., Tərbiyə- əmək koloniyası. UYYAQ İDMAN MƏKTƏBİ — bax U:iaq-gənclər idman məktəbləri. UİYAQ YARADICILI Rİ—uplaqlar- da mustəqil, səmərəli fəaliyyətin ən yuksək forması. U.y. prosesində uiyaq intellektual və emosional inkiiya edir, həyata və cəmiyyətə, munasibəti- ni, burada əz yerini muəyyənlətdirir, kollektivcilik və qariqılıqlı fəa- liyyət gestərmək təcrubəsi qazanır, muxtəlif alət və materiallarla i11- ləmək, əzunu, səsini, nitqini idarə etmək vərdipi tərbiyə edir. Sosia- lizm ipəraitində U.y. kommunizm quru- cularında yaralıcılıq qabiliyyətini inkimaf etdirmək kimi muhum vəzi- fəyə gemək gestərir.

476

VYIHAT KHHOCY

Texniki U.Y. tə”limin, poli- texnik təhsilin və peyiə yonumunun mӱhum vasitələrindən biridir. Ulpaq- larda texnikaya maraqın yaranmasına Bə məhkəmlənməsinə, səmərələtdiri- cilik və ixtiracılıq meyllərinin ipkipafına kəmək edir. Texniki U.Yy. daha cox mӱxtəlif maitın (təyyarə, gəmi, raket, lunoxod və s.) modellə- rinin, radioelektron cihazların, ro- botların, tədris ləvazimatının Ha- zırlanmasında əzunu gestərir.

Bədii U.y.-na rəsm cəkmək, ti- kiplə naxın salmaq, plastilindən fi- qurlar hazırlamaq, musiqi eyrənmək, ie"”r, hekayə yazmaq və s. daxildir. Bədii U.y.-na sevq edən motivlər uttpaq- ların ətraf mӱhitdəki ətiyaları qav- ramaları, nitqə yiyələnmələri, onla- rın zehni qabiliyyətlərinin forma- laitması ilə əlaqədardır.

SSRİ-də U.y.-nı inkiptaf etdir- mək məqsədi ilə utpaq baqcalarında ram yapma, musiqi məttələləri, 1— -cı siniflərdə rəsm dərsləri ke- cirilir, məktəbdənkənar muəssisələr- də bədii yaradıcılıqın təsviri sənət, mӱsiqi və s. nəvləri uzrə dərnəklər fəaliyyət gestərir.. Mӱntəzəm olaraq resp., Umumittifaq, beynəlxalq U.Y. musabiqələri və sərgiləri təikil edilir. Bakıda utpaqların təsviri ya- radıcılırı uzrə resp. metodiki mər- Kəsi, ipəhər uttaq bədii yaradıcılı- qı qalereyası, ulpaqların təsviri və tətbiqi yaradıcılıq studiyası yara- “dılmıppdır (1984).

UİYAQ KİNOSU —uttaqlar ucun ya-

radılan bədii, sənədli, elmi-kutləvi.

və multiplikasiya filmləri. U.k. SSRİ-də bəyӱməkdə olan nəslin kom- munist tərbiyəsində baplıca tə”sir vasitələrindən biridir. Sovet dəv- rundə U.k. kino sənətinin xususi sa-

əsinə cevrilmitdir. İlk sovet U.k. “Qırmızı ipeytan balalarız, rej. 1. Perestiani) 1923 ildə cəkilmiii- dir. 19ZZ ildə ilk uptaq səsli filmi Hrn bapmaqlarə, rej. M. Bar- skaya) Yaradılmıtdır. 41936—48 il- lərdə “Soyuzdetfilmə fəaliyyət gəs- tərmitdir (“Yeni Qulliverə, “Qızıl acarə (1935, 1939, rej., A. Ptutiko), “Durna balıqının əmri ilək (1938, rej. A. Rou), “Timur və onun komanda- sız (1940, rej. A. Razumnı) və s.1. Sovet U.k. ucun qəhrəmanlıq pafosu, inqilabi mӱbarizə romantikası və s. SƏCİYYƏviDİRr. “Alay oqlu (1946, rej. | Pronin", cZolukaq (1947, rej.- lar N. Koteverova və M PTapiro), c Maksimkaz (1953, rej. V. Braun), q*Hərbi sirrə (1958, rej. M. Mayev- skaya), “Qapını deyӱrlər, acınu (1966, rej. A. Mitta), “Bazar ertəsinədəkə (1969, rej. S. Rostotski), “Diqqət, tıs- baqam (1971, rej. R. Bıkov), *Acı gn- ləmeyvəə (1977, rej. K. Kamalova), cİt royalın uzərində gəzirdi (1978, rej. V. Qrammatikov), “Kitpi tər- biyəsi (1983, rej.-lar Y. Seyidov, U. Səfərov) və s. ən yaxlıpı sovet U.k. numunələrindəndir. 1963 ildə M. Qor- Ki ad. kinostudiya M. Qorki ad. Mər- KƏZİ uliaq və gənclər kinostudiyasına cevrilmipdir. Azərb. rej.-larından ə Atakiniyev, II. Mahmudbəyov, T. smayılov, G. Əzimzadə və 6. diqqətə- "alır yanar filmləri yaratmıpplar (“Bir qalanın sirriz, “Qaraca qızə, “Sehirli xalatə, “PPQərikli cərəkə, s Təkvə adanı əzunlə apara bilməzsən və s.). cSoyuzmultfilmədə, muӱtqəfiq

resp.-ların kinostudiyaları, o cumlə- dəm “Lzərbaycanfilmudə utpaqlar ucun multiplikasiya filmləri istehsal olunur. Xarici əlkə kino ustaların- dan K. Zeman (CSSR), X Petrov (BXR), X. Balman (ADR), D. Palati (Mac.XR), Y. Hacderep (PXR), Y. Po- pesku-Qopo (RSR), A. an (Fran- sa), U. Disney (ABİP) və 6.-nın uppaq Filmləri mənzӱrlur.

UİYAQ KİTABXANALARI, SSR İ- d ə—məktəbdənkənar muəssisələr: və- zifəsi ulaq və yeniyetmələrin kommu- nist tərbiyəsinə, biliklərin əsasla- rına yiyələnməkdə tagirdlərə kəmək gestərməkdən, onlarda oxu mədəniyyə- ti tərbiyə etməkdən ibarətdir. Rusi- Yada ilk U.k. 19 əsrin 2-ci yarısında mədəni-maarif cəmiyyətləri və mutə- rəqqi xadimlərin vəsaiti hesabına təiikil olunmuyidur.

Oktyabr sosialist inqilabının qə- ləbəsindən sonra SSRİ-də dəvlət he- sabına sosialist tipli U.k.-nın ge- ni ppəbəkəsi yaradılmındır. SSRİ- DƏ 7 mindən cox, o cӱmlədən Azərb. SSR-də 108 U.k. fəaliyyət gestərir (1984). Bax həmcinin Mərkəzi U jaq Kitabxanası, Kitabxana.

UYAQ MUSİQİSİ —uӱpzyaqların ifa- SI və dinləməsi ucun nəzərdə tutu- lan musiqi. U.m.-nin ən yaxlpı numunə- ləri ucun konkret sӱjet, sadə və aydın forma, upaq aləminə yaxın məzmun, obrazlılıq səciyyəvidir. Upaqların ifası ucun nəzərdə tutulan instrumen- tal əsərlər ulpaqların texniki imkan- larına, vokal əsərlər isə onların səs diapazonuna, diksiyasına uyqun yazılır. U.m. qədim zamanlardan xalq yaradıcılıqında məvcuddur. Azərb.- da mahnılarla mutpayiət olunan mux- təlif oyunlar (4Bənoviəə, “Qodu-qo- ny?, €A teptic və s.), eləcə də yanılt- maclar, sanamalar (4“Əkil-bəkilq, aBərbərcanı və s.), oyun-tapmacalar (aBir qupqum var bu boydac və s.) po- pulyardır. Layla və oxtamalar da U.m.-nə aiddir. İ. S. Baxın cAnna Maqdalinanın not dəftəriə, Y. Hayd- nın 4 Uqpaq simfoniyasız, P. Caykov- skinin fp. ucun “Utiaq albomuz və utpaq mahnıları, R. TPPumanın cGənc- lər ucun albomuz, mahnı və xorları, B. Bartokun cUttaq ucunə 4 fi. dəf- təri və s. klassik U.m. numunələri- dir. U. Hacıbəyov, M. Maqomayev,

Rustəmov Azərb.-da ilk kutləvi uplaq mahnıları yaratmıpqlar. Bəstəkarlar- dan A. Zeynallı (vUliaq suitasız), Q. Qarayev (46 utpaq pyesiz, preludlər), F.Əmirov (412 miniaturq, mahnılar) və O. Zulfuqarovun (4“Pənğulumə mu- siqili komediyası,“ Meypə narılıqoOpe- rası, mahnı silsilələri) muxtəlif əsərləri, Q. Huseynli, A. Rzayeva və b.-nın mahnıları Azərb. U.m.-ndə əhə- miyyətli yer tutur. Ulpaqların həya- tından alınma sujet əsasında Yazıl:- MbiHi BƏ professional artistlər tərə- findən ifa olunması nəzərdə tutulan əsərlər musiqi yaradıcılıqının xu- susi bəlməsini təlpkil edir: Ua)- kovskinin *PPelkuncikə, İ. Morozovun cDoktor Aybolitə, K. XacaturyYanın 4Cippolinoz, Ə. Abbasovun “Qaraca qızı baletləri, N. Əliverdibəyovun cCırtdanzı operası, R. Qasımovanın cAycanə muzikli və s. Sovet bəstəkar- ları U.m.-nə beyuk diqqət verərək onu janr e”tibarilə zənginlətdirminlər (S. Prokofyevin “Petya və qurdu sim- fonik naqılı, D. Kabalevskinin mah-

nı və fp. pyesləri, İ. Dunayevski, M. Rauxverger, M. Krasev və 6.-nın mahnıları). 1965 ildə dunyada yeganə utaq musiqili teatrı— Moskva Utpaq. Musiqili Teatrı yaradılmıtndı (rəhbəri N. Sots). U.m. sahəsində muasir Qərbi Avropa bəstəkarlarından K. Orf geni pəhrət qazanmındır. U.m.-nin inkipafı uptaq ifacılıq mədəniyyətinin yuksəlməsi, utlpaqların musiqi tərbiyəsi və təhsili ilə bar- lıdır. SSRİ Bəstəkarlar İttifaqı nəzdində utaq və gənclərin musiqi- estetik tərbiyəsi yrə komissiya var- dır. 1979 ildən Azərb. Bəstəkarlar İttifaqının U.m. bəlməsi fəaliyyət gestərir. Azərb.-da vaxtappırı uplaq- lar ucun musiqi həftəsi, uplaq bədii əzfəaliyyət kollektivlərinin baxıpt- musabiqəsi və s. təppkil olunur. 1984 ildə Bakıda Utaq və Gənclərin XP Umumittifaq musiqi həftəsi keci- rilmitdir.

İYAQ NƏZARƏTSİZLİ Yİ —uilaq və yeniyetmələrin əxlaqı (rəftarı) və məptuliyyəti uzərində valideynin və ya onu əvəz edən ipəxsin nəzarətinin zəifləməsi və ya hec olmaması. U.n. utpaq və yeniyetmələrin intizamsız- lıqına, məktəbdə zəif oxumalarına və s. səbəb olur, hətta //4aq baxımsız- /ibiFbl BƏ (maq cinayətkarlıqı ilə də nəticələnir. u UYYAQ OYUNLARI —utpaqların -ak- tiv fəaliyyət forması, onları (xusu- sən kicik yada) tərbiyə etmək vasitə- lərindən biri. U.o. mənitəyinə, təbiə- tinə və məzmununa gərə ictimai xarak- terlidir. Bir sıra U.o. milli ma- Hiyyət dapqıyıb, nəsildən-nəslə kecir (məs., Azərb.SSR-də 4Bənəstüə) və s.), Sovet pedaqogikası U.o.-nı uppaqla- rın kommunist tərbiyəsinin, əzunutər- biyənin və tə”limin əsas vasitələrin- dən biri hesab edir.

U.o. muxtəlif olur: manipul- yasiya (Z yapadək ulpaqlarda əl hərəkətləri) oyunları), sujetli oyunlar (uttaqmuəyyən aktiv rollarda— yalilı adam, heyvan və Ya mapqın kimi cıxın edir, passiv rolu isə oyuncaq- lar gerur), hərəkətli oyunlar (qacmaq, tullanmaq və s. uzrə İapbim, muəyyən qaydası olan, o cӱmlədən mil" li oyunlar və s.)) didaktik və ya zehni oyunlar (hesablama, rəqəm və hərfləri tanıma, oxu, muxtəlif stolustu oyunlar, tapmacalar, kros- svordlar və s.). Oyunlar uiaqların dərketmə fəaliyyəti və yaradıcı- lıqının inkipafına kəmək edir Bir sıra U.o. (“Ufuqdə parıltı zərbi- vətənpərvərlik oyunu, “Dəri top Mu- kafatı uqrunda yarınlar, məktəbli- lərin spartakiadaları və s.) Umumit- tifaq miqyasında kecirilir. Yaiilı- ların iptirakı ilə kecirilən yarın xarakterli U.o. sosialist əlkələrin- də geni yayılmılidır. | UİYAQ OYUNCAQLARI —oyun ucun Hazırlanmıli əiyyalaru ulplaqların əy- lənməsinə, əqli, estetik və fiziki tər- biyəsinə, həmcinin onların ətra muhiti duzgun dərk etmələrinə, tə" fəkkur, yaddaiq, nitq, hiss və duyqu- larıpın inkiqafına kəmək edir, On“ ları məqsədyənlu, duiquncəli fəaliy- yətə alılidırır. U.o.-nın nevu, Xa- rakteri, məzmunu və tərtibi uilaqla- rın yaizy xususiyyətinə uyqun MUƏYYƏN edilir. U.o. istehsalı qariqısında pedaqoji, estetik, gigiyenik, texni" ki və iqtisadi tələblər qoyulur. U.0:

obrazlı, didaktik, texniki, teatral, musiqili, əyləncəli və s. olur. U.o. plastik kӱtlədən, sintetik material- lardan, metal, aqac, rezin və s.-dən hazırlanır.

U.o.-nın yaradılması tarixi qə- dimdir. Ən”ənəvi formalarını (kuk- lalar, heyvan təsvirləri) saxlamaqla yaHanıbi, U.o. muasir texnikanın ən Yeni nailiyyətlərini də əks etdiriy (təyYarələr, lunoxodlar və s.). CCPHİ- də U.o. istehsal edən sənayenin genin ipəbəkəsi yaradılmımdır. SSRİ-də U.o.-nın yeni nӱmunələrinin hazır- lanması ilə Umumittifaq Elmi-Təd- qiqat Oyuncaqlar İn-tu (1932) və SSRİ Rəssamlar İttifaqının yaradıcılıq tətkilatları məpquldur. Xarici əl- gələr arasında U.o.-nın sənaye isteh- salı daha cox ABİP1, Yaponiya, ADR, AFR, B. Britaniya və İtaliyada in- kipaf etmikdir.

UYYAQ ONURRA BEYİN İFLİCİ— bax Poliomielit.

UYYAQ OTAQLARI, milis ile"- bələrində —18 yailzadək nəzarət- cH3 yıar BƏ yeniyetmələr ucun iəhər və rayon milis :pe”bələri yanında fəa- liyyət gestərən məntəqələr. Yerli Xalq Deputatları Soveti İcraiyyə Komitə- lərinin qərarı ilə yaradılır. İcti- mai asayiti pozan, sahibsiz və ya HƏ- zarətsiz buraxılan, iəhərdə azan utaqlar U.o.-nda mӱvəqqəti saxlanı- lır. U.o.-nda pedaqoji təhsili olan iəxslər iiləyirlər. . YUIAT TICMXOROKH )ACbi—yam ney- xologiyasının bir sahəsi, utparın psixi inkipafının əsas xususiyyət- ləri, dinamikası və qanunauyqunluq- larını eyrənir. U.p.-nın tədqiqat sahəsi təkcə erkən uiqaqlıq və məktəbə- qədər yap dəvrlərini deyil, məktə yaplı utaqları da əhatə edir və psi* xologiyanın mustəqil sahələrindən biri sayılır.

SSRİ-də upaqın psixi inkipafı haqqında tə"lim dialektik və tarixi materializm əsasında inkitpaf etmili-

dir. 20 illərin sonu—30 illərin əv- vəllərində pedaqoji təhriflər əlkə- mizdə U.p.-nın ingimafına mənfi tə”sir gəstərsə də, az vaxtda qətiyyətlə aradan qaldırılmı1, sovet Y.m.-nna fundamental nəzəri və eksperimental

tədqiqatlar aparılmındır. psixi inkipafının

Utaqların | hərəkətverici quvvələri problemi U.p.-nın batilıca məvzusudur. U.P.- nın təlqiq etdiyi problemlər: gər-

pənin yalilılarla ilk emosional YH- siyyət formaları və psixi inkipafı- nın xususiyyətləri, erkən uptaqlıq dəvrundə onun əqli inkipafı və itəx- siyyətinin formalaqimasının ilkin iərtləri: kərpənin inkipafındə Yaiip- lı adamın, ilk nevbədə, ananın roLu, ilk (uc) yalp cbəhranınınq xususiyyƏT- ləri: məktəbəqədər yalp dəvrundə uila- qın fəaliyyətinin psixologiyası və iəxsiyyətinin inkipafı qanunauyrun- luqları, utqaqların məktəbə hazır- lanmasının psixoloji cəhətləri və s. Psixi fəaliyyətin ontogenezdə inki- iafının təlqiqi beyuk əhəmiyyətə ma- likdir. B. VE. Lenin uiiaqın əqli in- kniaf tarixini marksist idrak nəzə- riyyəsinin əmələ gəldiyi bilik sahə- lərindən biri hesab etmitdir. Sovet U.p..nın metololoji əsası- nı marksist-leninci fəlsəfi-dialek: tik və tarixi materializm tətikil edir. U.p. pedaqoji psixologiya və

ULPAQ CİNAYƏTKARLIRI

məktəbəqədər pedaqsgikanın umumi problemləri ilə uzvi surətdə baqlı olub, muxtəlif elmlərin (yaqi morfo- logiyası, fiziologiyası və i.a.) nai- liyyətlərindən istifadə edir.

U.p.-nda muxtəlif usullardan (mu- iahidə, eksperiment, musahibə, fəa- liyyət məhsullarının təhlili, testlər və s.) genit istifadə olunur.

Əd. Eon İ. S., Psixoloqil k0noİ16- skoqo vozrasta, M., 1979. UYYAQ TEATRI—1) upqaqların quӱv- vəsi ilə oynanılan tamaiyalar. U.t.- nın kəku orta əsrlərdə Qərbi Avro- pa (17 əsrdən həmcinin Rusiya) təd- ris muəssisələrində latın dilinin əyrənilməsi və tərbiyə vasitəsi kimi meydana gəlmii teatrla baqlıdır. SSRİ-də U.t. pioner və məktəblilə- rin saray və evlərində təikil olunan utaq bədii əzfəaliyyəti nevlərindən biridir. 2) Yımar auditoriyası ucun nəzərdə tutulmuli professional teatr. Bəyuk Oktyabr Sosialist inqilabına qədər Rusiyada, eləcə də Azərb.-da pro-

essional U.t.--ları olmamıpydır.

İlk U.t.-ları Vətəndai muharibəsi 1918—20) illərində meydana gəlmiit, 20-ci illərdə SSRİ-nin bir cox iiə- hərlərində (o cumlədən Bakıda) təiq- kil olunmutdur (bax Azərbaycan Gənc Tamamacılar Teatrı). Əvvəllər U. t.-nın repertuarına, əsasən, səhnələ- dirilmiti naqıl və povestlər daxil idiy 20-ci illərdə sovet dramaturq- ları upaqlar ucun muasir məvzuda ilk pyeslərini yazdılar. Sovet U.t.-nın ideya-bədii və pedaqoji prinsipləri 30-cu illərdə formalaimıpydır. S.o- vet U.t.-nın repertuarında uptaqla- rın bu və ya digər yaqi qrupunun mara- qı və psixoloji xususiyyətləri nə- zərə alınır. SSRİ-də 1981 ildə 46 dram və bir musiqili U.t. var idi. So- sialist əlkələrində sovet U.t.-ları- nın təcrӱbəsindən və repertuarından istifadə olunur. Kapitalist əlkə- lərində U.t. ayrı-ayrı təpəbbuskar- ların və yerli ictimaiyyətin quvvə- si ilə, cox zaman yarımprofessional səyyar kollektivlər formasında fəa- liyyət gestərir. 1965 ildə Uoyaq və Gənclər Teatrı Beynəlxalq Assosia- siyası yaradılmındır. UNYAQ XƏSTƏLİKLƏRİ—upqaq or- qanizminin inkipaf xususiyyətləri ilə əlaqədar olan xəstəliklər qrupu. Ulpaqların bəyuməsi və inkitafı onun orqanizminin anatomik-fizioloji xu- susiyyətlərindən asılıdır. Bə”zən yaplılarda təsaduf edilən xəstəlik- lərin gediti utaqlarda baiqa cur olur. Tibb təcrubəsində upaqların inkipafı iki mərhələdə (bətndaxili və bətndənxaric) gedir. Utlaqların bətndənxaric inkiiafı iqərti olaraq bir necə dəvrə ayrılır—yeni dorul- mupilarda (ilk 18—24 gunluk), sudə- mər dəvrdə (1 Yata qədər), erkən upiaq yaplarında (1 yapından Z yaına qə: dər), məktəbəqədər yaqilılarda (3 ya- iyından 7 yapqına qədər), kicik və bə- yuk məktəb yaplılarda (7 —17 yaiq) və yeniyetmələrdə (15—17 yal).

həp yam dəvrunuӱn əzunəməxsus xəstəlikləri məlumdur. Yeni do- qulmumilarda orqanizm yeni hə- yat iqəraitinə uyqunlatmaqa Sauna ibip: uiaq orqanizminin funksional sists- mi davamsız olduqu ucun asan pozula bilir. Bətidaxili patologiya (lelun bətndaxili asfiksiyası, ananın qri pə, məxmərəyə və s, xəstəliyə tutulma-

477

sı) bu dəvrdə təzahur edir. Yeni do- qulmutplarda ilk gӱndən inkitaf qu- surları, doqum travmaları və s. əzua nu gəstərir. Sudəmər devrdə ulaqlar tez bəyuyur, qidaya tələbi ar- tır. Bu devrdə uyparı duzguӱn qida- landırmaq lazımdır, əks halda dis- pepsiya, dizenteriya verə bilər. Bu yada uplaqlar bakteriya və virus məniəli aqciyər iltihabına da tutu- la bilərlər. rkən upaq yapq- larında və məktəbəqədər yaplılarda kəskin infeksion utpaq xəstəlikləri (qızılca, geyəsku- pər, sucicəyi, skarlatina, difteriya, ətta vərəm) ilə xəstələnmə halları coxalır (upqaqın anadan aldıqı tit- ra antitel azaldıqından və bu yaqida utaqlar əz yapqıdları ilə cox təmasda olduqundan. Kicik məktəb yaplılarda (7 yapından 12 ya- ppına qədər) kəskin infeksion xəstə- liklərlə yanaiı daxili sekresiya və- zilərinin pozqunluqlarına, revmatiz- mə, urək və Sinir sistemi xəstəlik- lərinə də təsaduf edilir. Bəyuk məktəb yatplılarda (12—17 yap) vəyeniyetmə yaptında cinsi yetipkənlik dəevrundə daxili sekresi- ya vəzilərində pozqunluqlar, anomali- yalar ola bilər. Bu dəvrdə psixonev- rozlar, revmatizm, ӱrək-damar siste- mində pozqunluqlar və s. təsadӱf edi- lir. Profilaktikası: dəlun antenatal mӱhafizəsi, doqum travma- larının qaripısını almaq, yeni do- qulmutplara xususi qulluq, utaqları dӱzgun qidalandırmaq, infeksion xəs- təliklərə qarilı mubarizə tədbirləri germək (vərəm, difteriya, qızılca və s.-yə qaripı profilaktik peyvəndlər etmək), utpaqın normal fiziki inki- iafına diqqət yetirmək və s. "rl Utpaq xəstəliklərini və onların mualicəsini eyrənən elm pediatriya adlanır. | Əd. Namazova A., Uttaq xəstə- likləri, B., 1975: Propedevtika vnutren- nix boleznen, pod red. V. X. Vasilenko, A. A. Tpe6eHena, M., 1982. UİYAQ HUQUQLARI BƏYANNAMƏ- Sİ—BMT Bali Məclisi 1959 il no- yabrın 20-də qəbul etmitdir. Uplaq- ların huquqlarını mudafiə etmək zərurəti ilk dəfə uypaq ipuqari haqqında Cenevrə Bəyannaməsi (1924) ilə e”lan edilmindi. U.H.b. irqindən, dərisinin rəngindən, ana dilindən, dini, siyasi, yaxud digər əqidəsindən, milli mənsubiyyətindən, ictimai mən- iqəyindən, əmlakından, doqulmasın- dan və s.-dən asılı olmayaraq uydaq- ların tərbiyə, təhsil, tə”minat, fi- ziki və mə"nəvi inkitaf sahəsində bərabər huquqlarını e”lan edir. UYYAQ CİNAYƏTKARLIRI, Həd- di-buluqa catmamıila-

rın cinayətgarlıqı — həd- di-buluqra catmamımiların ictimai təhlukəli hərəkətləri, həmin hərə-

gətlərə gərə cinayət məs”uliyyəti nə" zərdə tutulmuiidur.

İstismarcı cəmiyyətdə U.c. cə- miyyətin sosial-iqtisadi quruluzdun- dan irəli gəlir. İiqizlik, təhsil almaqın cətinliyi, narkomaniya və s. sosial bəlalarla dolu burjua cəmiy- yəti ucun U.c. səciyyəvidir.

Sosializm cəmiyyətində U.c.-nın səbəbləri (onun kəklu səbəbləri ləev edilmipnlir) uiyarın duzgun tərbiyə edilməməsi, ailənin mənfi tə"siri (sərxopluq, qəddarlıq və s.), cinayət-

478

VIAT HƏhƏPHHK/TƏPH VƏ PARKLARI

kar elementlərin təhrikciliyi ilə baeqlıdır. Sosializm cəmiyyətində cə- miyyət uzvlərinin rifahının, mədə- niyyətinin və iquurluluqunun durma- dan yӱksəldilməsi uzrə tədbirlər sis- temi U.c.-nın ləevi uqrunda mubari- zədə muhum əhəmiyyət kəsb edir və Sov.İKP Proqramında gestərildiyi kimi cinayətkarlıqın kəkunu kəsməyə zəmin yaradır. Ailədə, məktəbdə, ic- timai təpkilatlarda tərbiyənin daha da yaxiqılatidırılması, həddi-buluqa catmamıliların yaiyayınl yerlərində asudə vaxtlarının təyikili və s. təd- birlər mӱntəzəm olaraq həyata keci- rilir. U.c. ilə mubarizə çcun nəzər- də tutulan ailaqıdakı tədbirlərin muhum əhəmiyyəti var: a) pis yappayıtp və tərbiyə iləraitinə duiimui həddi- buluqa catmamınlara yardım (bax həm- cinin Qəyyumluq, Himayəcilik)) b) hu- quq pozuntuları tərədən yeniyetmələ- ri cinayət yolundan cəkindirmək, v) U.c. ilə cinayət-huquqi mubarizə təd- birləri. Sovet qanunvericiliyi ilə həddi-buluqa catmamımların cinayət iplərinə baxılmasının bir sıra xu- susiyyəti mӱəyyən edilmitdir, bu xu- susiyyətlər yeniyetmələrin mənafeyi- nin qorunmasını və cinayətin tərədil- məsi səbəblərinin cuzə cıxarılması- nı tə”min edir (bax həmcinin Həddi- Sulu catmamıilar). UİYYAQ YYƏHƏRCİKLƏRİ VƏ PARK- LAR I—utaqlar arasında tərbiyəvi və saqlamlıq ipi aparan, onların mədəni istirahətini təpqykil edən mək- təbdənkənar muçəssisələr. U li. və p. mustəqil, yaxud mədəniyyət və , istira- hət parklarının yanında ola bilər. Ulp. və p. ilboyu ipləyir, ulpaqlar ucun kutləvi tədbirlər kecirir, mux- təlif dərnəklər, idman belmələri, tın konsertlər təlpkil edir, kinofilmlər gəstərir. SSRİ-də ilk utaq iəhərciyi 1928 ildə Moskvada .M. Qorki ad. Mərkəzi mədəniyyət və istirahət parkında yaradılmındır. Hazırda SSRİ-də 300-dək (o cӱmlədən Azərb.SSR-də 12) U li.v.p. var (1983). UİYAQ-GƏNCLƏR İDMAN MƏKTƏB- LƏRİ (UGİM), SSRİ-də —yuӱk- səkixtisaslı gənc idmancılar yetiitq- dirən, onların fiziki tərbiyəsi ilə məpqul olan, məktəblər və pioner təi11- kilatları ucun ictimai bədən tərbi- yəsi fəalları hazırlayan məktəbdən- kənar idman muəssisələri. UGİ M-nin iki nevu var: kompleks (idmanın bir necə nevu uzrə) və ixtisaslatidırıl- mıpq (idmanın ancaq bir nəvu uzrə) məktəblər. UGİM əzərək esp.-la- rın maarif nazirlikləri, SSRİ Yol- lar Nazirliyi və kənullu idman cə- miyyətləri və muəssisələri sistemində yaradılır, təsdiq edilmii nӱmunəvi əsasnaməyə uyqun fəaliyyət gestərir- lər. UGİM forma, təikil və vəzi- fələrinə gərə r-n, təhər, vil., resp. və mərkəzi olur. Buraya qəbul umum- təhsil məktəblərinin təqdimatı uzrə secmə yolla aparılır, 8—14 yalı utaqlar qəbul edilir. Təhsil muddə- ti 1—2 ildir. SSRİ-də 4000-dək, O cumlədən Asəp6.CCP-nə 225 YKHM fəaliyyət gestərir (1984). UYYAQLAR (huquqda) — həddi-bulura catmamıti 1əxslər. Upaqlıq dəvru alparıdakı yailara bəlunur: sӱdəmər yali—1.yaqpadək:, kərpə yali—1—3 yaql)( məktəbəqədər yai—-33—7 yal, kicik məktəb yapı 7—12 ya:i: orta məktəb ya- iyı 12—14 yay, yuxarı məktəb yaqpı

—14—17 yap. Mulki və ailə huququn- da qanunla həddi-buluq yappına catmıpi iəxslərə də U. deyilir.

SSRİ-də U. huquqi mudafiədən geni istifadə edirlər. Tam fəaliy- yət qabiliyyəti 18 yadan bailanır. U.-ın fəaliyyət qabiliyyəti ya olmur (15 yapadək), ya da onlar qismən fəa- liyyət qabiliyyətinə malik olurlar (15—18 yatpadək). 15 yadan 18 yaplya- dək olan U.-ın huquqlarını həyata kecirmək ucun himayəcilik, 15 yaita- dək dəvrdə qəyyumluq muəyyən oluna bi- lər. Valideynlər ez həddi-buluqa,cat- mamınq U.-ının qanuni nӱmayəndələ- ridir. Valideynlər əldukdə U. onla- rın vərəsələridir. Sovet qanununa ge- rə vəsiyyətnamənin məzmunundan asılı olmayaraq həddi-buluqa catmamıiy və ya həddi-buluqa catm6ıp, lakin əmək qabiliyyəti olmayan U. vərəsəlikdən kənar edilə bilməz və məcburi pay (qanun uzrə catası pay) alırlar (bax məs., Azərb,SSR Mulki Məcəlləsi, m. 538). Valideynlər və ya evladlıra gəturənlər əzlərinin həddi-bulura catmamıl və ya həddi-buluqa catmıpit, lakin əmək qabiliyyəti olmayan U.-ı- nı maddi cəhətdən tə”min etməlidir- lər. U. əz nəvbəsində valideynlərini və ya əvladlıqa gətuӱurənləri dolan- dırmalıdır. Qanunvericilik həmci- nin digər qohumların (baba, nənə, qar- daqi, bacı) və ya əqrəbaların (exe) atanın, əgey ananın) U.-ı dolandır- Mar iqərtlərini nəzərdə tutur. Bax həmcinin Aliment.

Atalıq kənullu qaydada, yaxud məhkəmə yolu ilə muəyyən edildikdə U.-ın huquqları nikahda olan vali- deynlərdən tərəmiiy U.-ın huquqları- na bərabərdir. Ӧvladlıqa geturulən Y. doqma U.-a bərabər tutulur. UMYAQLARI BEYNƏLXALQ MUDA- FİƏ GUNC—utpaqları muharibə təh- lukəsindən qorumaq, onların sarlam- lıqı, demokratik əsaslarla tərbiyə- si və təhsili qayrısına qalmaq məqsə- di ilə qeyd edilən gun. 1949 ildə Bey- nəlxalq Demokratik Qadınlar Fede- rasiyası PQurasının Moskva sessiya- sında qəbul edilmiiy qərara əsasən Hər il iyunun 1-də qeyd edilir. UİYAQLIYQ (ikeqiz, pehla)—diiyi hey- vanlarda cinsiyyət axacaqlarının xu- susi iipe”bəsi (balalıq), qadınlarda isə daxili cinsiyyət orqanlarından

biri. qr eyvanlarda balalıq həlqəvi soxulcanlarda, ilbizlərdə, əksər ib-

tidai onurqalılarda, bə”zi suda-quru- da yapayanlarda, bir cox şuӱrunənlər- də, qupplarda və butun məməlilərdə təsaduf olunur. Muxtəlif məməlilər: də muxtəlif cur olur. Kloakalılar- da və kisəlilərdə (kenquru və s.) ba- lalıq cut olur və hərəsi ayrılıqda kloakaya, kisəlilərdə isə balalıq yo- luna acılır. Ciftli məməlilərdə cut balalıqdan tək balalıra butun kecid fazaları mupiahidə olunur. |

İnsanda boiluqu əzələli orqan olub kicik canaqda duz baqır- saqla sidik kisəsi arasında Yerlətyir. Yuxarıda U. boruları ilə, alpaqı- da isə U. yolu ilə birləir. U. ar- mudabənzər formada olub, 3 Hissəyə bəlunur. Dibi—yuxarı hissəsi, cismi —orta hissəsi və boynu—aplaqrı His- səsi. Boynu U. Yolu ilə əhatə olunur.

Normal halda enə bukulmupq və ənə əyilminl vəziyyətdə Yerləptir. y .IN divarı uc qipladan təiipgil olunur:

xarici (seroz qipya), orta "(əzələ qipla- sı) və daxili (selikli qipya). U.-ın vəzifəsi mayalanmıi yumurtanı mçəy- yən vaxt bəsləmək və dəl yetiidikdən sonra yıqılaraq onu xaricə cıxarmaq- dır. U.-ı canaq və aaqrı qarın kə- ləfi sinirləri innervasiya edir. UYYAQLIQ ARTIMLARININ İL- TİHABI–—bax Salpinqooforit. UİYAQLIQ YOLU—qadın cinsiyyət orqanı, diiqi məməlilərdə cinsiyyət axacaqlarının son 1190"bəsiy upyaqlıqı xarici cinsiyyət orqanları ilə bir- ləpdirir. Kisəli məməlilərdə bala- lıq yolu, qadınlarda isə uplaqlıq Yolu. dəhlizinə acılır. Divarı selikli, əzələ və birləqidirici toxuma qiiya- larından təpkil olunmuiydur. UYYAQLIQDANXARİC HAMİLƏ- LİK, ektopik hamiləlik-- insan rutpeyminin uppaqlıqdanxaric inkipafı. Yerindən asılı olaraq boru, yumurtalıq və qarın bopluqu hamiləliyi mə”lumdur. Ən cox boruda təsaduf olunur. Bəzi hallarda boru- larda adenomioz əmələ gəldikdə, cin" siyyət orqanlarının hormonal catıi1- mazlıqında da U.h. tərənə bilər. Səbəbi: qadın cinsiyyət orqanlarının (əsasən, boruların) iltihabıdır. İl- tihabi dəyipikliklər (bitinmə, capıq və s.) nəticəsində boruların funksi- yası pozulur, mayalanmınt yumurtahu- ceyrə ulpaqlıqa dӱiqə bilməyərək boru- da inkiqpaf edir. Bəzən cinsiyyət or- qanlarının qeyri-normal inkiafın- dan (infantilizm), hamiləliyin qar- pısını almaq ucun istifadə olunan maddələrdən (yod və s.) də bai verir. Əlamətləri: qanlı ifrazat, qar- nın aqparı nahiyəsində aqrı, b, lik, baigicəllənmə və s. Bu əlamət- lər aikar edildikdə mutləq Həkimə muraciət etmək lazımdır. Belə vəziy- yətdə dərman icmək, isidicidən isti- fadə etmək olmaz. Mualicəsi: cərrahi yolladır. Profilakti- k ası: ipəxsi gigiyena qaydalarına riayət etmək, iltihabi xəstəlikləri vaxtında mucalicə etmək, dəvri ola- raq mӱayinədən kecmək və s.,

Əd.. Qraznova İ. M., Vnematoc-

=

nal beremennosth, M., 1980. UİYAQLIRIN “"ALLANMASI — ulpaqlırın canaq oxundan ailarıda

yerlətməsi. Uliaqlıq cinsiyyət yarı- qından kənara cıxarsa bu utpaqlıqın dutməsi adlanır. U.s. cox doran qa- dınlarda təsaduf edilir, kicik ca“ naqda qan durqunluquna, uiyaqlırın bəyuməsinə, aqrı və ifrazatın axma- sına səbəb olur. M ualicəsi: to- xumaların tonusunu qaldırmaq (key- fiyyətli qidalar, su proseduraları, gimnastika və s.), aqır fiziki ii gərməmək vəs. Profilaktika- sı: idmanla mətqul olmaq, qadın əmə- yini muhafizə edən qanunvericiliyə riayət etmək və s.

UİYAQLIRIN SELİKLİ QİMYA- SININ İLTİHABI—bax Endo- metrit.

UİYAQSALMA—bax Abort.

YLAKÖB Dmitri Nikolayevic (24.1. 1873, Moskva—17.4.1942, Daikəndl)— rus sovet dilcisi. SSRİ EA m. uzvu (1939). Baqilıca əsərləri (eHun har- qında elmə qısa giriiyə, 1913, 9-uy nəiri 1929 və s.) rus dialektologi- yasına həsr edilmiiidir. Moskva dia- lektoloji komissiyasının yaradıcı- larından (1903 illən) və sədrlərindən (1915—31) biri, komissiyanın burax-

YUHY

479

DIRI əsərlərin redaktoru olmusid (1904—31). *Rus dilinin ah - oa 0 1—4, 1935—40) yeli” ?HPH və redaktorudur. U İYAKӦV Fyodor F İonopoasx (1744, Yaxud 1745, indiki Mordva MSSR Tem- nikov r-nun Alek- seyevga k.—14.10. 1817, orada)—rus donanmacısı, ad- miral (1799). Dəniz kadet korpusunu bi- tirmiir, Baltik, Don (Azov), Qara dəniz donanmala- rında xidmət et- mipdir. Rusiya— Turkiyə muharibə- lərində (1768—74, 1787 —91) iptirak etmiti, Fidonisi

Vam” — a: yaxınlıqında

a. (1788), Kepu nənn3 Bypyıumacbınna(1790), Tendra a. (1790) və Kaliakriya burnu (1/91) yaxınlıqında turk donanması-

uzərində qələbələr qazanmınpdı. Ara- lıq dənizinə Yurutidə (1798—1800) İo- ni a.-larının ələ kecirilməsinə (bura- da Yunan Yeddi Ada Respublikasının Yaradılmasında əzunu həm də məharət- Lİ siYasətci və diplomat kimi gestər- miqppdi), İtaliyanın fransızlardan azad edilməsinə nail olmusidu. 1807 ildə 1 Aleksandrın tə”kidi ilə iste”- faya cıxmıldı. SSRİ-də iki dərə- cəli hərbi U. ordeni, həmcinin U. medalı tə”sis edilmitdir (1944). U. ad. buxta (Barens dənizində), burun (Oxot dənizinin iim. sahilində), Sov. HDD-də kreyser var. U. haqqında bə- dii əsərlər yazılmıqi, filmlər cə- kilmitdir.

UİYİNSKİ Konstantin Dmitriyevic (2.3.1824, Tula—Z.1.1871, Odessa, Ki- yevdə dəfn edil- | | al mipdir)—Rusiyada Yi I elmi pedaqogika- nın və xalq məktəb- lərinin banisi. Moskva un-tini Hu- quqelmləri namizə- di elmi dərəcəsi ilə bitirmiit (1844), Yaroslavt huquq liseyinin prof.-u (1846—49) olmulidur. c“Kame- | ral təhsil Haqqın- | daə (1848) əsəri ilə gərkəmli alim kimi tanınmıddır. Demokratik ide- yaları təbliq etdiyinə gərə bir mud- dət ipsiz qalmısn, Peterburq Yaxın- lıqındakı Qatcina yetimlər in-tunda (1854—58) və Smolnı nəcib qızlar in-tunda inspektor (1859) tiləmii, c Jurnal ministerstva narodnoqo pros- veplieniyajnın redaktoru (1860—61)

olmumur. 1862—67 illərlə xaricdə (əsasən İsvecrədə) pedaqoji nəzəriyyə ilə məpqul olmuqi, “İnsan tərbiyə iredmetadarə (2 cildlik) əsərini, “Vətən dilim dərsliyini və s. yazmıil- dır. 1868 ildə vətənə qayıtmındır.

U.-nin dunyagərutiu rus klassik materialist fəlsəfəsinin tə”siri ilə idealizmdən materializmə doqru in- kipaf etmipdir. Onun pedaqoji əsər- lərində irəli surulən fikirlər əz yeniliyi, mutərəqqiliyi ilə Qərbi Av- ropada muasirlərinin əsərlərindən yӱksəkdə durmutdur. U. bu əsərlərdə qabaqcıl rus pedaqoji fikrini zən- ginləpdirmiii, orijinal mutərəqqi- demokratik elmi-pedaqoji sistem ya- ratmınpdır. U. iəxsiyyətin əqli, əx- laqi, estetik və fiziki cəhətdən tam formalatmasında tərbiyəni əsas va- sitələrdən biri hesab etmiidir.

Xəlqilik U.-nin pedaqoji siste- mində mərkəzi yerlərdən birini tutur. U.-yə gərə hər bir xalq əz tərbiyə sis- temini yaratmalıdır. U. insanı hə- yata hazırlamaqı tərbiyənin bailıca vəzifəsi hesab etmiti, butun gənc nəs- lin əz ana dilində icbari təhsil yolu ilə tərbiyələnməsini, qadınların da təhsillə əhatə olunmasını tələb et- mipdir. U. ana dilini butun tə”lim- tərbiyənin əzəyi hesab etmipdir.

U. ezunun umumi pedaqoji, qnoseo- LOJİ VƏ PSİXOLOJİ TƏ”LİMİNƏ əsasla- naraq, mӱtərəqqi didaktik prinsiplə- ri inkitaf etdirmiit, tə”limdə uptaq- ların yap xususiyyətlərini nəzərə almaqı, tə”limi əyanilik əsasında qu- rub uttaq ucun maraqlı etməyi, tədri- sin pagirdlərin zehni inkipafına mӱvafiq olmasına, iquurlu və mehkəm mənimsənilməsinə calınmaqı, hazır- lıqlı mӱəllim kadrları yetiipdirməyi təbliq etmitdir. U.-nin dəfələrlə kӱtləvi tirajla nətr olunmuti “Vətən dili və “Utpaq aləmim dərsliklərin- dən Rusiyada butəv bir nəsl tə”lim al- mıppdır. U.-nin pedaqoji ideyala- rının tə”siri altında Rusiyada ger- kəmli pedaqoqlar. (N. F. Bunakov, N. A. Korf, V. İ. Vodovozov, D. D. Semyonov) yetitmitdir. U.-nin mutə- rəqqi pedaqoji fikirləri qeyri-rus xalqların, o cӱmlədən Zaqafqaziya xalqlarının da pedaqoji fikrinin inkipafına guclu tə”sir gestərmiii- dir. Bəyuk Oktyabr sosialist inqila- bına qədər Azərb.-ın xalq məktəblə- rində rus dili Uzun muddət V.-Huu aVətən diliə və 4“Uilpaq aləmiz dərs- likləri əsasında tədris edilmiidir. Bu dəreliklər həm lə azərb.-lar ucun ana dilində dərslik tərtib etməyə ərnək olmuiidur. İlk dəfə Mrəvan gimnaziyasının Azərb. dili muəl- limi M, Ə. Elxaiov, sopra Azərb.

maarifcisi A. O. Cernyayevski azərb.- lar ucun “Vətən diliə dərsliklərini tərtib etmiiylər. Hər iki dərslik U.- nin əsərinə uyqun olsa da, bunlarda Azərb. dilinin xususiyyətlərindən gə- lən orijinallıq var idi. Azərb. pe- daqoqu R. Əfəndiyev U. ideyalarının gerkəmli davamcılarından olmuii, əzunun 4“ Ulpaq baqcası?z və “Bəsirət- ul-Ətfaləı dərsliklərini U.-nin pe- daqoji ideyalarının tə”siri altın- da yazmıtidır.

SSRİ XKS-nin 1945 ildə tə”sis etdiyi K. D. Utinski ad. medalla RSFSR-də ən qabaqcıl muçəllimlər və pedaqoji elm xadimləri təltif olunurlar.

Əsərləri: Secilmitl pedaqoji əsərləri, B.,1953: Sobr. soc., t. 1—11, M.— L.. 1948—52: İzbr, pedaqoqiceskie soc., t. 1—2, M.,. 1974, Detim. Rasskazı i skaz-

s "əə ƏƏl: Mə zımov N. M., Muqayisəli tə"lim usulu haqqında K. D. Utinskinin fikirləri və məktəb tə”limində bunun əhəmiyyəti, B.. 1957, Lordkipanid- ze K. O, Pedaqoqiceskoe ucenie K. D. Utinskoqo, 3 izd., M., 1964, Qonca- rov N. K., Pedaqoqiceskaa sistema K. A. YunHekoro, M., 1974, CanbHukOB (O, V., Ubejdenis (UtpinskiN), M., 1977, Zajurilo V. K., Utinskii v Peter- burqe, L., 1979. UİİYMAL (Oxtpay1) — Yukatan (Meksi- kay—y-a-nda qədim mayyalarıc mədəni, və siyasi mərkəzlərindən biri. U.-ın əsasının qoyulması vaxtı və qədim tarixi mə”lum deyil. 10 əsrin sonun- da tolteklərlə əlaqədə olan tutul- ipiv tayfası U.-ı tutmu, ehtimala gərə U. 13 əsrin əvvəllərində MAayYAa- pan pəhər-devləti qopunları tərəfin- dən daqıdılmındır. ABP1 və Meksi- ka arxeoloqları U.-ın xarabalıqla- rını dəfələrlə (19 əsrdən) tədqiq et- miplər. Binalar qismən bərpa olun- mupdur. Coxlu monumental me”mar- lıq abidələri icərisində U.-dakı a Həekmdar sarayız, piramidanın (huid. 30 m) ustundə tikilmiit mə"bəd (4Ca- dugər eviz), *Geyərcin damız, daxili Həyət ətrafında tikilmiiy 4 binadan ibarət “Qadın monastırız kompleksi, aATısbaəralar eviz, Cırtdan eviz və s. diqqəti daha cox cəlb edir. YUHY, Ymuyh, Yiunyh ən“ Azəriyyə, Ulinuya — Azərb.-da orta əsr (pəhəri. Urmiya gəlundən C.- q..də, Urmiya 11.-ndən 2 gunluk məsa- fədə daqlıq ərazidə yerləirdi. Ərəb istilasından sopra U. və onun ətra- fındakı yerlər Cəbrəvan və Təbriz- lə birlikdə ər-Rudayni (burada məs- kunlapmıiq Bəni ər-Rudayipi ərəb qə- biləsinin adı ilə) adlapırdı. Ya- qut əl- Həməvi 1220:21 illə U.-LƏ OL- mui və ipəhərin xarabalıqra cevril- məsi barədə mə”lumat vermiiədir.

480

C— Azərb. əlifbasının iyirmi altın" cı hərfi, muasir Azərb. ədəbi dilində bu hərflə ipyarə olunan dilənu, do- daqlanan, incə qapalı saitin ipparə- si. 1941 ildə Azərb. əlifbasının islahatı zamanı qəbul edilmidir.

Səzun əvvəlində, ortasında və C€O- nunda itlənilir. UBEYD— Fələstində, İordan cayı-

nın q.-ində Tiveriad gelundən 3 km c.-da acıq Paleolit dupərgəsi. Qa- zıntı ipləri umumi uz. 1100 m-dən artıq olan 7 ə aparılır (1959 ildən). Mədəni təbəqələrin umumi qalınlıqı 154 m-dir. azırlanma texnikasına və tipoloji xususiyyət: lərinə gərə qədim aiqəl dəvrunə aid

mindən artıq dali mə”mulatı (əl capacaqları, copperlər, coppinqlər və nӱvə tpəkilli alətlər) tapılmıiq- dır. Azərb.-da Azıx mararası CUT tə- bəqəsinin datp alətləri ilə U. alətlə-

ri arasında oxiparlıq nəzərə carpır.:

Ədq Paleolit Blijneqo i Sredneqo

Vostoka, L., 19 YBE)A MƏH | mədəniyyəti — Mesopotamiyada, Suriyanın HIM.-biH Za və Kicik Asiya- nın c.-iq.-ində yayılmın Eneolit dəv- runə (e.ə. 6-cı minilliyin sonu—4-cu minilliyin ortaları) aid arxeoloji mədəniyyət. Qədim Ur ii. (İraq) yaxın- lıqındakı əl-Ubeyd təpəsinin adı ilə adlandırılmındır. İlk mərhələ ucun boyalı keramika ilə səciyyələnən erkən əkincilik MƏHƏHH,ƏTH, Ccicək- lənmə devrundə isə mərkəzində monu- mental mə”bəd olan yaqayınə məskən- ləri, sun”i suvarma arxları, həndəsi naxıilı qablar, gildən qadın heykəl- cikləri, meəhurlər, mis əiyYalar və s. xarakterikdir. Əhali əkincilik və maldarlıqla məiqul olmutidur. *.M-- nin Livan, Pimal-Qərbi İran, Zaqaf- qaziya və Orta Asiya maddi mədəniyyət- lərinə tə”siri nəzərə carpır.

Əd. Masson V. M., Srednan Aziil i Drevnin Vostok, M.—L., 1964, B ren- tıss B., Ot Panidara do Akkada (per. s nem.), M., 1976. CVƏZ, qutparmudu (Sorbus) — gulcicəklilər fəsiləsindən Yarpaqı təkulən aqac və ya kol cinsi. Yarpaq- ları nəvbəli duzulur. Meyvəsi yumru və ya ovaliəkillidir. İkicinsiyyət- li cicəkləri qalxancıq ciİCək qru- punda yerləipir. TPimal Yarımkurə- sinin mӱlayim quriaqlarında 50-dək (baiqa mə”lumata gərə 100-dək), SSRİ- nin Avropa Hissəsində və Qafqazda O, o cumlədən Azərb.SSR-də 11 (baii- ra Mə"nyMara gərə 14) nəvu mə”lum- dur. Quparmudu nəvlərinin meyvə-

78. : : NİYYƏTİ,əl-uUbeyd

si yeyilir, tibdə və likər-araq isteh- salında istifadə edilir. Odunca-

qından mebel, musiqi alətləri və xır- da ətyalaf dӱzəldilir. Dekorativ itkidir.

3 CHHMPH (Nervus facialis)—7-un cut gkəllə-beyin siniri, qarılıq si- nirdir. Tərkibində hərəki və hissi sinir lifləri var. Nuvəsi beyin kər- pusundə yerlətir. Bu nuӱvələrdən baii- layan liflər U.s.-ni təpkil edir (Hissi və vegetativ liflərin nuvəsi ara sinirə aiddir). U.s. daxili qulaq kecəcəyi və gicgah sumuyundə olan U.s. kanalından kecərək kəllə boplu- qundan xaricə cıxdıqdan sonra qulaq- altı vəziyə daxil olur və onun kut- ləsində uc ipaxələrə bəlunur. U.s.- nin Hərəki lifləri mimiki əzələləri, biz-dilaltı əzələni, iki qarıncıqlı əzələnin arxa qarıncıqını və boyunun dərialtı əzələsini, vegetativ (sekre- tor) lifləri cənəaltı və dilaltı aqız suyu vəzilərini, gəzyaipqı vəzisini, burun bopluqunun, damaqın və udla- qın yuxarı Hissəsinin selikli qipqa vəzilərini innervasiya edir. Hissi liflər isə dilin ən 2/3 hissəsinin dad hissiyyatı innerqasiyasını tə”min edir. Vegetativ və hissi liflər be- yin kətuyu yaxınlıqında ara siniri təpkil edir. Patologiyası iflicdir. UZVİ ALƏM — Yerin biosferində məskunlatan canlı varlıqlar. Mik- roorqanizmlər, bitkilər, heyvanlar və insanlar U.a.-i əmələ gətirir. U. a.-in ayrı-ayrı komponentləri həyat fəaliyyəti prosesində əz aralarında və qeyri-ӱzvi təbiət cisimləri ilə sıx qarpılıqlı tə”sirdə olurlar. UZVİ ANALİZ—uzvi maddələrin vəsfi və miqdari tərkibinin və qu- ruluppunun tədqiqi. Maddənin mole-

kullarının tərkibindəki elementlə: rin nəvləri vəsfi elementar analiz, onların hər birinin gut-

ləsi miqdari elementar analiz, xarakterik funksional atom qruplarının məs., karboksil (—SOON), nitril (—CN), azo

(—C—MC—) qrupları və s. olması, onların sayı və yerləiymə qaydası isə funksional analiz usulla- rı ilə tapılır. Uzvi maddələrin qu- rulutpu bu analizlərin nəticələrinə əsasən, həmcinin həmin maddəni, tər- kib və qurӱluliu mə”lum olan qa birlətməyə cevirərək alınan maddəni onun saf numunəsi ilə muqayisə etmək- lə (identikləidirmə çsulu) muəyyən- lətdirilir. İdentikləidirmə ucun maddələrin fiziki xassələri (ərimə və qaynama temp-ru, Sıxlıqrı, iytıRı udma əyriləri və s.) ilə )aHaMıbi MYBa- fiq kimyəvi reaksiyalardan (rəngli maddə əmələ gətirməsi, xarakterik ce- kuntu verməsi) istifadə edilir. Uzvi birləttmələrin analizində xali KHM/)ƏBH YCyTaD (OHTHK, €TEKTPOMET- rik, polyaroqrafik, xromatoqrafik və s.), eləcə də mikroanalitik usul- lar geni tətbiq edilir. | Y3BMH BİRLƏİYMƏLƏRİN NOMEN- KLATURASI —uӱzvi birləimələrin təsnifatı ilə sıx əlaqədar olan ad- lar sistemi. Uzvi kimyanın inkiiya- fa bailamasının ilk devrundə kim- yəvi maddələrə təsadufi və bayaqı adlar verilirdi. Bu adlar həmin mad- dələrin təbii mənbələrinə və ya xa- rakterik xassələrinə əsaslanır, ya da ayrı-ayrı alimlərə hərmət əlaməti olaraq verilirdi. Belə adlardan bə”- Ziləri indi də iplədilir. Lakin mad- dələrin elmi adı onların kimyəvi qurulupqyunu əks etdirməlidir. Uzvi birlənmələrin ilk nomenklaturası 19 əsrin 2-ci yarısında tədricən Ya- ranan rasional nomenklatura olmuipq dur. Bu nomepklaturada adların əsa- sını muvafiq homoloji sıranın sadə nӱmayəndəsi tətikil edir (o, Həmin sıranın sirinci birlətməsi olmaya da bilər). Adların əvvəlinə, birləipt- mənin tərkibindəki radikalların və digər quruluti hissələrinin adı əlavə edilib, molekulda tutduqları yer YU- nan hərfləri ilə gəstərilir. Radi- kalların adı elementlərin latın ad- larının kəkləri ilə cilə iYəkilci- sindən (yun. hӱ1e—maddə) dӱzəldilir, məs... ON—hidroksil, SOON —kar- boksil, SO —karbonil, tarixi adlar M(CMu.—ammonium, SM—sian, SM8—ro- dan, CMN,—amid olduqu kimi saxla- nılır. AMiaqıdakı birləimələrin

UZVİ KİMYA

-—l-Ğ5——ıxıcxcxcx-—-ctyU unusu— ——.——.— ih——iiiik

adında molekulun əsas geturulən his- səsi formulda qırıq xətlərlə qeyd edilmitdir.

| CH, ) Ca == 1 f 1 "sb Cr

iya ə ADA ədib 4, games)

CH:—iC —C,H, SN.—|2=S6|—sn,

ie . La "a z "i " 1 ———- UM, YR

R hi 25. İs, “3 Tüm) ğı. Ok YA :

(uzu, Nala exloq- "İRA HƏZİ

... “ə I - n bi Dİ. o ki "s

Trimetiletil- o,V—Dimetiletilen bl) N metan Le es Tea ə 4 C Ak, OK

= SəNusnu--SN-S0oN |

.. veə, : 4 ə 227 bə.

qəni i “Cə. .3.. Ku

I p

Əbi Metilben zilasetat turptusu,.

"a—metilhidrodarcın turipusu,

a—benzilpropion turpusu.

Ad ucun nəyin əsas geturulməsin- dən asılı olaraq eyni maddənin bir necə rasional adı ola bilər (111). Son- ralar—cRadikal—funksional nomenk- latura2k—adlanan rasional nomenkla- tura 20 əsrin 50—60-cı illərində

eynəlxalq Saf və Tətbiqi Kimya İtti- faqının qəbul etdiyi muasir U.b.n.- nın tərkib hissəsi olmutidur. Həmin nomenklaturanın digər tərkib hissəsi Cenevrə və Lyoj nomenklaturalarına əsaslanan əvəzedicilər nomenklatura- sıdır. Burada birləpmələrə verilən adın əsasını onların bait karbon zənciri və bali funksional qrup təit-

kun edir. Bai zəncir muvafiq karbo-

hidrogenin adının kəku ilə (S.-met, Ş-et, S.-prop, S.-but, Ş-pent və s.), karbon-karbon rabitələrinin xarakte- ri -an (doymutq karbon zəncirlərində), -en (ikiqat rabitə), -in (ucqat rabitə) iəkilciləri ilə, yan zəncirlər isə muvafiq radikalların adı ilə gestə- rilir. Yuxarıdakı " birləiymələr YORAS-ın əvəzedicilər nomenklatu- rasına əsasən belə oxunur: (1)—2,2- dimetilbutan: (P) buten-2, (P1)-Z-fe- nil-2-metilpropan turiusu.

Bir necə muxtəlif funksional qrupu olan birlənmələrin adında ipəkilcidə yalnız bai funksional qru- pun iparəsi (qısaldılmıild adı) sax- lapılır, qalan funksional qrupla- rın adı isə yan zəncirlərin (rali- kalların) adı ilə birlikdə ƏH HƏ- kilcidə qeyd edilir. Bu zaman eyni funksional qrupun adı ipəkilcidə (boyuk qrup sayıldıqı ucun) bir cur, ən ipəkilcidə isə (kicik qrup sayYIlL- dırı ucun) baiqa cur cəkilir. MƏs.,

sn, | CC 21 CH,—C—C—CH: pisi OH O

Z-oksi-Z-metilbutanon-2

| 4 3 2 1 — Ciic—CH—CH—COOH | |3 u OH NHA, 2-amino-3-oksi-4, 4,4—trixlor- butan turiqusu, Sikl qurulusqilu (alisikl, aromatik, heterosikl), element-uzvu birlə—mə- lərin və stereoizomerlərin adları muvafiq qaydalara əsasən dӱzəldilir. Əd. Benks Dj., Nazvanin orqani- ceskix soedinenin, per. s anql., M., 1980, Y3BH BHPnƏLMƏnƏPMH HALO- GENLƏYİDİRİLMƏSİ — uzvi bir-

ASE—–31, c. 9

. rılmasıdır.

481

ləpmələrin molekullarında hidrogen atomlarını halogen (xlor, brom, yod və fluor) atomları ilə əvəz etməklə əmin molekullara halogen daxil edilməsi prosesi. Ən bəyuӱk praktik əhəmiyyəti olanı uzvi birlənmələrin xlorlapdırılması və mb Bunlardan texnikada muxtəlif uzvi Ləlledicilər, freon- lar, plastik kutlə, sintetik kaucuk, boya maddələri və s. almaqqtucun isti- fədəqadilir. Hallogenlərin qopa pa- itəli karbon atomlarına birlətib -di və tetrahalogenlər əmələ gətirmə- sinə də h. kimi baxmaq olar. Bu termin bə”zən hər hansı usulla kar- bon-halogen rabitəsi yaranması hal- larına aid edilir. CZVİ BİRLƏİYMƏLƏRİN HALO-

GENLİ TƏRƏMƏLƏRİ—uzvi bir-

ləpməyə birbapa hHalogenlə (xlor, brom, yod, fluor) tə”sir etməklə onun molekulundakı hidrogen atomların- dan birinin və ya bir necəsinin halo- gen atomları ilə əvəz edilməsi nəti- cəsində alınan uӱzzi birləimələr. Bu birlətmələri baqqa usullarla da almaq olar, məs., spirtlərə haloge- nid turipuları (NS1, NVq, NT və NE) ilə tə”sir etdikdə, hidroksil qrupla- rı halogenlə əvəz olunduqundan spir- tin halogenli terəməsi alınır. Ha- logen atomlarının baiqa atomla və ya atomlar qrupu ilə əvəzolunma qa- biliyyəti U.b.H.t.-ndən Y3BH sintez- də aralıq məhsul kimi geni istifa- də etməyə imkan verir. Onlardan ir coxunun (məs., korbon tetraxlorid, xloroform, heksaxloran, muxtəlif freonlar və s.) bəyuk tətbiqi əhəmiy- yəti var.

Y3BH DUYRULAR — bax Daxili

duykular.

Y3BH KİMYA—kimyanın ÖƏNMƏCH, karbonun digər elementlərlə əmələ gə- tirdiyi ӱzvi birlətmələr adlanan maddələrin tərkibini, alınmasını və kimyəvi cevrilmə qanunlarını ey- rənir. Karbon, baliqa kimyəvi element- lərdən fərqli olaraq elementlərin coxu ilə muxtəlif birlətmələr ve- rir. Karbon atomları əz aralarında birlətərək acıq zəncirli və həlqəvi (sikl) qurulutilu, molekul kutləsi genipy intervalda dəyipən muxtəlif maddələr əmələ gətirir. Karbon bir- ləpmələri ucun balttqa xarakterik cə- Hət izomerlikdir. Bu xususiyyətləri- nə gərə butun digər elementlərin əmə- lə gətirdiyi birlənmələrin sayı 100 minə yaxın olduqu halda, uzvi birləti- mələrin sayı 3 milyonu kecmitdir. Bə”zi uzvu birləmmələr (karbolidrat- lar, zulallar, hormonlar, vitaminlər, nuklein turiuları və s.) bitki və heyvan orqanizmlərinin qurulmasın- da və fəaliyyətində həlledici rol oy- nayır. Bu baxımdan U.k. cansız tə- biəti, materiyanı və materiyanın ali varlıq forması olan həyatı eyrənən elmlər arasında ckərpuə olmutidur. Kimyanın tədqiq etdiyi hadisə və qanu- nauyqunlammmaların bir coxu (məs., izomerlik və maddələrin quruluit nə- zəriyyəsi) məhz uzvi birlətlmələr eyrə- nilərkən kiif edilmitdir. Uzvi bir- ləmmələr uc əsassinfəayrılır: asikl, izosikl və heterosikl birləimələr. Birinci sinfə (alifatik birləiymə- lərə) metan karbohidrogenləri (00)- muii karbohidrogenlər, alkanlar) və doymamı:i karbohidrogenlərin (eti- len, asetilen, dien karbohilrogenlə-

ri) muvafiq homoloji sıraları, onla- rın acıq zəncirli tərəmələri daxil- dir (bax Asikl birləimələr). İzosikl (karbosikl) birlətmələr sinfinə mo- lekullarında karbon siklləri olan birlətmələr, sikloparafin və ya po- limetilen sırası karbohidrogenləri (bax Alisikl birləimələr, Sikloal- kanlar) və onların tərəmələri, bir və coxnuvəli aromatik karbohidrogen- lər (benzol, naftalin, antrasen və s.)

və onların tərəmələri aiddir. Hete-

rosikl birlətmələr sinfinə moleku- lunda karbon atomları ilə yanapı O, M, 5, R, Az və digər elementlərin atomlarının iitirakı ilə yaranmıpil sikllər olan quzvi maddələr daxildir.

Hər karbohidrogen ayrıca gene- tik sıra əmələ gətirir. Bu sıranın uzvləri əz formullarının zahiri quruluiquna gərə bir-birindən ancaq molekulda Hidrogen atomlarından birinin bu və ya digər elementin ato- mu və ya funksional qrupla əvəz olun- ması ilə fərqlənir (məhz həmin atom və ya funksional qrup əmələ gələn yeni maddənin kimyəvi xassələrini muəyyən edir). Məs., benzolun N: genetik sırasına xlorbenzol SavN.S1, fenol C.,H,OH, anilin ŞaN.CN, və s. daxil- dir. Muxtəlif genetik sıraların eyni funksional qruplu tərəmələri homoloji sıralar əmələ gətirir, məs., spirtlər, aminlər, nitrobirlətmələr, halogenli birləitdmələr və s.

Uzvi birlənmələrin adlandırıl- ması qaydaları ӱzvi birləimələrin nomenklaturası ilə muəyyən edilir.

U.k. haqqında bə”zi mə”lumat in- sanlara hələ cox qədimdən mə”lum idi. Onlar qıcqırtma yolu ilə sirkə və spirt almaqı, boyaqcılıqda indiqo və alizarindən istifadə etməyi baca- rırlılar. Lakin orta əsrlərdə (əl- kimya dəvrundə) fərdi uzvi maddə- lərin cox az miqdarı mə”lum idi. 16 əsrdən ballayaraq muxtəlif dərman maddələri əldə etmək məqsədi ilə ax- tarınpilar aparılmıtt, bitkilərdən bir necə cur efir yarı alınmıil, aqacın quru distilləsi yolu ilə me- til spirti və sirkə istehsalı təitjkil edilmitdir. U.k.-nın Yaranmasında kimyəvi birləmələrin tərkibinin miqdari təyin usullarını ipiləyib hazırlayan A. .Lavuazyenin bəyçk ro- lu olmutidur. Sonrakı devrlərdə bu usullar İ. Bertselius (4 U.k.ə termi- nini elmə daxiletmiidir), Y. .Tibil, J. Duma və 6. tərəfindən təkmillə- dirilmitdir (bax Elementar analiz).

. Valer və Y. Libix izomerlik hadi- səsini kəif etmipmlər. Vəler qeyri- uzvi maddədən (disiandan) sintez yolu ilə ilk nədə yanı maddə —oksalat turptusu almıidır (1824), N. N. Zi- nin ipitrobenzoldan reduksiya yolu ilə anilin almısn, P. Bertlo yaraoxiyar maddə, A. M. Butlerov ilk ipəkərli maddə sintez etmitdir və s. Uzvi sin- tezin nailiyyətləri uzvi maddə yaran- ması ucun hƏKMƏH həyati TYBBƏ? ol- ması haqqındakı idealist fikirləri tamamilə rədd etdi (bax Vitalizm).

U.k.-ya dair nəzəri mulahizələr 19 əsrin 2-ci yarısından inkipaf etməyə baplamıl1ıy, radikallar nəzə- riyyəsi irəli surulmunq (Libix, Veə- ler, R. Bunzen və b.), sonra onu tiplər nəzəriyyəsi əvəz etmitiqdir (J. Duma, P1. Jerar və 6.), F. A. Kekule karbon atomunun dərdvalentli olmasını is- bat etmip və onun bir-biri ilə zəncir

482

UZVİ GUBRƏLƏR

kimi birləpə bilməsi imkanını sey- ləmit, Butlerov ӱzvi maddələrin kim- yfəvi quruluiq nəzəriyyəsini yaratmıipt, kimyəvi rabitə, molekulda atomların birləpqmə qaydası və onların qariı- lıqlı tə”siri anlayıtlarını elmə daxil etmiidir. 1874 ildə Y. Vant- Hoff və fransız kimyacısı J. Le Bel molekulda atomların fəza duzu- pərh edən stereokimyanın əsaslarını yaratmıplar. Fiziki təd- qiqat usulları və kvant kimyası mucd- dəalarının inkitpafı benzolun və di- gər aromatik birləpmələrin qurulu- pqunu muəyyən etməyə imkan vermitdir. 20) əsrin təqr. 2-ci yarısından U. k, yeni inkitppqaf fazasına daxil ol- muli, mustəqil elm bəlmələri (loli- merlər kimyası, metal-uzvi birlə- mələr kimyası, fluor-uzvi birləli- mələr kimyası, boya maddələri kim- Yası və s.) yaranmındır. Nəzəri mə- sələlərin həllindəki nailiyyətlər və fiziki tədqiqat usullarının (rentge- noqrafiya, spektroskopiya, nӱvə maq- nit rezonansı, kutlə-spektrometriyası və s.) inkipafı, həmcinin identik- ləpdirmə usullarının tətbiqi və bir sıra muhum problemlərin həllinə imkan yaratmıtndır. Biokimya, tibb və biologiyada U.k. çsullarının tət- biqi molekulyar biologiyanın inki- pafına kəmək etmitdir. Uzvi maddə- lərin sintezi sahəsindəki nailiyyət- lər xlorofil, V.4, vitamini və poli- nukleotidlər kimi murəkkəb qurulupq- lu təbii maddələr almaqa imkan yarat- mıpydır. U.k. və biokimyanın ən bə- yuk nailiyyəti irsilik materialı olan genin sintez edilməsidir (1967—70). Muasir texnologiyada, o cӱmlədən sintetik kaucuk, plastik kutlə, sin- tetik lif, ya maddələszi, dərman maddələri, kino-foto materialları, G.t.-nın zərərvericilərinə qaritı mu- barizədə iplədilən maddələr və bir cox batqa qiymətli məhsulların isteh- salında U.k. ӱsullarının beyuӱk əhə- MİYYƏTİ var. Əsas uzvi sintez sahəsin- DƏ U.k.-nın əldə etdiyi nailiyyətlər bir sıra məhsulların istehsal texno- logiyasını təkmillətdirmiyi, yeni məhsul nəvləri yaranmasına gətirib cıxarmıldır. Uzvi birləptmələrin quruluplu ilə xassələri arasındakı asılılıqın muəyyən edilməsi sayəsində hazırda tələb olunan xassələrə ma- lik yeni material nəvləri istehsal etmək imkanı yaranmındır.

SRİ-də U.k. problemləri ilə məppqul olan coxlu elmi-tədqiqat in- tu var. Azərb.SSR-də bu sahədə təd- qiqat ipplləri Neft Kimyası Proses- ləri İnstitutunda, Aliaqarlar Kim- yası İnstitutunda, Olefinlər İn- stitutunda, Xlor-uzvi sintez İn- stitutunda və respublikanın ali məktəblərinin uzvi kimya kafedrala- ə cəmlətdirilmispddir. | Əd. Məvs mzadə M., cu M- ya, h. 1—2, B., 1965—66/ He? a - n

A.N..Nesmelnnov N.A | - əm XHMHH, T. 1—. Nİ.) 196970: emnikova T. İ., Kurs teoretice-

yar ÜCHOƏ orqaniceskonN ximii, L., 1968: | lıd ə Teoreticeskie OCHORbİ orqaniceskon ximii, per. s anql., M.,

Sovremennıe metodı orqaniceskoqo

sinteda. pod obiy. red. prof. B. V. İoffe, ə 1980, Petrov A.A.i dr., Orqani- ceskanl ximin, M., 1981,

UZVİ GUBRƏLƏR—tərkibində uzvi birləlmələr formasında qidalı mad- dələr olan bitki və heyvan məniləli

gӱbrələr. U.g.-in muntəzəm verilmə- si torpaqın fiziki-kimyəvi və kimyə- vi xassələrini, onun su və hava re- jimini yaxpılaipidırır, faydalı mikroorqanizmlərin (azotfiksəedən bakteriyalar, ammonifikatorlar və s.) həyat fəaliyyətini aktivlətdirir. U.g.-in kəməyi ilə qidalı maddələrin dəvranı, əsasən, torpaq—bitkilər— heyvanlar—torpaq sxemi uzrə Həyata kecirilir. U.g.-in tətbiqi k.t, bitki- lərindən yuksək. məhsul almaqa imkan verir. U.g.-ə yerli gӱbrələrin coxu (peyin, torf, kompost, quiy peyini və s.), yaplıl gӱbrələr, ipqəhər kommu- nal təsərrufatı, yeyinti və dəri səna- yesi tullantıları və s. daxildir. Y3BH REAKTİVLƏR—bax Kimyə- vi reaktivlər. |

XZVİ SULFİDLƏR—KEK—5 —K” (K

və KB” —eyni və ya mӱxtəlif alifatik və ya aromatik radikal: n2=1) tərkib- li kukurdlu çzvi birlənmə. *=1 ol- duqda U.s. monosulfid və ya tioefir, H22 olduqda isə disulfid, trisulfid və s. adlanır. Monosulfidlər, ku- gӱrdl analoqlarına muvafiq gələn sadə efirlərdən (EOK ") yuxarı temp-r- da qaynayır: hidrogen-peroksidlə sul- foksidlərə, qatı nitrat turiusu ilə sulfonlara qədər oksidlətir, halo- genləri, alkilhalogenidləri və al- kilsulfatları əzuӱnə birləttdirir. U.s. təbiətdə (neftdə sulfid, sarım- saqda diallildisulfid, metionin, biotin və s.) genii yayılmıjtdır. U. s. antioksidlətidirici və stabiliza- tor (motor Yanacaqı və surtku Yarla- rında), dərman preparatı, boya mad- dəsi və həlledici kimi tətbiq olunur. Bir cox sintetik di- və polisulfid- lərin beyuk sənaye əhəmiyyəti vardır. Halogenləpdirilmiiy U.s. zəhərlidir (məs., iprit).

Ədə Potapozv V. M. Tatarin- cik S. N., Orqaniceskal ximiln, Mİ, 1980: TerneNn A., Sovremennan orqani- ceskal ximil, B 2-xr, M., 1981.

CZVİ TURİYULAR, karbontur- pular ı—molekulunda bir və ya bir necə SOON karboksil qrupu olan birləimələr. Onların miqdarı U.t.- ın əsasiliyini muəyyənləpdirir. Mo- lekulun karbohidrogen (radikal) his- səsinin qurulutquna gərə yaq və aroma- tik turiqu sıraları var. U.t. zəif turpulardır, efir kimi yaqların tər- kibində olur. Boyaq istehsalında, dərman və aromatik madlələrin hazır- lanmasında, plastik kutlə səpayesin- də imlədilir. CZVİ HƏLLEDİCİLƏR—muxtəlif maddələri həll etmək ucun iplədilən ucucu ӱzvi mayelər və ya onların qa- rıpıqı. Benzin, skipidar, benzol, toluol, ksilol, muxtəlif spirtlər (metil, etil, izopropil spirti və s.) və mӱrəkkəb efirlər (etil efiri, di- oksan və s.), aseton, keton, nitroben- zol, karbondisulfil, xloroform, di- xloretan, xlorbenzol və s. U.H.-dəndir. Sənaye sahələrindən bir coxukda, O cumlədən lak-boya, toxuculuq, əcza- cılıq, ətriyyat, plastik kutlə sənaye- lərində, k.t.-nla, tibdə və s, geniiy istifadə “dilir. U.H. ucun irəli su- ulən əsas tələbat-mumkun qədər az zə- ərli olması, yanqın cəhətdən təh- lukəli olmaması, Həll ediləcək mad- də ilə və İYİLƏəƏDİLƏN avadanlıqla kim" yəvi reaksiyaya girməməsi, asan isteh- sal olunması və qiymətcə ucuzluqu-

dur. Bundan bapqa, ayrı-ayrı sənaye sahələri əz spesifik xususiyyətləri ilə əlaqədar əlavə tələbat da irəli surur, məs., ekstraksiya ucun secici aa. həlletmə qabiliyyəti olan .h. geturulur, maddələrin bir-birin- də tez həll olması ucun uzlaiyan Ləll- edicilər secilir və s. Y3BH iy UİYƏ—əsası ӱzvi po iMep- lər (poliakrilatlar, polistirol, po- likarbonatlar və s.) olan optik ipəf- af bərk materialların texniki adı. ənayelə * Uİİy.ə kimi, adətən, metil- metakrilat kutləsində (blokda) ge- dən polimerlətmədən alınan təbə- qə baya duiqulur (bax Polimetilme- takrilat). X li.-ni vakuumda 1itamp- lamaq və mexaniki e”mal etmək, yapıip- dırmaq, bititidirmək olar. U.pi. avia- siya, avtomobil BƏ gəmiqayırmada, op- tik cihazlarda, tibdə, məizətdə və s. istifadə olunur. U li. xaricdəplek- siqlas (AB1P, AFR, Fransa), perspeks (B. Britahiya), kla- reks (Yaponiya) adı ilə buraxılır.

Əd. Potapov V. M,, cik S. N., Orqaniceskan 1980.

CZVİ-MİNERAL GUCBRƏLƏR, hu- min kubrələri — tərkibində uzvi maddə və ya kimyəvi, yaxud ad- sorbsiyalı mineral birləimələr olan gӱbrələr. U.-m.k. humin turiyuları və ya onların tərkibindəki materialla- rın (torf, qonur kemur, lil, ilist, curuntu) ammonyak, fosfatların am- monyaklı məhlulu, fosfat turpusu, kalium duzları ilə e"malından alı- nır. Y.-M.K.-HH tərkibi və adı muX- təlif olur: humofos, humxofoska, torflu-ammonyaklı gӱbrələr, qorflu- minerallı-ammonyaklı gӱbrələr və s. CZEYİRKƏND (1950 ilədək Ov- ipar)— Azərb.SSR Aqrcabədi r-nunda kənd. U. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 12 km c.-da, Mil duzun- dədir. ƏH. 3569 (1985), pambıqcılıq, taxılcılıq, baramacılıq və heyvan- darlıqla məpquldur. Orta və səkkiz- illik məktəblər, klub, kitabxana, ki- noqurqu, xəstəxana var. Uzeyir Hacı- bəyovunipərəfinə adlandırılmındır. CZƏN AVTOMOBİL—bax c-Amfibi-

id v,

CZƏN QAZIMA QURRULARI-–-də- niz akvatoriyalarında axtarınd, struk- tur-axtarınq və kəifiyyat quyuları qazımaq məqsədi ilə inlədilən səyyar dəniz qurquları. Qazıma ipləri bala catdırıllıqdan sonra U.q.q. Yedəklə- nib, yepi quyu qazılacaq sahəyə aparı- la bilər ki, bu da onların stasionar qazıma qurqularına nisbətən beyuk iqtisadi səmərəliliyini tə min edir. U.q.q., əsasən, batırılan, domkratlı, yarıbatırılai tipli U.q.q.-na (ipək. 1) və qazıma kəmisinə bəlunur. Batı: rılan tipli U.q.q. ӱzə bilən kəv- lə-pontondan, gəvdəyə istinad edən 1182- quli dirəklər uzərindəki iiy meydan- casından, qazıma və s. avadanlıqlar- dan ibarətdir. Onlardan, əsasən, da- yaz yerlərdə (5—20 xs) istifadə olu" nur. İlpq yerində gəvdəsinə su doldu- rulmaqla qurqu dəniz dibinə oturdu- lur. Bu tipli qurqu İLK dəfə

ildə ABPT-da, Meksika kərfəzində is- tifadəyə verilmitdir. SSRİ-də ilk qurqu Bakıdakı “Dənizneftlayihəə Elmi-Tədqiqat və Layihə İn-tunda La- yihələndirilmiin, 1959 ildə c“ Paris kommunasız ad. 3-dda hazırlanmıpz-

Tatarin- ximil, M.,

——ə— ——

1Pək. 1. Uzən qazıma qurqularının tip- ləri: a—batırılan, b—domkratlı, v— yarıbatırılan. :

dır (suyun dərinliyi 6—7 m olan sa- Hədə 600—700 m-lik quyu qazımaq ucu,

dur).Domkratlı U.q.q. ipt vəziy- yətində mӱtəhərrik dayaqları vasitə- silə dəniz dibinə istinad edir. Gəv- dədən, ona bərkidilmiyi guclu dom- kratlardan, domkrat vasitəsilə ppaqu- li istiqamətdə endirilib qaldırıla bilən dayaqlardan, vıpka, texnoloji və s. avadanlıqdan, elektrik st., is- tehsalat və yapayın yerlərindən iba- rətdir. Bu tip qurqular konstruksi- yalarına gərə muxtəlif olur (məs., gəvdələrin planda gerunuiqunə gərə uc, dərd və s. bucaqlı, dayaqlarının sayına gərə uc, dərd, bepy və s. dayaq- lı). Muasir domkratlı C.q.q., əsasən, uӱcbucaqlı, yaxud derdbucaqlı gevdə- li, ӱc və ya dərd dayaqlı olur. Dərin- liyi 100 m-dək olan dəniz agvatoriya- larında iplədilə bilər. İlk dom- kratlı U.q.q. 1950 ildə ABPT-da yara- dılmız, 1953 ildə tətbiq edilmitdir. SSRİ-də bu tipli ilk qurqu €AÖme- rong 1966 ildə Bakıdakı cDənizneft- layihə. Elmi-Tədqiqat və Layihə İn- tunda layihələndirilmitt və Xəzər dənizində istismara verilmiptdir. Bu tip U.q.q.-ndan dənizin 100— 110 m-dək dərinliklərində 6500 m-lik kətfiy- yat quyuları qazılmasında istifadə olunur. Yarıbatırılantipli U.q.q.-nın (YUQQ) bir hissəsi ip və- ziyyətində suya batırılır. Uzə bilən alt gəvdələr-pontonlardan, bə İYK AHa- metrli stabilizasiya sutunları və onlara istinad edən u/st gəvdədən, ii meydancasından, vımkadan, qazıma və texnoloji avadanlıqdan ibarətdir. TUQQ uzən vəziyyətdə quyu qazdıqı ucun

hör o 55 “ VM: “ə

(Hə. ” zi. c

ela R.

1Pək, 2. 1Pelf- 15 yarıbatırılan uzən qazıma qurqusu.

312, c. 9

ӰZƏRLİKTƏPƏ

dalqaların, sualtı cərəyanların, gu- ləyin tə”sirindən hərəkət edir. Qur- qunu qazılan quyu ӱzərində muəyyən sərhədlərdə saxlamaq ucun bu tip U.q.q.-nda xususi stabilizasiya siste- mi, ufuqi, paquli yerdəyinmə və lən- gərvurma piyəraitində qazıma ipləri- ni tə”min etmək ucun xususi sualtı qazıma avadanlıqı dəsti, kompensa- torlar, sualtı dalqıc avadanlırı,

| sualtı televiziya sistemi və s. olur.

ip vəziyyətində YUQQ cox dayanıqlı olub, qazıma nəqteyi-nəzərindən qazı- ma gəmisinə nisbətən daha əlveriil- lidir. YUQQ-nın stabilizasiya siste- mi ləvbərli və ya dinamik ola bilər. Birinci halda qurqu quyu uzərində aqır levbərlər, ikinci halda isə alt gəvdədə yerləpdirilmin xususi vint- lər vasitəsilə saxlanılır. YUQQ-n- dan, əsasən, dənizin 200—300 m dərin- liklərində istifadə olunur. Dunyada ilk YUQQ 1961 ildə ABT1P-da tətbiq edilmipdir. SSRİ-də ilk YUQQ 1980 ildə Həptərxanda (PTelf-1) inipa olunmuqi (pək. 2), 1981 ildə Xəzər dənizində istismara verilmitdir. Hazırda dunya dənizlərində təqr. 700 U.q.q. istismar olunur.

Əd.: AqaqusevVnov KO. A. i dr., Samopodıemnıe plavucie burovıe usta- novki, M., 1979.

CZƏN ƏSASLAR—dəniz və okean- ların mineral sərvətlərinin, fayda- lı qazıntı ehtiyatlarının mənim- sənilməsində inlədilən səyyar qurqu- lar. Buraya çzən qazıma (bax Uzən za- zıma qurquları) və istismar qurqu- ları, neft anbarları, təbii və neft qazlarını mayelətidirmək ucun plat- formalar, sualtı neft və qaz kəməri cəkən qurqular, dənizdə neft-mə”dən və mulki qurquların intasında iiilə- dilən platformalar, metallarla zən- gin dəniz dibi cekuntulərini top- layan qurqular, ӱzən yataqxana və s. qurqular daxildir. Konstruksiyala- rına gərə U. ə. muxtəlif (məs., gəmi gəvdəli, yarıbatırıl- mıpii, yaxud domkratlı səyyar qurqular və s. tipli) olur. Əsasən, metaldan, bə”zən də- mir-betondan inita edilir.

UZƏN KƏRPU—uzən dayaqlar (ləvbərlə bər- kidilmiii bərə, barj və ponton) uzərində qurapdırılmın kər- pu. Kerpunun apırım hissəsi taxta və ya 22 metaldan olur, U.k. ucuz bapa gəlir və qısa muddətdə hazır- naHbip, Y.K.-nƏH, Əca- sən, mӱvəqqəti qurqu kimi istifadə olunur. Y3ƏH TANK—su ma- neələrini mustəqil dəf edən, suda və qu- ruda deyuiə bilən tır- tıllı, zirehli deyuii mapını. U.t.--ıIN ilk nӱmunələri camfibi- yaz adlanırdı. Uzmə qabiliyyətini hepMe" tikləpdirilmiyt gəv- dənin zəruri subası- mı tə”min edir. U.t.- ın suda hərəkətini avar vinti, tırtıllı

483

lent və ya suatan hərəkətverici Tə”, min -edir. İ-də hazırlanmıt PT-76 U.t.-ının kutləsi 14 77, şur"əti quruda 44 km/saat, suda isə 10 km/saat, hey”əti 3 nəfərdir.

UZƏRLİK (Revkapitp) — həlməlgimi" lər fəsiləsindən bitki cinsi. Cənubi Avropa, Asiya (Kicik Asiyadan Monqo" lustana qədər) və Amerikada (Meksi- ka) 6, SSRİ-də 2, o cӱmlədən Azərb. SSR-də 1 nəevu mə”lumdur. Avropanın cənub hissəsində, Qafqazda və Orta Asiyadaadi U. (R. haqtaya) daha cox yayılmımndır. Milkəklu coxillik ot" dur. Cəl, yarımsəhra və səhralarda, bə”zən yapayıti yerlərində, yol KəHap- larında alaq kimi bitir. Heyvanlar yemir, zəhərlidiry tərkibində harma- lin, harmin və s. alkaloidlər var. To" xumlarından yun və ipək parcaları boyamaq ucun davamlı rənglər (al-qır- mızı, cəhrayı və s.) alınır. Qədim- dən 1Pərq xalqları, o cӱmlədən azərb.- lar arasında guya gəzdəymədən saxla- maq məqsədi ilə U. yandırmaq adəti

var. .

Y3ə RLİKTƏPƏ — Azərb.SSR Atdam it.-nin 11.-ində orta Qunc dəevrunə (e.ə. 2-ci minilliyin 1-ci yarısı və ortaları) aid arxeoloji abidə. Za- qafqaziyada arxeoloji cəhətdən eyrə- nilmitiq nadir abidələrdən biridir. Sah.2 ha, hund. 9,8 m-dir. Mədəni tə- bəqənin qalınlıqrı 3 m olub, tikinti qalıqları, keramika və Nam MaTepPHa- lı ilə zəngindir. Mutplahidə olunan yanqın izləri, ox ucları ehtimal gi, qoniyu qəbilələrin basqını ilə əla" qədardır. Yapayı:l yerindən yıtma oraqlar, təsərrufat quyuları, gil qablar, dən dapları, surtkəclər, hə- vəngdəstələr, gildən araba təkəri MO“ delləri, gil nehrə parcası, sumuk- dən iy baplıqları, tunc əiyalar (xən" cər, iynə, bilərzik, asma), metalərit" mədə istifadə edilən gil əiyya, uzə” ri qara cilalı və həndəsi naxınylı, qara boya ilə naxıtlanmıqp qırmızı rəngli mӱxtəlif qablar, gildən qadın

ittəcqnı m qrız

a Pn ə

12 6 N I Şə ə

Ko qə sədə yə dəy R Tər

a ən in ə isi

M... o OznəR

ET ku ət,

r v kii E : ə sir.

Sa, Un

Uzərliktəpə" 1—caxmaq daından oraq diiİi: 2—dait asma:

Z—tunc biz: 4—toxucu aləti: 5—tunc iynə: 6—iy ucluqu:

7—dəvəgəzudən ox ucu: V—dat həvəng: 9—dən daiı: 10— tunc xəncər, 11—13—gil qablar.

484

Y33A/

—— “x əy...

fiquru, təsərrufat quyuları və s. tapılmındır. halisi əkincilik, maldarlıq və baqcılıqla məpqqul ol- mupdur. Bunu AƏH YİYTMƏK BƏ yarma cəkmək ucun tapılmıiy alətlər, qara- mal, davar, at, donuz sumukləri, gil nehrə parcaları, ӱzum tumları su- but edir. Bə”zi əlamətlərinə gərə U. ilk Tunc dəvru Kur-Araz mədəniyyəti ilə muəyyən əlaqə yaratsa da, onların keramika mə”mulatı forma və ornament xususiyyətlərinə gərə bir-birindən fərqlənir. U. tipli abidələ zərb.- ın. c.-1i. hissəsində, Nax.MSSR-də və Erm.SSR-in bə”zi r-nlarında da alp- kar olunub.

Ədl Kupnareva" K, X., Posele- nie zpoxi bronzı na xolme Uzerlik-tepe, okolo Aqdama, v sb.: Materialı i issle- dovanin po arxeoloqii SSSR, o 67, M.— L., 1959: yenə onun, Novıe dannıe o poselenii Uzerlik-tepe, okolo Aqdama, yenə orada, 36 125, M.—L., 1965.

CUZZAL — Bayatı-Piraz muqamında Xavəran, Humayun muqamında Məsnə- vidən sonra ifa olunan iie"bə. XZGƏCLƏR—su heyvanlarının hərə- kət orqanı. Onurqasız heyvanlarda qa- rınayaqlı, bapıayaqlı ilbizlərin və qılcənəlilərin pelagik formaların- da olur. U. ayaqın dəyitilmin for- masıdır və ya dəri qatlaqından in- kipaf edir. Muasir onurqalı heyvan- lardan dəyirmiaqızlıların, balıqla- rın, bə”zi suda-quruda yapayanların və məməlilərin U.-i var. Dəyirmi- aqızlılarda 3 tək uӱzgəc (2 bel, 1 quy- ruq) var.

Balıqlarda U. tək və cut olur. Cut U.-ə dəp və qarın (/.-i aiddir. Adətən, dəp U.-i endə, qarın U.-i ge- ridə yerləpir. Bə”zi balıqlarda (tres- kalarda, dəniz itlərində) isə əksinə- dir. Cut U. balıqın suda muvazinə- tini saxlayır, bə”zi balıqlarda su- da ӱzmə orqanı, ucan balıqlarda hava- da mӱvazinət orqanı, bə”zi dib balıq- larında dibdə, hətta quruda hərəkət orqanı vəzifəsini gerur (bə”zi tropik balıqlar cut U.-i vasitəsilə, hətta aqraca dırmanır). U. qərni və ya sӱmӱk toxumadan olan pqualardan ibarətdir. Bel və anal U.-i balıqın, əsasən, hə- rəkət istiqamətini tə”min edir: qida- nı cəlb etmək, yaxud əlavə vəzifəni Yerinə Yetirmək ucundur. U. inkipaf nəticəsində umumi dəri qatlarından əmələ gəlmiiydir. Suda-quruda yaila- Yanlarda tək U. dəri qatları ipəklində suda Yapayan surfələrin, demək olar ki, hamısında var.

MZGƏCOTU, trollius (Trollius) —qaymaqcicəklilər fəsiləsindən cox- illik bitki cinsi. Yarpaqları bar- maqvarı dilimli otdur. İri, mapBa- rı, sarı, Yaxud narıncı cicəkləri TƏK-TƏK Yerləpir. PTimal yarımkurə- sinin mulayim və soyuq iqlimli vil.- lərində 30-dək, SSRİ-də 12, o cumlə- dən Azərb.SSR-də 1 nəvu— yarım - a 4 bi T 1.(T. rağiYiz) var. Zəhərli bit- gidir. Avropa U., Asiya U. və Cin U. nəvlərinin, xususən irici- cəkli hibrid formaları dekorativ bitki kimi becərilir.

MZĞUCULUK, idmand a—su idma- nı nəvlərindən biri. Muxtəlif usul- larla muçəyyən məsafəyə ӱzməyi, həmci- NİN sualtı, sinxron (musiqi muia- yiəti ilə yerinə yetirilən fiqurlu, akrobatik hərəkətlər keda əhatə edir (bax Brass, Batterflyay, Krol, Su-

altı idman). Mualicə, məipət və “3 əl nə nn

ZLƏMƏ İYYLƏRİ (inpaatda) —-bina və tikililərdə konstruksiya elementləri səthlərinin bəzədilməsi

BƏ KƏPYHYIHHƏ yaxtılatdırılması

ucun aparılan iplər. Bax Bəzək in- ləri. MXZLƏİYDİRMƏ–cinayət muhakimə

icraatında, qabaqcadan dindirilmiyl iki ipəxsin ifadələrində muhum zid- diyyətlər olduqda onların eyni bir vaxtda (bir-birinin iptirakı ilə) dindirilməsi. İfadələrdəki ziddiy- yətlərin səbəbini aikar etmək və on- ları aradan qaldırmaq, ifadələrin dӱzguӱnluyunu qiymətləndirməyə kəmək edən əlavə mə”lumatlar almaq ucun aparılır. Sovet huququna gərə U. za- manı muӱttəhimlər, iqubhə edilən ipəxs- lər, pahidlər, zərər cəkmiiq iqəxslər (istənilən tərkibdə) dindirilə bilər. CZLUK MATERİALLAR (inpaat- d a)—bina və tikililərdə xarici və daxili səthlərin istismar xassələri- HH və dekorativ keyfiyyətini yuksəlt- MƏK VƏ s, məqsədlərlə tətbiq olunan material və mə"mulatlar. Bax Bəzək materialları.

MZCK—əsasən, qiymətli materiallar- dan halqa formasında duzəldilmiiy ZİNƏT NƏvӱ, U.-lər qayilı və qaypsız olmaqla iki qrupa ayrılır. Arxeolo- ji qazıntılar zamanı Azərb.-dan hələ e.ə. 2-ci minilliyə aid tunc, dəmir və sumuӱkdən duӱzəldilmiin U. nӱmunələri tapılmıpdır.

Y3YM (Unlrb)—uӱzum fəsiləsindən bitki cinsi. PTimal yarımkurəsinin isti və mӱlayim iqlimli zonalarında 70-dək nəvu mə”lumdur. Tənəyi gucl boy atır. Kək sistemi yaxtqı inkiita edir. Gəvdəsi lianadır. Tam, yaxud 3- və 5- dilimli yarpaqları nəvbəli duӱzulur. İkicinsiyyətli xırda, ya- ipyıl cicəkləri supurgə cicək qrupun- da toplanmıtqdır: meyvəsi 1—4 bərk- toxumlu giləmeyvədir. Gilələri mux- təlif rəngdə olub salxımda yerləptir. İl ərzində U.-un inkitafında iki dəvr ayırd edilir: nisbi sakitlik və vegetasiya dəvru. U., əsasən, vegetativ usulla (yalnız seleksiya ipində yeni sortların yetitidirilməsində toxum- la) coxaldılır. yeyilir Hə sortları), ondan pərab, konyak, ipirə, kompot, rical, murəbbə, cem, doiyab, sirkə, kipmit və s. hazırlanır. U.- un pirəsində 65—8794 su, 10—3326 məkəp, 1,5—2,596 uzvi turipular, mine- ral maddələr (fosfor, dəmir, kali- um), həm inin S, Vu və Vu. vitaminlə- ri, A provitamini (karotin) və S., gi- ləmeyvəsinin qabıqında aiı və rəng- ləyici maddələr və s., toxumunda 4— 1996 yaq, 1,8—8,096 apqı maddəsi var. Cecəsindən etil spirti, sirkə, iyərab turpusu, toxumlarından isə texniki yar alınır.

Aparılan elmi tədqiqatlar və qa- zıntılardan U.-un vətəninin Kur va- disi, Xəzər dənizi, Qara dəniz və Ara- lıq dənizinin ətraf r-nları olduqu muəyyən edilmitdir. Azərbaycan xalq seleksiyacıları PQireyi, At Aldərə, At kipmipi, At xəlili, AR ilanı, Bayanitirə, Qara Aldərə, Qara Kul” mi, Qara (panı, Naxcıvanın qızıl uzumu, Qırmızı kipmii, Mədrəsə, TPamaxı mərəndəsi, Gəlinbarmaqı, Ritbaba, Dəvəgəzu, Sarıgilə, Təbri- zi, Keciəmcəyi, Xindoqnı, PTirvan- tahı və s. U. sortları Yaratmınylar.

Ən cox təsərrufat əhəmiyyətli U. nə- vu U, xapieqa-dır. Bu nevun AYHİa- da 4000-dən cox sortu mə”lumdur. 2800 sort ampeloqrafik surətdə təsvir edilmitidir. Onlardan SSRİ-də təx- minən 2000-dək sortu Yaa Azərb. SSR-də 250-dən cox yerli U. sort apkar edilmip və onların təsviri verilmindir. U. sortları 3 qrupa be- lunur: ppərab sortları, sufrə sortla- rı və kipmipy sortları. |

Lənkəran, Qarabaq və Quba-Xacmaz zonalarında U. Yahqizsa nəvunə aid İzabella sortuna rast gəlinir. U.- un bəyuməsi və inkipafı, məhsulu və onun keyfiyyəti sortdan, ipəraitdən və aparılan aqrotexniki tədbirlərdən cox asılıdır. U. iipıq və istilikse- BƏH bitkidir. U. və onun məhsulları- nın mualicə əhəmiyyəti var (Bax Uzum mӱalicəsi).

Zərərvericiləri: fillok- sera, salxım yarpaqbukəni, tənək un- lu yastıcası, uzum ala kəpənəyi, herumcək və s. Xəstəlikləri: mildyu, oidium, bakterial xərcəng, antrakn oz, sarı curumə və s.

Əd.: bax Uzumculuk məqaləsinin ədə"

biyyatına. Y3AYM MYAHMMƏCUM, aM Tn e€ z0Te€- rapiya (iyu. ampe 10s—YəaYM HT mepa- piya)—muxtəlif xəstəliklərin uzum- lə mualicə edilməsi. U.m. 1 əsrdən mə”lumdur. Hələ qədim zamanlardan yunan, Roma və ərəb həkimləri tərə- an tətbiq edilirdi. Rusiyada U.m. barədə mӱlahizələr V. N. Dmit- riyevin monoqrafiyasında (1878) əz əksini tapmıtn, lakin inqilaba qədər cox az tətbiq olunmutidur. SSRİ-də U.m.-nin elmi-nəzəri əsaslarını 1920 ildən baplayaraq Krımın cənub sa- hHillərində Sematko ad. in-tda (Yal- tada) bir qrup həkim piiləyib hazır- lamıtdır.

U.m. nəticəsində su-duz mӱbadilə" si, baqıosaqların motor funksiyası sur”ətlənir, iptaha, sidik ifrazı artır və s. Urək-damar, beyrək, qara- ciyər, aqciyər xəstəliklərinin muali- cəsində istifadə olunur. P1əkərli diabetdə, aqız boptluqunda yara olduq- da (stomatit, gingivit), kəskin və xro- nik enteritdə, enterokolitlərdə, kəs- kin akciyər vərəmində U.m.-ndən is- tifadə etmək olmaz,

Ədə Darqepic V. K., Vinoqra- dolecenie, Mnoqotomn. ru kovodstvo 4 Osno- vı kurortoloqinə, pod red. V. A. Alek- sandrova, t. 2, s. 426, M., 1959, biblioqr.

Y3AYM TURİYUSU— axır turmau- sunun baiyqa adı.

ZUM YYƏKƏRİ —qluxozanın qa adı. UZUM YYƏRABLARI —ӱzum ipirəsi- nin muxtəlif usullarla tam və ya na- tamam qıcqırdılıb e"mal edilməsin- dən alınan spirtli ickilər qrupu. Cli. istehsalında uzumun texniki sortlarından (Bayan-=irə, Mədrəsə, Xindoqnı, Rkasiteli və s.) istifadə olunur. Ulp. sortlu (bir uzum sor- tundan hazırlanır) və kulaj (mux- təlif uzum sortlarından hazırla- nır) olur. Rənginə gərə ar, cəhrayı və qırmızıs keyfiyyətinə gərə marka- lı və adi (ordinar) U li. buraxılır. U li, tərkibində karbon qazı olmayan csakitg ppərablara, karbon qazı ilə təbii qıcqırtma yolu ilə doydurulmunl oynaq (kəpuglənən) tərablara və kar- bon qazı ilə sui"i yolla doydurulmun

bapi-

ULVİ RƏCƏB

——"”"—a —“ Y—...—"

cipipucilərək (qazlı ttərabla ayrı- lır. c“Sakitı pərablara Li o : ) yarımturiq (326 -ə qədər ppəkəri olur) və yarımpiirin (pəkər 3—895 ) sufrə iyərabları, həmcinin tərkibinə spirt- rektifikat əlavə edilmit tundləidi- rilmipt və ətirləndirilmii ipqərablar daxildir. Tundlətdirilmirti U li, tund iqərablara (17—2096 spirt), li- Kəp məpaönapa (12—179£ spirt) və de- sert :ərablarına ayrılır. U lp.-na cMavrudə, “Qırnovog (Bolqar ıstan), cEqri Bikaverə (Macarıstan), *Mon- tilya?ə, Malaqa (İspaniya), Marsala, “Siciliya (İtaliya), 1Pato ikem (Fransa), *Silvanerı, c“Rislinqə, Rka- siteli, Kaberne, Saperavi, 4 Aiptarakə, cNeqru de Purkarı, cLivadiyaə, € Mac- sandra?j (SSRİ) və s.-ni misal gestər- mək olar. Respublikamızda markalı iərablardan *Sadıllı?, € Mənpəcəə, “Azərbaycanı, “Mil, “Qaracanaqə, -“1PPamaxız, “Kurdəmirə, €Arcradavs və s. istehsal olunur. Bax həmcinin |Pərabcılıq, Pərab sənayesi. CUZCMLUTƏPƏ— Azərb.SSR 1Pamxor r-nunun Təzəkənd k.-ndən 2 km i1.-də, Kur qəs.-ndən 1,5 km c.-da erkən orta əsr Yaqpayıti yeri (bax Meynətənə). CZCMCULUĞ—1) uzumun becəril- məsi ilə məpqul olan k.t. sahəsi, Y. əhalini ӱzum və kipmiklə, məpa6- cılıq və konserv sənayesini xammal- la tə”min edir. Bununla əlaqədar ola- raq U. 4 istehsal sahəsinə ayrılır: 1. Sufrə U.-uc—yerli istehlak ucun təzə uzumun istehsalı, dapınması və saxlanması. 2, Qurudulmuqt Y3YMYH xammal bazası kimi kipqmiti sortla- rının yetipdirilməsi. 3. PPərabcı- lıq sənayesinin xammal bazası kimi— zavodların iərab, ipampan ipərabı və konyak istehsalı ucun texniki sort- larla tə”min edilmə:i. 4. Konserv

sənayesinin xammal bazası kimi—İi- .

rə, kompot, mӱrəbbə və s. spirtsiz ic- kilər ucun xammal istehsal edilməsi,

Dunya uzumluklərinin təqr. Ya- rısı İspaniya, İtaliya və Fransa- nın payına duiqur. U., həmcinin Tur- kiyə, Əlcəzair, Portuqaliya, YSFR, RSR, Mac.XR, BXR və ABPQ-da inki- paf etmipdir. SSRİ-də uzumluklə- rin umumi sah. 1 mln. 300 min ha-a catır (1982). RSFSR-də (Stavropol, Qroznı, Krasnodar, Rostov, Har. MCCP və s.), USSR, Mold.SSR, Kypu.CCP, Erm.SSR, Orta Asiya resp.-larında və xususilə Azərb.SSR-də U. k.t.-nın əsas sahələrindən biridir.

U. gəlirli sahə kimi qədimdən mə”lumdur. Eneolit və Tunc dəvrun- də yabanı Avropa uzumu becərilirdi, uzum Zaqafqaziya, Orta Asiya və Ən Asiyanın yaxınlıqındakı r-nların ərazisində eramızdan bir necə min il əvvəl mə”lum idi. Azərb.SSR, Erm. SSR, Gurc.SSR və Tur.SSR-də indi də yabanı uzumlərə rast gəlinir.

Qədim mӱəlliflərin mə”lumatları, qayaustu rəsmlər və heykəltərailıq abidələri, Həmcinin arxeoloji qazın- tılar zamanı tapılmın uzum toxum- ları və pqərab qalıqları subut edir ki, Xəzər, Qara və Aralıq dənizləri Həvzələrindəki r-nlar U. və ipərab- cılıqın ən qədim ocaqlarıdır. İn- sanlar ilk dəfə yabanı uzum kolunu tədricən mədəniləpdirmiyy, onu me- tpədən acıq, gӱupəmili yerlərə kecur- muli, mӱtərəqqi aqrotexniki ӱsullarla becərərək coxlu uzum pevləri yetiii- dirmiplər. Yaxın |Pzrqdə uzum hələ

7—9 min il bundan əvvəl mə”lum idi. Suriya, Fələstin, Kicik Asiya, YU- nanıstan və Misirdə uzum bu ərazi- lər məskunlaandan becərilirdi. Təqr. 3500 il bundan əvvəl Mesopota- miyada, bir qədər sonra isə Zaqafqa- ziyada U, və ppərabcılıq geniiy yayıl- mıtidı. U.-un Yayılmasında və onun muxtəlif sortlarının meydana gəlmə- sində Qədim Elladanın U, mədəniyyə- tini mənimsəmit Romanın muhum ro- R olmutidur. U. Romadan Fransa, spaniya və Avropanın digər əlgələ- rinə gkecmiidir. TPərqi Avropaya uzum tənəyini Krım və Qara dəniz vasitə- silə qədim yunan muhacirləri gətir- miplər. E.ə. 5 əsrdə Skif padiahlı- qına gəlmit Herodotun mə”lumatına gərə Dneprin apaqı axarlarının sa- kinləri (borisfenlər) mədəni U.-lə məptul olurdular. zərb.-da tarix e”tibarı ilə ən qədim, məimətdə tutduqu yerə gərə ge- nip yayılmınn təsrrufat sahələrin- dən biridir. Azərb.-da U. hələ Tunc devrundən mə”lum idi. Xanlar, Qazax (Sarıtəpə), Aqdam (Uzərliktəpə), At- stafa (PQomutəpə) və s. yerlərdən ta- pılmıni uzum toxumları, kəmurləipq- mipi uzum gilələri, icərisində izərab xıltı olan kuplər, uӱzuməzən dalar, həmcinin təsərrufat alətləri (dəhrə, bıcaq, qaycı və s.), xırda qablar (mat- pa, kuzə, qədəh, cam və s.) Azərb.-da ələ 5—7 min il bundan əvvəl U. və iərabcılıqla məpqul olunduqunu KƏC- tərir. Antik dəvrdə və erkən orta əsrlərdə U. daha da inkipyaf eTMHHİ- di. Azərb.-da ӱzӱmdən kipmiii, mə- vuc, dopab, rical, sirkə, abqora və s. hazırlanır, xarici əlkələrə də ixrac olunurdu. Uzum və uzum məhsulların- dan muxtəlif xəstəliklərin mçalicə- sində də istifadə edilirdi. 19 əsrin orqalarından Azərb.-da U. daha da inkitaf etdi və sənaye xarakteri da- itımaqa ba:iladı. 1913 ildə Azərb.-da uzumluklərin sah. təqr. 26 min ha, ayM istehsalı 105 min ?” olmutidur. ovet hakimiyyəti illərində Azərb.- da U.-un inkimafına xususi fikir verildi. Azərb.SSR XKS-nin 1922 il 25 aprel tarixli dekretinə əsasən tor- paq komissarlıRrRı yanında uzumculuk- iərabcılıq idarəsi (Azərltərab) təit- kil edildi. 1925 ildə Azəritərab ida- rəsi Azərb. Dəvlət TTərab-Spirt Tres- tinə cevrildi. Azərb.-ın r-nlarında U.-lə məpqul olan s-zlar və k-zlar yaradıldı. Sov İKP MK-nın və SSRİ Nazirlər Sovetinin c Azərbay- can SSR-də kənd təsərrufatı isteh- salını daha da ixtisaslatdırmaq, uzumculuyu və ppərabcılıqı inkipaf etdirmək tədbirləri haqqında (1979, fevral) qərarı resp.-da ixtisaslaii- dırılmıiy C. s-zlarının yaradılma- sına və sənaye əsasında inkitaf et- dirilməsinə geniyi imkan yaratdı. Azərb.SSR-də 314 ixtisaslatidırıl- MbilH Y, s-zunda 300 min La-dan cox uzum plantasiyası var. Uzum isteh- salında və tədarukundə Azərb.SSR əlkədə birinci yerə cıxmıtdır (2 mln. t-dan cox, 1984). Azərb.-da 250 yerli uzum sortu sec cilib təsvir edilmiidir. İstehsalat əhəmiyyəti olan 67 yerli ӱzum sortu nun təsviri Azərb.SSR-in ampeloqra- fiyasında verilmitdir. Azərb.-da uzumluklərin 9095 -ni texniki və 1092- ni sufrə uzumu sortları təpjil edir. 2) Uzumun bioloji xususiyyətləri

və becərmə usulları haqqında elm, Umumi , Uuzumun biologiyası, ekologiyası və aqrotexnikasını eyrə- niryz xususi X. muxtəlif torpaqe iqlim ipəraitində uzumun aqrotexni- kasını ipləyib hazırlayır, ampe- loqrafiya (uzumun sortları və nəvləri haqqında elm), uzumun se- leksiyası (yeni sortlar Yetii- dirmək).

SSRİ-də muxtəlif zonalar ucun standart Hun sortları muəyyən edil- MHUHHP. ərb.- Elmi-Tədqiqat Uzum- “YAYK BƏ PPərabcılıq İn-tunda, Azərb.SSR EA Genetika və Seleksiya İn-tunda uzumun genetikası və selek- siyası məsələləri uzrə geniii tədqi- qat ipləri aparılır.

Ədə Əfəndiyev M. canda uzumculuk, B., 1972, Suleymaq- nov D. S. MəmmədovqR, Ə., Uzӱm- culuk, B., 1983: Ampeloqrafina Asepöaf- djanskoN SSR, B., 1973) Abdullaev İ. K., Problemı qenetiki i selekpii vi- noqrada v Azerbaİndjane, B., .

Y3YUYRƏP (Dytiscidae)—cy öəeuəKnə- ri fəsiləsi. Bədəni uzunsov-ovalilə- killi, yastılatmıp, bəzən qabarıq- dır. Uz. 1,5 mm-dən 50 mm-dək olur. Arxa ayaqları kuӱrəkitəkilli uzuӱcudur (adı da buradandır), ən ayaqları tu- tucudur. Genii yayılmındır. 2500- dək nevu var. SSRİ-də 270-dən cox nəvu mə”lumdur. Azərb.SSR-də Yaxtı əyrənilməyib. TPirin, qismən də ior sularda yapayır. Gecələr bə”zən sudan cıxıb ucurlar. Becəkləri və surfə- ləri fəal yırtıcıdır, muxtəlif su onurqasızları ilə qidalanır.

CİK(buP, Umumittifaq Kom- munist(bolitiezviklər) Par-

M.. Azərbay-

tiyası — bax Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası. | CİK(b)P MK—bax Sovet İttifaqı

Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi. CİK(b)P-EDƏ SAR MUXALİFƏT— bax Sar təmayul. CİK(b)P-DƏ SAR TƏMAYUL—bax Sar təmayul. | UİK(b)p-NİN MƏRKƏZİ NƏZARƏT KOMİSSİ YASI—bax Mərkəzi Nə- zarət Komissiyası. Cil KGİ—bax Umumittifaq Lenin Kommunist Gənclər İttifaqı. CUİLKGİ MK — bax Umumittifaq Lenin Kommunist Gənclər İttifa- qının Mərgəzi Komitəsi. Cİ HİMİY—bax Umumittifaq Həm- karlar İttifaqlarının Mərkəzi PQurası. ULVİ RƏCƏB Papıq oqlu (Yanvar, 1903, Batum yaxınlıqındakı Janiv- Ax ə. ri k.—mart, 1938,

Bakı)— Azərb. s0-

vet aktyoru. Azərb. SSR əməkdar artis- ti (1933). Milliy-

yətcə acardır. Zi-

yalı ailəsində do- qulmuiidur. Batum: da həvəskar tama- ialarda oynamkin- dır. 1918 ildə H. Ərəblinskinin rəh- bərliyi ilə Azərb. artistlərinin Ba- tumda verdiyi qastrol tamaiaları Za- manı C*Aripın mal alan (U.. Hacıbə- yov) gestərilərkən Soltan bəy rolunun ifacısı xəstələndiyindən həmin rol U.R.-ə tapiqırılmınmdı. Bu tamapya- dan sonra məiyhurlatan U.R, 1920 ilə

486

ULVİLİK

də Batum teatrına iplə DƏ vət edil-

mipdi. U.R. 1922—24 illərdə Tiflis Azərb. Teatrının truppasında fəa- liyyət gəstərmiitdir. 1924 ildə A. Tu-

qanov XU.R.-i Azərb. Dəvlət Dram Teat- rına də”vət edir. 1925 ildən Azərb. Dram Teatrının aktyoru olan U.R.-in iste”dadlı sənətkar kimi tanınması və Yaradıcılıqrının cicəklənmə dəv- ru məhz 6 iri baqlıdır. U.R.-in Azərb. ə eatrında yaratdıqı ilk rolu 4“İki yetimək (A. Denneri və Kormon) əsərindəki Jak obrazı olmutdur. U.R 1926—27 illərdə Ham- let (4 Hamletə, V. Pekspir) rolunda CIXI1P etmiiy və az muddətdə tamaila- cıların beyuk məhəbbətini qazan- mındı. Sonralar U.R. həmin teatr- da dolqun, bir-birindən fərqli ob- razlar qalereyası yaratmıtndır: Aq- ippin (4“Od gəliniə, C. Cabbarlı), Ningir-Sin (cv Zaqmukə, A. dmə Huinplen (c“Gulən adamı, V.

Satin (4 Həyatın dibindəəz, M. Qor- ki), Mixail Yarovoy (4“Lyubov Yaro-

Ba)as, K. Trenyov), Anton (“Knyazə, GƏm üə z ağdı. ar

Ulvi Rə-

cəb Eyvaz

(“1905-ci il-

nəs, VL. Cab-

barlı) rolun- da.

H. Cavid) və 6. U. R. 1930 ildə Mos- kvada Umumittifaq teatr olimpiada- sında iitirak etmii, onun cZaqmukı və “Od gəliniək pyeslərindəki oyunu Azərb. teatrının mӱvəffəqiyyəti kimi qiymətləndirilmindir. V. PTekspir, F. PTiller,H. Cavid və C. Cabbarlı qəhrəmanlarının ən yaxtı ifacıla- rından sayılan U.R.-in yaratdıqı Otello, Hamlet, Frans Moor, Səya- vuti, Apqpin, Elxan obrazları Azərb. aktyor sənətinin tiymətli numunələ- rindəndir. Borodin (“Qorxuz, A. Afi- nogenov), Peyx Sən”an (41Peyx Sən”- anə, H. Cavid) və İsgəndər (“Əlulərə, C. Məmmədquluzadə) surətləri də U.R. Yaradıcılıqında muhum yer tutur. O,

İPYekspir) rolunda.

Ulvi Rəcəkb“ Otello (€Örennoə, B.

klassik səpkili rollarla yanapı yeni həyat quran insanların obrazını da inandırıcı iəkildə canlandıra bil- mipdi: Yapar, Eyvaz, Qudrət (4Ya- iyarı, 41905-ci ildəz, “Dənuiiə, C. Cabbarlı) və s. U.R. 1933—36 illərdə teatrda Voronov (4“Mudaxiləə, L. Sla- vin), Polad (“Polad Qartalə, A. Kor- neycuk), Romeo (“Romeo və Culyettaz, V. Pekspir) kimi yuksək bədii ifa- dəliliyi ilə Ferqlizi rollarda cı- xın etmitdir. U.R.-in teatrdakı son rolu M. İbrahimovun Həyatı pyesin- də Suleyman surəti olmutdur. Genit diapazona, yuksək sənətkarlıq iste”da- dına malik U.R. Azərb. səhnəsində mudrik, nəcib, mərd xarakterli obraz- lar silsiləsi yaratmıntl, onun sənəti sonrakı aktyor nəslinin yetipyməsinə beyuk tə”sir gəstərmitidir.

Əd. Əliyeva Ə., Ulvi Rəcəb, B., 1962, Djafarov Dj., Azerbagdjan- skiV dramaticeskiNn teatr, B., 1962.

CLVİLİK—ideal məzmunu cəhətdən əzunun real ifadə formaları ilə bir. əlcuyə gəlməyən predmet və hadi- sələrin daxili muhumluyunu səciyyə- ləndirən estetik kateqoriya. U. an- layıtpı antik devrun sonunda yaran- mıpdı. U. natiqliyin xususi uslu- bunu səciyyələndirirdi |1 əsrdə Ya- lancı Longinin cuӱlvilik haqqında əsəri (ruscası 1966)|. Terminin bu mə”nası Renessans dəvrunədək saxlan- mıpdı. Mustəqil estetik anlayıli kimi U.-i ilk dəfə E. Byerk tipləmil- dir (1757).

İ. Kant “Muhakimə bacarıqının tənqidiərndə (1790) gəzəllik ilə arasındakı ziddiyyətlərin sistemli təhlilini vermipydir (bax Soc.., t. 5, M., 1966, s. 110 88), gər gezəllik muəyyən forma, məhdudluq ilə səciyyə- lənirsə, U.-in mahiyyəti onun Hudud- suzluqunda, sonsuz əzəmətində və insa- nın seyri, xulya bacarıqı ilə əlcuyə gəlməməsindədir. U. insanın ikili təbiətini apkara cıxarır: o insanı canlı vӱcud kimi əzir, ezunun muvəq- qətiliyini və məhdudluqunu öama ayın- məyə məcbur edir, eyni zamanda insanı mə”nəvi varlıq kimi ucaldaraq, onda idraki ideyalar, hətta cismən əzu ilə bir əlcuyə gəlməyən təbiətdən də mə”nən yuksək olması pquurunu yara- dır. U.-in bu mə”nəvi xarakterinə, azadlıq ideyası ilə baqlılıqına gərə İ. Kant U.-i gəzəllikdən yuksək tut- mutidur. İ. F. PYiller İ. Kantın bu ideyalarını inkitpaf etdirərək, yal- nız təbiətdə deyil, tarixdə də U.-dən bəhs acmıqi (culvilik Haqqında, 1792), İ. Kantın gezəlliyi U.-ə qarpı qoymasını duzgun saymamıqy, onları

KG birlətdirən ideal gəzəllik anlayı-

pını irəli surmutidur. Jan Pol

U.-i hissi predmetlərə munasib gətu- 
rulmusi sonsuzluq kimi,

= linq sonsuzluqun

F. V. P1el- sonluda təcəssumu kimi muəyyənlətidirmiidlər. Zol- ger U.-i tam apkara cıxmamıiy, Yal- nız catpkara cıxacaqı ideya, Hegel isə təkcə təzahur ilə onun ifadə etdiyi sonsuz ideyanın bir əlcuyə gəlməməsi kimi səciyyələnlirminlər.

Marksist estetikada U. gezəlliyə qaripı qoyulmur və U. qəhrəmanlıq,

| mubarizə pafosu və insanın, xalq kut-

lələrinin yaradıcılıq fəaliyyəti ilə sıx əlaqədə araidırılır. U. insa- nın əzəməti və ləyaqəti ideyasından ayrılmazdır və faciəviliyin ona dor:

malıqı elə bundadır və O, UӱLvi cotpae qunluqun əzunəməxsus masıdır. YnƏCDA, y ny db ə—opra əsrlərdə bə". zi Yaxın PPərq elkələrində, o cӱmlə. dən Azərb.-da mevcud olmui vergi (bax Ələfə). CLKƏR—səpələnmipy qalaktik ulduz topası. Buqa burcundədir. Diametri 15 parsekdir. 9 ən parlaq ulduz topası adi gəzlə gərunur. Ən parlaq ulduzu Alsionadır. — CULFƏT GӰLPACA (1909— 1977)—əf- qan yazıcısı, ictimai xadim. Puptu dilində yazmıtldır, “Patto tolına tarix-filologiya akademiyasının pre- zidenti (1956—63), Əfqan—Sovet dost- .. cəmiyyətinin sədri (1960—63), abil un tinin prof. (19 9—73) ol-

mutpdur. c“Secilmiti tpe”rlər (1955), cӱrək səzuz (1962) ipe"r topluları- nın, cYanan qpamdan (1941) fəlsəfi esselər məcmuəsinin, “Secilmiky nəsr əsərləri. (1957) kitabının, filolo- giyaya dair tədqiqatların muəllifi- dir. Əsərlərində humanizm, zəhmət- gələrə dərin rəqbət əksini tapmı"p- dır. Azərb.-da olmusti (1958), Azərb. ədəbiyyatı və incəsənətini yuksək qiy- mətləndirmitdir.

Əsəri: Stixi, v gn.* Stixi poztov Afqanistana, M., 1962, YMVH BYPHY (ux. Cape of Good Nore, Fırtına ..... (por- tuqal dilində Sabo 4az Toqtepqaz)— Afrikanın c.-unda burun (34221” c.e. Bə 18:30” pp.u.). U.b.-nu ilk dəfə 1488 ildə B. Diaiqi kəpf etmii və onu cFırtına burnu? adlandırmındı. Portuqaliya kralı 11 Juan burunun adını dəyitpdirərək U.b. qoymutpdur Snan Hindistana catmaq umidi İLƏ ). YMYMABPOTHTA MYUIABMPƏCM— bax Avropada təhlӱkəsizlik və ƏMƏK“ daailıqa dair mӱ iqavirə. YMYMA3ƏPBA)MAH SOVETLƏR QURULTAYLARI— Azərb.SSR-in ali dəvlət Hakimiyyəti orqanı. 9 qurulta- ıı olmuzidur (1921—37). Qurultaya iiə- zər Sovetləri 1000, qəza Sovetləri isə ƏOO0 secicidən bir deputat gendərir- di. Azərb.SSR MİK-in 1924 il 1 ogt- Yabr tarixli qərarına əsasən 1250 fəhlədən, 7500 kəndlidən bir depu- tat secilməsi muəyyənlətidirildi.

Birinci qurultay — 1921 il mayın 6—19-da Bakıda olmusdur. Qurultayda həlledici səslə 582, mət- vərətci səslə 8 numayəndə ittirak et- mipdir. V. İ. Lenin qurultayın fəct- ri sədri secildi və ona təbrik teleq- ramı gendərildi. N. Nərimanov qu- rultayı girin sezu nlə acaraq demmiy- di: c...Azərbaycan xalqının Həyatın: da Yeni devr baitlanırə. Gӱndəlik: Azərb.SSR hekumətinin fəaliyyəti və beynəlxalq vəziyyət (N. Nərimanov rici siyasət (M. D. Huseynov), vet quruculuqu (H. Sultanov), xalq maa- rif komissarlıqının ipi (D. Bun- Yadzadə) haqqında mə”ruzələr və s. Qurultayda V. İ. Leninin cAzərbay- can, Gurcustan, Ermənistan, Daqıstan və Daqlılar respublikasındakı gom- munist yollaplarak 1921 il 14 aprel tarixli məktubu Azərb. və rus dillə rində e”lan edildi. Numayəndələr məktubu gurultulu alqınlar və cYa- pasın yolda Lenin|ə sədaları ilə qariqıladılar. Numayəndələrin tək lifi ilə qurultay məktubun surətini butun qəzalara gəndərməyi qərara al" dı. Qurultayda Azərb.SSR-in 1-ci

YMYMAYH/A HEMOKPAT GƏNCLƏR FEDERASİYASI |

Konstitusiyası təsdiq olundu və Azərb. İnqilab Komitəsini ləev edərək Azərb. SSR MİK (74 uzv və 25 namizəd) sec- di. Azərb.SSR MİK-in 1-ci sessiya- sında 2, may) Rəyasət Heyəti (ilk sədri M. H. Hacıyev olmutidur) və Azərb.SSR XKS-nin ilk tərkibi se- cildi (sədr N. Nərimanov).

İkinci qurultay—1922 il

aprelin 28—mayın 5 də Bakıda olq muidur. Qurultayda 562 numayəndə ipp- tirak etmiidir. Gӱndəlik: Azərb.SSR həkumətinin hesabatı (Q. Musabəyov), torpaq (S. M. Əfəndiyev), hərbi dəniz (Ə. Qarayev) və maarif (D. Bunyadza- də) komissarlarının mə”ruzələri, ər- zaq vergisi və s. Qurultay Zaqafqaziya Sovet Sosialist Resp.-ları Federa- tiv İttifaqının (ZSSRFİ) yaradıl- masını (mart, 1922) bəyəndi. Qurul- tayda k.t.-nın bərpası və daha da in- kipafı, fəhlələrin texniki savad- SIZLIRININ LƏRVİ VƏ ixtisasının ar- tırılması haqqında qərar qəbul olum- mull, ərzaq vergisi haqqında dekret təsdiq edilmiidi. Qurultay V. İ. Leninə təbrik teleqramı gəndərdi. 2. MİK (95 uzv və 35 nami- zəd) secildi.

Ucuncu qurultay—1923 il noyabrın 25—dekabrın 1-də Bakıda olmutidur. Qurultayda həlledici səs- nə 387, məiyvərətci səslə 15 numayəndə iptirak etmipdir. Gundəlik: SSRİ- nin daxili və beynəlxalq vəziyyəti ə Qarayev və S. M. Kirov), Azərb.SSR hekumətinin hesabatı (Q. Musabəyov), torpaq (D. Bunyadzadə), maarif (M. Quliyev) komissarlarının mə”ruzələ- ri, yerli budcə və s. Qurultay SSRİ

əhlə-kəndli həkumətinin siyasətini

əyəndi. K.t.-nda torpaq quruculuquna, suvarma iplərinə, texniki bitkilə- rin, xususilə pambıqın inkipafına diqqəti artırmaqı, 1930 ilin apreli- nə kimi savadsızlıqı ləqv etmək MƏQ- sədilə məktəb ipəbəkələrinin geniip- ləndirilməsi tevsiyələrini irəli surdu. Qurultayda S. M. Budyonnı iptirak etmii və təbrik nitqi sey- ləmipdir. Qurultay V. İ. Leninə təb- rik teleqramı gəndərdi. Azərb.SSR MİK (115 uzv və 37 namizəd) secildi. Dərduncu qurultar-İ0 ilmartın 10—16-da Bak Qurultayda həlledici səslə 599, məiq- vərətci səslə 63 numayəndə iptirak edirdi. Gundəlik: Azərb.SSR həku- mətinin hesabatı (Q. Musabəyov), tor- paq komissarının mə?ruzəsi (D. Bun- yadzadə), yerli “ərp fat və budcə, Azərb.SSR və ZSFSR Konstitusiyala- rında dəyitiklik və əlavələr, ərazi- nin formalatiması haqqında mə”ruzə- lər və s. Qurultay Azərb.SSR, ZSFSR Konstitusiyalarında dəyitpiklik və əlavələri qəbul etdi. Qurultay əkin sahələrini geniipləndirməyi, heyvan- darlıqı inkipaf etdirməyi, suvarma ipəbəkəsinə diqqəti artırmarı, Qızıl Ordunun ərazi hissələrini yaratma- qı və mehkəmləndirməyi qərara aldı. Azərb.SSR MİK (159 uzv və 27 nami- nd ӱ selildi. | empinci qurultay — 1927 il martın 18—25-də Bakıda olmupq- dur. Qurultayda həlledici səslə 680, məpvərətci səslə 244 numayəndə ipqi- ak etmipdi. Gundəlik: Azərb.SSR əkumətinin hesabatı (Q. Musabəyov),

SSRİ-nin daxili və beynəlxalq və-

ziyyəti (M. Sxakaya), Azərb.SSR-in

dəvlət sənayesinin vəziyyəti (Hacı-

ıdaolmuzdur.

qasımov və C. İldırım), k.t.-nın və- ziyyəti və perspektivləri (D. Bunyad- zadə, Azərb. Qızıl ordusunun vəziyyə- ti (Ə. Qarayev) haqqında mə?ruzələr və s. Qurultay Azərb. və Zaqafqaziya hekumətinin siyasi və iqtisadi fəa- liyyətlərini bəyəndi. Azərb.SSR-in sənayelətdirilməsinin yaxın bepil- LİK ucun planını təsdiq etdi, əlkə- nin umumi sənayelətdirilməsi prob- lemlərilə əlaqədar olaraq Kk.t.-nın in" tensivlipdirilməsi və sənayelətdi- ilməsi haqqında gestəriti verdi. urultay Azərb.SSR Konstitusiyasın- da milli dəvlət aparatının daha da məhkəmlənməsinə, Azərb.SSR-in suve- ren hӱquqlarının geniptləndirilmə- SİNƏ VƏ s. kemək gəestərən dəyniyiklik və əlavələr etdi. Təsərrufat orqanla- rının iipinə Fətbərxik etmək ucun Azərb.SSR XKS yanında Ali İqtisa- di PTura yaradıldı. Xalq Maliyyə Komissarlıqı bərpa edildi və Azərb. Mərkəzi Statistika İdarəsi tə”sis olundu. yaradın Azərb.SSR MİK (195 yap, namizəd) secildi. |

Altıncı rı 1929 il aprelin 1—8-də Bakıda olmuipnq- dur. Qurultayda Həlledici səslə 734, məmvərətci səslə 148 numayəndə ii1- ara etmipdir. Gundəlik: Azərb. SSR (Q. Musabəyov) və ZSFSR hə- gumətlərinin hesabatı (M. D. Husey- nov), Azərb.SSR-də k.t.-nın yuksəl- dilməsi (D. Bunyadzadə), mədəni qu- ruculuqun vəzifələri (M. Quliyev), Azərb.SSR-in r-nlapdırılması haq- qında mə”ruzələr və s. Qurultay Azərb. hekumətinin əaliyyətini bəyəndi, əsas diqqəti resp.-nın sənayelətdiril- MƏCHHƏ yenəltdi. K.t.-nda elliklə kol- lektivləmmənin baplanmasına kecid haqqında gestəripl verdi, texniki pepə təhsilinə diqqəti artırdı. Azərb. SSR-in 1929 il iyulun 1-dən r-nlap- dırılmasını qərara aldı. Azərb. qa- dınları əsarətdən qurtarmara və cad- ranı atmara caqıran cASSR zəhmət- keiplərinək muraciətini qəbul etdi. Azərb.SSR MİK (234 uzv və 86 na- mizəd) secdi.

Yeddinci tӱrultay-n il fevralın 9—16-da Bakıda olmui- dur. Qurultayda həlledici səslə 781 numayəndə iptirak etmitdi. Gundə- lik: ƏSFSR (Ter-Yegizarov) və Azərb. SSR həkumətlərinin hesabatı (D. Bunyadzadə), k-z quruculuqu (Y. Tahi-

v), ӱmumi məcburi təhsil (M. Mə-

əmmədov), Azərb.SSR Konstitusiya- sında dəyipikliklər (H. Rəhmanov) haqqında mə”ruzələr və s. Qurultay Zaqafqaziya və Azərb. həkumətinin si- yasi xəttini və fəaliyyətini bəyəndi, resp.-nın. iqtisadiyyatında bali verən dəyiptiklikləri qeyd etdi, birinci betpilliyin 3-cu, həlledici ilinin vəzifələrini muəyyənlətdirdi, Sovet- lərin qarpısında k-z hərəkatına, yox- sul və ortabab kəndlilərin k-zlara cəlbinə baicılıq etməyi bir ə. kimi qoydu. Qurultayc Apyarı sovet apa- ratının ipi haqqındak qərarında resp.-da Sovetlərə kecirilmiit secki- lərə yekun vurdu. Azərb.SSR-in Kon- stitusiyasında dəyipikliklər və əla- etdi. Azərb.SSR MİK (232 uzv

vələ

və 9/ namizəd) secildi. Səkkizinci qurultay--

1935 il Yanvarın 7—11-də Bakıda ol-

mupdur. Qurultayda 791 numayəndə itp- tirak etmidi. iləlik- Azərb.SSR hekumətinin hesabatı (H. Rəhmanov),

487

Azərb. xalq maarifinin vəzifələri (M. Atayev), Azərb.-da yol qurulutu haqqında (H. Sultanov) mə”ruzələr və s. Qurultay resp.-nın sənaye və k.t.-n- da, habelə mədəni həyatında bapq ver- mip muӱhum nailiyyətləri gəstərdi. Qurultay neft məhsullarının keyfiy- yətini yaxtılandırmaq, bundan sonra da resp.-da yeni neft r-nlarının axta- rılması və istismara verilməsi sahə- sində tədbirlər həyata kecirmək, so- sializm yarılpının və zərbəciliyin genipləndirilməsi vəzifələrini qar- iqıya qoydu. Azərb.SSR-ni Sovet İtti- faqının 2-ci subtropik bazasına ce- virməyi qərara aldı.

Doqquzuncu fəvqəl”ӱadə As rultay—1936 il noyabrın 17— 18-də və 1937 il martın 10—14-də Ba- kıda olmutdur. Qurultayda 477 numa- yəndə iptirak etmiidi. Gӱndəlik: SSRİ. Konstitusiyası layihəsinin ӱmumxalq muzakirəsinin yekunları (H. Rəhmanov), Azərb.SSR Konstitu- siyasının layihəsi (H. Rəhmınov), ƏSFSR-in ləqv edilməsi (Q. Musabə- yov), Azərb.SSR Konstitusiyasının (Əsas Qanunu) təsdiqi haqqında mə”ru- zələr və s. SSRİ-nin yeni Konstitu- siyasına əsasən ZSFSR ləev edildi, Azərb., Gurcustan və Ermənistan SSR- lərinin mӱttəfiq resp. sifəti ilə bilavasitə SSRİ-nin tərkibinə daxil olmasını rəsmilətdirdi. Qurultayda Azərb.SSR-in yeni Konstitusiyası (Əsas Qanunu) təsdiq edildi. Qurultay Azərb.SSR Ali Sovetinə seckilər haq- qında qərar qəbul etdi və yeni Kon- stitusiya əsasında seckilər haqqında əsasnamə hazırlayıb təsdiq etməyi, Azərb.SSR Ali Sovetinə seckilərin vaxtını muəyyənlətdirməyi Azərb.SSR MİK-nə tappırdı. Azərb.SSR-in Konstitusiyasına əsasən resp. dəvlət hakimiyyətinin ali orqanı Azərb.SSR Ali Soveti oldu.

Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 3 (H. 1), B., 1973, Pervın VseazerbaDdjanskiV shezd Sovetov rabocix, kresthanskix, krasnoarmenskix i matrosskix deputatov. Stenoqraficeskin otcet, B., 1925: Rezo- "OHHH i postanovlenil shezdov Sovetov Azerbandjanskon SSR (1921—1937 qq.), B., 1961, Quliev Dj. B., Pod znamenem leninskon naiionalınoN politiki, B., 1972, İstoril qosudarstva i prava Azer- bandjanskoN SSR, B., 1973. XMUMBAKI DƏYUİY DRUJİNA- SI—bax Doyuiq drujinaları. CXMUMDUNYA BAZARI—bax Dunya bazarı. CJMUMDUNYA VAXTI, dunya vaxt ı—Qrinvic meridianının or- ta Gunəpt vaxtı. Gecəyarıdan hesab- lanır və Moskva vaxtından 3 saat fərqlənir. | YMYMAYH/A DEMOKRAT GƏNC- LƏR FEDERASİYASI (UDKF)— siyasi və dini gerӱpilərindən, irqi, milli və sosial tərkibindən asılı olmayaraq sulhu, gənclərin huququnu və xalqların mustəqilliyini mudafiə edən gənclər təpgilatlarının bey- nəlxalq birliyi. Əsası 1945 il no” yabrın 10-da Londonda s vaxtdan n0- yabrın 10-u Umumdunya Gənclər Gunu kimi qeyd edilir) Umumdunya gənclər konfransında qoyulmutdur. 120 əl- kənin 200-dən cox gənclər təptgila- tını birlətdirir (1983) UİLKGİ və SSRİ Gənclər Təpkilatları Ko- mitəsi UDGF yarandırı gundən onun tərkibinə daxildir. UDG sulh və gənclərin huquqları uqrunda, xalqla-

488

rın mustəqilliyi, mӱtərəqqi gənclə- rin beynəlmiləl birliyi uqrunda, im- perializm, mӱstəmləkəcilik, yeni MYC- -təmləkəcilik, faiizm və irqciliyə qarpqı fəal mubarizə aparır. UDGF gənclərin və tələbələrin umumdunya festivalının təpkilatcısı olmui- dur. Onun iptirakı ilə gənclərin bir sıra beynəlxalq yıqıncaq və konf- ransları kecirilmindir. UDGF-nin təklifi ilə hər il aprelin 24-u gənc- lərin beynəlxalq həmrəylik gӱnç kimi qeyd edilir. UDGF-nin ali rəhbər orqanı məclisdir (1957 ilin avqustu- na kimi konqres). Məclislərarası fəa- liyyətini Buro və İcraiyyə Komitəsi (İK) həyata kecirir. U DGF-nin dai- mi qərargahı Budapetptdədir. UDKF İK-nın 1984 ilin fevralında Hava- nada kecən iclası gənclərin və tələ- bələrin nəvbəti 12-ci festivalını 1985 ildə Moskvada kecirmək barədə

ou qəbul etmiindir. k Y MEAYH)A ƏMƏK BƏHKYCY— bax Beynəlxalq əmək bəlgusu.

XMUMDUNYA ƏMƏK KONFEDE- RASİYASI (XƏK)—beynəlxalq re- ə həmkarlar ittifaqı birliyi. 1920 ildə Vatikanın təpəbbusu ilə ya-

adılmıtidır. 1968 ilədək Beynəlxalq

ristian Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası adlanırdı. 82 əlkə- dən təqr. 14 mln. nəfər uzvu olan 85 milli Həmka xar ittifaqını birləpt- dirir (1982). Sinfi əməkdailıq təb- liq edir. Uzun muddət fəaliyyətində katolisizm prinsipini rəhbər tutmu:t- ny. 1968 ildən rəsmən xristianlıra isnad etmir. XƏK-in Latın Amerika- sı və Asiyada məhəlli təpkilatları fəaliyyət gəstərir. XƏK-in ali orqa- nı 4 ildən bir caqırılan konqresdir. Cari nları craiyyə Surosu aparır. XƏK-in rəhbər orqanları Brusseldə

nəmin

e :

Y UMDUNYA POCT İTTİFAQI (XPİ) — beynəlxalq dəvlətlərarası təpkilat, BMT-nin ixtisaslatdı- pulu idarəsi (1947 ildən). 1874 illə yaradılmındır (1878 ilə qədər Umumi loct ittifaqı adlandırıl- mıpdıqr). Qərargahı Berndədir (İs- vecrə). Məqsədi poct xidmətinin TƏHİ- .kilini və təkmillətidirilməsini tə"- min etmək, bu sahədə beynəlxalq əmək- dapplıqın geniplənməsinə maraq do- qurmaq, inkipaf edən əlkələrə kəmək gəstərməkdir. 166 dəvlət UPİ-nin uz- BY (1984, yanvar). SSRİ 1924 ildən UPİ-də iptirak edir, XMUMDUNYA PULU—bax Lul. JMUMDUNYA SƏHİYYƏ TƏİYKİ- LATI (UST)—BMT-nin ixtisaslaiq- mıpq idarəsiyz məqsədi butun dunya xalqlarının sarlamlıqını yuksək sə- VİYYƏYƏ qaldırmaqdır. 1948 il apre- LİN 7-də tiikil edilmiidir: həmin gun Umumdunya saqlamlıq gunu kimi hər il qeyd olunur. 157 devlət UST- un uzvudur (1984), UST xəstəliklərə malyariya və s.) qaripı mubarizə təd- irləri təptkil edir, infeksion və qeyri-infeksion xəstəliklərə qaripı mӱbarizə aparmaqda muxtəlif əlkələ- rə kəmək gəstərir, karantin və epide- mioloji nəzarət sahəsində beynəlxalq iplər aparır, dərman preparatları- na, narkotik dərmanlara və s. nəzarət

edir. UST-un ali orqanı Umumdun- Ya səhiyyə məclisidir (hər il sessiya- sı caqırılır). Məclis UST-un fəa-

liyyət istiqamətini, ba:tp direktorunu (5 ildən bir) tə"yin edir, perspektiv

YMYMAYHIA ƏMƏK BƏVİKYCY

——— əxa, müm nmmm:(,Hitukiluhnunininiəıiiuuıılı qı ışlınıııılınxılusdınııliuuuliusalitululkulullus"yuluxıışazınılanıımu lum NARMInBRLIIRRINNNRNNINENÜNRİNSUNZULUİMANUNütltismismomulmimmtblnqmununnınınınınınaxsnaraxaxtxxaxunuula sığa

və illik planlarını və s. təsiq edir. UST-un digər rəhbər orqanı 24 nə- fərdən ibarət İcraiyyə Komitəsidir (uzvləri hər 3 ildən bir tə”yin edi- lir). UST-un inz.m. baiq direktoru- nun rəhbərlik etdiyi katiblikdir. Qərargahı Cenevrədədir. YMYMAYH)A CYnh İYURASI (USPQ)— Umumdunya sulh tərəfdarla- rı hərəkatının daimi ali orqanı. Muharibə əleyhinə hərəkatların ən kutləvisi olub sosial tərkibindən, siyasi və dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq Yer kurəsi əhalisinin ən genii təbəqələrini birlə dirir. Sulh tərəfdarlarının 2-ci Umumdunya konqresində (Vartava, 1950) yaradıl- mıpdır. İlk prezidenti fransız alimi və ictimai xalimi F. Jolio- Kuri olmutdur. 135-dən artıq əlkə- nin milli sulh komitələrini birləil- dirir (1984). USP1 sulhun mudafiəsi, imperializmin fitnələrinə qariı, Hamılıqla və tamamilə tərksilah ur- runda, yeni dunya muharibəsinin qar- ippısını almaq, xalqlar arasında dost- luq və əməkdailıqı məhkəmlətmək uRt- runda aparılan mubarizənin təiləb- buscusu və tipkilatcısıdır. Xalqla- rın milli istiqlaliyyət uqrunda mu- barizəsini mudafiə edir. USİ1 sulh uqrunda mubarizədə xidmətlərinə gə- rə ayrı-ayrı iəxsləri və təitkilatla- rı Jolno-Kuri al. Sulh medalı ilə təltif edir. USPT-nin Ali orqanı konqresdir. Rəhbər orqanları sessiya 2—Z3 ildən bir caqırılır), Rəyasət Heyəti və katiblikdir. Bapp katibi R. Candradır. Daimi iqamətgahı 1968 ildən Helsinkidədir.

XS1P ingilis, fransız, alman və ispan dillərində aylıq “Dunyanın kur- yeriə?, ingilis və fransız dillərində isə cYeni perspektivlərə jurnalla- ak nətr edir. |

MUMDUNYA HƏMKARLAR İT- TİFAQLARI FEDERASİYASI (XHİF)—demokratik həmkarlar itti- faqlarının beynəlxalq birliyi. Əsası 1945 ildə Parisdə həmkarlar ittifaq- larının 1-ci Umumdunya konqresində qoyulmutidur. İlk əvvəllər Amerika Əmək Federasiyası istisna olmaqla butun milli Həmkarlar ittifaqları- nı birlətdirirdi. 1949 ildə Brita- niya Tred-Yunionları Konqresi, ABİT- ın Sahə həmkarlar ittifaqları kon- qresi və kapitalist əlkələrinin bir sıra digər həmkarlar ittifaqları fəhlə idealına xəyanət edərək UHİF:- dən cıxdılar. Hazırda U HİF SSRİ və digər sosialist əlkələrinin həm- karlar ittifaqlarını, habelə kapi- talist əlkələrinin və mustəmləkəci- lik zəncirini qırmıpy əlkələrin de- mokratik Həmkarlar ittifaqlarını birləndirir. UXHİF-na 81 əlkəlin 90 milli həmkarlar ittifaqları mər- kəzləri (206 mln. nəfər) daxildir

1983). UHİF nəzdində beynəlxalq

həmrəqylik fondu fəaliyyət gəstərir. U HİF-nin ali orqanı 4 ildən bir caqırılan həmkarlar HETANMLLOMMUI umumdunya konqresidir. Konqreslər- arası fəaliyyətini Ba PPura həyata kecirir. U HİF-nin daimi iqamətgahı Praqadadır. U/ HİF-nin sədri 11. Qapnar (Mac.XR), bap katibi İ. Zə- kəriyyədir (Sudan). UHİF cu mum- dunya Həmkarlar İttifaqları Hərə- katız jurnalı və “Həmkarlar İtti- faqları mətbuatı bulletenini nər etdirir.

XCMUMDUNYA CAZİBƏ QANUNU— bax Nyutonun cazibə qanunu. “YM MH AZARuə—bax Avropa İzq- tisadi Birliyi. CXMUMİ VƏ XUSUSİ QANUNLAR — bax Qanun. CMUMİ QƏZA— bax Qəza. CMUMİ DƏVRİYYƏ, sənayemu- ƏCCHCƏCHHHH İ(YMYMH HCT€E€h- sal dəvriyyəsi)—sənaye muəs.- sisəsinin butun sexləri ilə birlikdə muəyyən dəvrdə (məs., bir ildə) isteh- sal etdiyi butun nev -məhsullarının umumi dəyəri. Muəssisənin istehsal fəaliyyətinin Həcmini xarakterizə edir. U.d. z-d usulu ilə hesablanmılp umumi məhsuldan istehsaldaxili (3-d- daxili) dəvriyyənin həcmi qədər, yə”ni həmin mucəssisədə sonrakı e"maldan kecən məhsulların umumi dəyəri qə- dər coxdur. CMUMİ EKVİVALENT—bax LPul. CMUMİ ƏMƏK BƏLGUSU — bax Əmək bəlgusu. CUMUMİ ƏMƏK MUKƏLLƏFİY- YƏTİ—Sovet həkumətinin RSFSR-in butun əmək qabiliyyətli vətəndatla- rının məcburi fiziki əməyə cəlb edil- məsi uzrə kecirdiyi (1918—20) təd- birlərin məcmusu. Burjua unsurla- rinin sabotajını qırmaq və muçhari- bənin daqıtdıRı x.t.-nı impci quvvə- si ilə tə”min etmək zəruriyyətindən irəli gəlmitdi. Yeni iqtisadi si- yasətə kecilməsi ilə U.ə.m.-nə ehti- yac qalmadı (bax Əmək mӱkəlləfiy- yəti). CXCMUMİ ƏMƏK STAJI—–—bax Əmək stajı. CMUMİ ƏSGƏRİ VƏZİFƏ ( SSRİ- də) — vətəndatiların sosialist Vətə- nini mudafiə etmək və SSRİ Si- lahlı Quvvələri sırasında xidmə- tindən ibarət ən vur. SSRİ Kon- stitusiyası (1977) və Umumi əəə vəzifə haqqında SSRİ qanunu (1967) əsasında həyata gecirilir. CMUMİ ƏFV—6bax Amnistiya. YMZMM İNTEQRAL — bax Umumi əll. CMUMİ İCBARİ TƏHSİL — bax Umumi təhsil. XMUMİ İCTİMAİ MƏHSUL—mu- əyyən dəvr ərzində (məs., bir ildə) cə- miYYətin yaratdıqrı maddi nemətlə- rin dəyəri. İctimai maddi istehsa- lın nəticəsi və muhum gəstəricilə- rindən biridir. U.i.m.-un həcmi cə- miyyətin iqtisadi inkitpaf səviyyə- sini xarakterizə edir. Kapitalizmdə U.i.m., eləcə də milli gəlir antaqo- nist sinfi xarakterdədir: cunki kaq pitalist istehsal munasibətlərinin maddi dapıyıcısıdır. Sosializm cə- miyyətində U.i.m. vahid x.t. planı əsasında ictimai tələbatın həcminə və strukturuna muvafiq istehsal olunur və bəlutidurulur. Sosializmdə U.i.m. istehsalı yuksək sur”ətlə artır. SSRİ-də U.i.m. 1940—83 illərdə 15,1 dəfə, Azərb.SSR-də 1970—84 illərdə 2,55 dəfə artmıtdır. Artımın əsas amilləri ictimai əmək məlsuldarlı- qının yuksəldilməsidir (Yeni texni- kanın tətbiqi və maddi istehsalda calınlanların sayının artırılması əsasında). İntensiv xarakterli tək- rar istehsal təraitində U.i.m., əsa- sən, əmək məhsuldarlıqının YuK" səldilməsi hesabına artırılır. U.i.m.-un təkrar istehsalı natura- pey və dəyər formasında həyata ge- cirilir.

YMYMH TƏhCH/I

| 489

CXMUMİ YIRIM, k.t. bitkilə- RİNİN ӱmumi yıqımı—k.t, bitkilərinin faktiki istehsal olun- muli (yırılmıi) məhsulunun həcmi: butun əkin sahəsindən ayrı-ayrı bit- gilər, Yaxud bə”zi bitki qrupları uz- ə hesablanır (1954 ildən). U.y.k.n əcmini muəyyənlətdirmək ucun butun istehsal olunmuti k.t. məhsulları na- tural vahidlərlə hesablanır. Bax Kənd təsərrufatının umumi məhsulu. XMUMİ KİMYA—kimya kursu, bu- rada Kimya elminin əsas anlayıin, nə- ZƏriYYƏ və qanunları, kimyəvi element- lərin və onların muhum birləimələ- rinin qurulutu, xassələri və alın- ma usulları iərh edilir. Əsas məz- mununu kimyəvi elementlər və onların birləpmələri haqqında tə”lim təiq- KİL etdiyindən U.k.-nı cox vaxt 2€İ- ri-uzvi kimya adlandırırlar. D. İ. Mendeleyev bu adın məzmuna uyqun gəlmədiyini gestərmiii BƏ €Y.K.ə aH- landırmaqı təklif etmipdir (1880). Muasir U.k.-nın əsası atom və Men- deleyevin dovri qanunudur. CUMUMİ MƏHSUL—bax Kənd təsər- rufatının umumi məhsulu, Sənayenin mumi məhsulu.

“MYMM MİLLİ MƏHSUL — bur- jua statikasında qəbul olunmuii HT- tisadi gestərici: bazar qiymətləri ilə ifadə olunan son əmtəə və xidmətlə- rin məcmu dəyərini bildirir. U.m.m.

-osialist əlkələrinin umumi icti- mıli məhsulundan həcmcə və strukturca xeyli fərqlənir. Belə ki, U.m.m.-un

həcminə maddi məsrəflər (xammal, material, yanacaq və s.) daxil edilmir, lakin eyni zamanda qeyri-istehsal xid- mətlərinin məbləqi daxil edilir. U.m.m. həcminə gərə burjua statis- tiklərinin konsepsiyası uzrə hesab- lanan milli gəlirə yaxındır)( O, mil- li gəlirdən əsas kapitalın amorti- zasiyası və dolayı vergilərin həcmi qədər coxdur. U.m.m.-u sosialist əl- kələrinin milli gəliri ilə muqayisə etmək ucun ondan amortizasiyanı və qeyri-istehsal xidmətlərini cıxmaq lazımdır, bu da onun həcmini təqr. 3094 azaldır.

AaUMUMİ MUQAVİLƏ: (1952), Bonn muqaviləsi—ABİT, B, Britaniya və Fransanın 1952 il mayın 26-da Bonnda AFR-lə imzaladıqları separat mӱqavilə. AFR-in təcavuzkar hərbi bloklarda iptirakına yol acdı. S.əz- də AFR də ipyqal rejiminə son qoyul- duqunu və AFR-in suverenliyini e lan etsə də, əslində AFR bir sıra muhum dəvləti Hutuqlardın məhrum olurdu. Fransa Milli Məclisi Paris muqa- viləsini (1952) təsdiq etmədiyindən onunla sıx əlaqədar olan €Y.M.ə DƏ quvvəyə minmədi. Sonradan aXU .m.z bir sıra duӱzəlinlərlə Paris saziiyləri- nin (1954) mətninə daxil edildi. UXMUMİ MULKİYYƏT—sovet huqu- quna gərə iki və ya daha cox ipəxsə məx- sus mulkiyyət. PQəxsi U.m. (məs., bir necə vətəndalın Y.M.-HHAƏ olan Ya- ma bi evi) yaxud, ictimai, sosialist U.m.-i (məs., kolxozlararası mulkiy: yət) olur. Paylı U.m. və birgə Y.M. nəvləri var. Paylı U.m.-də hər bir tptirakcının—mulkiyyətcinin payı mə”lumdur. Sahiblik, istifadə və sə- rəncam butun mulkiyyətcilərin razı- lıqı ilə həyata kecirilir, mubahisə olluqda isə hər Hansı iitirakcının iddiası uzrə, məhkəmə tərəfindən həll edilir. Umumi əmlakın saxla

nılması və idarə olunması xərcləri pitirakcılar arasında onların pay- larına Di: olaraq bəlçiydurulur. Hər bir iptirakcı əzunun payını əz- gəningkilətdirmək huququna malikdir. U.m.-də olan pay satıldıqda U.m.-in qalan iptirakcıları satılan payı almaq ucun ustӱnluk hӱququna malik- dirlər. Birgə U.m.-də paylar mə”- lum olmur: Hər bir mulkiyyətci digər- ləri ilə yanapı butun əmlakın mul- kiyyətcisidir. Məs., ər-arvadın əmla- kı, kolxozcu həyətinin əmlakı və s. XMUMİ PSİXOLOGİYA—psixolo- giYanın yaplı pormal insanın psixi fəaliyyətinin əm umumi qanunlarını —mahiyyətini, formalarını, inkiida- fının əsas qanunauyqunluqlarını ey- rənən sahəsi. Psixologiyanın digər sahələrindən—əmək, idman, incəsə- nət, Ya, mӱhəndis, ulpaq və hyryr psi- xologiyasından, | həmcinin pedaqoji, kosmik, sosial və Hərbi psixologiya- dan fərqli olaraq, U.p. psixologiya elminin istifadə etdiyi tədqiqat me- todlarını, əsas elmi anlayıntilarını, nəzəri prinsiplərini muəyyən edir. U.p. psixologiya elminin metodoloji əsaslarını, tarix və nəzəriyyəsini, psixi hadisələrin inkipafının ən umumi qanunlarını tədqiq edir, idrak proseslərinin—duyru, qavrayıtp, ha- fizə, təfəkkur və təxəyyulun fəaliy- yətinin qanunauyqunluqlarını, HİƏX- siyyətin fərdi psixoloji xususiyyətlə- rini (xarakter və temperamenti), dav- ranının ba:ilıca motivlərini və s. eyrənir. U.p.-nın əsas kateqoriyaları

pərti olaraq 3 yerə bəlunur: psixi proseslər, psixi vəziyyətlər, psixi xassələr (yaxud, iəxsiyyətin fərdi-

psixi xususiyyətləri). Psixi pro- seslər, əsasən idrak proseslərin- dən: Hiss ӱzvlərinə bilavasitə tə”sir edən cisimlərin in”ikası olan duyu- lar və qavrayınqlardan: xarici alə- min in”ikasının yenidən bərpası olan hafizədən: varlıqın ӱumumiləimiiy və vasitəli in”ikasından ibarət olan tə- xəyyul və təfəkkurdən: iradi və emo- sional proseslərdən ibarətdir. Psi- xi vəziyyətə Hisslərin muxtəlif səviyyələrdə təzahuru (əhvali-ruhiyyə, affektlər), diqqət və s. daxildir. Fərdi psixi xassələrə isə tpəxsiyYətin xarakter, temperament və qabiliyyətləri daxildir. Bax həmcinin Psixologiya.

ƏƏ2.: Umumi psixologiya, B., 1982,

“*UMUMİ RİFAH DƏVLƏTİ NƏ- ZƏRİYYƏSİZ—kapitalizm cəmiyyəti və burjua dəvlətinin mahiyyəti Haq- qında muasir burjua-reformist məd- dahlıq nəzəriyyələrindən biri. Kapi- talizmin Yeni ictimai qurulu:i kimi transformasiyası haqqında yanlıpp ideyanın bir hissəsidir. Nəzəri mən- bəyi keynsnilik və reformist ideolo- giyadır. c Umumi rifah dəvlətiz kon- sepsiyası mustəqil anlayıpl kimi İkinci dunya TeL ƏD əc an an sonra yayılmıiy və rəsmi burjua təbliratı- nın, eləcə də muxtəlif partiya plat- formaları və proqramlarının ayrıl- maz unsurunə cevrilmitdir. Burjua dəvlətinin iqtisadiyyata guclu muda- xiləsi ilə mutpahidə olunan dvlətt- inhisarcı kapitalizmin inkitafı, zəhmətketlərin mubarizə nəticəsində əldə etdikləri sosial guӱzəttlər bir sıra kapitalist əlkələrində € YMYMH rifah devlətik ideyasının təbliqrin-

də istifadə edilir. Əslində isə nə- zəriyyə dəvlət-inhisarcı kapitalizmi bu pərdə altında mudafiə etmək məq- CƏHHHH KYAYD. YMYMV CEHKH hYTYTY—ceuku huququ sistemiy qanunla muəyyən ӧlun- Myıu yanma catmıli butun vətəndailara nӱmayəndəli orqanlara seckilərdə secki senzləri tətbiq edilmədən i1- tirak etmək huququ verilir. U.s.H. acıq sinfi xarakter daiqıyır:y onun məzmunu sosializm və burjua cəmiyyə- ti ipəraitində mӱxtəlifdir. CCPYİ-nə Y.c.h. CCPH Konstitusi- yasına uyqun olaraq SSRİ-nin 18 ya- izyına catmız butun vətəndalilarının irqi və milli mənsubiyyətindən, cin- sindən, dinə munasibətindən, təhsi- lindən, məniləyindən, sosial və əmlak vəziyyətindən və digər hallardan ası- lı olmayaraq secmək və secilmək huqu- quna malik olması deməkdir. CCPM Ali Sovetinə 21 yapqına catmıll SSRİ vətəndatları deputat secilə bilər. Həmin prinsip sovet cəmiyyətinin si- yasi və iqtisadi əsasları, secki mən- təqələrinin təpkili, seckilərin qeyri- ip gӱnunə tə”yin edilməsi, daimi ya- iayıti yerində olmayan vətəndailara səs vermək imkanı, secki haqqının, secki girovunun olmaması və s. ilə tə”min edilir. Əksər burjua dəvlətlərinin kon- stitusiyaları U.s.H.-nu e”lan edir, lakin qanunvericiliyin əzundə nəzər- də tutulmuti bir sıra məhdudiyyətlər (senzlər) nəticəsində (bax Sencki senz- ləri) secicilərin xeyli hissəsi, əsa- sən, zəhmətkettllər seckilərdən kənar edilir. Bax həmcinin Sencki sistemi. CUMUMİ TƏHSİL—gələcək ixtisas və pepəsindən asılı olmayaraq hamı- ya zəruri olan biliklərin, bacarıq və vərdiplərin eyrənilməsi prosesi və nəticəsi. U.t.-i ӱmumtəhsil məktəb-

lərində, həmcinin mustəqil təhsil yolu ilə alırlar. SSRİ-də U.t.-in vəzifəsi pagird-

lərə təbiət, cəmiyyət, insan, təfək- kur, sənət haqqında elmlərin əsasını eyrətməkdən, gənclərin hamılıqla pe- iə təhsilinə kecməsini, pqəxsiyyətin fəal və pquurlu kommunizm qurucusu kimi hərtərəfli, ahəngdar inkipafı- nı tə”min etməkdən ibarətdir. Sov=İKP MK-nın hazırladıqı cUmumtəhsil və pepə məktəbi islaha- tının əsas ittaməttərinir (Sov. İKP MK-nın aprel (1984) plenumun- da və 11-ci caqırın SSRİ Ali So- vetinin 1-ci sessiyasında bəyənilmit- dir|, həmcinin Sov.İKP MK və SSRİ Nazirlər Sovetinin cGənclərin u/mu- mi orta təhsilini daha da təkmilləiq- dirmək və umumtəhsil məktəbinin ip iəraitini yaxizılatidırmaq haqqında (1984), *“Məktəblilərin əmək tərbiyəsi: ni, tə”limini, pepəyenumunu Yaxlpı- laidırmaq və onların ictimai fayda: lı, məhsuldar əməyini təikil etmək haqqındamk (1984) qərarlarında inki- iaf etmitp sosializmin təkmilləidi- rilməsi ttəraitində gənclərin təh- sil və tərbiyəsini cəmiyyətin inki- paf tələbatına və perspektiv məqsəd- lərinə uyqun surətdə yaxlpılapdırmaq bo də muhum tələblər irəli su- rulmutidur. Yeni məktəb islahatına gərə orta umumtəhsil məktəbi onbir- illik (təhsil muddəti 11 il olan mut- təfiq resp.-larda onikiillik) məktəbə cevrilir |1—4-cu siniflər— ibtidai, d—9 siniflər—natamam orta, 10—11-

490

UMUMİ HƏLL

12-ci siniflər ortay. SSRİ-də ӱmu" mi orta təhsil icbaridir. Bax həm: cinin Təhsil, İcbari təhsil.

CMUMİ HƏLL, adi diferen- sial tənliyin U.H.-i—ixtiyari Mənə Ş, sabitlərindən kəsilməz ası-

lı olan u=Ff(jx, S.:..., Ch) funksiya-

ları ailəsi. Bu sabitləri secməklə tənliyin baplanqıc ppərtləri (bax Ko- iyi məsələsi) ədəyən xususi həlli ta- pılır. f(x, u,S...,Ş, )= 0 və uyqun ha-

marlılıq ipərtlərini ənələn həP xy funksiyası U.H.-dirsə umumi in- teqral adlanır.

CUMUMİ HUQUQ ani sotpop Yazu)— huquq sistemis məhkəmə presedentini huququn əsas mənbəyi hesab edir. Bu sistemdə qanunlar yalnız ayrı-ayrı munasibətlər sahələrini nizamlayır, lakin vahid sistemdə birlətdiril- mir: qanunla nizama salınmayan sahə- lər isə, həmcinin qanunların təfsiri və onların tətbiqi U.H.-la muəyyən edilir. İlk dəfə Y.h. İngiltərədə 13—14 əsrlərdə yaranmındır. U.H. B. Britaniyada (Potlandiyadan baiqa), ABPQ-da (Luiziana titatından baitqa), Kanadada, Avstraliyada, Yeni Zelan- diyada və İngiltərənin gecmiil mus- təmləkələrində qӱvvədədir. CMUMİLƏ İMİİY QU VVƏ—mexani- ki sistemin tarazlıqı və hərəkəti eyrənilərkən onun vəziyyəti uçmumi- ləpmip koordinatlarla tə”yin edil- dikdə adi TYBBƏ- lər rolunu oynayan kəmiyyətlər. ayı 5 sərbəstlik dərə- cəsinə bərabərdir, Buna gərə hər s,. yə əzunun O, U.q.-si uyqundur. O1 U.q.- SİNİN ()(|-Ə YİFYH qiyməti sistemin mumkun yerdəyinmə- lərində quvvələrin BA, elementar ipi vasitəsilə Qı — = bA(/bai kimi ifadə olunur. Digər (O, də analoji hesablanır. U.q.-nin

əlcusu umumilətqmit koordinatların əlcusundən asılıdır. Məs., O,-nin

əlcusu uzunluqdursa (bucaqdırsa), O,-

HHH etti adi quvvədir (qӱvvə momen- tidir). Sistem tarazlıqdadırsa, U.Q.* ər sıfırdır. UMUMİLƏİYMİİY FӰNKSİYA — Funksiyanın muasir anlayınını uӱmu- miləpdirən riyazi anlayın. Bu umu- miləpməyə fizika və riyaziyyat məsə- lələrində rast gəlinir. Formal ola- raq fəzanın kəsilməz xətti funksio- nalı kimi tə”yin edilir (bax Delta- funksiya). | CJMUMİTTİFAQ DƏVLƏT XARİ- Cİ ƏDƏBİYYAT KİTABXANASI (UDXƏK)—xarici əlkə dillərində ədəbiyyat toplayan ixtisaslatimızt ki- tabxana, xarici əlkə kitabları və devri mətbuatı ilə elmi-biblioqra: İYA ipi aparan mərkəz: Moskvada- dır. 1921 ildə yaradılmındır. Fon- nda 135 dildə 4,5 mln. kitab var. UӰDXƏK Hər il 50 minədək oxucuya xidmət edir. Əlkənin 2000-dək kitab- xanasına abonement uzrə ədəbiyyat gəndərir, 92 əlkə ilə kitab mubadi- nəcn edir (1984). UDXƏK monoqrafi- yalar, bulletenlər, mə”lumat kitab- caları, referativ jurnallar və s,

buraxır, beynəlxalq kitabxana təpki“ latlarının ipində iptirak edir. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif olunmutdur (1972). CMUMİTTİFAQ ELMİ-TƏDQİQAT VƏ LAYİHƏ-TEXNOLOGİYA NEFT MAİYINQAYIRMA İNSTİTUTU — neft-qaz quyularının qazılması, is- tismarı və tə”miri ucun avadanlıq və qurquların hazırlanması texnologi- yasını ipləyib hazırlayan, eləcə də neft-mədən mapınqayırma sənayesi- nin iqtisadiyyatını və inkitaf plan- larını layihələndirən elmi-tədqiqat in-tu. 1961 ildə Bakıda təpkil olun- mupdur.: İn-tun tərkibində 6 elmi- tədqiqat və texnoloji :pe”bə, 2 kons- truktor və 3 iqtisadi :pe”bə, bunla- rın nəzdində və ya mustəqil fəaliyyət gəstərən 20 laboratoriya, sektor, təc- rubə-tədqiqat bazası, təcrubə 3-du və digər kəməkci poe”bələr vardır. İN-t- da təkmə və qaynaq istehsalı, metalla- rın təzyiqlə, mexaniki və termik e”ma- lı, ovuntu metallurgiyası, texnolo- ji proseslərin kompleks mexanikləit dirilməsi və avtomatlatdırılması, yuksək məhsuldarlıqlı xususi texno- loji avadanlıqların hazırlanması, istehsalın və əməyin elmi təpgili və s. uzrə elmi-tədqiqat iləri apa- rılır. İn-tda polad tekmələr isteh- salında metal qəliblərdən istifadə, karbon qazı muhitində qaynaq, qəlib icliklərinin soyuq-bərkiyən qatıttıq- lardan hazırlanması, oynaqsız dərin” lik nasoslarının istehsalı və s. yeni texnoloji proseslərin layihələ- ri iplənilminy və bunların əsasında kompleks mexaniklətdirilmi axın xətləri, sahə və sexlər yaradılmıiq dır. İn-tda 33 elmlər namizədi, resp.-nın 4 əməkdar mӱhəndisi, 2 əmək- dar ixtiracı və 1 əməkdar səmərə- ləpidirici (1985) ipləyir. CMUMİTTİFAQ KƏND TƏSƏRRU- FATI ELMLƏRİ AKADEMİYASI, V. İ. Lenin adına (V. İ. Lenin ad. UİKTEA)-–--SSRİ-də kənd, su və metə təsərrufatı uzrə ali el- mi təpkilat. 1929 ildə Moskvada təpq- kil olunub. SSRİ Kənd Təsərrufatı Nazirliyinin nəzdindədir. Akademi- yanın 1 fəxri akad., 115 həqiqi uzvu (akad.), 113 M. Y3BY, 51 xarici uzvu var (1983). Prezidenti A. A. Nikonovdur. Akademiyanın əsas məqsədi k.t.-nın qabaqcıl iti uzrə nəzəri tədqiqatları inkipaf etdirmək, Kk.t. sahəsində texniki tərəqqinin prim- sip etibarilə yeni yollarını aiykar etmək, tədqiqat iiplərinin nəzəri sə- viyyəsini və səmərəliliyini yuksəlt- MƏK MƏQSƏDİ İLƏ elmi-tədqiqat iilə- rinin usullarını təkmilləpdirmək, dunya elminin nailiyyətlərini əyrən" mək və umumilətdirərək nəticə cı- xarmaq, elmin, qabaqcıl təcrubənin nailiyyətlərinin k.t.-nda tətbiq olun- masına gəmək gestərməkdir. ,, Akademiyanın Rəyasət Hey ətinin tərkibində 10 sahə me 6əcH—ÖHTKHHH- lik və seleksiya, əkincilik və kimYA- lappdırma, yem istehsalı, bitki mu- hafizəsi, heyvandarlıq, baytarlıq, k.t.-nın mexaniklətdirilməsi və elektriklətidirilməsi, hidrotexnika və meliorasiya, mepəcilik və aqro- gelpə meliorasiya, k.t. istehsalının

(Kiyev), PPərq (Alma-Ata), Orta Asi: ya (Dapkənd), Qərb (Minsk), Zaqaf- qaziya (Tbilisi) var. Akademiya k.t.- nın butun sahələri uzrə ən əsas prob- lemləri iiləyib həyata kecirir ki, bu da SSRİ-də kommunizm quruculu- qu məsələləri ilə əlaqədar olaraq k.t. istehsalının yӱksəldilməsi və Ər- zaq proqramının yerinə yetirilməsinə imkan yaradır. | Akademiyanın cari itlərinə və onun fəaliyyətinə umumi iclasın secdiyi Rəyasət Hey”əti bapcılıq edir. Akademiya xarici əlkələrin elmi ida- rələri və alimləri ilə k.t. sahəsində elmi-texniki əməkdatlıq edir, Mər- kəzi elmi k.t. kitabxanası var. Mətbuat orqanı: cVestnik selsko- xozyaystvennoy naukiə, cDokladı VASXNİLəu, cSelskoxozyaystvennaya biologiyaq və s. Akademiya ən yaxıı elmi iplərin və kəipflərin muəllif- lərinə K. A. Timiryazev, N. İ. Va- vilov, V. R. Vilyamş, K. k. Gedroyts, V. P. Qoryackin, M. F. İvanov, A, N. Kostyakov, İ. V. Micurin, G. F, Morozov, V. S. Nemcinov ad. medallar verir. Akademiya Lenin ordeni ilə təltif edilmitdir (1949). F. Ə. Mə- likov akademiyanın akad., A. Ə. Ata- bəyli m. uzvu olmup, Y. H. Hacıyev m. uzvudur. XCMUMİTTİFAQ KİTAB PALATA- SI—bax Kitab palatası. CMUMİTTİFAQ KOMMUNİST (BOLİYEVİKLƏR) PARTİYASI — bax Sovet İttifaqı Kommunist

Partiyası. CMUMİTTİFAQ LENİN KOMMU- HHCT GƏNCLƏR İTTİFAQI

(CXİLKGİ)—qabaqcıl sovet gənclə" rinin kutləvi ictimai siyasi əzfəaq liyyət təpkilatı, Sov.İKP-nin rəh- bərliyi altında fəaliyyət gestərir, onun sadiq kəeməkcisi və ehtiyat quv- ə Partiyanın tappırıqı iLƏ V. İ. Lenin ad. Umumittifaq Pioner Təpkilatının fəaliyyətinə rəhbər- lik edir. SSRİ Konstitusiyası (7 və 113-cu maddələr) və mӱttəfiq P." ların konstitusiyaları (Bə .SSR Konstitusiyasının 7 və 96-cı maddə“ ləri) komsomola imkan verir ki, o bapqa ictimai təpkilatlar kimi əz nizamnamə vəzifəsinə uyqun olaraq dəvlət itlərinin və ictimai iplərin idarə olunmasında, siyasi məsələlə" rin, təsərrufat məsələlərinin və sosi: al-mədəni məsələlərin həllində ip“

tirak etsin. Bu, sovet cəmiyyətinin

həyatında TİLKGİ-nin rolunun art" dıqını gestərir. UİLKGİ gənclə- rin kommunizm ideyaları ruhunda tər: biyəsində, onları yeni cəmiyyət quru. culuqu ipinə əməli surətdə cəlb etT- məkdə, hərtərəfli inkipaf etmit yeni nəsl yetipdirməkdə partiyaya kə" mək edir. UİLKGİ Nizamnaməsinə uyqun olaraq onun sıralarına qabaq“ cıl, Sovet Vətəninə sədaqətli olan gənclər 14 yaptından 28 yaptınadək qə” bul olunurlar. Komsomolun təppkilat qurulutpuunun rəhbər prinsipi demok- ratik mərkəziyyətdir. Komsomolun ali orqanı XİLKGİ qurultayıdır. Qurultaylar arasındakı mӱddətdə YILİKKM Mərkəzi Komitəsi KOMCO molun butun ipinə rəhbərlik edir) əz tərkibindən buro və katiblik 06: omsomolun yaradılması gənclə

adiyy ətpkili, 8 regional cir. 8 ə Hi gendə ın Moskva), Sibir rik RONMYETOT : alası ə lın Novosibirsk), RSFSR-in qeyri-qara- birləpdirmə | ən oxlu: (Levinqrad), Cənub fəaliyyətinin nəticəsidir.

XMUMİTTİFAQ LENİN KOMMUNİST GƏNCLƏR İTTİFAQI

Rusiyada inqi hərəkatının ad an ə Leninin 4“İnqilabcı gənclərin vəzi- fələriz (1903) və RSDFP-nin 2-ci qu- ə. Ta ybIHbıH (1903) rəöyz eramnin eMək- li gənclərə munasibət haqqında leninci qətnamə layihəsinin bəyuk əhə- miyyəti oldu. 1916 ilin dekabrında V Lenin “Gənclər Beynəlmiləliə məqaləsi ilə cıxın etdi. Məqalədə gənclər hərəkatına partiya rəhbərli- Yinin forma və prinsipləri, fəhlə gənclər təpkilatları haqqında məsə- lələr qoyulmutidu. Fevral burjua-de- mokratik inqilabından (1917) sonra bolpeviklərin rəhbərliyi ilə Petro- qrad, Moskva, Xarkov, Odessa, Kiyev və s. iqəhərlərdə ilk kutləvi fəhlə gənclər təpkilatları meydana gəldi. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabının qələbəsindən sonra RK(b)P MK gənc- lər təpkilatlarının birləitmək sə”yi- ni nəzərə alaraq, 1918 ilin avqustunda gənclər orada Hı nın 1-ci qurul- tayının caqırılması uzrə təpikilat burosunu təsdiq etdi. 1918 il okt- Yabrın 29-u—noyabrın 4-də Moskvada fəhlə və kəndli gənclər ittifaqla- rının 1-ci U mumrusiya qurultayı ol- du. Qurultay Rusiya Kommunist Gənc- lər İttifaqını (RKGİ) tə”sis etdi və Kommunist partiyası ilə tam həmrə”y olduqunu bildirdi. RK(b)P-nin 8-ci qurultayı (1919) “Gənclər arasında ils haqqında.k məsələni xususi muza- kirə etdi. RKGİ-nin Z-cu qurultayın- da V. İ. Leninin cGənclər ittifaq- larının vəzifələri haqqındakı nit- qi komsomolun fəaliyyəti ucun proq- ram sənəd oldu. Komsomol Vətəndali muharibəsi cəbhələrində beyuyur və mətinlətir- di. 1918—20 illərdə komsomol Qızıl Orduya təqr. 75 mindən artıq gənc də- yulicu xəndərmitdi. Vətəndaiy Myha- ribəsi cəbhələrində mərdlik və igid- liyə gərə 5 mindən cox komsomolcu Qırmızı Bayraq ordeni ilə təltif edilmitdi. 1924 ildə V. İ. Leninin vəfatından sonra RKGİ-nin 6-cı qu- rultayı komsomola Leninin adını verməyi (RLKKİ) qərara aldı (1926 ildən XİLKKİ). Vətəndaiq muhari- bəsindəki pucaətinə gərə komsomol Qırmızı Bayraq ordeninə layiq gəruӱl- du (1928). X.t.-nın bərpası devrundə komsomolcular f-k və z-dların, İLax- taların, d.y. nəql.-nIN bərpasında, kommunist iməciliklərində fəal ii1- tirak edirdilər. Komsomolcular s0- sialist sənayelətdirilməsi, GK.t.-NIN kollektivləiiməsi, mədəni inqilabın həyata kecirilməsi devrundə də kom: munistlərlə bir sırada irəlidə ad: dımlayırdılar. Komsomol sosializm yarıppının təpəbbuscusu olmuz, |. V. və M. İ. Vinoqradovalar, A. X. Busı: kin, N. S. Smetanin, M. S. Demcenko, P. F. Krivonos, P. N. Angelina, Baqırqva, V. Xanmurad və b. yenilik- cilər tərbiyə etmipdir. Kutləvi so: sializm yarıptının təikili və zərbə- ciliyin təpəbbuscusu kimi YIKEKH Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif edildi (1931). Komsomol sosia- list Vətəninin mudafiəsi iitinə və əlkədə kutləvi idman Hərəkatının inkipafına bəyuk diqqət verirdi. 1922 ildən komsomol Hərbi Dəniz Do- nanmasına, 1931 ildən isə Həobi Hava Donanmasına hamilik etdi. Heyuk Və- tən muharibəsi illərində sovet gənc- ləri mustəsna igidlik və mətanət gəsə

tərdilər. Muharibənin ilk ilində cəbhəyə təqr. 2 mln. komsomolcu get- mipdi. Onlar partizan dəstələri :1yəx- si hey”ətlərinin 30—4596 -ini tətikil edirdilər. cGənc qvardiyaı (Krasno- don), “Partizan qıqılcımı (Nikola- Yev vil.), “Leninci iskraq (Drujkov- ka), “Spartak (Kirovqrad vil.), Lyu- dinovo gizli komsomol qrupu (Kaluqa vil.) və 6. əbədi ipehrət qazanmıpq- lar. Arxada qalan komsomolcular fə- dakar əməkləri ilə duӱimən uzərində qələbəni yaxınlaidırırdılar. Beyuk Vətən muharibəsi illərində gestərdiyi igidliyə gərə XLXİLKGİ Lenin orde- ninə layiq gəruldu (1945). Moskva, Leninqrad, Krasiodon, Kiyev, Sevasto- pol, Odessa, Ukrayna, Belorusiya, Sta- linqrad komsomol təpkilatları Qır- mızı Bayraq ordeni ilə, əsgəri iqu- caətlərinə gərə Z,5 mln, komsomolcu və gənc orden və medallarla təltif olundu. 3,5 min nəfər Sovet İttifa- qı Qəhrəmanı adına (onlardan 60 nə- fəri bu ada iki dəfə, komsomolun ye- tirməsi olan A. Pokrıpkin və İ. N. Kojedub isə bu ada 3 dəfə) la- yiq gerulmutdur. Sosialist Vətəninə hədsiz sədaqət rəmzi olan Sovet İtti- faqı Qəhrəmanları Z. A. Kosmodem- yanskaya, M. Matrosov, M.Y. Mel- nikayte, V. V. Talalixin, E. İ. Cay- kina, A. P. Cekalin, K. İ. Qalkin, O. V. Kopevoy, M. Huseynzadə, Q. Məmmə- dov və b. alman-faiist ipqalcıla- rına qaritı mӱbarizədə həlak olmuii- xar. Muharibədən sonra partiyanın rəhbərliyi altında komsomol daqrıl- Mbilli X.T.-HblH bərpasında fəal iiq- tirak etdi.

UİLKGİ-nin minlərlə numayən- dəsi Leninqrad və Stalinqradın, Don- bas və Dnepr SES-in, Cənubun metal- lurgiya muəssisələrinin, Ukrayna və Velortonyanın pəhər və kəndləri- nin bərpasında fəaliyyət gestərir- di. 1948 ildə XİLKGİ 30 illik yu- bileyi, sovet gənclərinin kommunist tərbiyəsi itində beyuk xidmətlərinə və sosializm quruculuqunda fəal ii1- tirakına gərə ikinci dəfə Lenin or- deni ilə təltif edildi. Yuksək muka- fat gəncləri yeni əmək qələbələrinə ruhlandırdı. 700 mindən artıq kom- SOMOLC talinqrad və Volqa SES-lə- rinə, Donbas paxtalarına, nəhəng sə- naye tikintilərinə, xam və dincə qo- yulmuil torpaqlara iiləməyə getdi. Xam torpaqların mənimsənilməsinə gərə XİLKGİ ucuncu dəfə Lenin ordeninə layiq gəruldu (1956).

UXİLKGİ-nin 14-cu və 15-ci qu- rultayları gənclərin əmək və icti- mai-siyasi fəallırının gələcək in- kitppafı ucun konkret tədbirlər muəy- yənləpdirdi. Təkcə 1962—66 illərdə komsomol vəsiqəsi ilə zərbəci tikin- tilərə 460 min oqlan və qız getdi. 60- cı illərin komsomolcuları Bratsk və Krasnoyarsk SES-lərinin, Belo- yarsk AES-in, Abakan-Taytet d.y. ma- gistralının tikintisində iitirak etmiplər. Lenin komsomolunun yetir- MƏsİ olan Y. A. Qaqarin, G. S. Titov, P. R. Popovic, V. V. Terepqkova və 6. kosmosa Yol acdılar. 1968 ildə 50 il- lik yubileyi munasibəti ilə LXİLKGİ Oktyabr İnqilabı ordeni ilə təltif edildi. Sov.İKP-nin 24-cu (1971) və 25-ci (1976) qurultayları SSRİ: də inkipaf etmit sosnalizm NƏMHİ- yəti quruculuqunda komsomolun be- yuk rolunu qeyd etdi, Kommunizm qu-

491

ruculuqunun geniplənməsi komsomol

qariqısında yeni vəzifələr qoydu ki, bu da əz "ə tə lurunt UİLKGİ- nin 17-ci (1974) və 18-ci (1978) rypyn- taylarının qərarlarında tapdı. Kom-

somol gənclərin marksizm-leninizm, proletar beynəlmiləlciliyi və sovet vətənpərvərliyi, burjua ideologiyası ilə barımmazlıq ruhunda tərbiyəsinə daim diqqət verir. Dəvlət, təsərrufat və mədəni quruculuqda, əƏLkənin icti- mai-siyasi həyatında XİLKGİ-nin rolu artmıtdır. 515.524 komsoxolcu xalq deputatları Sovetlərinə secil- mipdir (1985). On birinci caqırıpy SSRİ Ali Soveti deputatlarının 15956-i komsomolun numayəndəsidir. Komsomolcuların əsrin nəhəng tikin- tiləri olan KAMAZ, Sayan-PQutpen- skoye SES-i, Atommaii və s. tikinti- lərdəki, Ukrayna və Moldaviyada aq- ar-sənaye kompleksləri, RSFSR-in eyri-taratorpaq zonalarının, Sibir, Uzaq PTərq və Uzaq PQimalın təbii eh- tiyatlarının mənimsənilməsindəki əmək xidmətləri əlkənin tarixinə əbədi yazılmıldır. Əsrin nəhəng Baykal-Amur magistralının tikinti- si Lenin komsomolunun adı ilə baq- lıdır. 1977 ildə zərbəci komsomol tikintisi olan 125 ən muhum x.t. ob- yektinə komsomol vəsiqəsi ilə 120 min: dən cox gənc getmipdi. Komsomol so- vet gənclərində yuksək mə”nəvi gey- fiyyətlər tərbiyə etmək sahəsində, kutləvi idman hərəxatında bir cox təpəbbuslərin baplanmasında, sosna- list Vətəninin mudafiəcilərini ha- zırlamaqda beyuk iplər gərur. Sov. İKP-nin 25-ci qurultayı qeyd etmiii- dir ki, komsomolcular dəstəsi parti- yanın e”tibarlı kəməhcisi, onun bi- lavasitə mubariz ehtiyat quvvəsidir.

1975—/6 illərdə komsomol sənəd- lərinin dəytidirilməsi komsomolun partiya ətrafında daha sıx birləyn- məsinə, sıralarının siyasi cəhət- dən və təkilatca məhkəmlənməsinə KƏMƏK etdi. 1978 ildə komsomol illik yubileyi və kommunizm qurucu- luqundakı beyuk xidmətlərinə gərə Sov.=İKP MK-nın xatirə Qırmızı bayraqı ilə təltif olundu.

30 mln.-dan artıq gənc əməkci 10- cu betilliyi vaxtından əvvəl Yerinə yetirmitdir. Qazaxıstanın xam və dincə “ qoyulmuiy torpaqlarının MƏ- nimsənilməsi, əzəmətli Baykal-Amur magistralının tikintisi və qısa muddətdə cəkilmiiy Urenqoy-Pomarı:

jqorod qaz kəməri, Rusiyanın Qeyri: qaratorpaq zonasının simasının də- yiiqdirilməsi, Sibirin, Uzaq PLərqin, Uzaq Pimalın sərvətlərindən isti- fadə edilməsi gənclər ucun Yaxtı əmək və ideya məhkəmliyi məktəbi ol- du. Keyfiyyət və səmərəlilik uqrunda mubarizə məsələləri, ideya-siyasi, əmək təliminin və mə"nəvi tərbiyənin hə: yata gecirilməsinə kompleks Yanatima komsomol komitələrinin fəaliyyətinin diqqət mərkəzindədir. Komsomol əzu- nun 19-cu qurultayına doqma partiya ətrafında daha sıx birlətmin halda gəldi. Komsomolun qӱvvət mənbəyi, onun butun muvəffəqiyyətlərinin rəh- ni — ona partiya rəhbərliyindədir. On birinci betpillikdə 130-dan cox x.t. obyekti umumittifaq komsomol tikintisi e”lan edilmitdir. Komso- mol gəncləri sosializm yarıpı, əmək məhsuldarlıqının yuӱksəldil” məsi, məhsulun keyfiyyətinin yaxpyı-

492

UMUMİTTİFAQ LENİN KOMMUNİST...

lappdırılması və qənaət uqrunda fəal mubarizəyə cəlb etdi. əl gənclər vətənpərvərlik hərəkatı olan “SSRİ-nin yaradılmasının 60 illi- yinə—60 zərbəci əmək həf:əsiənə qo" ldular. ən nin komsomolu Sov.İKP-nin 26= cı qurultayının qərarlarını həyata gecirməkdə partiyanın etibarlı eh- tiyat vəsi olmaq rolunu iqərəflə yerinə yetirir. Gənclər hərəkatına partiya rəhbərliyi sosializm cəmiyyə- tində nəsillərin inqilabi varisliyi- nin ən birinci ipərti və ən muhum

rəhiidir. |

Sov.İKP MK-nın cKomsomola par- tiya rəhbərliyini daha da yaxtıla- dırmaq və gənclərin kommunist tər-

biyəsində onun rəhbər rolunu artır: 6

maq haqqında (1984) qərarında gənc- lər ittifaqlarının butun dəstələri- nin fəaliyyətində planauyqunluqu, par- tiya rəhbərliyinin nizamlı xarakte- rini və fəal məqsədyənlu ipi təmin etmək zərurəti gəlirilmindir. Əzunun beynəlmiləlcilik borcuna sadiq qalan Lenin komsomolu Kommu- nist Gənclər İnternasionalının fəal zvu olmuppl, umumdunya Demokratik ənclər Federasiyası və Beynəlxalq Tələbələr İttifaqının fəal uzvudur) o dunyanın bir cox əlkəsinin gənc- lər və tələbələr təpkilatları ilə dostluqu mehkəmləndirir. UXİLKGİ- nin orqanı cKomsomolskaya pravdam qəzetidir. Komsomol 230-dan artıq qə- zet və jurnal nəpr edir. ZLXİLKGİ- nin qabaqcıl dəstələrindən biri Azər- baycan Lenin Kommunist Gənclər İttifaqıdır. Komsomol əz sırala- rında 42 mln, uzvu birləpdirir (1984, yanvar). | UİLKKİ-nin qurultayları, 1-ci qurultay 1918 oktyabr— ... 4 Ho)aöp 5—8 oktyab 21—28 sentyabr 11—19 oktyabr 12—18 iyul 11—22 mart 5—16 may 16—26 yanvar 11—21 aprel 29 mart—

V aprel 19 —27 MapT 15—18 aprel

2-ci 1919 3-cu qurulta,

F-cu qurultay

5-ci q

6-cı q Teci B-un 10-ay U-cu qu 11-ci qu

12-ci m

-CUӱ 15-ci qc 16-cı : 17-ci 18-ci

qurultay 1978

19-cu qurultay 1982 Əd. Lenin V. İ., O molodeji: M.. 1974, V. İ. Lenin, KPSS o partin nom rukovodstve komsomolom, . 1978: Lenin. Nauka. Molodejh, M., 1980, Qor- bacov M. S., Sovet xalqının əlməz Hӱnəri, B., 1985: yenə onun, Jivoe tarrcestvo naroda, M., 1984, Liqacov Y. K., Partiya və kӧmsomol sovet cəmiy- yəti ingipafının muasir mərhələsində, “Azərbaycan kommunistiz, 1985, 2 Slavnıv putı Leninskoqo komsomola. İstoril VLKSM, M., 1978: Krivoru" cengkgo V. K., Edinstvo peli: nekotorıeğ aspegtı partiVnoqo rukovodstva komsomo- lom v uslovildx razvitoqo sopializma,

M.. 1980: Desaterik V., Lenin: Mo- lodım prodoljatı borıbu, M., 1984, XJMUMİTTİFAQ LENİN KOMMU-

NİST GƏNCLƏR İTTİFAQI MƏR- GƏZİ KOMİTƏSİNİN PLENUMU --CİLKGİ MK uəvləri və uçəvluyYƏə

namizədlərinin butun tərkibinin ic- lası. Nizamnaməyə əsasən 6 ayda bir dəfədən az olmayaraq caqırılır. XİLKGİ-nin nəvbəti qurultayından sonrakı birinci plenum MK plenum- ları arasındakı devrdə komsomolun butun iptlərinə rəhbərlik ucun əz tər" kibindən MK burosu və təpkilat-icra Xarakterin cari iiyləri gərmək ucun MK-nın muəyyən etdiyi tərkibdə katib- LİK secir. TİLKGİ MK uzvluyunə namizədlər plenumların iclasında mətvərətci səslə iptirak edirlər. Plenum komsomolun Sov.İKP MK qu- rultayları və plenumları qərarları- nı yerinə yetirməsi vəzifələrini mu- əyyənləildirir, butun komsomol təpiki- latları ucun məcburi olan qərarlar qə- uledir, MK burosunun fəaliyyəti haq- qında mə”lumatı və yerli komsomol ko- mitələrinin hesabatlarını dinləyir. CJMUMİTTİFAQ LENİN KOMMU- NİST GƏNCLƏR İTTİFAQININ QURULTAYI-–—BCİLKGİ-nin ali or- qanı. Nevbəti qurultaylar XİLKGİ- nin Nizamnaməsinə əsasən 4 ildə bir dəfədən gec olmayaraq MK tərəfindən caqırılır. Qurultayın carırılması və gӱndəliyi ən geci qurultaydan ay yarım əvvəl e”lan olunur. Numayəndə- lik normalarını XİLKGİ MK muəy- yənlətidirir. nə UİLKGİ MK- nın, MTK-nın hesabatlarını dinlə- yir və təsdiq edir: komsomolun nizam- naməsini nəzərdən kecirir, dəyitdi- rir və təsdiq edir komsomolun umumi ip xəttini və UİLKGİ-nin nəvbəti vəzifələrini muəyyən edir, MK və MTK secir. Qurultayın qərarları UİLKKİ-nin butun təqikilatları və - bir komsomolcu ucun məcburidir. CMUMİTTİFAQ LENİN KOMMU- NİST GƏNCLƏR İTTİFAQININ MƏRKƏZİ KOMİTƏSİ (UİLKGİ MK)—UİLKGİ-nin qurultaylarara- sı dəvrundə komsomolun, Yerli komso- mol orqanlarının butun iptinə rəh- bərlik edən ali orqan. Dəvlət və ic- timai idarələrdə, təppkilatlarda UİLKGİ-ni təmsil edir, XİLKKİ MK-nın mərkəzi orqanı cKomsomol- skaya pravdazq qəzetinin və MK-nın baiqa nətrlərinin redaksiyalarını təsdiq edir, komsomol budcəsinin və- saitini bəlutidurur və budcənin ic- rasına nəzarət edir. ,XİLKGİ MK əz ippi haqqında komsomol təkilat- larına muntəzəm məlumat verir. YILIKKH MK-nın 6 ayda bir dəfədən az olmayaraq plenumu caqrırılır. UİLKGİ MK komsomol qurultayının muəyyən etdiyi tərkibdə secilir.

YMYMHTTHOAİ REHHH KOMMY- NİST GƏNCLƏR İTTİFAQININ NİZAMNAMƏSİ—CUİLKGİ-nin da- xili həyatının əsas qanunu. Komso- molun adını və tə”yinatını, cəmiyyə- tin siyasi sistemində Yerini, Sov.İKP ilə qarpılıqlı munasibətlərini, komsomolcuların huquq və vəzifələ- rini, XİLKGİ-nin təpkilat prin- siplərini və s. muəyyən edir. Butun komsomolcular və komsomol təpjilat- ları ucun məcburi olan Nizamnamə YIUIRK uzvlərinin Sov.İKP ətra- fında sıx birlətməsini tə”min edir, onları Sov.İKP Proqramını, par- tiyanın qərar və gəstərilərini həya- ta kecirməyə səfərbər edir. Məvcud Nizamnamədə (XİLKKİ-nin 14-cu qu- rultayında qəbul olunmuit, 15, 1/— 19-cu qurultaylarda qismən DƏYİİYİK- liklər edilmisdir) kəstəralir KE,

komsomol qabaqcıl sovet gənclərinin KEHHHI kutlələrini əz sıralarında birlətdirən ictimai əzfəaliyyət təp- kilatı, Sov.İKP-nin fəal kəməkcisi və ehtiyat quvvəsidir. Nizamnamə kom- somolun baqlıca vəzifələrini mçəy- yən edir. XİLKGİ Nizamnaməsini qəbul edən, kommunizm quruculuqunda fəal iptirak edən, komsomol təiyki- latlarından birində calıilan, komso- mol təpkilatlarının qərarlarını Ye- rinə yetirən və uzvluk Haqqı verən Sovet əlkəsinin hər bir gənci komso- molun uzvu ola bilər. Komsomola qa- baqcıl, Sovet Vətəninə sədaqətli olan gənclər 14 yapından 28 yapqınadək qə- bul edilirlər: qəbul fərdi qaydada- dır. XİLKGİ-nin ali orqanı qurul- tay, təpkilat qurulupunun rə bər prinsipi demokratix mərkəziyyətdir,. omsomolun əsası olan ilk təigilat lar istehsal-ərazi əlamətinə gerə, azı 3 komsomolcu olduqda yaradı- lır. Sov.İKP-nin taqiyırıqrı ilə UİLlkki V. İ. Lenin ad. Umumit- tifaq Pioner Təikilatının qa yəti ilə daim məiqul olur. Komso- molun Nizamnaməsi ilk dəfə 1918 ildə qəbul edilmiindir. Əd.. XİLKGİ Nizamnaməsi, B.,

1981.

ӰMUMİTTİFAQ NEFT ELMİ- TƏDQİQAT TƏHLUKƏSİZLİK TEX- NİKASI İNSTİTUTU — əlkəmizdə neft sənayesi iyə ə anna ƏMƏİHH muhafizəsi və təhlӱkəsizlik texnika- sı məsələləri ilə məpəul olan ilk elmi muəssisəlerdən biri. SSRİ at Sənayesi Nazirliyinə tabedir. 1928 ildə Bakıda qə”sis edilmitdir (əv- vəllər Bakı Dəvlət Elmi-Tədqiqat Təhlukəsizlik Texnikası İn-tu ad- lanırdı). 1964 ildən in-t əlkəmizdə neft sənayesində təhlukəsizlik TEX" nikası uzrə elmi-tədqiqat iplərini uzlapdıran bapiq təqikilat muəssisəsi təsdiq edilmitdir. İn-tda 25 elm və layihə 6enməcH, 4 mə”6ə, 7 laboratori- ya, 9 sektor və 4 qrup fəaliyyət gəstə- rir. İn-tun təcrubə-sınaq bazası var. Hazırda in-t neft-qaz quyularının qazıma və istismarı, neftin iiilən- məyə hazırlanması, nəqli və neft qaz- larının e”malı zamanı, eləcə də geo- fiziki mə"”dən ipləri aparılargən təhlukəsiz əmək pəraitinin tə”min olunması məsələləri ilə məpyqul olur. İn-t əmək təhlukəsizliyinin yuksəl- dilməsi və əmək ipəraitinin yaxtılap- dırılmasına aid təevsiyələr verir, sahə normativləri və qaydalar, dəvlət və sahə standartları və s. ippləyib hazırlayır. Bununla yanatı in-tda təhlӱkəsizlik texnikası vasitələri— qurqular, cihazlar, az mexanikləiq dirmə və fərdi muhafizə vasitələri iplənilib hazırlanır və muvafiq mӱəssisələrdə tətbiq edilir. İn-tda elmi texniki, informasiya və patent- lisenziya 1pe"bələri, kitabxana var. İn-tda təhlukəsizlik texnikası muze- yi fəaliyyət gəstərir. cƏsərlər məc” muəsiəni nər etdirir. CMUMİTTİFAQ NEFT MAİYIN- QAYIRMA SƏNAYE BİRLİYİ “SOYUZNEFTEMAMIYə— Azərb.SSR-də neft-mə"”dən mapqınqayırma MYƏCCHCƏ- lərinin və umumittifaq əhəmiyyətli elmi-tədqiqat və layihə-konstruktor tiikilatlarının rəhbər idarəsi. Bir- liyə leytenant P/midt ad. Bakı mamın- qayırma zavodu, S. M. Kirov ad. Bakı mamınqayırma zavodu, Keilə maiın

ö an v —“——

qayırma zavodu, Bakı aBolieviku ma- (“iınqayırma zavodu, “Bakı fəhləsi caimınqayırma zavodu, B. Sərdarov,

. Montin, Y. Qasımov, Petrov, Vo-

lodarski, V. İ. Lenin, F. Dzerjinski ən mapınqayırma z-dları, Bakı Pək t maiınqayırma elm-istehsalat irliyi, eləcə də Azərbaycan Elmi-

Qədqiqat Neft Maiınqayırma İns- titutu və Umumittifaq Elmi-Təd- Mn cə Layihə-Texnologiya Neft i yYırma İnstitutu vəs. da- xildir. Neft mapınqayırması Azərb.-da 19 əsrdə meydana gəlmitdir (bax Kim- Ya və neft maiınqayırması). “Soyuz- neftemaiə Sənaye Birliyinin z-Lla- rında neft və qaz sənayesinin ehti- Yacları Uzun Ə00-dən cox tip-əlcudə avadanlıq hazırlanır. SSRİ-də is- tehsal olunan butun neft avadan- lıqlarının 7076 -indən coxu birliyin z-dlarında hazırlanır. Məhsulu dun- yanın 35 əlkəsinə ixrac olunur. Bir- liyin z-dlarında buraxılan muasir texnikanın bir cox nəvundən PTimal və Qərbi Sibir r-nlarında, Orenbur- qun, Əzbəkistanın, Turkmənistanın neft-qaz yataqlarında istifadə olu- nur. Onuncu və onbirinci bepillik- lərdə 500-dən cox yeni nəv muasir neft-mə”dən, qazıma və geoloji-gəi1- fHiyyat avadanlıqının istehsalı təi- kl edilmii, 300-dən cox nəv kehnəl- mi konstruksiya istehsaldan cıxa- rılmıi, butun neft-mə”dən avadan- lıqının 3096 --nƏH coxu Dəvlət gey- fiyyət nippanına layiq gərulmutdur. Birlck Lenin ordeni ilə təltif edilmitdir (1979). CMUMİTTİFAQ PİONER TƏNY/- KİLATI, V. İ. Lenin adı- n a—SSRİ-də 10—15 yapqlı yeniyetmə- ləri birləndirən kutləvi uiyaq kom- munist təpkilatı. U.p.t.-nın fəaliy- yətinə Sov.İKP-nin tatpırıqı ilə CİLKGİ rəhbərlik edir. SSRİ-də uspaq kommunist hərəkatının təiək- gulu Kommunist Partiyasının fəaliy- yəti və V. İ. Leninin adı ilə baqlı- dır. U.p. t.-nın ilk addımları 1919 ildə atılmımdır. Lakin, rəsmən 1922 il mayın 19-da komsomolun 2-ci Umumrusiya konfransı əlkənin hər yerində muӱtəməkkil pioner təpkilat- ları yaratmaq barədə qərar qəbul et- mipdir. Həmin gun U.p.t.-nın Yara-

lılması gunu kimi qeyd edilir. 1922 ilin oktyabrında RKGİ-nin 5-ci Umumrusiya qurultayı, Moskva, Pet-

roqrad və s. iqəhərlərin butun pponer təppkilatlarını “Spartak al. gənc pionerlər utyaq kommunist təpkila- tında birlətdirmək haqqında qərar qəbul etmtiidir. 1924 il yanvarın 21- lə komsomolun Mərkəzi Komitəsinin qərarı ilə U.p.t.-na V. İ. Leninin adı verilmitdir. |

U.p.t. elkədə sospalizm quruculu- eUnda, dutimənlərə qariqı mubarizədə, Beyuk Vətən muharibəsi illərində və- tənpərvərlik nӱmunələri gəstərməkdə, timurcular hərəkatında və digər si- |Yasi-kutləvi və hərbi-vətənpərvərlik təlbirlərində fəal pptirak etmiil- dir. On minlərlə pioner SSRİ orden və medalları ilə təltif edilmind, 4 pionerə—Lena Qolikova, Marat Kaze- yə, Zina Portnovaya və Valya Kotikə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı və- rilmtidir.

Z0-cu illərin sonunda C.p.t. mək təb prinsipin uzrə (sinif-dəstə, məktəb-

TXMUMRUSİYA KƏNDLİ İTTİFAQI

drujipa) yenidən qurulmutidur. U.p.t.- nın təapkilat əsası pioner dru ji- nasıdı r. Pioner toplanıpqı dru- jina və ya dəstə pionerlərinin qar- ipıya qoyduqları hər hansı məsələni Həll etmək ucun ali orqandır. U.p.t. iki dəfə Lenin ordeni ilə (1962, 1972) təltif edilmindir. U.p.t. 20 mln.- dan cox pioneri birləndirar (1984).

U.p.t.-nın butun muttəfiq və bir sıra muxtar resp.-larda 30-dək pio- ner qəzeti, ZƏ pioner və uttaq jurna- lı (4Pionerq, “Kostyoru, “Yunı tex- NİKə, “Yunı naturalistə və s.) nəzir edilir. “Pionerskaya pravdag qəzeti CİLKGİ MK və V. İ. Lenin ad. M.p.t. Mərkəzi PTurasının mərkəzi orqanıdır.

Azərb.SSR-də kommunist utiaq TƏli- kilatı (Azərb.LKGİ yerli komitə- ləri yanında “Spartak ad. gənc pio- nerlərə tətkilatı) AKP MK-nın qə- rarı ilə 1923 ilin martında yaran- mıpidır. Resp.-da 2600-dən cox dru- jina və 30 minədək dəstə təqr. 775 min pioneri birlətdirir (1984).

Əd.2 Dokumentı İK KPSS ii HK VLKSM o rabote VsesooznoİN pionerskoi orqanizaili imeni V. İ. Lenina, M., 1970, Bavkırzadə Ə,., Azərbaycan pioner təppkilatının tarixi, B., 1974, Vəesogoz- HAR pionerskan orqanizanqn imeni V. İ.

Lenina. Dokumentı i materialı, 3 izd., M., 1981.

CMUMİTTİFAQ RADİOSU, Mər- kəzi ittifaqdaxili ra- dio verilitləri—SSRİ əha- lisi və xaricdə yatayan sovet vətən- datları ucun radio veriliiyləri, kutləvi informasiya, marksist-lenin- ci ideologiyanın və sosialist mədə- niyyətinin təbliəri sistemində əsas va- sitələrdən biri: SSRİ Dəvlət Tele- viziya və Radio Verilinləri Komitə- sinin tərkib Hissəsi. U.R. Moskva- nın mərkəzi radio verilinlərini (əlkə əhalisi ucun), mӱttəfiq və mux- tar resp.-ların paytaxtlarından, əl- kə, vil. və mahal mərkəzlərindən SSRİ xalqlarının dillərində səs- ləndirilən yerli veriliiləri əhatə edir.

Moskvadan mərkəzi radio veri- lipləri 8 proqramlıdır, bunların orta sutkalıq umumi həcmi 160 saata qədərdir.

Yerli radio veriliplərini muva- fiq resp. ların dəvlət televiziya və radio verilitləri komitələri təiykil edir. Mərgəzi və yerli radio veriliyi- lərinin vaxtapırı proqram mubadi- ləsi SSRİ-ni təikil edən sosialist millətləri arasında siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələrin məhkəmlənməsi- pə, inkiafına, sovet vətənpərvərli- Yi və beynəlmiləlciliyin tərbiyəsinə kəmək edir.

U.R. coxlu xarici elkənin radio təpkilatları ilə əlaqə saxlayır, ra- no verilinləri proqramları muba- diləsi kecirir, beynəlxalq konkurs, seminar və s.-də mtitirak edir (bax həmcinin Radio verilimtləri). CMUMİTTİFAQ SOVETLƏR Qu- RULTAYI—1922—36 illərdə SSRİ- lə ali ləvlət hakimiyyəti orqanı. Butun muttəfiq resp.-ların Sovetlər qurultaylarının numayəndələrindən ibarət olurdu. Numayəndələr yerli So- vetlər qurultaylarında secilirdi. SSRİ Konstitusiyasının əsas mud- dəalarında dəyitiklik etmək, SSRİ tərnibinə yeli resp.-ların qəbulu,

493

əlkənin x.t.-nın perspektiv inkitpaf planlarının və Dəvlət budcəsinin əsaslarının muӱəyyənləndirilməsi yal- nız U.S.Q.-nın ixtiyarında idi. Qu- rultay butun dəvlət orqanlarının fəaliyyətinin ӱmumi istiqamətini mu- əyyənlətdirir, SSRİ MİK-ni təiq- kil edirdi. XUMUMİTTİFAQ TİCARƏT, PALA- TASI — bax SSRİ Ticarət-Sənaye Palatası. | CXCMUMİTTİFAQ HƏMKARLAR İT- TİFAQLARININ MƏRKƏZİ İYU- RASI (UİHİMİPY)–-SSRİ Həmkar- lar İttifaqlarının qurultayları ara- sındakı devrdə onun butun fəaliyyə- tinə rəhbərlik edən orqan. Həmkar- lar ittifaqlarının qurultayında 5 il muddətinə secilir. XİHİMİ|-in ple- numları (ildə 2 dəfədən gec olmaya- raq carırılır) arasındakı dəvrdə əmkarlar ittifaqlarının iiiinə rəh- bərlik ucun Rəyasət Hey”əti, cari təii- kilat-icra iptinə rk ucun Ka- tiblik secilir. XİHİMİD1 həmkarlar ittifaqlarının umumi və nəvbəti və- zifələrini muəyyənlətdirir, x.t. planlarının iiplənib hazırlanmasın- da və yerinə yetirilməsində iptirak edir, sosializm yarıpqının təpkili sahəsində həmkarlar ittifaqlarının ipinə rəhbərlik edir, əmək haqqı və əmək AT labkka məsələləri barədə qanun layihələrini heəkumətin muzaki- rəsinə verir, sosial sıqorta və əməkci lərə sanatoriya-kurort xidməti iyinə rəhbərlik edir, beynəlxalq həmkarlar ittifaqları hərəkatında sovet həm- karlar ittifaqlarını təmsil edir vəs. LXİHİMPQ-in mətbuat orqanları (“Trudə qəzeti, *“Sovetskiye profso- Yiuzız, “Sosialisticeskoye sorevnova- niyez jurnalları), nəpriyyatı (Prof- izdat) var. XMUMRUSİYA KƏNDLİ İTTİFA- QI—1905—07 illərdə Rusiyada kutlə- vi inqilabi-demokratik təpgilat. 1905 ilin yayında Moskvada yaradılmınh- dı. 470 yerli təiqkilatı var idi. Proq- ramı: butun torpaqların millilədi- rilməsi (mӱlkədarlara qismən əvəz ve- rilməklə), dərhal muçəssislər məclisi carırılması, siyasi azadlıqlar Ve- rilməsi. İttifaq Peterburq Fəhlə De- putatları Soveti ilə əlaqə saxlayır, trudovikləri mudafiə edirdi. Eser- lərin və liberalların təqsiri altın- da olmasına baxmayaraq, c...ez əsası e”tibarı ilə iqubhəsiz inqilabcı olan, əsil inqilabi mubarizə metodlarını tətbiq edə bilən... təqqkilat İDİ sv (Lenin V. İ., Əsər. tam kulliyya" tı, c. 12, səh. 355). İnqilabın MƏF4 lubiyyətindən sonra, 1907 ildə Y.K.H. daqıldı. Fevral burjua-demokratik inqilabından (1917) sonra yenidən fəaliyyətə batlayan ittifaqın eser rəhbərliyi mudafiəcilik və Muvəqqə- ti həkumətə e”timad siyasəti yeridir: di. Beyuk Oktyabr sosialist inqila- bından sonra U.k.i. fəaliyyətini da” yandırdı.

1917 ilin yaz və yayında Azərb.-da da kəndli ittifaqları meydana cıxa- mıqidı. Bə”zən butev qəzanı (Lənkə- ran, Quba, Qazax və s.), hətta daha ge* nii ərazini (Muqran, PYirvan) əhatə edir və beynəlmiləl xarakter namnı- yırdı. Azərb.-dakı kəndli ittifaq larının coxunda zəhmətkeili kəndli numayəndələrinin, kənd ziyalıları nın nufuzu quvvətli idi. Belə ittiə faqlar zəhmətksiz kəndlilərin mul:

494

XMUMRUSİYA MƏRKƏZİ İCRAİYYƏ KOMİTƏSİ

kədar və qolcomaqlara, həkumət orqan- larının əzbatınalı qına qariplı mu- barizəsində muhum rol oynayır, tor- paqın, milliyyətindən asılı olmaya- raq, onu əkib becərənlərə verilməsi- ni tələb edirdilər. Lakin, Rusiyada olduqu kimi, Azərb.-da da kəndli it- tifaqları geni yayılmadı.

Ədə Lenin V. İ., Əsərləri (bax Məlumat cildi, H. 1, səh. 625), Mini İ. İ., İstoril Velikoqo Oktibra, 2 izd., t. 1, M., 1977, Əzimov H. S., İnqi- lablar dəvrundə Azərbaycanda kəndli təpkilatları və sinfi mçbarizə, B., 1976.

CMUMRUSİYA MƏRKƏZİ İCRAİY- YƏ KOMİTƏSİ (URMİK)—1917—37 illərdə RSFSR-də ali qanunverici, sərəncamverici və nəzarətedici dəv- lət hakimiyyəti orqanı. Umumrusiya Sovetlər qurultayında secilir və qu- rultaylar arasındakı dəvrdə fəaliy- r gəstərirdi. URMİK-in sədrləri: . M. Sverdlov (1917 il noyabrın 8(21)-dən), M. İ. Kalinin (1919 il martın -dan).

CJMUMRUSİYA OKTYABR SİYASİ TƏ"TİLİ (1905)—Rusiyada 1905—07 illər inqilabının muchum mərhələlə- rindən biri. İnqilabın butun əvvəl- ki gedipi ilə hazırlanmıtdı və ONUN ƏN yuksək devrunun batlanqıcı idi. Məivərətci Bulıgin dumasına qaraqı xalq mubarizəsi, Moskva pro- letariatının sentyabr tətili U.o.s.t.- nin baplanqıcı oldu. Peterburqda və s, iri səna ə Məhər ləriidə də YMy- mi tətillər baplandı. U.o.s.t. €...ÖY- tun eəlkəni ÖYPYİYÖ mənfur Rusiya e€HM- periyasınınə butun xalqları- nı ən məzlum və ən qabaqcıl sinfin qəhrəman iunluri əsasında birləpt- dirdiə (Lenin V. İ,, Əsər. tam kulliyyatı, c. 12, səh. 2). Bolpeviklər YTYH inqilabi-demokratik quvvələri birləpdirmək ucun csol blok takti- kası yeridirdilər. Təqttilcilərin sa- yı 2 mln. nəfərə catırdı. Hələ hec bir kapitalist əlkəsində belə əzəmət- li tə"til olmamızddı. “Rədd olsun Bu- lıgin duması |9, “Rədd olsun car he- KYMƏTH İə, -“Yapasın silahlı usyan 19, cYapasın demokratik respublika | iquarları altında kecən mitinq və nu- mayitlər bir cox yerdə polis və qo- ipunla silahlı toqquqimalara cevri- lirdi. Tə”tilin gedipində bir cox pəhərdə fəhlə deputatları Sovetləri meydana gəldi. Həkumət tə”tilin qar- itısını ala bilmirdi, elkədə TYBBƏ- lərin bir nəev tarazlıqı Yaranmınidı. Carizm guzəttə getməyə və On 1200i Oktyabr manifesti (1905) verməyə məcbur oldu. Bolpeviklər manifestin murtəce mahiyyətini ifiya etdilər və mӱbarizəni davam etdirməyə caqırdı- lar. Liberal burjuaziyadan kəmək alan, eser və menieviklərin satqın- lıqından istifadə edən Həkumət qəti hucuma kecdis talan və təqiblər bai- landı. Oktyabrın 25-dək tə”til əksər Yerlərdə dayandı.

Rusiyanın baqiqa yerlərində ollu-

qu kimi, Zaqafqaziyada da d.y. cuların tə”tili xususilə guclu idi. Bu tə”-

til oktyabrın 16-da Aestafa st.-nda D

balplamını, sonra baiqa yerlərə də yayılmı:idı. Aestafa tə”til komitəsi d.Y.-cuların Umumrusiya tə”til ko- mitəsi ilə əlaqə saxlayır və ondan rəh- bər gestəriplər alırdı. Zaqafqa- ziya d.y.-cularının tə”tili oktyabrın 29-dək davam etmitdi. Azərb.-ın mux- təlif pəhərlərində guclu siyasi nu-

mayitlər gecirilirdi. Oktyabrın 19- da Bakıdakı siyasi numayiiydə on min- lərlə adam iptirak edirdi. Polis və kazaklarla toqquiqmada ələn və yara- lananlar olmuii, numayincilər Bayıl həbsxanasındakı siyasi məhbusların bir hissəsini azad etmiidilər. V. İ. Lenin 1905 ilin oktyabrında Qafqaz proletariatının inqilabi cıxıpila- rının xususilə muӱtəpəkkil və inad- lı olduqunu gestərmiidir. “Poliya və Qafqaz daha yuksək bir mubarizə nӱmunəsi gestərdi:, orada proletariat qismən silahlı cıxıiy etməyə bailadı, orada muharibə uzun surən bir forma aldı (yenə orada, c. 11, səh. 3 u

U.o.s.t. proletariatın gӱcunu və

siyasi iquurunun artmasını gəstərdi, kənddə, ordu icərisində inqilabi mu- barizənin geniilənməsinə təkan ver- di, proletariatı silahlı usyana ha- zırladı, dunya proletariatına kut- ləvi inqilabi tə”til kimi yeni muba- rizə forması verdi.

Əd. Lenin V. İ., Əsərləri (bax Məlumat cildi, H. 1, səh. 626), Azərbay- can tarixi, c. 2, B., 1964: İstoril KİSS, t. 2, M.. 1966, RabociN klass v pervoN rossinaskoV revolopii, 1905—1907 qq., M., 1981: Tokavkin V. Q., Pyaqin Ə. M., V. İ. Lenin o trex rossibvskix revolopilx. Sopialıno-zkonomiceskie problemı, M., 1984, Qrunt A. M., Vse- obpanl stacka i voorujennoe nosstanie. c İstoria SSSRə, 1985, CMUMRUSİYA SOVETLƏR QURUL- TAYI--RSFSR-in 1918 və 1925 il Konstitusiyalarına əsasən Rusiya Federasiyasında ali dəvlət hakimiy- yəti orqanı. PYəhər Sovetlərinin nu- mayəndələrindən və qub. (vil.), mux- tar resp. Sovetlər qurultaylarının numayəndələrindən ibarət olurdu. U. S.q. və onun secdiyi URMİK resp.-da təsərrufat və mədəni quruculura umu-

mi rəhbərlik edirdi. CMUMRUSİYA FƏVQƏL”ADƏ KO- MİSSİYASI (UFK)—Sovet dev-

lətində 1917—22 illərdə əksinqilab və sabotajla m ənə ucun xususi orqan. RSFSR XKS-nin 1917 il 7(20) dekabr tarixli qərarına əsasən ya- radılmıtdı (F. E. Dzerjinski bail da olmaqla). |

UFK-ə əksinqilabı və sabotajı ləRv etmək, əksinqilabcıları və sabo- tajcıları Hərbi-inqilabi tribunalın mӱhakiməsinə vermək, məhtəkirliklə, vəzifə cinayətləri ilə mubarizə apar- maq və s. həvalə edilmisidi. 1918 il- də UFK-ə ipləri tribunala verməklə yanaplı, casusları, təxribatcıları, inqilabın baqiqa dutimənlərini bila- vasitə gӱllələmək huququ verilmiii- di. 1919 ildə URMİK-in qərarı ilə Fəvqəl”adə Komissiyaların yalnız hərbi vəziyyət e”lan olunmuit yerlər- də bilavasitə cəza tətbiq etmək Puqu- qu saxlanıldı. 9-cu Umumrusiya So- vetlər Qurultayı UFK-ni yenidən təpkil etmək haqqında qərar qəbul et- di. 1922 il fevralın 6-da URMİK-in qərarı ilə Daxili İilər Xalq Komis- sarlıqı yanında Devlət Siyasi İda- rəsi (DSİ) yaradıldı. Bax həmcinin əvlət təhlӱkəsizliyi. CUMUMTƏHSİL MƏKTƏBİ — umumi təhsil verən dəvlət məktəbi, ictimai və ya xususi məktəb. Rusiyada ibti- dai, yuğsəktipli ibtidai, gimnaziya, realni, kommersiya məktəbləri və ka- det korpusları U.m. hesab edilirdi. Muasir kapitalist əlkələrində gol- leclər, liseylər, ali məktəblər U.m.-

ləri sayılır. SSRİ-də və digər so- sialist əlkələrində U.m.-ləri vahid məktəb prinsipi əsasında dəvlət tə- Burindən yaradılır. Bax həmcinin İdtidai məktəb, Səkkizillik mək- təb, Orta məktəb məqalələrinə.

CMUMXALQ DƏVLƏTİ—bax Doӧev-

lət. XCMUMXALQ MUZAKİRƏSİ — so- sialist dəvlətlərində cəmiyyətin hə- yatındakı muhum məsələlər ӱzrə qa- nun layihələrinin ictimaiyyət tə- rəfindən genip muzakirəsi. Umum- xalq səsverməsindən (referendumdan) ə onapar Y.M. qanunun təsdiqi OpMacbi O/IMa İblÖ MƏHİBƏDƏT XapaKTe- i dapqıyır. Dərc olunmupi qanun Ha- yihəsi ӱzrə vətəndatların U.m. qay- dasında qeydləri, arzu və təklifləri qanunvericilik orqanları tərəfindən nəzər. unu SRİ-də U.m.-ndən sosialist de-

mokratiyasının təkmillətdirilmə- si, vətəndalların huquq yaradıcı: lıqında iptirakı yollarından bi- i kimi daha geniii istifadə edilir. MUMXALQ MULKİYYƏTİ — bax Sosialist mulkiyyəti. CMUMXALQ SƏSVERMƏSİ — bax Referendum. CMUMXALQ HUQUQU—bax Hӱquq. MNVAN (ər. ə 1/=)—1) idarənin, muəs- sisənin yerlətdiyi, yaxud iyrxsin Ya- padıqı yer. 2) Hləxcə, muəssisəyə, təpkilata təqdim olunan yazılı təb-

rik,

HBAH (hecaÖnaMa TEXHHKAa- sında) — rəqəmlə hesablayan ma- iqında (RHM) informasiyanın yerini tə”yin edən kod: əməli yaddaın sı- fırdan baplayaraq 8-lik say şistemin- də ardıcıl nəmrələnən xanaların sıra nəmrəsi. RHM-da iilənən və unvanlaqpdırılan minimal informa- siya vahidi baytdır (8 ikilik mərtə- bə). Bir xanada bir bayt yerlətir. Muasir RHM-da U. baza və yerdəyin- mədən ibarət olur. Baza— yaddap blo- kunun baplanqıc xanasının nəmrəsi- ni, Yerdəyniymə isə unvanlatpdırılan kəmiyyətin blokun əvvəlinə nisbətən vəziyyətini ifadə edir. İcra U.-ı hər iki hissədəki U.-ların cəmindən alı- nır. Belə unvanlapdırma yaddaiyda Yerlətmələrinə gərə invariant proq-

amların qurulmasına imkan verir.

ə"zi əmrlərdə indekslətdirmədən də istifadə olunur.

YHBAH REGİSTRİ (hesablama texnikasında)—nevzbəti icra olunacaq əmrin unvanını əzundə MY- vəqqəti olaraq saxlayan registr: əsa- sən, trigkger və məntiqi elementlər- dən qurulur. U.r. yaddaiq qurquşunun qovppaqlarından biridir və ya idarə- etmə qurqusunun əmrlər registri- nin bir hissəsidir.

XNSİZADƏ QARDAİYLARI—19 əc- rin axırı—20 əsrin əvvəllərində fəaliyyət gestərmit Azərb. naptir və maarifciləri. 1) Səid .Əbdul- rəhmanorlu Unsizadə(Ha- MH) (1845, HlaMaxbı—? )—€3u/as BƏ cZiyayi-Qafqaziyyə qəzetlərinin na- piri və redaktoru, ruhani. cHamiq təxəllusu ilə ipe”rlər yazmıpn, cVeyt us-Səfaət ədəbi məclisinin uzvu OLl- Myın, 1883 ildə Tiflisdə nəzmlə ya- zılmısl qiraət gitabını nəqir et- dirmiyi, əsasən, islam ideologiyasını təbliq etmitidir. 1890 ildə Turkiyəyə RƏSMTTAYI. 2)Cəlaləddin Əb- duӱulrəhmanorlu Unsizadə

YPƏK ACTMACBbI

— — ——— —  ӰRƏK ASTMASI 7(7X7X (45

(1854, Pamaxı—?)—tərəqqipə - ƏHTTHM. €KəuixyAy Həiperiar mu

| | jurnal və qəzetinin

"rara . ə ə DİLİ İLƏ | a ə : |

əql | rs, ərəb dillərini və

ransızca bilirdi. P | illik iə tərcuməcilik, fəa" liyyəti ilə bərabər C.U. maarifcilik ideyalarını yaymındır. H. Zərdabi, . Ə. PLirvani, F. Kocərli, M. Pyah" yevski, İ. Cavcavadze, N. Qulak və 6. ilə Yaxınlıq etmipdir. Onun yarat- dıqı “Kətkulə mətbəəsində M. Fuzu- linin “Leyli və Məcnunə poeması (ruscaya tərcuməsi ilə), M, Y. Ler- montovun c“Yel gəmisi balladası, A. O. Cernyayevskinin cVətən diliz (2-ci hissəsi), ezunun 4Hesabə,cRus diliə dərslikləri və s. cap olunmuidur. ildə Qurkiyəyə kecmutidur. 3) Ka- mal Əbdulrəhman otlu Un- sizadə (1857, TPamaxı—?)—4cMəz- Hərə qəzetinin napiri və redaktoru, Yazılarında islam ideologiyasını təbliq etmitidir. PTəriət muəllimi olmupdur. CNSİYYƏT, kommunikasiya (dildə) —-—fikrin, mə”luӱmatın dil vasitəsi ilə qarptılıqlı pəkildə verilməsi və qəbul edilməsi. cDil insanların ən ithun unsiyyət vasitəsidirə (Lenin V. İ., Əsər. tam kulliyyatı, c. 25, cəh. 277). U.-də təbii dildən baiqa sun”i dillərdən, Him-cim, əl-hərə- kət dili, ipıq, bayraq, fit və s.-dən də istifadə olunur. CISU R—muəyyən sistemə daxil olan və onun cərcivəsində bəlunməz kimi nəzərdən kecirilən obyekt anlayını (məs, cmolekulə sistemində atom, catome sistemində elektron və s.). İlk materialistlər suyu (Fales), havanı (Anaksimen), odu (Heraklit) aləmin vahid U.-u hesab edirdilər. Demokrit, sonralar isə Epikur materiyanın ki- cik bəlunməz hissəcikləri mə nasın- da atom tə”limini yaratmıtlar. 19 əsrin sonunda təbiətiqunaslıqdakı bə- yuk kətflər sayəsində ilkin və struk- tursuz atomların mevcudluqu haqqın- da təsəvvurlərə bəyuk zərbə vuruldu. Muasir fizika elektronların, neyt- ronların və digər kicik hissəciklə- rin murəkkəb quruluilu olduqunu €Y- tməyə calınır. ti Əbu-l-Qasim Həsən ibn Əh- MƏH (970 yaxud 980 Bəlx— 1039)—fars pairi. Sultan. Mahmud Qəznəvinin hi mayəsində yalpamıti, məlik upqituəra adı almıpdır. 3 epik poeması (dev rumuzədək yalnız biri catmıtidır), lirik divanı olmutdur. dininin 50 qəsidə, I) qəzəl, 70 rubai və 1 qit"ə məlumdur: “Vamiq və Əzra? poeması (fraqmentlər qalmımdır) qədim Yunan poetik ən”ənələrini davam dӧ əbə də, əsərləri formaca mӱrəkkəb, məv” uca y əqdir. | : Əəə iH BHOKAHACbi—Ypəirn otu: rucu sisteminin muxtəlif nahiyə- lərində şinir impulslarının ke qiri- ciliyincn pozulması. (rəyin əturu cu sisteminin hansı nahiyəsində ya- ranmasından asılı olaraq U.b. qulaq- cıqdaxili, qulaqcıq, MƏ"nƏHHK BƏ MƏ - dəcikdaxili olur. Y.6. TaM, HATAMAM, kəskin, xronik, etub-kecən ola bilər. U.b. urək mə"dəciklərinin yıqılma sayının azalmasına, beyin qan təchi- zinin pozulmasına və qan dəvranının

catıtlmazlıqına səbəb olur.

Beynin qan təchizinin pozulmasın- dan batgicəllənmə, hupqun itməsi, qıcolmalar və s. əlamətlərlə muplayiət olunan tutmalar bai verir. U.b. mux- təlif urək xəstəlikləri (YDƏİHH HiHe- MİK XƏSTƏLİYİ, miokarditlər və s.) nə- ticəsində və anadangəlmə ola bilər. U.b.-nın diaqnostikasında elektro-

kardioqrafiya edilir. Mualicə-

s i: ӱrəyin elektrostimulyasiyası və s,

Əd.Cazov E. İ., Serdie i XX vek M., 1982. PAu B CRƏK—onurqalı heyvanlarda və HH- sanda qan-damar sisteminin mərkəzi orqanı. Balıqlarda urək iki kame- radan (bir qulaqcıqdan və bir mə”də- cikdən) ibarət olub vəzifəsi bədən- dən venoz qanı alıb, qəlsəmələrə vur- maqdır. İki cur tənəffus edən ba- lıqlarda qulaqcıq bir arakəsmə ilə saq və sol hissəyə bəltamuu olur. Su- da-quruda yapayanlarda U. uc kame- radan (iki qulaqcıq və bir mə”dəcik- dən) ibarət olur. Surunənlərdə qulaq cıqlar tamamilə bir-birindən ayrı- lır. Mə”dəciklər arasında da ara- kəsmə olur. Qutilarda və məməlilərdə

dərd kameradan (iki qulaqcıqdan və iki mə”dəcikdən) ibarətdir.

İnsanda dərd kameradan (iki qulaqcıqdan və iki mə”dəcikdən) ibarət olub, də bopluqunda asimmet- rik vəziyyətdə, cəp istiqamətdə yerlə- itir: 1/3 hissəsi orta xətdən saqa, 2/3 hissəsi isə orta xətdən sola yerləpir. Əsası yuxarı, dala və saqa, zirvəsi isə apaqı, ənə və sola baxır. Ən CƏT- Hi erm qəfəsinin ən divarına, aqpaqı səthi isə diafraqmaya seykənir. Bə- yuklərdə cəkisi 220—300 z, ya. 12—15 cM, eHH 8—11 cə onyp. Car rynarubıra beyuk qan devranından venoz qanı gə- tirən yuxarı və alpaqı bop venalar və X.-in əz venaları, sol qulaqcıra isə aqciyərlərdən arterial qanı gətirən dərd ədəd arciyər venaları acılır. Hər iki qulaqcıq bir-birindən qulaq- cıqarası arakəsmə, hər iki mə”dəcik isə mə”dəcikarası arakəsmə vasitə- silə bir-birindən ayrılır. Eyni tə- rəfdə olan qulaqcıq və mə”dəcik bir- birilə qulaqcıq-mə”dəcik dəliyi vasi- təsilə birləptir. U.-in divarı uc qi- iadan təipkil olunmuztidur: daxili qi- ila—endokard, orta qipla— miokard, xa- rici qiipya—epikard. U.-in xarici se- roz qipası olan elikard U.,. əzələsi- ni ertur, ona sıx birlətərək U.-in əsasında qerikarda kecir. U.-in fa- sİLƏSİZ tiiləməsi mnositlərdə olan mitoxondrilərlə əlaqədardır. Miosit- lər ara disklərlə birləiqərək əzələ liflərini əmələ gətirir. Ara disklər vasitəsilə oyanma bir hӱceyrədən digə- rinə kecir.

Mə”dəciklərin əzələ qitpası uc qat- dan ibarətdir: səthi (boylama), orta (həlqəvi) və dərin (boylama) qat. U.-də əzələ liflərindən batqa zəif dife- rensiasiya etmiii ilk embrional U. borusunun qalıqına təsaduf olunur. Bunlar da U.-in aparıcı sistemini təpikil edir. U.-in aparıcı sistemi- nə cib-qulaqcıq duyunu, qulaqcıq-mə”də- HHK duyuӱnu vəqulaqcıq-mə”dəcik dəstə- si aiddir. Cib-qulaqcıq duyunu saq qu- laqcıqrın divarında saq qulaqcıq sey- vanı ilə Yuxarı boiy venanın arzı arasında, qulaqcıq-mə”dəcik duyunu saq qulaqcıq-mə”dəcik (uctaylı)qapaqı ilə tac cibin arqzı arasında yerləptir. Qulaqcıq-mə"dəcik dəstəsi qulaqcıq- MƏDƏCİK duyunundən batlayıb mə"də-

cikarası arxa kənarı ilə alpaqı ge- dir, saq və sol ayaqcıqlara bəlunur, bunlar da Purkin ye lifləri vasitəsi- TƏ MƏ”DƏCİKLƏrin ƏZƏLƏ qisası nda qurtarır. U.-in aparıcı sistemi U.-in ritmik ipləməsini tə”min edir. U. qalxan aortadan batlayan sae və sol tac arteriyalarla qidalanır. U. azan və simpatik sinirlərlə innervasiya olunur. U.-in vəzifəsi ritmik olaraq qanı venalardan alıb arteriyalara vur” maqdır:q miokard fasilə ilə yıqılı (sistola) və ipalır (diastola). U. əzələsinin ritmik yıqılması nəticə sində dəvri olaraq qanın damarlara vuran tə”min olunur.

.qin yıqılıb bopalması U. tsikli adlanır. U/. tsikli qulaqcıqların sis= Tonacbı (Ü,İ can), MƏ” nƏNHKTƏDPHH CHCTOs lası (0,33—0,35 san) və umumi pauza- dan (O,4 san) ibarətdir. Qulaqcıqların sistolası zamanı onlarda təzyiq artdı- qı ucun qan qulaqcıq-mə”DƏcİik dəlik- lərindən mə”dəciklərə kecir. Mə”də- ciklər sistola etdikdə isə mə”dəcik- lərdə təzyiq artdıqrı ucun qulaqcıq- mə”dəcik dəlikləri qapanır. Sonra izometrik yıqılma nəticəsində mə”də- ciklərdə təzyiq aorta və avciyər KeTY- yunə nisbətən artıq olduqu ucun aypara- qapılar acılır və qan damarlara(sar- na arun)əp KƏTYİYHƏ BƏ solda aortaya) gecir. Mə"dəciklər diastola etdikdə təzyiq duiqur, aorta və aqciyər kətuyun" də təzyiq artdıqı ucun aypara qapılar onların dəliklərini qapayır. Bir dəq. ərzində U.-dən vurulan qanın miqdarı dəqiqəlik həcmi təpkil edir. Dəqiqə- lik həcm hər iki mə”dəcik ucun eyni- dir. İnsan sakit halda olduqda dəqi qəlik Həcm orta hesabla 4,5—5 l olur, Bir sistola nəticəsində U.-dən vuru- lanqana sistolik həcm deyilir. Sisto- lik həcm orta hesabla 65—70 ml olur, U.-in fəaliyyəti neyrohumoral tənzim- edici mexanizmlərlə nizama salınır. Mərkəzi sinir sistemindən siqnallar azan və simpatik sinirlərlə Y.-lə da- xil olur. Azan sinir U.-in quvvəsini, U. yıqrılmalarının ritmini zəiflə- dir. U. əzələsinin oyanıqlırını və s. geciriciliyini azaldır, simpatik si- nirlər isə bu funksiyaları stimulə edir. U. fəaliyyətinə qanla cərəyan edən bioloji aktiv maddələr də tə”sir gestərir.

İllustrasiya ucun bax cild 1, cəh, 336—337.

Əd. Əfəndiyev T., Urək, B., 197, Balakitiyev Ə., İnsanın normal anatomiyası, c. B., 1979,

Udelhınov M. Q., fizioloqiin serdia, M.. 1975: Cazon E. İ., Serdie i XX vek, M., 1982, Qripkok A. İ,, Poso- bie po kardioloqii, Kien, 1984.

XRƏK ANEVRİZMASI—bax Anev- rizma.

MXRƏK ARİTMİYALARI —urək fəa- liyyətinin pozulması: urəyin ardı- cıl Yıqılmalarında, tezliyində də- yipikliklərlə təzahӱr edir. Bax həM- cinin Aritmiya.

CRƏK ASTMASI—sol mə”dəciyin, Yaxud sol qulaqcıqrın kəskin catı1- mazlıqı ilə mutpayiət olunan tutma- iəkilli təngnəfəslik. Miokard in- farktında, hipertoniyada, ipemik ӱrək xəstəliklərində və s.-də daha da artır. Guman edildiyinə gərə sol mədəcik qanı aortaya lazımi qədər vura bilmir, bu da akciyərlərdə qan durqunluqruna, qan mubadiləsinin poz- qunluquna səbəb olur, Əsasən, gecələr

496

Xəstədə hava uarTbiluMa3- lıqından birdən-birə təngnəfəslik kecdikdən sonra kəpuklənən bəlqəmli eskurək baplayır, xəstə zəifləyir, onu soyuq tər basır. Dərisi avazıyır, aqır halda aqciyər ədemi ilə qurtarır. "U.a.aqır xəstəlik olduqundan vaxtın- da tədbir gərmək lazımdır. İlk yardım: xəstəni ayaqları sallan- mhıpi vəziyyətdə oturtmaq, otaqrı təmiz hava ilə tə”min etmək uçӱn pəncərə, yaxud nəfəsliyi acmaq, oksigen balı- pqından istifadə etmək, tə”cili həkim yardımı və s. Vaxtında aparılan mua- licə tədbirləri xəstəliyi aradan qal- dıra bilə. Profilaktika- sı: U.a.-nı tərədən xəstəlikləri vax- tında duzgun mualicə etmək.

Ədə Sokolov E. İ., Belova

E. V., Əmopii i patoloqin serdia, M.,, 1983.

CRƏK QUSURLARI — urəyin qeyri- duzgun sabit qurulupqu, funksional pozqunluqlarla təzahur edir. Anadan- gəlmə və qazanılmın olur. Anadan- GƏLMəƏ U.q. dəlun bətndaxili inki- ipafının birinci yarısında urək və damarların quruluttunu pozan amil- lərin (bir sıra infeksion xəstəlik- lər, ion pqualarının bioloji tə”si- ri, dəlun xronik Hipoksiyası və s.) 1ə”sirindən ba verir. Anadangəlmə U.q.-nın bir hissəsi irsi xarakter dapıyır. Anadangəlmə U.q.-nın 4 anatomik tipi mə”lumdur: mə”dəcik, qulaqcıq, yaxud magistral damar sə- VİYYƏSİNDƏ KicİK və beyuk qan dəvranı- nın qeyri-normal devr etməsi, ma- gistral damarların obliterasiyası, yaxud qulaqcıqın yıqılması, qarınıq tip, ayrı-ayrı ӱrək kameralarının funksiyasının aqqaqı dutiməsi, yaxud miqdarının azalması, magistral da- marların topoqrafiyası. Anadangəlmə U.q.-nda geyərmə (sianoz), dəri ərtuyu- nun avazıması, təngnəfəslik, urək VƏZİYYƏTİNİN və əlcusunun dəyitməsi, upaqların fiziki inkitpafdan qalma- SI VƏ s. əlamətlər olur. U.q.-nın nə- əd tə”yin etmək ucun angiokardio- qrafiya, aortoqrafiya, zondsalma və s. mӱayinə ӱsullarından istifadə edi- lir. Mualicəsi cərrahi yolladır.

Qazanılmıp U.q., ӱrəyin qapaq aparatının və ma- Kistral damarların qu- surları–əsasən, revmokarditdən, bə”zən ateroskleroz, endokardit və sifilisdən sonra bap verir. Forma- lapmıpq U.q. qan dəvranının pozul- masına səbəb olur. Diaqnoz xəstənin ipqyİikayətinə əsasən ӱrəkdə əmələ gələn ləyipikliklərə gərə qoyulur. Mua- LİiCcəƏsi: urək dərmanları, sidikqo- van və metabolik maddələr.

batplayır.

R Əd.Əfəndiyev T. M., Urəyin r BMATHK qusurları, B., 1984: Vasi- nko V. X., Priobretennıe poroki

r Kiev, 1972, Sovetskan kardiolo-

Yod red. Cazova, M., 1983. təək Kisəsi, lerikard (re- əri 5 Peri...4- yun. Kaqfa—urək)— = Aəaandn eyvanlarda və insanda urə- 96270 olan kisəyəbənzər tərəmə. İki Məni N (xarici lifli və daxili

təikil olunmutdur. Daxili

eroz təbəqə xarici pariyetal və da- XİLİ visseral səfhəyə (epikarda) bə- lunur. Pariyetal səfhə lifli təbəqə- ni daxildən, visseral səfhə isə urək omə, Har xarici qipasını tətikil r. Nariyetal və visseral səfhə-

URƏK QUSURLARI

lərin arasında U.k. bopluqu yerlə- ipir, bunun da icərisi az miqdar ipəf- faf seroz maye ilə tutulmuii olur. CRƏK CHATIIYMAZLIRI — muxtə- lif ӱrək xəstəlikləri nəticəsində urək əzələlərinin yıqılma qabiliyyə- tinin pozulması və ӱrək fəaliyyəti- nin zəifləməsi ilə xarakterizə olu- nan xəstəliklər. xrəyin həddindən ar- tıq ipləməsindən, yorulmasından, qan təchizatının pozqunluqundan (mio- kard infarktı), miokarditlərdən, toksiki tə”sirdən bai verir. Kəskin və xronik, sar və sol mə”dəcik tipli olur. Urəyin sol mə”dəciyinin qusuru zamanı arkciyərlərdə qan durqunluqu əmələ gəlir, bu da təngnəfəsliyə, ge- yərməyə (sianoza), qanhayxırmaya səbəb olur. Saq mə"dəciyin beyӱk qan dəv- ranının venoz durqunluqunda isə qa- raciyər bəyuyur, ppitpkinlik mutpahi- də olunur. U.c. nəticəsində orqan və toxumalarda hipoksiya, asidoz və me- tabolizmin digər pozeunluqları təza- hur edir. Kəskin U.c., əsasən, sol mə”- dəcikdə urək astması tutmaları ilə mӱlpayiət edilir.

Mualicəsionu tərədən səbəb- dən asılı olaraq dərmanlarla (urək qlikozidləri, sidikqovan və aritmiya- ya qaripqı) və cərrahi usullarla apa- rılır.

Ədə Korkumtko O. V., Serdec- no-sosudistan sistema i vozrast, M., 1983. YPƏKRƏ,)YHMƏ — urək yıqılmala- rından tərəyən xopagəlməz hiss. Əsa- sən, ӱrək-damar, sinir, endokrin xəs- təliklərindən bapi verir. Saqlam adam- larda fiziki və emosional gərginlik zamanı ola bilər. U., əsasən, bir dəq.- də urək yıqılmalarının artması, ya- xud ritminin pozulması (ekstrasisto- liya) nəticəsində olur. Mualicə və profilaktikası onu tərədən səbəbdən asılıdır.

CRƏKGETMƏ— bax Epilepsiya.

CURMİK—bax Umumrusiya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi. “YPGAHblə—1) apqıq havası. 18 əsr Azərb. apıqı CUrfan tərəfindən bəs- tələnmipdir. Adı da buradandır. Cox vaxt bu havanı aptıqlar səhvən cruha- nik, cruhanız da adlandırmıpllar. 2) Apıq havalarında əsas akkord, kəklərdən (-“Urfanı kəkuə) biri. 3) Yallı melodiyası və bu melodiyanın mutpayiəti ilə ifa olunan rəqs. Adə- tən, zurnacılar dəstəsi calır. Nax. MSSR-də gentii yayılmındır.

YECKYKOTY (Digitalis) — keciqulaqı fəsiləsindən bitki cinsi. Birillik və ya ikiillik ot, bə”zi nəvləri ya- rımkol və yaxud koldur. Yarpaqları uzunsov yumurtavarı, Yaxud lanset- tiəkillidir. Cicəkləri qeyri-muntə- zəmdir. Meyvəsi qutucuqdur. Pimali Afrikada, Qərbi Asiyada, əsasən, Ara- lıq dənizi si qeyda məq Avropada 35, SSRİ-də 6, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 2 nəvu var. Naxcıvan və Lənkəran zo- nalarında daha cox yayılmındır. Bu- tun nəvlərində qlikozid olduqu ucun zəhərlidir. Bə”zi nəvləri qiymətli dərman bitkisidir. Yarpaqında olan qlikozid urək fəaliyyətini nizamla- yır, sidik ifrazını artırır və ədsə- mi azaldır. Qurululmusi yarpaqından alınan preparatlar, həkimin ciddi nəzarəti altında bir sıra urək xəs-

təliklərinin mualicəsində istifalə edilir. Əd. Damirov İ. A.. Prilip-

ko L. İ., Puğorov Dj.Z.,, Keri-

mohngO. B., Lekarstvennıe rastenin Azera baidjana, B., 1982,

CSLUB (ər. 1.1—tərz, ifadə tər- zi, ӱsul), sti l—bir xalqın dil, ədə- biyyat və incəsənətinə məxsus səciy- yəvi cəhətlərin məcmusuş əsərin əsas ideyasını qabarıq vermək ucun tari- xən yaranmın sabit obrazlar sistemin- dən, bədii təsvir vasitələrindən is- tifadə manerası, usulları. U. ədə- biyyatitunaslıqda 2 anlayıpqı ehtiva edir. 1) Sənətkarın əzuӱnəməxsus ya- radıcılıq manerası, ifadə tərzi, muəllif cmənəi. Bu mə”nada U. tək- rarolunmaz fərdilikdir. 2) Bir sin- fin, yaxud deəvrun ideologiyasını əz əsərlərində əks etdirən və yaradı- cılıq maneraları yaxın olan yazı- cıları birlətdirən ədəbi məktəb, ədəbi cərəyan. Dilcilikdə isə U. ədə- bi dilin tarixi inkipaf profesində ayrılmınl funksional qollarıdır (bədii U., elmi U., mətbuat U.-u, rəs- mi-əməli U., danıpıq U.-u). Funk- sional U.-lar bir-birinə qar”qılıqlı tə”sir gestərir. Ədəbi dilin fəaliy- yət dairəsi geniptiləndikcə yeni U.-lar yaranır. U.-lar sistemi ədəbi dilin mənzərəsini əks etdirir. Unsiyyətin konkret formaları ilə barlı olan nitq U.-ları (muhazirə, mə”ruzə, fel- yeton, reportaj, protokol və s.) da var. İncəsənətdə U. anlayını ilə incəsənətin beyuk inkitaf mər- hələləri, umumi xarakterik cəhət- lərə malik muhum cərəyanlar, istiqa- mətlər (təmayullər) muəyyən edilir (bax Roman uslubu, Qotika, Renessans, Barokko, Rokoko, Klassisizm, Vyana klassik məktəbi, Romantizm, Verizm, İmpressionizm, Ekspressionizm, Rea- lizm və s.). Daha genii mə”nada bu və ya digər milli incəsənət U.-nu (rus U.-u, ispan U.-u və s.) fərqləndirən, yaxud bir qrup millətlərin (iərq U.-u, skandinav U.-u) incəsənətinə xas əlamətlər nəzərdə tutulur. Bundan 6anıra rəssam, bəstəkar və ya ifacı- nın fərdi manerasını xarakterizə edən əlamətlərin məcmusu da U. ad- lanır (məs., Mikelancelo Y.-y, PeMö- randt U.-u, Motsart U.-u, PPopen U.-u və s.).

Əd.: Bax Uslubiyyat məqaləsinin ədə- biyyatına.

CSLUBİYYAT (ər. =.) — dilin uslublarını, dil normalarını və ədə- bi dilin mӱxtəlif unsiyyət ipəraitin- də, yazının ayrı-ayrı nəv və janrla- rında, ictimai həyatın muxtəlif sapələrində iilədilməsi usulları- nı eyrənən dilcilik bəlməsi. U. bir elm kimi antik dəvrdən mə”lumdur. Rus dili tarixində ən”ənələrinin yaranmasında M. V. Lomonosovun, A A. Potebnyanın və A. N. Veselovskinin muhum rolu olmutdur. U. əvvəllər da- ha cox bədii əsərlərin qurulupunu, sujetini, janrlarını, obrazlar sis- temini eyrənən elm kimi ədəbiyyatiqu- naslıqa daxil edilmiidi. 20 əsrin Z0-cu illərindən dilcilik bəhsi kimi əyrənilir. U. ədəbi dilin tarixən Ya- ranmısti funksional uslublar sistemi- ni və nitq uslublarını tədqiq edir. U.-da yazıcının, alimin, natiqin fərdi uslubu, yaralıcılıq manerası, deyim tərzi də arapdırılır, habelə səzun, ifadənin, cӱmlənin uslubi mə- qamları (aydınlıq, səlislik, yıqcam- lıq, təbiilik, eksperessivlik və s.) izlənilir. U. ədəbi dilin incəlik:

Yu HIYH DƏVLƏT CEVRİLİ(İİ

lərini qorumaq və dӱzgӱn qiymətlən- dirməkdə muhum rol oynayır. U. Azərb, dilciliyində də əyrənilir (bax xusu- si cild—Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası. İctimai elmlər. Dil-

cilik). |

MXSLUBLAİYDIRMA, təsviri sənətdə—təsvir olunan fiqur və ətlyaların bir sıra ppərti usulların kəməyi, rəsm və formanın, həcm və rəng mӱnasibətlərinin sadələidiril- MƏCH Yolu ilə dekorativ ӱmumilədi- rilməsi. U. ornament çcun daha sə- ciyyəvidir, cunki burada təsvir o6- Yekti U.-nın kəməyi ilə naxıli mo- TİVİnƏ cevrilir.

USTQURUM Oax Bazis və ustqurum. MSTƏGƏLMƏ—suxurların pozulmupi yatım formalarından biri. Tektonik 7 utr— | gq hərəkətlər pro- - CECHH TƏ yara- o nır, Yer qabı. . qında qırılma

mustəvisi uzrə

bir suxur kut- ə HӱMH, LƏSİNİN DİGƏ- ə 1 ID ri ilə yerdə- yipməsi nəticəsində əmələ gəlir, X. yerdəyinmə mustəvisinin meyl bucarı- na gerə meylli və dik olur. Azərb. SSR-də Bəyuk Qafqazda və Ceyrancel- də genii Yayılmıtdır.

CSTƏLİK İZAFİ DƏYƏR—bax İza- fi dəyər.

CSTƏLİK MƏNFƏƏT—bax İnli- sar mənfəəti.

YCTƏnMK PLANLI MƏNFƏƏT— sosialist təsərrufatı kateqoriyası: mӱəssisə, birlik və sahənin faktiki əldə etdiyi -qmənfəətin planlı mənfəət məblərindən artıq olmasını əks etdi- rir. U.p.m. təsərrufatdaxili ehti- yatların appkkara cıxarılması və on- lardan effektli istifadə, təsərru- fat hesabı fəaliyyətinin keyfiyyət gəstəricilərinin yaxpiılatidırılma- sı nəticəsində əldə edilir. Təsərru- fatın intensiv metodlarla aparılma- sını gucləndirmək və maddi, əmək və maliyyə resurslarından daha səmərəli istifadə etməklə əldə edilən Y.n.M. iqtisadiyyatın effektliyinin Yuksəl: dilməsində muəssisənin, birliyin və təsərrufat təpkilatının əlavə sə”yini əks etdirir və mutərəqqi xa- rakter datıyır.

a Cə VAIRACbi—Tasax.CCP Bə Əzb.SSR ərazisində yayla. Sah. təqr. 200 min km?, Hund. 370 m-ə qədərdir. Əhəngdattı, mergel, gil və qumdaı- lardan təpkil olunmuqidur. İqlimi sərt kontinentaldır. İllik Yaqıntı 100 mm. Boz-qonur, karbonatlı torpaq- lar yayılmınidır. Bitki ƏPTYİY Yov- ian və poranotudan ibarətdir. Fay- dalı qazıntıları: neft və qaz. ) YCTRY PAYLANMA—bax Paylan- ma funksiyası. —

USTLU FӰNKSİYA, eksponen- sial funksiya—/(2q)=a? iiək- lində elementar funksiya. Cox vaxt exr 2 kimi iplarə edi- lir. Təbiyyat və texni- ka elmlərində e" daha cox tətbiq edilir. 2-in həqiqi və ya kompleks qiykətləri ucun

e” — lim (1 --z/)"

Fi — Cı

olur. Əsas xassələri: ixtiyari BƏ 292

21

ASE —232, c. 9

| DİL 2142 , | ucun e"yez = e”*a hə (et) ba,

cı” 2 (e”) =e olur. 24 və 24-nin həqiqi ox ӱzərindəki qiymətlərindən baiqa butun qiymətlərində et = O, ixtiyari p—us- tu ucun

i-i 1 " “ 1 . lim e€”/r” —co Bə lim x” Ye“ =0. ər so J so

U.F.-nın tərs funksiyası loqarif-

mik funksiya adlanır. a” və e? U.f.- ları arasındakı əlaqə

x 2 id —p İn a 2 pəklindədir. e tam transsentdent

runksiyadır və butun 2 mӱstəvisində Yıqılan

2 2: 27 23 0: — 5. “ə 17T3”1237 ”” CPIpaCPIHa aİpbıyrbıp. zx--iy onayrna L. Eyler e?=e2 NU —e€” (cos yy -- £ sin /) ARYCTyYPyYHy ayımbınınbıp. BbypanaH Dİ Di e(uU —et—0 2 UNU”

alınır ax Hiperbolik funksiya). XSULİ-CƏDİD (Ffar. .:2 .Y,26— yeni usul)— Azərb.-da Sovet Hakimiyyətin- dən əvvəl məktəb və mədrəsələrdə tət- biq edilən yeni tədris usulu, mutərəq- qi pedaqoji cərəyan, 19 əsrin son- ları—20 əsrin .əvvəllərində yaran- mıtpdır. U.-c. məktəblərində dərslər ana dilində kecilir, rus dili mus- təqil ənn kimi tədris edilirdi. Planına ӱmumtəhsil xarakterli fən- lər, dӱnyəvi biliklər daxil edilir- di. Əlifba tə”limi yeni (sevti) usul- la aparılırdı. U-.-c. məktəblərində pagirdlər biliyi yaxtı mənimsəyir, tə”limin tərbiyəvi xarakteri yuksəlir- di. U.-c. məktəblərində dəvrun qabaq- cıl ziyalıları dərs deyirdilər. Azərb.-da ilk U.-c. məktəbləri S. Ə. PTirvani tərəfindən PQamaxıda ( 1870), |. T. Sidqi tərəfindən Ordubad 1894),

COS 1 —

(1892) və Naxcıvanda (təxm.

M. M. Nəvvab tərəfindən PTutpada (təxm. 1895), M. İ. Qasir tərəfindən Lənkəranda ( təxm. 1896) acılmındır. Mollalar və dindarlar U.-c. məktəb- lərini pisləmii, onu ckafir məktəbiz adlandırmın, tərəfdarlarını təh- qir və tə”qib etmiilər. M. Ə. Sabir U.-c. əleyhdarlarını kəskin satira atətinə tutmuqidur. Azərb. bolpevik- ləri, mӱtərəqqi mətbuat və qabaqcıl ziyalılar U.-c. tərəfdarlarını mu- dafiə etmiilər.

CXTƏLGİ, baloban (Eayso sheqqir) —qızılqutkimilər fəsiləsindən yır- tıcı qul, Bədəninin uz. 60 sm-dək, acılmınl Halda qanadlarının uz. 130 sm-dək olur. Bel tərəfdə bozum- tul-qonur, qarın tərəfdə qonur və qa- ra ləkəli aqdır. Cənub-PQərqi Avropa və Asiyanın daqlarında cəl və metiə- cel zolaqında Yuvalayır. Arealının c. hissəsində, həmcinin Hindistanda və Afrikada qıtlayır. Ovunu hHava- da vurur, lakin yerdən də gəturə bi- lir. Qui, sunbulqıran, tarla gəmiri- ciləri ilə qidalanır. Gəmiriciləri qırdıqına gerə faydalıdır. Qulp, doviqan və hətta ceyranları ovlamaq ucun ələ əyrədilir. Azərb.SSR-də qıtida olur.

CTXTLƏMƏ AVADANLI EI—tikit sənayesində paltarların nəmlədirə-

497

rək istiliklə e”malı, U.a.-na utulər, preslər, gəndəricilər, buxar-hava mu- qəvvaları və "*kəməkci avadanlıqlar daxildir.

XFUNƏTLİ ARACOVAN (Sozziz so5- 545)—aqacovanlar fəsiləsindən kəpə- nək. Bədəninin uz. 7 sm-dək olur. Rən- gi qonur-bozdur:, ӱzərində kəndələn naxınlar var. Tırtılı qırmızıdır. Bitkinin toxumalarında uzun yollar ovaraq meyvə baqlarına və meyyə əkin- lərinə zərər verir. SSRİ-də geniii ya- yılmıtdır. Bir dipi kəpənək 1000- dək yumurta qoyur. U.a.-a qaripı mexa- niki və kimyəvi mubarizə aparılır. MXFuUnƏətTLİ 3ƏKƏM, ozena (lat. ozaena, İyH. özaina, özo—roxypaM, verirəm) — xronik xəstəlik, burn selikli qipasının kəskin atrofiya- sı və ufunətli qalın qabıqla ərtul- məsi. Bə”zən xəstəlik udlaqra, qırtla- qa da gecə bilir. Səbəbi kifayət qə- dər əyrənilməmitpdir. M uc alicəsi: əmələ gəlmip qabıqı yumipaldıb tə- MH3HƏMƏK.

Y€)YT —ausır əpaannə .lep KYpəcHHHH muppahidəcinin gəzunə gərunən hissə- si. Yerlə geyun birlətlmityi kimi gə- runduyu xəttə də U. deyilir. Gəy sfe- rasının mustəvisinin ppaqul xəttinə perpendikulyar olan beyuk dairəsi

iy

Ufuq, AVS—gərunən ufuq, M.M —həqiqi ufuq mustəvisi.

Həqiqi və ya riyazi U.adla- nır. Adətən gərunən U. həqiqi ufuq- dən apaqıda olur. Onlar arasındakı ӧ bucaqı U.-un enməsi adlanır. Mu- pahidə yerinin meridianı həqiqi ufu- qu pimal (P1m.) və cənub (C.) nəqtələ- rində kəsir. Onların ortasında Ufuqdə uzu ppimala dayanan mupahi- dəcidən saqda (pərq (PT.), solda qərb (Q.) nəqtələri yerləptpir. P1m., C., PT. və Q. ufuqun bali nəqtələri adlanır. XFUQİ DƏYMƏ MAİYINI (UDM) —carxqollu press metal cubuq və boru- dan qızmar titamplama yolu ilə mə”- mulat hazırlamaq ucundur.

XFUQİ KOORDİNATLAR (astro- nomiyada)—gey koordinatların- dan biri. CFURMƏ (texnikada)—havanın təzyiq altında qazan, soba və digər aq- reqatlara (domna, marten və qızdırı- cı sobalara, konverterə və s.) vurul- ması. İstehsalat aqreqatlarında atm. havası (soyuq U.), havaqızdırı- cılarda qızdırılmıil (təqr. 1100— 13009S-dək) hava (isti U.), texnolo- ji prosesləri sur”ətləndirmək ucun isə oksigenlə zənginləndirilmin ha- va və ya xalis oksigen ufurulur. Y. aqreqatın məhsuldarlıqını artırır, metalın keyfiyyətini yaxiqılaqidırır Və s.

CC İYUN DƏVLƏT CEVRİLİİYİ (1907)—carizmin 2-ci Devlət duma- sını qovması və Dumaya seckilər haq- qında secki qanununu dəyitidirməsin- dən ibarət əksinqilabi cevriliit. Gizli polis idarəsi Nazirlər PTura- sının sədri P. A. Stolıpinin gəs- təripi ilə Dumadakı s.-d. fraksiya- nın dəvlət cevrilipi hazırlaması barədə saxta ittiham duzəltmiyidi.

498

Həkumət Dumada bu məsələyə baxıl- masını gəzləmədən, iyunun 3-nə ke- cən gecə s.-D. fraksiyasını həbs etdi. İyunun 3-də e”lan olunan seCki qanu- nupa gərə seckicilərin 6596 -i muӱlkə- darlara pə burjuaziyaya, 2296 -i (əv- vəllər 4494 ) kəndlilərə, 296-i (əvvəl- lər 496 ) fəhlələrə verilirdi. Rusiya- pın Asiya Hissəsinin yerli əhalisi, Həitərxan və Stavropol qub.-larının turkdilli xalqları secki huququndan məhrum olundu. Poliza və Qafqaz nu- mayəndələrinin sayı iki dəfədən cox azaldı. Rus dilini bilməyən ipəxs- lərə secki huququ verilmədi. V. İ. Lenin yazmıtdır ki, U.i.d.c. təhkim- ciləri tam ixtiyar sahibi edən və bur- juaziyaya imtiyazlar verən uc iyun sisteminin bapplanqıcCını qoymutidur (bax Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 23, cəh. 84). Yeni qanuna əsasən secilmiii 3-uy Dəvlət dumasında tək fraksiya cox- luqu olmadıqından, səsvermənin nə- ticələrindən asılı olaraq, gah sar- oktyabrist, gah da oktyabrist-kadet bloku yaranırdı. Bu, uc iyun siste- minin baiilıca xususiyyəti idi və caz rizmə mӱlkədarlarla burjuaziya ara- sında manevr etməyə imkan verirdi. U.i.d.c. Rusiyada 1905—07 illər in- qilabının məqrlub olduqunu və Stolı- pin irticası devrunun baqlandırı- nı gəstərdi.

“Yu İMPERATOR İTTİFAQIB— 1873, 1881 və 1884 illərdə Rusiya, Al- maniya və Avstriya-Macarıstan ara- sında baqlanmıtı saziplər. 1873 il- də |Penbrunnda (Vyana yaxınlıqında) Rusiya və Avstriya-Macarıstan sazitp imzaladılar. Oktyabrda Almaniya da bu sazitlə qopuldu və c U.i.i.ə-nın əsası qoyuldu. Sonralar bu ittifaq

sarsıldı və 1879 ildə Avstriya və Almaniya Rusiyaya qarqpı Hi bat- (| ladılar. Lakin Rusiyanın Fransa ilə

yaxınlatmasından qorxan Almaniya cu .i.i.əZnın bərpasını təklif etdi. 1881 ildə Berlində uc imperator ara- sında yeni mӱqavilə imzalandı. Tə- rəflər onlardan birinin digər dev- lətlə muharibəsi zamanı bitərəf qal- maqı əpdələrinə gəturdulər. Muqa- vilə 3 illiyə baqlanmı idı və 1884 ildə daha 3 il uzadıldı. 1885—86 illərdə Bolqarıstan məsələsi ӱstӱndə Avstriya—Rusiya munasibətləri pis- lədi və muqavilə əhəmiyyətini itir- di. Rusiya— Almaniya muqaviləsinin (1887) baqlanması ilə c U.i.i.ə LƏRV olundu. | CC İNTERNASİONALIN GON- FRANSI (1922) — KOD Bern internasionalı və İkiyarım İnterna- sional nӱmayəndələrinin Berlində ke- cirilmiini beynəlxalq MYIHABHDƏCH (1922, 2—5 aprel). Kominternin tə- iyəbbusu ilə kapitalın hucumuna, Ver- sal sulh muqaviləsinin (1919) qarət- edici ipərtlərinə qariı mubarizə aparmaq, Sovet Rusiyasını mudafiə etmək ucun vahid fəhlə cəbhəsi yarat- maq məqsədilə caqırılmındı. Bern və kiyarım İnternasionallarının du- mayəndələri konfransda saq eserlərin muhakiməsində iitirak etmək, onlara əlum həkmu kəsməmək və bir sıra bai1- qa tələblər irəli surdulər. Eserlər haqqında tələblərinin edəniləcəyini bildikdən sonra onlar beynəlxalq fəhlə konqresini caqırmaqa hazırlıq gərmək və Genuya konfransı (1922) ilə əlaqədar birgə numayiii kecirmək məqsədilə 49-lar komissiyası yarat-

maq barədə razılıqa gəldilər. V. İ. Lenin U.i.k.-nın əhəmiyyətini qeyd edərək gestərirdi ki, v... qapalı bi- paya biz Hər halda muəyyən yol acmı- iıqə (Əsər. tam kulliyyatı, c. 45, səh. 160). Lakin 1922 ilin mayında Bern və İkiyarım İpternasiopalla- rının numayəndələri muqaviləni poz- dular və 49Ӱ-lar komissiyası * fəaliy- Yətini dayandırdı.

CC CİSİM MƏSƏLƏSİ—goy mexa- nikasının məsələsi:y Nyutonun cazibə qanununa əsasən bir-birini qariyı- LIQLI CƏzb edən uc cismin hərəkəti haqqındadır. Bu zaman cisimlər mad- Dİ nəqtələr kimi geturulur. Bu mə- sƏLƏYƏ klassik misal Gunəi, Yer, Ay sistemidir. Məsələnin həlli sonsuz sıra pəklində alınmıiyt və praktiki məqsədlər ucun əlveriili deyil. U.c.m. cox xususi hallar ucun tam həll edil- midir.

YHUHBAPMAT (Bidens), yatıqqan- qal—murəkkəbcicəklilər fəsiləsin- dən birillik və ya coxillik bitki cinsi. Yarpaqları qartı-qarlıya du- zulmut otlardır. Cicəkləri ikicin- siyyətlidir. Meyvəsi toxumcadır. Yer kӱrəsində 200-dən artıq, SSRİ-də 8, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 1 nəvu mə”lum- dur. ӱcbelumlu U. dincə qoyul- mupq torpaqlarda və s. yerlərdə bitir. Tərkibində efir yaqı, acı və anyı maddələri, karotin və S vitamini var. Xalq təbabətində yarpaq və gəvdəsin- dən muxtəlif nəv səpgili diatezlə- rin mualicəsində istifadə edilir. Gəvdə və yarpaqından sarı rəng alı-

nır. CCBUCAQ (riyaziyyatda)—uc nəqtələri (U.-ın təpələri) cut-cut

ortaq olan uc dӱz xətt parcası (U.-ın

qa

ə

tərəfləri) ilə hududlanan mustəvi hissəsi. Tərəfləri (iki tərəfi) bir- birinə bərabər olan U. duzgun (bəra- bəryanlı) U. (/: 2), butun bunları iti bucaq olan U. itibucaqlı U. (3), duzbucarı (kor bucarı) olan U. isə dӱzbucaqlı (kor ucaqlı) U. adlanır (4, 3). U.-ın yalnız bir kor (duz) bu- caqı olur, daxili bucaqlarının cəmi 180”, yaxud l radian, sahəsi ah/2-dir (a—oturacaq, hH isə hundurlukdur) ) U.-ın bir tərəfi iki tərəfin cəmin- dən (fərqindən) kicikdir (beyukdur). YUBYMAT (nar. Triangulum)—ke)yH PPimal yarımkurəsində burc. Ən par- laq uld o 3.4 vizual ulduz əlculu- dur. SSR -nin butun ərazisində gə- runur (bax Ulduz xəritəsi).

CCQAT RABİTƏ—bax Kimyəvi ra-

bitə. |

CUCKOMPONEATLİ RAKET YANA- CAREI—6bax Raket yanacarı.

CCLƏR İTTİFAQI Almaniya, Avstriya-Macarıstan və İtaliyanın 1879—82 illərdə yaranmıiı hərbi-si- yasi bloku, Avropanın duiimən cəbhə- lərə bəlunməsinin baiylanqıcını qoOY- mmli, Birinci dunya muharibəsinin (1914—18) bamqlanmasında muhum rol oynamımdı. U.i.-nın baiylıca təiyəb-

“UC İMPERATOR İTTİFAQIzZ

buscusu olan Almaniya 1879 illə Av- striya-Macarıstanla Hərbi ittifaq baeqlamıidı. 1882 il mayın 20-də isə Almaniya, Avstriya-Macarıstan və İtaliya arasında U.i. haqqında giz- li muqavilə imzalandı. U.i.-na cavab olaraq Rusiya, Fransa və B. Brita- niya Antantanı yaratdılar. CCLƏR SAZİİYİ—bax Antanta. CUCLU SİNİR—5-ci cut kəllə-beyin siniri. Qarıtıq sinirlərdən olub, tərkibində hissi, hərəki və vegetativ liflər vardır. Nuvəsi beyin ketuyun- də yerləipir. Buradan cıxan liflər hissi kək, gicgah sumuçyunun pirami- da zirvəsi uzərində isə uclu qanqlio- nu təiikil edir. Uclu qanqliondan uc iaxə cıxır: gəz siniri, əng siniri və cənə siniri. Cənə sinirihərəki liflərdən əmələ gəlmiiq hərəki kəklə birləidiyi ucun qarıpıq olur, gəl- lənin oval dəliyindən cıxaraq hissi lifləri, uzun qəpaqı hissəsinin də- risini, yanaqrın, dilin selikli qipiya- sını və apaqı diptləri, hərəki lif- ləri isə ceynəmə əzələlərini innerva- siya edir. Gez siniri gəllədən, gəz yuvasının ust yarıqından xaricə cıxaraq yuxarı gəz qapaqının, alı- nın və bapın tuklu hissəsinin ən tə- rəfini innervasiya edir. Əng si- niri kəllədən, kirdə, DƏəƏLİKDƏN xa- ricə cıxır, aaqı gəz qapaqını, Yaq naqın və burunun dərisini, burun bopluqunun selikli qipyasını, Yuxa- rı diiləri innervasiya edir. Pato- logiyası nevralgiyadır.

CCLUK QAYDASI —tərs və ya duz mutənasibliklə baqlı hesab məsələsi- nin həlli usulu. 4:0=s:jx tənasu- bunun tərtibinə əsaslanır, a, b, s— məlum kəmiyyətlər, x isə axtarılan funksiyadır və x=fsya kimi tapılır. YunYK NƏQTƏ—maddənin han dia- qramında uc fazanın eyni zamanda ta- razlıqda olmasına uyqun nəqtə, Gibb- sin fazalar qaydasına gərə birkom- ponentli sistemdə maksimum uc faza tarazlıqda ola bilər. U.n. hal dia- qramında hər hansı iki fazanın ta- razlıq əyrisinin kəsimə nəqtəsidir. Su ucun bu nəqtənin koordinatları R, = 6.10—3 am, T, = 273,16 K, kar- bon qazı ucun isə Ru=5,12 atm, T, = 216,6 K-dir. Bərk fazada maddənin

bir necə allotropik modifikasiyası mumkundursə, hal diaqramında onun uc XU.n.-si olur. Məs., bərk fazada KYKYD-YH pOMÖHK və monoklinik modi- fikasiyaları mumkundur və onun hal diaqramında uc U.n.-si var. Onların koordinatları belədir: 10—9 etm,

368,5 K: 4:10—9 atm, 392 K: 1400 etm, 426,7 K. Maye-qaz fazalarının ta- razlıq əyrisi behran nəqtəsində (B) qurtarır. Bu halda maye və buxarın

YUHHAT

499

.—xəso£5—£znımbcs—xıxıııxı— —xnxınus———xıxıU uu xr xı—————nxuəs—xh”as———nusnx——ıuxu—KXıXxoxııı—-n-—“—n.uHıansnmb”mĞ —X—.-.,R.——xXxXOXOxXXOXXxX————————x—.—.."zı?ı?.?7yŞş3Bı,.“.."?əu——.——ıxsşGxzusıx

məxsusi həcmləri arasında fərq sı- fır olur. CCORLAN— Azərb.SSR Aqdam r-nun- da kənd. U. sovetliyinin mərkəzi. p-n mərkəzindən 36 km iim.-ii.-də, Qarabar dӱzӱndədir. Əh. 647 (1985), uzumculuk, taxılcılıq və s. ilə məpquldur. Or- ta məktəb, klub, kitabxana, doqum evi, abitə 1pə”bəsi var. HTƏPƏ — Azərb.SSR Avcabədi r-nu- nun Salmanbəyli k. yaxınlırında, Uctəpə kurqanları olan ərazidə e.ə. 10—Ӱ əsrlərə aid yatayın yeri. Ar- xeoloji qazıntılar zamanı U.-dən Yarımkəcərilərə məxsus qazma tipli

hH

r

İl 2

6

Uctəpə tapıntıları: 1, 2—sumuk bizlər: 3—bulev dapı: 4—dap ox ucluqları: 5—caxmaqdapqıdan oraq diplləri: 6—də- mir levhə: 7, 9—dəvəgəzudən itiuclu və

oraq dipiqləri: 8—saxsı blok, 10—gildən

iy baplıqı.

ev qalıqları, təsərrufat quyuları, ocaq qalıqı, saxsı qablar (cam, xey- rə, kup, bardaq və s.) dapdan (dəndatı, surtkəc, həvənglər və s.), obsidian və caxmaqdapıdan (bıcaq, ərsin, ox ucu və s.), metal, sӱmӱk və s.-Dən alət- lər aipkar edilmiidir. Qəhvəyi, boz, qara rəngli mətbəx keramikası du- lus carxında hazırlanmıtidır. U.- dən ӱzəri ipirli daii uzuk, balıqqula- qı və s. də tapılmıtidır. Bu ətiyalar Yerli əhalinin Yaxın PQTərq əlkələri ilə əlaqəsini gestərir. CCTƏPƏ— Azərb.SSR Xanlar r-nunun Qupiqara sovetliyində kənd. R-n mər- gəzindən Z km im.-da, dar ətəyindədir. ƏH. 4304 (1985), uzumculuk, heyvandar- lıq və meyvəçiliklə mətquldur. Orta məktəb, kitabxana, tibb məntəqəsi var. CCTƏPƏ — Azərb.SSR Cəlilabad r-nunda kənd. (. sovetliyinin mərkəzi.

-n mərkəzindən 25 km 11m.-q.-də, Du- zənlikdədir. ƏH. 3682 (1985). Əsas təsərrufatı uzumculukdur. Orta mək- təb, klub, kitabxana, kinoqurqu, xəstəxana, doqum evi var. CCTƏPƏ KURQANLARI— Azərb.SSR Atqcabədi r-nunun Salmanbəyli k. ya- xınlıqında ilk Tunc dəvrunə aid ar-

32*, c. 9

xeoloji abidə. Uc beyuk kurqandan ibarətdir. Qazıntılar zamanı 3 YC li kurqandan 12,8 m dərinlikdə, hund. 2 m olan dai yıqınının altında us- Tӱ aqacla ertulmuzi uzunsov torpaq qəbir acılmındır. Qəbirdən tapıl- mı arxaik tipli gil qab nӱmunələri e.ə. 3-cu minilliyin 2-ci yarısına aiddir. Bu nəhəng kurqanlar həmin dəvrdə Azərb.-da nufuzlu ipəxsiyyət in idarə olunan beyuk tayfa ittifaqlarının olduqunu gəstərir. Orta əsrlərdə kurqanda qazılmıpi qə- birdə xəzər sərkərdəsi dəfn edilmiii- dir. Buradan 7 əsrə aid bəzək əpiya- ları, Bizans qızıl pulu, uzuk, qı- zılla iplənmiiy dəmir xəncər, qı- LINCc və s. tapılmınidır. CUCTIR, Uctəpə — Azərb.SSR-də, Qarabaq silsiləsində daq. Əsgəran (DQMV) və Lacın r-nları sərhədin- dədir. Hund. 2576 m. Yay otlaqıdır. CCCUNICU BEYYİİLLİK PLAN — bax Xalq təsərrufatı inkimafının beiillik planları, xususi cild— Azərbaycan Sovet Sosialist Respub- likası.

CCUNCU İNTERNASİONAL—bax Kommunist İnternasionalı. YUHYHUMY PECTYBRMKA—1870—1940 illərdə Fransada burjua-demokratik rejimi. İkinci imperiya yıxıldıqdan (1870, 4 sentyabr) sonra bərqərar ol- mu, 1876 il yanvarın 30-da isə qanun- vericilik Yolu ilə təsbit edilmiiidi. İkinci dunya muharibəsində Fransa- nın məqrlubiyyəti i(pəraitində hakimiy- yətin Petenə verilməsi ilə U.r. lətv

olundu. | XCCUNCU SİLK (fr. Tqyez Iab— -

15—18 əsrlərdə Fransanın vergi ve- rən əhalisi (tacirlər, sənətkarlar, kəndlilər, sonradan həmcinin, bur- juaziya və fəhlələr). Vergidən azad olan birinci və ikinci silkdən (ru- hanilərdən və zadəganlardan) fərqlən- dirilmək ucun belə adlandırılmıi- dılar. Beyuk Fransa inqilabı dəv- rundə silki fərqlərin aradan qaldı- rılması ilə U.s. ləqv olunmutidur.

CUCUNCU SİSTEM (DƏVR)— Kayno- zoy qrupunun (erasının) 1-ci dəvrunə muvafiq sistem. Termindən, əsasən, xarici ədəbiyyatda istifadə edilir. SSRİ-də U.s. (d.) iki mustəqil siste- mə (devrə) belunmutidur: Paleogen sistemi (dovru) və Neogen sistemi 120007 cuU.s.ə terminini 1759 ildə |taliya geoloqu Arduno təklif etmiii-

dir.

YHYHVMVY İYƏXSLƏR (hHuӱquqda)— mӱlki prosesdə iddiacı və cavab- deh arasındakı mubahisənin nəticəsi ilə Huquqi cəhətdən maraqlanan ippti- rakcılar. Sovet huququnda U li.-in iki kateqoriyası fərqləndirilir. 1) Mubahisə predmeti barəsində mustəqil tələb irəli surən U li. Onlar artıq bailanmıti prosesə əz huquqlarını və Ya qanunla qorunan mənafelərini mudafiə etmək ucun bir tərəfə, ya-

xud hər iki tərəfə çmumi əsaslarla iddia verməklə daxil olurlar. 2) Mu- bahisə predmeti barəsində mustəqil - iddia irəli surməyən U li. Onlar id- diacı, yaxud cavabdeh tərəfində :əz təpəbbusləri ilə prosesə daxil olur və ya tərəflərin, prokurorun vəsatə- ti, yaxud məhkəmənin təip SU İLƏ prosesə cəlb olunurlar. | “YUYHMY LIƏ”BƏ,, Ə”nahəspərT imperatorun xususi dəf- tərxanası nda–Rusiyada siyasi axtarın və istintaq orqanı. 1826 ildə 1 Nikolay yaratmıtdı. 70-ci illərin sonu—80-ci illərin əvvəlindəki in- qilabi pərait dəvrundə “Uli.ə-nin zəifliyini gərən hekumət fevqəl”adə səlahiyyətə malik orqanlar yaratmaqa baqiladı. 1880 ildə c U.11.9 LƏRV EDİL- di, funksiyası Daxili İpilər Nazir- ləyinin Polis departamentinə verildi. YÜYHMUYHY İSTİSNA PRİNSİ- Pİ—formal məntiqin əsas qanunla- rından biri. Həmin qanuna gərə iki zidd lə hizədən hər hansı biri digə- rinin təsdiq etdiyini inkar edərsə bunlardan biri həkmən həqiqi olur. İlk dəfə Aristotel ipləyib hazırla- Belə ki, iki muӱlahizədən— və c“Gunət iri həkmən U.i.p.-ni belə səciyyələndirir: 4A ya V-dir, Ya da V deyilə (ucuncu ola bilməz—Keqi- ip pop dabiq). U.i.p. cox zaman subut prosesində istifadə olunur. CCHƏMSƏDA, u csəslik, musi" qidə—səsləri tersiyalarla duzul- muli və ya duzulə biləcək akkord. 4X.ə termini qurulutpuna və ifadəliliyinə gərə bir-birindən fərqlənən 4 akkor- du birlətdirir. Əsas nəvləri olan major (beyuk tersiya -- kicik tersiya). və minor (kicik tersiya --bəyuk tersiya) U.-ları konsonans akkordlardır. Bu U.-lar Avropa musiqisində major-Mi- nor tonallıq sisteminin akkord əsa- sını təikil edir. Artırılmıi (2 b0- yuk tersiya) və əksildilmini (2 kicik tersiya) U.-lar qeyri-sabit, dissonans (xususilə əksildilmi U.) zəif oldu- qu ucun nisbətən az iplənir. CİYR (ər. ,/2=—ondabir)—orta əsr" lərdə musəlman əlkələrində natural vergi. 1Pəriətə əsasən, k.t., heyvandar- lıq, balıq ovu, neft, duz və s. isteP- salı məhsullarının 1/10-i həcmində toplanılırdı. Azərb.-da dəhyek, sala riyə, ondabir və s. adlarla da mə - lum idi: 19 əsrin 2-ci yarısından aradan cıxmındır. Əlcəlakrr 1918, Turkiyədə 1925, Tunisdə 1935 ildə ləev edilmiidir. Səudiyyə Ərəbistanı vəs. əlkələrdə indi də mev cuddur. . U İYİYAQ—1)orta əsrlərdə Yaxın 1Pərq də geni yayılmın 12 əsas ə biri. 2) Rast muqamında Mayə və BY seyni ipe”bələri arasında ifa olunan ipe”bə. Baqqa 1pe"bə və guiiələrdən rq li olaraq U. mӱntəzəm vəznli musiq əlcusunə (Z/4) əsaslanır.

mıtpdır. “Gunət ulduzdurqə (AV-dir ulduz deyilə (AV deyil)— talan Formal məntiq

000

f— Azərb. asının iyirmi yed- dinci, rus əlifbasının iyirmi ikin- ci hərfi: muasir Azərb. ədəbi dilin- də bu hərflə iparə olunan kar, dodaq- di1i, novlu samitin itparəsi. Yazılı: ilı yunan əlifbasından gəturulmui:

4Fə hərfinin muxtəlif yazı sistemlə- rində təkamulu.

dur. Sezun əvvəlində, ortasında və:

sonunda iilənir.

FA—musiqi səslərindən biri, əsas diatonik səsduzumunun (do major) 4- cu pilləsi (bax Pillə, Solmizasiya). Latın əlifbasının E hərfi ilə iiya- rə edilir.

cFABİ CƏMİYYƏTİ (eFabian So- slequz) — B. Britaniyada reformist təpkilat. 1884 ildə yaradılmıi- dı: tərkibinə, əsasən, burjua ziya- lıları (B. PPou, S. və B. Vebb, Uells və 6.) daxil idi. 4F.c.ə-nin təppkilatcıları ona Roma sərgərdəsi Fabi Maksim Kunktatorun (Ləng) adını vermiidilər. Sosializmi iq- tisadi inkipafın zəruri nəticəsi hesab edən fabicilər inkipafın yal- nız təkamul yolunu məqbul sayır, in- qilabı (“Sosial kataklizməi) rəld edirdilər. V. İ. Lenin fabiciliyi c.əifrat opportunizm cə- rəyanız kimi səciyyələndirmiindir (Əsər. tam kulliyyatı, c. 16, səh. 365). Hazırda 4F.c.*j mustəqil təikilat kimi Leyboristlər partiyasına da- xil olub partiyada ideoloji mərkəz rolu oynayır.

Q)ABPH (Fabri) 3onran (d. 15.10.1917, Budapept)— macar kino rejissoru, ssenarist. Koput mukafatı laureatı (1953, 1955, 1970). Rej.-luq fəaliyyə- tinə 1952 ildən bailamındır. F. aktual məvzulara, sosial və siyasi problemlərə muraciət edir. Onun €Ka-

ruselə (1956), 420 saatı (1964), 4Be- iinci əlamətə (1977) filmləri macar kinosunun gərkəmli numunələrindən- dir. Digər filmləri: 4Cənab Hainibal muəllimə (1956), “Anna Eydeiqm (1958),

... Fə == 3 ” c ə “ə — |) -

420 saatə filmindən kadr. Rej. Fabri.

cPal kucəsinin utaqları (1969), € la- rımcıq qalmızd cuӱmləq (1974), “Ma- carlarə (1979), “Fabian Baliantın allahla geruiməsiz (1980) və s. Bir cox filmi beynəlxalq kino festival- larında mӱkafata layiq gerulmutidur. FABRİK (lat. (abqsa—e”malatxana, RQabeq—usta)—matın sisteminin tətbi- qinə əsaslanan sənaye muəssisəsiz iri maiınlı istehsal forması. Siyasi- iqtisadi mə"nada 4“F.ə anlayıtiı 43-də anlayıtlının eynidir. Adətən yungul və hasilat sənayesi sahələrinin muəs- sisələri F. adlanır (məs., toxuculuq, aqlomerasiya F.-i). F. 18 əsrin axı- rıncı qərinəsi—19 əsrin 1-ci rubun- də sənaye cevrilimi nəticəsində mey- dana gəlmitdir. Rusiyada ilk F. 1799 ildə, Azərb.-da 1829 ildə (PTəkidə) ya- radılmımndır. Tarixən kapitalist manufakturası F.-dən əvvəl gəlir. Manufaktura e”malatxanasından F.-ə kecilməsinin cıxıli nəqtəsi i1 ma- iplınının meylana gəlməsi və maqın sisteminin inkipafı olmuptdur.

FABRİK ARSAQQALLARI, sex aqsaqqalları, popstuard- lar (hor-G|emaq45) —B. Britaniya Həmkarlar dttifaqları hərəkatında mӱəssisə və idarələrdə fəhlələrin seckili numayəndələri. 19 əsrin so- nunda meydana gəlmipdir. Birinci dunya muharibəsi (1914—18) dəvrundə iqtisadi və siyasi hyryrnap yrpyHna fəhlələrin kutləvi hərəkatına bai1- cılıq etmipdilər. 1921 ildə F.a.- nın qabaqcıl numaYənlələri B. Bri- taniya Kommunist Partiyasına daxil oldular. İkinci dunya muharibəsin-

/qanunları

dən (1939—45) sonra sayca artmıpr F.a. əzlərinin fəaliyyətini geniiq- ləndirmii, zəhmətkeilərin həyati mə- nafeləri uqrunda mubarizədə daha muӱtəpəkkil quvvəyə cevrilmiiylər,

FABRİK QANUNVERİCİLİYİ — sənaye kapitalizmi dəvrundə F-K və z-dlarda fəhlələrin əmək ipəraitini tənzimləyən qanunvericilik. B. Bri- taniya parlamentinin toxuculuq səna- yesində azyaplıların və Yeniyetmələ- rin əmək iqəraitini tənzimləyən 1802 və 1819 illərdəki aktları ilk f-k olmutidu. F.q. tədricən baliqa sənaye sahələrini də əhatə et- mipdi. 19 əsrin ortalarında F.q. Qərbi Avropanın digər əlkələrində də tətbiq edilmitidi. İnqilabaqədərki

| Rusiyada F.q. 19 əsrin axırında in

kipafa baplamıtdı. İmperializm dəvrundə muzdlu ipcilərin əmək HİƏ- oaitini tənzimləyən qanunlar coxal:- mhipdır və həmin sistem əmək qanun- vericiliyi adlanır. Kapitalist Ə/H" kələrinin əmək qanunvericiliyi, əs” lində, fəhlələrə qariqı yənəldilmiit- dir. Bax həmcinin Fəllələr əleyhi- nə qanunvericilik, Sosial qanunve- ricilik.

FABRİKAT (lat. Eablsa(iz—hazır- lanmı)—istehsalı tamamlanmın(Ya- rımfabrikatdan fərqli olaraq) məh- sulu, əlavə e”mal olunmadan (itilənil- mədən) istehsal, yaxud ipəxsi istehlak ucun nəzərdə tutulur. FABRİK-ZAVOD UKOMİTƏLƏRİ— Rusiyada sənaye, nəql. fəhlə və qul- luqcularının seckili orqanı (1917, mart—1918 ilin əvvəli). İstehsal və bəlgu uzərində fəhlə nəzarəti, 8 sa- atlıq ii gunu qoyulması, fəhlələrin ipqə qəbulu və azad edilməsi, ərzaqla tə”minatı və s. məsələlərlə məptul olurdu. F.-z.k. Beyuk Oktyabr sosia- list inqilabında və muəssisələrin millilətdirilməsində fəal ipitirak etmipdir. Azərb. haqqında mə”lumat ucun bax Mə”dən-zavod komissiyaları. FABRİK-ZAVOD MAYA DƏYƏRİ— bax Məhsulun maya dəyəri. FABRİK-ZAVOD TƏHSİLİ MƏK- TƏBİ, FZT məktəb i—SSRİ-də 1940—63 illərdə fəaliyyət gestərmii appaqıtipli texniki peipə məktəbi. Xl. ucun kutləvi fəhlə kadrları ha- zırlayırdı: təhsil muddəti 6 ay idi. 1959—63 illərdə butun FZT, mə”dən sənayesi və tikinti məktəbləri texni- ki petpə məktəblərinə cevrilmiilər .

(bax Texniki pemə təhsili, Texniki peliə məktəbləri). FABRİK-ZAVOD İYAĞİRDLİYİ

MƏKTƏBİ, FZ311

məktəbi

SSRİ-də 1920—40 illərdə 14—18 ya11- lı uizaqlar ucun fəaliyyət gestərən texniki pepə məktəblərinin əsas HƏ- vu. 1940 ildə onların coxu sənət, də- miryol və fabrik-zavod təhsili (FZT) məktəblərinə, 1960—63 illərdə isə texniki pepqə məktəblərinə cevril- miidir (bax Texniki petə məktəblə- Əə əə təhsili).

”AB - OD İUYURALARI HƏ- RƏKATI— 1919—20 illərdə inqilabi Yӱksəlit tiqəraitində izalyan fəhlə- lərinin muəssisələrdə proletariatın hakimiyyət uqrunda mubarizə orqan- larını— fabrik-zavod ppuralarını (FZİP1) yaratmaq uqrunda hərəkatı: cOrdine Nuovoz qrupunun təpəbbusu ilə baplanmı:idı. İlk FZ1İP Turin muəssisələrində yaranmıtidı. 1919 il dekabrın 2—3-də PTQimali və Mərkəzi İtaliyada umumi siyasi tə”til zamanı FZPT-nin tə”siri xususilə əzunu gəs- tərmiidi. 1920 ilin martında sənaye- cilər Konfederasiyasının FZİQ-ni ləqv etmək cəhdlərinə Turin metal- cıları tə”tillə cavab verdilər, ap- reldə butun Turin proletariatı, həm- cinin Pyemontun 500 min sənaye və k.t. fəhləsi onlara qopiuldu. 1920 ilin sentyabrında muəssisələrin tu- tulması uqrunda hərəkatda (xususilə Turində) FZİ1 rəhbər rol oynamıtdı.

alpistlərin hakimiyyətə gəlməsilə (1922) FZİ1 lətv edildi. FABRİK-MƏTBƏX, SSRİ-də — mexaniklətdirilmit iri iailə muəs-

sisəsi, xammalın ilkin e”malından yemək hazırlanmasına qədər tam isteh- sal tsiklini əhatə edir. F.-m.-in tə-

rəvəz, ət-balıq, soyuq qəlyanaltı, qən- nadı sexləri olur. F.-m.-ə, adətən, bir necə nahar zalı daxildir. Ha- zır yeməyin bir hissəsi paylapdırma məntəqələrində və yaxınlıqdakı mu- əssisələrin bufetində realizə edilir. İlk F.-m. non (1925) və Bakı (1930) pəhərlərində iiə salınmıil- dır. SSRİ-də 252, Azərb.SSR-də 7 F.-m. var (1983).

FABRİSİUS Yan Fritsevic (26.6. 1877, Lat.SSR, indiki Ventspils r-nunun Zlekus K. qm — Yaxınlıqında —24. 8.1929, Soci yaxın- lıqında) — sovet ərbi xadimi. Və- təndat muharibəsi qəhrəmanı. 1903 il- dən Sov.İKP uzvu. 1918 ildən ovet Ordusunda xidmət etmitpdir. 1891 il-

Dən inqilabi hərə- KaTa rouıynMyluı, 1904—07 illərdə

Katorqada, sonra isə surgundə oOLMUİ- dur. Denikin və Mamontovun qopunla- rının, digər aqqvardiyacı və əksinqi- labi quldur dəstələrinin ləvvində,

ronitadt qiyamının yatırılmasın- da fəal iptirak etmtidir. URMİK Uzvu (1918 ildən), XİK(bP MTK uz- VӰ (1927 ildən), həmcinin mӱxtəlif vaxtlarda Ukrayna, Belorusiya, Gur- custan KP MK-larının uzvu secil- miidi. F. Qırmızı Bayraqlı Qafqaz ordusunun, o cumlədən Azərb. divizi- Yasının tətpkilində fəal iptirak et- mipdir. Təyyarə qəzasında sərnitin: ləri xilas edərkən Həlak olmuztdur.

ilisidə dəfn edilmindir. 4 Qır- mızı Bayraq ordeni ilə təltif olun- mӱpdur. Ventspils (,-ndə F.-un abi-

FAQOSİTOZ

dəsi qoyulmui, Zleku k.-ndə xatirə evi Yaradılmıtqdır. Ad. hərbi sana: toriya, kolxozlar, mӱəssisələr, kucə- lər (o cӱmlədən Bakıda), məktəblər, gəmilər və diviziya var.

Əd. Kondratıhein. D., in Fab- ripius, M., 1957, Leqendarnın kombriq. Ko tominanin o İ. F. Fabripius, Riqa,

FABRİSİUS (Eabqiyiz) Karel (əc- lində Karel Piters) (27.2.1622, Mid- den Bemster, Pimali Hollandiya—12. 10.1654, Delft)—holland boyakarı. Rembrandtın iagirdi olmutidur. İlk Yaradıcılıqı Rembrandtın 1640-cı illərdəki boyakarlıq uslubuna yaxın olmuti, daha sonralar əsərlərində so- Yuq rəng qammalarına, ipıqlı fonda tund rəngli fiqurların təsvirinə ustunluk vermitdir. F.-un dəvrumu- zədək muhafizə olunmuti əsərlərindən

(təqr. 10 ədəd) portretlər (dəbilqəli KHHH

portreti, Qroningen muzeyi:

Avtoportret*, 1645, Boymans-van Bə-

ningen muzeyi, Rotterdam), “Musiqi

alətləri satıcısı (1652, Milli qa-

lereya, London), eKesərunə (1654, /leh- nər Pəccamıbır MyseiH, IIBepHH ) KOMTO- zisiyaları diqqəti cəlb edir.

FABULA (lat. Qabiya—rəvayət, təm- 2 sil, naqıl, hekayə)—bədii əsərdə ha- |

disələrin məntiqi səbəb-zaman ardı- cıllıqı ilə ppərhi. F. ilə sujet arasında ciddi fərqlər olmadıqrın- dan muasir dəvrdə bədii əsərin təh- lili zamanı sujet termini daha cox itlənir. F., bə”zən, ən qısa sujet mə”nasını da ifadə edir.

FAVN (lat. Eaipiz)—Qədim Roma mi- fologiyasında melpə və otlaqlar alla- Hı, cobanların və ovcuların himayə- cisi. F.-a qədim yunan mifologiya- sında Pan uyqun gəlir.

FAVӦRSKİ Aleksey Yevqrafovic (3. Z.1860, indiki Qorki vil.-nin Pavlovo il.—8.8.1945, Lenin- :. əəə əədinənəəs-əa qrad)u— sovet kim: də sn yacısı (uzvi kim- ya). SSRİ EA agad. (1929, m. uzvu 1922). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1945), SSRİ Dəvlət mu- kafatı laureatı 1941). D. İ. Men-

enefeeun BƏ A, M. Butlerovun yanın- da,Həmcinin Lenin- qrad Kimya-Texno- | logiya İn-tunda və əzunun təpəbbusu ilə təpkil olunmu:qi SSRİ EA Uzvi Kimya İn-tunda (1934—38 illərdə direktor) ipləmitdir. Əsas əsərləri doymamıni uzvi birləitmələr sahəsin- dədir. O, uzvi birlətmələrin izomer cevrilmələrinin nəzəri tədqiqinin əsasını qoymutidur. F. kalium əsası- nın tə”siri ilə asetilen karbohidro- "genlərinin ketonlarla kondensasiya reaksiyasını eyrənərək uclu asetilen spirtləri sintezinin yeni usulunu kipf etmiiidir (Favorski reaksiya- sı). F. və onun yaratdıqı uzvi kim- yacılar məktəbi nӱmayəndələrinin doy- mamısi birləmmələr sahəsindəki ii1- ləri SSRİ-də gaucukun sənaye sin- tezinin nəzəri əsası olmutidu. F. 4 dəfə Lenin ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və medallarla təltif edilmiidir.

Əd. Favorskal T. A., Aleksev Evqrafovic FavorskiAa, L., 1968.

FAQOSİTOӦZ — birhuceyrəli

501

FAVӦRSKİ Vladimir Andreyevic (14.3.1886, Moskva—29.12.1964, Mosk- va)—sovet qrafiki və boyakarı. SSRİ xalq rəssamı (1963). SSRİ Rəssamlıq Akademiyasının həqiqi uzvu (1962).

Lenin mӱkafatı laureatı (1962). Rəs-

samlıq təhsilini Moskva (1903—05, 1907— 13) və Munxendə (1906—07) al- mıtpidır. 1907 ildən, əsasən ksiloqra- fiya texnikasında iiləmii, A. DAan-

te, V. PPekspir, A. S. Puikin, R. Bepuc, A. Frans, Q. PQorm, S. D. Spasski və b.-nın əsərlərinə, “İqor

polku haqqında dastanəa (1954 il nəiİ-

— zr “ x“.

B. A. Favorski. cXəsis cəngavərə.

A. S. Pusikinin “Kicik faciələri əsə-

rinə illustrasiya. Atac uzərində qranu-

ra. 1959—61, A. S. Putpkin ad. Təsviri Sənət Muzeyi. Moskva.

ri) illustrasiyalar cəkmitdir. DƏəz- gah ksiloqrafiyası (“Oktyabr 1917, 1928), o cӱmlədən portretlər (4F. Dostoyevskiz, 1929, “Lisey tələbəsi Putqikinə, 1935, “Beyuӱk rus sərkərdələ- riz seriyası, 1945—47), ekslibrislər, nəpriyyat markaları çzərində iillə- mipdir. .Tinoqravuraları (X Səmər- qəndə seriyası, 1942—44, *Sulh uqrun- daə, 1959), karandaiy rəsmləri də (cqo- ia portretləri seriyası, 1938—61) var. Pedaqoji fəaliyyət gestərmiit- dir (1920 ildən prof.).

FAVSTOS BUZAND (5 əsr)—erməni tarixcisi. Bax Pavstos Buzand. FAQOPROFİLAKTİKA — spesifik bakteriofaqların keməyi ilə bakteri- yalı infeksiyaların qariyısının alınması. Muasir tibb təcrubəsində F. usulundan, ə.asən, qarın yatala- qı və s. xəstəliklərin yayıldıqrı Yer- lərdə istifadə edilir. Baytarlıqda bakteriofaqlar buzovların paratifi, buzov və copqaların kolibakteriozu zamanı tətbiq olunur. FAQOSİTLƏR—bax Faqositoz. orqa- nizmlərlə, yaxud coxhuceyrəli orqa- nizmlərin xususi Huceyrələri ilə (faqositlərlə) canlı və cansız His- səciklərin fəal tutulması və udul- ması prosesi. ə. İ. İ. Mecnikov kəif etmipdir. F. yaraların saral- masında muhum rol oynayır. Hissə- ciklərin tutulması və udulmasının əsasını primitiv orqanizmlərin qi- dalanması təpikil edir. Təkamӱl pro- sesində bu qabiliyyət tədricən ayrı- ayrı ixtisaslatmıpi huceyrələrə, əv- vəlcə həzm, sonra isə birləidirici toxumanın xususi huceyrələrinə gec- mipdir. İnsanlarda və məməlilərdə qandakı neytrofillər (mikrofaqlar, yaxud xususi leykositlər) və aktiv makrofaqlara cevrilə bilən retiku- lo-endoteli sistemi hӱceyrələri aktiv

002

FAQOT

——————————————————————————— ə ——–—— == “=== - — —=—========== i———jjq—"”gqktqƏ QƏReh—GƏGBQ—QƏƏh—LBGBKGBK—————z—i

faqositlərdir. F.-un gedipti bir ne- cə mərhələdə (əvvəlcə faqositlətən hissəcik huceyrə membranına birlə- pir, sonra onu buruyərək huceyrəda- xili cisim olan faqosomu əmələ gəti- rir) olur. Ətrafda olan lizosomlar- dakı hidrolitik fermentlər faqoso- ma duӱpqub, faqositləiən hissəcikləri həzm edir.

FAQOT (ital. KasoNo, hərfi mə”nası —duyun, baqlama)—nəfəslə calınan musiqn aləti. 16 əsrdə icad edilmiiq- dir. F. aqcaqayından a F.- un konusvarı gevdəsi lat. (Y hərfi formasında olub, 4 hissədən ibarət- dir. Gevdəyə bitipyik 5 pəkilli me- tal boruya taxılan ikiqat qamıyl dil- cək vasitəsilə səsləndirilir. Gəvdə- nin ӱzərində 25—Z30 yan dəlikləri yerlətir (5—6-sı barmaqla, qalanla- rı klapanlarla ərtulur). Umumi uz. 1350 mm, kanalın uz. 2500 mm-dir. Diapazonu kontroktavanın si bemol sə- sindən ikinci oktavanın fa səsinə qə- dərdir. Kontrafaqst, subkontrafaqot kimi nəvləri var. Ansambl və ork.- lərin tərkibinə daxildir. FAQOTERAPİYA, tibdə — bə”zi bakteriyalı infeksion xəstəliklərin (qarın yatalaqı, dizenteriya, vəba və s.) spesifik bakteriofaqla muali- cəsi. Kimyəvi preparatlarla (antibio- tiklər, sulfanilamidlər və s.) apa- rılan mualicə daha effektlidir.

FADDEYE VSKİ—Pimal Buzlu okea-

nında ada, Novosibir adaları arxi- pelaqında, Anju adaları qrupunda- dır. Sah. 5,3 min km?, hund. 65 m-ə qədərdir. Qum, alevrolit və gildən təppkil olunmuldur. Termokarst gəl- ləri və gicik cayları var. Bitki ər- Tr MAMbilD BƏ HIHÖ)ƏHƏH HÖAaDƏTMHDP. 1805 ildə Y. Sannikov kətif etmiiy və

burada qıtilamanın əsasını qoymut

sənayeci Y. Faddeyevin adı ilə adlan- dırılmıqdır.

FADEYEV Aleksandr Aleksandrovic Kim-

(24.12.1901, indiki Kalinin vil., rı k.—13.5.1956, Moskva)—rus sovet yazıcısı, ictimai xadim. SSRİ Dəv- lət mukafatı lau- reatı (1946). 1918 ildən Sov.İKP uz- vӱ. Pepəkar inqi- labcılar ailəsində doqulmutdur. 1908 ildən Uzaq PQərqdə yappamıtdır. Vla- divostokda ticarət 7H məktəbində oxudu- | qu illərdə (1912—18) bolpeviklərə ya- xın olmutdur. Rusiyada Vətəndail muharibəsində (1918—20), Kronitadt qiyamının yatırılmasında iptirak etmipdir. 1921—24 illərdə Moskvada mə”dən akademiyasında oxumui, 1924— 6 illərdə Krasnodar və Rostov-Donda partiya ipində calıtimılidır. Əsərləri 1923 ildən dərc olunur (“Axına qarpızq hekayəsi, sonrakı adı cAmqun polkunun yaranması). 1924 ildə *“Daqınu povesti nər edil- mipdir. cQarmarq (1927) romanı ilə iəhrət qazanmıtdır. Uzaq PTərqdə Və- təndai muharibəsindən bəhs olunan bu əsərdə F. 20-ci illər kommunistləri- nin real, ӱmumilətdirilmin obraz- larını (Levinson və b.) yaratmhpidır. Vətəndat muharibəsinə həsr olunmuyi cAxırıncı udegez (H. 1—4, 1929—40, bitməmitdir) romanında sosial həya-

tın epik mənzərəsini təsvir etmip- dir. Beyuk Vətən muharibəsi illərin- nə Yazdıqı ocerk və məqalələrində, 4“4Leninqrad muhasirə gunlərindək (1944) kitabında xalqın qəhrəmanlıq mӱbarizəsi əksini tapmhıppdır. Sosia- list realizminin klassik numunələ- rindən olan “Gənc qvardiyav (1945, -ci red. 1951) romanı sovet xalqı- nın alman-fatist itpealcılarına qarpqı qəhrəmanlıq mubarizəsinin ka- mil bədii təcəssumudur. Əsərdə sovet gənclərinin vətənpərvərlik timsalı olan parlaq obrazları yaradılmıii- dır. Son əsəri—c“Qara metallurgiya (bitməmitdir) romanı fəhlə sinfi- nin həyatından bəhs edir. F. tənqid- ci və ədəbiyyat nəzəriyyəcisi kimi də tanınmıntpdır. Onun ədəbi-tənqidi cı- xhipları (“Otuz ildək kitabı, 1957) sosialist realizmi estetikasına də- yərli təhfədir. Əsərləri səhnələiydi- rilmit, ekranlipdırılmıqn, SSRİ xalqları dillərinə və bir cox xarici dilə tərcumə olunmusidur. dəfələrlə Azərb.-da olmuii, 1947 ildə Nizami Gəncəvinin 800 il- lik yubileyində yaxından iptirak et- mipdir. Məqalə və cıxıptlarında klassik və muasir Azərb. ədəbiyyatı- nı, Nizami, Xaqani, M. F. Axundov, C. Məmmədquluzadə, M. Ə. Sabir, C. Cabbarlı və 6.-nın yaradıcılıqını yuksək qiymətləndirmitdir. Vur- qunla ipəxsi və yaradıcılıq dostluqu saxlamıli, onu ӱumumsovet poeziyası- nın ckəhkətanında parlaq ulduzu ad- landırmılndır. Azərb. KP MK-nın qərarı ilə anadan olmasının 80 il- liyi Azərb.SSR-də də qeydolunmutdur.

Rusiya Proletar Yazıcıları Cə- miyyətinin baicılarından (1926—32), SSRİ Yazıcılar İttifaqı İdarə Hey”ətinin katibi (1939—44, 1954—b), Bat katibi və sədri (1946—54), Umum- dunya Sulh PPurasının vitse-prezi- denti (1950 ildən), Sov. İKP MK uz- vu (1939 ildən: 1956 ildən MK uzvlu- yunə namizəd), SSRİ Ali Sovetinin cu caqırın) deputatı olmui- dur. 2 dəfə Lenin ordeni və medal- larla təltif edilmitdir. Dərin ru- Hi bəhran nəticəsində intihar etmiii- dir. Adına ədəbi mukafat tə”sis olun- mupdur.

Əsərləri: Tarmar, B., 1928, 1934, Gənc qvardiya, B., 1975, Sobr. soc., t. 7, M., 1969—71, Sobr. soc., t. 1—4, M., 1979: Soc., t. 1—3, M., 1981—82.

Əd.: Rus sovet ədəbiyyatı tarixi, B., 1976, Ozerov V., Aleksandr Fadeev, M.. 1976, Jukov İ., İspıtanie jiz- nıo, M., 1981.

FAETOFON (Rhabgkop)—qədim yunan mi: fologiyasında Gunət allahı He- liosun oqlu. Əfsanə,ə gərə atasının KYHƏHI arabasını idarə edən F. od- puskurən atları cilovlaya bilməmiti və onlar Yerə yaxınlatarkən az qala Yeri yandıracaqlarmıp. Fəlakətin qarilısını almaq ucun Zevs F.-u il- dırımla vurmuizy və o alovlanaraq Eridan cayına dulimuidu. F. haqqın- da an Evripid, Ovidi, Kalderon, Sen-Sans və b.-nın yaradıcılıqrında əksini tapmımpdır. Minik arabası — fayton da F.-un adı ilə baqlıdır. FAZA (yun. rhaz5—gəerunmə), (ter- modinamikada)—maddənin ter: modinamik tarazlıq halı, həmin mad- dənin digər tarazlıq hallarından (di- gər fazalarından) fiziki xassələri- nə gərə fərqlənir (bax Termodinamik

—j

tarazlıq, Faza kenidi, Aqreqat hal). FAZA ANAL İZİ—Həterama a (ərinti, filiz, iqlak, saxsı mə”mula. tı və s.) ayrı-ayrı fazalara ayırıb, kimyəvi analiz edən analitik kimya bəlməsi. F.a. coxfazalı ərintilərdə apqarlayıcı elementlərin paylanma- sını, fazaların tərkib, miqdar və dispersliyinin termik və mexaniki e"”maldan asılılıqını, kimyəvi tər- kibin tənzim edilməsini və s. əyrə- nir. Numunə xırdalandıqdan sonra sıxlıqına, maqnit və elektrik xas- sələrinə gərə fiziki metodlarla və ya secici kimyəvi, yaxud anod həll olma- sı ilə fazalara ayrılır.

Bə”zən ərinti fazalarını kimyə- vi F.a. ilə ayırıb metalloqrafik, rentgen-quruluni analizi və s. ilə tədqiq edirlər.

Ədə. Klacko (O. A. Atlasov A. Q., Papiro M. M., Analiz qazo v nemetalliceskix vklkocenin" i karbidov v stali, M., 1953: Danter K., Tant Ə.. Molıx D., Analitika, Sistemati = ceskin obzor, per. s nem., M., 1981.

FAZA KECİDİ--maddənin bir fa- zadan bapqa fazaya kecdiyi nəqtədə bap verən fiziki hadisələr coxluqu. F.k. xarici tə”sirin (temp-r, təzyiq, elektrik və maqnit sahəsi) dəytiməsi nəticəsində bali verir. İki nəv olur. Birinci nəv F.k, və ikinci nev F.k.

Birinci nəv F.k.-nin bai verməsi sıxlıqın, komponentlərin konsentra- siyasının və s. termodinamik para- metrlərin CANAN dəyitiməsi ilə nəticələnir. Birinci nev F.k.-ndə maddənin uyqun termodinamik funk- siyasının birinci tərəməsi sıcra- yıppa uqrayır, vahid həcmdəki maddə muəyyən miqdarda istilik udur və ya ayırır. Ayrılan və ya udulan istilik miqdarı kecid istiliyi adlanır. Ma- yenin buxarlanması: və kondensasiya- sı, ərimə və bərkiməsi, bərk fazaya sublimasiyası və kondensasiyası, bə"zi struktur və maqnit kecidləri, xarici maqnit sahəsindəki təmiz ifrat geci- ricidə bat verən kecid və s. birinci nəv F.k.-nə aiddir. Bu F.k. ətrafın- na metastabil hallar mevcud olur. Metastabil halda maddə muçəyyən mud- dətdə hər iki fazada eyni zamanda ola bilər. Metastabil hal tam taraz- lıq halı olmadıqından muəyyən mud- dətdən sonra maddə fazaların yalnız birində qalır. Məs., mayedə qaynama temp-rundan yuxarıda həm maye, həm də qaz fazası eyni zamanda məvcud- dur. Birinci fazada əmələ gəlmiin ikinci ır əzəyinin radiusu MY“ əyyən bəhran radiusundan beyuk olduq- da termodinamik funksiya azalır və maddə dərhal butevluklə bir fazaya

M KHHuH HƏB F.k. ilə əlaqədar olan hadisələrdə maddənin termodinamik funksiyasının ikinci terəməsi sıc- rayıtia uerayır (məs., istilik tutu- mu, maqnit qavrayıcılıqı, sıxılma qabiliyyəti). Bu sıcrayın sonsuz olur. Buna rə də ikinci nəv F.k.-nə gə- silməz F.k. və bəhran nəqtəsi də demək olar. Termodinamik parametrlərin sonsuzluqa getmə xarakteri də (loqa- rifmik, ustlu və s.) muxtəlif ola bi- lər. Ferromaqnit maddələrin temp- un muəyyən nəqtəsində paramaqnit ala kecməsi, ifrat keciricinin Gke- cid temp-runda normal hala gecməsi, ifrat axıcı mayenin kecid temp-run- da normal mayeyə gecməsi və s, ikin*

0 — 5—— .— Xx 5 xx—u.3?Z?”?3,— ————x—zızızuuıı —

ci nəv F.k.-nə aid edilir. Belə F.k.- nə simmetriyanın dəyiinməsi kimi bax- maq olar, məs., paramaqnit halda, yək ni Yuxarı temp-rlarda sistem maqnit əqrəblərinin istənilən fırlanmasına gərə simmetrik olduqu halda temp-r kecid temp-rundan allaqı olduqda Yc- tӱn istiqamət Yaranır və fırlanma sərbəstliyi yox olur. Aydındır ki simmetriya həmiyyə sıcrayıtila dəyi- iir: Ya məvcuddur, ya yoxdur. Assim- cetriyanı xarakterizə edən kəmiyyət İSƏ KƏSİLMƏZ DƏ dəyipə bilər. İkinci nəv F.k. nəzəriyyəsinə simmetriyanın dəytiməsi kimi ilk dəfə L.D. Landau baxmındır. Bu nəzəriyyə ikinci nəv F.k.-nin fenomoloji nəzəriyyəsi adla- nır və bəhran nəqtəsindən uzaqdakı nəqtələrə uyqun olan hadisələri kə- miyyətcə də təsvir etməyə imkan verir. Behran neqtəsindən uzaqda termodina- mik parametrlərin fluktuasiyasının xarakterik əlculəri (3-5 Ay) atomlar arasındakı məsafə tərkibində olur. Bu fluktuasiyaların əsas xususiyyəti onların bir-birindən asılı olması- dır. Bəhran neqtəsinə yaxınlaidıqda bu xarakter ipyıqın dalra uz. tərki- bində (5000 A) olur. Fluktuasiyalar arasındakı korrelyasiyalar kəskin artdıqından anomal hadisələr də mu- paHhidə olunur. Məs., behran nəqtəsin- də ipıqın səpilməsinin anomal art- ması— bəhran apalessensiyası və s. İkinci nev F.k. və ya bəhran ha- disələri fizikanın ən cətin və riya- zi baxımdan cox aqır sahəsidir. Yal- nız iki nəv F.k. mikronəzəriyyəsinin qurulmasının əsası qoyulmultndur.

Ədl Landau L: D.. Laftin E. M., Statisticeskan fizika, M., 1978: Sonremennan teorild kriticeskix allenin,

M., 1980

FAZA KOMPENSATORU — kollek- torlu dəyitən cərəyan elektrik mailı- nı, asinxron muhərrikin stator dola- qında gərginlik və cərəyan arasın- dakı faza suruiməsini azaltmaq ucun onun rotor dəvrəsinə qopqulur. FƏ.k.

mӱhərrikin guc əmsalını yuksəldir.-

FAZA GƏSTƏRİCİSİ — ucfazalı elektrik dəvrələrində fazaların nev- bə ilə dəyitimə qaydasını muəyyənləi- dirmək ucun elektromaqnit və Ya in- duksiya sistemli elektrik-əlcmə ciha- zı. Fazaların dəyimə qaydası ucfa- zalı cərəyan elektrik MYhƏppHKHHHH fırlanma istiqamətini muəyyən edir və bir sıra əlcmə cihazı və avtoma- tik tənzimləmə qurqularının duzgun ipləməsi ondan asılıdır. Universal F.k. vasitəsilə gӱc əmsalı və gər- ginliklə cərəyan arasındakı fazalar suRUMtiməsi muəyyən olunur.

FAZA SUR"ƏTİ—harmonik dalqanın fazasının yayılma sur”əti: o =/A=

=vyk dusturu ilə ifadə olunur (/— tezlik, l—dalqa uz., oə—dlairəvi tez- lik, k isə dalra ədədidir). Bax Həm- cinin Qrun sur”əti. FAZA TƏNZİMLƏYİCİSİ — asin- xrop faza maını iyəklinlə olan tor- mozlanmıli rotorlu (elektrik TpaHC- ormatoru kimi iiləyən ) qurqu. F.t. cıxıtidakı (rotorun Yukə qopulmund və transformatorun ikinci loları rOLunu oynayan dolaqınlakı) gərgin- liyin fazasını giriidəki (statorun lolaqınlakı — birinci dolaqdakı) gərginliyə nisbətən səlis dəyipdirmək uUcunlur. Bu dəytpiklik rotoru stato- ra nəzərən dəndərməklə alınır. F.t,

FAİZ

gərginliklər arasındakı fazalar su- Rupiməsini ()*-dən 3602-yədək dəyii- dirməyə imkan verir. Gucu va-in His- sələrindən onlarla kvv-ə qədərdir. FAZALAR QAYDASI, fazalar qanun u—termodinamik nisbət:y həp ansı tarazlıq sistemində fazalar Sayının f cəmi və onun O dəyitilm ii 1pləkli sistemin tarazlıq halını tə”yin edən parametrlərin i sayı qə- dər artırılmın komponentlərin k sayına bərabərdir: fə = k-i. Bu zaman parametrlər (T—temp-r, R—təz- yiq, gərginlik, maqnit sahəsi və s.) bu- tun fazalarda eyni olmalıdır. Siste- min halı yalnız T və R-nin tə”siri ilə dəyitpirsə (fazaların səth ener- jilərini nəzərə almamaq mumkundur- sə), bu qayda 1==k-- 2—f, R sabitdir- sə, Ya da tarazlıq halına tə”sir etmə- Yən qədər dəyitirsə, kondensləimiiy sistem (məs., metal ərintiləri) ucun Ə=k-4-1— ff kimi yazılır. F.q.-nı C. Kibbs vermindir. F.q. heterogen sistemin tədqiqində, xususən metaliqu- naslıqda, metallurgiyada, petroqrafi- Yada, kimya texnologiyasında tətbiq edilir. — FAZASURUİDURUCU DƏVRƏ — siqnal spektrini təikil edən ayrı- ayrı harmoniklərin cıxındakı rəqs fazaları giriiydəki muvafiq təikil- edicilərin rəqs fazalarından fərqlə- nən elektrik devrəsi. Mərkəzlətmin parametrli F.d.-də fazalar fərqi re- aktiv elementlərin (məs., kondensator, induktivlik sarqacı)tə”sirindən, pay- lanmızq parametrli F.d.-də isə elek- trik siqnalının dəevrənin kiriiiin- dən onun cıxınınadək yayılmasının Yekun mӱddətindən asılı olaraq yara- nır. .D. radiotexnikada beyӱk əhə- miyyətə malikdir: girin siqnalının formasını dəyitdirmək (diferensi- allayıcı və inteqrallayıcı qurqular- da), faza təhriflərinin kompensasi- yası, faza modulyasiyası və s. ucun istifadə edilir. FAZİLOVA Tufa Fazilovna (d. 25.4.1917, Kanibadam) — tacik sovet META UNU aktyoru BƏ MYFƏHHH- | si (soprano). SSRİ xalq artisti (1957). 1941 ildən Sov. İKP uzvu. 1940—48 illərdə Tac. ope- ra və balet teatrın- da tiləmiit, bu- | rada Nupafərin (“Dəmirci Gavəə,S, Balasanyan), Tatya- na (“Yevgepi One-

dən P. Caykov- m *- == ski), Zəhrə(4“Tah və Zəhrəz, A. S. Lenskn), Si

(“Car gəliniə, N. Rimski-Korsakov) və s. partiyalarla cıxıni etmiipdir. 1948 ildən Tac. Dəvlət Dram Teat- rının artistilir. Rolları: Gulu (*Əlipir Nəvaiz, Uyqui və İ. Sulta- pov), Gulnar (“Doxundaz, C. İkrami), Qonerilya (“Kral Lirı, V. PPekspir) pə s. Estrada muӱqənpisi kimi də cı- xıpi edir. Lenin ə 2 baiqa or- den və medallarla təltif edilmiyidir. FAZOMETR (faza --...metr) — ie. trik gərginliyi və cərəyanı və ya iki gərginlik vektorları arasındakı fa- zaların surulimə bucaqını əlcmək ucun cihaz (gestərən və ya əzu yazan). Elektrodinamik, ferrodinamik, elek- tromaqnit, maqnitoelektrik və elek- tron F.-ləri olur. Butun F.-lərdə

503

(elektron F.-indən baiqa) əlcmə mez xanizmi kimi muvafiq sistemli loqo- metrdən istifadə edilir. Bir və uc- fazalı, levhəli və dapınan labora- toriya F. nəvləri. var. Sozf-nin qiy- mətlərinə və dərəcələrə gerə bəlgu- lərəayrılmımsikalalara malik olur. FAZOTRON (faza --...tron) — pro- ton və ionları sur"ətləndirən tsiklik sur”ətləndirici. F.-da sur”ətləndir- mə, yuksəktezlikli dəyiiən elektrik sahəsinin hesabına bai verir. İil prinsipi siklotronunku kimidir. F, impulslu sur”ətləndiricidir. F.-da maqnit sahəsinin simmetriya mustəvi- si ionların sur”ətlənmə mӱstəvisi ilə ust-ustə dӱtqur. İonlar maqnit materialından olmayan vakuum kame- rasında sur”ətləndirilir. amerada təzyiq (4—6).10—” mm-c-sut. bərabər olur. Yuksək tezlikli gərginliyin duantlarda qiyməti = 10—30 kv, sahə tezliyinin zaman kecdikcə dəyinməsi isə zərrəciklərin devretmə tezliyi ilə eyni olur. Muxtəlif əlkələrdə enerjisi 200 Mev-dən cox olan pro- tonlar almaq ucun F. Tӱrquları HH- ləyir. Leninqradda 1 Qev enerjili protonlar verən F. vardır. nӱvə iqualanmasının guclu kimi istifadə edilir. FAİZ Əhməd Faiz alkot — 20.11.1984, Lahor) — Pakis- tan ipairi, tənqidci, ictimai xadim. cXalqlar arasında sulhu mehkəmlət- məyə gerəz. Beynəlxalq Lenin muӱkafa- tı laureatı (1962), Beynəlxalq c“Lotos mukafatı laureatı (1975). Urdu və Pəncab dillərində yazmındır. Pakis- tanda sulh tərəfdarları hərəkatının təppkilatcılarından və rəhbərlərin" dən olmuidur. 1950 ildən Umumdunya Sulh PQurasının uzvu, 1972 ildən Pa- kistan milli incəsənət HIypacbiHbiH sədri, 1979 ildən beynəlxalq “Lotosə jurnalının bai redaktoru idi. Sulh və demokratiya, milli azadlıq uqrun- da mӱbarizə yaradıcılıqrının batilı- ca məvzusudur. -“Kədərli naxınları (1941), *Kuləyin əlləriz (1952), 4“Zin- dan ipe"rləriz (1957), “Sinay vadisiə (1971), “Dost ipəhərində axtamlarə (1977) və s. tte”r toplularının, € MH- zanı (1962), “Bizim milli mədəniyyə- timizə (1976) məqalə kitablarının mӱəllifidir. c“Tanıqilıqın illəri və ayları (1979) ocerklər kitabı so- vet ədəbiyyatı və mədəniyyətinə həsr edilmtidir. Dəfələrlə SSRİ-də, o cӱmlədən Azərb.SSR-də olmupidur. Bə”zi iqe”rləri Azərb. dilinə tərcumə edilmiidir.

.-.Dan mənbəyi

13.2.1911, Cn-

Əsərləri: İzbrannoe, Duptpanbe, 1976, Ilocunmenme, M., 1983. — Ədlz Qlebon N. V., Faiz Axmad Faiz na druq. K 70 letikə so dni rojde- nin, *Narodı Azii p Afrikiə, 1981, Nə 3.

FAİZ — tamın yuzdəbir hissələri. Vahid kimi qəbul edilmiidir. ?0 ilə iparə edilir. Tamın mindəbir his- səsi promill adlanır və */. KHMH iparə edilir. İki nəndur: sadə F. və murəkkəb F. Təsərrufat- da, statistik hesablamada, elmin bir cox sahəsində kəmiyyətin hissəsi F. ilə ifalə edilir. Bu, sadə F. dӱsturu ilə hesablanır: v kəmiyyəti ildə r 20 artırsa, /- ildən sonra x=4(1--r*/100) olar. Burada hər ilin gəliri hesaba alınmır, Yeni ilin gəliri ilkin ilə əsasən (sadə F. buradandır) hesabla- nır. Gəlir ilkin kəmiyyətə əlavə edi-

504

"m

FAİZ

lirsə və yeni ilin gəliri buna əsasən hesablanırsa, bu, x= 4a(1--r/100) £ MY- rəkkəb F. dusturundan tapılır. Tə- sərrufat fəaliyyətində, muhasibatda və statistik hesablamada mӱrəkkəb F, iilədilir.

FAİZ, borc faizi—borc ala- nın borc puldan Mada nə muӱqabilin- də kreditora verdiyi haqq. Kapitaliz- məqədərki formasiyalarda sələm F.-i, kapitalizmdə borc F.-i formasında olur. Sosializmdə F. muəssisə (təii- kilat) mənfəətinin, yaxud ayrı-ayrı iəxslərin gəlirinin bir hissəsidir. F. pul vəsaitindən bank borcu, yaxud əmanət formasında istifadə muqabi- lində verilir.

FAİZ DƏRƏCƏSİ—faizin həcmi: bankın, əmanət kassasının muxtəlif HƏB əməliyyatları uzrə muəyyən edi- lir. Kapitalizməqədərki formasiya- larda əsas kredit forması sələm kre- diti idi və F.d.-nin həddi əslində olmamınidır. Kapitalizmdə borc ka- pitala tələb və təklifdən asılı ola- raq F.d. orta mənfəət norması cərci- vəsində dəyipir. Sosializmdə :. planlı qaydada dəevlət tərəfindən muəyyən olunur.

FAY, qırılıb duiim ə—suxur- ların tektonik qırılma yerdəyiilcmə- si nəvlərindən biri. PTaquli və ya digər mayili cat səthi uzrə baiy ve- rir. Asılı qanadın suxurları aipa- qı, yatmıni qanadın suxurları yuxa-

rı yerini dəyitir. F., əsasən, dar- tılma iəraitində əmələ gəlir. ƏK- sər hallarda F. cut-cut birləitərək qraben və horst əmələ gətirir. Pil- ləli F.-lar da genii yayılmındır. Ayrı-ayrı F.-ların amplitudu 4—5 km-ə catır.

FAYALİT (F.-in ilk dəfə tapıl- dıqı Fayal a.-nın (Eaza1, Eaua1, Azor a-rında) adından|—olivin qrupundan mineral. Forsterit— F. izomorf sı- rasının son uzvu. Kimyəvi tərkibi Fe,(SiO,). Typu Bə əsasi maqmatik

suxurlarda, metamorfizləpmit də- mirli cəkuntulərdə, peqmatitlərdə tapılır. 4Ə., həmcinin sun”i texniki

məhsullarda da (plakda) rast gəlir. FAYDALI QAZINTI YATARI—– sənaye əhəmiyyətli təbii mineral xam- mal yıqını. Adətən, lay, damar, iptok, yuva formalarında olur. Bax Yataq. FAYDALI QAZINTILAR Yer qabıqında maddi istehsal sahəsində effektiv istifadə oluna bilən uzvi və qeyri-ӱzvi məniəli mineral aqre- qatları, bərk, maye və qaz halında olur. F.q. tərkibinə və x.t.-nda iiilə- dilmə sahəsinə gərə 3 əsas qrupa bəe- lLunur: metallik (qara, əlvan, nadir, nəcib, radioaktiv metalların və s. filizləri), qeyri-metallik (sement xammalı, cınqıl, qum, mika, asbest, qrafit, kukurd, pora, kalium duzla- rı, apatit, fosforit, qiymətli dai- lar və s.) və yanar qazıntılar (kənr, torf, yanar ipistlər, neft və təbii

qazlar). F.q. Yer qabıqının inkipaf tarixi ərzində ekzogen və endogen proseslər nəticəsində əmələ gəlmiit-- dir, maqmatogen, sedimentogen və me- tamorfogen yataqlar əmələ gətirir. Maqmatokgen ataqlar ma2q- matik yataqlara, pneumatolit (maqma- THK mənitəli isti qaz məhlullarından əmələ gəlir) və lLidrotermal yataqla- ra ayrılır. Sedimentogen yataqlar ekzogen proseslərlə yara- nır, cəkmə, səpinti və apınma yataq- lara bəlunur.Cəkmə yataqlar dəniz, gel və cayların dibində əmələ gəlir. Qiymətli minerallara (qızıl, platin, almaz və s.) malik səpinti ya- taqlar okean və dənizlərin sahil ce- kuntulərində, cay və gəl dərələrinin yamaclarındakı cəkuntulərdə topla- nır. Apqtınma yataqlar (S, U, Cu fi- lizlərinin infiltrasion yataqları, nikel, dəmir, manqan, boksit və s. qa- lıq Yataqları) muasir və qədim apın- ma qabıqrı ilə əlaqədardır. Meta- morfogen yataqlar yer tə- KİNDƏ MƏvc ud yataqların yuksək temp-r və təzyiq iqəraitində dəyitməsindən (məs., Krivoy-Roq həvzəsinin və Kursk maqnit anomaliyasının dəmir filiz- ləri), yaxud suxurların metamorfizm prosesində yenidən (mərmər, əndəlisit, qrafit və s.) əmələ gəlir. F.q. yıqı- nı beyuk sahədə yayıldıqda faydalı qazıntı r-nu, sahəsi və həvzəsi əmələ gətirir. .q.--ın sənaye keyfiyyəti kondisiya ilə muəyyənlətdirilir. Ədsə Mahmudov H., Qeyri-fi- liz faydalı qazıntılar və onların xalq təsərrufatında əhəmiyyəti, B., 1977, mirnov İ., Qeoloqil poleznıx is-

kopaemıx, 3 izd., M., 1976: dnıe mes- torojdenil SSSR, t. 1—3, 2 izd., M., 1978

FAYDALI QAZINTILARIN ZƏN- KJİNLƏYYİDİRİLMƏSİ — mineral

xammallardan texniki cəhətdən qiy- mətli və ya sonradan metallurji, kim- yəvi və digər e”mal ucun yararlı məh- sullar almaq məqsədi ilə aparılan ilkin e”mal prosesləri. €D.T.3.-HƏ MH" neralların kimyəvi tərkibini, struk- turunu və ya aqreqat halını dəyitdir- mədən gedən ayrılma prosesləri aid edilir. Əksər hallarda təbii filiz- lərdən və daiq kemurdən bilavasitə faydalı komponentlər cıxarmaq iq- tisadi cəhətdən əlveritili olmayıb, cox vaxt isə texniki cəhətdən mumkun deyildir. Metallurji, kimyəvi və s. sənaye prosesləri faydalı komponent- lərlə zənginlətdirilmitn məhsulla- rın (konsentratların) e”malına əsas- lanır. Məs., filizlərdə qurqutpunun miqdarı 1,596-dən azdır, halbuki me- tallurji əritmə ptərtlərinə gərə bu miqdar 30—7094 olmalıdır. .T.3. nəticəsində, əsasən, iki məhsul—kon- sentrat və bop suxur (qalıq) alınır. F.q.z. ucun əvvəlcə ilkin material xususi mapınlarda xırdalanır (20— 30 mm beyuklukdə) və dəyirmanlarda narınlaidırılır. Zənginlətdirmə usullarında mineralların muxtəlif fiziki və fiziki-kimyəvi xassələrin- dən istifadə edilir. F.q.z. muxtəlif qravitasiya metodları (mineralların sıxlıqlarının mӱxtəlifliyinə əsas- lanan), flotasiya, mineralların maq- nitlənmə qabiliyyətinə gərə (maqnit separasiyası), elektrik separasiyası (elektrik keciriciliyi, dielektrik nufuzluqu və s. xassələrdəki fərqə gərə) və s. usullarla aparılır. Fay-

lir.

dalı qazıntıların xarici əlamətlə" rinə (rənginə, parlaqlıqına) gərə, eləcə də dənələrinin iriliyi, forma- sı, kevrəkliyi və sӱrtӱnmə əmsalla- rının muxtəlifliyinə əsaslanmın zənginləndirmə usulları da məvcud- dur. Qravitasiya və flotasiya zəngin- ləpdirmə usulları daha cox itlədi- aydalı qazıntıda gil və s. bu kimi qatıttıqlar olduqda, belə qazın- tılar su (yuma) ilə zənginlətdirilir (suda zənginlətdirmə usulu). Bu usulla alınan konsentrat sonradan susuzlalidırılır. F.q.z. yolu ilə fi- lizdən 9596-dək faydalı komponent- lər cıxarılır. Bu zaman onların qa- tılıqı cox (bəzən yuzlərlə dəfə) ar- tır. Məs., 0,196 molibdenli filiz- lərdən 5094 molibdenli konsentrat alınır. Proses zənginlətdirmə .. lərində aparılır. Hazırda SSRİ-də yuzlarlə muxtəlif filiz zənginləyl-ə dirmə f-ki fəaliyyət gestərir. FAYDALI QAZINTILARIN YER- ALTI ƏRİDİLMƏSİ—faydalı qa- zıntını əz yataqlarında suda həll edib məhlul halında quyu ilə cıxar- ma metodu. Dapduz və kalium duzları yataqlarının iplənilməsində tətbiq edilir. Bu məqsədlə duz yataqı quyu ilə acılır: quyuya konsentrik :pəkil- də yerlətdirilmin suverici və duzlu suyu toplayıb qaldıran boru kəmərlə- ri endirilir. Duz quyuya vurulan suda tədricən həll olur, doymusi məhlul alındıqdan (1 l-də 305—310 q duz) son- ra duzlu su yer səthinə qaldırılır. FAYDALI QAZINTILARIN GEO- KİMYƏVİ AXTARIIYLARI–fay- dalı qazıntı yataqlarını aijkara cıxarmaq məqsədi ilə litosfer, hid- rosfer, atm. və biosferdə elementlə- rin paylanması qanunauyqunluqları- nın tədqiqinə əsaslanan metodlar. Li- tokimyəvi, hidrokimyəvi, biokimyəvi, atmokimyəvi metodlara ayrılır. Li- tokimyəvi planalma metodu (suxurla- rın və onların apınma məhsulları- nın kutləvi yoxlanmasına əsaslanır) daha əhəmiyyətlidir. Neft və qaz ya- taqlarının geokimyəvi axtarhınnları suxur numunəsindəki karbohidrogen qazlarının miqdarının tə”yininə əsas- lanır (bax Qaz planalması, Qaz karo- tajı). F.q.g.a.-nın nəzəri əsasını V. İ. Vernadski qoymuzidur. Bu metod- lar ilk dəfə SSRİ-də (N. İ. Saf- ronov, A. P. Solovov, V. A. Sokolov) tətbiq edilmipdir.

FAYDALI İİY ƏMSALI —muxtə- lif maptın, qurqu və aparatlarda enerjinin istifadə dərəcəsini gestə- rən əlcusuӱz ədədi kəmiyyət. F.i.ə. ilə iparə olunub duzgun kəsrlə və ya faizlə ifadə olunur. F.i.ə.-nı tap- maq ucun faydalı istifadə olunan enerjini sərf edilən enerjiyə bəl- mək lazımdır: n—L iL, burada Lə faydalı muqavimətlərə (yuku qaldır- maqa, qazı sıxmara, nazimcarxı fır- latmara, metalı kəsməyə və s.) sərf olu- nan enerji, Q—verilən umumi ener- jidir. Yuxarıdakı dusturu belə də yazmaq olar: p = 1—. /2, burada Q. —

zərərli muqavimətlərə (surtunməyə, qızmaqa, histerezisə, burulqanlı cərə- Yanlara və s.), əlavə mexanizmləri hə- rəkətə gətirməyə sərf edilən, batiqa sezlə itirilən enerjidir. Muxtəlif mapın və qurquların F.i.ə. beyuk Hədd daxilində dəyitilir. Məs., is- tilik-elektrik st.-larının F.i.ə.

FALDARLI

505

təxminən 0.4 (4024 ), buxar matınınkğı 0,1 (1024 ), elektrik transformato- runku (),98 (9ӰV“u) nə s. olur. FAYDALILIQ HƏDDİ NƏZƏRİYY YƏSİ— qiymətin əmələ gəlməsi iro- sesini suby ektiv-psixoloji məpqedən izah etməyə cəhd gestərən burjua nə- zəriyyəsi. 19 əsrin 3 cu qərinəsində yaranmım, K. Marksın əmək dəyər nə zariyyəsinə qarpı yepəldilmiidi, U. S. Cevons (B. Britaniya), L. Valras (İsvecrə), K. Menger, E. Bohm Baverk (istriya) tərəfindən iplənilmiidi (bax Həmcinin G. H. Qossen). Bazarda qiymətqoyma prosesi Avstriya məktəbi nӱmayəndələrinin əsərlərində daha ət- raflı verilmitdir. .h.n.-nə gərə ne”"mətlərin dəyəri ictimai-zəruri əmək sərfi ilə deyil, alıcı və satı- cının subyektiv qiymətləndirməsi ilə muəyYƏn olunur. Bu nəzəriyyə faydalı: lıqı əmtəələrin bir-birilə muqayisə- sində ortaq kimi gəturur. Faydalı- lıq həddi dedikdə isə bu və ya digər ne”mətin ayrı-ayrı nӱmunələrinin sub- yektiv faydalılıqı batia dupqulur. Əmtəənin bazar qiyməti guya onun fay- dalılıq həddinə, həmcinin nadir ol- masına gərə yaranır. Sun”i surətdə qurulmuli F.H.n. real bazar proseslə- rini və qiymətin əmələgəlmə model- lərini əzundə əks etdirmir. Mark- sist ədəbiyyatda F.H.n.-nin modifika- siyaları (fərqsiz əyrilər metodu, aikar olmuti ustunluklər nəzəriyyəsi) tənqid olunmutdur. FAYER Yuri Fyodorovic (17.1.1890, Kiyev—3.8.1971, Moskva)—sovet di- rijoru. SSRİ xalq artisti (1951). SRİ Devlət - mukafatı laureatı (1941, 1946, 1947, 1950). 1941 ildən Sov.İKP uzvu. 1919 ildə Moskva kon- servatoriyasını bitirmitdir. 1906 ildən muxtəlif ork.-lərdə solist- skripkacı və konsertmeyster itpləmii, 1916 ildən Beyuk teatr (Moskva) ork.- nin solisti, 1923—63 illərdə diri- joru olmuqidur. Repertuarına ə9-dən artıq balet əsəri daxil idi: *Qırmı- zı lalək (1927, R. Qlier), “Parisin anoByy, 4Baxcasaray fontanı (1933, 1936, B. Asafyev), *Zoluika?, “Romeo və Culyettamj (1945, 1946, S. Prokof- yev), *“Spartakə (1958, A. Xacaturyan) və s. Lenin ordeni, 2 baiqa orden və melallarla təltif edilmiildir. Əsəri: O sebəe, o muzıke, o baletə, M., 1970.

FAYTON — dərdtəkərli, yaylı nəq- liyyat vasitəsi. Əsasən, səriiiyin

Fayton. Bakı. 20-ci əsrin əvvəli,

dapımaq ucun istifadə edilir. 19 əsrin axırlarından geniiy Yayılan F. Azərb.-a Rusiyadan gətirilmitdir. F.-a qopqu quvvəsi kimi ancaq iki at qopulurdu. Rahat nəqliyyat nevu kimi bir cox əlkələrdə son zamanlaradək istifadə edilirdi. Surucudən baliqa 3—4 nəfər geturən F., əsasən, iqəhər

nəqliyyatı idi, F.-un yaqın və gӱnət- dən qorunmaq ucun ccətirə adlanan ərtuyu olurdu. Hazırda əyləncəli gə: zinti vasitəsi kimi istifadə edilir. FAYTON, faeton (fr. phaetton, Fastonun adından)—yumiaq, acıla bilən tentli avtomobil kuzovunun adıs 2 yaxud 3 cərgə oturacaqı, 2 )a- xud 4 qapısı, cıxarıla Kalən yan di- varları və ya cərcivəsi ilə birlikdə gəturulə bilən pqupqələri olur. FAKİR BAYKURT (Eakyq Vauğiq6) (təxəllusuz əsl adı Tahir VəlidZ Veli) (nı. Z30.6.1929, Burdur ili, Akca- kəy)—turk yazıcısı. Kənddə mӱəllim: lik etmtidir. Əsərlərində |4“Cillig (1955), “Qarın aqrısı (1961), “Cucə Məhəmmədə (1964), “Anadolu qarajı (1970) və s. hekayə toplularıs 4“İlan- ların qisası (1959), *“*İrazcanın dir- riyik (1961), “Onuncu kəndə (1961), “Amerikan sarqısıq (1967) və s. ro- manları|) muasir turk kəndinin kəs- kin sosial zidliyyətləri realist əksi- ni tapmıtidır. Bə”zi hekayələri Azərb. dilinə tərcumə edilmiidir.

Əsərləri: Mecr ameü, M., 1964: Desitan derevni, M., 1967. FAKSİMİLE (nar. fac simile— nərnr bənzərini duӱzəlt)—1) qrafik oriji- nalın (imza, əlyazması, sənəd və s.) fotoqrafiya, yaxud cap usulu ilə cı- xarılan dəqiq surəti. 2) İmzanın su- rəti əks olunmuti klipe-məhur. FAKSİMİLE APARATI —fotote- leqraf aparatının bəaiqa adı. FAKSİMİLE RABİTƏSİ, Foto- teleqraf rabitəsi, foto- teleqraf — tərpənməz yastı təs- virlərin (qrafik, illustrasiya və hərf-rəqəm) məsafəyə eturulməsi və onların surətlərinin qəbul məntəqə- sində təkrarlanması, məftillə yayı- lan elektrik siqnalları və ya radio- siqnallarla həyata gecirilir. F.r. elektrik rabitəsinin bir nevudur. F.r.-nə apaqıdakı əməliyyatlar da- xildir: fototeleqraf aparatının vericisində əturuləcək obyektin (ori- jinalın) butun səthini coxlu sayda muəyyən fiziki əlamətə (məs., optik sıxlıqa) gərə bir-birindən fərqlənən olduqca kicik elementlərə (elementar sahələrə) bəlmə və obyektin təsvirini ardıcıl secilən elementlərə muvafiq olaraq orijinal haqqında informasiya dapıyan elektrik impulsları seriya- sına (videosiqnal) ardıcıl (element element dalınca) cevirməs rabitə xət- ti ilə bu impulsları əturməs qəbul- edici qurquda həmin ardıcıllıqda on- ları əksinə cevirib yazma (nəticədə əturulən təsvirin surəti alınır). F.r.-ndən fototeleqramları, qəzet sə- hifələri materiallarını, illustra- siyaları devri cap nəirlərinə, kos- mik aparatlardan vizual informasiya- nı və s.-ni eəturmək ucun istifadə edilir. |

F.r. ilk dəfə 19 əsrin 69-cı il- lərində Fransada Paris— Marsel, Paris—.Tion və s. itəhərlər arasında təikil olunmutidu. Həmin illərdə Rusiyada Moskva ilə Peterburq ara- sında F.r. yaradıldı. SSRİ-də 20- ci illərdən inkipaf etməyə balila- mıppdır. FAKT (lat. Ras(ip—edilmiyi, ge- rulmuqa, həyata gecirilmin)—1) adi mə"nada –həqiqət, hadisə, nəticə anla- yıpplarının sinonimi. 2) Doqruluqu subuta yetirilmit bilik. 3) Məntiqdə və elcin metodologiyasında empirik

bilikləri qeydə alan xususi nev cӱmlə, FAKTORİAL (ink. Qasqoqya1, factor— puruq)—verilmiyt /* ədədinədək butuq natural ədədlərin hasili (1-2-3-.- /) p| kimi ipyarə edilir. p-in bəyuӱk qiy mətləri ucun Stirlinq dusturu ilə verilir. FAKTӦORİYA (son lat. Kasoqu)—1) Avropa tacirlərinin mӱstəmləkə əl- kələrində ticarət kontoru və məskun- lapma yerləri. 2) Ucqar ovculuq r-n- larında ticarət-təchizat və tədaruk məntəqəsi (məs., PTimalda xəzli heyvan F.-sı). FAKTӰRA(lat. Qasiqa—itlənmə, qu- rulup), təsviri sənətdə—bə- dini əsərin səthinin, onun tiplənilmə- sinin xususiyyəti. Boyakarlıqda F. rəng təbəqəsinin xassəsi deməkdir: məs., caikarə F. (genii yaxı, rənglə- rix kələ-kətur təbəqəsi), yaxud cgizlik amar F. Heykəltəraiylıq və dekora- tiv-tətbiqi sənətdə F. Heykəlin, relye- fin, bədii sənət əsərlərinin səthi- nin hamar, gələ-ketur və s. olmasıdır. Sənətkarın iipəxsi yaradıcılıq uslu- bunu muəyyən edən əlamətlərdən biri sayılan F. əsərin məzmununun həp- tərəfli acılmasına xidmət edir. FAKULTATİV KURS, SSRİ- də —ali, orta (yuxarı siniflər), ixti- sas və texniki T€HƏ məktəblərində tələbə və pagirdlərin elmi və tətbiqi biliklərini genipləndirmək, ipəxsi bacarıqını artırmaq, maraqrını tə”- min etmək məqsədi ilə, əz arzularına gərə eyrəndikləri kurs, Fənn. FAKULTƏ (alm. Eaki1(d6, lat. fa- cultas—HnMKaH, bacarıq)—ali məktəb- lərdə tədris-elmi və inzibati bəlgu: bir və ya bir necə ixtisas uzrə tələbə və aspirantlar hazırlayır, x.t. və mədəniyyətin muvafiq sahələri uzrə mӱtəxəssislərin ixtisasını təkmil- ləpdirir, tabeliyində olan kafed- raların elmi-tədqiqat fəaliyyətinə rəhbərlik edir. F.-nin tərkibində ippə”bələr (əyani, axlpam, qiyabi və s.) olur. F.-yə dekan baicılıq edir. ) FALAQQA—6bə”zi mӱsəlman əlkələrin- də, o cumlədən inqilabdan əvvəl Azərb.-da yayılmın cəza aləti. Mu- qəssirin ayaqlarını uzun araca bər- kidilmiii 2 qayıpın arasından geci- rib baqlayır və cubuqla dəyəcləyirdi- lər. Məktəblərdə, mollaxanalarda iya- girdlərə cismani cəza vermək ucun F.-dan genip istifadə. edilmitdir. FALANQA (yun. rhayapx, rhayapdozv) (hərbidə)—qədim 57 atır piyadası- nın (hoplitlərin) deyuii ucun sıx xətti Sn r. , 8—16 (öə”səH 25) cərgə, hər cərgədə 800— 1000 nəfər olurdu. F. hələ Troya muharibəsi dəvrundən mə”lum idi: e.ə. 6 əsrdə bər- qərar olmuiq,, Makedoniya padiyahı 11 Filipp tərəfindən təkmillətdi- rilmiiidir. (FALANQ, RAP? — fransız utopik sosialisti P1. Furyenin layihəsinə gərə ideal cəmiyyətin ilkin əzəkləri, istehsal və istehlak birlikləri. Əmək 4“F.ə-ın uzvləri ucun muhum tələbat olmalı, onların iilədikləri MƏMH)- yətdə ipəhərlə kənd, əqli əməklə fizi- ki əmək arasında fərqlər aradan Qalx- malı idi. FALDARLI — Azərb.SSR Zaqatala Qandax sovetliyində gənd.

r-nunun R-n mərkəzindən 23 km c.-q.-də, Alazan- vadisindədir. Əh. 1242

Həftəran (1985), taxılcılıq, tutunculuk, hey- vandarlıq, meyvəcilik və baramacı-

006

lıqla məpquldur. Səkkizillik məktəb, klub, kitabxana, kinoqurqu, tibb mən- təqəsi var. FALERİSTİKA (lat. Qayeqae, rha- Yeqae—hərbi fərqlənmə nipanların- dan ibarət metal bəzək: yun. rhayaqa— metal nipan)—orden, medal və fərq- lənmə nipanlarının tarixini eyrənən kəməkci tarix fənni. Ən”ənəvi olaraq numizmatikaya aid edilir. Muxtə- lif nitan və jetonları toplamaq da F. adlanır. 20 əsrin 1-ci yarısından (SSRİ-də isə 50-ci illərin sonundan) genii yayılmaqa baiilamındır.

Ədə İlhıhinskih V. N., Znacki i ix kollekinonirovanie, M., 1974, FALERS (alm. (Qahyeq?, ing. EaHyie) —misin mӱrəkkəb sulfidlərindən iba- rət minerallar Tpyry, TEHHAHTHT— tetraedrit izomorf sırasından iba

rətdir. Ar, Zn, Fe, Hg, Bi nə s. qatı- iıqları olur. Kubik sinqoniyada kristallaplır. Tetraedr formalı

kristallar, ayrı-ayrı dənələr, dənəli aqreqatlar əmələ gətirir. Rəngi pola- dı-bozdan dəmiri-qarayadək olur. Sərt- liyi 3—4, sıxlıqı 4400—5100 k? m?. oan məniəlidir. Mis fili- zidir. Bəyuk yataqları SSRİ, Maca- rıstan, B. Britaniya və ABPQ-dadır. FALES (Thayez) (təqr. e.ə. 625—547)— qədim yunan filosofu, Milet məktə- binin banisi. Miletlidir (Kicik Asiya). Rəvayətə gərə PPərq əlkələrini gəzmiii, Misir və Babil kahinlərin- dən dərs almıidır. Hadisə və iqey- lərin butun coxcəhətliliyini vahid

əsasa (ilk unsurə və ya ilk baillan- qıca) baqlayırdı: crutubətli təbiəti, suyu vahid əsas hesab edirdi: hər

iyey sudan tərəyir və suya cevrilir. F.-in gerutiləri ucun Hilozoizm sə- ciyyəvidir: cdunya canlıdır və allah- lar onu əsir etmiilər |, Homerin ar- dınca ruhu incə tpey (efir) ipəklində təsəvvӱrə gətirirdi. E.ə. 585 ildə Gunətin tutulmasını irəlicədən de- miuidi. FALEİYTI — Mold.SSR-də iiəhər. Faleptı r-nunun mərkəzi. Faleitı d.y. st.-ndan Z km aralıdır. Yeyinti sənayesi, tə"mir z-dları var. FALYA (REay|ya) Manuel de (23.11.1876, İspaniya, Kadis—14.11.1946, Argen- tina, Alta-Qrasiya)—ispan bəstəkarı, pianocu. “Qısa əmurg (1905, tamaiqası 1913) operası ilə məphurlaqimıidır. pianocu kimi konsertlərlə cıxıpt etmipdir. *“*Fusunkar məhəbbətə (1915), “YukyHu iilyapav (1919) baletləri, opera, balet-pantomima və kukla ta- maiyaları elementlərinin vəhdətinə əsaslanan 4“ Maestro Pedronun balaqa- nı (1923) əsəri, fp. ilə ork. ucun caİspaniya baqlarında gecələrə (1915), fp. ucun “Beti fantaziyası (1919), klavesin və alət ucun konserti (1924), fp. pyesləri, mahnıları məi- hurdur. F. ucun 20 əsr Qərbi Avropa musiqisi nailiyyətləri ilə milli mu- siqi ən”əpnələrinin sintezi səciyyəvi- dir. 1939 ildə Argentinaya muhacirət etmiyidi. | FALKOӦVİC Anatoli Solomonovic (d. 4.10.1923, Bakı) — sovet aktyoru. Azərb.SSR xalq artisti (1972), Azərb. SSR Dəvlət mukafatı laureatı (1972), Vəyuk Vətən muharibəsi ipti- rakcısıdır. Bakı Teatr Texnikumu- nu bitirmindir (1943). 1941 ildən Azərb. Rus Dram Teatrının aktyoru- dur (1942—45 və 1968—69 illərdə fa- silələrlə), Rolları: Dzerjinski

FALERİSTİKA

(“Kreml saatız, N. Poqodin, 4 AnTbı niynə, M. IHarpoB), Viktor (4İrkutsk əhvalatı, A. Arbu- zov), Lester (eMa- riya tuartə, F. 1Piller), Otello (4“Otelloz, V.PTeks- pir), 1 Nikolay (-“Komandorun ad: dımları?, V. Ko- rostılyov), Satin

s (“Həyatın dibin-

dəm, M. Qorki), Həsənzadə (4“Sən həmiyə mənimləsəng, İ. Əfəndiyev), Salayev (“Əz yolu ilə, P. İbrahimbəyov), Sa- qadeyev (*On ucuncu sədrə, A. Abdu. P lin) və s. Kinoda cəkilmindir (“İF-

yə. A. S. Falkovic. caPetersə filmində F. E. Dzerjinski rolunda,

lasə, “Poct romanız, 4“Fəvqəl”adə tap- pırıqqu, “Od icindəə, “Qetersg və s.). Xalqlar dostluqu ordeni və medallar- la təltif edilmiidir. FALKONE (Raysope:) Etyenn Moris (1.12.1716, Paris—24.1.1791, Paris)— fransız heykəltəratı. Xarrat otlu- dur. Heykəltərailıqı 1734—44 illər- də Parisdə J. I. Lemuandan eyrən- miidir. 1750—1760-cı illərin əv- vəllərində alleqorik və mifoloji heykəllər və heykəl qrupları yarat- mıiidır (4“Ovə, 1758, Ermitaj, 4Piq- malionə, 1763, Luvr). F. 1766—78 il- lərdə Rusiyada yaamın, bu dəvrdə zunun ən gəzəl əsəri—1 Pyotrun abi- Di (tunc, qranit, 1768—78, heykəl- tərailar M. A. Kollo, F.. Q. Qordeye- vin ititiragı ilə) ӱzərində iiləmiin- dir. Peterburqun Senat meydanında (indiki Dekabristlər meydanı) qoyul- muii bu monumental abidə sonralar aTunc atlı (A. Puqikinin eyni- adlı poemasının adından) kimi ileh- rət qazanmıtidır. F. abidənin acılı- pını (1782) gəzləməyərək 1778 ildə Hollandiyaya getmii, 1780 ildə Fran-

E. M. Falkone. FKupidonə. Mərmər. 1757. Ermitaj. Leninqrad.

saya qayıtmıtidır. İFlic olmuit, em- runun son 10 ilində miyləməmiidir. Hə əri əsərlər də yazmındır. FALLADA (Fallada) Hans (təxəllusu: əsl adı və familiyası RudolfFDi t- ce z, Ditzen) (21.7.1893, reyfsvald— 5.2.1947, Berlin) — alman yazıcısı. “Kəndlilər, bonzalar və bombaları (oğla “Sonra necə olsun, xırda adam? (1932),cKim Həbsxana yeməyini dadsa...* (1934) romanlarında kapita- lizm cəmiyyətində cxırda adamlarəın acınacaqlı taleyi təsvir olunur. Bur- juaziya və militarizm əleyhinə yənəl- mii “Canavarlar arasında canavarı (1937), “Dəmir Qustavə (1938), Hitler hakimiyyəti devrundə alman fəhlələ- rinin faiizmə qarilı mӱbarizəsindən bəhs edən “Hər kəs təklikdə əlurı (1947) romanlarının mӱəllifidir. Əsərləri: Volk sredi volkov, M., 1959: Kajdın umiraet v odinocku, M., 1971: U nas doma v dalekiəe vremena, M.,

1975. Əd.: İstoril nemeikov

r. 5, M., 1976.

FALSET (ital. Ea1zeNo, Ea15o— yalan, saxta)—vokal ifacılıqda səs registr- lərindən biri (əsasən kipi səsinə aiddir). F.-də sinə rezonatoru təc- rid edilməklə, təkcə baiy rezonatorun- dan istifadə olunur: səs tellərinin kənarları incəlir, aralarında məsamə əmələ gəlir. Ona gərə F. zəif, yum- ipaq səslənir. 19 əsrə qədər tenor səsli muqənnilər zildə oxuyarkən F.-dən istifadə edirdilər. Muasir vokal sənətində zil səslərin alınması çcun sinə və ba registrlərinin qarını- qından istifadə olunur. Muqam ifa- cılıqında, eləcə də aıq musiqisin- də muqənni və apqıqlar F.-ə (xususilə zəngulələrdə) əsaslanırlar. FALHCILIQ—məvhumi təsəvvurə gə- rə muxtəlif əiyalar vasitəsilə gələ- cəyi və yaxud mə”lum olmayan hadisələ- ri qabaqcadan xəbərvermə usulları. İbtidai icma quruluiqu dəvrundə ya- ranmıti, ovculuqun, sonralar isə mal- darlıqın və əkinciliyin inkipafı ilə genin yayılmıtidı. Falcılar muəyyən yerə gedən və ya ii gərən ada- mın məqsəd və niyyətinin həyata kecib- gecməyəcəyini qabaqcadan guzgu, suya uzuk salmaq, kart, noxud, əlin icəri- sində qırıq xətlər, qutiların ucuii BƏ davranını, ulduzlar, yuxu və s. vasitəsilə Yozurdular. F. dunya xalq- ları, o cӱmlədən azərb.-lar arasında da genii Yayılmınidı. Kapitalist əl- kələrində (tutduqu məvqedən asılı ol- mayaraq) arəsmi, falcıların xidmə- tinə muraciət edənlərin sayı coxal- mıqpdır. FAMAQUSTA (Eatariz(a), yun. Amo- xocToc (Ammöchostos)—Kunp Pec- publikasında ipəhər və port. Əh. min (1974). Ticarət mərkəzidir. Ye- Yinti, toxuculuq sənayesi muəssisələ- ri: me”marlıq abidələri, muzey var. F.-da ipəhər divarları və icqala (14—15 əsrlər), mӱqəddəs Nikolay qo- tik baiq kilsəsi (14 əsrin əvvəli), Pyotr və Pavel qotik kilsəsi (14 əsr): hər iki kilsə hazırda məsciddir), Re- HeCCaHC devrunə aid saray (1552—54) və “*Martinenqo istehkamıg (1558—62: Hər iki abidənin me"marı C. Sanmi- keli) qalmındır. F–-dan :im.-da Mi- kena devrunə aid yaiayıi məskəni qa: lıqları olan Enqomi kg. və qədim Sa lamin 11. (it, ellinizm devru tikili lərinin qalıqları) Yerləpyir.

literaturı,

FAM VAN DONQ (d. 1.3.1906, Cənubi əyaləti)—Vyetnam

(Pham Van Dong) Vyetnam, Kuanqnam siyasi və dəvlət xadimi. Kəndli ailəsində doqulmui- dur. 1930 ildən Vyetnam Kommunist Partiyasının (VKP) uzvudur. 1941 ildə Vyetnamın azadlıqı URrunDa bə L utrund mӱbarizə cəmiyyətinin təkilatcıla- rından olmutdur. 1941—45 illərdə PTimali Vyetnamda inqilabi baza yara- dılmasında ipptirak, etmitidir. Av- qust inqilabından (1945) sonra Vyet- nam Demokratik Resp.-sında (VDR) nazir, 1949—55 illərdə bat nazirin muavini olilidur. 1955 ildən VDR- in bapq naziri, həm də xarici iplər naziri (1961 ilədək) idi. 1976 ildən Vyetnam Sosialist Resp.-sı Nazirlə Sovetinin sədri və 1951 ildən VKQ MK Siyasi Burosunun uzvudur. Lenin ordeni ilə təltif edilmitdir. Dəfə- lərlə SSRİ-də rəsmi dostluq gəruii- lərində olmupidur. Əsəri: Hepyumuan vetskan drujba, Xanoİ, 1983. FAMEN MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ) |Bel- cikada, Ardenn yuksəkliyində Famen (Eateppe) adlı yerin adından |— Devon sistemi ust il10”bəsinin ust mərtəbəsi. 1855 ildə Belcika geoloqu A. Dumon ayırmıtidır. Əsasən, iki yarımmərtə- bəyə bəlunur. Cəkuntuləri SSRİ-də geniiil yayılmıpldır. Azərb.SSR-də Nax.MSSR-də əar: gilli iiistdən, qumdatı və əhəngdaıdan ibarətdir. Xarakter faunası ciyinayaqlılar və s.-dir. FAMİLİYA (nar. familia—arnnə)—1) ipəxs doqulduqda ona verilən nəsli ad. F.-nı əvladlıqa geturmə zamanı, nikah baqlandıqda (pozulduqda) və s. halda dəyitidirmək olar. Sovet huqu- quna gərə utaqın F.-sı valideyYN- lərin F.-sı idə muəyyən edilir. Va- lideynlərin F.-sı muxtəlif olduq- da, utpaqa atanın və ya ananın F.-sı (onların razılıqı ilə) verilir. Ni- kahda olmayan ananın uptaqına (ata- lıqın muəyyən edilməsi haqqında va- lideynlərin birgə ərizəsi, yaxud məh- kəmə qərarı olmadıqda) ananın 40O.-sı verilir. Əvladlıra geturulənə əvlad- lıqa geturənin xahiiyi ilə onun sı verilir (əvladlıra geturulənin 10 Yapı tamam olduqda onun razılıqı ilə). Nikah baqlanarkən ər-arvad YMy" mi F. kimi əz F.-larından birini secir, ya da hər kəs əzunun nikahdan əvvəlki F.-sını saxlayır. Bə”zi mut- təfiq resp.-larda (məs., Azərb.SSR, Bel.SSR, USSR və s.)ər-arvadın F.- sını birlətdirməyə (ikiqat F.) Yol verilir. 2) Ailə, nəsil. 3) Qədim Ro- mada qan qohumları ilə Yanapı qul- 000 na ə olduqu huquqi-tə- sərrufat vahidi. : FAMİNSIN Anlrey Sergeyevic (29. 6. 1835, Moskva—8.12.1918, Petroqrad) —rus botaniki, ictimai xadim. Peter- burq EA akal. (1884). Peterburq EA bitki anatomiyası və fiziologiyası la- ratoriyasının təpkilatcısı (1890) və direktoru (indiki SSRİ EA K. A. imiryazev ad. Bitki Fiziologiyası n-tuy olmutidur. Peterburq bitki fi: zioloqları məktəbinin banisidir. İlk bitki fiziologiyası dərsliyinin muəllifidir. Əsas tədqiqatı bitki- lərdə fotosintez və maddələr mubali- ləsinə həsr edilmiidir. İlk dəfə (1867, O. V. Baranetski ilə birgə) iibyələrdən yosunların yapıl hy- ceyrələrini a ırmındır. Simbioge-

vıetnamo-so-

FANTASTRON

nez nəzəriyyəsini inkipaf etdirmiin, rus botanikləri cəmiyyətinin fəxri prezidenti (1915) olmutdur. | Əd.: AndreV Serqeevic Faminiın. Jiznh i nlucnal deltelınosth, L., 1981. FAM TUAN (Rhap Tiap) (d. 14.2. 1947, Thaybin əyalə"cnin Kuoktuan k.)—VSR təyyarəci- dənə" kosmonavtı. Pod- polkovnik, iki də- Yİ fə VSR Qəhrəmanı (EY 1973, 1980). Sovet = ttifaqı Qəhrəma- – nı (1980). 1968 il- . dən Vyetnam KP uz- vu. SSRİ-də Hərbi Təyyarəcilər Mək- təbini (1967) və Y. A. Qaqarin ad. Hər- bi- Hava Akademiya- sını bitirmitdir ”” "SUR izi (1982). 1979 ildən Y. A. Qaqarin ad. kosmonavtlar hazırlayan mərkəzdə c İnterkosmosə proqramı uzrə TaM ha- zırlıq kursu kecmitdir. 1980 il iyu- lun 23-də “Co/ya-379 KOCMHK KƏMHCHH/ZƏ (V. V. Qorbatko ilə birlikdə) kosmo- sa ucmutdur. cSoyuz-bə—cSoyuz-Z368, — c“Soyuz-37 kompleks proqramının (L. İ. Popov və V. R. Ryuminlə birlik- də) həyata gecirilməsində itptirak et- mi və iyulun 31-də c“Soyuz-Zbə gəmisi ilə Terə qayıtmındır (V. V. Qorbatko ilə birlikdə). Lenin ordeni ilə təl- tif olunmuzidur. FANAQORİYA (Rhaparӧqeya)—Taman y-a-da antik ipəhər (Krasnodar əlkəsi- nin Sennoy qəs. yaxınlıqında). Əsası e.ə. 6 əsrin 2-ci yarısında qoyulmuiq- dur. E.ə. 5 əsrdən Bospor dəvlətinin tərkibində idi. Əhali k.t., balıqcı- lıq, sənətkarlıq və ticarətlə məpqul olmutdur. 19 əsrdən arxeoloji qazın: tılar aparılır. PTəhərin bir His- səsi su altında qalmındır. Qala di- varının əzulu, Şama bil məhəllələri- nin, dulusculuq e"malatxanalarının qalıqları və s. apkar edilmiindir. F. 11—12 əsrlərədək məvcud olmudur. FANQLAR, panqvelər, paxu- inlə r—Kamerun, Qabon və Ekvato- rial Qvineyada yapayan qohum xalqlar (yaunde, bulu, bene "və 6.) qrupu. 2,2 mln. nəfərdir (1978). Dilləri bantu dilləri ailəsinin :1i1m.-q. qrupuna aid- dir. Ən”ənəvi dini e”tiqadlarını sax- layırlar, bir hissəsi xristiandır. Əkinciliklə məpquldurlar: plantasi- yalarda, k.t. məhsulu e”mal edən mu- əssisələrdə, həmcinin aqac e"malı və mə”dən sənayesində də iiləyirlər. FANDANQO (isp. Eapdapso)—ispan xalq rəqsi. Kastiliya və Əndəlisdə ge- nip yayılmızidır. Musiqi əlcusu 3/4, tempi mӱlayimdir. F.-nun butun nəvləri mahnının muppayiəti ilə qo- ia ifa olunur. 18 əsrdən F.-nun melo- diyaları bəstəkarlar tərəfindən ip- lənmiyi (X. V. Qlyuk, V. Motsart, N. Rimski-Korsakov, E. Qranados və 6.), ayrı-ayrı orijinal əsərlərə daxil edilmindir. FANDİ (Rapdu) — Atlantik okeanı- nın PY1imali Amerika sahillərində kərfəzi. Men kərfəzindən 11m.-dadır. Uz. 300 km, eni 90 km-ə, dərinliyi gi- ri Hissədə 208 m-ə qədərdir. Dunya okeanında ən Yuksək (18 m-dək)qabarma- lar burada olur. Muhum portu Sent- Condur. : FANER (alm. Eoqpyeq, dbp. fournir— təchiz etmək, qoymaq)—bir-birinə ya- pıapidırılmın iki və ya daha cox qipon

507

levhəsindən hazırlanmızi taxta mate- rial. F. ucun, əsasən, aqcaqayın, bə”- zən isə tiyam aqacı, qızılarac və fıs- tıq aqacı iponundan istifadə edilir. Bir-birinə yapızidırılan ləevhələrin pər “Bz qarpqılıqlı surətdə perpen- dikulyar istiqamətdə olmalıdır. Ya- pıpidırmaq ucun sintetik termoreak- tiv yapımqan və ya təbii yapıiyqan iplədilir. F. ləvhələrin qalınlıqı 1—19 mm (12 mm-dən qalın təbəqələr F. tavası adlanır), eni və uz. 725 2440 mm olur. Xususi nevləri: bake- litli (yuksək dərəcədə suyadavamlı), dekorativ (uzluklu, ƏPTYK/Y), pro- filli (pres-qəlibdə preslənməklə alı- nan) və s.-dir. F. uzunu və eni uzrə kifayət qədər mexaniki məhkəmliyə malik olur, orta sıxlıqı (həcmcə) təbii aqac materialına nisbətən xeyli azdır, anizatropdur.

FANEROZOY EONU, fanerozoy (yun. rhapeqӧv—acıq, aikar -- 20e—hə- yat, Həyat tərzi)— Yerin geoloji ta- rixinin umumi davamiyyət mӱddəti 570 mln. il olan Paleozoy, Mezozoy və Kaynozoy eralarını əhatə edən ən beyuk vaxt. intervalı. 4F.e.əz terminini

Yerin geoloji tarixini 2 eona (Krin-

tozӧy eonu və F.e.) ayırmınq Amerika r C. Cedvik təklif etmiidir 1930). | N REROFİTLƏR (yun. phanerös— gərunən, aikar, acıq--rhu(ӧp—bitki) —bitkilərin həyat forması, tumur- cuqları torpaq səthindən hundurdə yer- lətir. (D.-ə arav, kol və oduncaqlaiq- mıli lianalar aiddir. F.-i hund.-nə gerə mikrofanerofitlərə (Hund. 2—8 m), mezofanerofitlərə (hund. 8—30 m) və meqafanerofitlərə (30 m-dən hund.) bəlurlər. - FANTAZİYA(yun. rhapkaza —təxəyyul) —sərbəst formalı instrumental mu- siqi pyesi. F.-da improvizasiya xusu- siyyətləri muhum əhəmiyyət kəsb edir. 16 əsrdə tokkata və ricerkara yaxın polifonik pyeslər F. adlanmındır. 17 əsrdə konsert, simfoniya, uvertura, sonata və rondonun tə”sirinə mə ruz qalmıpidır. 17—18 əsrlərdə F.-dan fuqaya, bə”zən isə sonataya, mӱqəddimə kimi istifadə olunmuidur. 19 əsr-- də F. quruluca sonataya, bə”zən sim- fonik poemaya yaxın əsər, eyni zaman- da opera, balet, xalq mahnıları məv- zuları əsasında virtuoz pyes kimi . genin yayılmıldır. Y.M Hacıbəyov Azərb. xalq calqı alətləri ork. ucun F.-lar bəstələmiidir. FANTASTİKA (yun. rhapgazIGe — təxəyyul bacarıqı)—dunyanı əks et- dirmə forması: F.-da real təsəvvur- lər əsasında təsvir olunan Kainatın məntiqi cəhətdən uyulimaz (cfevqəl”a- Dət, cqəribək) mənzərəsi yaradılır. mifologiyada, folklorda, incə- sənətdə, sosial utopiyada geni Ya- yılmıtidır. Bədii ədəbiyyat, teatr və kinoda, təsviri sənətdə F. qrotesk obrazlarda, simvol və sujet konstruk- siyalarında mçəllifin və butun bir devrun dunyabaxınlını ifadə edə bilər (Rablenin “Qarqantua və Panta- qruelqi, C. Sviftin “Qulliverin sə- yahətik və s.). 19—20 əsrlərdə elmi fantastika xususilə inkitaf etmipi- dir (bax Elmi-fantastik ədəbiyyat). FANTASTRON — zamanla mutənasib dəyitən elektrik gərginliyi impuls- ları yaradan, avtorəqs və ya gezləmə rejimlərində iiləyən reloksasiya generatoru. Elektron lampaları (əsa-

508

FANTEN-LATUR

sən, pentod) əsasında yıqılmıtt F. dəyipən gərginliyin beyӱk dutiguləri ucun, bipolyar və ya unipolyar tran- zistorlar əsasında yaradılmıpl

isə kicik gərginlik dutpguləri ucun əlveriplidir. F. radiotexniki qur- qularda, əsasən, mitariəkilli gər- ginlik generatoru və beyuk tə”siret- mə mӱddətinə malik duzbucaqlı im- pulslar generatoru kimi, həmcinin impulslar arasındakı zaman inter- vallarının əlculməsində və s.-DƏ iiİ- lədilir.

FANTEN-LATӰR (Rapbo-Tagoiq) An- ri (14.1.1836, Qrenobl—25.8.1904, Bu- re, Normandiya)—fransız boyakarı və qrafiki. 1850-ci illərdə Parisdə oxumutidur. E. Mane ilə dostluq et- mi, yaradıcılıqına Q. Kurbe və C. Uistlerin tə”siri olmutidur. Boya- karlıq və musiqidə yeni ideyaların tərəfdarı olan F.-L., yaradıcılı- qında 17 əsr holland boyakarlıqrı ən”- ənələrinə əsaslanmıtidır. Naturmort- lar, rəssamların və yazıcıların qrup portretlərini, simvolizmə yaxın tab-

lolar və litoqrafiyalar yaratmındır. 337 xal Q " ba = Akan xalqları qrupuna daxildirlər | ĞA

FANTİLƏR—Qanada yappayan

(bax Akanlar).

FANTӦM DƏVRƏSİ (fr. fantome, — yun. rhapbaıpa—xəyal, kəlgə), mə f- E “Uş

THAN paö6 HTƏCHH AZ Ə—pAÖHTƏ, CHrT-

nallapma və idarəetmə siqnallarının 4

verilməsi ucun dolaqlarında orta neqtəsi olan transformatorlar vasitə- silə yaradılmınt sun”i yol. Bə”zən ra- bitə xətlərinin sıxlaqidırılması ucun də tətbiq edilir. FANFANİ (ERap/ap:) Amintore (d. 6.2, 1908, Aretso əyaləti, Pyeve-Santo- Stefano)— İtaliya dəvlət və siyasi xadimi, Xristian-Demokrat Partiya- sının (XDP) liderlərindən biri. İqtisad e.d. 1946 ildən parlament de- putatıdır. Muxtəlif illərdə baipl nazir, senatın sədri olmupdur. /0-ci illərin əvvəllərindən acıq antikom- munist məvqelərdə durur.

FAO (,:/1)—İraqda pqəhər və port. PPəttlul-Ərəb cayının mənsəbindədir. Neft ixrac olunur. FAOLİT—fenolformaldehid qatra- nı ilə hopdurulmu asbest (yaxud onun qrafitlə qarınıqı) əsaslı plas- tik kӱtlə. F.-dan qurqupun, burunc və paslanmayan poladı əvəz edən iri qabaritli, turpuya davamlı mə”mulat- lar, məs., borular, fitinqlər və qab- lar duzəldirlər.

FARA (fr. rhaqe, ilkin mənası -- mayak, mayakın ipıqı: yun. Rhaqov-— qədim zamanlarda İsgəndəriyyə Yaxın- lıqında yerlətən və əz mayakı ilə məphur olan Faros a.-nın adından)— yolu ipıqlandırmaq ucun nəql. vasi- təsinin (avtomobklin, elektrovozun və s.) qabaq tərəfinə vurulan fənər. FARABӰNDO MARTİ—bax Marti

Farabundo. FARABUNDO MARTİ ADINA milli AZADLIQ CƏBHƏSİ

(FMMAC: Frente Farabundo Marti pa- ra la Liberaciön Nacional —FMLN)— Salvadorda hərbi-siyasi blok: 1980 ilin oktyabrında yaradılmıptdır. Salvador Kommunist Partiyası, Fa: rabundo Marti adına Xalq Azadlıq uvvələri, İnqilabi Xalq Ordusu, Milli Muqavimət Tətkilatı və Mər- gəzi Amerika Zəhmətketlərinin İn- qilabi Partiyasını birlətdirir. Əl- kədə hekmranlıq edən amerikanpə-

rəst mӱrtəce rejimin devrilməsi və inqilabi-demokratik həkumət yaradıl- ması uqrunda silahlı mubarizəyə bali- cılıq edir. Cəbhəyə daxil olan təil- kilatlar marksizm-leninizm məvqelə- rində durduqlarını e”lan etmipilər. FARAD—Beynəlxalq vahidlər sis- temində (BS) elektrik tutumu vahi- nn, M. Faradeyin pərəfinə adlan- dırılmındır. f və E ilə iplarə edi- lir. Hər keynəyinin yuku 1 k, keynək- ləri arasındakı gərginlik 1 v olan kondensatorun tutumudur. Praktikada tutumun daha kicik vahidlərindən də istifadə edilir: 1 mikrofarad (mkf)= 10—9 f, 1 pikofarad (lif) = = 10—12F. SQSE vahidlər sistemində tutum vahidi 1 sm qəbul edilir. Bu, radiusu 1 sm olan kurənin vakuum- dakı tutumudur.

1 sm=1,11-10—12 f.

FARADEY (Eaqadau) Maykl (22.9. 1791, London—25.8.1867, orada)—in- əəə GİLİS fiziki, kim-

yacısı, elektromaq- nit sahəsi tə”limi- nin banisi. London Kral Cəmiyyətinin

ӱzvu (1824) və prof. (1827), Pe- terburq EA fəxri

uzvu (1830). Dəmir- ci ailəsində ana- dan olmu:i, ibti- dai məktəb qurtar- mıip, 14 yaqında MA. kitab duganı və cildxana sapibinin yanında təhsil al- mı, Kral İn-tunda H. Devinin mu- hazirələrini dinləmiit, həmin in-tda ipə qəbul edilmitdir (1813), H. Devi ilə səyahəti zamanı Fransa və İta- liyanın elmi laboratoriyaları ilə tanıip olmutidur. F. fizikanın bir sıra fundamental qanun və hadisələ- ini kipf etmipdir. O, H. Erste- öd maqnit əqrəbinin cərəyanlı na- qil ətrafında meylini gestərən ipti ilə tanıqi olduqdan sonra, elektrik və maqnit hadisələri arasında əlaqəni əyrənmii, cərəyanlı naqil ətrafında maqnitin və maqnit ətrafında cərə- yanlı naqilin fırlanmasını mula- Hidə etmitndir. F. sonrakı 10 ildə “maqnetizmi elektrikə cevirməyət cəhd ETMHLUI, tədqiqatlar elektromaqnit in- duksiyasının kəpifi ilə snəticələn- mipdir. F. elektromaqnit induksiya Hadisəsini ətraflı əyrənmiiy, onun əsas qanununu vermiiy, induksiya cərə- yanının muhitin xassəsindən asılı- lıqını muəyyənlipdirmindir. Əzunə induksiya hadisəsini, dəvrəni acıb baqladıqda yaranan ani cərəyanı təd- qiq etmiidir. F. elektrik cərəyanı- nın və maqnetizmin təbiətinə, muxtə- lif mӱhitlərdə keciriciliyin mexa- nizminə aid yeni ideyalar vermiit, bu ideyalar sonralar əzunu doqrult- mupidur. Elektrik cərəyanının mux- təlif təzahӱrləri arasında kəmiyyət əlaqəsi yaratmaq məqsədi ilə elektroliz hadisəsini eyrənmiti və onun qanun- larını vermindir (bu qanunlar mad- dənin və elektrik yukunun diskretli- yini gəstərən əsaslı dəlildir). Ener- jinin saxlanması qanunu kərif edil- məmipdən əvvəl F. muxtəlif €TYBBƏ- lərinə (enerji nəvlərinin) cvahid- liyik və onların qariılıqlı cevril: məsi fikrini irəli surmuil, fizi-

Bani

kaya quvvə xətləri anlayıpını daxil etmit, elektromaqnit qarpqılıqlı tə”- sirin sonlu sur”ətlə yayılan dala prosesi olduqunu seyləmipdir. F. mӱxtəlif materialların maqnit xas- sələrini eyrənərək para- və diamaqne- tizmi kəpf etmii, maqnit sahəsində ipıqın polyarlapqma mustəvisinin dənməsini gəstərmindir. Bu hadisə sonralar Maksvelin ipıqın elektro- maqnit nəzəriyyəsini təsdiq edən, maq- nit və optik hadisələr arasında əla- qəni gəstərən ilk təcrubi fakt ol- mupdur. Bir cox fiziki Hadisələr, anunlar, əlcu vahidləri F.-in adı ilə baqlıdır (farad, Faradey hadisə- si, ni ədi, Faradey silindri və s.).

Əsərləri: Əksperimentalınıe is- sledovanin po zlektricestvu, t. 1—3, per. s anql., 1M.Y, 1947—59, İstoril sveci, M., 1980.

FARADEY QANUNLARI —elektqro- Liz qanunları. M. Faradey vermiip- dir. 1-ci qanun: elektroliz zamanı elektrodlar uzərində toplanan mMad- dənin miqdarı (t) elektrolitdən ke- cən elektrik yukunun miqdarı (4) ilə duz mӱtənasibdir t2=kds (k—maddənin elektrokimyəvi ekvivalenti adlanır). 2-ci qanun: elektrolitdən kecən eyni elektrik yukunun ayırdırı muxtəlif maddələrin miqdarı onların kimyəvi ekvivalentləri (4) ilə muӱtənasibdir. m x (AİF) q kq

burada E—Faradey ədədidir.

FARADEY ƏDƏDİ, Faradey sa- biti (E)—fiziki sabitlərdən bi- ri, Avoqadro ədədinin (M d elementar

elektrik yukunə (e, elektronun İYKY) olan hasilə bərabərdir: E = N se

= (9,648456 -- 0,000027) - 10* kx-mol 7, M. Faradeyin tərəfinə adlandırıl- mıipdır. F.ə.-ndən kimyada geniii is- tifadə olunur.

FARADEY HADİSƏSİ, Faradey effekti—maqnit sahəsində yer- lətdirilmiyi maddə daxilində maqnit quvvə xətləri boyunca yayılan mustəvi polyarlaqimılld ipıqın polyarlaima mustəvisinin dənməsi. M. aradey muppahidə etmitdir (1845). Təcrubədə muppahidə olunmutdur ki, maqnit sa- Həsində yerlətdirilmi:(i maddə daxi- lində mӱstəvi polyarlaimıin ipıqrın Yayılması zamanı polyarlatma mustə- visinin dənmə bucaqrı f=V/N olur şarm sahəsinin intensivliyi, |—ipıqın maqnit sahəsində getdiyi yol, V— Verde sabitidir). Dənmə bu- caqının ipyarəsi intensivliyin isti- qamətindən asılı olduqundan iipıq bir dəfə maqnit sahəsinin qӱvvə xət- ləri istiqamətində, ikinci dəfə onun əksinə eyni məsafə qədər yayıldıqda dənmə bucaqının qiyməti iki dəfə bə- yuyur. İpqıq təbii optik fəal maddə daxilində Yayılaraq onun qariısına qoyulmuii gӱzgӱdən əks olunduqdan son- ra həmin qədər yol getdikdə f=—0 olur. F.H.-nin yaranmasına səbəb maqnit ca- həsinin tə”siri nəticəsində saq və sol dairəvi polyarlaqimın ipıqın sın- dırma əmsallarının bir-birindən fərqli olmasıdır (tp. en ). İstə- nilən xətti polyarla:imını itiıqa sar və sol dairəvi polyarlatmısn ipıqla- rın superpozisiyası kimi baxmaq olar. Maqnit sahəsinin tə"siri nəticəsində n. tn olduquna gərə onların yayılq

ma sur”ətləri (s/” və s/i—) də fərq-

li olur. Buna gərə maddə daxilində məsafəsi qədər yayılarkən onlar ara- sında muvafiq fazalar fərqi yara- nır və bu səbəbdən də polyarlatma

MYCTƏBHCH q — — (p..—p. ) qədər də-

nur . ipıqın bopluqdakı dalqa uz.-dur). FARADİZAS İYA — alcaqtezlikli asimmetrik dəyitən cərəyandan diaq- nostika məqsədi ilə istifadə edilmə- si, kəhnə mӱalicə usuludur. M. Fara- deyin adındandır. Muasir tibdə daha effektli usullardan (elektrodiaqno- stika, elektriklə mualicə və s.) isti- fadə edilir.

FARADMETR (qbfarad --...metr)—sə- naye tezlikli dəyitən cərəyanda elek- trotexniki mə”mulatların (kondensa- tor, kabel və s.) elektrik tutumunu bilavasitə əlcmək ucun cihaz. F.-də ƏlLcu mexanizmi elektromaqnit, elek- trodinamik və ya ferrodinamik loqo- metrdir. F.-in pikalası mkf və nf-a gərə bəlgӱlərə ayrılır. Maqnito- elektrik əlcu mexanizmli duzləndiri-

ci sistem F.-i də məvcuddur. Əlcmə xətası 1—4924-di

ir.

FARVATER (hollandca xaaqcaeq: varen —həpəKəT €TMƏK, Y3MƏK -- vvater — su), gəmi yolu dəniz, gəl, ua), kerfəz və s.-də naviqasiya baxımından təhlӱkəsiz yolu, gəmicilik ucun ki- fayət qədər dərin və maneəsiz olma- lıdır. .-ə naviqasiya vasitələri ilə nipanlar qoyurlar. FARENHEYT İYKALASI —tempera- tur :ikalası: bu ppikalada buzun ərimə nəqtəsi ilə suyun qaynama nəqtəsi ara- sındakı temp-r intervalı 180 hissəyə — Farenheyt dərəcələrinə (2?) bəlun- muli, buzun ərimə temp-ru 322R, suyun qaynama temp-ru isə 2122 R- qəbul edil- mipdir. Alman fiziki D. Q. Faren- heyt (O. S. Fahrenheit, 1686— 1736) təklif etmipdir (1724). F.i.-ndan bir sıra əlkədə (o cumlədən ABPQT-da) istifadə edilir. F.i. (tp) ilə Sel-

si :ikalası (1) arasında əlaqə * = = X. ((,—322 Ey dusturu ilə ifadə Q “də

DAPEP ADALARI (danimarkaca Raeqoeqpey)— Atlantik okeanının iym.- 1p.-ində arxipelaq. Danimarkanın tər- kibindədir. 20-dən cox vulkanik ada- lan ibarətdir. Umumi sah. 1,4 min x-m2. ƏH. 42 mindən cox (1983). Hund. 982 m-dək. Bazalt və tuflardan təii- kil olunmutdur. Coxlu qup var. Ba- lıqcılıq və qoyunculuqla məiiqul olunur. İnz.m. Tors-Havn it.-dir.

FARERLİLƏR (Qo qouyzpaaq)—Farer a-rının əsas əhalisi, xalq. Təqr. 41 min nəfərdir. (1978). Danimarkanın baiqa vil.-lərində də yapayırlar (5 min nəfər). Dilləri german dilləri- nin tim. (Skandinaviya) qoluna daxil: dir. Dindarları luterandır. Balıq- cılıq, qoyunculuq və s. ilə məiqul OARJ (Eaqre) İv (19.8.1899, Salon- lə Provans—martın 30-dan 31-nə ge- cən gecə, 1953: Tbilisi)— Fransa ic- timai və siyasi xadimi, Fransa və beynəlxalq sulh tərəfdarları hərə- katının rəhbərlərindən biri. Pub- lisist yazıcı, rəssam. ac Xalqlar ara- sında sulhu məhkəmlətməyə gərə Bey- nəlxalq Lenin mukafatı laureatı (1952). Alman-faiyist mipqalı dəvrun-

FARMAKOLOGİYA

də (1940—44) Muqavimət hərəkatının fəal iptirakcısı, *Fran-tiryoru təpp- kilatının rəhbərlərindən olmutidur. Fransa Milli Sulh |Purasının səd- ri, Umumdunya Sulh TPurası və Bu- Rosӱnun uzvu (1950 ildən) idi. Avto- mobil qəzasında əlmutidur. Parisdə dəfn olunmustidur. . FARİA, Fariya (Rapa) Xesus (27.6.1910, Falkon pitatı, Boroxo) — Venesuela və beynəlxalq fəhlə və kom- munist hərəkatı xadimi. 1935 ildən Venesuela Kommunist Partiyasının (VKP) uzvu. 14 yapından 1944 ilədək neft mə”dənlərində fəhlə ippləmiit, neftcilərin ab lar ittifaqının ipində fəal iptirak etmit, 1944—48 illərdə onun sədri olmupdur. 1946 ildən VGP MK və VKP MK Siyasi Burosunun uzvu. 1951 ilin aprelindən VKP-nin Bai katibidir. Milli kon- qresə (1947—48, 1958—63), numayən- dələr palatasına (1968—78) secil- mimpdir. 1950—58 və 1963—66 illərdə həbsxanada, 1966—68 illərdə muhaci- rətdə olmutdur. Oktyabr İnqilabı və Xalqlar dostluqu ordenləri ilə tələ tif edilmitdir. FARİNGİT (yun. rhaqupx, rhaqup- roz—udlaq)—uӱdlaqın selikli qipiası- nın kəskin, yaxud xronik xəstəliyi. İnsanlarda kəskin F.-i mik- roblar (stafilo-, strepto-, pnevmo- kokklar) və viruslar, bə"zən kəskin ze- kəm tərədir.Əlamətləri: boraz- da quruluq, udqunanda aqrı, temp-r normal, bə”zən yuksək (37,52S) olur. Xronik F. kəskin F.-dən, spirtli ickilərdən, zərərli qazlardan, soyuq- dan tərəyir. Xronik F.-də borazda quruluq, qıcıqlanma, əskurək, bəlrəm olur. Mualicəsi: borazı cay sodası ilə yaxalamaq, coxlu isti cay icmək, pəhriz saxlamaq, xronik F.- də inhalyasiya və s. Heyvanlarda F. soyuqdan, yaxud mikroorqanizmlərin udlaq to" xumalarına gecməsindən baii verir. F. bə”zi infeksion xəstəliklərdən də (qarayara, saqqo, pasterellyoz və s.) əmələ gəlir. Əlamət ləri: cətin ulqunma, arız suyunun axması və s. Mualicəsi: heyvanı isti binada saxlamaq, sulfanilamidlər, antibio- tiklər vermək, seroterapiya və s.

Ədə Qasımon Y,, Qulaq, burun və boqaz xəstəlikləri, B., 1980,

FARİSEYLƏR (yun. Rhaq: Qoq ara- mi dilində peripayya, hərfi mə”na- sı—ayrılmınlar) — İudeyada e.ə. 2 əsr— eoamızın 2 əsrində ictimai-di- ni cərəyan. Əsasən əhalinin orta təbə- qəsinin mənafeyini əks etdirirdilər. İuldaizmin sonrakı inkipafının ideoloji əsaslarını hazırlamındı- lar. Məcazi mə”nada-ikiuzlulər, riya - karlar (İncildə F.-ə verilən səciyyə ilə əlaqədardır).

FARKAMCY (Eaqkaz) Bepranan (m. 2.8, 1949, Macarıstan, Dyulaxaza k.)— Mac.XR-in təyyarəci-kosmonavtı, ka- pitan. Mac.XR Qəhrəmanı (1980). So- vet İttifaqı Qəhrəmanı (1980). 1976 ildən Macarıstan Sosialist Fəhlə Partiyasının uzvu. Dyerl Kilian ad. Ali Aviasiya Texniki Məktəbini bi- tirmitpdir (1967). 1976 ildən “İnter- kosmosə proqramı uzrə tam tə"lim kursu kecmipdir. 1980 il mayın 26- da *So|uz-36ə9 kosmik gəmisində tədqi- qatcı kimi ucmutdur (V. N. Kubasov- la birlikdə). Beynəlxalq hey”ət “Sal:

509

yut-bə—cSoyuz-35ə— 4Soyuz-Zbə orbital elmi-tədqiqat komp- leksində (əsas hey”- ət L. İ. Popov və V. V. Ryumin) nəzər- də tutulmuti birgə tədqiqat və eksperi- mentlər proqramı- nı Yerinə yetir- dikdən sonra i 1980 il iyunun 3-də € Soyuz-Zӧv gəmisin- də Yerə qayıtmıpi- dır. F. Lenin ordeni ilə təltif edil-

midir.

FARMAKOQNOӦZİYA (yun. phirmakon — dərman -- ӱpoz15—eyrənmə, dərk etmə) —farmasiyanın bir bəlməsiy bitki və heyvan məniəli dərman xammalını, onun ilkin e”malının bə”zi məhsul- larını eyrənir. F. dərman bitkilə- rinin tədaruk edilməsini, qurudulma- sını, qablaidırılmasını və ceiid- ləndirilməsini, habelə muasir metod- larla fotokimyəvi analizlər aparmaq- la dərman bitkilərinin tərkibində olan fizioloji aktiv komponentləri (alkaloidləri, qlikozidləri, flavo- noidləri, kumarinləri, saponinləri, uzvi turiquları, mineral duzları, iəkərləri, apı və buzucu maddələri və s.) ayırıb onların fiziki-kimyə- vi xassələrini tədqiq edir. F. far- masiyanın ən qədim sahələrindəndir. Bir cox dərman bitkiləri Cənub-T1Pər- qi Asiya və Yaxın 1Pərq xalqlarına mə”lum idi. Avropada F.-nın əsasını qədim yunan həkimi Dioskorid (e.ə. 1 əsr) qoymu:i, Qalen və Parasels, ərəb təbabəti F.-nı daha da zənginlətdir- miplər. 17 əsrin sonu 18 əsrin əvvəl- lərində Rusiyada F.-ya aid orijinal əsərlər (1778 ildə ilk rus farmako- peyası, 1783—88 ildə coxcildli 4Vra- cebnoye vepestvosloviye...z) meydana cıxdı.

Muasir F. ucun ixtisaslaima və diferensiasiya prosesi xarakterdir, bunun əsasında əczacılıq kimyası, dərman formalarının texnologiyası və biofarmasiya kimi elmi-təcrubi bəl- mələr yaranmındır. F. botanika ilə də sıx əlaqədardır. F. problemləri Umumittifaq Elmi-Tədqiqat Dərman Bitkiləri İn-tunda eyrənilir, ali və orta əczacılıq və tibb in-tları- nın muvafiq kafedralarında tədris edilir. FARMAKOLOGİYA (yun. rhaqtaKop — dərman --...logiy.)—dərman maddələ- ri və onların orqanizmə gəstərdiyi tə”sir haqqında tibbi, bioloji elm, geniti mə”nada fizioloji aktiv MAZ” dələr haqqenda elm. Dərman maddələ- ri barədə sistemləidirilmiiy mə Lu" matlara artıq Misir Ebers papirus- larında (e.ə. 17 əsr), 300-dək dərman bitkisi haqqında mə”lumata isə Hin- pokratın əsərlərində rast gəlmək olur: bunların dəqiq təsvirini əm yunan həkimləri Teofrast (e.ə. 372— 287) və Dioskorid (e.ə. 1 əsr) vermiiq lər. F.-nın inkiafında Qalenin, İbn Sinanın, Paraselsin xidməti beyukdur. Muasir eksperimental F-- nın əsasını 19 əsrin ortalarında R. Buxheym (Derpt) qoymuidur. 1778 ildə rus farmakopeyası (“Rhaqtasoroea Kozzesamg) nər olundu. 20 əsrin əvvəl: lərində eksperimental F. inkiiyaf etməyə bailadı. Muasir F.-nın bir sıra istiqamətləri mə"lumdur, far-

———

510

FARMAKOPEYA

Ko aa ın adaxlı o———————— 7 ——

makodinamika — dərmanların orqanizmə tə”sirini, farmako- kinetika— dərmanların orqanizm-- də paylanmasını, sorulmasını və bio- transformasiyanı, molekulyar 1 dərmanların TƏ"CHDHHH molekul- yar səviyyədə, klinik F.—dərman- napbiH TƏ"CHDHHH K/HHHK iəraitdə, xəc- tələr uzərində eyrənir. F. umumi və xususi F.-ya ayrılır. Umumi dərmanların tə"sir mexanizminin umu- mi qanunauyqunluqlarını, orqanizmə daxil olma yollarını və s. əyrənmək- lə maiqul olur. Xususi F.-nın predmeti əlamətlərinə gərə sistemləii- dirilmiiy dərmanlardır: yuxugətirən, neyroleptik, qıcıqlandırıcı, urək- damar, bakteriyalara qarilı, parazit- lərə qariyı və s. F. muasir əczacılıq kimyası, farmakoqnoziya, farmasiya, biologiya, biokimya, fiziologiya, te- rapiya və s. elmlərlə sıx əlaqədar- dır. F. uzrə elmi tədqiqatlar SSR Tibb EA-nın Farmakologiya İn-tun- da, S. Orconikidze ad. Umunititi Elmi-Tədqiqat Kimya-Əczacılıq İN- tunda, tibb in-tlarının muvafiq ka- fedralarında aparılır. F. sahəsin- dəki tədqiqatlar 4“Farmakologiya i toksikologiyaz jurnalında, həmcinin cAzərbaycan Tibb jurnalıənda nəir olunur. SSR İ-də Fa bmakolokların umumittifaq elmi cəmiyyəti, o cumlə- dən Azərbaycan SSR Farmakoloqlar Cəmiyyəti fəaliyyət gestərir. FARMAKOPEYA (yun. rhaqpağorohpa — dərman hazırlamaq məharəti, rhaq- paKop—dərman--ro1bo—hazırlayıram) — dərmanların keyfiyyətini norma: lapdıran standartlar və əsasnamələr məcmuəsi. 1-ci F. 1498 ildə Floren- siyada, 1778 ildə isə Rusiyada cap elilmipdir. SSRİ-də 1968 ildə F.- nın indi də quvvədə olan 10-cu nətiri cat olunmutidur. SSRİ F.-sı umum- dəvlət qanunvericilik sənədidir)| mu- əyyən dərmanlara olan tələbatı edə- yən, dərmanları saxlayan, onu Hhazır- layan, nəzarət edən butun idarələr ucun qanundur. F.-da dərmanların kimyəvi, as kinyovg və bioloji analizinin təsviri: zəhərli (A siya- hısı) və guclu tə”sirli (B siyahısı) dərmanların siyahısı, dərmanları qəbuletmə dozası (birdəfəlik və gun ərzində). reaxtivlər və indikatorlar haqqında mə”lumatlar saxlanılır. Bir cox əlkələrdə milli F. mevcud- dur. Umumdunya Səhiyyə Təpkilatı qanunvericilik xarakteri daiyımayan Beynəlxalq F. nər elir. FARMAKOPSİXOLOGİYA Psikofarmakologiya. FARMAKOTERAPİYA (yun. rhaqta- Gop — dərman--terapiya), dərman mualicəsi — dərman maldələri ilə mçalicə. Etiotrop F. (yun. a((1a—səbəb 4- (qorov—istiqamət) — dər: man maddələrinin xəstəliyi teərədən səbəbə tə”siri (infeksion xəstəliklə- rin muçalicəsində antibiotiklərin, zəhərlənmədə—spesifik antidotların tiləlilməsi). .Etiotrop F.-ya Yaxın olan əvəzedici F. — bu zaman orqanizmə yeridilən dərmanlar fizio- loji aktiv Maddələr olub, hormonal preparatların catımmazlıqında iiq lədilir. Patogenetik F. xəştəliyin əmələgəlmə mexanizminə tə”sir edir (məs., urək catıtnmazlıqında urək qlikozidlərinin, stenogkardiyada HHT- roqliserinin və s. ipilədilməsi). Əgər dərmai maddələri xəstəliyin ay-

— bax

rı-ayrı əlamətlərini aradan qaldı- rarsa, bu simptomatik F. adlanır. F. cox vaxt baiqa mualicə ӱsulları ilə (fizioterapiya, qida ii və s.) yanamı tətbiq edilir. İnfeksion və ipii xəstəliklərinin kimyaterapiyası F.-nın xususi istiqamətidir. Bir ne- cə dərman preparatını birlikdə ii1- lətdikdə mualicə daha effektli olur. Orqanizmin fərdi xususiyyətlərindən asılı olaraq farmakoterapeətik mad- dələr bə”zi xəstələrə yaxiı tə”sir et- mir, allergiyaya səbəb olur.

Muasir F.-da kimyaterapevtik və hormonal preparatların, psixotrop maddələrin və bir sıra effektli dərman maddələrinin piylədilməsi həkimə xəstəliyin profilaktika və mӱalicəsi ilə səmərəli məiqul ol- maqa genii imkan yaradır.

Ədə Yuzbaptinskaya P., Da- xili xəstəliklərin farmakoterapiyası, B., 1977, Farmakoterainn v pediatrii,

pod red. E. M. Lukhinono i M. M. Tara- xonsgoqo, Kien, 1941,

FARMASİYA (yun. rhaqtageya, rhaq- paKop—dərman, dərmanların iilə- dilməsi)—dərman maddələrinin isteh- salı, tədqiqi, saxlanılması, hazır- lanması, buraxılması və s. problem- ləri eyrənən kompleks elmi-praktiki fənn. Farmakologiya ilə birlikdə dərmanlar haqqında elmdir. F.-ya əc- zacılıq kimyası, farmakoqnoziya, F.- nın təpqkili və iqtisadiyyatı və s. bəlmələr daxildir. Biofarmasiya (dərman effektinin onun iilənmə formasından və hazırlanma texnolo- kiyasının xususiyyətlərindəh asılı olması) F.-nın perspektiv istiqamət-- lərindəndir. F. sahəsinin mutəxəs- sisləri əczacı adlanır. Əczacılıq sahəsinin idarəsinə dərman maddələ- ri hazırlayan elmi-tədqiqat in-tları, laboratoriyalar, mӱəssisələr, dərman bitkiləri toplanmasına rəhbərlik edən idarələr, aptek və anbarlar, ana- litik laboratoriyalar daxildir. FARMACTƏPƏ — Azərb.SSR-də (La- cın r-nu), Qarabaq yaylasında dar. İldırımsu (Hocazsu cayının sar qo- lu) və Zabux (Minkənd) cayları ara- sındadır. Sənmuiiy vulkan konusu- dur. Hund. 2330 m. Yay otlarıdır. FARMER (Eaqpeq) Henri Corc (17. 1.1882, İrlandiya, Birr—30.12.1965, Lanark qraflıqı, Karluk)—ingilis musiqipqunası. 1914—47 illərdə Qlazqoda yappqamıiq, burada ork.-ə rəh- bərlik etmii, un-tdə dərs demiidir Yaxın |Pərq xalqlarının musiqisi, xususilə ərəb musiqisi və onun MYX- təlif nəzəri məsələlərini tədqiq et- MHUI, orta əsrlər ərəb, Azərb. (Əbdul- qadir Maraqi, Səfiəddin Urməvi) mu- siqi nəzəriyyəcilərinin yaradıcılı- qını eyrənmiiy, ayrı-ayrı musiqi alət- lərinin (o cӱmlədən qədim ərəb, turk) təsvirini və təsnifatını vermiidir. 413 əsrə qədərki ərəb musiqisi tari- xit, cİslam musiqisin F.-in muhum elmi əsərlərindəndir. FARNEZE (Eaqpeze)—italyan nəsli (12 əsrdən mə”lumdur). Parma və Pyacensa hersoqluqlarında hakimiy- yətlə olmutlar |1545— 1731). ƏH MƏHI- hyp numayəndələri: Pyer Luici (1503—47) Aleksandr F. (1545 — 92). Sonuncu nӱmayəndəsi F. (1679— 1731).

FARS (fr. /Qaqse—tpit zarafat, təl- xəklik: lat. REaqsyo—təlqin etmək)—

knyaz

lində Azərbaycan səzləri, B., tanonv R., F dikası, B.,

Dindarları 1) 14—16 əsrlərdə Qərbi Avropa elkə- Kəndliləri,

lərində yayılmınq xalq teatrı və məi- MƏT ədəbiyyatı nəvu. F.-ın kəku xalq mərasimləri və oyunları ilə baqlı- dır. F.-lar dini misteriya tamaila- larında pərdəarası fasilələrdə oy- nanılmıpi, sonralar mustəqil meydai tamapası kimi oo nn ui xəb, F. komik, cox zaman satirik istiqaməti, realist konkretliyi, həyatsevərliyi, azadfikirliliyi ilə fərqlənmindir. F.-dakı maska-obrazlar (səfehlər, de- yingən arvad, kutbeyin hakim, fırıl- laqcı həkim və 6.) sosial tiplərin Ya- radılmasında ilk addım olmuiddur. F.-da buffonada əhəmiyyətli Yer tut- mutdur. F. ən”ənələri aktyor sənəti- nə, maska komediyasına, dramaturqla- rın (J. B. Molyer və b.) yaradıcılı- qına təsir gəstərmitdir. 19 əsrin sonu—20 əsrdə qismən B. Brext, A. Jarri pyeslərində F.-dan istifadə et- mimplər. 2) 19—20 əsrlərdə xalq ən ”- ənələri ilə baəlı olmayan, qazanc məq- sədli burjua teatrı janrı.

FARS DİLİ, fars i—farsların dili. İran dillərinin c.-q. qoluna da- xildir. Bu dildə təqr. 16,5 mln. adam danımır (1978). Uc tarixi inkipaf dəvru kecmiidir: qədim (e.ə. 6—3 əsr- lər), orta, yaxud pəhləvi (e.ə. Z əsr— eramızın 7 əsri) və yeni (7 əsrdən). 9

əsrdən formalaiqan dəri dili fars- lar, taciklər və əfqanların muiltə- rək ədəbi dilinə cevrilmitdi. 16 əsrdən etibarən fars, tacik və far- si-kabili (1965 ildən dəri) dilləri mustəqil inkipaf etmitdir. Bir He- cə ipivəsi var. Ədəbi dil Tehran iili- vəsinə əsaslanır. Fonetikasında 6 monoftonq sant, 2 diftonq, 23 samit var. Vurqu, adətən, səzun son hecasına dupqur. Adlarda hal sisteminin, cins kateqoriyasının olmaması F.d. mor- Folokiyasının batilıca

| cəhətidir. e”li seəzdəyitmədə analitik forma-

lar ustunluk tətkil edir. Sintak- sisi ucun izafət səciyyəvidir. Lek- sikasında ərəb, turk (xususən 19 əsrdən isə, həm də fransız, rus, ingilis coxdur. Əlifbası ərəb qrafikasına əsaslanır. qrammatikasını (“Qanuni-Qudsiz,1828) A. A. Bakıxanov yazmıtndır.

zərb.),

dillərindən gecmə səzlər

Rusiyada F.d.-nin ilk

Ədə Zərinəzadə H., Fars di- 1962, C y n- ars dili tədrisinin meto-

1973: Hatəmi N. Z., Fars

dili, B., 1984: Bakixanov A., Krat- kan qrammatika persidskoqo azıka, Tif- lis, 1831: Rubincik Conpe-

MEHHbif persidskiNn sabik, M., 1860) feHə onun, Osnonvı izıka, Leksikoloqil azıka, M., 1975

FARSLAR (əzlərini irani,ira- nilər adlandırırlar) — İran əha- lisinin təqr. yarısı (16,5 mln., 1978),

M frazeoloqii persidskoqo

1951, Teücukxkon .İL C

sovremennoqo persidsgoqo

millət. Əsasən, Mərkəzi və PPərqi İranda yatpayırlar. Fars dilində danınırlar. randilli tayfaların

muasir İran ərazisinə e.ə. təqr. 2-ci minillikdə gəlmələri lir. lətində hakim mevqe tutmuiydular. F.- ın təpəkkulundə ərəb, turg və monqol tayfaları da iptirak etmiilər. Mil- lət kimi 19 əsrin ortalarından f Antonio malaimaqra batilamıdlar. qədər zərdutitiliyə etiqad edirdilər.

ehtimal edi- Fars tayfaları Əhəmənilər dev-

or- F. islama əsrdən işlam dini yayılmındır. musəlman-iiədirlər. əsasən, əkincilik, baqcı-

lıq, tərəvəzcilik, maldarlıq, həmci- nin xalcacılıq, toxuculuq və s. ilə məpquldurlar. PTəhərlərdə isə sənət- garlıq, ticarət geniti yayılmındır. Ailədə və ictimai həyatda məpHnər ra- nunları gucludur. Qadınlara yalnız 1963 ildə secki huququ verilmipdir. F.-ın zəngin mədəniyyətləri (tifahi xalq Yaradıcılıqı, ədəbiyyat, musiqi və s.) var. Bax həmcinin İran məqa. ləsinə. | FARTİNQ (ing. Eaq(Hӱpr, qədim ing. Qeoq(ha—dəerduncu) — penninin 1/4-nə ə ən xırda ingilis sikkəsi.

ildə tədavuldən cıxarılmınndır. FARUQ (Abdulla Musa oqlu Ə ürə r diyYevin təxəllusu:z 24.4.1907, in- diki Gəycay r-nunun Poti k.—1943)— Azərb. sovet pqairi. Beyuk Vətən MY- haribəsi iptirakcısıdır. cu fuq- lər qızaranda (1929), “Yarım (1933), aTalıtp Daxlarız (1935), “Deyuti yol- larındaq (1936), “Dalqalarə (1937), caQızıl əsgər pe/rlərik (1938) kitab- larında ictimai-siyasi lirika, inqi- labın, sosializm quruculuqunun TƏ- rənnumu, vətəni mudafiə məvzuları əsas Yer tutur. *Sarıtelə mənzum he- kayəsi kollsktivləiymə dəvrundə Azərb. gəndindəki sinfi mubarizədən bəhs edir. Beyuk Vətən muharibəsi illə- rində sovet deyuticulərinin qəhrəman- lıqını tərənnum edən əsərlər (4Cəb- həyə gedərkənə, “Birinci yara, cYolu- mu gəzləq, “İyirmi səkkiz qvardiya- cıə,c Vətən muharibəsi dastanı və s.) yazmınidır. “Sasunlu David dasta- nından parcaları, A. Puiykin, N. A. Nekrasov, T. Q. PPevcenko, A. Se- reteli, Cambul, Kəminə, A. Koydula və b.-nın bə”zi əsərlərini tərcu- mə etmipdir. Cəbhədə həlak olmuil-

dur.

“FARU Qu (“Ədalət tərəfdarıqj)— 1907 ildə RSDFP Bakı Komitəsi yanında bolpeviklərin qabaqcıl daqıstanlı fəhlələrlə birlikdə təpkil etdiyi s.-d. qrupu. Q. Aqasiyev və M. Aydın- bəyovun rəhbərlik etdiyi 4F.ə-un əsas məqsədi Bakıda inləYən daqıstanlı fəhlələr arasında marksizm-leninizm ideyalarını yaymaq, tə”til və numayii lər təpkil etmək, muxtəlif millət- lərin zəhmətkeiləri arasında beynəl- miləlciliyi məhkəmlətmək idi. Rusi- yada 1905—07 illər inqilabının MəR- lubiyyətindən sonra cF.ə-un rəhbər- ləri həbs olunmuti, qrup 63 "HUHHH dayandırmındı. 1918 ilin yanvarın- da 4F.v yenidən fəaliyyətə balilamıiy və avqustadək davam etmiiydir. FAS (ing. Qaz, Eqee ayopuz14e 5Hir sez- lərinin ilk hərflərindən—gəmi bor- tu boyu bopdur)—dəniz daplımaların- da əmtəələrin alqı-satqı sevdəsi nə- vu. F.-ın ipərtinə gərə satıcı əmtəə- ni alıcının gəstərdiyi Yugləmə Yeri- nə gətirməlidiry əmtəənin qiymətinə onun gəmi bortuna gətirilmə xərci də daxildir: gəmi bortuna Yukləmə xərc- lərini isə alıcı ədəyir. | FASAD (fr. (aşade, ital. Kasstaga, Qasssa— ӱz, sifət)—bina və Ya tikili- nin xarici tərəfi. Batp F., yan F.- lar, gӱcə F.-ı, həyət F.-ı və s. F.- lar var. F.-ların muçtənasibliyi, de- talları və bəzəkləri adətən binanın tə"yinatı, uslub, fəza və konstruktiv Həlli ilə ipərtlənir. Muasir me mar- lıqda, xususilə kutləvi sənaye tikin- tisində genip fəza ilə əhatə olunan binaların butun F.-ları eyni dərəcə- də əhəmiyyətlidir.

FASONLU TƏKMƏ

FASİYA (lat. (asyev—sima, gərunuli, aNəv)—cəekuntudə və ya suxurda maddi- ləimit muasir və ya qədim cəkuntu- toplanma muhiti. 4*F.ə terminini ilk dəfə 1839 ildə A. Qresli sinxron cə-

kuntulərin (petroqrafik tərkibinin .

VƏ paleontoloji əlamətlərinin) də- Yipməsi mənasında iplətmipidir. Geoloji ədəbiyyatda *F.ə termininin 100-dən cox mə”nası və 60-dan cox nə- BY məlumdur: cekmə, vulkanogen, me- tamorfik, kontiqental, cay, delta, gəl, dəniz və s. Hazırda F.-nın iza- hHında iki cərəyan geniiy yayılmıpi- dır. Birinci cərəyanın tərəfdarla- rının fikrincə F. fiziki-coqrafi iyəraitdir, Yəni cekuntutoplama mu- hitidir. İkincilərə gerə isə muxtəlif xususiyyətlərə malik cə- kuntulərdir. FASİLƏ, Pauza. FASİLƏ DƏSTƏSİ— Məhsulda tın orta i0”bəsi. 1916 ildə N. Uteygkin Balaxanı k. ətrafında ayır- mıtidır. Abieron Yy-a-nın mərkəzi hissəsində və q.-ində orta və iri dənə- li qumdatılardan, Qobustanın c.-İ1.- ində, Bakı arxipelaqında, Aqtaqı Kur cekəkliyində gilli qumdaiılar- dan ibarətdir.

FASİLƏLİK VƏ FASİLƏSİZLİK —materiyanın TYDy"IyHIYHy BƏ HHKH- af prosesini səciyyələndirən fəlsə- fi kateqoriyalar. Fasiləlik materi- yanın bəlumlu halını, cdənəvərli- İHHHə, sistemin ayrı-ayrı sabit unsur- lərini, inkipafın sıcrayıt xarak- terini, yeni keyfiyyətə gecidi, fasilə- sizlik isə sistemin butəvluyunu, tər- kib unsurlərinin sonsuz əlaqələrini, haldan-hala kecidin tədriciliyini, materiyanın muəyyən əlcu cərcivəsin- də talmasını bildirir. Metafizik dupquncə tərzi F. və F.-i bir-birin- dən ayırır. Dialektik materializm isə onların əksliyini, əlaqə və vəh- dətini də qəbul edir.

Əd.: Marksizm-leninizm fəlsəfəsi- nin əsasları, B., 1980,

FASİLƏSİZ ƏMƏK STAJI —bax Əmək stajı.

FASİLƏSİZ İNQİLAB—bax Ler- manent inqilab.

FASİLƏSİZ İSTEHSAL—istehsal xətləri, sahələri, sexləri, Yaxud bu- tevlukdə muəssisə (Yəklində təiykil edilmii fasiləsiz texnoloji proses- lərin məcmusu. F.i. metallurgiya, av- tomobilqayırma, traktorqayırma, ti- kii sənayesi, elektrik enerjisi hasi- latı, kimyəvi və yeyinti məhsulları istehsalı və s. sənaye sahələri ucun xarakterikdir. F.i. bir qayda olaraq, məhsul istehsalı vaxtını azaldır, əmək məhsuldarlıqının artırılma- sına imkan yaradır, əsas fondlardan tam istifadə edilməsini və dəvriyyə vəsaiti dəvriyyəsinin sӱr”ətləndiril- məsini tə”min edir. Axın istehsalı pəraitində F.i. daha effektli olur. FASİLƏSİZ TƏKMƏ—maye metalı su ilə soyudulan metal qəlibə (kris- tallizatora) tekmə və buradan bərki- mi pəstah və gulcələri fasiləsiz cıxarma prosesi. F.t.-də nəzəri cə- hətdən istənilən uz.-da pəstah almaq olar. F.t. alınan pəstahın butun uz. boyunca metalın tərkibinin, quruluyi və xassələrinin sabit qalmasını tə”- min edir. Bununla yanatı adi (ədədi) təkmə ӱsullarından fərqli olaraq

dilcilikdə — bax

qa-

511

F.t.-də metal itkisi, əmək, eləcə də təkmə qurqu və alətlərinin sərfi aza- lır: prosesi tamamilə mexaniklət- dirmək və avtomatlapdırmaq olur. F.t. ilk dəfə əlvan metallurgiyada tətbiq edilmii, sonralar poladtəkmə istehsalında genipq yayılmındır. F.t.-də kristallizator nov, vallar və hərəkət edən sonsuz metal lent ilək- lində hazırlanır. Fasiləsiz polad-

Di

Li. R rar

LI cə “

“AFA

zz”

cə Ur

C 1 C AŞ

Fasiləsiz poladq təkməqurqusu:Y1— poladtəkmə calo- vu, 2— aralıq ca- lov:z Z3——kristal- lizator. 4—tək- rar soyutma zona- sı| 5—cəkici vallar: b6—kulcə: 7—kulcəni kəsib ayırmaq ucun qurqu.

təkmədə isə maye metal dibsiz metal qə- libə—kristallizatora (tpək.) verilir. Kristallizatorun divarı (adətən, mis- dən hazırlanır) onun icərisindəki kanallardan axan su ilə fasiləsiz so- yudulur. Fasiləsiz poladtəkmədə iya: quli, radial, mailc və əyrixətli tip- li F.t. qurqularından istifadə edi - lir. Muasir metallurgiyada alumi- nium və maqnezium ərintilərinin, elə- cə də aqır əlvan metal kulcələrinin cox hissəsi F.t. metodu ilə alınır. HCətin əriyən metal və titan kӱlcələri- nin istehsalında isə tə”sirsiz qaz mu- hitində və vakuumda F.t. prosesi, adətən, fasiləsiz əritmə ilə birgə aparılır. Sənayedə GƏLƏ cuqun tekmə qurqularından da geniii isti- fadə edilir.

SİS,Fazis (Rhaz)—1) Kolxi- danın əsas cayı Rioninin qədim Yun. adı. Qədim dunyada F. və Kolxida an- layıtlları cox vaxt eynilətdirilir- di. 2) Rioni cayı sahilində antik 119- hər və port. Əsasını e.ə. 6 əsrdə Mi- letdən kecənlər qoymutlar. 11 əsrdən Lazika mitropolitinin iqamətgahı idi. Yeri dəqiq muəyyənlətdirilmə- midir.

FASONLU TƏKMƏ—təkmə prose- si ilə alınan pəstah, yaxud mə"”mulat (buraya məs., gӱlcə və s. kimi təkmə yarımfabrikatlar aid edilmir). : t.-lər gəsmə yolu ilə e”mal edilir və ehtiyac olarsa termik e”maldan keci- rilir. F.t.-lər almaq ucun boz, yuk-

512

FASSİASİYA

| E : | |

sək məhkəm və ezlu cuqun, polad, mis, aluminium, sink, titan və digər tək- mə ərintiləri iilədilir. FASSİASİYA (lat. Qazsya—sarqı, zolaqu—bitkidə zoqların forması: nın dəytiməsindən əmələ gələn eybə- cərlik. Bitkinin spesifik viruslar, bakteriyalar, mikroskopik gəbələklar və fitohelmintlərlə yoluxması, gə- nələrlə, hətəratla zədələnməsi və s.., ionlapmınn iqualanmanın tə”siri, kimyəvi mutagenlər, boy nizamlayıcı: ları, pestisidlər, gӱbrələr, mexani- ki zərbə, rutubət, mipıq və temp-run po- zulması F.-ya səbəb olur.

FASSİYA (lat. Qazsta—sarqı, zolaq) --əzələ, damar, sinir və daxili orqan: ları ertən, sı”lifli birləidirici toxumadan təpkil olunmuiy qita. İN- sanlarda ayaqın altı, əlin ici və ba- ipın tuklu hissəsinin dərisi altın- da onlar aponevrozlara cevrilir. FASSİOLYOӦZ –Heyvanda və insanda yastı qurdların tərətdiyi qurd xəs- təliyi: trematodozlara aiddir. Tərə- dicisi insan və Heyvanların qaraciyə: rində, ed kisəsində, əd axarlarında parazitlik edir.

İnsanda F. dan 2—4 həftə sonra qızdırma, əskurək, dəridə səp- gi olur, qaraciyərin Həcmi beyuyur və aqrılı olur. Sonra xəstəlik xronik fazaya kecir və dispepsik pozqunluq- lar ba verir.

Heyvanlarda F. hər yerdə rast gəlir: SSRİ-də F. ilə qaramal, zebu, davar, dəvə, at, doviyan və s. hey- vanlar xəstələnir. Heyea (lar otlaqda yoluxurlar. Parazitlərin toksini or- qanizmi zəhərləyir. Heyvanda iptaha- sızlıq, zəiflik, arıqlama, məhsul- darlıqın azalması, ishal, qaraciyə- rin beyuməsi mutpahidə olunur. M u a- licəsi: insanda xloksil və Ya emetin: heyvanlarda — heksixol, kar- bon 4-xlorid, hHeksaxloretan və s. Profi laktikas”ı: insanda — tərəvəzi yumaq, bataqlıq, arx suyu ic- məmək, icilən suyu qaynatmaq və ya filtrdən kecirmək: heyvanlarda—ba- taqlıq ilbizi olan sahələrdə otarma- maq, otlaqı ləytimək, ilbizlərlə MY- barizə, profilaktik dərmanlama və s. baytarlıq-sanitariya tədbirləri.

Əd. Hacıyev Y., Kənd təsərru- fatı heyvanları nə ev qupilarının Hel- mintozları, B., 1977, Demidov N. V., Fasiiolez jinotnıx, M., 1965. FASTOV—USSR Kiyev vil.-nlə HƏ" hər. Fastov r-nunun mərkəzi. D.y. qov- iaqı. Kimya, mapınqayırma, elektro- termiya avalanlıqı z-dları, mebel, tikip f-kləri, yeyinti sənayesi, ta: rix muzeyi var. 1390 ildən mə"lumdur. GATAnV3M (nar. fatalis, fatum—ra- Te, enə) -Nər bir hadisənin və in: sanın hər bir hərəkətinin əzəli qis- mətdən bilavasitə asılı olmasına və labudən həyata kecməsinə e”tiqad edən, insan tərəfindən sərbəst hərəkət yo- lu secilməsini və təsadufiliyi is- tisna edən dunYageruiqu. İlk əvvəllər

. ideyası mifologiyada insanların, hətta allahların tale qariqısında acizliyi kimi qəbul edilirdi. Ston-

ə gərə kosmosda amansız tale ƏKM surur. Leybnitsin tə”limində monadaların qariılıqlı təsirini

allah əvvəlcədən muəyyənləmdirmini dir. Hegeldə iəxsiyyət yalnız mutləq ruhun alətinə cevrilir. Teoloji F.-ə gərə tarixi halisələri və insan Həya- Yını allah əzəldən mucəyyənləndir:-

mtidir. Marksizm F.-i Hec bir for- mada qəbul etməyərək, ictimai-tarixi prosesdə zərurət və təsaduf, azadlıq və zərurətin dialektika ı haqqındakı tə”limi ona qariı qoy.r.

FATEJ RSFSR Kursk vil.-idə Hə- hər. Fatej r-punun mərkəzi, Kəndir s”malı, yaq, gərpic, sumuk unu, Yem kombinatı var. Trikotaj mə”mulatı istehsal olunur.

FATİMƏ (605/606, Məkkə—632 633, Mədinə)—Məhəmməd peyqəmbərin qızı: xəlifə Əlinin arvadı. PTiə imamla- rı, İdrisilər, Fatimilər və b. ezlə- rini Əlinin və F.-nin xələfləri sa- Yırdılar.

FATİMİLƏR—ərəb xəlifələri su- laləsi |909—1171|. İslam dininin iiə məzhəbindən olan" F. əezlərini Məhəmməd peyqəmbərin qızı və dər- duncu xəlifə Əlinin arzadı Fatı- mənin nəslindən hesab edirdilər. Su- lalə PTimali Afrikada, Misirdə, Su- riyada, Yəməndə həkmranlıq etmitdir. Sulalənin banisi Ubeydullah əl-Meh- di (909—934|) idi. Fatimi xəlifələ- rindən əl-Muizz |953—975|, əl-Ha- kim |996—1021| və əl-Mustənsirin 11036—94| fəaliyyəti daha geniiy ol- mutidur (bax həmcinin Fatimilər xilafəti).

Əd. Bosvort K.

skie dinastii, M., 1971.

FATİMİLƏR XİLAFƏTİ (909— 11711— Fatimilərin idarə etdiyi hər- bi-teokratik dəvlət. Pimali Afrika- da yaranmıqidı. Antifeodal xarakter dapıyan İsmaililər hərəkatının (bax İsmaililik) geniplənməsindən istifadə edən ilk Fatimi xəlifəsi Ubeydullah əl-Mehdi (909—934| ərəb

Ə., Musulıman-

və bərbər tayfalarının kəməyi ilə Əqləbiləri hakimiyyətdən salaraq F.x.-nin əsasını qoydu. O, az bir

muddətdə Mərakeiy iqtisna olmaqla bu- tun 1Pimali Afrikanı tuta bildi. Yarım əsr sonra Misir və Suriya la F.x.-nə daxil edildi. 969 ildə Fa: timi sərkərdəsi Cauhər Misiri tutdu və Qahirə p. nin əsasını qəylu. 973 ildə Qahirə xilafətin paytaxtı e”lan edildi. 10 əsrin sonunda Fatimilərin hakimiyyəti Suriyadan Mərakeiə qədər yayılmındı.

Fatimi xəlifələri (xəlifə eyni zamanda İsmaili imamı sayılırdı) tədricən feodal hakimlərinə cevril- dilər. 10 əsrin sonlarında, xususən xəlifə əl-Əzizin |975—996| dəevrundə məhsuldar qӱvvələrin artması, əkinci- liyin inkiafı, sənətkarlıq və tica- rətin geninlənməsi nəzərə carpırdı.

11 əsrin ortalarında F.x. zəiflə li, 1048 ildə PQimali Afrika F.x.-n- dən ayrıldı. 12 əsrin ortalarınadək normanlar Siciliya, Malta, Tripoli, Mehdiyyə və s. ipəhərləri zəbt etdilər. Suriya səlibcilərin, sonra isə səl- cuqların hakimiyyəti altına AYY. 1169 ildə F.x.-ndə vəzir tə”yin olu- nan Səlahəddin Əyyubi 1171 illə ha- kimiyyəti ələ gecirdi və Misirdə Əyyubilər sulaləsinin əsasını qoydu.

Əd: Lenh-Pulh S., Musulhcan-

ekie dinastin (per. s anql., primecanis i dopolnenin 13. Bartolhda). SPH, 1899, s. 55—56- Semenona L. A., İz isto-

oni fatimidskoqo Eqipta., Ocerki i mats- ripalı, M., 1974 (liq.)

FATİHƏ,əl Fatihə(ər. == 9 —2ə —cacmaqə, baplamaqə sezundəndir)— Quranın ildk surəsi. 7 ayədən ibarət-

dir. F.-də insanın doqru yolla get- məsi ucun allahdan kəmək istəməyi ifadə olunmudur. Musəlmanlar cox vaxt F.-ni (xususən dəfin mərasimlə- rində), dua kimi iilədirlər. FAT YANOVO MƏDƏNİYYƏTİ – Bal- tik sahillərindən Volqa-Kama cayla- rına qədər olan ərazidə Yayılmın Tunc devru (2-ci minilliyin 1-ci yarısı) arxeoloji mədəniyyəti. Yaroslavl vil.- ndəki Fatyanovo k.-nin adı ilə ad- landırılmındır. Əsas abidələri tə- pə ustundə olan torpaq qəbirlər, icma qəbiristanlarıdır. Qəbirlərdən təbər- zin, mis baltalar, nizələr, həmcinin caxmaqdapı, CYMYK, bə”zən də misdən əmək alətləri (balta, bıcaq, biz, qı- yıq və s.), sumuk, balıqqulaqı və Kəh . rəbadan bəzək əiyaları (boyunbaqı və s.), gil qablar akar edilmiidir. Əhali maldarlıq, ehtimal ki, əkinci: lik, ovculuq, balıqçılıq və YIRICI- lıqla məpqul olmuzidur. FATMAYI — Azərb.SSR Lbieron r-nunda kənd. F. sovetliyinin mərkə- zi. R-n mərkəzindən 14 km 11m.-i1, də, Abiqeron y-a-ndadır. ƏH. 1786 (1985). Əsas təsərrufatı heyvandarlıqdır. Qupiculuq f-ki, orta məktəb, MƏDƏNİY- yət evi, kitabxana, kinoqurqu, uilaq baqcası, tibb məntəqəsi, me”marlıq abidələrindən Hacı Heybət məscidi (17 əsr), hamam, turbə (19 əsr), Salam məscidi (18 əsr) var. Beyuk Vətən mu- haribəsində həlak olmui həmyerli- lərin izyərəfinə abidə qoyulmutdur. FATMAKOBA—Krımda (Baydar va- disində) Mezolit maqara dupərgəsi. 1927, 1956—58 illərdə Azil mədəniy- yəti və Tardenua mədəniyyəti təbə- qələri tədqiq edilmiidir. Maqara- dan mikrolitlər, vəhii heyvai və it sumukləri, bəyru ustə, bukulu vəziy- yətdə dəfn edilmiii kiti qəbri, | 0- nulmamın dadan hasar qalıqı (be- lə hasar qalıqlarına Azərb .SSR-də Qobustanın “Kəpizək dupərgəsində də rast gəlinmindir)və s. aikar olun- mupidur.

FATTORİ (Raoq:) Covanni (6.9. 1825, Livorno—30.8.1908, Florensiya) — italyan boyakarı. 1846—49 illərdə Florensiya Rəssamlıq Akademiyasın- da oxumutidur (1869 ildən burada lərs demiidir). 1848—49 illər inqila- bının mitirakcısıdır. Batal cəh: nələrinin muəllifi kimi tanınmıiq dır (“Macenta yaxıplıqındakı də- yulidən sonra italyanların du1Ppərgə- siz, 1861, Pitti qalereyası, Floren- siya). Lakin F.-yə əsl iəhrəti kicik həcmli tabloları və etudləri (“LAR atə, ipəxsi kolleksiya, Florensiya. “Qarovuldacm, iiəxsi kolleksiya, Ro- ma), eləcə də kəskin xarakterli port- retləri (“Qoca ilxıcız, 1882, Falk kolleksiyası, Milan) gətirmindir. Ofortqlar da cəkmiidir. . FATӰM (nar. RQakip)—qədim romalı: larda allahların iradəsinin, tariı- sıalınmaz taleyin mӱcəssəməsi. Stoik- lərə gərə dӱnyanı idarə edən aqil TYBRƏ.

(AY HA (yeni lat. Eaipa, lat. Eaipa— mepələr və cellər allahı, heyvan su” ruləri Himayəcisi) — muəYYƏN ərazi və ya akvatoriyada yaiyayan heyvanlar. Bu və ya digər r-nun F.-sı muxtəlif Heyvan qruplarından (faunistik KOM- pləkəsdən) ibarətdir. Tundra, tayqa, naemoral, meiə, cəl, yarımsəhra, səh ra, pantropik, paleotropik və s. Fau- nistik komplekslər olur. “F.ə TED"

DAHIH3M

513

mini muxtəlif sistematik kateqoriya: dan olan heyvanlara (muəyyən ərazidə qumların F.-sı, becəklərin F.sıy yaxud muçəyYƏən dəvr heyvanlarına (mua- sir F., Miosen F.-sı və s.), ya da mçəy- Yən qatların heyvan qalıqlarına (kso- logiyada) aid edilə bilər. Elə hal- lar da olur ki, heyvanların ayrı-ayrı qruplarının ekologiyası və nəv tər- kibi birlikdə eyrənilir.

Əd.: Muəllif kollektivi, Azərbaycan faunası (Balıqlar, B., 1966: Xərcəng- lər. B.. 1976: Quplar, B., 1977, Məməli- lər. B.. 1978), Voronon D. Q.. Bio- qəeoqrafil, M., 1963: Kasim ov A. Q., Presnonodnal fauna Kankaza, B., 1972, FAUSTPATRON (alm. Ranmra(qoqe: Raiz— yumruq (burada—əl) -- əqatyon | —Yungul əl qumbaraatanı: taik və di: gər zirehli hədəflərlə mubarizə apar- maq ucun silah. F. ilk dəfə İkinci dunya mӱharibəsinin sonunda alman- fatist orlusu tərəfindən tətbiqedil- MH HP. barıtlı atımı olan iki tərəfi acıq luləyə arxa hissəsi ilə taxılan kumulyativ qumbaradan ibarət olur. F.-un kutləsi 5,35—3,25 gq- dır. 30 m məsafədəki hədəflərə atəi aza və ii mm qalınlıqında zi-

hləri deptə bilir.

FAXVERK (alm. Era. Eash — panel, seksiya--XUeqK— ii, —əsasən azmərtəbəli binalarda tətbiq elilən divar konstruksiyası nəvu. F. bruslardan (aqacdan, metaldan və dəmir-betondan) ibarət ufuqi və ila- quli elementlər, cəpinə qoyulmuzi da- yaqlar sistemindən Yaradılan kar- kasdır. Karkasın araları daili, kər- pic, samanlı gil və b. materiallarla doldurulur. F.-li tikililər orta əsrlərdə Qərbi Avropa me”marlıqın- la genip yayılmıidı. Aqac dayaq- lar, rigellər və dirəklər divarı bəl- mələrə ayırıb, ona dekorativ cəhət- dən ifadəli gərgkəm verirdi. Muasir tikintidə aqac karkaslı, araları kərpic və samanlı gil ilə doldurul- muli F.-lər, əsasən isti iqlimli r-n- larda, eləcə də sənaye tikililərinin kəməkci binalarında tətbiq edilir. FACİƏ (ər. 42..b—musnbət, bədbəxt- lik)—faciəvi (bax Faciəvilik) kol- liziyalar çzərində qurulan dram jap- rı: komediyanın əksidir. F.-də qəh- rəmanın xarakteri onu fəlakətə apa- ran cıxılmaz vəziyyətlərin, son dərə- cə gərgin mubarizələrin patetig təs- viri yolu ilə acılır. Ona gərə də, F.-lərin coxu mənzum ipəkildə Yazı- lır. F. dramaturgiyanın ən qədim nəvlərinləndir. İlk dəfə Qədim Yu- nanıstanda meydana cıxmıtidır: Dio

nisin ipərəfinə kecirilən xalq tama

iası (tragediya) ilə əlaqədardır.

Sonralar o əzunun ilkin mənasını itirərək, teatr tamatası nevlərindən birinə cevrilmindir. Esxil, Sofokl

və Evripidin F.-ləri məmhurdur. Or- ta əsrlərdə tənəzzulə uqrayan . SOİ Renessans, klassisizm və romantizm dəvrlərində yenidən cicəklənməyə bai1- lamıpdır (Lope de Veqa, Kalderon, V. TPekspir, P. Kornel, J. Rasin, F. 1Piller və 6.). Rus ədəbiyyatında A. S. Puikin, A. N. Ostrovski və L. N. Tolstoyun F.-ləri məihurdur. Azərb. ədəbiyyatında bu janrın ilk numunəsi N. Vəzirovun ca Musibəti- Fəxrədlinə əsəri hesab olunur. H. Cavil F.-nin kamil pumunələrini yaratmınidır. Sovet ələbiyyatın na F. nin nikbin, Həyatı təsdiq sdə Ys-

ASR=33, c, 9

tikinti)

ni, əzunəməxsus xususiyyətləri yaran- mımdır. Sosialist realizmi .-LƏ-

ripdə qəhrəman təkcə ipəxsi deyil, umumxalq muqəldəratı və mənafeyi uqrunda mubarizə aparır, lazım gəl-

dikdə canından da kecir. Qəhrəmanın əlumu onun mənəvi aləminin təntənə- si, qələbəsi kimi səslənir ( V. Viin- nevskinin *Nikbin faciəə, C. Cabbar- lının “Od gəlini F.-ləri və s.).

Ədil Marks K., Ənqelıs F., Ob iskusstis, t. 1—2, M., 1976:Qarayenvn Y., Faciə nə qəhrəman, B., 1965: A pon- stotel, Postika, B., 1974, Qeqelıh Əstetika, t. 3, M.. 1971, Aniğst A. A. Teoril dramı ot Aristotela do Lessinqa t. 1, M.. 1967: yenə onun, Teoria Ana- 5 Rosspi ot Putikipa do Cexona, M., 19/72. :

FACİƏVİLİK--fəlsəfi və estetik kateqoriya: insanın sərbəst fəaliyyə- ti qamanı ona iztirab gətirən, həyat ucun muhum sərvəti əhəmiyyət kəsb edən peyin məhvi prosesində baii və- rən həlledilməz ictimai-tarixi konf- likti səciyyələndirir. Mə”yusluqdan və dəhiətdən fərqli olaraq, F. məhvə məhkum hadisənin daxili təbiətindən terəyir. F. insan fəaliyyətinin sər- bəstliyini, mӱstəqilliyini nəzərdə tu- tur. O, insan fəaliyyətinin qanuna- uyqun və zəruri nəticəsi olsa da, fəaliyyətin əzu ipəxsiyyətin sərbəst qərarıdır. F.-dəki ziddiyyət budur ki, məhz insanın sərbəst fəaliyyəti onu məhvə aparan qarpısıalınmaz zərurəti həyata gecirir: insan həmin fəlakətin qariısını almara və ya on- dan qurtarmaqa calınidıqı yerdə hə- min zərurət onu yaxalayır (buna fa- ciəvi istehza deyilir). fr muhum unsuru olan məyusluq və dəhipət tə- sadufi xarici quvvənin mudaxiləsi nəticəsi kimi deyil, insanın əz fəa- liyyətinin nəticəsi kimi faciəvidir. Mərhəmət, gədər oyadan melodramatik- likdən fərqli olaraq, insan yalnız umidsiz taleyinin passiv obyektinə cevrildiyi yerlə F. ola bilməz. F.- in ulvilik ilə yaxınlıqı insalın iztirabında təzahӱr edən ləyaqəti nə əzəməti ideyasından ayrılmazlıqında dır. Qəhrəmanın ulvi-copqun iztira- bının forması kimi F. iikbinlik və bədbinlik antipomiyası hududun- dan kənara cıxır: 1-ci F, də aikara cıxal toqqumapın həllolunmazlıqı ilə, itirilməsi arau olulmayanın əvəzsiz itirilməsi ilə, 2-ci--taleyin hekmunə qariı cıxan, məqlub olduqda belə opunla barıimayan apəxsiyyətin qəhrəmancasına fəallıqı ilə istisia edilir. F.-in Həmidə muəyyən icti- mai-tarixi məzmunu olmulidur. İnsanın sərbəst fəaliyyətini mu- hum saymayan Qədim TPərq fəlsəfəsin- də F. ailayını milənməmindir. Ai- tik və orta əsr fəlsəfəsində də xu- susi F. nəzəriyyəsi yoxdur: burada F. təqlimi varlıq nəzəriyyəsinin ayrıl- maz cəhətidir. Marksizm-leninizm F.-in ictimai-tarixi ailayıpını irəli sӱrərək, onu istismarcı cəmiy: yətin antaqonizminin ilkin tpərti saymıtdır. F.-in incəsənətlə sps- sifik təcəssum forması faciədir (PPekspirin 4 Hamletən, Pumikinin

Boris Qodupovmu, N. Vəzirovun “Mu

sibəti, Fəxrəddinən və s.). FAYİZM (ital. fascismo, fascio— dəstə, baqlı, birlik)—kapitalizmin umumi bəhranı pəraitində meylana gkəlmiiy ən mӱrtəce siyasi cərəyanlar-

dan biri. İmperialist burjuaziyanın ifrat irticacı və təcavuzkar hissəsi- ni təmsil edir. Fəhlə sinfinin və butun zəhmətkeilərin cıxınlarını boqur, davakar antikommunizm, qatı millətcilik, irqi ayrı-seckilik Ya- yır, miqalcılıq siyasəti Yeridir. F. "qmumi cəhətləri ilə Yanapı siyasi və ya militarist quvvələrin ustunluk də- rəcəsinlən asılı olaraq muxtəlif forma ala bilər (məs., militarist TYB- vələrin ustuçiluyu hərbi-fatist reji- mi yaradılması ilə nəticələnir və s.).

F.-in ideya əsasını əzundən əv- vəlki murtəce tə”lim və nəzəriyyələr OK, A, ne Qobino, J. V. de Lapuj, X. Cemberlen və 6.-nın irqci ideya- ları: K. Y. Durinq, K. A. Qrinqmut və V. M. Pruikevicin antisemit fi- kirləri: F. Ratsel, Y. R. Cellen və K. Haushoferin geopolitika 12 limlə- riqz F. Nitsie və O. Ptenqlerin an- tidemokratik baxıipları, tpangerma- nizm və s.) təikil edir. F. bir tə- rəfdən irqlərin qeyri-bərabərliyini, cfurerlikə, ctotal dəvlətə prinsip- lərini irəli surur, digər tərəfdən acxalq birliyindənə, milli qurur his- sindən dəm vurur, sosializm ideya- larından riyakarlıqla istifalə edə- rək əzunə genin sosial baza yaratmara calınır. A. Hitlerin * Mayn kampfə (“Mənim mubarizəmə) kitabı həmin mӱrtəce fikirlərin toplusudur.

İlk fatist təkilatları 1919 ilin yazında İtaliyada gecmiiy cəb- həcilərin millətci. yarımhərbi dəs- tələri ppəklində meydana gəlmiitdir. 1922 ilin oktyabrında failistlər cRoma uzərinə yurulmə təppkil edərək əz bacıları (cducej) B. Mussoli- ninin bai nazir təyin edilməsinə pail oldular.

Alman-fatist Nasiolal-sosialist (N-S) partiyası (rəsmi alı: Almaniya N-S Fəhlə, Partiyasıyu 1919 ildə Yaz ranmınndır. 1933 ilin yanvarında fa- iistlər əz crəhbərələri (furer) A. Hitler batida olmaqla hakimiyyəti ələ gecirdilər. Xalqda hər vəchlə ipovinist və təsbkarlıq əhvali ruhiyyə- sini qızılidıran fatistlər ilk gun- dən qopmu əlkələr barədə təcavuz- gkarlıq xətti yeritməyə bailadılar. SSRİ ini Həlledici rol oynadıqı antihitler koalisiyasının İkinci dunya muharibəsinlə faiist bloku əlgələri uzərində qələbəsi bir cox elkə xalqlarını fFatizm aulmundəln xilas etdi, F.-in qӱvvələrini sarsıt- dı. Lakin beynəlxalq imperializm F.i gokuidən məhv etməyə mane oldu. Faitist rejimlərinə Portuqaliyada Yalnız 1974, İspaniyada isə 1975 ildə son qoyuldu. Cili, CAR, Salvador, Paraqvay, Haiti nə s. elkələrdə fa- iist rejimləri indi də həkm surur və imperialist devlətləri tərəfildən mudafiə olunur. Bir sıra əlkələ (AFR, ABİT, İtaliya və s.) muxtəlif neofatist qrup və partiyalar məvcud- dur (bax Neofainamu. Kommunistlər Omlipda olmaqla dunyanın butun mutə- rəqqi və demokratik quvvələri F.-in hər cur təzahӱrlərinə qariı qətiy- Yətlə mӱbarizə aparırlar.

Ədl Qorbacen M. S., Sopet xal- qının olməz Hunəri, vFKommunistə qəzv- ti, 9 may, 1965: Alat ri P., Propexoj- denis fəiizma, per. s itadl,., M.. 1961, Tolhitti P., Lekini o Fatizme, per. sital., M., 1974: Hlank A. S., İz is- tormi ranneqo fatizma p Qermanii, M., 1978, İstoria failizma v Zapadnon Evro=

514 | |

Pirinhi K. K., Stra- rna v borhbe pro- (1934 — 1939), M..,

ne, M., 19/8, TeTHS 1 taktika Kominte

tiv fatizma i BÖHHbi 1979: Pomorin 1O0., GӦnqe R., Neo- nadistı, M.. 1980, Dimitrov, r. Statıi i reci protinv faiizma, Ufa, 1980: Rax im ir P. G),, Proipisxojdenie faiizma, 1981: Propess o podjoqe

qenxstaqa i Qeorqin Dmitrov, v 3-x T., t. 1, M., 1981, BnaHk A. C., Crapniit

novın fa pizm, M., 1982.

(ALIVIH (anM. Faschine, nar. fascis— cubuqlar baqlısı, dəstəsi)—silind- rik cırpı dəstəsi, cırpılar bir- birinə burulmuiq cubuq və ya məftil- lə bərk aranın olur. Yungul (uz. 2—5 m, diametri 25—30 sm) və aqır (uz. 5—10 m, diametri 1,6—1,2 m) nevləri var. Aqır nəvuӱndə cubuqlar arasına iri caqıl, cınqıl və s. lol- durulur. Hay sahillərini və torpaq qurquların yamaclarını bərkitmək, drenaj və s. duzəltməx, bataqlıqlarda yol salmaq ucun iplədilir. FAİYYİST HƏBS DUPMYƏRGƏLƏRİ— alman faitistlərinin siyasi dutimən hesab etdikləri iəxsləri və hərbi əsirləri xususilə sərt rejimdə sax- ladıqı dupərgələr. F.H.d.-nin məh- busları sırasına faitizm əleyhdar- ları, kommunistlər, həmcinin əqidə- sinə, dininə, irqinə və s. gərə TƏ” THÖ olunanlar daxil idi. İlk F.H.d. 1933 ilin martında Daxau yaxınlıqında yaradılmındı. F.H.d.-nin coxu adam- ları kutləvi surətdə qırmaq ucun qaz kameraları, krematorilər və s. vasi- tələrlə təchiz edilmidi. F.H.d.-ndə məhbuslara mə”nəvi, fiziki əzab və ilgəncə verir, onları aclıqdan əl- durur, ӱzərlərində muxtəlif tibbi atəcrubəjlər aparır, qaz ilə Soqurdu- lar. Osventsim, Maydanek, Treblinka, Mautxauzen, Buxenvald, Zaksenxau- zen, Ravensbruk, Flossenburq, PPut- qof və s. dutpərgələr əsl əlum fab- rikləri idilər. F.H.d.-nə nyıumyuu 18 mln. Avropa vətəndaiından 11 mln.-dan coxu məhv edilmindi. E. Telman, Y. Fucik, Musa Cəlil, gen.-l. D. M. Karbıtev və 6. F.H.d.-ndə həlak ol- mutilar. F.H.d.-nin bir cox məhbu- su həbsdən qacmınl, Muqavimət və an- tifatist hərəkatına qopulmudu. Almaniyada, Fransada, İtaliyada, Poliada və s. əlkələrdə F.H.d.-ndə digər millətlərdən olan hərbi əsir:- lərlə yanapı azərb. əsirlərin də yaratdıqı gizli antifatist təiki- latları Muqavimət hərəkatında muəy- Yən rol oynamıqdı. Bu təigilatla- rın tərkibində M. Huseynzadə, M. Seyidov, C. Həkimli, Ə. Aqayev, Ə. Babayev, M. Məmmədov, Ə. Cəbrayı: lov, 1P. Məcidov və 6. cəsur qəhrəman- lar fəaliyyət gəstərminlər. Almani- Yada F.H.d. sistemi alman faipizmi- nin darmadarın olunması ilə məhv edildi, Nurnberq muhaximəsində vəh- pilik təzahuru kimi pislənildi. F.H.l. və bu qəbildən əlan dupərgə- lər Cənubi Koreyada, Cənubi Vyetnam- da, Yunanıstanda, İspaniyada, Portu- qaliyada olmutdur. Faiist rejim- lərinin həkm surdu yu Cilidə, CAR da həmcinin AB1P-da bu tipli duipərgə lər indi də var. Bir cox kecmiii | .H.d.-nin ərazisində muzeylər yara- dılmıi, abidələr qoyulmuzndur.

Ədə Datne r İIIT,, Prestuplenin ne- mepko-fatistskoqo vermaxta v otnopenii voennoplennıx vo vtoroi mirovonN BOİTHƏ, M., 1963, Semiraqa M. İ,, Sovetskie

FAYPİN

lodi v evropeNskom Soprotivlenii, M.,

1970.

FAİYODA BƏHRANI (1898)— Misir- də həkmranlıq ustundə B. Britaniya ilə Fransa arasında ba vermiiy mu- naqipə. Fransızların Yuxarı Nildə Faitoda (indiki Kodok) k.-ni tutması (1898, iyul) nəticəsində yaranmıiydı. Lakin B. Britaniya ilə dəniz vurui1- masına hazır olmayan və Avropada məvqelərinin zəifləyəcəyindən ehti- yat edən Fransa son nəticədə geri cə- kilməyə və kapitan Mariyanın dəstə- sini Fatodadan cıxarmaqa məcbur oldu (Z noyabr). İngiltərə— Fransa saziiinə (1899, 21 mart) əsasən Fransa Mərkəzi Afrikada bə”zi kompensasi- yalar aldı. Sonralar getdikcə artan İngiltərə— Almaniya və Fransa— Al- maniya ziddiyyətləri B. Britaniya ilə Fransanı yaxınlatdırdı və 4 ntn- tanın yaranması ucun zəmin hazır- ladı.

FEBA — Saturn planetinin peyki. Onun mərkəzindən orta məsafəsi 129550 min km, diametri 220 km-dir. Ameri- kan astronomu U. Pikerinq kəif et- mipdir. (1898).

FEVRAL (lat. Eehqiaqtiz, hərfi Mə” nası—təmizləmə ayı)—Qriqori təqvi- mində ilin ikinci ayı (28 gun| uzun ildə 29 gun). Adı Favn allahının adı ilə baqlıdır.

FEVRAL BURJUA-DEMOKRATİK

İNQİLABI (1917)—Rusiyada mutlə- qiyyəti devirmiti və sosialist inqi- labına kecmək zə pərait yaratmı ikinci inqilab. Birinci dunyYa mu- haribəsi (1914—18) əlkədəki ziddiy- yətləri son dərəcə kəskinlətdirərək inqilabi partlayıti ucun əlveriili iyərait yaratmılldı. Muharibə edən dəvlətlərdən ən cox iqtisadi sarsın- tı gecirən Rusiya idi. 1917 ilin əv- vəlində Rusiya təsərrufat fəlakəti qarilısında dururdu. İnqilabi bəh- ran əlkənin butun sosial-iqtisadi və siyasi həyatını burumulidu. Mut- ləqiyyətin devrilməsi, lemokratik qesp.qurulması, mӱlkədar torpaq sa- hibliyinin ləqvi, milli zulmun məh- vi inqilabın əsas vəzifələri olaraq qalırdı.

1905 ildə olduqu kimi F.b.-d. i.-N- da da uc siyasi cəbhə—hekumət cəb- həsi, liberal burjua cəbhəsi və inqi- labi-demokratik cəbhə fəaliyyət gəs- tərirdi. İnqilabi-demokratik cəb- hənin əsasını sənayə proletariatı (1917 ildə 3,6 mln.-dan cox) təiykil edirdi. İnqilabın hegemonu və bali- lıca hərəkətverici quvvəsi olan Ru- siya proletariatı ardıcıl və mubariz inqilabi quvvə kimi cıxıin edir, yuksək siyasi keyfiyyətləri ilə fərq- lənirdi. Fəhlə sinfi muharibəyə və carizmə qarpı umumxalq mubari- səcHnə bapcılıq edir, əsgərləri və kəndliləri əz ardınca aparırdı. İnqilabi quvvələrə leninci strate- giya və taktika ilə silahlanmınl bol- pieviklər partiyası və onun əlgədə vahid rəhbər mərkəzi— RSDFİ MK- nın Rus burosu baicılıq edirdi. Menieviklər və eserlər saziyici siya- sət yeridərək muxalifətci burjuazi- yanı mudafiə edir və hakimiyyətin ona verilməsində tə kid edirdilər. Mutləqiyyətə qaripı mubarizənin tale- yi xeyli dərəcədə 10 milyonluq rus ordusunun məvqeyindən asılı idi. Bolipeviklər ordunu inqilabın tərə- finə cəkmək ucun var quvvə ilə Ha-

lıtpırdılar və buna nail oldular. RSDFP cətin iyəraitdə kutlələri mutləqiyyətlə həlledici deyçiylərə ha- zırlayırdı. I

1915 ilin yazından tətil hərəkatı gucləndi. Onun ənundə 400 minlik Petroqrad proletariatı gedirdi. Fəh-

lə sinfinin inqilabi muçbarizəsinin

tə”siri altında ordu və donanmada in- qilabi cıxınlar gӱcləndi. 1917 ilin

əvvəlində inqilabi beəhran elkənin

sosial-iqtisadi nə siyasi həyatının

butun sahələrini burumuiydu. Bol-

ieviklər partiyasının caqırını ilə

Petroqrad, Moskva, Bakı və s. iəhər-

lərdə “Qanlı bazar guӱnuənun ildənu-

mu qeydolundu. Bu cıxınlar kutləvi

siyasi numayinlərə və mutləqiyyətə qariyı acıq mubarizəyə gecməyin 6anı-

lanqıcını qoydu. Fevralın 23-u (mar-

tın 8-i) inqilabın ilk gunu oldu.

Həmin gun Petroqradda 128 mindən,

bir gun sonra 200 mindən cox fəhlə

tətil edirdi. Fevralın 25-də 300 min

nəfərin iitirak etdiyi umumi siyasi

tətil baplandı. İP Nikolay Petroq- rad hərbi dairəsinin komandanı ge- neral S. S. Xabalova paytaxtda ciyu-

luqluqlarıq təcili yatırtmaq əmri verdi. Petroqrada əlavə qopyun gəti- rildi. Polis və qopunla qanlı toq- qutimalar oldu. Kutləvi həbslər geci- rildi. Lakin həkumət inqilabi hadi- sələrin qarilısını almaqa qadir de-

yildi. Fevralın 27-də (martın 12-də) Petroqradda umumi siyasi tətil si- lahlı usyana cevrildi. Mubarizənin geditində quvvələr nisbəti inqilabın

xeyrinə dəyitdi. Ordu və donanmanın inqilabın tərəfinə kecməsi kutləvi hal aldı. Fəhlə və əsgərlərin birgə səyyi nəticəsində, demək olar, irələr butunluklə tutuldu. Fevralın 27-də alpam RSDFP MK-nın cRusiyanın butun vətəndatlarınam manifesti e”lan olundu. Manifest Muvəqqəti in- qilabi həkumət yaratmaqa, demokratik resp. qurmaqa, mӱlkədar torpaqlarını musadirə etməyə, 8 saatlıq ii gunu muəyyən etməyə, imperialist muharibə- sini təcili dayandırmaqa caqırırdı. Fevralın 28-də (martın 13-də) Petro- pavlovsk qalası, Qıti sarayı tutullu. Petroqradda inqilab qalib gəldi. Pet- roqrad qroletariatı carizmə qariı mӱbarizənin geditində fəhlə deputat- ları Sovetləri yaratmaqa baiilamı1- dı. Hələ fevralın 24-u və 25-də muçəs- sisələrdə Sovetə seckilər gkecirilir- di. V. İ. Lenin yazırdı: c...1917-ci ilin fevralında kutlələr Sovetlər yaratmıiidılar, hətta hec bir partiya bu tiuarı hələ e”lan etməyə macal tap- madan Yaratmındılarq (Əsər. tam kul- liyyatı, c. 36, səh. 6). Fevralın 27- də axiam Petroqrad Sovetinin ilk ic- lası oldu. Eser və menieviklər So- vetdə rəhbərliyi ələ gecirdilər. Bu- nun bir sıra səbəbi var idi. İnqila- bın həlledici anlarında boliyevik- lər bilavasitə kucə mӱbarizəsində i11- tirak edirdilər. Meniyeviklərdən . fərqli olaraq, bolpeviklər muharibə illərində olduqca gizli iyəraitdə fəaliyyət gəstərmiin və aqır tə tiblə- rə məruz qalmılidılar. Fəhlə sinfi- nin siyasi cəhətdən geri qalmıpi his- səsi, Rusiya əhalisinin əksəriyyətini təppkil edən xırda burjua kӱtlələri eser və menieviklərin ardınca gedir- di. Muharibə illərində Petroqrad proletariatının tərkibi xeyli ləyit- mim, hərbi istehsalın artması ilə

onun sayı, əsasən,xırda burjua təbə- qələri hesabına coxalmımldı. RSDFP

-nın Rus burosu əsas diqqəti si- lahlı usyana vermip, yeni hakimiyyə- TİN təikili məsələsinin həllində ləng tərpənmitdi. Xalq kӱtlələrinin təzyiqi altında Petroqrad Soveti ilk gunlər proletariat və kəndlilərin in- nı, cfəhlə həkumətik kimi fəaliyyət gəstərməyə baliladı və bir sıra muhum qərar ki etdi. Lakin eser və mentpe- viklər S.ӧvetin inqilabi fəaliyyəti- nə mane olurdular. Onların xəyanət- kar mevqeyi Muvəqqəti inqilabi həku- MƏT Yaratmaqa imkan vermədi. Petro- qrad Soveti icraiyyə komitəsinin əzu- nu Lakimiyyət orqanı e”lan edəcəyin- dən qorxuya dupən burjuaziya fevra- lın 28-nə gecən gecə Dəvlət duması- nın Mӱvəqqəti komitəsinin yaradıl- dıqını bildirdi. İnqilabın ingki- ipafını dayandırmaqa və monarxi- yanı xilas etməyə calıtpan Muvəqqəti komitə P Nikolayla danınıqa bap- ladı və o, martın 2-də qardapı Mixai- lin xeyrinə taxtdan əl cəkdi. Lakin ertəsi gun Mixail də hakimiyyətdən imtina etdi. Bolieviklərin etira- zına baxmayaraq, Petroqrad Soveti- nin icraiyyə komitəsi Mӱvəqqəti ko- mitəyə heəkumət tətil etmək huququ verməyi qərara aldı. Martın 2-də knyaz G. Y. Lvov balda olmaqla bur- jua Mӱvəqqəti hekuməti təikil edil- di. Beləliklə, əlkədə ikihakimiyyət- lik yarandı.

Proletariatın inqilabi mubari- zəsi kəndliləri də hərəkətə gətirdi. Ordu və donanma sur”ətlə demokratik- ləpirdi. Milli r-nların — Ukrayna, Belorusiya, Qafqaz, Pribaltika və Orta Asiya zəhmətketləri inqilabi mӱbarizəyə qopuldular. Martın so- nunadək Rusiya imperiyasının butun ərazisində inqilab qalib gəldi.

Petroqradda inqilabın qələbəsi xəbəri Bakıya martın 2-də catdı. Bakı, Yelizavetpol, Nuxa, Naxcıvan və s. pəhərlərdə mitinq və numayitlər gecirildi. Martın 6-da Bakıda fəh- lə deputatları Soveti Yaradıldı. Mart—aprel aylarında Azərb. qəza- larında da Sovetlər təpjil olundu. Lakin Sovetlərdə coxluq eser və men- ieviklərə, millətci ərk zı mayəndələrinə məxsus idi. | 5-DƏ ARARAT, 10-na isə Azərb. ın bapqa təhərlərində Mӱvəqqəti heky- MƏTHH yerli orqanları— İctimai TəHi- gilatların icraiyyə komitələri Ya- nən Beləliklə, Azəri Da ikİ-

akimiyyətlik meydan ldi.

Məzmununa gərə burjua-demokratik inqilabı olan F.b.-d.i. Avropa ol- gələrində baiq vermiil burjua inqi- lablarından tamamilə fərqlənirdi. Avropa inqilablarının qələrəsin- dən sonra hakimiyyəti burjuaziya ələ gecirmisyidi. .b.-d.i. isə imperia- lizm dəovrunun ilk qalibiyyətli xalq inqilabı idi və carizmdən fəhlə və əsgər deputatları Sovetlərinə SIC- rayıtp etməklə adi burjua inqilabın- dan irəli getmitdi. Bu inqilab bur- juaziyanın hakimiyyəti ilə Yanatpı proletariat və kəndlilərin inqila- bi-demokratik diktaturası orqanla- rını meydana gətirmiit, inqilabın yeni, sosialist mərhələsinə kecmək ucun ilkin ipərtlər Yaratmınndı. İn- qilabın qələbəsi nəticəsində Rusiya dunyada muharibə edən devlətlər icə-

33*, c. 9

FEDİN

risində ən azad əlkəyə cevrildi. F.6b.-d.i.-nın qələbəsi butun dunyada inqilabi, milli azadlıq hərəkatına guclu təkan verdi. Bu inqilab bolipe- viklər partiyasının V. İ. Lenin tə- rəfindən hazırlanmıpq strategiya və taktikasının duzgunlu yunu təsdiq et- Dİ və SMUSUHATDUY muharibəsinin və- təndati muharibəsinə cevrilməsinin baplanqıcı oldu.

Əd. Lenin V. İ., Əsərləri (bax Mə"lumat cildi, H. 1, səh. 187—192): Sov. İKP tarixi, B., 1972, SSRİ tarixi, c. 2, B., 1963: Azərbaycan tarixi, c. 2, B., 1964: İstoria KPSS, t. 2, M., 1967, İs- torii SSSR, t. 6, M., 1968, Partil bolh- pevikov v Fenralhskov revolopii 1917 qoda, M., 1971: CermenskiNn E. D., TU Qosudarstvennal duma i sverjenie pariz- ma v Rossini, M., 1976, Mini N. İ., İs- toril Velikoqo Oktabria, 2 izd., t. 1, M., 1977, Sovetskan istorioqrafil Fevralı- skoN burjuazno-demokraticeskon renolgə- pii. Leninsgkai konpepiil istorii Fevra- nn i kritika ee falısifikatorov, M., 1979: Pupkareva İ. V., Fevralı- skal burjuazno-demokraticeskal revolko- pil 1917 q. v Rossii, M., 1982, T o gav- kin V. Q., PQaqin Ə. M., V. İ. Lenin o trex rossiİskix repolopiinx. Sopialhv- no-zkonomiceskie problemı, M., 1984.

FEVRAL İNQİLABI (1848)—Fran- sada İyul monarxiyasının devrilmə- si və respublika rejiminin qurulma- sı ilə nəticələnən burjua-demokra- tik inqilabı. F.i. tarixdə fəhlə sinfinin mustəqil siyasi bir quvvə kimi cıxın etdiyi ilk burjua in- qilabı idi. F.i. Fransada 1848 il asının. ballanqıxı oldu. ER, edder, edders, Yuli Yanovic (İvanovic) (19.6.1438, Koknese, indiki Stucka r-nunda— 1.2. 1909, Nejin, indiki Cerniqov vil.-n- dəy—latıt boyakarı, milli realist mənzərə məktəbinin banilərindən bi- ri. Peterburq (1856—62) və Dusseldorf (1875—76) rəssamlıq akademiyaların- da oxumutidur. Latviyanın təbiətini

təsvir edən tablolar yaratmıtidır (“Tufanlı geyun mənzərəsiə, 1873, caQəbiristanə, 1880-ci illər, cPerse

cayıə, 1890, “Qauya cayının vadisiə, 1891, “Koknesedə qəsr xarabalıqlarıə, 1904, “Siqulda parkındaə9, 1905—07, hamısı Lat.SSR Rəssamlıq Muzeyin- dədir, Riqa). g FEDERAL TƏHQİQAT BUROSU SET) (Federal Bureau of Investigation, V1)— ABİP ədliyyə nazirliyinin mçəs- sisəsi. FTB qarpısına ABİT federal qanunvericiliyinin pozulması ilə əlaqədar təhqiqat miləri aparmaq və dəvlətin təhlukəsizliyini tə”min et- mək, həmcinin bu sahədə ABİT dev- lət aparatının butun orqanlarının fəaliyyətini əlaqələndirmək vəzifə- si qoyulmutlidur. FTB hədə-qorxu, bəh- tan, Tə THÖ, xəfiyyə və təxribatcılıq vasitələri ilə inqilabi Hərəkata, mӱtərəqqi tipkilat və ipəxslərə qar- ilı mubarizə aparır. FEDERAL İYURA —

Ppurası.

FEDERASİYA (son lat. Qoedeqa(ybo— ittifaq, birlik)—1) devlət qurulutu forması: huquqi cəhətdən mçəyyən si- yasi mӱstəqilliyi olan bir necə dəvlə- tin bir ittifaq dəvlətində rəsi məsidir. İlk burjua F.-sı ABİT1 on- mutidur (1787 il Konstitusiyası uz- rə). AFR, İsvecrə, Avstriya, Kanada, Braziliya, Meksika, Argentina, Ve- nesuela, Hindistan, Pakistan, Birma, Malayziya, Avstraliya, Nigeriya da

bax İttifaq

515

F.-dır. SSRİ, YSFR, CSSR sosia- list F.-sıdır. F.-nın fərqləndirici əlamətləri: 1. F.-nın ərazisi onun ayrı-ayrı subyektlərinin (iptat, kan- ton, torpaq, muttəfiq resp. və s.) əra- zisindən ibarətdir: 2. F.-nın subyekt- lərinə, adətən, təsisat huququ, yə”ni əzlərinin konstitusiyalarını qəbul etmək huququ verilir: Z. F. və onun subyektləri arasındakı səlahiyyət fərqini ra konstitusiyası muəy- yən edir: 4. F.-nın hər bir subyekti- nin əz huquq və məhkəmə sistemi var: 5. F.-ların coxunda eyni zamanda va- hid ittifaq vətəndailıqı və muttə- fiq vahidlərin vətəndaplıqı məv- cuddur. |

Sosialist F.-sı burjua F.-sın- dan kəklu surətdə fərqlənir. SSRİ- də və sosialist əlkələrində tarixdə ilk dəfə olaraq F. milli məsələni həll etməyin dəevlət forması olmuit- dur. Sosialist F.-sı milli ərazi prinsipinə, F.-nın suveren və bəra- bərhuquqlu ӱzvlərinin kenullu bir- ləpməsinə (onlar istədiyi vaxtda F.- dan sərbəst cıxmaq huququna malik- dir) əsaslanır.

2) Beynəlxalq, yaxud milli ictimai təppkilat (məs., Beynəlxalq demokrat qadınlar F.-sı, idman F.-sı). FEDERATİV RESPUBLİKA — bax Respublika, Federasiya. € EHEPATNDHAP (öp. federes), Fra n- sada—1) Beyuk Fransa inqilabı- nı qorumaq məqsədilə yaradılmın kə- nullulərdən ibarət birləiymələrin Srelerasiyaların uzvləri. Marsel

.-ı daha cox məphur idilər. Onlar Parisə inqilabi himni—cMarsely"- zamnı gətirmitpdilər. 2) 1815 ildə cYuz gӱnə dəvrundə xarici mudaxilə- yə mӱqavimət gestərmək və Burbonlar monarxiyasının bərpa olunmasına yol verməmək ucun yaradılmınd kenullu dəstələrinin uzvləri. 3) 1871 il mar- tın 18-i ərəfəsində cResp. milli qvardiya federasiyası?nda birlənmin milli qvardiyacılar, Paris Kommu- nasının (1871) mudafiəciləri. FEDİN Konstantin Aleksandrovic (24.2. 1892, Saratov— 15.7.1977, Mosk- va)—rus cobeT )a- aq “əl zıcısı. SSRİ EA 57902 akad. (1958), ADR || incəsənət akademi- |: YacbıHbiH M. YaBy ll 1958), Sosialist

məyi Qəhrəmanı 1595 (1967). SSRİ Dəev- | lət mukafatı lau- reatı (1949). Mos- kva ticarət in-tunu bitirmitidir(1914). Rusiyada Vətəndail muharibəsi (1918— | | 20) illərində 7-ci ordu qəzetinin re- daktoru olmulidur. İlk hekayə toplusu Ilə, 1923 ildə nətir edilmiit- dir. 41Pəhərlər və illərə (1924) ro- manı Beyuk Oktyabr sosialist inqi- labı və Vətəndaip muharibəsi hadisə- lərindən bəhs edir. “Qardailarqə (1927— 28) romanı inqilabi sənət prob- lemlərinə həsr olunmutdur. cAvropa- nın oqurlanmasıq (kitab 1—2, 1933— 35) və 4,,Arktur“ sanatoriyası (1940) romanlarında burjua dunyasının si- yasi və əxlaqi normaları pislənilir. Vətənpərvərlik, qələbəyə inam, faiyiz- mə nifrət F.-in muharibə dəvru Ya- radıcılıqrının əsas məvzularıdır |“Hisslərin imtahanız (1942) pyesi,

516

FEDİNQ

cBir necə yapayıtı məntəqəsi (1943) və “Leninqradla gərutiə (1944) ocerk və hekayə silsilələriYy. *İlk sevinc- lərə (1945), eTəpuöə yayə (1947—48), cTonqalgı (kitab 1—2, 1961—65) trilo- giyasında rus xalqının inqilabi mu- barizəsi, rus sovet ziyalılarının xa- rakterinin təpəkkulu, rus cəmiyyəti- nin inqilabi yolla yenilətiməsi ide- yasının qanunauyqunluqu, sovet xalqı- nın dəyuti rətadəti epik bədii əksini tapmıpdır. cYazıcı, incəsənət, za- man (1957, təkmillətdirilmin nəir- ləri 1961, 1973) kitabı, “Qorki bizim aramızdadırq (1941—68) adlı xatirə əsəri var. Əsərləri SSRİ xalqları dillərinə və bir cox xarici dilə tər- cumə edilmitl, ekranlatdırılmınn- dır. SSRİ Yazıcılar İttifaqı İda-

ə Hey”ətinin birinci katibi (1959—

1) və sədri (1971—77), SSRİ Ali Sovetinin deputatı (6—9-cu carırınl) olmutdur. 4 dəfə Lenin ordeni, Okt- yabr İnqilabı ordeni, 2 batqa orden, 2 ADR ordeni və medallarla təltif edilmindir.

— Əsərləri: İlk sevinclər, B.., 1953: Qəribə yay, B., 1961, Sobr. soc., t. 1—10, M., 1969—73: Sobr. soc., v 12-ti tomax, t. 1—7, M., 1982—85.

ƏƏ.: Rus sovet ədəbiyyatı tarixi, B., 1976: Brabvnina B., Konstantin Fe- DİN, 5 izd.. M., 1962, Kuznepov N. İ., Romanı Konstantina Fedina, 2 izd., M., 1980: Buqaenko P., Romantices- kal triloqil K. A. Fedina, M., 1981. FEDİNQ (ing. Eadpr, Qade—tədricən zəifləmək, yox olmaq)—radiodalqalar qəbul olunduqda siqnalın gucunun (sə- viyyəsinin) təsadufi və ya dəvri dəyiii- məsi, F., əsasən, radiodalqaların ionosfer və troposfer yayılmasında mutpahidə olunur. Əksər hallarda radiodalraların interferensiyası ilə izah edilir. F.-in qarpısını al- maq ucun gucləndirməni avtomatik tənzimləyən qurqulardan, xususi ante- na və s.-dən istifadə edilir. Bax Radiodaleaların yayılması. FEDKO İvan Fyodorovic (6.7.1897, indiki Sumı vil., Romnı r-nunun Xmelyovo k.—26.2.1939)—sovet hərbi xadimi, 1-ci dərəcəli ordu komanda- nı (1938). 1917 ildən Sov. İKİ uzvu. 1918 ildən Sovet Ordusunda xidmət etmitidir. Fəhlə-Kəndli Qızıl Ordu- su Hərbi Akademiyasını (1922) bitir- midir. Vətəndai muharibəsində 11-ci ordunun komandanı, PTimali Qafqaz qopunlarının bai komandanı, Krım respublikası HİPQ-nin uzvu və Krım ordusu komandanının gkəməkcisi və s. vəzifələrdə olmui, Kronitadt an- tisovet qiyamının və antonovculuqun ləqvində muhum rol oynamıimdı. Mu- haribədən sonra bir sıra məs”ul vəzi- fədə, 1937 ildən Kiyev hərbi dairəsi qopunlarının komandanı, 1938 ildən SSRİ xalq mudafiə komissarının birinci muavini idi. SSRİ Ali So- vetinin (1-ci caqırıti) deputatı ol- mup, SSRİ Ali Soketi Rəyasət Hey- ətinin uzvu secilmtiidi. Lenin orde- ni və 4 Qırmızı Bayraq ordeni ilə ti edilmiidir. : FEDORENKO Nikolay Prokofyevic (d. 11.5.1917, USSR Zaporojye vil.-nin Preobrajenko k.)—sovet iqtisadcısı. SSRİ EA akad. (1964: m. uzvu 1962). SSRİ EA İqtisadiyyat bəlməsinin akademik katibi (1971), SSRİ EA Rə- yasət Hey”ətinin uzvu (1971). SSRİ Devlət mukafatı laureatı (1970). 1942 ildən Sov. İKP uzvu, 1963 ildən

SSRİ EA Mərkəzi İqtisadiyyat-Ri- yaziyyat İn-tunun direktoru, 4“ Ekono- mika i matematiceskiye metodıq jur- nalının baiq redaktorudur. F. dun- yanın bir cox dillərində nəiyr olun- Myul 300-nəH cox elmi əsərin muəlli- fi, Beynəlxalq Ekonometriya Cəmiy- yətinin fəxri uzvu, Vartava və Ce- nevrə un-tlərinin fəxri doktoru,

elm və texnika sahəsində Lenin və

Dəvlət mukafatları Komitəsinin u3- vudur və s. Lenin ordeni, Oktyabr İn- qilabı ordeni, bapqa orden və medal- larla təltif edilmiitdir.

Ədl Jukova L. M.,Rumanie- va O. F., NikolaNn Prokofvevic Fedo- renko, M., 1979.

FEDORENKO Stepan Alekseyevic (20, 4.1908, Kiyev—27.4. 1972, Bakı)—So- vet İttifaqı Qəhrəmanı (24.3. 1945), stariina, 1941 ildə Sovet Ordusuna caqırılmındır. 1923 ildə Azərb. SSR-ə gəlmiit, Daxili İplər Nazir- liyində, Devlət bankında iitləmiii- dir. Beyuӱk Vətən muharibəsində HHM qopunlarında xidmət etmitdir. 1944 ildə Berezina cayının kecilməsində və Borisov i:.--nin azad olunmasında qəhrəmanlıq gəstərmipndir. Ordudan ə Di (1945) sonra F. Azərb. R Avtomobil Nəqliyyatı Nazirli- yi sistemində calıpmındır. Qırmı- zı Ulduz ordeni və medallarla təl- tif irili FEDOSEYEV ikolay Yevqrafovic (9.5.1871, Nolinsk, indiki Kirov vil. — 4.7.1898, Verrxəo- = ax =. lensk, indiki İr:- üb kutsk vil.-ndə) — ilk rus marksistlə- rindən biri. Ka- zan gimnaziyasında oxumuti, inqilabi təbliqata gərə 1887 ildə oradan cıxa- rılmıntndı. 1888— 89 illərdə marksist dərnəklərin təii- kilatcısı olmuii- dur. V. İ. Lenin | bunlardan birinin uzvu idi. Həbs və surgunə mə”ruz qalmıqidı (Vladimir həbsxanasında olarkən Samarada Ya- payan V. İ. Leninlə yazınimısdır). İntihar etmiiydir. F. marksizm məv- qeyindən bir sıra əsər Yazmıit, prole- tar partiyasının proqram layihəsini hazırlamıitdı (əsas mӱddəaları—mut- ləqiyyətlə , inqilabi mӱbarizədə prole- tariatın rəhbər rolu, kəndlilərin fəhlə ın DB bapllıca muttəfiqi olması, fərdi terrorun inqilabi . barizə vasitəsi kimi inkar edilməsi). V. İ. Lenin F.-i qeyri-adi iste dada malik və əz iptinə qeyri-adi dərəcədə sədaqətli inqilabcı adlandırmınidır (bax Əsər. tam kulliyyatı, c. 45, səh,

359). | .

FEDOSEYEV Pyotr Nikolayevic (d. 22.8.1908, indiki Qorki vil. Pilnin- ski r-nunun Starinskoye k.)—sovet filosofu və ictimai xadim. SSRİ EA akad. (1960: m. uzvu 1946), Sosia- list Əməyi Qəhrəmanı (197–), Lenin mukafatı laureatı (1983). 1939 il- dən Sov.İKP uzvu. SSRİ EA Fəlsə- fə İn-tunda elmi imici (1936—41) olmuli, Sov İKP MK aparatında (1941—55) mpləmip, həmcinin FBol- tpevikə, cPartiynaya jiznə jurnal- larının bali redaktoru, Sov.İKP MK yanında İctiman EA-da dilalek-

I listiceskoqo obidestva, 14 narodnıx mass i licnosti v istorii, M.,

bı, in sovremennosth, 2 izd., M.,

estestnoznanin, M., 198

tik materializm ka- fedrasının MY- diri olmutidura 195 5— 62 illərdə SSRİ EA Fəlsəfə İn-tunun direkto- idi, : | illərdə və 1971 il- dən SSRİ EA vi: tse-prezidentidir, 1967—73 illərdə Sov.=İKP MK ya- nında Marksizm- - Leninizm İn-tunun direktoru olmutidur. Əsas əsərləri ta- rixi materializm, elmi kommunizm, elmi ateizm, burjua fəlsəfəsi və so- siologiyasının tənqidi problemlərinə aiddir. SSRİ EA redaksiya-nəptriyyat ipurasının sədri olan F. muttəfiq resp.-ların redaksiya-nətriyyat pyura- ları numayəndələrinin Bakıda geci- rilən birgə iclasına (1979) bər lik etmipq, Bakıda kecirilən (dekabr, 1983) “Sovet adamının mə”nəvi alə- mində milli və beynəlmiləl cəhətlə- rin dialektikası umumittifaq elmi- praktiki konfransında cıxıip etmiil- dir. v. İKP 22-ci, 24—26-cı qu- rultaylarında MK uzvu secilmiptdir. SSRİ Ali Sovetinin (6—11-ci caqı- rıpy) deputatıdır. Mac.XR EA fəx- i uzvu, Bolqarıstan EA, ADR EA, exoslovakiya EA-nın əcnəbi uzvudur. 4 dəfə Lenin ordeni, 4 bappqa orden- lə, Karl Marks ad. qızıl medalla və digər medallarla təltif edilmiptdir, Əsərləri: Proinzvoditelhınıe si-

lı i proizvodstvennıe otnopenil sopia- M., 1955: Rolh

1956: Sopializm i qumanizm, M., 1958: Marksizm i volontarizm, M., 1968, Dina- lektika sovremennov əpoxi, M., 1975, Marksizm v 20 veke, Marks, onqelhs,

| 1977, problemı 1, Filosofin M naucnoe poznanie, M., 1983.

FEDOTOV Pavel Andreyevic (4.7, 1815, Moskva— 26.11. 1852, Peterburq)— rus boyakarı və qrafiki, rus təsvirn sənətində tənqidi realizmin banisi. Zabit olarkən və iste”faya cıxdıqdan (1844) sonra Peterburq Rəssamlıq Aka- demiyasında rəssamlıq təhsili al- mııpldır (1834—45). Yaradıcılıqı- nın erkən caqında (1 -cı illərin ortalarınadək) karandai rəsmləri, karikaturalar, akvarellə iplənmiii batal səhnələri, portret və kompozi- siyalar cəkmiidir. Yetkin yaradıcı- lıq devrundə (1840-cı illərin sonuna- dək) F. əsasən yaqlı boyalarla ipilə- MHUI, Yaratdıqı tablolar seriyasında (c Qəravətlənmiiy kavalerə, 1846, eXaq suyuna salmaqə, 1847, 4“Tələbkar ərlik qızə, 1847, “Mayorun elciliyiə, 1848, hamısı Tretyakov qalereyasındadır, Moskva) tənqidi pafosu dunya haqqın- da poetik təsəvvurlərlə birləiydir- miipdir. F.-un gicik Həcmli boyakar- Xar Lortreqori . r TL ilə

cəlb edir (4“Y. Q. Fluqə, təqr. 1850, *N. P. Jdanovicə, 1849, həp ə əsər Rus muzeyindədir, Leninqrad). Petraievskicilərin məhkəmə iiyi ilə əlaqədar olaraq F. 1840-cı illərin sonundan tə tib olunmuti, aqır vəziy- YƏətə dutimlidur. Həyatının və yara- dıcılıqının son dəvru (1850—52) faciəvi, aqır psixi xəstəlik iyəran- tində gecmitdir. Bu illərdə F. insa- na rəqbət hissləri ilə apılanmıp

Lenin i filosofskie

“FEYERBAX HAQQINDA TEZİSLƏRƏ

ə

aMayorun qalereyası. Moskva. obrazlar yaratmıtidır (“Cavan dul qa- dınə, 1851—52, cAnkor, (enə də an- kor1ə, hər iki əsər Tretyakov qalere- yasındadır, cQumarbazlarə, 1852, Ki- yev Dəvlət Rus İncəsənəti Muzeyi). FEDCENKO Aleksey Pavlovic (19. 2.1844, İrkutsk—15.9.1873, Alp d-rın- da Monblan buzlaqı)—rus təbiyyat- iqunası, səyyah. Orta Asiyanın tədqi- qatcısı. 1868—71 illərdə arvadı O, A. Fedcenko ilə birlikdə bir sı- ra r-nların fiziki coqrafiya, geolo- giya, flora, fauna, antropologiya və etnoqrafiyasına dair coxlu material toplamıtdır. Turkustan və Alay sil- silələri, Alay və Fərqanə vadiləri- ni eyrənmin, ən yuksək zirvəsi (indi- ki Lenin piki, 7134 m) ilə birlikdə Zaalay silsiləsini kətplf etmitdir.

P. A. Fedotov.

Fedcenko buzları onun iqərəfinə ad- landırılmındır. FEDCEN KO BUZLARI — SSRİ-də

buzları. Pamirin 11M.- q.-indədir. Yazqulem silsiləsinin Ya- HA ZƏN DA, (nqilab, 26 Komissar, Paris Kommunası piklərinin ətək- lərindən ballanır. Elmlər Akademi- yası silsiləsinin 11. 00 ilə du- | ƏK zlaq-qola ay ki o 2600 m, buzun qalınlıqı orta Hissədə 1000 m-ə qədərdir. Buzlaqdan Seldaracayı axır. Buzlatma və qarla- ın sah. 992 km?-dir. F.b.-nın apaqrı Kissəsini 1878 ildə V. F. Ola, orta və yuxarı hissələrini 1928 il- də Pamir ekspedisiyası kəlf etmir dir. F.b.-da dunyada ən yuksək (42 m-dən yuksəkdə) hidrometeoroloji rə- sədxana var. A. P. ən iyə- ə adlandırılmızdır. R nEp (Feyder) Jak (əsl anil, yası Frederiks, Eqedsetax: 21.7. 1888, Brussel yaxınlıqrınla, İksel— 25.5.1948, İsvecrə, Pranjen) — fran- sız kino rejissoru. Kinorej. kimi 1916 ildən fəaliyyətə balilamıidır. c“Krenkebilg (1922, A. Fransın əsəri uzrə), *Qribititə (1925), eTepesa Ragenə (1928, E. Zolyanın əsəri uzrə) və s. ən yaxiqı səssiz (clalq) filmlərində realizm gucludur. c Beyuk OYUN ə və 4,,Mimozab pansionutmknda (1935 burjua dunyasında insanın tənhalı- qı məvzusu batlıca yer tutur. Digər filmləri: cCənab Penson polis ipt1- cisidirə (1916), €ArTnaHTHZas (1921),

ən iri dar-dərə

elcidiyiv.

cMakadamə (1946) və s. FEYDT, Veydt

(Uey4S) Konrad (22. 1,1893, Berlin—Z.4. 1943, Hollivud)— alman və amerikan kino aktyoru. 1917 ildən alman eksp- ressionist filmlə- -, ri (4aDoktor Kali-

qarinin kabineti,

) 1920, *Orlakın əl- ləriə, 1924, €MyM fiqurlar kabine- tiv, 1925), eləcə də aHind sərdabasıv (1921), *Paqaniniv (1923) filmlərin- də yaratdıqrı o6- razlar ona iyehrət qazan dır mıtidır.

1933 ildə Almani-

un yada faitistlər ha- kimiyyətə kecdikdən sonra İngiltərə və | ABİ1Q-da ipləmiit, cBaqdad oqrusuv (1940), “Onun həya- tındakı kiplilər (1941), *Kasablan- kaq (1943) və s. filmlərdə cəkilmiii-

dir. FEYER (Eeyeq)— Macarıstanda med- ye. Dunay cayı ilə Balaton gelu ara- sında, əsasən, Mezəfəld yaylasında- dır. Sah. 4374 km?, Əh. 407 min (1975). Vins. m. Sekepfehervar (p.-dir. Qara metallurgiya, aluminium prokatı, ma- iınqayırma, *İkarusə birliyi, sellu- loz-kaqız, toxuculuq və tikiiy səna- yesi və s. var. Dənli (qarqıdalı, bur- da) və texniki iyəkər cuqunduru bitki- ləri becərilir. Tərəvəzcilik, baqcı- lıq, uzumculuk, Heyvandarlıq inki- mad etmipdir. FEYERBAX (Eepeqbash) Ludviq An- dreas (28.7.1804, Landshut, Bavariya— - Xıı 15:9- 10, 2) Rexen- də berq, Nurnberq ya- xınlırında) — al- man materialist ə və ateist. Kriminalist A. Fe- yerbaxın ailəsində doqulmutdur. 1823 ildə Heydelberq Un-tinin teologiya fakultəsinə, sonra Berlin un-tinə da=- xil olmuti, öypa- da Hegelin muhazi- rələrini dinləmitdir. F. əslində Hegel idealizmi ruhunda c Vahid, umu- mi və sonsuz zəka haqqındak mevzusun- da dissertasiya mudafiə etmiptdir. Erlangen un-tinin privat-dosenti ol= mupp F. burada 1829 ildən c Hegel fəl- səfəsik və yeni fəlsəfə tarixi kursu- nu oxumuidur. 1830 ildə F. gizli surətdə *Əlum və əlməzlik haqqında duiquncələrk əsərini nətir etdirmiil- dir. Burada ruhun əlməzliyi ideyası- nı rədd etdiyi ucun F. Erlangen un- tində muhazirə oxumaqdan kənar olun mulidu. 17 əsr fəlsəfəsi tarixinə dair yazdıqı uccildlik əsərdə F. He- gelcilik məvqeyində dursa da, materia- list filosof və ateistlərin elmi fikrin inkitafındakı xidmətlərini yugsək qiymətləndirmitdir. 1836 ildən əmrunun sonuna kimi kənddə yaamınr- dır. F. 1848 il inqilabını urəkdən alqıtlasa da, siyasi həyatda fəal ii tirak etməmiidir.

1848. Tretyakov

“ il da HəR

517

F, yaradıcılıqının əsas qayəsi dinə qarplı mӱbarizə olmutdur. O, He- gelin din fəlsəfəsinin əksinə olaraq din ilə fəlsəfəni bir-birinə zidd dunyakerunqu formaları hesab etmipl, dinin lıca səbəbini insanın tə- biətində və onun Həyat iyəraitində axtarmındır. F.-a gərə, insanın gor- təbii hadisələr qaripısında guӱcsuzlu- yu onun fantaziyasında allahların o6b- razının yaranmasına səbəb olmuitdur.

F.-da dinin tənqidi idealizmin tənqidi səviyyəsinə qalxmıit və bu F.- ın materializm cəbhəsinə kecməsi ilə nəticələnmiidir. F.-a gərə idealiz- min əsas bəlası—varlıq və təfəkkuru eynilətidirməsindədir. O, Hegel idea- lizmini tənqid edərkən onun dialek” tikasını bata dutiməmitdir. HA- rak nəzəriyyəsində materialist sensu- alizmi davam etdirmitdir. Təcrubəni biliyin ilkin mənbəyi hesab edən F. idrakda hissi seyrlə təfəkkurun "Er pqılıqlı əlaqəsini gestərmiytdir. 4. təliminin mərkəzində c... nin yeganə, universal və ali predmeti,..ə (İzbr. filos. proizvedenil, t, 1, M., 1955, s. 2)2) olan insan durur. F.-ın antropoloji materializmində insan psixoloji-fizioloji vucud kimi araipdırılır. Onun fikrincə insan maddi obyekt və duiqunən subyektdir. F. vulqar və mexanistik materializmi bu mevqedən rədd etmiidir. YYakin F.

antropologizmi insanın sosial deyil, bioloji təbiətini pzərh edir. F.-ın dunyagərupqundə muhum yerlərdən bi- rini 4 Mənə ilə “Sənəin vəhdəti və qaraipılıqlı əlaqəsindən cıxı| edən əxlaq təqlimi durur. O, ictimai mu- nasibətlər sistemini cnəslə anlayıplı və fərdlər arasındakı cunsiyyətəə muncər edirdi. “Lakin insanın mahiy- yəti, ayrıca bir fərdə xas olan abst- rakt bir apey deyildir. İnsan mahiyyə- ti əz gercəkliyində ictimai munasi- bətlərin məcmusudur (Marks K. və En gels F., Secilmiy əsərləri, Z cilldə, c. 1, B., 1978, səh. 2).

F. materializmi marksizm fəlsə- fəsinin təpəkkulundə cıxın nəqtə- si olmutdur.

Əsəri: İzbr. filosofskie proizne- neHHs, T. 1—2, M., 1955.

Əd. Marks K., Feyerbax haqqında tezislər, Marks K., Engels F., Ce- urum əsərləri, 3 cilddə, c. 3, Bə 1983: Engels F., Ludviq Feyerbax və klassik alman fəlsəfəsinin sonu, yenə oradayr Lenin V. İ., Əsərləri (bax Mə"lumat cildi, H. 2, səh. 260), Li v- isi s Q. M., Ateizm .Podviqa Feverba- xa, Minsk, 1978: Kupakov O. V., İs- toriko-filosofskan kondepdia L. F e- üep6axa, Kuen, 1 984.

“FEYERBAX HAQQINDA TEZİS- LƏRə— K. Marksın 11 tezisi, “Feyer- baxaq baplıqı ilə 1845 ilin baharın- da yazılmımndır:, ilk dəfə 1888 ildə cLudviq Feyerbax və klassik almar fəlsəfəsinin sonu əsərinə əlavə 1Pək- lində F. Engelsin rə"yində cap olun- muidur. Burada Yeni fəlsəfənin əsas mӱddəaları iplənib hazırlan- mıtidır. Praktikanın elmi anlayı- itı tezislərin mərkəzi ideyasıdır: əqas mӱddəaları: ictimai həyatı daha cox praktika kimi xarakterizə etmək, insanın əmək sayəsində Yarandırını, mahiyyətcə isə ictimai munasibətlərin məcmusundan ibarət olduqunu dərk et- mək, ideoloji hadisələrin cəmiyyətin inkipafı tpəraitindən asılılıqını təhlil etməkdir. Marks bu məvqedən

518

Feyerbaxın tarixi idealizmini və utopik sosialistləri tənqid etmiii- dir. Nəzəriyyə və praktikanın vəhdə- tindən cıxınz edən Marks qnoseologi-

ya məsələsini yeni iqəkildə qoymuiy və |İ-Ç

butun səvvəlkiə materializmin seyr- |

ciliyini onun nəqsanı saymınndır. Obyektlə qariqılıqlı tə”sir prosesin- də subyekt məsələsinin iplənilməsin- də idealizmin xidmətlərini. gestərə-

ək, Marks praktik fəaliyyətin ide- | yan- xit.

yalistcəsinə anlatılmasının

elm olduqunu aikara cıxarmındır.

afF.h.t.ə dialektik materialist fəl- $€

səfənin mahiyyətini və vəzifələrini,

cəmiyyətin inqilabi dəyitdirilməsin- (04, yəq Q də onun yeri və rolunu əsaslandır- |") |

mıpdır,

FEYZİ (təxəllusu, əsl familiyası “

Fayzullin) Mirheydər Musta- fovic (31.10.1891, indiki Orenburq vil.-nin Kuktelovo k.—9.7.1928, Baip. MSSR, Baymaq)—tatar sovet dramatur- qu. Tatar sovet ədəbiyyatının banilə- rindəndir. “PTe”rlərimə adlı ilk ki- tabı 1912 ildə nətr olunmuppdur. 4“İki Həsənə (1909), “Cavanlar aldan- mazlarə (1911, tamatpası 1913) kome- diyalarında, “Zavallı qızə ə aQaliyəbanuzə (1916, tamapası 1917), “Ural cayındaq (1917—18, nəri 1919), “Aq qalpaqə (1922—23) dramla- rında ictimai ədalətsizliyə qarpqı cıxmhındır. “Qızıl ulduzə (1921—23) pyesində yeni insan munasibətlərinin yaranmasından bəhs olunur. Folklor numunələrini toplamıpq və tədqiq etmipdir.

Əsəri: Dramı, M., 1961, Ədl İstoriln tatarskoİ sovetskoİ li- teraturı, M., 1965.

FEYZULLAYEV Aqazəki Vahab or- lu (14.3.1900, Bakı— 29.4. 1962, Bakı)— sovet nevropatoloqu. Tibb e.d. (1936), prof. (1938), səhiyyə əqlacısı (1959). Azərb.SSR əməkdar həkimi (1940) və əməkdar elm xadimi (1960). Resp.-da nevropatologiya sahəsində ilk tibb e.d. 1928—62 illərdə Azərb.SSR Xalq Sə- hiyyə Komissarlıqının psixonevrolo- giYa in-tunda tpe”bə mudiri, Azərb. Devlət Tibb İn-tunda sinir xəstə- likləri kafedrasının mudiri iillə- mipdir. Tədqiqatı, əsasən, nevroloji problemlərə, beyin qan-damar xəstəlik- lərinə, neyroinfeksiyaya həsr olun- mupdur. Azərb.SSR Nevropatoloq və

sixiatorlar Cəmiyyətinin sədri ol- mupdur (1948—62). Elmi kadrlar ha- zırlanmasında xidməti var. rnı Əmək Bayraqı ordeni və medallarla təltif edilmidir.

Əsərləri: Arxaiceskan stupni pri patoloqiceskix propessax v mozquş ee qenez, lokalizapin, B., 1939: Klinika na- rupenila krovoobratenil v perednen xo-

rioidnoİ arterii, v kn.: Nevroloqiceskie problemı, L., 1960.

FEYZULLAYEV Lətif Əbdulbaqi oqlu (d. 13.10.1918, Bakı )— Azərb. so- vet rəssamı. Azərb.SSR əməkdar in- CƏSƏNƏT Xadimi (1977). Azərb. Dəvlət Rəssamlıq Texnikumunu (1938) və V.

urikov ad. Moskva Rəssamlıq İn- tunu (1949) bitirmitdir. Yaradıcı- LIQININ ilk dəvrundə tarixi mevzu- larda tematik tablolar cəkmitdir (“Qacaq Nəbih, 1940, “Qatır Məmmədə, 1951, “Cavaniirə, 1942). Əsərlərində təbiət təsviri, əməyin tərənnumu, əmək adamlarının qəhrəmanlırı, sulh məv- zusӱ və xalqın tarixi kecminti muchum

onika, M.,

L. Ə. Feyzullayev.

| : e ynuyə, 1970. R. Mustafayev ad. Azərb. Dəvlət İncə- sənət Muzeyi, Bakı.

yer tutur (“Sevincə, 1949, *İp nəvbə-

sinə gedənlərə, 1951, “Taxıl becərən- nəpə, 1957, € eft fontanı, 1961,cu”Us- talarə, 1963, “Qələbə gunuə, 1968, “Bu- ruq ustasız, 1975, Di usyanız, 1979—80). Pedaqoji fəaliyyət gəs-

tərir.

FEYNMAN (Eeuptpal) Ricard Fil- lips (d. 11.5.1918, Nyu-York) — ameri- kan fiziki, Nobel mukafatı laureatı (1965), Kornell un-tinin prof. (1950 ildən). Əsas ipləri gvant elektrodi- namikasına, kvant mexanikasına və statistik fizikaya aiddir. F. sahə-

. nin kvant nəzəriyyəsinin inkipafın-

da muhum rol oynayan riyazi aparat (Feynman diaqramı) iipləyib hazır- lamın, aralıq hal ucun polyaron nə- zəriyyəsini təklif etmiit, ifrat axıcı heliumda burulqanların yaran- masını izah etmiit, kvant mexanika- sında trayektoriyalar uzrə inteqralla- ma usulunu ipləyib hazırlamınndır. Əsərləri: Statisticeskan mexa- 1975: FenNnnmanovskie lekiin po fizikə, v. 1—9, M., 1976—78 (sovm. s R. Lentonom i M. Səndsom). FEYSƏL (lə) ibn Əbd əl-Əziz əs- Səud (27.11.1906—25.3.1975, Ər-Riyad) yl Ərəbistanı kralı |1964— 751. 1931—53 illərdə xarici iplər naziri, 1953—60 və 1962—64 illərdə bali nazir və xarici iplər naziri ol- mulidu. Feodal-monarxiya qurulutunu məhkəmlətmək məqsədilə islahatlar (quldarlıqın ləqrvi, iqtisadiyyatın məhkəmləndirilməsi məqsədilə dekret- lərin qəbulu və s.) kecirmiiydi. Xa- rici siyasəti ziddiyyətli idi. 1932 il- də SSRİ-də olmutdur. Yaxın qohumu tərəfindən eəldurulmutdur. R cəri | (1883, Taif — 8.9.1933, Bern)—ərəb siyasi və devlət xadimi, s nın (1920) və İraqın |1921— 331 kralı. Haitimilər sulaləsindən- dir. 1916 ildə Hicazda ərəb usyancı- larının iimal ordusuna baliqcılıq etmii, 1918 ildə Suriya və Transior- daniyanı tӱrklərdən azad etmiptdi. 1 F. feodal dairələrinə arxalanmıit, ingilispərəst siyasi qrupların li- derləri ilə sıx əlaqə saxlamındır. FEYSƏL || (2.5.1935, Baqdad— 14.7. 1958, orada)—İraq kralı 11939—58). Haiimilər sulaləsindəndir. Azyatı- lı olduqu ucun 1953 ilə qədər əlkəni naib Əbdul İllah idarə etmiiydir. 11 F. Əbdul İllahın və Səid Nurinin irticacı ingilispərəst guruhunun

ə ropada 19

Ci (əsasən,

əyə. li, tӱr 2702 10,4696 pəkər, 1,5—3,696 alma turipu-

tə”siri altında olmupdur. İraq in- qilabı (1958) zamanı əldurulmutdur. FEYXOA (isp. Reyyoa), ak ka (As- sa)—mərsin fəsiləsindən həmitəya- tapıl bitki cinsi. Cənubi Amerikanın subtropik r-nlarında 3 nevu var: 1 HƏBY (F. zvePoclapa) becərilir. Av- əsrin axırlarından mə”- lumdur. Subtropik iqlimli bir cox

ar mz əlkələrdə, həmcinin SSRİ-də Qərbi (cəm Kurcustanda, Soci r-nunda, Krımın

cənub sahilində, ən cox Azərb.SSR-də Lənkəran-Astara zonasında) becərilir. Hund. 3 m-dək olan koldur.

“çu Yarpaqları Narada. CHicəkləri (4C ikicinsiyyətlidir.

und-yaliıl, itirə- ia-zpirin meyvəsində 5,12— ey, 2,576 pektin, 2,06—3,9.mq yod (1g2- ında), S vitamini var. Yeyilir, mu- təbbə və s. hazırlanır. Meyvəsi və ipi- rəsi ateroskleroz, sinqa və qalxana- bənzər vəzinin mualicəsində istifa- də olunur.

Əda Quliyev F., Perıztev V., Feyxoa, B., 1978. FEYXTVANGER (Eepshqapseq) Lion (7.7.1884, MyHxeH—21.12.1958, ABLI, Los-Anceles) — al- man yazıcısı. ADR Milli mukafatı laureatı (1953). Fabrikant ailə- SİNDƏ dorulmuii- dur. Berlin un-ti- ni bitirmitn, fəl- səfə doktoru adı almıtldır (1907). 1933 ildə Fransaya muhacirət etmipt, beynəlxalq mədəniy- yəti mudafiə hərə. "= = katında iptirak etmit, B. Brelt və V. Bredel ilə birgə 1936—39 illərdə Moskvada cıxan “Das Vortə (FSəzı) jurnalının redaktoru olmuit, 4 Mos- kvaə (1937) kitabını yazmındır. 1940 ildə Fransa həkumətinin murtəce si- yasətini tənqid etdiyinə gərə həbs dulpərgəsinə salınmı:dl, alman qolun- ları Fransanı ital edərkən cətin- liklə xilas olmuit, 1941 ildən ABP1- da yaplamıtldır. Yaradıcılıqa 1903 ildən jurnalist və teatr tənqidcisi kimi baplamhındır. 1914—18 illərdə yazdıqı ipe”rlərdə, “İranlılarıə (Es- xilin eyniadlı faciəsi əsasında, 1917), *Sulhə (Aristofanın eyniadlı komediyası əsasında, 1918) əsərlərin- də, * Hərbi əsirlərə (1919) pyesində muӱ- haribə əleyhinə mili. “Yəhudi 3iyccə (1920—22, Həmp 1925), “E)6ə- cər Hersoginyazv (1923) və s. tarixi romanlarında xalq kutlələrinin rolu, sosial tərəqqinin inqilabi formaları iqubhə altına alınır. 30-cu illərdə yazdıqı tarixi ronillar (“Yəhudi əə haribələrih (1932), *Oqullarə (1935), aGun gələcəkı (1942) trilogiyası, “Yalancı Neronə (1936)) dəvrun mutə- rəqqi ictimai-siyasi ideyaları ilə səs- ləpirdi. *Gezləmə zalı? trilogiya- sında |“Muvəffəqiyyətə (1930), *Op- penheymlər ailəsiə (1933), “Surğun? (1939) romanları), “Lautenzak qar- daplarıq (1943) romanında burjua humanizminin məhvi gestərilir, fa- ptizm ifila olunur, vətənin Yeni tə- rəqqisi naminə mӱbarizənin zərurili- yi ideyası irəli surulur. cTulkulər uzumlukdə (1947), Qoyya, Yaxud İdra- kın məpəqqətli yolum (1952), “Qəribə adamıq mudrikliyi, yaxud Jan-Jağ

Russonun elumu və əlməzliyik (1952) romanlarında tarixdə xalq kutlələ- rinin inqilabi roluna inam guclən- mimpdir. Bir cox əsəri ekranladı- rılmındır.

Əsərləri: Qəribə adamın mudrik- liyi, Yaxud Jan-Jak Russonun əlumu və əlməzliyi, B., 1958, Sobr. cou., T. 1—12, M..” 1963—68.

Əd. Pıxlı İ., XX əsr xarici ədəbiyyat tarixi, B., 1974: Suckov B., Liki vremeni, t. 1, M., 1976.

FE"”L (ər. Yfe—itp, hərəkət)—hal, hə- rəkət və ya vəziyyəti bir proses kimi ifadə edən əsas nitq hissəsi. F.-lə təsriflənən (bax Təsrif) və təsrif- lənməyən (məsdər, fe”li barlama, fe”- li sifət) formalara bəlunur. Za- man, itəxs, nəv, forma, pəkil, tərz, tə”- sirlilik, tə ”sirsizlik, inkar və s. kateqoriyaları var. Dunya dillərində F.-lərin qrammatik mə”naları kəmiy- yət və keyfiyyətcə mӱxtəlifdir: məs., turk dillərində, xususən Azərb. di- lində, fe”lin 6 iqəkli (xəbər, əmr, arzu, vacib, (qərt və lazım) olduqu halda, rus dilində 3 piəkli (xəbər, əmr və lazım) var. Azərb. dili vahid təsrifə malikdir, rus dilində isə 2 “təsrif sistemi məvcuddur. Mutəxəs- sislərin fikrincə, Azərb. dili F.- ləri qrammatik kateqoriya və mə”nala- rının zənginliyi ilə secilir. Dillə- rin coxunda F.-lər cumlədə, əsasən, mubtəda ilə ipəxsə, kəmiyyətə, bə/zən HCƏ MHHCƏ (rus və ərəb dillərində) gerə uzlapır. F. cumlədə, əsasən, xəbər vəzifəsində cıxıpt edir.

Əd.: Muasir Azərbaycan dili, 3 cild- də, c. 2, B., 1980.

FELDYEGER RABİTƏSİ (alm. Ee14- yadeq)—xususi rabitə xidməti. Muhum və məxfi sənədləri xususi hərbi kur- yerlər (feldyegerlər) vasitəsilə gən- dərməklə mətqul olur. Əvvəlcə ordu- larda, sonralar həmcinin mulki idarə araları tətbiq edilmiiydir. ERHMAPLIAn (ant. Feldmarshall)— bir sıra dəvlətlərin quru qopunla- rında ali hərbi rutbə. İlk dəfə 14 əsrdə Tevton ordeninin hərbi feodal devlətində tə”sis olunmupdur. Alma- niya dəvlətlərində 16 əsrdən, Avstriya və Rusiyada 17 əsrdən tətbiq edilmiiq- dir. Hazırda B. Britaniya, Uqanda Respublikası və s. əlkələrdə F. rut- bəsi var. Bax həmcinin Marmal, FELDFEBEL (alm. Feldvvebel)—nn- qilabaqədərki rus ordusunda və bə”zi xarici ordularda unter-zabitlərdən ən beyuyunun rutbəsi (suvariyə aid de- yildi). Rota komandirinin inzibati və təsərrufat məsələləri uzrə bilava- sitə kəməkcisi, zabit yerində olmadı- RI muddətdə isə onun muavini sayı- lırdı. rutbəsi ADR-in Milli xalq ordusunda və AFR-in silahlı quvvələrində mevcuddur. FELDİYPATİDLƏR (alm. Eeyd:raq —u en mnarsbi -- iyH. €idos—HəeB), $) e n Hn- ipatoidlər — alumosilikatlar- dan ibarət mineral qrupu. Muhum mineralları nefelin, ləsit, analsim Nal AİSI,Oe)H,O və s. Silisium ok- sidi ilə doymamınl maqmadan əmələ

gəlir. —

FELDİYPATLAR —cӧl :ipatlarıter- mininin sinonimi.

FELZENİTEYN (Felsenstein) Banrep (30.5.1901, Vyana—8.10.1975, Berlin) —opera və dram rejissoru, aktyor. ADR milli mukafatı laureatı (1950, 1951,

FELLOGEN

1956, 1960, 1970). ADR İncəsənət Aka- konstitusiyacı demiyasının vitse prezidenti (1956 zadəgan numayəndələrini ildən). Humboldt ad. (Berlin) və Pra- rirdi. F

qa un-tlərinin fəxri doktoru olmuit- dur. Milliyyətcə avstriyalıdır. 1947 ildən əzunun yaratdıqı c Komipe operə (Berlin, ADR) teatrının bədii rəh- bəri ipləmit, eyni zamanda Zalsburq, Hamburq, Milan, Praqa, Moskva, Vyana və s. opera teatrlarında bir sıra əsərləri tamapaya qoymulidur. Ən yax- ilı tamaaları: “Orfey cəhənnəmdən, ca Hofmanın naqılları (1948, 1958, J. Offenbax), “Azad atıcı (1951,

r K. M. Veber), “Sehrli fleyta (1954,

V. Motsart), “OtelloF, 4“ Traviataə (1959, 1969, C. Verdi), cӱc portaqala məhəbbətə (1968, C. Plozofiz). € Kap- menə (1969, J. Bize) və s.

FE”Lİ— Humayun mukamında PQui- tərdən əvvəl ifa olunan IƏ”ĞƏ,

FEULİ BARLAMA—fe”lin təsrif- lənməyən (bax Təsrif), yaxud iiəxssiz formalarından biri:y mustəqil mə”- na ifadə etməyən, cӱmlədə əsas fe”l- dən asılı olub, hal, vəziyyət, zaman, səbəb-məqsəd və iərt məzmunu dajpı- yan səzlər. F.b.-da həm fe”lin, həm də zərfin əlamətləri əzunu gestarir. F.6. əsas fe”ldən formaduzəldici iyə- kilcilər vasitəsi ilə dӱzəlir və cum- lədə ondan əvvəl gəlir. Təsdiq və in- karlıq, tə”sirlilik və tə”sirsizlik, nev, idarəetmə kimi qrammatik mə- naları var: qeyri-predikativ birlət-= mələr F.b. tərkibləri əmələ gətirir.

ƏƏ.: Muasir Azərbaycan dili, 3 cild- də, c. 2, B., 1980.

519

H-e-əncç z=-=-—evsmetntətttətt kən n ne ee ee He ee He ee ee Hi

birləpdi- . respublika qurulupuna qar- ilı cıxır, konstitusiyalı monarxiya rejimini məhkəmləndirməyə caqırır- dılar. Monarxiya devrildikdən (1792, 10 avqust) sonra F. klubunun fəaliy- YƏTİNƏ SON qoyuldu.

FELYETON (fr. QeiYekop, Qei:ə— vərəqə)—bədii-publisistik ədəbiyyat və qəzet-jurnal janrı. Təsvir obyektinə kəskin tənqidi munasibət, aktual ic- ltimai-siyasi məzmun, həyat faktları- nın konkretliyi, satira və yumor F.- un səciyyəvi cəhətləridir. İlk numu- nələri Fransada meydana gəlmitdir (18 əsrin sonu— 19 əsr). Azərb. ədəbiy- yatında C. Məmmədquluzadə bu janrın klassik nӱmunələrini yaratmındır. FELLİNİ (Fellini) Federiko o 20.1.1920, Rimini)—italyan kinore- jissoru, ssenarist. Kinoda 1942 il- dən fəaliyyətə bailamıtqdır. “Roma acıq ipəhərdirə (1945): neorealist filminin yaradılmasında iptirak etmipdir. “Aqipeyxə (1952), Ana ulpaq- ları (1953) ilk rej.-luq ipləridir. cYolə (1954) filmi F.-yə dunya məeh- rəti qazandırmıtlnqdır. Beyuk emosi- onal tə sir qӱvvəsinə malik cKabiri- Yanın gecələriə (1956) və sonrakı filmlərində muasir Qərb dunyasının təzadları əks olunur. Bə”zi filmlə- rində irrasional, dini motivlər, əfv- etmə, mərhəmət hissləri uzə cıxır.

FEULİ SİFƏT—fe/l və sifətin xy- Şada

susiyyətlərinə malik təsriflənməyən, iəxssiz fe”l mantik mə”nasına, morfoloji əlamət və sintaktik vəzifəsinə gərə həm təs-

riflənən, həm də təsriflənməyən xu- |

susi formalardan (fe”li barlama, məs- dər) fərqlənir.

lilik və tə”sirsizlik, HƏB, inkarlıq, təsdiq, mə”naları var. İsimlərdən, substan- tivlətmmit səzlərdən qabaq gəlib əlamət və keyfiyyət bildirir. Sifət- lər kimi hallanır. Cumlədə tə”yin, mubtəda, tamamlıq və ismi xəbər kimi cıxıi edir. Əd.: Muasir Azərbaycan dili, 3 cild-

də, c. 2, B., 1980.

FELİNQ (Eehyyaq) German (9.6.1812, Lubek—1.7.1885, PPtutqart) — alman kimyacısı (uzvi kimya) və texnoloqu. Heydelberq un-tini bitirmii (1837) və Hisendə Y. Libixin laboratoriyasın- da ipləmiidir. PTtutqartda ali tex- niki məktəbin prof. (1839 ildən). F. coxəsaslı ӱzvi turipuları eyrənmiit, paraldehid benzonitril və suksinimid almıpzidır. Monosaxaridlərin və yaq sırası aldehidlərinin vəsfi və miq- darı tə Yini ucun istifadə edilən reaktiv (Felinq reaktivi) təklif et- miidir. Texniki kimya ilə də məpqul olmupdur. Məihur “Yeni stolustu kimYəvi lu qətəin redaktoru olmutdur (1871 ildən). FELYANLAR, daha dəqiq feyyan- nap (öp. feuillants) —Beiyk Fransa inqilabı devrundə Parisdə Yaradıl- mıi (1791, iyul) siyasi klubun Y3B- ləri. Adı, iclaslarını kecirdiklə- an Yerlə (əvvəllər felyanların ra- ib ordeninə məxsus bina) baqlıdır. F. klubu Yakobin klubundan cıxmınn

forması. F.s. leksik-se- ad

F.s.-in fe”llərə məx- | sus idarəetmə, zaman, hərəkət, tə”sir- |

rələrdən ibarətdir.

tərz, əxs kimi qrammatik 1

cYolu filmindən gadr. Rej. R. Fellini. cAmarkorde (1974) filmində F.-nin yaradıcılıqına xas avtobioqrafik-

lik daha cox əzunu gəstərir, İtali- ya faipizminin qəddarlırı və demaqo- ji təbliqatı satira vasitəsilə ifila edilir. Digər filmləri: cLəzzətli həyatə (1959), “Səkkiz yarım (1962), a“Culyetta və ruhlarg (1965), cSati- rikonə (1969), *“Klounlarg (1970, tele- viziya filmi), Roma (1972), “Op- kestrin məpqiqt (1978), cGəmi isə uzurq (1983) və s. Bir cox filmi bey- nəlxalq kino festivallarında Yuksək mukafatlara layiq gerulmutdur. Əsəri: Delatı filhm, per. s ital., inilti za bələ 1981, Mə 9—11. Əd.: Federiko Fellini. Stathi. İNn- tervıso. Repenzii. Vospominanil, Qper. v ital., M., 19681: Dolqov K., Jiznh i filım, c“Oktibrvə, 1984, Ne 2. FELLODERMA (yun. rhe|ov—man- tar--4eqta—dəri)—bitkilərdə peri- dermanın daxili qatız fellogendən əmələ gəlir və canlı parenxim hucey-

FELLOGEN (yun. rhe|16:—mantar – .əken), mantar kambisi—ikinci dərəcəli tərədici toxumaq vakuollap1

mıpp nazikdivarlı huceyrələrdən iba- rətdir. F. huceyrələri tangental ara

-monarxist və liberal

020

FEMA

kəsmələrlə ayrılaraq xaricdə mantar hӱceyrələrini, dagildə felloderma huceyrələrini əmələ gətirir. Seyud, alma gəvdəsində F. epidermisdə, gən- dalatda, geyrulidə subepidermal qat- la, qaraqat və qara ipamda ilkin Qa- bıqda, ӱzӱmdə mərkəzi silindrdə yer- lətir. FEMA (yun. (hHetpa, (Hetpa(ay—7—12 əsrlərdə Bizansda hərbi-inzibati ma- hal. F.-nın batında stratiq durur- du, O, məhkəmə, xəzinə tiplərinə ba: xır, hərbi hakimiyyəti Həyata keci- rirdi. 13 əsrdə Bizansda əhəmiyyətini itirmiti, sonralar Nikeya imperiya- sında bərpa edilmiindi. FEMİDA (yun. THet:5)—qədim yunan mifologiyasında ilahə, Zevsin ar- vadı. Əvvəllər adi huquq, davranın normalarının, sonralar ədalət mu- hakiməsinin mucəssəməsi. Gəzubarlı (qərəzsizlik timsalı) və əlində cəki datiları tutmupt vəziyyətdə təsvir olu- GERİ Məcazi mə”nası: ədalət divanı. FEMİNİZM (Fr. (etiqpyəte, lat. Qetla—qadın)—burjua qurulutlu cər- civəsində qadınlara kipilərlə bəra- bər huquqlar verilməsi uqrunda mu- barizə aparan ictimai hərəkat. yö rajistlərdən fərqli olaraq F. tə- rəfdarları qadınların həmcinin devlət vəzifələrinə buraxılmasını, təhsil huququnun tə”min olunmasını və s. tələb edirlər. İlk əvvəl 18 əsr- də PQimali Amerikada və Fransada meydana gəlmii, təmpkilatları isə 19 əsrin 2-ci yarısından yaradılmara batplamıqpdır. 1925 ildə Beynəlxalq feminist tətkilatlarının Birləii- mipy daimi komitəsi (1934 ildən Bey- nəlxalq Qadın Təikilatlarının Əla- qə Komitəsi) tə”sis olunmundur. Beynəlxalq Demokrat Qadınlar Federasiyası bu və ya digər 1pəkildə qadınların və uptaqların hӱquqları uqrunda, muharibə təhlӱkəsinə, fa- izizmə və irticaya qaritı mӱbarizə aparan feminist təpkilatlarla sıx əməkdatlıq uqrunda cıxınml edirlər (bax həmcinin Qadın məsələsi, Qadın hərəkatı). QEMHCTÖKR (Themistokles) (e.ə. təqr. 525—e.ə. təqr. 460)— Afina dəv- lət xadimi və sərkərdəsi. E.ə. 493— 492 illərdə ali vəzifələrdə (arxont və strateq) olmutidu. F.-un siyasi islahatları (e.ə. 487—486) Afina DƏVLƏT qurulutunun demokratikləiq- məsinə pərait yaratmısidı. Delos it- tifaqının təpqəbbusc su olmuiy, İran qopunları uzərində 2 sıra qələbə- lər (o cӱmlədən Salamin a. yaxınlı - qında) qazanmındı. E.ə. 471 ildən Afina aristokratiyasının fitnələ- ri nəticəsində ostrokizmə MƏ”pya Ta- laraq əlkəni tərk etməyə məcbur ol- Mymay. | FENAKİT (yun. rhepax, rhepagoz— Yalancı)—silikatlara aid mineral. Kimyəvi tərkibi Ve,(5:O:). Triqonal sinqoniyada kristallapır. Prizma- tik, nadir hallarda romboedr for- malı kristallar, iqualı, dənəli və s. aqreqatlar əmələ gətirir. Rəngsiz, sarımtıl, cəhrayımtıl, boz, aq olur. İLu iə parıltılıdır. Sərtliyi 7,5— V, sıxlıqı 2940—3000 kg? .m?. Peqmatit- lərdə və hidrotermal yataqlarda tapı: lır. Berillium filizidir (42—4594-i

VeO-dir). Pəffaf nəvləri qiymətli datidır. FENAKODUS (RHhepasodiz)—kondil-

Yartrlar dəstəsindən nəsli kəsilciiy

qədim dırnaqlı məməli heyvan, Bədə- ninin uz. (quyruqu ilə birlikdə) 1,5 m-dək, hund. 60 sm-dək imin. Umumi gərunupqunə gərə F. dırnaqlılardan cox yırtıcı məməlilərə oxiyayırmınt. 44 diiii, 5 barmaqı varmıil. Gəzərkən 3-cu orta barmaqa istinad edirdi. 10- dək nəvu olmuidur. F. dırnaqlıla- rın əcdadlarından sayılır. FENAMİN, amfetamin, zedri n—psixostimuləedici dərman preparatı. Yuxusuzluqda, astenik hal- larda həkimin məsləhəti ilə tə”yin edilir. F.-i cox iplətdikdə kumul- yasiya və vərdipolma, sinir-psixi poz- qunluqlar ba verə bilər. Tablet ha- lında hazırlanır. FENANTREN—S,.NnNu matik karbohidrogen.

ben-

ucnuvəli aro- 101”C-nə əpH-

- np, 340 C-nə raiHaibıp. Yan həvnnenn-

cilərdə həll olur, suda həll olmur. nar KƏMYD qatranının antrasen fraksiyasından və sintetik usullar- la alınır. Hidrogen, xlor və bromla asanlıqla birlətpir, sulfolatdıqda 2-, 3- Bə 9- monofenantrensulfoturitu- lar əmələ gətirir. Fə. boyaq istehsa- lında itlədilir. FENASETİN, asetofenidin, Q) € H. H H—nƏpMAH mpenaparTbı, qızdır- masalan, aqrıkəsən və iltihab əleyhi- nə tə”sir gestərir. Soyuqdəymədən te- rənən xəstəliklərdə, qripdə, angina- da, malyariyada, baqi, diii, əzələ, si- nir aqrılarında tablet və toz halın- da inlədilir. FENİKS (yun. RHhoypyx)—bə?zi qədim əlkələrin mifologiyasında əfsanəvi qup. Guya F. qocaldıqda əzunu yan- dırır və kuldən cavanlayimınt və tə- zələnmit iqəkildə yenidən dun:aya gə- lir. F. əbədi dircəliit rəmzidir. FENİKS (lat, Rhoepyx)—geyun Cə- nub yarımkӱrəsində burc. Ən parlaq ulduzunun vizual ulduz əlcusu 2,4- dur. Azərb.SSR-də gərunur (bax Ul- duz xəritəsi). FENİKS (Rhoep:x)—Sakit okeanda, Polineziyanın mərkəzi Hissəsində, Gilbert a-rı tərkibində 8 atolldan ibarət arxipelaq. Umumi sah. 28 km?, ƏH beyuyu Kanton a.-dır. Kiribati dəvləti ərazisinə daxildir. Kanton a.-nda aeroport var. FENİLALANİN BY-fenil-q-amin- propion turipusuy SuN.SN,.SN(MN,) SOYON—birəsaslı aminturpu. .Suda həll olan kristal maddədir. F. iki optik fəal 1. və I, rasemik OQ, fəza izomeri əmələ gətirir: forması 2846 S-də əriyir, acıdır, O forması 283 — 284*S-də əriyir, ipirindir, spirtdə az həll olur. F. uzvi turpu- lara və aminlərə xas reaksiyalara gi- rir. Qızdırdıqda dekarboksilləttir və 3-feniletilaminə cevrilir. Sin- tetik usulla malon efiri ilə benzil- xloridin və benzaldehid ilə hippur turpusunun qarpılıqlı tə”sirindən alınır. F. təbiətdə geni yayılmın- dır. F. butun zulalların tərkibində var. F. insan (hər gun 1,1 q) və Heyvanlar ucun zəruri olan amintur- udur. : FENİLDİXLORARSİN, SSN,A:S1, —-rəngsiz zəhərli mayes —20*2S-də do- pur, 257*S-də qaynayır (parcalanmaq- na), 20”C-nə cbix/ibiFbi 1,625 ?/sm2-dir. Havada 0,274 q/m? olması yuxarı tə- nməffus yollarını qıcıqlandıraraq, arasıkəsilməyən asqırma və əskurmələ- rə səbəb olur. Dəridə irin əmələ gə- tirir və dəri vasitəsilə orqanizmə so0-

rulur. F. suda həll olmur, uzvi həllə edicilərin coxunda yaxtı həll olur. 1-ci dunya muharibəsində zəhərliyici maddə kimi itlədilmiiydir. FENİLENDİAMİN, diamin- beizol S6N(MN,),—aromatik-di- aminlər sinfinə aid uzvi birləiymə. Rəngsiz kristal, MN, qrupunun Yer- lətməsindən asılı olaraq meta-, orto- və para- vəziyyətdə olur. Sintetik Yolq la alınır. Orto və para F.-lər boyaq- ların sintezində və s.-də iiylədilir. Zəhərlidir.

FENİLETİL SPİRTİ, 2-fenil- etanol, benzil-karbinol SvNuSN,. SN, ON—tərkibində fenil qrupu olan birli spirt. Xop iyli, rəngsiz maye- dir. 220—2222S-də qaynayır. Suda pis həll olur, spirt və efirlə istənilən nisbətdə qarınır. F.s. gӱl (25—65 96), qərənfil və heraniol Yaqlarında var. F.s. gul ləcəklərindən su buxarı ilə qovulmaqla ayrılır. Sintetik usulla fenilmaqnezium xloridin və benzolun etilen oksidi ilə qariı- lıqlı təsirindən alınır. Ətriyyatda ətirli maddə kimi iiplədilir. FENİLƏR (ink. Eepyapz, qədim ir- landca Hqapa—qədim irlandların əf- sanəvi hərbi drujinasının adı)—19 əsrin 2-ci yarısı—20 əsrin əvvəllə- rində gizli fəaliyyət gəstərmiti c“İr- landiya inqilabi qardatlıqqə (İİQ) təpkilatının uzvləri olan irland xırda burjua inqilabcı respublika- cıları. İİQ 1858 ildə yaradılmıii- dı. Rəhbər mərkəzləri ABİ1 və İrlan- diyada yerlətirdi. Məqsədləri silah- lı usyan Yolu ilə mustəqil İrlandiya resp.-sı yaratmaq idi.

Lakin F.-in fəaliyyətində sui- qəsdlərin muhum yer tutması onlara xalq kӱtlələri arasında məhkəm nu- fuz qazandırmamınl və cıxhiyları məqlubiyyətlə nəticələnmiidi (1867 il usyanı və s.). İrlandiya usyanın- da (1916) fəal itptirak etmiillər. FENİLKARBİNOӦL — bax Benzil spirti.

FENİLSALİSİLAT, salol-–-an- tiseptik maddələr qrupundan dərman preparatı. Baqırsaq mikroblarını əldurur. Baqırsaq xəstəliklərində (kolitlər, enterogolitlər), pielit, SİSTİT və s.-nin mӱalicəsində iiylədi- lir. Toz və tablet halında hazırla- nır. Bir sıra dərmanların (besalol, urobesalol, tansal və s.) tərkibinə daxildir.

FENOBARBİTAL, luminal dərman preparatı: barbitur turiu- sunun tərəməsi. Mərkəzi sinir sis- temini sakitlətdirir, yuxu gətirir, qıcolmanı aradan qaldırır. Damar spazmasında, epilepsiyada tablet və TOZ halında HHLTTƏHHTHDP. FENOKOPİYA — orqanizmin Feno- tipinin qeyri-irsi dəyitkənliyi|, hə- min orqanizmdə muhit iyəraitinin və mutasiyanın tə”siri ilə baiy verir. Məs., genetik cəhətdən pormal embri- ona (rutpeymə və surfəyə) yuksək temp-r, sfir buxarı və s. ilə tə sir edə- rək yallı fərddə mutiahidə olunan qeyri-irsi eybəcərlik əmələ gətirmək olar. Bu eybəcərliklər də hətəratın bir sıra mutant xətlərində hər hansı xarici tə”sir olmadan inkiiyaf edən Həmin dəytpikliklərin (ancaq irsi də-

—

“yipkənliyin) F.-sıdır. Fərz olunur

ki, normal fərdlərdə F. yaradan xa- rici amil onlarda muvafiq normal genlərin tə”sirini pozur, bu da Mu

tant məniəli fenotipin yaranmasına ə Olur.

FENOӦL, monooksiben zol, garbol turiusu S.N,ON — xarakterik iyli rəngsiz kristal: sax- lanıldıqda cəhrayı rəngə cevrilir, 181,752S-də qaynayır, 40,92S-də əriyir: spirt və asetonda Yaxpı, suda pıs həll olur. F. aromatik birlətmələrin ok- sitərəmələrinin ən sadəsidir. Onun terəmələri herbisid, fenol-aldehid qatranları, indikator və dərman mad- dələri, polikarbonatlar, kaprolak- tam, həmcinin səthi aktiv və ətirli maddələr, p-alkilfenollar və s. mad- dələr istehsalında muhum xammal gi- mi iilədilir.

Hamı KƏMYD TaTDaHbiHHaH, CHH- tetik Yolla isə benzoldan (benzolsul- foturiu, xlorbenzol) və əsasən Ky- moldan alınır.

F.-un bakterisid tə”sirindən tibdə dezinfeksiyaedici maddə kimi isti- fadə edilir. DƏəriyə dutpəndə yandı- rır, havada F. buxarlarının yol ve- rilən maks, miqdarı O,005 mq/l-dir. FENӦL-ALDEHİD QATRANLARI— fenolların aldehidlərlə polikon- denslətmə məhsulları. Ən geniiy )a- yılanı fenol-formaldehid qatranlarıdır. F.-a.q. almaq ucun formaldehid və digər aldehidlər- dən—asetaldehid, butil aldehid, tri- xlorasetaldehid, akrolein və xusu- silə furfuroldan istifadə edilir.

urfurol qatranlara axıcılıq xas- səsi verir. Fenol-furfurol qatranla- rı fenol-formaldehid qatranlarını Yumppaldıb pasta halına salmaq ucun iplənir. Bə”zi hallarda furfurol- formaldehid qarınıqını reaksiya zonasında fenolla birbaqa polikon- denslətdirərək axıcı qatran alınır. Furforol və fenolun polikondens- ləpməsini onların molyar nisbətini, temp-ru, mӱhitin RN-ni tənzimləməklə prosesi bərk, kevrək və Ya əriyən po- limer material alınmasına Yenəltmək mumkundur. F.a.q. presləmə kompozi- siyaları, hopdurucu məhlullar, lak, yapıiqan və baplqa məhsullar almaq ucun iplənir. Fenol-furfurol qat- ranları iri, mӱrəkkəb formalı mə - mulat və hissələr hazırlamaq ucun əlveriplidir. Coxatomlu fenollar da asanlıqla F.a.q. əmələ gətirir. Bun- lardan sənaye əhəmiyyəti olanı rezor- sin əsasında alınan qatranlardır. PTin istehsalında pambıq və viskoz kordu kaucukla Yapıqidırmaq ucun iplənir. | FENOL YATLAR—duza oxipar məhsul- lar, fenolların hidroksil qrupunun hidrogen atomunun metalla əvəz olun- masından alınır. Məs., ATONa (Aq— C.H, və ya batqa aromatik radikal).

Uzvi sintezdə iiylədilir.

FENOLFOGİYA (yun. rhazpӧtepa—ha- disə--...logiya)—təbiətdə məvsumi ha- disələr, onların bailanma muddəti və bu muddətləri muəyyən edən səbəb- lər haqqında biliklər sistemi. 4F.ə terminini Belcika botaniki PT. Mor- ran (1853) təklif etmipdir. F. bit- ki və heyvanlar aləminin (biofeno- logiya) məvsumi hadisələrini, həmci- nin qarın yarması, ilk və son ayazlar, buzbaqlama və su hevzələri donuilu- qunun acılmasını qeydə alır və eyrə- nir. Bitkilərdə (fitofenologiya) in- ktipafın mevsumi fazaları (tumur- cuqların iinməsi və acılması, yar- paqlama, cicəkləmə, toxumların və

FENOPLASTLAR

meyvələrin yetipməsi, xəzan), heyvan- larda (zoofenologiya)—məməlilərdə qınp yuxusundan oyanma, cutlətimənin balllanması, məvsumi tuləmələr və miqrasiyalar, quqilarda yuvalama, Yu- murtaqoyma və s., kəcəri Qupiylarda həmcinin yaz və payız gəcmələri, bu- qumayaqlılarda qıplayan fərdlərin oyanması, yumurtaqoyma, surfələrin inkipafı, diapauzalar və i.a. qeydə alınır. Fenoloji informasiya me- todu məvsumi hadisələrin bailanma vaxtının qeydə alınmasıdır. Məv- sumi hadisələrin bailanma vaxtını muəyyən edən amilləri və qanunauyqun- luqları ekoloji . əyrənir. Botani- ki-fqnəloji mutpahidələrin iilən- məsi metodlarından biri də fenolo- ji spektrlərdir. Fenoloji qanuna- uyqunluqlar x.t.-nda məvsumi iplərin və tədbirlərin regional təqviminin tərtib olunması əsasında inkipaf edir, təbiətin muhafizəsi, faydalı bitkilərin zərərvericiləri və xəstə- liklərinə, insan, ev heyvanlarının parazitlərinə və transmissiv xəstəlik- lərinə qaripplı mubarizə tədbirləri kecirilməsində və s. bu təqvimlərdən istifadə edilir.

Əd.. Pulıpi Q. Ə., Obial feno" loqil, L., 1981.

FENӦL-FORMALDEHİD QATRAN- LARI (polimetilen-fenollar)—fe- nolla formaldehidin polikondensləii- mə məhsulları. Kondensləimə məhsul- larının təbiəti əsasən katalizatorun turiqu və Ya qələvi olmasından ası- lıdır. Bax Fenol-aldeHid qatran-

ları.

FENOLFTALEİN, C,2. HO, — əng- siz, iysiz, dadsız kristal: 259—263*9S- də əriyir. Analitik kimyada indika- tordur (neytral və turipl məhsulları rəngsiz, əsasları isə moruqu rəngdə- dir). Tibdə iplətmə dərmanı kimi (kehnə adı purgen) iilədilir. FENOӦMEN (yun. rhayzpӧpepop—olan) —1) qeyri-adi hadisə, nadir fakt. 2) Hissi təcrubədə dərk olunmui ha- disəni bildirən fəlsəfi anlayıpi (bax Mahiyyət və hadisə). İ. Kantın fəlsəfəsində F. təcrubədən kənar olan, insanın seyr edə bilmədiyi nou- mendən və ya cpey ezundəəzdən fərqlə- nir. İ. *Kant F, anlayılının kemə- yilə mahiyyəti hadisədən fərqləndir- məyə cəhd gestərmit, mahiyyəti dərk- olunmaz hesab etmipdir (bax Aqno- stisizm).

FENOMENALİZM —insan ucun Yal- nız hadisələrin (fenomen) yeganə ba- Ha duplulən reallıq, idrak obyekti olduqunu qəbul edən fəlsəfi prinsip. Solipsizmə meyl edən ifrat F. aləmə cideallarə və Ya cduyqular ksmplek- siəmnin məcmusu kimi baxır (C. Berk- li, caxizm). Mə”tədil F. hadisələr aləmindən kənarda, cəslində, caxıra- dəkə dərkolunmaz reallıqı (cideyaə, mahiyyət, mpey əzundəə) qəbul edir: aAQNOSTİSİZMƏ və neopozitivizmə xas- dır. Dialektik materializm F.-i TƏK- 3İio edərək gestərir ki, hadisə ilə mahiyyət arasında kecilməz sədd yox- dur, idrak obyekti kimi mahiyyət hadi- sə vasitəsilə dərk olunur. Bax Ma- hiyyət və Hadisə. FENOMENOLOJİ HUQuQq MƏKTƏ- Bİ—20 əsr "burjua huquq fikri cə- rəyanı, fenomenologiyaya əsaslanır. F.H.m.-nə gerə huququn əsasını qa- nunverəndən asılı olmayan varlıq təql-

521

kil edir. Əsas numayəndələri A, Rey- nax, F. Kaufman, Q. Koniq və 6.-nbip, FENOMENOLOGİYA (fenomen --... logiylu — Qusserl və "iagirdlərinin (L. Landqrebe, E. Fink və b.) yarat- dıqı subyektiv idealist cərəyan. F.- nın ən muhum anlayıntı—iquurun o6- yektə yenəlməsidir: bu isə csubyektsiz obyekt ola bilməzə subyektiv idealist prinsipini təsdiq etmək ucundur. Fe- nomenoloji metodun əsas tələbləri: 1) cxalisə (yəni subyektiv) təcrubədən kənara cıxan hər hansı muhakimədən cəkinməli| 2) transsendental reduksi- ya, yə”ni puurun subyekti real, empi- rik, sosial və psixofizioloji vucud iəklində deyil, cxalisə, transsenden- tal iquur kimi araptdırılmalıdır. Fəlsəfə cxalis mahiyyətlərə (eydeti- ka) haqqında elm kimi, real faktla- rın dərk edilməsinə qarpı qoyulur. F.-nın 20 əsrdə mӱəyən fəlsəfi is- tiqamət kimi təpəkkulu Qusserlin adı ilə baqlıdır. F. ideyaları ek- zistensializmin (Haydekger, artr) fəlsəfi əsası olmuldur. Katolik fi- losoflar (De Velens, Van-Vreda) F.- nı neotomizm ilə birlətdirirdilər. F.-nın cıxardıqı idealist nəticələr fenomenoloji məktəbin əzundə muxa- lifət yaranmasına səbəb oldu: onun sol cərəyanı F.-nı subyektiv idea- lizmdən, irrasionalizm və ekzisten- sializmdən qorumaqa calıtlaraq, yal- nız onun uydurma csəmərəli rupeymi- niə saxlamaq istəyir. F.-nın mərkəz- ləri Luven katolik un-tində (Belci- ka) Qusserlin arxivi və 1940 ildən c Fəlsəfə və fenomoloji tədqiqatə jurnalını nəpqr edən Beynəlxalq fe- nomenoloji cəmiyyətdir (Nyu-York ptatı, Buffalo ipp.). FENON—oxpar tipik əlamətləri nəv səviyyəsində gestərmək ucun qəbul edil- MHHI kateqoriya. Taksonomiya nevlə yox, ayrı-ayrı nӱsxələr və fenotipik əlamətlər çzərində iiləyir və onun əsas vəzifəsi həmin əlamətləri oxtar nӱsxələr qrupunda, yə”ni F.-larda bir- lətdirmək, F.-ları isə ez nevbəsin- də nəələrə aid etməkdir. Bə”zən 4F.ə termini əvəzinə səhvən cmorfoloji nəvə iplədilir. Bir F.-un erkəklər- dən, digərlərinin diptilərdən ibarət olması gestərir ki, F.-lar nəvləri təmsil etmir. Məs., iki F. (erkək və diiqi) bir ərazidən eyni vaxtda toplan- mhıppsa və hər ikisi hər hansı bir cinsin numayəndəsidirsə, onlar bir nevun erkək və dipqiləridir. Cutləi- mə və ctoy mərasimləriq (cuculərdə), surfələrin artırılması və s. mə”lu- matlar F.-ların hansı nəvə aid ol- masını duzgun muçəyyən etməyə imkan verir. F.-lar arsındakı fərqlər Ya HƏB fərqlərini, yaxud da nəvdaxili dəyitkənliyi əks etdirə bilər. Buna gerə də fərdi coqrafi dəyitkənliyin eyrənilməsi cox vacibdir. Eyni ərazi- də toplanmın F.-lar ya muxtəlif nəvlərdir, yaxud da fərdi dəyiiykən- lik təzahurləridir.

FENOPLASTLAR —əsası fenol-for- maldehid qatranları olan plastik kutlələr. Preslənmipt toz halında (doldurucu—aqac unu, qrafit və s.), laylı plastiklər (doldurucu — kaqız, parca), volaknitlər (doldurucu—DoOr- ranm6il liflər), ici qazla dolmui plastiklər penofenoplastlar forma- sında buraxılır. Korroziyaya davam- lı konstruksiya materialı kimi i1- lədilir.

522

FENOTİP—orqanizmin fizioloji, biokimyəvi, ekoloji, etoloji xusu- siyyətlərinin məcmusu. Orqanizmin F.-i onun muiyahidə oluna bilən xa- rici gerunupqudur. Genotiplə uzla- izır. Xarici muhit onu xeyli dəyii1l- dirir. Eyni genotipə malik orqanizm- lər belə inkipafın tərzindən və ya- iyayısidan asılı olaraq bir-birindən fərqlənə bilərlər. Xarici muhitdən asılı olaraq genotipin fenotipik təzahurunun dəytidiyi hudud reaksiya norması adlanır. Populyasiyanın fe- notipik dəyitgkənliyi (Ur ilə ipparə olunur) genotipik və qeyri-genotipik formada olur.

Ədə Mettler L., TQreqq T., Qe- netika populandin i zvoljpil, M., 1972, s. 106—110: Slosarev A. A., Biolo- qıl s oblde qenetikoN, M., 1978. FEOD (son lat. Qeodit, Qeifil: qə- dim yun. Hhmi, Eehi—əmlak, mal-qara, pul--oa—sahiblik) — orta əsrlərdə Qərbi Avropada torpaq sahibliyi, ya- xud təsbit edilmin gəlir (pul, ya- xud natural pəklində), suӱzeren bun- ları əz vassalının (bax Vassallıq) irsi sahibliyinə bu iqərtlə verirdi ki, o əvəzində suzerenin xeyrinə feo- dal xidmətlərini, ilk nəvbədə hər- bi, həmcinin saray xidmətini yerinə yetirsin və adətə uyqun olaraq Tə diy- yələrini edəsin. F. Qərbi Avropada inkipaf etmit feodalizm dəevrundə (11—15 əsrlər) hakim sinfin ən səciy- yəvi mӱlkiyyət forması olmupdur. FEODAL—feodalizm dəvrundə tor- "ar mulkiyyətcisi, feodun sahibi. FEODAL MULKİYYƏTİ—bax Feo-

dalizm.

FEODAL RENTASI—bax Torpaq

rentası. FEODALİZM (alm. Feudalismus,

fr. feodalit€, coH naT. feodum, feudum— eod sezundən)—antaqonist ictimai iqtisadi formasiya, torpaq YyaəpHH zə iərti olaraq iqəxsi (fesdal) mӱlkiyyət formasına və hakim sinifdən (feo- dallardan)pəxsən və torpaq cəhətdən asılı olan bilavasitə istehsalcıla- ın istismarına əsaslanır. qul- arlıq quruluiqundan sonra və kapi- talizmdən əvvəl gələn formasiyadır. Feodal istehsal usulu Qərbi Avro- pada Qərbi Roma imperiyasının su- qutundan burjua inqilablarınadək olan devru əhatə etməklə uc mərhələ kgecirmindir: genezis mərhələsi (5— 11 əsrlər), inkipaf etmiil, yetkin mərhələ (11—15 əsrlər) və son mərhə- lə (16—18 əsrlər). Bə?zi sovet və xa- rici marksist alimlər K. Marks və Engelsin Asiya isteHsal uşuli konsepsiyasını inkipaf etdirərək hesab edirlər ki, PPərqdə F, cAsi- ya istehsal usulununə yerinə gəlmii- dir. Avropa və Asiyanın bir cox xal- qı (germanlar, slavyanlar, keltlər, ərəblər və 6,), TEA Afrikanın orta əsr devlətləri (Nubiya, anan, Efio- piya və s.) ibtidai icma qurulunaun- dan bilavasitə F.-ə gkecmiillər. cF.ə termini 18 əsrin əvvəlin- DƏən elmdə geni tətbiq olunmaqa baii- lamıtidır. Lakin 18—19 əsr burjua alimləri F.-in mahiyyətini onun si- Yasi strukturundakı və huquqi muna- sibətlərindəki xususiyyətlərdə (feo- dal iyerarxiyasında, siyasi darınıq- lıqda, torpaq mulkiyyətinin ali ha- kimiyyətlə birlənqməsində və s.) ge- rurdulər. Yalnız marksizm-leninizm baniləri F.-in sosial-iqtisadi tə-

FENOTİP

biətini dərindən və hərtərəfli acıb gəstərərək F.-in bətər cəmiyyətinin mӱtərəqqi inkipafında qanunauyYrun mərhələ, ictimai-iqtisadi rmasi- ya olması fikrinə gəldilər və onun əsas əlamətlərini xarakterizə etdilər. Bu əlamətlərə V. Lenin apaqıda- kıları aid etmiiydi: 1) natural tə- sərrufatın hakim olması. Feodal ma- likanəsi ətraf iritiə cox zəif əla- qəqi olan qapalı bir tam idi, 2) iri feodal torpaq sahibliyi ilə xırda kəndli pay torpaqından istifadənin uyqunluqu. Bilavasitə istehsalcı tor- nara təhkim olunmuttdu, torpaq feo- dallar sinfinin mulkiyyətində idi. Torpaq uzərində mӱlkiyyətdən məhrum olan kəndli təsərrufat iilərini əz istehsal vasitələri ilə gərurdu: 3) kəndlinin fsodallardan ipəxsən ası- lı olması, kəndlinin qeyri-iqtisadi yolla izafi əməyə məcbur edilməsi. cƏgər mӱlkədar kəndlinin ipəxsiyyəti- nə bilavasitə hakim olmasaydı, pay torpaqı almınt və əz təsərrufatı olan bir adamı o əzu ucun ipləməyə Məc- bur edə bilməzdik (Lenin V. İ., Əsər. tam gulliyyatı, c. Z, səh. 197), 4) texnikanın son dərəcə zəif və kəh- nə olması.

F.-də dini dunyagerçiqu həkmran idi. F.-in əsas iqtisadi qanununun mahiyyəti feodal rentası formasında izafi məhsul istehsal etmək idi. Feo- dal rentası imləyib ədəmə, ərzaq, pul rentaları piəklində olmutdur. İnki- iaf etmiiy F. tpəraitində feodallar- dan asılı kəndlilər feodal votci- nası (manor, senyoriya, malikanə) cər- civəsində istismar olunurdu. s feodal istehsal forması biyar və təy- cu təsərrufatları olmupdur. F.-in inkipqafı dəvrundə maddi istehsal sahələrində muəyyən tərəqqiyə nail olunmutdu. Texnikanın inkipafı və sənətkarların əmək səripttəsinin art- ması ictimai istehsalın diferensia- siyasına səbəb olurdu (bax Manufak- tura, Sənaye cevriliii). ctimai ƏMƏK bolkusunun artması, əkincilik- də və sənətkarlıqda ixtisaslatmanın dərinlətməsi və əmək məhsuldarlıqı- nın yӱksəlməsi əmtəə istehsalının inkipafına, sənətkarlırın əkinci- likdən, iqəhərin gənddən ayrılmasına zəmin yaradırdı. Yeni ipəhərlər (sə- nət və ticarət mərkəzləri) və onlarla yanapı sex qurulupu—feodal sənət təppkilinin spesifik forması yaran- mıtpdı (bax Sexlər). Ticarət və sələm kapitalı inkipaf edirdi. F.-in er: kən devrundə xarici tranzit ticarəti əsas rol oynayırdı. PTəhərlərin və əmtəə istehsalının inkipafı nəticə- sində isə daxili ticarətin əhəmiyyəti artmıtidı.

Əmtəə-pul mӱnasibətləri inki- ipaf etdikcə və gapitalist ukladla- rı bərqərar olduqca F. daqılmaqa baplayır. V. İ. Lenin kapitalizmin tarixi inkipafında iki cəhəti xusu- si olaraq ayırır: 41) bilavasitə is- tehsalcıların natural təsərrufatı- nın əmtəə təsərrufatına cevrilməsi və 2) əmtəə təsərrufatının kapitalist təsərrufatına cevrilməsig (yenə ora- da, c. 1, səh. 91). Birinci halda icti- mai əmək bəlgusunun dərinlətməsi— iqəhərin kənddən ayrılması, iqəhərlə- rin sənət və ticarət mərkəzləri. kimi inkitpafı, k.t.-nın əmtəə-pul munasi- bətlərinə cəlb olunması, ərzaq renta- sının pul rentasına çevrilməsi, ikin-

ci halda ni quvvəsi əmtəəsinin yaran: ması (bu isə gəndlini feodaldan ipəx- sən və torpaq cəhətdən asılılıqdan və sənətkarları sexlərdə məcburən ip- ləməgdən azad edir) muhum əhəmiyyət kəsb edirdi. 14—15 əsrlərdə əksər Qərbi Avropa əlkələrində kəndlilə- rin iyəxsən asılılırı, 16—18 əsrlər- DƏ YCƏ ilkin kapital YıRımı gedi- iində torpaq cəhətdən asılılıRrı ləəv slunmuttdu. PTərqi Avropada (o cum- lədən Rusiyada) bu proseslər bir-biri ilə sıx barlı ipəkildə 19 əsrdə 6anı vermindi.

Kapitalist ukladına xas məhsul- dar quvvələr inkipaf etdikcə onun feodal istehsal mӱnasibətləri siste- mi ilə olan ziddiyyətləri də artır- dı və burjua inqilabı çcun maddi zəmin yaranırdı. 16 əsrin ortaları— 18 əsrdə Qərbi Avropada burjua inqi- labları F. qurulupunu məhv və bur- jua hakimiyyətini bərqərar etdi, bur- jua devlətini yaratdı. Muasir devr- də F. qalıqları—iri mulkədar tor- paq sahibkarlıqı, ipləyib edəmə sis- temi və s. Afrika, Asiya və Latın Amerikasının bə”zi əlkələri ucun xa- rakterikdir. Buna gərə də feodal və yarımfeodal aqrar munasibətlərinin ləqvi milli azadlıq inqilabının və- zifələrindən biridir.

F. Zaqafqaziya xalqlarında eramı- zın 1-ci minilliyinin birinci yarı- sında, Orta Asiya xalqlarında 5—8, tpərqi slavyanlarda 6—8 əsrlərdə tə- pəkkul tapmıddı. Orta Asiya xalq- ları quldarlıq munasibətlərinin və quldarlıq dəvlətlərinin tənəzzulu nə- ticəsində F.-ə gecmipdilər. Erkən feodal munasibətlərinin formalai- ması Zaqafqaziya və Orta Asiyada Ӱ9— 10 əsrlərdə bapa catmınidır. PTərqi slavyanlar isə ibtidai-icma qurulu- ipundan birbapa F.-ə kecmiiilər. 10—12 əsrlərdə Kiyev Rus dəvlətin- də iri knyaz, boyar, kilsə torpaq sa- hibliyi meydana gəlmitidi. Burada feodal munasibətləri kəskin sinfi mubarizə pəraitində inkitpaf edir- di. 13 əsrdə Zaqafqaziya, Orta Asiya və Rusiyada fezdal mӱnasibətlərinin inkitafını monqol ipqalları lən- gitmitdi. İqtisadi inkipafda dur- qunluq Zaqafqaziyada 17—18 əsrlərdə, Orta Asiyada 17 əsrdə ezunu daha kəs- kin buruzə verdi. 16 əsrdə Rusiyada təhkimciliyin və mutləqiyyətin guc- lənməsi yolu ilə F.-in inkipafı qə" ti muӱəyyənləttdi. 17—18 əsrlərdə Ru- siyada həm təhkimcilik, həm də bur- jua munasibətləri inkitaf edirdi, lakin 18 əsrin sonunda kapitalist YK- ladının bərqərar olması nəticəsində F. qurulustlu daqılmara batıladı. 18 əsr nəingi tacirlərin artması və bur" jua unsurlərinin formalaiması dev- ru, həm lə təhkimciliyin ən iliddət- li və kobud formalarda daha da kəs- kinləiməsi devru oldu. Rusiyada təl- kimcilik Hӱququ, V. İ Leninin de- diyi kimi, c...kələlikdən hec bir cə- hətdən fərqlənmirdi (yenə orada, c

9, səh. 77). Kəndli islahatından (1861) sonra Rusiyada F.-in əsas qa- lıqları—mulkədar torpaq sahibliyi və mutləqiyyət hələ Yarım əsrdən də cox saxlanıldı. 19-cu əsrin sonu— 20-ci əsrin əvvəlində əlkədə gəndli- lərin yarımtəhkimci istismar forma ları Hələ də mevcud idi. 19 əsrdə Qafqaz, Orta Asiya və digər ərazilə- rin Rusiya imperiyasının tərkibinə

FEOKRİT

523

mӱnasibətləriniə ӱӱazilərdə burjua “HÖƏT, Yayılması ilə ya- namı eyni zamanda geridə qalmııi feo- dal munasibətlərinin saxlanılması- na da səbəb olmuidu, F. qalıqları- na və kapitalist istismarına qariı mubarizə Beyuk Oktyabr sosialist in- qilabının qələbəsi ilə nəticələn- miidir. 1917 il oktyabrın 26-da (no- yabrın 8-də) 2-ci Sovetlər qurultayın- da qəbul olunmuii Torpaq asələ dekret mulkədar torpaq sahibliyini həmitəlik LƏRV etdi və bununla da F.-in qalıqlarına son qoydu. Azərb.-da məhsuldar quvvələrin inkilafı nəticəsində feodal muna- sibətləri, əsasən, 3—5 əsrlərdə tə- pəkkul tapmımndı. F.-in iki əsas sinfi—feodallar və asılı kəndli- lər formalatmımndı. F.-in yaran- ması sinfi mubarizənin gəskinləi- məsinə səbəb olmutdu (məs., Məzdə- kilər hərəkatı və s.), 7—9 əsrlərdə Azərb.-da F.-in inkipafı məhsuldar quvvələrin artmasına təkan vermitidi: munbit torpaqlar və təbii sərvətlər- dən daha genipiq istifadə edilməyə baplanmız, sun"i suvarma ipəbəkəsi yaradılmıtdı: metaləritmə, neft ha- silatı (Abiyqeronda) artırdı. 9 əsr- dən Azərb.-da F.-in inkitpafı sur?ət- ləndi), feodal sinfi daha da iə ləndi, kəndlilərin istismarı 1LİD- dətləndi. 12 əsrdə feodal munasibət- ləri yuksək inkitpaf səviyyəsinə cat- dı. Həmin dəvrdə Yaxın PTərqdə, elə- cə də Azərb.-da sənətkarlıq və tica- rət Qərbi Avropadan yuksəkdə durur- du. Əmtəə-pul munasibətlərinin inki- iafı tpəhərlərin sənət-ticarət mər- gəzlərinə cevrilməsinə ipərait yara- dırdı. Bərdə, PTamaxı, Gəncə, Nax- cıvan, Maraqa, Təbriz, Beyləqan, Ba- kı butun PPərqdə tehrət qazanmındı. Qədim pəhərlərin yaranmasına təkan verən amillərdən biri də Azərb.-ın beynəlxalq ticarət yolları ustundə olması idi. Sənətkarlırın və tica- rətin geniplənməsi nəticəsində bu devrdə pul rentası ustunluk təikgil edirdi. Feodal torpaq mulkiyyəti (di- vani, xassə, mӱlk, vəqf, iqta) və feodal iyerarxiyası əz inkipafının İYKCƏK pilləsinə catmındı. 13 əsrdə monqol ipqalı Azərb.- da F.*in inkitpafına aqır zərbə vur- du, məhsuldar quvvələrin inkitafı- nı xeyli ləngitdi. 15 əsrdə Azərb.-da feodal torpaq mulkiyyəti nevləri qal- maqda davam edirdi. 16 əsrdə . daha cox yetkinlətmitdi. Yeni feodal tor- paq mulkiyyəti formaları Yaranmın (iqta solurqalla əvəz edilmiyl, tiyul genip yayılmıldı) və inkitaf et- mipdi. Rusiya, Avropa və PPərq əlkə- ləri ilə ticarət əlaqələrinin genii- lənməsi sayəsində Azərb.-ın bir sıra ipəhərləri (Pamaxı, Dərb:nd, Təbriz, Bakı və s.) beynəlxalq ticarətdə əz məvqelərini saxlamımdılzr. Lakin iməhər əhalisinin artmasına, sənət karlıqın inkitpafına baxmayaraq ipə- hər iqtisadiyyatı yarımaqrar xarakter dapıyırdı. PQəhər feodal asılılı- qından qurtara bilmirdi. Bu da sə- nətkar tipkilatlarının (əsnaf, həm- gar) Qərbi Avrspa sexlərindən fərq- li olaraq Mӱstəqnl QuVVəƏYƏ cevrilmə- sinə, təhər əzunuidarəsinin yaran- masına, burjua munasibətlərinin mey- dana gəlməsinə mane olurdu. Feodal istismarının iiddətlənməsi kənldə məhsuldar qӱvvələrin inkitafını

. razvitii stran Vostoka,

ləngidirdi. Qarıpıq xarakter dapı- Yan feodal rentasında məhsul rentası yenə də uӱstunluk təpjil edirdi. Bu da muəyyən dərəcədə TPərq əlkələrində, eləcə də Azərb.-da istehsal munasi- bətlərindəki qismən durqunlura səbəb olurdu. |

17 əsrin sonunda Azərb.-da F. tə- nəzzulə uqramaqa bailadı. Kəndli əməyinin butun izafi məhsulunu mə- nimsəməklə kifayətlənməyən mulkə- darlar onların zəruri məhsulunun da xeyli hissəsini əllərindən alır- dılar. Nəticədə kəndli təsərrufatı daqıntıya mə”ruz qalırdı. Dəvlətdən və feodallardan asılı olan kəndic- ması (camaat torpaqları) əmək alət- lərinin və mӱtərəqqi munasibətlərin inkitafına əngəl tərədirdi.

19 əsrin əvvəllərində Azərb.-ın im. hissəsinin Rusiyaya birlətdiril- məsi və sonrakı illərdə kapitaliz- min inkipafı ilə əlaqədar burada F. daqılmaqa bapladı. Lakin Azərb.- da F. qalıqları (mulkədar torpaq sa- hibliyi, aztorpaqlı kəndlilər və s.) 20 əsrin əvvəllərinədək qalmıinq və yalnız Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra Mӱvəqqəti İnqi- lab Komitəsinin dekreti ilə (5 may 1920 il) torpaq millilətdirilməklə ləqv edilmitdir (bax həmcinin də- rar islahatlar).

Ədəa Marks K. və Engels F., Alman ideologiyası, K. Marks və F. En- gels, Secilmiti Sr c. 1, B., 1978, Yenə onların, Kommunist partiya- sının manifesti, B., 1980, Marks K., Kapital, c. 1, B., 1969: c. 3, B., 1960: En- gels F., Ailənin, xususi mulkiyyətin və dəvlətin məniyəyi, B., 1971: Lenin V. İ., Əsərləri (bax Mə”lumat cildi, h. 1, səh. 611—12, 629), Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961, Bunyad ov Z. |. Azər- baycan Atabəyləri devləti (1136—1225-ci illər), B., 1985,Petrutenskiin İ. P., Ocerki po istoriin feodalınıx otnotpe- nin v Azerbaidjane i Armenii v XUT nac, XTX vv., L., 1949: Ali-zade A. A., Sopialıno-zəkonomiceskan i politiceskaal istorin Azerbandjana X1İ—X1U vv., B., 1956, Korsunskib A. R., Obrazova- niq rannefeodalhnoqo qosudarstva v Za- nanHnofi Enpone, M., 3. Bunilatov Z. M., Azerbadadjan v UP—1X vv., B., 1965, Obiyee i osobennoe v istoriceskom M., 1966, Ko - lesninkih N. FR., Feodalınoe qo- sudarstvho (UT—XU), M., 1967: İstoril SSSR s drennentix vremen do napix dned, t. 1—6, M., 1966—68:, Problemı noznik - novenin feodalizma u narodov SSSR, M., 1969, Novoselhiev A. P., Paptu-

to V. T. Cerepnin L. V., Puti raz- vitil feodalizma (Zakavkazhe, Srednll Azin, Rush, Pribaltika), M., 1972: İs-

toril SSSR s drevnehttix vremen do kon- ua XVIII nekxa, M., 1975, ConeTckas MCTO- rioqrafil KievskovV Rusi, L., 1978: N o- voselıpev A. P., Qenezis feodalizma v stranax Zakavgazhın (opıt sravnitelıno-

istoricesgkoqo issledovanin), M., 1980: ə dı endien O. A., Azerbandjangoe QO- sudarstvo Sefevidov v XUT v., B., 1981:

A purbeNnliS., Qosudarstvo TPirvan- maxon (V1—XVI nn.), B. 3.

FEODORA (əsl adı Kate rina, ?—1478 ildən sonra) —Uzun Həsənin arvadı, Qrapezund imperatoru İV Loannın qızı. Bax Dəspinə xatun. FEODOSİ 1, Bəyuk Feodosi, (DnanH (Flavius Theodosius) (Tərp. 346— 395)—Roma imperatoru 1379- 3451, Əs- li İspaniyadan idi. Mahir sərkərdə və diplomat olmutdu. İmperator Qrat- sianla birgə elkəni idarə etmiidir. 1 F.-nin devrundə qotların əlkəyə hucumu dayandırılmıt, ortodoksal

xristianlıqın həkmranlıqı bərqərar olmui, butpərəstlik mərasimləri qa - daqan edilmii, İsgəndəriyyə kitab- xanası yandırılmıii, olimpiya oyun- ları ləqv edilmiiydi. FEODOSİYA— USSR-in Krım vid.- ndə iəhər. Krım y-a-nın c.-ipi. sahi- lində dəniz portu, D.y. st. Əh. 81 min (1984).

F.-nın əsasını qədim yunan mə-

həri Miletdən gəcənlər qoymuiilar (e.ə. 6 əsrin ortaları). E. ə. 4 əsrin 80-ci illərindən Bospor padiyahlı-

qına daxil idi. Savmak usyanının (e.ə. 107 il) mərkəzlərindən olmuii- dur. Eramızın 4 əsrində hunlər da- qıtmıni, 6 əsrin sonunda xəzərlər, 13 əsrin əvvəlində monqol-tatarlar tut- mupidular. 13 əsrin 2-ci yarısında genuyalılar F.-da ticarət məskəni Kəfənin əsasını qoymutidular. 15 əsrdə Krım xanlıqına daxil olmuit, qul ticarəti məntəqəsinə cevrilmiin- di. 1783 ildə iəhər Krımla birlik- də Rusiyanın tərkibinə kecmiiy və ye=- nidən F. adlanmındır. 1802 ildən Tavriya qub.-nın qəza mərkəzi idi. 1902 ildə F.-da s.-d. təiikilatı ya- randı. F. fəhlələri Rusiyada 1905— 07 illər inqilabında iitirak etmiii- lər. Sovet hakimiyyəti 1917 il dekab- rın 20-də (1918 il yanvarın 2-də) qu- rulmuti, sonra iəhəri Avstriya-Al- maniya qopunları iiqal etmiin, HH- gilis-fransız mudaxiləciləri və ar- qvardiyacılar tutmuttdular. 1920 ilin noyabrında azad olunmutidur. 1921 il- dən Krım MSSR-in tərkibində idi. Beyuk Vətən muharibəsi (1941—45) illərində alman faiistləri iki də- də pəhəri ipqal etmindilər. 1944 il aprelin 13-də azad edilmitdir. Mu- haribədən sonra bərpa edilmiiidir. | 1-ci dərəcəli Vətən muharibəsi ordeni ilə təltif olunmutdur (1982). 1PPəhərdə mexaniki, sud z-dları, tu- tun, mebel, oyuncaq, ofset f-kləri: politexnikum, əlkəpqunaslıq muzeyi (A. S. Qrinin ədəbi-xatirə muzeyi ilə birlikdə), İ. K. Ayvazovski ad. iiə- kil qalereyası və s. var. iqlim-balneoloji və palcıq mualicəsi kurortudur. F.-da həzm or- qanları, qan devranı, tənəffus, si- nir sisteminin funksional xəstəlik: lərinə tutulanlar mualicə olunur. F.-da min rı 16 xəstəxana muəssisəsi, 426 həkim), utaqlar və bf- yӱklər ucun sanatoriyalar, istirahət evləri, pansionatlar, su və palcıq mualicəxanaları var (1975).

Pəhərin kəhnə hissəsində Genu- ya qalasının (14—15 əsrlər) divar və burc qalıqları muhafizə olunmuii- dur. F.-da bir necə xristian gkilsə- si (13—14 əsrlər), Mufti cuӱmə məs- cidi (1623) qalmındır. 19 əsrin 2- ci yarısından F.-da eklektik tiki- lilər ustun olmutdur (yaylaq evləri, mulklər, ari. 1947—53 il- lərdə sahilboyu gӱcə abadlapdırıl- mıp, 1950—80-ci illərdə yeni yapla- Yıp r-nları salınmıil, sanatoriya və iqrari evləri tikilmiidir. F.- da İ. K. Ayvazovskiyə abidə qoyulmuni- dur (tunc, qranit, 1930, heykəltərap İ. Y. Gintsburq).

Əd.: Qorod dvadiati pati vekov, Sim- feropolh, 1971: Akobson A. L., Krım v seredinəe veka, M., 1973: Balaxo- n on V. İ., Feodosil, Simferopolh, 1975. Q EOKPHT (Theökritos) (e.ə. 4 əc- rin sonu—Z3 əsrin 1-ci yarısı)—qə-

524

FEOKTİSTOV

dim yunan pairi, Əsli Sirakuza (Si- ciliya), yaxud Kos a.-ndandır. Buko- lik poeziyanın, idilliya japrının banisidir. Sadə adamların, coban- ların gӱndəlik həyat qayqıları, mə- həbbəti yaradıcılıqıpın əsas məv- zusudur. Dəvrumuzədək 90-a yaxın iye”ri gəlib catmıpiddır.

Əsəri: Feokrit. Mosx, Bion. İdil" lii i əpiqrammı, M., 1958.

Əd.. Sultanlı Ə,, Antik ədəbiy- 958, Radpiq S, iz,

yatı tarixi, B., 1 İstoril drepneqreceskoN literaturı, izd., M., 1982,

FEOKTİSTOV Konstantin Petro- vic (d. 7.2.1926, Voronej)—SSRİ Fr = | təyyarəci-kosmonav- tı. Sovet İttifaqı Qəhrəmanı (1964). VSR Əmək Qəhrə- manı. Texnika e.d. (1967). Prof. (1969). Lenin muka- fatı laureatı. F. Beyuk Vətən muha- ribəsinin ipytirak- cısıdır. : Bauman ad. Moskva Ali Texniki Mək- təbini bitirmiir- ildən kosmonavtlar dəstəsindədir. 1964 il oktyabrın 12—13-nə “Vosxodiə kosmik gəmisi hey"”ətinin tərkibində (V. M. Koma- rov və B. B. Yeqorovla birlikdə) kos- mosda olmutdur. F. Beynəlxalq Ast- ronavtika Akademiyasının m. uzvudur (1969). Lenin ordeni, 3 baiqa orden və medallarla təltif olunmupiddur. Ayın arxa tərəfindəki kraterlərdən birinə F.-un adı verilmitndir.

FEOFAN QREK (təqr. 1340—1405 ildən sonray—Bizansda və Qədim Rus dəvlətində inləmiiy boyakar. Kons- tantinopol (indiki İstambul), Qa- lata, Xalkedon və Kəfədə (indiki Feolosiya) bir sıra kilsənin divar rəsmləri ona məxsusdur. Rusiyadakı ipləri: Novqsroddakı Spas-Preobra- jeniye kil.əsi (1378), Moskva Krem- lindəki Arxangel (1399, Simeon Cyor-

dir (1949). 1964

1.

(D eo fanQre g və onun məktəbi vUspe- niyevn, 1380, Tretyakov qalereyası. Moskva,

nı ilə birgə), Blaqovepipeniyea (1405, Andrey Rublyov və Qorodetsli Proxor ilə birgə) bai kilsələrinin divar rəsmləri nə s. Blaqovepipeniye ball gilsəsinldəki eCinac ə, € Myrənnəc Məp: yəm=, *Arxangel Qanriilə, “Apostol Pavelə, *İoapi Zlatoustə və s, İKO- palar F.Q.-ə aid edilir.

Ədə Vadornon Q. İ., Feofan Qrek, M., 1983, FERBENKS (EaqıhapK5) Duqlas (əsl adı və familiyası Duqlas Elton To- Mac V n Man, Ulman)(23.5.1883, Ko- loralo, Denver—12.12.1939, Kalifor- niya, Santa-Msnika)—amerikan kino aktyoru. 1915 ildən kinoda fəaliyyət gestərmindir. Əsasən, gӱmrah, nik- bin, bəxti gətirən qəhrəmanların ki- no obrazlarını yaratmıldır. “Aya səyahətə (1917), “Yeni d”Artanyanı (1918), *Zorro nipanı (1920), “Robin Qudə, *“Baqdad oqrusuz (1924), “Qara dəniz qulduruz (1926), “Don Juanın ipəxsi həyatız (1934) və s. filmlərdə cəkilmipdir. 1917 ildən əz film- lərinin produseri olmut, sonralar D. U. Qriffit, C. S. Caplin və ar- vadı M. Pikford ilə birlikdə cYunay- ted artistsə ipirkətini yaratmınddır. € EPBEHKC (Fairbanks)—ABIII-na uə- hər. Alyaska tpitatındadır. D.y. onu Anksric ii. və Syuard portu ilə, avto- mobil yolu isə Alyaskanın HİM. CahH- li ilə əlaqələndirir. Beynəlxalq aero-

port. ƏH. 14,8 min (1970). Alyaskanın

1im. və daxili r-nlarının iri tica- rət-nəql. mərkəzidir.

Q EPAHHAHA (Ferdinand) “Muqəd- nəc Roma imperiyasızida və Avstriya monarxiyasında: F. 1 (10.3.1503, Al- kala-de-Enares, İspaniya—25.7.1564, Vyana) —imperator (1556 ildən |, Avs- triya ershersoqu. Habsburqlar sula- ləsindən idi. 1526 ildə Cexiya və Ma- carıstan kralı secilmitdir. F. Tİ, PPtiriyalı F. (9.7.1578, Qrats— 15.2.1637, Vyana)—imperator 11619 ildən), Avstriya ershersoqu. Yezuit tərbiyəsi almıi 11 F. kontrreforma- siyanın və mutləqiyyətin tərəfdarı idi. Otuzillik muharibənin (1618— 48) əvvəlində Cexiyanı, sonra da Ma- carıstanı tamamilə tabe etməyə mu- vəffəq olmut, Yuxarı Avstriyada kəndli muharibəsini (1626) mərlu- biyyətə uqratmınidı.

FERDİNAND 1 (Esqlpahdo) Ara- qonlu, Ferdinand UKato- lik (10.3.1452, Sss—23.1.1516, Mad- riqalexo)— Araqon |1479 ildən |, Si- ciliya (1468 illən), Kastiliya |1479— 1504) kralı. İspaniyada vahid dəv- lətin əsasını qoymulidu. 1492 ildə Qranadanı ərəblərdən geri almıir, 1512 ildə Yuxarı Navarranı, ildə Neapol krallıqını tutmuzidu. FERDİNAND C—bax Ferdinand 1 Araqonlcxu.

FERENİGİNQ, Vereniginq, Feripixiinq (Xeqeepqeotpr) — CAR-da iiəhər. Transvaal əyalətində, Vaal cayı sahilindədir. D.y. qovipaqı. ƏH. 170 min (1970). Qara metallurgi- ya və dair kəmur istehsalının muhum mərkəzidir. Horu-prokatz dları, kim- ya sənayesi var. Mə”dən avadanlırı

və k.t. mqpıpları istehsal olunur. 1892 illə salınmıtlır. FERMA (Eeqta:) Pyer (17.8.1601,

Bomon-de-Loman—12.1.1665,. Kastr)— fransız riyaziyyatcısı, fizik. Mu- hum riyazi tədqiqatları diferen- sial hesabı, ədədlər nəzəriyyəsi,hən-

1504 44

ehtimal nəzəriyyəsi və 6. sahədədir. Riyazi kəiflərin əksəa riyyəti B. Paskala, R. Dekarta və 6. na yazdıqı məxtublardan və Diofan- tın 4 Hesabə əsərindən mə”lum olmuii- dur. Onun teoremlərinin coxunu .L. Eyler, O. Komi və b. isbat etmiilər. Fermanın boyuk teoremi və Ferma- nın kicik teoremi məihurdur. F. ixtiyari ədədin bələnlərini tapmaq ucun usul vermii, ax2-- 1—i? tənliyi- nin tam həllinin tapılması proble- mini qoymutqdur (a—kvadrat keku ol- mayan verilmiiq ədəddir). Dekartla birlikdə F. analitik həndəsənin ba- nisidir. O, duӱzxətli koordinatları Dekartda olduqundan daha sistemli inkitaf etdirmii, koordinatlar usu- lunu ifadə edərək dӱz xəttin BƏ HKH- tərtibli xəttin tənliklərini cıxara- raq həndəsəyə tətbiq etmindir. F.ko- ordinatları cevirməklə (koordinat bailanqrıcını kecurmək və oxları deəndərməklə) bir və iki dərəcəli tənliyi umumi iİYəkildə tədqiq etmiiy- dir. Onun “Ən beyuk və ən gicik qiy- mətlərin axtarılması usuluq əsərinin diferensial və inteqral hesabı nə- zəriyyəsi ucun beyuӱk əhəmiyyəti olmun- dur. F. kəsr quvkətlərin diferensi- allanması ucun umumi qanun eermii, inteqrallama dusturunu kəsr və mən- fi ustlər ucun umumilətdirmiidir. ehtimal nəzəriyyəsinə aid funda- mental iplər gərmutidur. F. fizika- da həndəsi optikanın əsas prinsipi- ni (Ferma prinsipi) vermiidir. FERMA (fr. (eqpe, son lat. Qeqta— icarə haqqı)—1) kapitalist əlkələ- rində xususi, yaxud icarə torpaqla- rında k.t. muəssisəsi (bax Fermer təsərrufatı). 2) Sosialist əlkələ- rində k-z və s-zda, yaxud k.t. tədris mӱəssisəsi yanında ixtisaslaidırıl- mı təsərrufat muəssisəsi (sudculuk F.-sı, qoyunculuq F.-sı və s.). Bax

dəsə, cəbr,

həmcinin Heyvandarlıq ferması.

FERMA (fr. Qeqtles lat. Iqpiz—məh- kəm, davamlı)—muhəndis qurquların- da apırımları ərtmək ucun yuksax- konstruksiyası. kimi

layan mil sistemi Qullə konstruksiyası

NSNZİZİZ

Də geniii

PQəbəkənin qurulutuna gərə fermaların təsnifatı: a—carpazlı tirvarı: 6—uc- bucaq ipəbəkəli tirvarı: e—ucbuçaq :pə- bəkəli və əlavə dayaqlı tirnarı—–konsol: e—yarımcarpazlı konsol: e—ikicarpaz- lı konsol: O—tirnarı ikiqat ipəbəkəli: 1— ycT rypmar, 2—uapnas: 3—nağar, 4 — alt quyilaq.

iilədilir (məs., radio və televiziya qullələri, Yaxud qazıma vıpkaları və s. F.-lardan hazırlana bilər). Real qurqularda F.-ları: millə- ri qovipaqlarda, demək olar ki, sərt birlənir. Belə F. statik Həll- olunmayan sistemdir. Hesablama sxe: minlə isə F.-ların duyunləri oynaq: lı qəbul edildiyi ucun F.-nı spininik həllolunan sistemə cevirib hesab-

lamaq olur. Beləliklə F.-ya, butun sərt qovipaqlarına oynaqlar qoyduqda həndəsi dəymiməzliyini saxlayan IHƏ- bəkəli mil sistemi də demək olar. F.-nın butun millərində dartılma, yYaxul sıxılma deformasiyası yara- nır. Beləliklə tirlə eyni vəzifəni Yerinə Yetirən F. konstruksiyanın millərində əyilmə defsrmasiyası ta- mamilə aradan qaldırılır. Əyilmədə materialın gӱcӱndən tam istifadə edilmir, mərkəzi dartılma və sı- xılmada isə en kəsiyi uzrə normal gərginlik bərv bər paylandıqından materialın gucCuӱndən səməfəli isti- fadə edilir. Buna gərə də F, səmə- rəli konstruksiya sayılır və bəyuk alpırımları ərtmək ucun geni tət- biq edilir. F.-lar metal, dəmir-be-

ton, aqac və s. materiallardan quraii- dırılır.

F.-ları mustəvi və fəza sistem- lərinə bəlurlər. Fəza F.-larının butun milləri eyni mustəvi uzərin- də olmur. Məs., Bakı televiziya qul- ləsi fəza F.-sıdır.

FERMA PRİNSİPİ—həndəsi op- tikanın əsas prinsipi:z iquanın bir nəqtədən digər nəqtəyə yayılma yolunu muəyyən edir. F.p.-nə gerə verilmiii iki nəqtə arasında yayılan iqua mum- kun olan yollardan ən az vaxt tələb edənini secir. F.p. riyazi olaraq I:—O kimi ifadə edllir ((—jpıqın bir nəqtədən digərinə yayılma muddəti- dir). Yolun optik uz. Q, ilə ifadə edildikdə F.p. ni 0. =() kimi də yaz- maq olar. F.p.-nə əsaslanaraq ippıqın qayıtma və sınma qanunlarını cıxar- maq olar. F.11.-nin variasiya prinsipi kimi ifadə olunması həmin prinsi- pi umumilətdirir. ӧ(—0 təkcə mini- mum deyil, ekstremum iqərtidir. De- məli, impıq bir nəqtədən digərinə yayılarkən təkcə ən az vaxt tələb edən yolu deyil, verilmii iqəraitdən (iki muhitin sərhəd səthinin formasın- dan) asılı olaraq maks. vaxt tələb edən yolu, yaxud bərabər vaxt tələb edən yolları secə bilir. Məs., ellip- soilin fokuslarından birində ipıq mənbəyi yerləmdirdikdə həmin mənbə- dən cıxan ipıq iyuaları ellipsoid səthinin istənilən nəqtəsindən QayYı- daraq digər fokusa catır. Fokuslar- lan ellipsoid səthinin istənilən nəq- təsinələk olan məsafələrin cəmi sa- bit olduqundan baxılan Halla bir nəqtədən (fokusdan) digərinə (ikinci fokusa) yayılan Mülbir bərabər vaxt tə- ləb elən yolları secir. F.p. həndəsi optikanın qipaqıdakı qanuplarıpı muəyyən etməyə imkan verir: 1) ipıqın bircins muhitdə yayılması: 2) tim- qın qayıqma qanunu, Zuitıqın sınma qapnumixs A tpıqın qeyri bircins mu hitdə yayılması.

FERMANIN BƏYUK TEOREMİ— ədədlər nəzəriyyəsinin əsas teoremlə- rindən biri: = 2 tam ədədi ucun

xi” =i" Diofant tənliyinin mus- bət tam ədədlər coxluquida həlli yox- lur. P. Ferma əlyazmasında bu teore cin isbatını bildiyini, Yazmaqa Yer catmadıqı ucun vermədiyini qeyd et- MHULİND. F.b.t. nin anar xususi PT): mətləri (məs, n = 4002) yuyun isbat elilmxinidir. F.b.t. daha maraqlı ol luqmxidan onun isbatı ucun alman ri- yaliyyat həvasgkarları 100 min marka məbləqində beynəlxalq mӱkafat tə"sis etmttn (1907), lakin Birinci dunya

FERMER TƏSƏRRUFATI 525

mӱharibəsinin sonunda Almaniyada inflyasiya nəticəsində o ləqv edil- mipdir. F.b.t. sadə ifadə edilsə də isbatı Yeni və gӱclӱ usulların yaradılmasını tələb edir. FERMANIN KİCİK TEOREMİ— ələdlər nəzəriyyəsinin muhum teorem- lərindən biri: rə sadə, 4 5= 1 isə r-yə bəlunməyən tam ədəddirsə, a? | —1 fərqi r-yə bəlunur, yə”ni ar—1 = 1.

(tod rə). Fermanın boyuk teoremin-

dən fərqləndirmək ucun F.k.t. adlan= dirillındır P. Ferma bu teoremi isbatsız seyləmit, ilk isbatını L. 1736).

marla iki beyuk qrupa bəlunur. Bir- koMponentli F. canə aynannaH (məs.), tripsin, ureaza, amilaza, pepsin və s.- ibzrətdif. İkikomponentli F. zu- laldan (apoferment) və zulalsız his- sədən (irostetik qrup) ibarətdir. Apo- ferment aparıcı, prostetik qrup isə aktiv xassəyə malikdir. Prostetik qrup vitaxinlərin və nukLeotidlərin tərəməsindən ibarətdir.

F. cox muxtəlif olsalar da, bir sıra umumi xassələri vardır. Onlar həm parcalanma, həm də sintez istiqa- mətində gedən kimyəvi reaksiyaları şӱr”ətləndirir. F.-in aktivliyi qey- ri-uzvİ katalizatorların aktivliyin- dən qat-qat coxduf. Bir ferment yal: nız bir maddəyə tə”sir gӧstərir. F,- in tə"sir ipəraiti muhitin aktiv tur- iuluqundan, nəmlikdən və temperatur- dan asılıdır. F. 6 sinfə bəlunur: oksid-reduktazalar, transferazalar, hilrolazalar, liazalar, izomerazalar və liqazalar. Siniflər yarımsinif- lərə, onlar da qruplara bəlunurlər. Hər qrupda bir necə Ferment olur ki, bunların da əz iqifri (indeksi) vardır. Fermentlərin piifri bir-bi- rindən nəqtələr vasitəsilə ayrılmıpit dərd rəqəmdən ibarətdir. Rəqəmlərden birincisi fermentin daxil olduqu sinfi, ikincisi yarımsinfi, ucuncu- su qrupu, dərduncusu isə fermentin qrupdakı sıra nəmrəsini gestərir. Məs., laktat-dehilrogenaza 1.1.1.27, arginaza 3.5.3.1., ypeasa 3.ə.1.5. ppif- ri ilə yazılır. 1000-dən cox ferment məqlumdur. Bunlardan 100-ə qədəri kristal iyəkildə alınmındır. Əgər bir ferment bu və ya digər səbəbdən fəallıqdan duizərsə və ya sistemdən cıxarsa butun ferment sisteminin fəaliyyəti pozulur, bu da butӱn orqa- nizmin xəstələnməsinə səbəb olur. Xəstəliyə diaqnoz qoymaq ucun də F.-in fəallırını və miqdarını muəyyən etmək cox vacibdir. Bu məqsədlə plaz- ma və qan F.-i geniiq surətdə əyrə- nilir.

F.-dən tibdə, x.t.-nın bir cox sa- hələrində (gen-dəri, toxuculuq və kim- ya sənayesində) geniii istifadə olu- nur. Cerəyin, sud məhsullarının, spirtin, pivə, iiqrab, cay, tutun, tur- ipudulmuli tərəvəz və s. məhsulların istehsalı fermentativ proseslərlə ba- ila catdırılır.

Ədl. F erpit Ə., Struktura i me xanizm deənstpind fermeənton, per. s anql., M.. 1980: Toüna 3. Toccpay P., İQibler T., Qistoximil fermentov, per. s anql., M., 1982,

FERMER, kapitalist əlkə-

Eyler vermindir FERMATA (ital. Qeqta(a, hərfi mə”- nası—dayanma), musiqidə — not yazısında iparə ( və ya ), not, ya- xud pauzanın uzərində və ya altında yazılaraq onların davamiyyətinin qey- ri-muəyyən vaxta (adətən 1 1/2—2 də- fə) artdıqını bildirir. FERMENT ZƏ HƏRLƏRİ—muxtəlif kimyəvi təbiətli maddələr: muəyyən fermentlər və ya fermentlərə yaxın qruplara qarpı axtivdir. Fermentlər ucun inhibitorlardır. Bir cox zəhər- li maddə, məs., csinir zəhərləriq (luizit), stənəffus zəhərləriz (sia- nidlər, Hidrogen-sӱlfid), nestisib- lər ayrı-ayrı fermentlərin (buqum- ayaqlılarda xolinesteraza fermentTi- nin) inhibitorlaidırılması nəticə- sində zəhərləyici tə”sir gəstərir, 4-F. z.ə termini ilan, arı, əqrəb və s. zəhər- lərinin tərkibinə daxil olan ferment- ləri gəstərmək ucun də iplədilir. FERMENT PREPARATLARI—tər- kibi fermentlərdən ibarət dərman maddələri: maddələr mӱbadiləsinə is- tiqamətverici tə”sir gəstərir. Bitki və heyvan məniəli məhsullardan, MHK- rzəorqanizmlərdən alınır. Mə”də iyi- rəsi, pepsin, pankreatin və s. F.p. mə”də-baqırsaq xəstəliklərində həzm orqanları vəzisinin funksional poz- qunluqunda iplədilir. Prəteolitik tə”sirli (zӱlalları parcalayan) F.p. (məs., ximotripsin) tibdə geniyi tət- biq edilir. Tripsin əzələ daxilinə vurulur və inhalyasiya kimi trombo- flebit, bronxit, osteomielit, haymo- rit və s. xəstəliklərin mualicəsində tilədilir. Penisillinaza antibio- tiklərin tə"sirindən əmələ gəlmiii allergik reaksiyaya qariyı tətbiq edi- lir. Tibb təcrӱbəsində antiferment preparatlar da milədilir. FERMENTLƏR (lat. Qeqpepsipl—ma- ya, enzimlər — zulal tərkibli sissifik bioloji katalizatorlar. Bu- tun canlı Hӱceyrələrdə hasil edilir və biokimyəni prosesləri kataliz edir.

.. lərində—k.t. nla sahibkar, K.t. F. Hzyat fəaliyyətinin butun proses- mӱəssisəsinin sahibi (bax Fermer lərində muhum rol oynayır. 1814 il- təsərrufatı). də rus alimi K. Q, S. Kirxhof cucər- FERMER TƏSƏRRUFATI, kapi-

Mülli arpapın sulu məhlulunun inias- tapı inəkərə cevirən fermentativ tə”- sirini kəpf etmitdir. Bu nilər de- mək olar ki, F. haqqında elmin—en zimologiyatın əsasını qoymulidur. 1833 ildə fransız kimyacıları A. Payen və J. Perso səməni iirəsindən amilaza (diastaza) fermentini ayıra bilminlər. Fin eyrənilməsi sahə

talist əlkələrin də—tpəxsi və ya icarə edilmiiq torpaqla sahib- gar muəssisəsi tipli k.t. mӱəssisəsi. F.t.pın aparılmasında məqsəd mən- fəət formasında pul gəliri gəqtur: məkdir. V. İ. Lenin torpaqda kapita list təsərrufat forması olan F.t.- nın tarixən muӱtərəqtiliyini qeyd elə- rək

| gəstərmindir. ki, akapitalist sində .1. Paster, İ. Pavlov, E. Hux əkinciliyinin əsasını azad torpaqq per, E. Fimer, A. Dapilevski, A. Bax, da, yəa"ni orta əsrlərə məxsus buzun R. Vilitetter, V. Pallalin, V. En- zirzibildən təmizlənmin olan tor- gelharl, A. Oparin na 6. təlqiyatlar paqda azad fermer qəpkil edirə aparmınlar. (Lenin V. M., Əsər. tam kulliyya-

kimyəvi tərkibinə gerə bir- tı, c. 17, cəh. 102). Fermer əkinci" KOMPƏNSİTLİ va İKİKOMPONeNtTLiİ ol- diklə sahibkardır. F.t.-nın laha er-

526

FERMİ

——- aaa

2 —,....—————— ə ə

fən BƏ tam inkipafı k.t.-nda kapi- talizmin inkipafının Amerika yolu ilə gedən əlkələr (ABPT, Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya) ucun xa- rakterikdir, Qərbi Avropanın əksər əlkələrində isə onun əmələ gəlməsi k.t.-nda kapitalizmin Prussiya yolu ilə inkipafı ipəraitində olmuzidur (bax Aqrar məsələ). B. Britaniyada F.t. cəpərləmə (17 əsr) nəticəsində yaranmıii və k.t. istehsalının hekm- ran forması olmutdur. Muasir dəvr- də fermer təsərrufatlarının coxu iri sənaye pyirkətləri və koop.-ləri- nin qiaquli inteqrasiya əsasında ya- ratdıqları sahələrarası iqtisadi əla- qələr sisteminə cəlb olunur. Bu əla- qələrin inkipafı F.t.-nın iqtisadi mustəqilliyini getdikcə azaldır və onlar iri kapitalist aqrar-sənaye bir- liklərinin tərkib hissəsinə cevri- lirlər. İnkitpaf etmiii kapitalist əlkələrini buruyən inflyasiya isə bir cox F.t.-nın muflisləiyib aradan cıxmasını sur”ətləndirir. Belə ki, 1982 ildə ABPT-da fermerlərin is- tehsal xərclərinin 1896 (144,2 mlrd. dollaradək) artması, K.t. məhsulları- nın isə əksinə 3,696 azalması səbəbin- dən onların xalis gəliri də azalmıip Bə 19,5 mlrd. dollar təikil etmiit- dir. Nəticədə 5,6 mln. nəfər aqrar əhalinin tərkibində k.t.-nda calızlan- ların sayı cəmi 3,4 mln. nəfər (2,2 mln. nəfər itsiz) olmuptdur. FERMİ (Eeqqy) Enriko (29.9.1901, Roma—28.11.1954, Cikaqo) — italyan fiziki, kvant fi- əli ə zikasının banilə- rindən biri, Nobel mukafatı laurea- tı (1938), Roma (1926—38), Kolum- biya (1939—45) və Cikaqo (1946—54) ui-tlərinin prof. elementar zər- rəciklər statisti- kasını ipləyib hazırlamınidi (bax Fermi—Dirak sta- ” iə tistikası), V—cevrilmənin nəzəriy- yəsini vermii, neytronun xassələrini eyrənmii və neytron fizikasının əsa- sını qoymuli (ilk dəfə sun”i radioak- tivliyi mutlahidə etmit, neytronla- rın yavapqımasını kəif etmiii), əzu- nunqurduqru ilk nӱvə reaktorunda zən- cirvarı nӱvə reaksiyasını almındır. O, yuksək enerjilər fizikası sahə- sində də tədqiqatlar aparmıi1 və mӱ- hum nəticələr əldə etmiitdir. Əsərləri: Naucnıeq trudı, T. 1—2, per. s ital., M.,. 1971—1972, Termo- dinamika, 2 izd., per. s ital., Xarıkov, 1973, FERMİ — uzunluqun sistemdənkənar vahidi: 1,0—12 sm-ə bərabərdir. Ferminin tərəfinə adlandırılmınq. dır. Nuvə fizikasında istifadə olu-

nur.

FERMİ SƏVİYYƏSİ—mutləq sıfır temp-rda birelektronlu real halın səviyyəsi: bu səviyyədən alparı səviyyə: lər elektronlarla dolu, Yuxarı səviy: yələr isə tam boi olur. Təmiz yarım- keciricilərdə mutləqsıfır temp-run: da F.s. valent zolaqın ən yuxarı sər- hədinə duiqur. Yalnız mӱtləq sıfır temp-runda F.s.-nə uyqun olan enerji

əri yə “ln

kimyəvi potensiala bərabər olur. Elektronların sıxlıqı cox olduqda =3—5 ev

də artır, metallarda

F,s.

olur. Bu enerji otaq (0,83 ev) və aila- qı temp-rdakı istilik enerjisindən cox beyukdur. Buna gərə də Fermi— Dirak paylanma funksiyası praktik olaraq temp-rdan asılı deyil. Elek- tronların belə halı cırlaimı hal, bu temp-r isə cırlaima temp-ru adlanır.

FERMİ SƏTHİ—impuls fəzasında sabit enerji səthiy" bərk cisimlərdə elektron proseslərini xarakterizə edir. F.s. mutləq sıfır temp-runda bop enerji səviyyələrini dolu səviy- yələrdən ayıran səthdir. Bu səthdən yuxarı butun elektron səviyyələri bot, ataqrı səviyyələr isə elektronlarla doludur. “Sərbəst elektron qazının 5 F.s. sferadır. Təcrubədə muxtəlif metalların Fermi səthlərinin bərpa olunması onlarda gedən incə xassə- ləri aydınlapdırmaqa imkan verir. FERMİ--DİRAK STATİSTİKASI --spini tam yarım olan (H vahidlə- rindəyeyni nəv zərrəciklər sisteminin kvant statistikası. Spini tam olan eyni nev zərrəciklər sistemi isə Bo- ze—Eyniteyn statistikası ilə təs- vir olunur. F.—D.s.-nı E. Fermi təklif etmip (1926), P. Dirak isə onun kvant-mexaniki mahiyyətinin iza- hını vermitdir. F.—D.s.-na gərə hər kvant halında birdən cox zərrəcik ola bilməz (Pauli prinsipi). Statis- tik tarazlıqda olan fermion qazı ucun : kvant halında olan zərrəciklə-

— 2 = E,—rӱkt rin n, orta sayı ”, = 1/(e Kəbə “Fİ) dusturu ilə tə”yin edilir (E,—kvant

halının enerjisi, k—Boltsman sa- biti, T—mutləq temp-r, |—kimyəvi potensialdır). Fermi-qasqı, Fermi- mayesi F.—D.s.-na tabedir. FERMİON, fermi-zzərrəcik— spini tam yarım olan elementar zər- rəcik və ya kvazizərrəcik, Pauli prinsipinə və Fermi—Dirak statis- tikasına tabedir. F. zərrəciklərin yerdəyitiməsinə gərə antisimmetrik dalqa funksiyası ilə təsvir olunur. Təbiətdə coxlu sayda F. məvcuddur. Məs., elektron, proton, neytron, ney- trino, bərk cisimlərdə elektron və detik həyəcanlanmaları və s. FERMİUM (rar. Fermium), Fm—pa- disaktiv kimyəvi element. Sun”i alın- mhpidır. Elementlərin dəvri sis- teminin 1P qrupundandır, at.n. 100: dur: aktinoidlər ailəsindəndir. Stabil izotopu yoxdur. Kutlə ədədi 244—258 olan 15 izotopu var. Bunlar- dan yarımparcalanma devru ən cox (100,5 gun) olanı 257 Fm-n3cToriy Ayp. İlk dəfə (1952) A. Qiorso və 6. Ame- rika nӱvə qurqusunun partlayının- dan sonra alınan radisaktiv tozda 255 Etp izotopunu kəif etmii və E. Ferminin pərəfinə adlandırılmıidq- dır. F. ucun 4-3 və --2 oksidləimə dərəcəsi xarakterikdir. Nuvə reaktor- larında uzun muddətli və quvvətli iyualandırma nəticəsində az miqdarda 252 Etu, izotopu alınır.

257 Epu nuvə fizikası rında istifadə olunur.

Əd. Cu6opr Q. transuranovıe əlementı, per. s anql., M., 1965: Sa vipki E. M Burxa- n ov Q. S.. Redkis metallı i splavı, M.,

1980.

FERMOPİLA nıstanda dar kecidi. Orta Yunanıstanın sərhədində,

tədqiqatla

İskusstvennıe

(TheqtorcuDa:)— Yuna- Fessaliya ilə Lami-

ya 1i,-ndən c.-dadır. F.-da Fermopila vurumması (e.ə. 480) bali vermii-

ir. | FERMOPİLA VURUYYMASI (e.ə. 480)—Yunan—İran mӱharibələri za- manı Fessaliyanı Orta Yunanıstanla birlətdirən dar kecidində (Lamiya IT.“HZƏH c.-da) yunanlarla iranlılar arasında vuruima. Sparta padpahı Leonid qopunun əsas hissəsini Afi- nanın mӱdafiəsinə gəndərmiit, ƏY isə 300 spartalı dəyuticu ilə kecidcl qorumui, lakin qeyri-bərabər mubari. zədə dəstəsi ilə birgə məhv olmuii- dur. Sonralar spartalılar burada .v. qəhrəmanlarına abidə qoydular. FERNANDEL (Eeqpapde1) (təxəllu- su: əsl familiyası və adı Fernan o ntanden, Sop(apdap) (8.5.1903, Marsel—26.2.1971, Paris)—fransız kino aktyoru. Estrada, revu və Ope-

rettalarda cıxıiq etmiidir. 30-cu illərdən kinoda fəaliyyət gestər- midir. *Eskadronun əyləncələrik

(1932), “Bal dəftərcəsiz (1937), cKa- zimirə (1950), *“Madmazel Nitupiə (1953), “Qanun qanunluqunda qalır (1958), *PTeytan və on dini hədisə (1962) və s. filmlərdə komik obraz-

uş

Fernandel(satdaycQanun qanunlurun- da qalır filmində.

lar yaratııpidır. F. yaradıcılıqı fars ən”ənələri, yarmarka tamatala- rı, Provans xalq tipləri ilə qırıl- maz barlı olmutdur. Televiziya film- lərində də cəkilmiidir. FERNANDES (Reqpap4ae2q) Emilio (d. 26.3.1904, Koauila 1it., Ondo)— Meksika kino rejissoru, ssenarist, aktyor. Hindidir. 1923 ildə siyasi fəaliyyətə gerə həbs olunmutidur. 1926 ildə həbsxanadan qacaraq ABİP-a muha- cirət etmii, 1933 ildə Meksikaya qayıtmızidır. c Mariya Kandelariyaı (1944) filmi ona dunya ipehrəti qazan: dırmıtndır. Digər filmləri: 4 Mələ cicəyiə2 (1943), *Mirvariz (1946), “Rio Eskondido, c- Makloviyaz (hər ikisi 1948), “Meksikalı qızg (1949), 4Mə- Həbbət geruiquz (1958), “Panco Vilya- nın sadiq əsgəriz (1967), cCokaı (1974), “Qırmızı zona (1976) və s. FERNANDES DE LİSARDİ (Eeq- nandez de Lizardi) Xcce Xoakmu (15. 11.1776, Mexiko—21.6.1827, Mexiko)— Meksika yazıcısı. Milli nəsrin banisidir. Latın Amerikası ədə- biyyatında ilk roman olan cPerikil- yo Sarnyentom (nətri 1830—31) əsə- rində mӱstəmləkə muhitini satira atəpqinə tutmuiy, Meksika xalqının milli iquurunun oyanmasını təsvir etmipdir. J. J. Russo ruhunda ya- zılmı(i c-“Kixotita və onun kuzinasım (nipri 1831—32) pedaqoji romanı, cVecsiz Don Katring (nəpiri 1832)

——€dəsno———€—ıçxoo—uoeox——.—ı?.?”—.€.€.Ğ?”v

povesti, cHəssas zəpcik (1825) pyesi, ie”rləri var. FERNANDU-Dİ-NORONYA (Esqpap- do de Coqopha)— Atlantik okeanında ada. Cənubi Amerika sahillərindədir. Sah. 26 km? (Rata a-rı ilə birlik. də). ƏH. 1,2 min (1970). Vulkan məziyə- lidir. İqlimi subekvatorialdır, il- lik yaqıntı 1300 mm. Quru və seyrək meiqələrlə artuludur. Yapayın MƏHTƏ- qəsi və portu Vila-dus-Remediusdur. FERRARA (Eeqqaqa)— İtaliyada gə hər. Emiliya-Romanya vil.-idədir. Ferrara əyalətinin inz. m. Nəql. qov- iaqı. Əh. 155 min (1976). Umumi ma- izınqayırma, neft-kimya, iquliə, ti- kii, ayaqqabı, toxuculuq, yeyinti sə- nayesi, un-t var. Aluminium yarım- 25 istehsal olunur. FERRARA RƏSSAMLIQ MƏKTƏ- Bİ—İntibah dəevru italyan boyakar- lıq məktəbi. Mərkəzi Ferrara 11:.-i- dəki d”Este hersoqlarının sarayı olmutdur. A. Mantenya, Pyero della Franceska sənətinin, qismən də Ni- derland boyakarlıqının tə”siri ilə yaranmınq və 15 əsrin 2-ci yarısın- da ən yӱksək inkipaf dəvrunə cat- mıpmdır. F.r.m.-nə mənsub olan ən gərkəmli rəssamların (K. Tura, F. del Kossa, E. Roberti və 6.) yaradı- cılıqrı ucun son qotika və erkən Re- nessans təmayullərinin daim uyerun- laqdırılması, obrazların zərifli- yi və tə”sirliliyi, formaların gkəs- kinliyi xarakterikdir. 16 əsrin or- talarında tənəzzul etmitdir. FERRİVİL (EeqquuiYe) — Tunisdə Menzel-Burgkiba 11.-nin kecmiyiy adı. FERRİT (lat. (eqqip—dəmir) — 03- mir-karbon ərintilərinin fazası: karbonun (0,0296-dək94 ) dəmirdə bərk məhlulu. Silisium, manqan, fosfor və digər elementlər F.-də həll olur. (b, 911—769”C temp-rlarda paramaq- nit, 769?S-dən mӱtləq O-dək ferro- maqnit xassəlidir. F., yumaq və plastikdir.

FERRİT ANTENA—ferrit nuvəli maqnit antena. Ferritin yuksək maqnit həssaslırı F.a.-nın kicik əl- culu hazırlanmasına imkan verir. F.a., əsasən, tranzistorlu radioqəbul- elicilərdə və radiopelenqatorlarda tətbiq edilir.

FERRİT YADDAİY QURRUSU, fer- rit yaddaptie–informasiya da- iıyıcısı kimi ferrit nuvələrin- dən istifalə edilən yaddaiq qurqusu. F.y.q. heqablayan elektron mapınlar- da, əsasən, əməli yadda kimi isti- fadə edilir. İnformasiyanın cyaddaq saxlanılması ferrit nuvənin (FN- nin) duzbucaqlı Histerezis ilgəyinə malik olmasına (tpək.) əsaslanır. Adə- tən musbət istiqamətli qalıq induksi- yası (--V şi ikilik say sistemində €19-Ə

uyqun, mənfi istiqamətli qalıq induk- siyası (-V,) isə 40ə9-a uyqun gəturu-

lur. Yaddata muəyyən ikilik infor- masiya yazılarkən uyqun FN-lər O və ya1 maqnit vəziyyətlərinə gətirilir, informasiya oxunarkən isə 4) vəziy- yətinə (-V,) kecir, F.y.q.-nda oxunan

informasiya baiqa qurqulara veril- məklə bərabər yenidən əz yerinə yazı- lır (bərpa edilir). F.y.q.-na yalnız yeni informasiya yazıldıqda əvvəlki informasiya silinir. Nuvəni bir maq- nit vəziyyətindən digərinə cevirmək ucun ondan gecən sarqılara muvafiq

FERROƏRİNTİLƏR

istiqamət və qiymətə malik cərəyan im- pulsları verilir. Cərəyanın yaratdı- qı maqnit sahə gərginliyi (N,) nӱvə-

pin koersitiv quvvəsindən (N) bəyuk

olmalıdır. F.y.q.-nda muraciət vax- tı mksan-nin hissələrindən bir necə

–— ”

Qə — — —

Ferrit nuvəli yaddapq elementi (a) və histerezis ilgəyi (6): Fu, —ferrit nuvə: 1— yazma cərəyanı: V—maqnit induksiya- sı, V,—qalıq maqnit induksiyası: I — maqnit sahəsinin gərginliyiy N,,—ele- menti bir maqnit vəziyyətindən digərinə cevirən maqnit sahə gərginliyi), N, —ka- oersitiv qunvə,

mk-san-yə qədər olur. Son illər beyuk inteqral sxemlər uzərində qurulmui yarımkecirici yadda qurqularının yaranması ilə əlaqədar F.y.q.-ndan nisbətən az istifadə edilir. FERRİT MATRİSASI—ferrit yad- dapının bir Hissəsis izolyasiya ma- terialından hazırlanmıt duzbucaq- lı cərcivədən ibarətdir. F.m. yad- dayi elementləri olan halqavarı fer- rit nӱvələrini (sayı yuz minə catır), onlardan kecən sarqıları (sayı 2 —4), secici və kommutasiyaedici sxemlə- ri əzundə cəmlətdirir. F.m.-ndan dӱzəldilən yaddai qurqusunun iiilə- mə sur”ətini və e”tibarlılıqını ar- tırmaq ucun onun konstruktiv sxemi elə tərtib edilir ki, sarqılar ara- sında qaripılıqlı tə”sir və onların reaktiv muqavimətləri mumkun qədər az olsun. F.m. yıqılmasında ferrit ləvhə və nazik təbəqələrdən istifadə edilir.

FERRİT NUVƏ—ferritdən hazır- lanmın maqnit keciricisi. F.i.-nin hazırlanma texnologiyası ovuntu me- tallurgiyası usullarına əsaslanır. F.n. radioelektronikala, hesablama texnikasında, avtomatikada və s. ke- ni tətbiq edilir. F.n. muxtəlif formada hazırlanır. Bunlardan ge- niiy tətbiq olunanı halqavarı, duz- bucaqlı histerezis ilgəyinə malik nӱvələrdir. Nuvəyə tə”sir edən maqnit sahə gərginliyi geturullukdən sonra o mӱəyYƏn istiqamətli beyuk qalıq in- duksiyasına (-V,, —V.) malik olur

(Ferrit yadda qirqusu məqaləsinin pəklinə bax) və bu vəziyyətini muəy: Yən qiymətli xarici tə"sir olmadıqda istənilən muddət saxlayır. F.n. bu iki dayanıqlı vəziyyəti nӱvənin cyad-

027

dapagkg malik olmasını xarakterizə edir. Nuvəni bir maqnit vəziyyətindən (4-V,) ligərinə (—b,) cevirmək ucun

tələb olunan vaxt mksan-nin hissələ- rindən bir necə mksan ədəkdir, FERRİT-DİOD ELEMENTİ--hesab- lama texnikası, avtomatika və idarə sistemlərində istifadə olunan, mən- tiq əməliyyatlarını və yaldat fuik- siyasını yerinə Yetirən element, F.-d.e.-pin ii prinsipi ferrit nu- vənin “yaldapaq malik olması və dio- dun cərəyapı bir istiqamətə kecir- məsinə əsaslanır. İnformasiyapın yazılıb oxunması, əturulməsi, məntiq əməliyyatların yerinə yetirilməsi cərəyan impulsları vasitəsilə olur. F.-d.e. bir, iki və uc taktlı olur. Bunlardan ən genii yayılanı uctakt- lı sxemlərdir. 60-cı illərlən fer- rit-tranzistor elementləri ilə əvəz olunur.

FERRİT-TRANZİSTOR ELEMEN- Tİ— hesablama texnikası, avtomatika və idarsetmə sistemlərində istifadə olunan, məntiq əməliyyatlarını və yada dai funksiyasını yerinə yetirən eleə ment. F.-t.e.-nin mi prinsipi ferrit nӱvənin cyaddataq malik olması və tranzistorun gӱcləndirmə və bir isti- qamətli keciricilik xassələrinə əsas- lanır. Tranzistordan istifadə etmək- lə ferrit-diod elementlərinin bir sıra mənfi cəhətlərini F.-t.e. ara- dan qaldırmındır. F.-t.e.--nin mus= bət cəhətləri—sxemin sadəliyi, daya- nıqlı və e"”tibarlı iiləməsi, ferrit- diod elementinə nisbətən yuksək tez likli olması, geni temp-r interva- lında ipnləməsidir. F.-t.e. 20 əsrin 60-cı illərindən geniiy tətbiq edi- lir. İnteqral sxemlərin meydana gəl- məsi ilə muasir hesablama texnika- sında ferrit-diod elementi və F.t,- e.-nlən az istifadə olunur. FERRO..., FERR... (lat. ferrum — dəmir)—kimya, texnika və s.-yə dair terminlərin dəmirə aillik bildirən tərgib hissəsi (Ferrit, Ferromaqne- tizm və s.).

FERRODİNAMİK ƏLHCMƏ CİHA- 3 I—6bir və ya bir necə cərəyanlı sar- qacın elektromaqnitlə qartılıqlı elektrodinamik tə"sirinə əsaslanan cihaz. F.e.c., əsasən, 530—500 Ls tez- likli dəyinən cərəyan dəvrələrində, bə”zən də sabit cərəyan dəvrələrində elcmə aparmaq ucun ampermetr, volt- metr və vattmetr (gəstərən və ezuya- zan) kimi tətbiq edilir. F.e.c.-nın əsas xӱsusiyyətləri fırlanma momen- tinin beyuk, xarici maqnit sahəsinin tə"sirinin az olmasıdır. Əlcmə həd- dini gərginlik və ya cərəyan trans- formatoru vasitəsilə geniptləndir- mək, olur. Fazaların və tezliyin su- ruiimə bucaqlarını əlcən cihazlar- da tətbiq edilən ferrodinamik loqo- metrlər də geniiq yayılmısidır. FERROƏRİNTİLƏR —dəmirin digər kimYəzi elementlərlə ərintisis bala lıca olaraq istehsal prosesində po- ladı oksigensizləindirmək və legir- ləmək ucun milədilir. Dəmir qatı- ipıqlı bə”zi ərintilər (məs., siliko- aluminium, silikokalsium) və bundan əlavə saf haldakı bə”zi metal və qey- ri-metallar (metal manqan və xrom, kristal silisium) da ttərti olaraq F.-ə aid edilir. F. onu təikil edən əsas elementlərin alı ilə adlanır (məs., dəmir və silisiumun birkə ərin-

528

FERROZOND

DEFEKTOSKOPİYASI

2 0.0.0—.... o ————“—“ ii

tisinə ferrosilisium deyilir). F. iliz və ya filiz konsentratını ... və reduksiyaedici ilə birgə əritməklə alınır. F., əsasən, elek- trik sobalarında, bəzən domna soba- larında istehsal edilir. Muhum F.-ə ferrosilisium, ferroxrom, 7:5 qan, ferrovolfram, lider. ferrovanadium və s. misal ola bilər. Bir necə komponentdən ibarət murək- yas, F. də hazırlanır. Muasir me- tallurgiya sənayesində F. istehsalı onun umumi inkitaf səviyyəsini, o cumlədən legirlənmint polad isteh- salının vəziyyətini xarakterizə edir. FERROZӦND DEFEKTOSKOPİYA- ÇÜ Uc lının aparılan ma2- nit defektoskopiyası usulu. F.d.- ndan ferromaqnit materialdan hazır- lanmıni mə”mulatda 10, bə”zən 20 mm- dək dərinlikdəki defektləri aikar etmək ucun istifadə edilir. FERROMAQNETİZM (ferro... -B maqnetizm)—bir qrup maddənin maq- nit xassələri coxluqu. Belə maddənin əsas xassəsi xarici maqnit sahəsi ol- madıqda makroskopik maqnitlənməyə malik olmasıdır. Klassik fizika F.-i izah edə bilmir. F.-in fiziki məntəyi kvant təbiətlidir və kvant mexanikasındakı identiklik prinsi- pinə əsaslanır. Bu prinsipə gərə qey- ri-relyativist kvant mexanikasında elektron sisteminin mumkun olan ener- jisi sistemin yekun spinindən ası- lıdır və bu asılılıra səbəb qariı- lıqlı tə”sir enerjisidir (mubadilə enerjisi). Mubadilə enerjisi elek- trostatik təbiətlidir və maqnitlərdə elektronların maqnit momentlərinin bir istiqamətdə yənəldilməsini tə”- min edir. Xarici sahə olmadıqda ferromaqnit maddə maqnitlənmii hal- da da ola bilər. Bunun səbəbi fer- romaqnit maddənin coxlu sayda kicik oblastlara və ya ferromaqnit ALO M€H 1 Ə p Ə napuanaHMacbı /bip. Do- menlərin maqnit momentlərinin is- tiqaməti xaotik yenəldiyindən Yekun maqnitlənmə təqr. sıfır olur. Bir domendə mubadilə elektrostatik qar- iılıqlı tə”sir enerjisinin hesabı- na doyma bap verir. F. Ee, So, Mi elementlərində və onların birləiq- mələrində mupahidə olunur. Elek- trik xassələrinə gərə həm kecirici, yarımkecirici, dielektrik, həm də ifrat kecirici ola bilər. F. xassə- si temp-rdan kəskin asılılır. Temp- run muəyyən qiymətindən yuxarıda xassəsi itir və maddə una ha- la kecir. Bu temp-ra Kuri temp-ru deyilir (bax Kuri nӧqtəsi). maqnit monokristalların maqnitlən- məsi kristalloqrafik istiqamətdən kəskin asılıdır (maqnit anizotrop- luqu). Ferromaqnit maddələr maqnit- lənərkən əlcu və formasını dəyi- pir (maqnitostriksiya). Maqnit qav- rayıcılıqı 108-ya catır. Elektrik, optik, mexaniki, istilik və s. xassə- lər ferromaqnit maddənin maqnit ha- lından asılıdır. F. hadisəsindən texnikada geni istifadə olunur. Ədə Vonsovskin S. V., Maqne- tizm, M., 1971, Kittelı C., Fizika tverdoqo tela, M.. 1978, Tikadzumi

S., Fizika ferromaqnetizma, maqnitnıe svoİNstva vepestva, M., 1983.

FERROMAQNİT DOMENLƏR—–(bax Ferromaqnetizm.

FERROMAQNİT REZONANS—elek- tron maqnit rezonansın nevlərindən

Ferro-

biris dəyipən maqnit sahəsinin tez- liyi maddənin maqnit momentinin xarici sabit maqnit sahəsi istiqaməti ətrafındakı presessiya tezliyinə bə- rabər olduqda bap verir. Bu zaman maddənin udduqu enerji maks. qiymət alır. F.r. rezonans tezlikləri, re- laksasiya, udulma xətlərinin eni və forması ilə xarakterizə olunur. F. r. numunənin formasından kəskin asılıdır. F.r. hadisəsi kvant me- xanikası baxımından belə izah edi- lir: F.r.-da sistemin maqnit enerji səviyyələri arasındakı kecid adi Zeyeman tezliyinə uyqun gəlir. Kecid qaydasına gərə F.r. Yalnız qoniyu maqnit səviyyələri (t,) ara- sındakı gkeciddə mumkun ola bilər

(At = 1). Bu, prinsipcə nӱvə maqnit rezonansının oxiarıdır.

F.r.-ın eyrənilməsi muxtəlif ge- neratorların, gӱcləndiricilərin və s.-nin yaradılmasına imkan verir. FERROMETR—ferromaqnit numunə- lərdə maqnit sahəsinin induksiyası- nın (V,) və intensivliyinin (N,) ani

qiymətlərini əlcmək ucun qurqu. İpi prinsipi V, və N,-nin ani qiymətlə-

rinin onların tərəmələrinin mucəy- yən zaman muddətindəki orta qiymətlə- rinə mӱtənasib olmasına əsaslanır. FERSMAN Aleksandr Yevgenyevic (8.11.1883, Peterburq— 20.5.1945, Soci, Moskvada Novode- kk vicye qəbiristanın- : da dəfn edilmiit- dir)—sovet KEOKHM - yacısı, mineraloq. SSRİ EA akad. (1919). SSRİ Dəv- lət mӱkafatı lau- reatı (1942). 1907— 09 illərdə Paris- nə tiləmitdir. Moskva un-tinin mӱəllimi (1909), s

Peterburqda Ali |

qadın kurslarının (Bestujev kursla- rı) prof. (1912), EA Mineralogiya mu- zeyinin direktoru (1919—Z30) olmudur. F. Kola y-a, Tyantan, Qızılqum və Qa- raqum, Ural, Zabaykalye və s. r-nların tədqiqində iptirak etmiidir. Xibin tundrası və Moncetundrada onun i11- tirakı ilə apatit və mis-nikel fili- zi yataqları aigkar edilmiidir. F. geokimyanın (“Geokimyaə, c. 1933—39) banilərindən biridir. Ele- mentlərin klargkı və miqrasiyası probleminə xususi fikir vermiidir. Təbii qeyri-uzvi proseslərin enerji problemini tiləyib hazırlamın, geo- energetika nəzəriyyəsini təklif et- midir. F. faydalı qazıntı axtarı- plında geokimyəvi metodların tətbi- qinin labudluyunu ilk əsaslandıran- lardan biri olmuidur. Peqmatitlər, qiymətli dailar və mə”mulat daiları haqqında elmi və elmi-kutləvi əsər- lər Yazmımpldır. SSRİ EA fizika-ri- yaziyyat elmləri ppe”bəsinin akad.-ka- tibi (1924—27), SSRİ EA vitse-prezi- denti (1927—29), SSRİ EA Rəyasət Hey"ətinin uzvu (1929—45), SSRİ EA radium in-tunun direktoru (1922—26) Ural filialının (1932—38), S. M. Kirov ad. Kola bazasının (1930—45) sədri, M. V. Lomonosov ad. Kristal- loqrafiya, mineralogiya və geokimya in-tunun (1930—39) və Geologiya elm ləri (1942—45) in-tunun direktoru

olmutidur. V. İ. Lenin ad. mukafat almıidır (1929). Qırmızı Əmək Bay- raqı ordeni, həmcinin London Geo- logiya Cəmiyyətinin Vollaston al, me- dalı (1943) ilə təltif olunmuidur. Fersmit və fersmanit mineralları F.-ın iərəfinə adlandırılmınddır.

Əsərləri: İzbr. trudı, t. 1—7,

M., 1952—62.

Ə0.: PisarjenvskiNn O, N,, Fersman, (2 izd.), M., 1959, Problemı mineralınoqo sırıi. Pamlti akademi-

ka A. E. Fersmana, M., 1975.

FERTİLLİK (lat. (eq(14—tərəyib artan)— yetkin orqanizmin nəsil ver- mək qabiliyyəti. Muqayisə et Steril- liklə. : FESENKOV Vasili Qriqoryevic (13. 1.1889, Novocerkassk—12.3.1972, Mos- kva) — sovet astronomu. SSRİ EA akad. (1935, m. uzvu 1927), Qazax, SSR EA akad. (1946). Qazax.SSR əməkdar elm xadimi (1947). Rusiya Astrofi- zika İn-tunun təikilatcılarınlan biri: in-t sonralar P. K. |Pternberq ad. Astronomiya İnstitutu adlandı- rılmıt və 1936—Z39 illərdə F. onun direktoru olmutdur. Qazax.SSR EA Astrofizika İn-tunun təlikilat- cısı olmuli, SSRİ EA astronomiya iqurasına, SSRİ EA Meteoritlər ӱzrə Komitəyə rəhbərlik etmitdir. Muhum əsərləri atmosfer optikası, astro- fizika və Kosmoqoniyaya aiddir. zodiak ipıqının fotometriyasını ilk dəfə tədqiq edənlərdəndir. Bu hadisənin dinamik nəzəriyyəsini ver- mip, ulduzların korpuskulyar iica- lanması və ulduzlararası qaz-toz mu- hitdən yaranması hipotezini seylə- mipdir. O, cAstronomiceski jur- nalxmın nəprini təpkil etmiidir. F. Z dəfə Lenin ordeni və Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif edil- midir.

Əsərləri: Korpuskularnan raa diapin Kak faktor əpoloini Solnia i zvezd, M., 1952: Solnie i solnecnan sis = tema. İzbr. trudı, M., 1976. FESSALİYA (Thezzaha) — Yunanıs- tanda tarixi vil. Egey dənizi sahi- lindədir. Larisa, Karditsa, Maqii- siya, Trikala nomlarını əhatə edir. Sah. 13,9 min km?, ƏH. 659,9 min (1971). Ərazisi məhsuldar Fessaliya dӱzənliyindən ibarətdir. K.t. r-nu- dur, elkənin əsas taxıl bazasıdır. Tutun, pambıq, zeytun, uzum və s. də becərilir. Heyvandarlıq inkitaf et- miidir. Balıq ovlanır. Toxuculuq, yeyinti, tutun, sement, metal e”malı, aqac e”malı sənayesi, k.t. mapınqa- yırması, gəmi tə”miri və kicik gə- miqayırma muəssisələri var. Mis cı - xarılır. Əsas portu Volos, iri ilə- Hərləri Larisa və Trikaladır . FESSAN—Beyuk Səhrada (Liviya) Matendu dərəsində qədim qayaustu təs" virlər slan yer. F. petroqlifləri ibtidai animalist incəsənətin kamil numunəsi hesab edilir. F. rəsmləri- HHH C“ilkK ovcular devrunətj aid ən qədim numunələri iri vəhiti heyvan- ların (fil, kərgədan, at, əkuz və s.) dai uzərində dərin qazılmıni monu- mental təsvirləri ilə səciyyəvidir. F. rəsmləri petroqliflərinin qədim numunələri Azərb.-da Qobustan qayala- rı uzərində də aikar olunmusidur. FESTİVAL (fr. festival—mənnnK: lat. Eezimli—Aipən, bayram əhvali-ru" hiyyəsi)—musiqi, teatr, kino, estrada nailiyyətlərini numayit etdirən kut-

FƏVVARƏ

529

ləvi bayram, təntənə. İlk dəfə ola- raq musiqi F.-ı 18 əsrin əvvəllə- ində B. Britaniyada kecirilmitdir. 4) əsrdə beynəlxalq F.-lar geni ya- yılmındır. Gənclərin və tələbələ- rin umumdunya Festazallnrı sulh ur- runda mubarizə ipyində muhum əhəmiy- Yət kəsb edir. Musiqi teatr və kino estivalları da kecirilir. FET (Pen pi in), Afanasi Afanas- a (5.12.1820, indiki Oryol vil.., Mtsensk r-nu, Novoselki k.—Z3.12.1892, Moskva)—rus ipairi. Mulkədar A. PYeniinin və Almaniyadan gəlmitn Karolina PTarlotta Fetin qeyri-qanu- ni oqlu. İlk pe”r kitabı—cLirik panteonə 1840 ildə nəir olunmui- dur. Həyatilik, təbiət levhələrinin, insan qəlbinin ən ani və ətəri təəssu- ratlarının ipairanə təcəssumu liri- kasının səciyyəvi cəhətləridir: cGe- cə ipıqları (kitab 1—4, 1883—91). €XarHpənəpnMə (h. 1—2, 1890), ehəy)a- tımın ilk illəriz (nətri 1893) ki- tabları var. Bir cox ippe”rinə musiqi bəstələnmitdir. | Əsərləri: Socinenin, t. 1—2, M., 1982: Vecernie oqni, kn. 1—2, M., 1984. FETİDA (yun. Thebz)—-qədim yunan mifologiyasında dəniz ilahəsi, Nere- yin qızlarından biri, Axillin anası. FETİDA—Saturn planetinin peyki: Tefiya termininin sinonimi. - € ETVİ LI (bp. fetiche, nopTyranua fei- İşo—sehrkarlıq, gəzmuncuqu)—1)din- darların təsəvvuruncə fəvqəltəbii xassələri olduquna gərə, dini ibadət obyektinə cevrilmiip cansız əiyya (bax Fetiniizm). 2) Məcazi mə”nada—kor- koranə pərəstiipi predmeti (bax Əmtəə fetimizmi). | FETİİYYİZM—maddi ətyalara — fe- tiplərə dini sitayin. cFetiiyə ter- minini ilk dəfə holland səyyahı V. Bosman (18 əsrin əvvəli) iplətmiiy- dir. Fransız maarifciləri F.-ə di- nin arxaik forması kimi baxırdı- lar. Hegelə gərə F. ibtidai dinin— sehrbazlıqın bir forması idi. Myx- təlif xalqların e”tiqadında F.-in ye- ri muxtəlifdir. Avstraliyalılarda fetitlər (curinq) totemin simvolu və əvəzləyicisi, PPimali Amerika hindu- larında qəbilə himayəcisinin təcəs- sumu, Qərbi Afrika xalqlarında ipəx- sin himayəcisidir. Fetiplər curbə- cur olur: dail, aqac parcası, heyvan bədəninin bir hissəsi, təsvirlər (idollar). e/lyu)a? dinlərində quru cə- sədlərə, ikonaya (xristianlıqda), mu- qəddəs yerə və “Qara daa (islamda) pərəstiyi iqəklində F. qalmaqdadır. FETR (fr. Eei(qe—kecə)—əsasən, dov- tan və keci tӱklərini, xəz tullantı- ları və s.-ni basma usulu ilə bir-bi- rinə bitipdirməklə alınan material. Hamar və xovlu F.-lər olur. “Xovlu F. zamiyaya oxtiayan (xovun uz. 0,5 mm- dən az), qısa xovlu (0,5—1,5 mm), ve- lur (1,5—2,5 mm),uzun xovlu (3 mm-dən 12 mm-ə qədər) nəvlərə ayrılır. F.- lən bali geyimləri, ayaqqabı detalla- rı, texniki mə”mulatlar (suzgəc, ara- qatı və s.) hazırlanır. FEXRAL (lat. Ee(qqip) — dəmir -- StqH(opltiql)--xrom-E Al(uminium)—ary- minium|--tərkibində 8—1970 xrom və 3.5—5,590 aluminium olan hərarətə davamlı dəmir əsaslı ərintilər qru- punun adı. F.-ın xususi elektrik mu- qaviməti (1,1—1,35 mkom-m) yuksək- dir. F.-dan muqavimət və qızdırıcı elementlər hazırlanır. İii temp-ru 10002S-dəkdir.

“FƏAL KOMSOMOLCHCULARA KƏ- MƏKu — komsomol fəalları ucun jurnal-kitab. 1945—47 illərdə Azərb, LKGİ MK-nın Uplaq və Gənclər Ədə- biyyatı Nəpriyyatı tərəfindən Ba- kıda buraxılmındır. Cəmi NƏM- rə (1945 ildə—2, 1946 ildə—4, 1947 ildə —1 nəmrə) nəir edilmindir. Jurnal-kitabda komsomol ipinə dair sənədlər və materiallar dərc olun- mutpdur.

FƏALİYYƏT—insanın ətraf aləmə fəal munasibətinin səciyyəvi forma- sız məzmunu aləmi məqsədəuYqun də- yipdirməkdən ibarətdir. Hər bir F.- də məqsəd, vasitə, nəticə və prosesin əzu ehtiva olunmulidur. F. ictimai tərəqqinin real hərəkətverici quvvəsi və cəmiyyətin məvcudluqunun ipərti- dir. Bununla yanattı, mədəniyyət ta- rixi gestərir ki, insan məvcud- luqunun tam əsası deyil. Əgər F.-in əsası iquurlu məqsəddirsə, məqsədin əsası F.-dən kənarda, insani motiv- lərdə, ideallarda, sərvətlərdədir.

F.-in muxtəlif (mə”nəvi və maddi, istehsal, əmək, qeyri-əmək və 6.) təs- nifat formaları məvcuddur. İdrak tarixində F. anlayımnı ikili: 1-ci dunyagəruiqu və izahedici prinsip, 2-ci insan F.-ini eyrənən bir sıra sosial elmlərdə metodoloji bunəvrə rolu oynamıiy və oynayır. Dunyagəru- iqu prinsipi kimi . anlayını klassik alman fəlsəfəsindən baipla- yaraq, Avropa mədəniyyətində fəallıq və təpəbbuskarlıqın muxtəlif isti- qamətləri ilə səciyyələnən yeni 1pəx- siyyət konsepsiyası ucun ilkin iyə- rait yarandıqı vaxtdan sabitləmiii- dir. 2 nəqteyi-nəzərə doqru ilk ad- dımı Kant atmındır.

Ən rasional F. muddəasını He- gel yaratmınidır. O, ruhi fəaliyyə- tə və onun yuksək forması olan ref- leksiyaya, Yə”ni əzӱnu dutiunməyə xu- susi əhəmiyyət vermiti, F. və onun formalarının sosial-tarixi asılı- lıqı haqqında mӱlahizələr irəli sur- mutidur. Kyerkeqor Hegel muddəası əleyhinə cıxaraq iradəni əqli batlan- qıca. qaripı qoymut, F.-i isə əsl varlıqdan əzgələitdiyi ucun həyata, insan məvcudluquna zidd hesab etmipi- dir. 19—20 əsrlərin ayrıcında Qərb fəlsəfəsində F.-i insan mahiyyəti- nin və mədəpiyyətin yeganə əsası kimi qəbul etməmək meyli gӱcləndi.

F. prinsipi mədəniyyətin muxtə- lif məhsullarının və sosial həyati an ak a uadəan yaranma mənbəyi kimi ir sıra sosial elmlərin meydana gəl- məsi və ingipafında muhum metodo- loji rol oynamıtndır. Məs., L. S. Vıqotskinin mədə- ni-tarixi nəzəriy-ə yəsində təfəkkur praktik hərəkətlə- ri (və onlara xas məntiqin) daxilə kecidi nəticəsi ki- mi arapdırılmıpt- dır. F. muddəası dilciliyin, psixo- logiyanın, etnoqra- fiyanın və 6. elm- lərin inkitpafın- da muhum rol oyna- mızplır.

Marksizm fəl- səfəsi F.-in dar rasionalist və idə- alistcəsinə ipyərhi-

nin məhdudluqrunu geəstərərək onun hissi-praktik və nəzəri formaları- nın uzvi vəhdət kimi butevluk ol- ması anlayıpttından cıxın edir. Bu butəvluk praktikanın marksistcəsinə anlapqılması ilə birlətir. Fəal in- san mahiyyəti haqqında marksist muӱd- dəa bir sıra sosial elmlərin ilkin metodoloji əzulu olmutdur. K. Marksın dəyər nəzəriyyəsi, marksist pedaqogika və s. bu əsasda inkitaf irilmitdir. “MN TI “ə oBCEHÜ A. V., Licə nosthv. Deltelınostı. Kollektiv, M., 1982,

FƏALİYYƏT QABİLİYYƏTİ, hu- quqda—vətəndatın və ya //uqu/2i 1əx- sin əz hərəkətləri ilə ər əldə etmək və əzu ucun huquqi vəzifələri yaratmaq qabiliyyəti. F.q. anlayıtı mӱlki huquqla nizamlanan munasi- bətlərdə daha cox tətbiq olunur. SSRİ-də və digər sosialist elkə- lərində 18 yapı tamam -olmuii vətən- dailar, Həmcinin mustəqil huquq sub- yekti kimi cıxıy edən sosialist təipi- kilatları F.q.-nə malikdirlər. So- vet huququna gərə həddi-buluqa cat- mı:i vətəndaiylar mustəqil olaraq muӱx- təlif əqdlər baqlayır və huquqa zidd hərəkətlərinə gərə əmlak (maddi) məs”- uliyyəti dapıyırlar. Həddi-bulura catmayan 15 yapından 18 yaitınadək iəxslər yalnız əz valideynlərinin, əvladlıqa gəturənlərin və ya himayə- cilərin razılırı ilə əqdbaqlaya bi- lər. 15 yapyı tamam olmamıiy uplaqla" rın əvəzinə əqdləri onların adından valideynlər, əvladlıqa geturənlər və ya qəyyumlar baqlayır. Bax həmcinin U qaaqlar, Həddi-bulura catmamıilar, Ruhi xəstəliklər və ya kəmarıl: lılıq nəticəsində əz hərəkətlərinin mə”nasını bapa duilməyən, Yaxud on- lara nəzarət edə bilməyən vətəndail məhkəmə tərəfindən F.q. olmayan 1pəxs hesab edilir və onun uzərində qəyyim- luq tə”yin edilir. Spirtli icgilərdən sui-istifadə etməklə ailələrini arqır maddi vəziyyətə salan vətəndaiların F.q. məhkəmə tərəfindən məhdudlai- dırıla bilər. Bu halda həmin iyəxslə- rin uzərində himayə tə”yin edilir. Hu- quqi iəxsin F.q. onun Luquq qabiliy- yətinə uyqundur. Əksər burjua dəvlət- lərində b.r. 21 yaptından Yaranır. FƏALLAİYMA ENERJİSİ—1) kim- yəvi reaksiyanın getməsi ucun reak- siyaya girən maddə hissəciklərinin ən kicik enerjisi. 2) Molekulyar prose- sin getməsi ucun maddənin hər his- səciyinə verilən ən kicik enerji. FƏVVARƏ, fontamn—yuxarı fıit- qıran, yaxud apaqı təkulən su pırq naqları ucun qurru. lk vaxtlar,

Bakıda Dənizkənarı bulvarda fəvvarə,

530

əsasən, icməli su mənbəyi məqsədi ilə tikilirdi. Dekorativ tərtibatlı F.- lər antik dəvr, orta əsr ri Avropa iəhərlərində, Yaxın və Orta PTərq əlkələrinlə, Hindistanda duzəldil- mimdir. 16—18 əsrlərdə F. Avropa izəhərləri meydanlarının (məs., Flo- rensiya və Romalakı F.-lər), villa və saray-park komplekslərinin (məs,, Versalda) bəzəyi olmutidur. Muasir F.-lərin dekorativliyi elektrik ipıqı ilə daha da gӱcləndirilir. FƏQƏRƏLƏR — ox skeletinin tərə- mələri: onurqalı heyvanlarda və in- sanda onurqapı tmpkil edir. Ven- tral (insanda ən) Hissəsi cismi, dor- zal (insanda arxa) fəqərə cismi ilə birləmqən və fəqərə dəliyini əhatə elən hissəsi isə qəvslər adlanır. Qəvslər bir-biri ilə birlətnərək ar- xa cıxıntını əmələ gətirir. Qəvs- lərin uzərində bir cut en (insanda yuxarı), arxa (insanda atpaqı) və kən- dələn cıxıntılar Yerləiir. Balıqlarda, bə”zi suda-quruda ya- payanlarda və surunənlərdə F.-in ci- simlərinin birləiən səthlərinin

insanın dətp fəqərəsi: A— yu xarıdan, B— yandan. N — ibtidai surlunənlərin iki dəti fəqərəsi, /— fəqərə cismi: 2—kəen- dələn cıxıntıda qabırqa birləinməyə məxsus səth, 3—gəendələn cıxıntı: Yuxarı oynaq cıxıntıs 9—arxa cıxınqı, b—fəqərə qonsuq 7—tabırqabanqı birləi- məyə məxsus yarımcuxurcuqu 4— fəqərə dəliyi: 9——apaqı oynaq cıxıntıs 10— Hipomərkəz:, 1/—qabırqrabatiı: 12—qabır-

qa qabarı: /3—qabır ra.

forması iki tərəfi basıq (amfisel) olur. Əksər suda-quruda Yaiayanlarda və surunənlərdə bədənin hərəkətinin tələbatı ilə əlaqədar olaraq F.-in cismi əndən basıq, arxadan isə cıxıq (prosel), ya da əndən cıxıq, arxadan basıq (opistosel) olur: qulilarda he- terosel, yə”ni yəhərəbənzərdir. Məmə- lilərdə isə fəqərə cisimlərinin ara- sınla qıqırdaq yerləidiyi ucun Yas- tı-basıq formada (platisel) olur. Yerlətdiyi pahiyələrə muvafiq olaraq F. boyun, dəmi, bel, oma və quyruq (in- sanda buzlum) F.-inə bəlunur. Muxtə- lif pahiyələrlə olan F. muəyyən xu- susiyyətlərlə bir-birindən fərqlənir. FƏQİR (Hacaqa Məhəmmədaqa oqlu- nun təxəllusus təqr, 1836, Orlubad— 1885, Orlubad)— Azərb. ppairi. M. S. Ordubadinin atası. c“Əncuməni-iua- rag ələbi məclisinin fəal biyar

ab

lən olmutidur. Əsərlərində |a“Kurlui cul satmasık (4“Fatı və qubernator adı ilə də məphurdur), *“PPikayətna-

FƏQƏRƏLƏR

məə və s.) ədalətsizliyi, fırıldaq- cı lin xadimlərini, ruttvətxor car mə”murlarını, iqəhrətpərəst mənsəb sahiblərini satira atəpinə tutduqu ucun təqibə mə”ruz qalmıin, bir mud- dət Turxustanda yapqamaqa məcbur ol- mupidur. Lirik iieqrlərdən ibarət a“Gultəni-urfanə adlı divanı var.

Əd: Qasımzadə F., XL1X əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, B., 1974, Kəcərli F., Azərbaycan ədəbiyyatı, c. 2, B., 1981,

FƏDAİ, Fədai Təbrizi (27— ?)—16 əsr Azərb. ppairi. F. haqqın- da Sam Mirzə “Təhfeyi-Samiz təz- kirəsində mə”lumat vermii, onun Təba rizin mə”qəbər iqəxslərindən olub, 1550-ci illərdən lirik ile”rlər yaz- dıqını gəstərmindir. Divanı, € bəx- tiyarpaməə adlı poeması” mə”lumdur. Divanı Təbriz milli kitabxanasınla, pe”rləri SSRİ PPərqpiqunaslıq İn-tu Leninqrad beəlməsinin əlyazmalar fon- dunda, Saltıkov-1Pedrin ad. Devlət Kutləvi Kitabxanasında (Dorn kata- loquy) saxlanılır. 4“Bəxtiyarnamə?mnin Təbrizdə Hacı Məhəmməd Naxcıvani- nin kitabxanasında saxlanılan yega- nə əlyazmasını ədəbiyyatiqunas Q. Məm- mədli 1945 ildə Təbrizdə (ərəb əlif- bası ilə) və 1957 ildə Bakıda cap et- dirmindir. 16 əsrin sonlarında Ya- zıldıqı ehtimal edilən poema F.-yə qədər məvcud olan cBəxtiyarnaməələ- rin ərəb, fars və xalq variantla- rından bir sıra ideya-bədii xususiy- yətləri ilə secilir. Poemada HƏzdAz zulmu altında əzilən xalq kutlələri- nin həyatı təsvir edilir. Xalqın əz Huquqlarını mӱdafiəyə qalxdıqını gəstərən F. haqq və ədalətin gec-tez qalib gələcəyini seyləyir. Poema dəv- runun ictimai-siyasi tarixini, Azərb. ədəbi dilinin inkitaf yolunu eyrən- mək baxımından da əhəmiyyətlidir.

Əsəri: Bəxtiyarnamə, B.. 1957.

Za. Araslı H.. XUN—XUİT əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, B.. 1956: Azadə R., Azərbaycan epik tie”rinin in- kitpaf yolları (Xİ—XUX 11 əsrlər), B.., 1075: Səfərli Ə., Yusifov X.,, Qədim nə orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyl- tı, B., 1982, Axmedov Ə. M.. Fedli i eqo c Baxtilr-namev (avtoref. kand. dis.), B., 1972,

FƏDAİ, fildai (far. və ər. ,lağ— əzunu inamı yolunda qurban perən)— 1) orta əsrlərdə İraida, Suriyada, Lizanda gizli Həlpiatilər təpki- latının uzvləri: 2) İran inqilabı dəvrundə (1905—11) ipəhər yoxsulla- rının, xırda burjuaziyanın, fəh- lə və kəndlilərin kepullu silahlı dəstələri. İpqilabın əsas silahlı quvvəsini təpgil edirdilər. Qəbriz usyanında (1908—09) xususilə muhum rol oynamıslar. Z) Ən yeni dəvrdə: a) Cənubi Azərbaycanda milli demokra- tik hərəkat depvrundə (1945—46) esy- numudafiə dəstələrinin uzvləris b) Əlcəzairdə milli azadlıq muharibəsi dəpnrundə (1954—62) vətənpərvər gizli cəbhənin dəstə uzvusy v) Fələstin Azad- lıq Təikilatı silahlı partizan dəs- tələrinin uzvləri: 1960-cı illərdən sonra İranda bir sıra silahlı dəstə və tipkilatlar əzlərinicİranın xalq F.-ləriq, *İranın islam F.-ləriə, cmarksist F.-lərə allandırmıpilar. FƏZA (riyaziyyatda)—məntiqi dulpunulən forma: baiqa formaların, bu və ya digər konstruksiyaların mum- gun olduqu muhit. Elementar həHnəcə-

də mӱstəvi və ya fəza muxtəlif fi- qurlar qurulan muhitdir. Məs., Uc” əlculu Evklid fəzası tarixən ilk və muhum riyazi fəzadır. Bu, real fə- zanın təqr. mӱcərrəd obrazıdır. Bun- dan fərqli ilk o. 19 əsrin 2-ci ya- rısında daxil edilmiiny ixtiyariəl- culu Lobacevski və Evklid fəzası dır. Riyazi fəza Haqqında ӱmumi an- layıpı B. Riman vermindir. Bu, vek- tor fəzası, Hilbert fəzası, Riman fəzası, topoloji F., funksional F. və b. ipəkildə umumilətdlirilmiind və dəqiqlətdirilmxinidir (bax Metrik fəza).

FƏZA QƏFƏSİ—tam uzlərlə bir-

birinə bərk bitiiqən və fəzanı 60i1- luqsuz dolduran eyni paralelepi- pedlərin təpələrində, Yaxud zirvə-

lərində yerlədlən duyunlərin ucəl- cudə lerpodik sistemi. F.q. kristal qəfəsinin sadə həndəsi sxemidir. FƏZA ƏYRİSİ — butun nəqtələri mustəvi ӱzərində yerləiməyən əyri, Dekart koordinatlarda E(j, u, 2)—0, parametrik ipyəkildə x—4f(/), /—C(/), q—Y| (() kimi verilir.

FƏZA YUĞU,

Həcmi yuk — muəy- yən Həcmdəki elektrik İYKY: “hə elektrik potensialının və elektrik sahəsinin intensivliyinin fəzada pay- lanmasını muəyyən elir. F.y. nun ya- ranması ucun musbət və mənfi yuklə- rin (məs., plazmadakı ionların və elektronların) konsentrasiyası bəra- bər olmamalıdır.

FƏZA SİSTEMLƏRİ (inpaat mexanikasında) — elementlə- rinə təsir edən yuklərin quvvə xətlə- ri eyni mustəvi uczərinə duiməyən yuk saxlayan konstruksiyalar sistemi. Əs- lində butun muhəndis qurquları F.s.-dir (cunki hər bir qurqunui is- tənilən elementi ucəlculudur). F.s. ayrı-ayrı mustəvi sistemlərin bir- ləpməsindən əmələ gələ bilər. F.s, nazikdivarlı (qabıq konstruksiyası", mil sistemi, iriəlculu (massiv), fə- za karkaslı və kombinəli pəvlərə

əlunur.

FƏZLİ (?—2)—16 əsr Azərb. ipanri. M. Fuzulinin oqlu. Baqkdalda Azərb. dilli poeziyanın gergəmli numayən- dləsidir. Əhdi Baqdadi a“Guliən Yüun- itcəraq təzgirəsində onun yaxtiı təbə malik olub, uc dildə (Azərb., fars, ərəb) yazdıqını, mӱəmma və maddeyi- tarixləri olluqunu (hələlik tapılma- mıpidır) gestərmiii, apiqanə-lirik ieqrlərini yuksək qiymətləndirmiid- lir. İrsindən cunglərdə bə”zi lirik ime”rləri qalmınidır. Qəzəlləri sə- mimiliyi və poetik dilinin sadəliyi ilə secilir. F. Alərb. dilində ilk mustəzal yazanlardandır. PTifahi xalq iie rinin təsiri duyulan lunyəvi ruhlu qopması xususilə diqqətəla- yiqdir.

Ədq Mӱxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı Tanmırxır, v. İ, B., 1143:Apac nə h.. bə- yuk Alərbaycan iapiri Fuzuli, B., 1958, FƏZLUN (2?—1091, Baqdal)—İP/ədda- dilərin sopuncu həkmdarı |1073—751. Atası P Fəzli taxtlan salaraq haki- miyyətə kecmiidi. Səlcuqların vas- sallıqını qəbul etsə də, Hər vasitə ilə mustəqilliyini saxlamaqa və əra- zisini geniiləndirməyə calınırdı. PTəldadilərin gӱclənməsini HCTƏMƏ- yən Səlcuqlar 1075 ildə Savtəkinin baicılıqı ilə Gəncəyə Hucum etdi- lər. F. bir muddət muqavimət gəstərə sə də təslim oldu: Səlcuqlar tərəfin

FƏLƏSTİN AZADLIQ TƏİKİLATI

nən baqıplanılan F. Astrabada ha- kim tə”yin edildi. Lakin əlveriili iqərait Yaranan kimi Gəncəyə qayıtdı və 1088 ilədək hakimiyyət uerunda mubarizə apardı. Səlcuq əmiri Bura tərəfindən əsir alınan F. daimi ya- iyamaq ucun Baqdada gendərildi. ə MƏDƏNİYYƏTİ — Misirdə əl-Fəyyum (41) vahəsində Neolit — Eneolit dəvru duiərgələri. Kec- miidə gəl olmuiy və suyun səviyyəsi- nin dəyinməsi ilə yaranmıpi terras- larda əmələ gəlmitdir. Yuxarı ter- raslarda Paleolit dəvrunun izləri, ataqı terraslarda isə Neolit duiyər- gələri var. İlk Neolit duilərgəsi (e.ə. 5-ci minillik) icərisində ocaq qalanmıni qazma evlər, daiy alətləri cilalamaq ucun dalar və naxıntilı gil qablarla səciyyələnir. Məskənlər- də daiy alətlər, nizə və ox ucları, CYMYK bizlər, sancaqlar, icərisində arpa, burda, qarabataq, kətan toxum- ları olan suvanmın 7 fat qu- yuları apkar edilmitdir. Fə m. əha- lisi əkinciliklə yanatı, maldarlıq- la (ekuz, qoyun, geci, donuz) da məpi- qul olmupilar.

Əd..Caild Q., DrevnentiNn Vostok R r novıx raskopok, per. s anql., M., 1956.

FƏYYUM PORTRETLƏRİ — Qədim Misirdə əlmui pəxslərin boyakarlıq portretləri. c“F.p.ə termini 1887 ildə bu portretlərin beyuk bir qrupunun tapıldıqı yerin—əl-Fəyyum vahasi-

“onal.

Abı

Fəyyumdan tapıl- | MbiHi gənc oelan —” portreti. Mumlu boyakarlıq. 2 əsr. Berlin Dəvlət Muzeyinin antik incəsənət kollek- siyası.

HB ıı a "aa tu 9 R: ub, un | 1 u ri eu ”

nin adından gəturulmutdur. Ən YuK- sək inkipaf dəvru 1 əsrin ortaları— Z əsrdə olmutidur. Qədim Misirin ən”ənəvi əlu maskalarını əvəz edən F.p. mumlu boyakarlıq texnikası ilə taxta levhə ӱzərində iplənir, sonra mumiyanın sarqısı icərisinə, əlunun sifəti olan yerə qoyulurdu. Erkən F.p.-nin (e.ə. 1 əsr) muəyyən qismi gətan uçzərində cəkilmiidir. Bə zən F.p. evlərdə divardan asmaq ucun də iplənilir və portreti cəkilən qpəxs əldukdən sonra onun mumiyasına qoyulurdu. Uslub cəhətdən 2 istiqa- mətdə inkipaf edən F.p. antik incə- CƏHƏT ən”ənələrini və Misir incəsə- nəti ən”ənələrini davam etdirirdi.

FƏLƏKİ İYİRVANİ (əsl adı Mə- həmməd, ? 1Pamaxı—?)—12 əsr Azərb. tairi. Fars dilində Yazmhıddır, xa- qani TPirvaninin muasiri olmutt, Əbul-Ula Gəncəvidən :ie”r-sənət dərsi almıt, PQirvantahların mə”təbər sa- rayipairlərindən sayılmınqdır. Mən- bələrdə L1P.-nin cEhkamul-nucumə

849, c. 9

/ sını qoymutllar:

(c“Astrologiyaya dair mulakimələrk) adlı əsər yazdıqı da gestərilir. Sa- ray bəhtanlarına məqruz qalmıil, bir muddət zindana salınmındır. Bun- dan dərin mə”nəvi sarsıntı kecirən pair gənc yaqilarında əlmuidur. Ələbi irsinin yalnız bir qismi dəv- rumuӱzədək gəlib catmınqdır. Əsərlə- ri, xӱsusən yaradıcılıqında “un yer tutan qəsidələri tarixilik - xımından əhəmiyyətlidir. Avtobioqra- fik səciyyəli cHəbsiyyəəsi 12 əsr Azərb. ictimai-siyasi ipeq”rinin gəzəl numunələrindəndir. F.İP1.-nin təbiət və məhəbbət lirikası yuksək bədii sə- nətkarlıq timsalıdır. Xaqani PTir- vani onun əlumunə pe”r həsr etmiii-

dir. Yaxın PPərqin, demək olar ki, butun orta əsr təzkirələrində F.İ1,- dən bəhs olunmu:t, əsərlərindən nu-

munələr verilmitdir. Avropada F.11. irsi ilə Hələ 17 əsrdən maraqlanmıp1- lar. F.P1, *Divanəı 20 əsrdə London- da və Tehranda nəiqir edilmiiy, ingi- lis dilinə sətri tərcumə olunmupdur.

Əsəri: PPe"rlər, “Nizaminin mua- sirləriq kitabında, B., 1940.

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, 3 cilddə, c. 1, B., 1960: Azadə R., Fələki PPirvaninin həyat və yaradıcılıqı, Azərb. SSR EA er ləri (ictimai elmlər se- riyası), 1961, F4, yenə onun, Fələki pye"rinin bədii xususiyyətləri, yenə ora- da, 1962, 67, Bertelıs E. Ə., Niza- mi i Fizuli, M., 1962, Krımski A. E., Nizami i eqo sovremenniki, B., 1981, FƏLƏSTİN (yun. Palaistine, əp, şra-3)—Qərbi Asiyada tarixi vilayət,

Tarixi mə”lumat. Paleolit dəv- rundən məskunlatmısqdır. E.ə. 12 əsrdə F.-in sahil zolarını filis- timlilər tutmu1i, qalan ərazidə isə e.ə. 11 əsrdə qədim yəhudi tayfaları İsrail-Yəhudi padiqahlıqının əsa- bu padiyahlıq e.ə. təqr. 928 ildə İsrail nadiahlırına və Yəhudi padiahlıqına parcalan- mımpdır. F.e.ə. 539 ildən Əhəmənilər dDəvlətİinin, e.ə. 3—2 əsrlərdə Ptole- meylər və Suriya Selevkilərinin, e.ə. 63 ildən Romanın, 395 ildən Bizan- sın tərkibində olmupdur. 7 əsrdə ərəblər, 11 əsrdə səlibcilər, 12 əsrdə Misir sultanları tutmuqidular. 1516 ildən Osmanlı imperiyasının tərki- bində idi. 1917 illə ingilis ordusu F.-i ital etdi, 1920 —47 illərdə B. Britaniyanın mandatlıq ərazisi ol- MYULİYD.

.BMT Banı Məunncunuu 1947 il 29 noyabr tarixli qərarına əsasən B. Britaniya mandatlırı ləekv edilərək F. ərazisində mustəqil ərəb və yəhu- Dİ dəvlətləri Yaradılmalı idi. Quds BMT-nin idarəsi altında beynəlxalq xususi rejimli mustəqil inz. vahid oldu. F.-in ərəb devləti ucun ayrıl- mı11 ərazisinin beyuk bir Hissəsini 1948—49 illərdə İsrail zəbt etdi: digər Hissəsini İordaniya tutdu, Qəz- zə r-nu Misirin nəzarəti altına kec- di. İsrail hərbi quvvələrinin tut- duqları ərazidən 900 mindən cox ərəb qovuldu. F. qacqınları problemi mey- dana cıxdı. Fələstinlilər Qəzzə bəlməsi və İordan cayının qərb sa- hilində (1,8 mln.), İordaniyada (1.1 mln.), Livanda (400 min), Suriyada (250 min), Kuveytdə (180 min), Latın Amerikası əlkələrində (120 min), Qər- bi Avropa elkələrində (60 min) və s. Yerlərdə yapayır (1982), 1967 ildə İsrail kecmip F. mandlatlıq ərazi- sini butunluklə zəbt etdi. İsrail

531

həkuməti F. torpaqlarını bu gunə- dək ipqal altında saxlayır. F. xal- qının azadlıq və əz muqəddəratını tə”yin etmək huququna zidd olaraq, AB1P1—İsrail hakim dairələri İs- rail devləti daxilində F. xalqına cmuxtariyyət huququg verilməsi pla- nını irəli sururlər. BMT və USİ1- nin qərarı ilə 29 noyabr gunu F. xalqının mubarizəsi ilə beynəlxalq həmrə”ylik gunu e”lan olunmuydur (1982). Cenevrədə F. məsələsi ilə əlaqədar beynəlxalq konfrans geciril- miidir (1983). Ərəb devlətləri bai1- cılarının Fəs i/,-ndə (1982) və İs- lam Konfransı Təpkilatına daxil olan dəvlətlərin batcılarının Ka- sablanka it.-ndə (1984) kecirilən mu- ipavirələrində mustəqil F, dəvləti yaradılması ideyası mӱdafiə olun- mupidur. BMT yanında YUNRVA təil- kilatı— Fələstin qacqınlarına bey- nəlxalq yardım təpkilatı fəaliyyət gestərir. 4 milyonluq xalqının istiqlaliyyət uqrunda mubarizəsinə Fələstin Azadlıq Təmkilatı rəh- bərlik edir.

Me”marlıq, təsviri və dekorativ tətbiqi sənət. F. incəsənətinin ən

qədim nӱmunələri Mezolit dəvrunə aiddir. E.ə. 3—2-ci minilliklərdə ipəhər tipli yaiayınq məskənləri (Quds, İyerixon, Beysan, Megiddo,

Lahi) inkipaf etmiidi. İsrail və Yəhudi padiahlıqları dəvrunun (e.ə. 10 əsrin 2-ci yarısı–—e.ə. 6 əsr) ən muhum tikilisi Qudsdə Solomon (Su- leyman) mə”bədi (e.ə. 10 əsr) olmuit- dur. Ellinizm dəvrundə və daha son- ralar (eramızın 4 əsrinədək) me”mar- lıqda divar rəsmləri ilə bəzədilmiid sərdabalar ustun idi (Marisdə). Roma hekmranlıqı dəvrundən məbəd (Bey- sanda Dionis mə”bədi), teatr ( Beysan və Sezareyada), akvedug, mozaika və heykəllərlə bəzədilmii yatpayınl evlə- rinin qalıqları muhafizə olunmuil- dur. 2—4 əsrlərdən sinaqoqlar (yəhudi mə”bədləri), Bizans dəvrundən bazili- kalar, monastırlar, mə”bədlər və is- tehkamlar qalmındır. 7 əsrdə ərəb iptalından sonra .--də məscidlər, mədrəsələr və s. tikilmitdir. Quds- dəki Qubbə əs-Səhra (687—691), əl-Əq- sa (8 əsrin əvvəli) məscidləri, İYe- rixon yaxınlıqında Xirbət əl-Məf- cər qəsri (8 əsrin 1-ci yarısı) ərəb incəsənətinin ən gəzəl abidələrin: dəndir. Turkiyə hekmranlıqrı dəvru- nun (16 əsr—20 əsrin əvvəli) abidə- lərindən adana sinaqoq (16 əsr), Yaffada məscid (1810) və s. fərqlə- nir. 19 əsrin sonlarından F.-ə kəcən yəhudilərin axını ilə əlaqədar Yer- li mədəniyyətə mӱxtəlif əlkələrin bə- dii ən"ənələri daxil olmuiqdur. Bu dəvrun professional incəsənətində ayəhudi uslubuz (yəhudi tarixinə və ədəbiyyatına dair sӱjetlər və s.) Ya- radılması meyli ezunu gəstərir. Əd. Bazili K. M., Siril i Pa- lestina pod turepkim pravitelıstvom. ...

M., 1962: Noventan istoril arabskix stran, M., 1968, s. 113—133,, Dmitri- ev E., PalestinskiN uzel, M., 1978:

Berdnikov A. R..Serdggk E. A., Sovremennoe iskusstvo arabskoqo naroda Palestinı, M., 1982,

FƏLƏSTİN AZADLIQ TƏİYKİLA- Tbi (ODAT, Azə x yəzii dd. )— Fələs- tin ərəb xalqının qanuni huquqları uqrunda mubarizə aparan ələstin Muqavimət Hərəkatının (FMH) bu"

092

tun təpkilatlarını |4“ Fəthi (Fələs- tinin milli azadlıqı uqrunda hərə- kat) Fələstin azadlıq cəbhəsi, Ərəb azadlıq cəbhəsi, Fələstin xalq azad- lıq cəbhəsi (bapp komandanlıq), Fə-

ləstin xalq mӱbarizəsi cəbhəsi, Fə- ləstin milli cəbhəsi (iipqal olun- irlətidirir.

ul ərazilərdə) və c.) 1964 ilin yanvarında yaradılmıpq, mayın 28-də Quds (i.-ndə 1-ci Fələs- tin milli konqresində Nizamnaməsi qəbul olunmutidur. 1973 ilin noya- brında Əlcəzairdə Ərəb dəvlətləri bapcılarının mupavirəsində Fələs- tin ərəb xalqının yeganə qanuni nu- mayəndəsi kimi tanınmınqdır. Ali orqanı Fələstin Milli PTurasıdır (FMİPT, ildə bir dəfə caqırılır). FM1P-nda FM H-nın butun siyasi quvvələri, həmcinin fələstinlilərin həmkarlar, qadınlar və gənclər itti- faqları təmsil olunurlar. FMPQ-nın sessiyalarında FAT-ın butun fəaliy- yətinə rəhbərlik edən İcraiyyə Komi- təsi (sədri Y. Ərəfatdır) secilir. FMPT-cın sessiyalararası dəvrdə FAT Mərkəzi PPurası (məsləhətci orqan) fəaliyyət gəestərir. FƏAT-ın silahlı quvvələri (Fələstin Azadlıq ordusu, qərargahı Tunis i.-ndədir) əsasən Suriya, İordaniya, YXDR, Tu- , HHC BƏ ərəb əlkələri ərazisində yerlətir: 1982 ildə İsrailin Livana yeni təcavuzu nəticəsində FAT-ın CH- lahlı dəstələri (7 min) Beyrutdan cı- xarılmındır. FAT tərkibindəki qruplar arasındakı anlapqılmazlıq- lar və ixtilaflar Fələstin xalqı- nın mubarizəsinə ciddi ziyan gəti- rir. FAT-ı 115 elkə tanıyır, 82 əl- gədə nӱmayəndəliyi var (1980), Ərəb Dəvlətləri Cəmiyyətinin ilində ii1- tirak edir və BMT-də muppahidəci statusuna malikdir.

FƏLƏSTİN KOMMUNİST PAR- TİYASI (FKP)—1982 il ur. 10-da tə"sis olunmutdur. KP təx- minən 60 il ərzində mӱxtəlif təipq- kilatların tərkibizdə mӱbarizə apar- mıpp Fələstin kommunistlərinin iiyi- nin davamcısıdır:q Fələstin ərazisi bəlutiduruldukdən sonra, kommunist- lər İsrail Kommunist Partiyası, İordaniya Kommunist Partiyası və Milli Azadlıq Cəmiyyəti (Qəzzə bəl- məsində) cərcivəsində fəaliyyət gəs- tərirdilər. FKP-nin yaralılması Fələstin kommunistlərini vahid par: tiyada birlətdirmək məqsədi gudur. FKP Fələstin Azadlıq Təikilatı- nı Fələstin ərəb xalqının yeganə qa- nuni numayəndəsi hesab edir. İsrail tərəfindən iptal olunmuti Fələstin torpaqlarının geri qaytarılması ur- runda mubarizə aparır. FKPİ, əsasən, iptal olunmu:i ərazilərdə fəaliyyət gestərir. FKP-nin gizli ppəraitdə qecirilən 1-ci tə”sis qurultayında (1984) Proqram və Nizamnamə qəbul olunmu, rəhbər orqanlar secilmip- dir. Qurultayda ələstin xalqının milli azadlıq mubarizəsinin MADK- CHCT- TEHHHUH HETHTAMƏTH MYƏİİƏHTƏM” lirilmit, inqilabın əsas vəzifələ- ri gestərilmii, sosializm son məqsəd e”lan olunmutpdur. 1967 ildə İsrai- lin ipqal etdiyi torpaqlarda yaptayan Fələstin əhalisi xususilə fəhlələr arasında (uzvlərinin təqr. 5096 -i fəh- lələrdir) yuksək nufuza malikdir. FƏLƏSTİN SOSİALİST FƏHLƏ PARTİYASI—1919—21 illərdə İs- rail Kommunist Partiyasının adı.

FƏLƏSTİN KOMMUNİST PARTİYASI

FƏLƏSTİNLİLƏR—Qədim Fələsti- nin yerli ərəb əhalisi. İsraildə, onun iypqal etdiyi Fələstin torpaqla- rında, Livan, Kuveyt, İordaniya, Su- riya və Misirdə, həmcinin ABPİQ, Latın Amerikası, Qərbi Avropa əlkə- lərində yatpayırlar. Umumi sayları təqr. 4 mln. nəfərdir (1983). F.-in formalatmasında e.ə. 13 əsrdə in- diki İsrail və Fələstin ərazisində məskunlatmıqn filistimlilər, son- ralar isə ərəb tayfaları muhum rol oynamıpdır. Ərəb dilində danıtır- lar. Dindarları musəlmandır. İSs- rail sionistlərinin irqi ayrı-secki- lik siyasətinə məqruz qalan F.-in be- yuk əksəriyyəti (təqr. mln.) qonitu ərəb əlkələrində qacqın dutərxələ- rində yapamaqa məcbur olmuplar, Fə- ləstin milli azadlıq təpkilatların- da birlətən F. İsrail ipqealcıları- na qarpı mubarizəni davam etdirirlər. FƏLLAH (ər. -uz—kəndli, əkinci, =) —torpaqı becərmək, pumlamaq)— ərəb əlkələrində əkinciliklə məpqul olan əhali: F.-lar bədəvilərdən fərq- li olaraq oturaq həyat kecirirdilər. FƏLSƏFƏ (ər. adl..5. yun. rhPozorhya, qhP1vo—sevirəm 4- zorhya—mudriklik, mudrikliyi sevmək)—ictimai pquur formalarından biri, varlıqın və idrakın ӱmumi formaları, insanla aləmin qarpılıqlı munasibəti, təbiə- tin, cəmiyyətin və insan təfəkkuru- nun ən umumi qanunauyqunluqları haq- qında elm. F. insanın ətraf aləmə idraki, sərvəti, ictimai-siyasi, əxla- qi, estetik munasibətini eyrənir. İc- timai-iqtisadi varlıqla ptərtlənən F. əz nəvbəsində bu varlıqın forma- lapması və təkmillənməsinə tə”sir gəstərir. İctimai-iqtisadi varlıq- dakı ziddiyyətlər əz əksini F.-dəki zidd cərəyanların mubarizəsində ta- pır. Aləmin obyektiv elmi in”ikasına əsaslanan F. aləmi fantastik in”ikas edən dini və mifoloji dunyagəerutlu- nətam əksdir.

F. ilk əqli əməyin mustəqil fəa- liyyət sahəsinə cevrildiyi zaman Ya- ranmıt və insanın ətraf aləmə mu- nasibətini muçəyyənlətdirməyə yənəl- mipdi. Hindistanda, Cin, Misir və Babilistanda yaranan F. qədim Yuna- nıstanda klassik sistemli ipəkil al- mımpdır. Antik muəlliflərə gərə aF.əsəzunə Pifaqorda rast gəlinmipt, xususi elm adı kimi ilk dəfə Platon iplətmiidir. Antik dunYapın ilk fəlsəfi sistemlərində batilıca məsə- lə butun məvcudatın vahid bailan- qıcını — substansiyanı dərk etmək idi: bu əsasda yaranan ilk fəlsəfi təfəkkur forması naturfəlsəfə ol- muppdur. Bu zaman Hələ elmi bilik sahələr uzrə parcalanmamındı.

Sonrakı inkitpaf prosesində mux- təlif bilik sahələri—riyaziyyat, hən- dəsə, astronomiya və s. getdikcə natur- fəlsəfədən ayrılmarqa və qismən mus- təqilləpməyə bailadı. Diferensi- allapma prosesi sayəsində fəlsəfi təsəvvurlər daha da dərinlətir, muӱx- təlif fəlsəfi nəzəriyyə və cərəyanlar yaranırdı: ontologiya (məvcudatın ilk baplanqıcı haqqında elm), idez- logiya—idrak nəzəriyyəsi, məntiq (duz- gun təfəkkurun qanunları haqqında elm), tarix fəlsəfəsi, etika, esteti- ka, Yeni dəvrdə elmlərin diferen- siallapması prosesi daha da sur"”ət- ləndi. Yaranmaqda olan elm sahələri

əsasən empirik tədqiqat metodları ilə kifayətləndiklərinə gerə həmin elm- lərin nəzəri oa ilə məpqul olurdu. F. isə ez tədqiqatla- rında kifayət qədər faktik materiala əsaslanmadıqına gərə F. ilə xususi elmlər arasında ziddiyyətlər Yarandı. F. mӱcərrəd xarakter dapıyırdı. Be- lə hal dinlə barlı idealist sistem- lərdə F. ilə xususi elmlərin bir-bi- rinə qarqpı qoyulması ilə nəticələn- di. Muasir elm coxpiaxəli muӱrəkkə bir sistemdir. Sistemə daxil olan hər bir elm muvafiq sahələrin xususi spesifik qanunauyqunluqlarını eyrə- nir, Lakin bu vəziyyət hec də Fə.-nin predmetinin itməsi demək deyildir. Əksinə, o, celmlər elmi? olmaqdan cıxır və elmlər sistemində konkret- qanunları eyrənən elmə cevrilir. mu- susi elmlərdən fərqli olaraq 49. hə- mipə və hər yerdə fəaliyyət gestərən ən umumi qanunları eyrənir. Butun fəlsəfənin əsas məsələsi təfəkkurun materiyaya, iquurun varlıqa olan Mu- nasibəti məsələsidir. Bu məsələnin birinci tərəfi nəyin, materiyanın, yoxsa pquurun birinci olması məsəqə ləsidir, ikinci tərəfi isə pquurun aləmi dərk edə bilib-bilməməsi prob- lemidir. Birinci suala verdikləri cavaba gərə mӱtəfəkkirlər materia- lizm və idealizm cərəyanlarına, ikin- ci tərəfə olan munasibətlərinə gərə isə idrakı iqrar və inkar (aqnosti- sizm) edənlərə bəlunmu ilər.

— Feodalizmin daxilində burjua mu- nasibətlərinin və təsərrufat usulu- nun yaranması elmi biliyin məqsəd və istiqamətini kəkundən dəyindi. Bilik xatirinə idrak yox, təbiət hadisələ- rinə hakim olmaqa yənəldilmin idrak biliyin batlıca məqsədi oldu. Mate- rializmin yeni nəvu—mexaniki meta- fizik materializm yarandı. Aləmin umumi əlaqə və asılılıqı haqqında muhakimə yurutmək əvəzinə onun kon- kret hərəkət nəvunu (mexaniki hərə- kət) və hadisələr arasında konkret əlaqə və asılılırı eyrənmək və ondan əməli fəaliyyətdə istifadə etmək və- zifəsi ən plana kecdi.

F. Bekon və T. Hobbs elm və fəl- səfənin empirik metodunu (analitik metodu) ipləyib hazırlamınlar. Bun- ların əksinə olaraq R. Dekart tədqiqa- tın universal metodunu ormalaili- dırmaqa calıtmındır. C. Lokkun birinci və ikinci keyfiyyətlər kon- sepsiyası, həm idealist sensualizmin (Berkli, Yum, empiriokritiklər), həm də materialist sensualizmin (Didro, Helvetsi, Lametri, Holbax) əsasını təpkil etdi. Lokkun obyektiv hesab et- diyi birinci keyfiyyətləri əsas gətu- rənlər sensualizmin materialist qolu- nu, subyektiv saydıqı ikinci keyfiy- Yətləri qəbul edənlər isə idealist qo- lunu təpkil etdilər. Fransız mate- rialistləri dinə və idealizmə qariqı cıxıst etməklə fəlsəfənin əsas məsə- ləsini materialistcəsinə həll etmiit, idrakı xarici aləm hadisələrinin cTəmiz ləvhəz ((ahiya qaza) olan insan beynində in”ikası hesab etmittlər.

F.-nin inkitpafında 19 əsr rus in- qilabcı lemokratları V. Q. Belinski, A. İ. Gertsen, N. Q. Cernınevski, N. A. Dobrolyubovun xususi yeri var- dır. Avropa fəlsəfəsinə tənqidi yana- pan rus mutəfəkkirləri, V. İ. Leni- nin səzləri ilə desək, dialektik mate- rializmə lap yanapmıs, tarixi MATE“

rializmin astanasında dayanmıpllar.

Marksizm F.-sinin uc mənbəyi var- dır: ictimai-iqtisadi, təbii-elmi və nəzəri. İctimai-siyasi mənbə dedikdə 19 əsrin 30—40-cı illərində prole- tariatın mustəqil sinif kimi tarix səhnəsinə atılması, onun sinfi mu- barizəsinin acıq siyasi xarakter al- ması nəzərdə tutulur. Proletariatın tarixdə əz azadlıq vəzifəsini həyata gecirməsi ucun elmi dunyagerutə, ideologiyaya olan tələbatına cavab olaraq marksizm yarandı. Marksizmin təbii-elmi əsasını bu devrdə təbiət- iunaslıqdakı kətflər — enerjinin cevrilməsi və saxlanması qanunu (Ma- Yer. Koldinq, Helmhols), uzvi huceyrə (1Pleydan və 1Pvann) və ӱzvi aləmin inkiyaf qanunu (C. Darvin) təiykil etdi. Bu kəiflər marksizm F.-sinin bir sıra mӱddəalarını təbii-elmi ƏDӰtLƏn təsbit etdi. Nəhayət, mark- sizmin nəzəri mənbələri olan ingilis klassik siyasi iqtisadı (A. Smit və D. Rikardo), fransız utopik sosia- lizmi (Sen-Simon, PT. Furye, R. Ouen) və klassik alman fəlsəfəsindən— He- gel dialektikasındakı ziddiyyət və inkipaf tə”limindən, Feyerbax fəl- səfəsinin isə materializm tə”limin- dən istifadə edilmiiydir.

Lakin Marks və Engels keyfiyyət- cə yeni bir F. yaratmınlar. cMateria- list dialektika butun siyasi iqtisadın lap əsasından bailayaraq Yenidən ii1- lənməsinə—tarixə, təbiətiqunaslıra, fəlsəfəyə, fəhlə sinfinin siyasətinə və taktikasına tətbiq edilmiyidir— Marksı və Engelsi hər ieydən cox ma- raqlandıran bax budur, onların YAa- ratdıqları ən əhəmiyyətli və ən Yeni pey bax budur, inqilabi fikir tari- xində onların irəli atdıqları da- hiyanə addım bax budur” (Lenin V. İ., Əsər. tam kulliyyatı, MH. 24, səh. 286). Marksizm F.-sinin inqila- bi mahiyyəti proletariatın mubariz ideologiyası və dunyagerçiqu olmasın- da, idrak prosesində ictimai prak- tikanın rolunun muəyyən edilməsində, nəzəriyyə ilə praktikanın vəhdətində, fəlsəfənin inqilabi dəyiidirici ro- lunun gestərilməsində, dialektika ilə materializmin uzvi surətdə bir- ləptdirilməsində və nəhayət ictimai inkipafın, tarixin materialistcə- sinə anlapılmasının. (ictimai var- lıq ictimai iquru tə/yin edir) kəif edilməsindəlir. Bununla la MarK- sizm fəlsəfəsi əvvəlki fəlsəfənin baplıca nəqsanlarını—mexanisizmi, metafizikliyi, seyrciliyi, ictimai həyat hadisələrinin izahında idea- “TH3MF adan qaldırlı. aa lı al eəfəsinin MnHEMHIa- fında V. İ. Lenin mərhələsi xususi yer tutur. İmperializmin dərin elmi təhlilini verən V. Lenin mark- sizm F.-sini yeni tarixi ppəraitə uy- qun inkitaf etdirdi. Dialektikanın əsas prinsipləri baxımından təbiət- pqunaslıqdakı inqilabı təhlil edərək o, elmi inqilabın mahiyyətini, onun tərətdiyi bəhranın səbəblərini, bu bəhbkilan cıxıpin yollarını araidır- dı, təbiətitunaslıqın sonrakı inki- pafı ucun cox beyuk əhəmiyyəti olan bir sıra ideyaları qabaqcadan seylə- di. Bunlardan materiyanın tuӱkənməz- liyi (elektron da atom qədər tӱkənməz dir), idrakın nisbiliyi və sonsuzlu- qu, onun yuksələn istiqamətdə olması, idrakın dialektik yolu (canlı mutpla-

FƏLSƏFƏ

hidədən mucərrəd təfəkkurə, oradan da praktikaya), in”ikas prinsipi, pro- letariat diktaturası və onun dəvlət formaları, sosialist inqilabı və so- sializm quruculuqu və s. və i.a. tə”- limləri gestərmək olar. V. İ. Lenin marksizm F.-sini hər cur burjua nə- zəriyyələrinə, təftiticiliyə və isla- hatcılıqa, saq və sol opportunizmə qarpı mubarizə apararaq mudafiə və inkipaf etdirmindir. Marksizmin mubarizə apardıqı fəlsəfi cərəyan- lardan pozitivizmi, neopozitivizmi, intuitivizmi, maxizmi, praqmatizmi, ekzistensializmi və nəhayət, neotomiz- MH və s. gestərmək olar.

Marksizm F.-si ictimai inkitaf- la təbiətiqunaslıqın və cəmiyyətiqu- naslıqın son nailiyyətləri ilə sıx baqlı pəkildə inkitaf edir. O, kon- kret elmlər ucun dunyagerulipu rolu- nu oynayır. Elmlərin inkipafı pro- sesində biliyin inteqrasiyası və 0i- ferensiasiyası umumelmi və xususi (spesifik) metodların təkmilləiməsi və batpqaları ilə əvəz edilməsi vəzi- fəsini ortaya atır. Bu vəzifənin musbət həlli umumi metodologiya ro- lunu oynayan materialist dialektika- sız mumkun deyildi. F. konkret elm- lərə nəzərən habelə umumi idrak nə- zəriyyəsi, təfəkkur tərzidir. c Muasir təbiətitunaslıq ucun məhz dialektika ən muhum təfəkkur formasıdır, zi- ra yalnız dialektika təbiətdə Öalmı verən inkipaf prosesləri ucun, tə- biətin umumi əlaqələri ucun, bir təd- qiqat sahəsindən bapqasına kecmək analoqdur və bununla da izahat meto" dudurə (Engels F., Təbiətin dia- lektikası, B., 1966, səh. 26). Konkret elmlər F.-siz inkirlaf edə bilməz. PTuurlu, yaxud pqursuz surətdə onlar hekmən muəyyən fəlsəfəyə əsaslanma- lıdırlar. Məqsəd də bundan ibarət- dir ki, konkret elm numayəndələri ipuurlu surətdə dialektik materia- lizmi rəhbər tutsunlar. V. İ. Lenin yazırdı ki, filosoflarla təbiətiqu- nasların mehkəm ittifaqı olmadan c...muӱbariz materializm hec bir hal- da nə mucbariz ola bilər, nə də mate- rializm, ...Mubarizədə davam gətir- mək və onu tam mӱvəffəqiyyətlə baptpa catdırmaq ucun təbiətiqunas muasir materialist olmalıdır...* (Lenin V. İ,, Əsər. tam kulliyyatı, c. 45, səh. 33). Elmi-texniki inqilab pipərai- tində konkret elmlərin inkipafın- da fəlsəfənin rolu xususilə artır, cunki bu zaman məvcud. prinsip, qa- nun və metodlarla tədqiqatda aikar edilən yeni hadisələr və faktlar ara- sında ziddiyyət yaranır, axırıncı- lar məvcud metod və priisiplərlə izah edilə bilmir. Belə ipəraitdə me- todoloji problemlərin həlli yalnız F.-nin geməyilə mumkun olur. F.-nin idraki və metodoloji funksiyaları onun əsas prinsiplərinin konkret el- mi tədqiqatlarda istifadə edilməsi vasitəsilə həyata kecirilir. Bu prin- siplər: inkipaf, əlaqə, tarixilik, konkretlik, əhatəlilik, əsas həlqə, in”ikas və partiyalılıqdır. Umumi ipəkildə desək dialektika tələb edir ki, idrak obyekti hər bir halda in- kipafda və ətraf muhitlə qariılıq- lı əlaqədə eyrənilməli, o Həmiptə konkret olmalı və muəyyən tarixi 112- raitdə tədqiq edilməli, obyektə əha- təli, hərtərəfli yanaimaqla bərabər, onun əlaqə və xassələri sistemində

zəri

539

mahiyyət xarakterli əsas həlqəni seçə bilməli, idraka praktika baxımın- dan baplamalı, idrakın nəticələri- ni obyektin in”ikas formaları kimi qiymətləndirməlidir və s.

F. həmipə muxtəlif partiyaların mӱbarizə sahəsi olmuqidur və sinif və partiyanın ictimai inkipafda tutduqları moəvqeyi əks etdirir. F.- nin dunyageruttu funksiyası cəmiyyə- tin inkitafındakı dənuti anlarında xususilə gӱclənir və o, sinfi mubaq rizənin in”ikası olur. Marksizm-le- ninizm F.-si proletariatın dunyagə- rulpu kimi kapitalizmin sosializm ilə əvəz olunmasının tarixi zəruri- liyini əsaslandırdı, proletariatın mahiyyətini, gӱcunu və tarixi vəzifə: sini ona aydınlatdırdı, onun sinfi iquurunun inkipafına və mutətək- killiyinə kəmək etdi. Marksist-le- ninci F. gestərir ki, insanların pquurunu dəyitdirmək ucun onların ictimai varlıqını dəyitidirmək la- zımdır, deyalar kӱtlələrin malı olduqda real quvvəyə cevrilir. F.-nin ideoloji funksiyasını qeyd etməklə marksizm-leninizm muasir burjua co“ siologiyasının sosial idrakın ideo- logiyasızlapma iddiasına qariyı cı- xır və gəstərir ki, 4...materializm- də, necə deyərlər partiyalılıq var dır ki, bu da hər bir hadisəyə qiymət verirkən muəyyən ictimai qrupun neq- teyi-nəzəri uzərində acıq və aydın durmaqra məcbur edir (yenə orada, c. 1, səh. 440). Burjua ideoloqlarının partiyasızlıq, elmi cobyektivizmə və s. ibarələrindən məqsəd burjua partiyalılıqını pərdələməkdir. Pro- letariatın mənafeyi obyektiv aləmin duzgun in”ikasını tələb etdiyinə gə- rə marksist partiyalılıqla elmi ob- yektivlik bir-birini tamamlayır, Dun- yageruiqu sahəsində burjuaziya ilə hes bir sazindən, ona hec bir guzəit- dən səhbət gedə bilməz.Burada c...Məə sələ ancaq bu cur durur: Ya burjua ideologiyası, ya sosialist ideologiyası. Burada orta bir ipey yoxdur (cunki bəpəriyyət hec bir cucuncug ileologiya hazırlamamın- dır, ӱmumiyyətlə də sinfi ziddiyyətə lər icində boqulan bir cəmiyyətdə hec bir zaman sinifdənkənar və ya sinif- ustu bir ideologiya ola da bilməz). Buna gerə də sosialist ideologiyası- nın əhəmiyyətini hər cur azaltmaq, ondanhər curkənaracəkil- mək, eyni zamanda burjua ideolo- giyasını gucləndirmək deməkdirə (yenə orada, c. 6, səh. 43). Dunya so- sial və elmi-texniki inqilabları itəraitində qaripıya cıxan qlobal nə- məsələlərin həllində F.-nin rolu getdikcə artır. Marksist F.- nin mӱbariz və ardıcıllıqı həm tə- biətiqunaslıqın və cəmiyyətiqunaslı- qın inkipafının, həm mutərəqqi ideoloji dunyageruptunun qələbəsinin, həm lə ictimai inkipafın, dunYa in qilab prosesinin, sosializm və kom- munizm quruculuqu ipinin muvəffə- qiyyətli olmasının əsasıdır. Mark- sist-leninci F. partiyamızın, sovet

xalqının yaradıcı fəaliyyətinin strategiya və taktikasının nəzəri əsasıdır.

Qədim PTərq (Misir, Hindistan, Cin və 6.) əlkələrində quldarlıq qu- rulutpunun yaranması və inkipafı ilə muxtəlif fəlsəfi tə”limlər mey" dana gəldi. Orta Asiya, İran və Azərb."

594

€DƏZTCƏDƏ HƏƏÖTƏP/ƏPHə

— —————————€€—“€“———“€343X—— — —“€“ —““(c££3:cGSoI.XS”K€£——————————......—.—....“——.”.——

da ilk dbəncədbn TƏ”nMTƏp səpoyumu- liyin mӱqəddəs kitabı Avestada ək- sini tapdı. Sonralar manilik, məzdə- kilik meydana gəldi. Feodalizm dəv- rundə ictimai fikrin baiqa sahələri kimi F. də dindən asılı idi. Yaxın və orta 1Pərqdə islam, Qərbi Avropada xristianlıq hakim dunyagəruçitu ol- du. İslamın fəlsəfi əsası olan kə- lam tərəfdarlarına (muӱtəkəllimlərə) qariplı ideya mubarizəsində dӱnyəvi elm tərəfdarları, mo”təziləlik nu- mayəndələri materializmə meyl edir- dilər.

Yaxın və Orta PLərq xalqları or- ta əsrlərdə Ərəb xilafəti tərkibin- də olduqu ucun onların ictimai-fəl- səfi fikir xadimləri ərəb dilində yazıb yaradırdılar. Mədəniyyət tari- xində cərəb fəlsəfəsiz adlanan bu dəvr ictimai-fəlsəfi təfəkkuru xi- lafət daxilindəki bir cox xalqın, o cumlədən Azərb. xalqının fəlsəfi

ikrini də əhatə edir (bax Ərəb mə- əniyyəti).

Orta əsr ictimai-fəlsəfi fikir tarixində Xarəzmi, Biruni, Fərabi, İbn Sina, Bəhmənyar və 6.-nın xid- mətləri coxdur. Onlar idealizm, ha- kim dini ideologiya tə”sirindən qur- tarmasalar da islam ilahiyyatına, qeyri-elmi vasitələrə qarilı mӱbarizə aparmıti, yunan fəlsəfi irsini ge- nip təbliq etmiit, mӱxtəlif elm sa- hələrinə dair əsərlər yaratmıpllar.

Ədə Marks K.. Enqel vs F.., Nemepkal ideoloqin. Soc., t.Z, Marks K., Feyerbax haqqında tezislər, K. Marks və F. Engels, Secilmipy əsərləri, c. 1, B., 1978, yenə onun, Fəlsəfə . yoxsullu- qu, B., 1974, Engels F., Anti-Durinq, B., 1967, yenə onun, Təbiətin dialek- tikası, B., 1966: yenə onun, Ludviq Feyerbax və klassik alman fəlsəfəsinin sonu, B., 1976: Lenin V, İ., Materia- lizm və empiriokritisizm, Əsər. tam kul- liyyatı, c. 18, yenə onun, Fəlsəfə dəftərləri, yenə orada, c. 29, yenə onun, Mubariz materializmin əhəmiyyə- ti haqqında, yenə orada, c. 45: Plexa- nov Q. V., İzbr. filosof. proizn., t. 1—5, M.. 1956—58: Andropov Y. V., Secilmipl nitqlər və məqalələr. 2-ci nər. B., 198: Qorbacov M. S., Sov, İKP-nin nəvbəti XXU11 qurultayının caqırılması və qurultaya hazırlıqla və onun kecirilməsi ilə əlaqədar vəzifələr haqqında, *Kommunistə qəzeti, 24 aprel 1985, Antoloqina mirovon filosofii, t. 1—4, M., 1969—72: Kedrov B. M., Edinstvo dialektiki, loqiki i teorii poznanil, M., 1963: Onzerman T. İ., Qlavnıq filosofskie napravlenin, M.., 1971, Fedoseev P. N., Marksizm v XX v., Marks, Ənqelhs, Lenin i sovremen- HOCTb, M., 1977, Hervopus marksistskoN dialektiki, M., 1971, Filosofil. Meto- doloqil. Nauka. M., 1972, Kopnin P. V., Teoreticeskoe nasledie V. İ. Lenina İ sovremennan filosofskan nauga, M., 1974, Sovremennan burjuaznan filosofim. M.,. 1978, Mitin M Filosofin i sopialınıNn proqress. Analiz sovremennıx burjuaznıx konpepiiN sopialınoqo proq- ressa. M., 1979, Materialisticeskan dia- lektika. Kratkin ocerk teorii, M., 1980, Materialisticeskai dialektika kak oblan Teopus paanHTHS, T. 1—2, M., 1982: A x mn e- dov ZƏ. M., Filosofin azerbaidjansko- qo prosvepenin, B., 1983: Frankfort Q., Frankfort Q. A., Uilson Dj., İ kobsen T., V preddverii filo- sofii, per. s anql., M., 1984: FLenin, Filosofinl. Sovremennostıe, M., 1985.

“FƏLSƏFƏ DƏFTƏRLƏRİ(—vV. İ. Leninin əsəri. 4F.d.ə V. İ. Leninin 1914—16 illərdə muxtəlif fəlsəfi əsərlərdən etdiyi qeyd və iqtibasların

toplandıqı on dəftərdən ibarətdir. Kitabda, həmcinin V. Leninin oxuduqu əsərlər barədə genin tənqidi qeydləri, nəticələri və cmumilətdir- mələri də toplanmınqdır. 4-F. d.ə-ndə apaqıdakı əsərlərin konspektləri var: K. Marks və F. Engels — c“Mu- qəddəs ailəmə, L. Feyerbax—-Dinin mahiyyəti haqqında mӱhazirələrə, He- gel—c Məntiq elmiə, “Tarix fəlsəfə- sinə dair muhazirələrə, Lassal — “Edecnı Heraglitin fəlsəfəsi, Aristotel — 4“Metafizikaı, Əsərdəki

Dialektika məsələsinə dairə parca

daha muhum əhəmiyyət kəsb edir. “F.d.ə-ndə həmcinin təbiətiqunaslıra aid kitablar barədə qiymətli qeydlər var. V. İ. eks dialektikanın mə- hiyyətinə dərin tə”rif vermit, onun unsurlərini hərtərəfli acıb gestər- mi, məntiq və onun kateqoriyaları- nın marksistcəsinə anlapılmasının əsaslarını ipləyib hazırlamıiil, dia- lektik idrak prosesinin, dialekti- kanın nӱvəsi kimi ziddiyyətlər tə”- liminin xarakteristikasını vermiii- dir. Dialektikanın, məntiq və idrak nəzəriyyəsinin vəhdəti haqqında Lenin muӱddəasının, həmcinin * dialektik məntiqin iplənib hazırlanması məsə- ləsinə dair onun gestəriptlərinin fəlsəfənin inkipafında beyuӱk əhə- miyyəti olmutpndur. Bu baxımdan, mən- tiqdə fikir tarixi ilə təfəkkur qa- nunlarının mutabiqliyi, idrak nəzə- riyyəsini duzgun imnləyib hazırlamaq ucun texnika və təbiətiqunaslıq tari- xini fəlsəfi uӱmumilətdirmək haq- qında Lenin ideyalarının xususi əhəmiyyəti var. V. İ. Lenin gestərir ki, fəlsəfə tarixi materializm ilə idealizmin mubarizəsi tarixidir. O, həmcinin dialektika tarixinin ey- rənilməsinin əhəmiyyətini qeyd etmiii, fəlsəfə tarixinin bir sıra metodo- loji məsələlərinə toxunmuit, filo- sofların gərutilərini səciyyələndi: rərkən, Hegelə xususi diqqət yetirmiyi- dir. Təbiətiqunaslıqa dair əsərlər ba- rədə qeydlərində Lenin dialektik ma- terializmi yeganə elmi metodologiya kimi səciyyələndirmindir. 4F. d.ər— materialist dialektikanın yaradıcı- lıqla inkipaf etdirilməsi numunəsi olub, marksist fəlsəfənin gələcək inkinyafı ucun proqram əsərdir. 4 F.d.əv azərb.-ca ilk dəfə 1964 ildə V. İ. Leninin Əsərlərinin 4-cu nəii- rində (c. 38) cap edilmitdir.

FƏLSƏFƏ YOXSULLURU(, c.6.

PrudonuncYoxsulluqfəl- səfəsiənə cava bə—K, Marksın kitabı, yetkin marksizmin ilk əsər- lərindən biri. 1847 ildə fransız dilində yazılmın, Prudonun gərui- lərinə qaripı cevrilmipdir. 4“F.y.ə- nda Marks əz iqtisadi təliminin və Engelslə yaratdıqrı tarixin mate- rialistcəsinə anlapılması konsep- siyasının əsaslarını ipərh etmiii- dir. Kitab iki fəsildən ibarətdir. 1-ci fəsildə (“Elmi kəifhə), əsasən, Prudonun iqtisadi baxızlarının, 2-cidə (“Siyasi iqtisadın metafi- zikasız) onların fəlsəfi əsasının tənqidi verilmipdir. Marks burada əzunun gələcək 202 dəyər nəzəriy- Yəsi ucun zəruri zəmin yaratmındır. Prudonun idealizmi və metafizika- sını, onun Hegel dialektikasını si- yYasi iqtisada uqursuz tətbiqini tən- qid edərək, Marks əksliklərin vəh- dəti və mӱbarizəsi, inkarı inkar qa-

nunlarını, tarixilik prinsipinin dialektikcəsinə anlapılmasını ar- dıcıl inkitaf etdirmiiyt, ilk dəfə tarixi "və məntiqinin qariılıqlı nisbəti probleminə TOXYHMYINAYD, Əsərdə Marks ilk dəfə olaraq məhsul- dar qӱvvələrlə istehsal munasibətlə- rinin qariılıqlı nisbətini xulasə etmiiy, iqtisadi kateqoriyaların ma- terialist iqərhini istehsalın icti- mai, mӱnasibətlərinin muccərrədləiy məsi, nəzəri ifadəsi kimi vermiidir. O, utopizmin tarixi keklərini ay- dınlaqidırmın, fəhlə sinfinin iq- tisadi və siyasi mӱbarizəsinin nisbə- tini tədqiq etmiit, kommunizmin bə”zi problemlərinə toxunmutidur. Prudo- nun əksinə olaraq, Marks burjua cəmiyyətinin inqilabi yolla Yenidən qurulması zərurətini əsaslandırmın- dır. SSRİ-də 683 min tirajla 33 də- fə cap olunmuqidur (1973). Azərb.-ca 1975 ildə 11 min tirajla nəitr edil:- MHUHIHD.

FƏL( ƏFƏNİN ƏSAS MƏSƏLƏSİ —iuurun varlıqa, təfəkkurun materi- yaya, təbiətə mӱnasibəti məsələsi, iki cəhətdən təhlil edilir: 1) birinci nədir: ruh, təbiət, materiya, Yoxsa pquur) 2) puurumuz varlıqa uyqun gəlirmi, aləmi doqru əks etdirə ÖH- lirmi? Materialistlər materiyanı, varlıqı birinci, pquuru ikinci sayı və pquuru xarici aləmin subyektə tə?- siri nəticəsi hesab edirlər. İdealist- lər ideyanı, pquuru birinci sayır və ona yeganə həqiqi reallıq kimi ba- xırlar. Onların fikrincə, bu səbəb- dən iquur maddi varlıqrın inikası deyil, yalnız ezunu dərketmə, duyqu- ların, anlayıtqların təhlili, mutləq ideyanın, dunya iradəsinin və i. a. dərki formasında pquurun əzunu ba: ia dutiməsidir. F.ə.m.-nin həllində dualizm, aqnostisizm teyri-ardıcıl məvqe tutur. Kecmit fəlsəfə F.ə.m.- nin həllinə metafizikcəsinə yana- itırdı. Bu əz ifadəsini ya puurun fəallıqını nəzərə almamaqda, pquuru passiv seyrciliyə muncər etməkdə (me- tafizik materializm), materiya ilə iquuru eynilətdirməkdə (vulqar ma- terializm), ya fikrin fəallıqını pipirtməklə, onu materiyadan ayrıl- mıpi mutləqə cevirməkdə (idealizm), yaxud da onların prinsipcə bir araya sıqmamasında (dualizm, aqnostisizm) tapır. Yalnız marksist fəlsəfə F. ə.m.-nin hərtərəfli dialektik MATE- rialist, elmi əsaslandırılmın hən- lini vermiit və gəstərmiitdir: 1) Ma- teriya ipuurun mənbəyi, pquur isə ma- teriyanın in”ikasıdır: 2) pquur — maddi aləmin uzunmudlətli inkita prosesinin nəticəsidir: 3) ptuur bey- nin xassəsi, Funksiyasıdır: 4) insan pquurunun, təfəkkurun mevcudluqu və inkitpafı dilsiz, nitqsiz mumkun de- yil: 5) pquur insanın maddi əmək fəa- LİYYƏTİ nəticəsində yaranır və tək- milləptir: 6) pquur ictimai xarakter- lidir və maddi ictimai varlıqla muəyyən olunur. Materiya ilə iquur qarpılıqlı əlaqə və qariqılıqlı tə”?- sirdədir. Maddi varlıqdan tərəmə olan pquur praktikaya arxalanaraq aləmi həqiqi dərk edə bilər. Buna gərə F.ə.m. fəlsəfənin partiyalılı- qı prinsipini ardıcıl yeritməyə, ma- terializm və idealizmi dəqiq fərq- ləndirməyə dialektik materializm elmi dunyagəruitunu qətiyyətlə muda- fiə etməyə imkan verir.

FƏRQANƏ

635

——nnxxıx—xxcnx—x—oxı,xnıxx—xxnoxnpozu—xıxıx—oıx”.X..—x—x—xXXK—X—XXKXKX ————.————..—.

FƏLSƏFİ ANTROPOLOGİYA (yun. ap(qoroz — insan--...logiya) — geni mə"nada—insan təbiəti (mahiyyəti) haq- qında tə”lim, dar mə”nada 20 əsrin 1-ci yarısında Qərbi Avropa, əsasən, alman fəlsəfəsində cərəyan. Həmin cərəyan həyat fəlsəfəsi və fenomenologiya ideyalarından cıxıpt edir. F.a.-nın bapplanqıcı M. 1Pelerin “Kosmosda insanın vəziyyəti9, H. Plesnerin cTə- biiliyin pillələri və insanı (1928) əsərlərinin meydana gəlməsi ilə bar- lıdır. F.a.-nın numayəndələri (PT1e- ler, Plesner, Gelen, Rothager və 6.) insanın mə”nəvi ruhi xususiyyətlərini (emosiyalar, instinktlər, vəcdlər) tənqid edirlər. Lakin bu xususiyyət- lərdən hər hansı birinin mutləqləi- dirilməsi irrasionalizmə gətirib cı- xarır. F.a.-ya gərə, cəmiyyət insanla- rın təbii meyllərinə, qarpılıqlı məhəbbət instinktinə əsaslanan fərd- lərarası munasibətlər sahəsidir. Bu- tun sosial həyat Mən ilə Sənin gə- rupqu, səhbət əsnasında batqasının dərdinə ppərik olmaq və umumi dil sa- yəsində yaranan qariılıqlı unsiyyət- lə məhdudlapdırılır. Muasir F.a. tərəfdarlarına gərə insanın fəlsə- fi tə”rifi tanıdır, cunki onun mevcudluqu tam deyil. İkinci dunya mӱharibəsindən sonra F.a. ekzisten- sializm, praqmatizm və strukturalizm ilə murəkkəb qarpılıqlı tə”sirdə ol- muppdur. Antropoloji yanaqtma meto- dunu marksizm prinsipləri ilə əla- qələndirmək (Sartr və b.), marksizmi antropologizm ruhunda təftipq etmək cəhdləri də mevcuddur. Burjua F.a.- sı marksizm-leninizm fəlsəfəsinin insan konsepsiyasına qartı cevril-

mipdir. FƏMƏL HUT—Cənub Balırı burcu- nun a ulduzu. Vizual ulduz əlcusu 1,2-dir. Gunətldən 14 dəfə itıqlı, ondan 7 parsek məsafədədir. FƏNA (Mirzə Rəhim Mirzə Məhəm- mədbaqır olunun təxəllusuy 1841, TPutqpa—1929, PTutpa)— Azərb. ppairi. cMəclisi-unsə ədəbi məclisinin təit- kilatcılarından olmutdur. Qəzəl, qəsidə, mӱxəmməs və s. formalarda lirik tpe”rlər yazmındır. “Qarixi- cədidi-Qarabaqə (c“Qarabaqın Yeni ta- rixizӱ adlı əsəri də var. İrsinin bir hissəsi Azərb.SSR EA Resp. Əl- yazmalar Fondunda muhafizə olunur. FƏNƏR (yun. phararion, phanös—ubi- raq, izinbi)—4) mustəqilenerji mən" bəyi olan və əldə gəzdirilən ipıqlan- dırma və.ya siqnal cihazı: 2) təbii ipıqlandırma və ya ventilyasiya məq- sədi ilə sənaye binalarının dam ərtu- yundə qoyulan dam pəncərəsi, FƏRABİ, arabi (13) Əbu Nəsr Məhəmməd ibn Məhəmməd (870, Farab—950, Dəmətq)—1Pərq filoso- fu, ensiklopediyacı alim. Orta Asi- yada turk qəbiləsindən olan Hərbi xidmətci ailəsində doqulmupidur. Baqdadda Əbu Bipqr Məttədən və Yuhən- na İbn Heylandan təhsil almıt, fəl- səfi biliklərə, məntiqə dərindən yiyələnmipdir. “Fima yanbəqi ən yu- qəddimə qəblə təəllum əl-Fəlsəfəə (aFəlsəfəni eyrənməkdən qabaq nəyin qəddimə verilməsi haqqında), “Təhsil əs-səadəz (4 Xopbəxtliyin əl- də edilməsiz), 4“İhsa əl-ulumə (4“Elm- lərinsiyahıya alınmasız), cAra əhl əl-mədinət əl-fadilə (“Fəzilətli iməhər əhlinin baxıplarız), cFi məani əl-əqlə (“Əql (səzununy mə”na-

larına dairı), cəl-Cəm beynə rə”Y əl: həkimey Əflatun əl-ilahi və Aris- tutalisə (4“İki filosofun — ilahi Platon və Aristotelin baxınların- da umumilikı), FƏqrad Aristutalis fi kitab ma bə”d at-tabiam (* Metafi- zika kitabında Aristotelin məqsədik) və i. a. elmi, fəlsəfi əsərlərin muəl- lifidir. F. Aristotelin, Ptoleme- yin, Porfirinin əsərlərini ipərh et- mit, orta əsr musəlman P1ərqində Aristoteldən sonra *“İkinci muəllimg (cəl-Muəllim əs-saniz) fəxri adını almındır.

cElmlərin siyahıya alınması traktatında devrunun bilik sahələ- rini bep bəlməyə, onları da muxtə- lif qisimlərə ayırmıpdır: 1) dilci- lİK, 2) məntiq, 3) riyaziyyat (Hesab, həndəsə, optika, ulduzlar haqqında elm, mexanika), 4) fizika və metafi- zika, 5) idarəetmə haqqında elm, hu- quqipqunaslıq və kəlam. Bu əsər elm- lərin təsnifatını əks etdirdiyindən bə”zi dillərə c“Elmlərin təsnifatı 9 adı ilə tərcumə olunmutdur. F. Hləpr peripatetizminin ən beyuk yaradıcı- larındandır. O, neoplatonizmin ema- nasiya nəzəriyyəsini əzunəməxsus :pə- kildə ipləyib hazırlamıkt, onu kreatsionizmə qariı qoymutldur. Fi- losofun ontologiya tə”limində gestə- rilir ki, butun məvcudat zəruri su- rətdə vahid batlanqıcdan, ilk səbəb- dən meydana cıxmıpdır. Onun fik- rincə, ilk nəticə mucərrəd əqldir, ondan ikinci əql, gey və geyun nəfsi vucuda gəlmitt və bu qayda uzrə emana- siya fəal əql deyilən onuncu əqlə qə- dər davam etmipdir. F.-nin fikrincə Ay səması altında olan hər ppey—dərd unsur, onlardan tətpəkkul tapmı11 ci- simlər (minerallar, bitkilər, heyvan- lar), nəhayət insan, onun əqli və nəf- si onuncu əqlin tərətməsidir. Filo- sof ilk səbəbi zəruri varlıq, qalan peyləri isə mumkun varlıq adlandır- mıpdır. Mumkun varlıq (maddi aləm) mahiyyət e”tibarilə zəruri varlıqdan (allahdan) sonra gəturulsə də, zaman- ca onunla birgə, əzəli və əbədi hesab edilir. F. və ardıcılları bu dokt- rina ӱstӱndə ortodoksal islam ideo- loqlarının tənqidinə mə"ruz qalmı1- lar. F. mutəkəllimlərin dini idea- list atomizm nəzəriyyəsinə qayrlpiı cı- xaraq gestərirdi ki, cisim yalnız maddə və formanın vəhdətidir: amad- də elə bir təpəkkuldur ki, forma ona istinad edir. Maddə olmadan for- manın nə istinadı, nə də məvcudluqru mumkundur. Maddənin varlıqı for- manın sayəsindədir, əgər hər hansı forma məvcud olmasaydı, onda maddə də olmazdıg. F.-nin fəlsəfi tə”li- mində nəfsə dair fikirlərə muhum yer verilir.

Duyqu və təfəkkuru nəfsin xassə- lərindən sayıb, idrak fəaliyyətinin bədənin muvafiq uzvlərindən asılı olduqunu səyləyən F.-yə gərə, ipeylə- rin zahiri“cəhətləri hisslər vasitə- silə qavranılır, ipeylərin mahiyyə- tinin dərki isə yalnız əqlin sayəsin- də mumkundur. Məntiqi elm və təd- qiqat metodu kimi qiymətləndirən F.- nin fikrincə, məntiq əqli kamilləpq- dirən, idrakda insanı duzgun yola, həqiqətə yenəldən, onu yanılmadan qoruyan, səhvə yol verilib-verilmədi- yini yoxlayan qaydalar məcmusunu ey- rədir. F. əxlaq məsələlərini insa- nın zehni keyfiyyəti ilə, onun caqıl:

lılıqın ilə əlaqələndirirdi. Fəzi lətli Həkmdar tərəfindən idarə olu" nan, insanların dostluquna və qariı: lıqlı kəməyinə əsaslanan, zulm və mӱharibələrdən uzaq, ədalətli bir cə" miyyət filosofun ictimai idealı idi. Musiqiyə dair “Kitab əl-musiq əl-kə- birə (4“Musiqi haqqında beyuk kitabə) coxcildli məpyhur əsərində F. musiqi elmini nəzəri və əməli hissələrə be- lub, melodiyanın daxili duӱzuӱlupqunu, qanunauyqunluqlarını hesablamıiq- dır. PTərq musiqisinin ritmik əsası- nı dəlillərlə məph €TMHUHD. məthur musiqici, bəstəkar, yeni mu- siqi alətlərinin ixtiracısı olmupt- dur. F.-nin Ks arxan irsi İbn Sina Bəhmənyar, Nizami, İbn Ruld, Səfiəddin Urməvi, N. Tusi, İbn Xəldun və 6. ucun zəngin bilik xəzi- nəsi, ideya qaynaqı olmuidur. 1975 ildə sovet xalqı və tərəqqipərvər bə- ipəriyyət F.-nin 1100 illik yubileyi- ni qeyd etmitidir.

Əsərləri: Filosofskie trakta- tı, Alma-Ata, 1970, Sopnalıno-zticeskie traktatı, Alma-Ata, 1973, O razume i nau- ke, Alma-Ata, 1975, Loqiceskie traktatı, Alma-Ata, 1975.

Əd. Qafurov B. Q, Kasımmja- nov DA. X:, Al-Farabi v istorii kulh- turı, M., 1975, Xairullaev M. M., Abu Nasr al-Farabi. 873—950, M., 1982,

FƏRARİ (ər. /8—qacma, yayınma) — 1) qopqun hissəsini əzbaiına tərk etmitt və ya hərbi xidmətdən Yayın- mı adam. 2) Vətəndatlıq və ya ic:- timai borcunu yerinə yetirməkdən im- tina edən, ona tappırılmın postu buraxıb gedən ipəxs.

FƏRARİLİK (Fərari səzundəndir) —sovet cinayət huququna gərə ən aqır hərbi cinayətlərdən biri. F. Hərbi qulluqdan boyun qacırma məqsədilə hərbi hissəsini və ya qulluq yerini bu- raxıb getmə, habelə tə”yin edildikdə, kecuruldukdə, e”zamiyyətdən, mə?zu- niyyətdən və ya mualicə muəssisəsin- dən qayıdarkən muddətli qulluqda olan hərbi qulluqcunun yenə də eyni məqsəd- lə əz hissəsinə və ya yerinə gəlməmə- sidir (bax Azərb.SSR, Cinayət Mə- cəlləsi, m. 242).

FƏRAT (aramicə, hərfi mə"nası— pirin suy ər. si,4L d2d—PTətt-əl-Fu- ratu—Turkiyə, Suriya və İraqda cay. Vəə 3063 km, həvzəsinin sah. 673 min km2?-dir. Ermənistan yaylasından bai- lanır, Mesopotamiya ovalırı ilə axır. Eni 150—500 m, dərinliyi 10 m- dir. Aqparı axınında Dəclə cayı ilə birlətərək İran kerfəzinə təkulən 1Pətt-ul-Ərəb cayını əmələ gətirir. Əsas qolları: Toxma, Geysu (saq), Bə- lix, Xabur (sol). Əsasən, qar və Yaqın suları ilə qidalanır. Yazda gursulu olur. Suvarmada istifadə edilir. Turkiyədə Kəban 1p.-ndə SES və su an- barı, Suriyada SES (Tabka r-nunda SSRİ-nin keməyi ilə 800 min kv guӱ- cundə) tikilmiidir. Gəmiciliyə Ya- rarlıdır.

FƏRQ (riyaziyyatda) — cıxma əməlinin nəticəsi.

FƏRQANƏ (1910 ilədək,Yenimər-

gilan, 1910—24 illərdə Skobe- l ev)—Əzb.SSR-də iəhər. Fərqanə vil.-nin mərkəzi. Fərqanə vadisi:

nin c.-unda, 580 m yuksəklikdədir. D.y.st. Əh. 191 min (1984).

F. sənaye əhəmiyyətinə gərə resp." nın ən muhum iəhərlərindəndir. Əsas sənaye sahələri: kimya, Yungul,

“—ııoxı?—xbıasınıınııınının gun... x... qam, ıı 2 la

536

FƏRQANƏ VADİSİ

— “4 —— oC ———— =————  — — —  — —— — — — — — X—  ————  ——————

tikinti materialları, yeyinti, Qaz aparatları z-du, İEM, pedaqoji və politexnik in-tlar, Daikənd k.t. in- tunun filialı, 5 texnikum, musiqi məktəbi, əzbək musiqili dram və ko- mediya teatrı, rus dram teatrı, el- kəpqunaslıq muzeyi və s. var. F.-nin gucələrindən birinə “Azərbaycan adı verilmiidir.

FƏRQANƏ VADİSİ, Fərqanə dərəsi — T)anuanna narapacbi ue- gəklik. Əzb.SSR, Tac.SSR və Qırr. SSR ərazilərindədir. Sah. 22 min km?, Uz. təqr. 300km, eni 170 km, hund. 300—1000 m-dir (Opi d.). Təpəlik əndaqlıqla əhatələnir. F.v. r-nunda zəlzələlər olur. Faydalı qazıntıla- rı: neft, yanar qazlar, polimetal filizlər, surmə, dəmir, mis, kəmur, civə, dail duz və s. İqlimi konti- nentaldır. Orta temp-r yan varda—2- dən —9"S-yədək, iyulda 24—272S-dir. İllik yaqıntı 500 mm-ə catır. Əsas cayı Sırdəryadır. Suvarmada isti- fadə olunur. F.v. iri pambıqcılıq, ipəkcilik və uzumculuk r-nudur. F.v.- nin duzənlik hissələrini vahələr təi1- kil edir. Vahələrdə pambıq, cəltik əkilir. Meyvə baqları, uzumluklər, bostanlar, Fərqanə və Catkal silsi- lələrində mepələr var. Leninabad, Fərqanə, Kokand, Əndican, Namanqan, Op 1p.-ləri F.v.-ndədir. FƏRQANƏ VİLAYƏTİ — Əzb.SSR-də Bun. 1938 il yanvarın 15-də təiykil edilmindir. Sah. 7,1 min km. ƏH. 1900 min (1984, 1 yanvar). 13 nu, 8 pəhəri, 10 ptq var. Mərkəzi Fərqanə il.-sdir.

Təbiət, Ərazisi resp.-nın :1.-ində, Fərqanə vadisinin c.-unda, əsasən, səhra zonasındadır. İqlimi kontinen- taldır. Orta temp-r yanvarda —3,2-S, iyulda 28-S-dir. İllik yaqıntı 100— 270 mm, P1m.-q. sərhədi boyu Sırdərya cayı axır. Torpaqları, əsasən, boz və cəmən-bataqlıqdır. TPoran bitkiləri yayılmınidır. Mepələrə (ardıc, qo- Bar, qaraqac, tut və s.) rast gəlinir. Canavar, tulku, caqqal, dovipan, por- suq, oxlu kirpi, coxlu qu1i, surunən, hətərat var. Bataqlıq qunduzu və on- datra yerli iqlimə uyqunladırıl- mıpdır.

Əhali. Ӧzbəklər, ruslar, taciklər, tatarlar, qırqızlar və yappayır. Orta sıxlıq 1 km?-də 267,6 nəfərdir. PTəhər əh, 3496-dir. 1Pəhərləri: Fər- qanə, Kokand, Kuva, Kuvasay, Mərgi- lan, Riptan, Həmzə, Yaypan.

Təsərrufat, Neft, kimya, tikinti materialları, yunguӱl və yeyniti səna- yesi inkipaf etmipdir. Energetika təsərrufatı qaz, neft və gətirilmə kəmurə (Qırq.SSR-dən) əsaslanır. Elektrik enerjisinin cox hissəsini İES-lər verir. Neft və qaz yataqları var. Qaz gəmərləri cəkilmitdir. Qa- zın bir hissəsi Buxaralan nəql edi- lir. Tikinti materialları sənayesi ucӱn xammal (Kuvasayr-nu) hasil edi- lir. Fərqanə və Altıarıkda neft emal olunur. Kimya sənayesi mine- ral gӱbrələr, kukğurd turiqusu, defo- liantlar, kimyəvi lif, furan bir- ləpmələri istehsalı və 6. sahələrdən ibarətdir. Metal e”malı muəssisələri var. Yungul sənayenin əsas sahələri pambıqtəmizləmə və toxuculuqdur. Ye- PHHTH sənayesində yaq-piy, konserv, 119- rab, qənnadı sahələri inktipaf etmiii- lir. F.v. resp.-nın muhum pambıqcı- LIQ və ipəkçilik r-nlarındandır.

Suvarma kanalları cəkilmiii, su an- barları yaradılmındır. Pambıq, qar- qıdalı, burda, cəltik, kartof, tərə- vəz-bostan bitkiləri və s. əkilir. Haqcılıq və uzumculuklə mətqul olu- nӱr. Qaramal, qoyun, donuz saxlanı- lır. Vil.-də d.y., avtomobil və hava nəql. var. F.v. Lenin ordeni ilə təl- tif olunmuqidur (1964).

Mədəni quruculuq və səhiyyə. Vil.- də Daikənd k.t. in-tunun filialı, Orta Asiya elmi tədqiqat ipəkcilik in-tu və s. elmi idarələr, 6 muzey, 3 tər fəaliyyət gestərir. “Kommuna (1917, əzbək dilində) və *“Ferqanska- )a npaBna ? (1917) Bun. qəzetləri cıxır. Yerli radio verilitiləri ilə yanaiı, Umumittifaq və resp. radiolarının, Həmcinin Mərkəzi Televiziyanın ve- rilipləri, Daikənd, /İymənöə BƏ Frunzedən televiziya verilinləri retranslyasiya olunur. Vil.-də PQahi- mərdan iqlim kurortu, Cimion və Qı- zıl-Qəpə balneoloji kurortları var. FƏRQANİ (,5,1), Əbu-l-Abbas Əhməd ibn Məhəmməd ibn Kəsirəl — Fərqani (?—?) — Orta Asiya astronomu, coqrafiya- ipqunas (9 əsr). Avropada 12 əsrdən Alfraqanus (AyY(qazsapiz) kimi tanın- mılqdır. Ərəb dilində yazdırı və dəvrunun astronomik biliklərinin yıqcam ensiklopediyası olan “Kitab əl-hərəkət əs-səmaviya və cavam”i elm ən-nucumə (“Səma cisimlərinin hə- rəkətləri və astrologiya haqqında ki- tabə) əsəri 12 əsrdə latın, 13 əsrdən isə digər Avropa dillərinə tərcӱmə edilmindir. Əsərdə Azərb., onun 11292- hərləri, Xəzər dənizi və s. haqqında da mə”lumat var.

Əcəmnn: “Kitab Muhammad I. Kazq al-Fargani fi-l-Haragat as-samaviyya va gavami ilm an-nugum, Amsterdam, 1669.

Ədil Krackovskinn İ. KO),, İzbr. cou., T. 4, M.—L., 1957, s. 86, Bunin- tov Z. M., Obzor istocnikov po istorin Azerbandjana (istocniki arabskie), 1964,

FƏRQLƏNDİRMƏ İİYARƏLƏRİ — bax Diakritik i“arələr. FƏRQLƏNMƏ DƏİY NİYYANLARI — SSRİ-də əz fəaliyyəti ilə dəvlətin təsərrufat və mudafiə qudrətinin mehkəmlənməsinə kəmək edən vətəndail- ları mӱkafatlandırma formaların- dan biri. SSRİ Ali Sovetinin Rəya- sət Hey”əti tə”sis edir. Mukafatlan- dırma SSRİ Nazirlər Sovetinin təq- limatı ilə SSRİ Ali Sovetinin Rə- yasət Hey”əti tərəfindən, yaxud F.d.n.- na dair əsasnaməyə uyqun olaraq mu- vafiq nazirliyin (idarənin) əmri ilə həyata gecirilir. Lenin mukafatı və SSRİ Devlət mukafatları laureatla- rı ucun fəxri pinanlar muəyyən edil- miidir (bax Dovlət mӱkafatları, Lenin mukafatı). Kommunist əməyi zərbəcisi adını alan fəhlə, qulluq cu və kolxozcular ucun vahid “Kom- munist əməyi zərbəcisiz (1981), “On birinci betpilliyin zərbəcisi?. Umum- ittifaq F.d.n. muəyyən edilmitdir. Muttəfiq resp.-larda da bir sıra F.d.n. tə”sis edilmitdir: məs., Azərb. SSR-də “Neft ustasız, “Pambıq us- tasız, *“Mapınla pambıqyıqma usta- sız, * Tərəvəz ustasız, həmcinin € Pec- publikanın əməkdar ixtiracısı., aRespublikanın əməkdar səmərələiq- diricisiz və s. adlar (bax Fəxri ad) alan itəxslərə nipanlar verilir. F.d.n. Dəm nimanlarından fərqlənir.

FƏRQSİZ TARAZLIQ—bax Taraz- lıq. FƏRD, individ (lat. ypfquydaita —belunməz)—əvvəllər yunanca atom anlayınlının latıncaya tərcuməsi (ilk dəfə Siseronda), sonralar məc- mudan, kutlədən fərqli təkcənin ifa- RƏCM, kollektivdən sosial qruplardan, umumən cəmiyyətdən fərqli olaraq ay- rıca canlı məxluq, vucud (bu mə”nada F. və cəmiyyətin bir-birinə qaritı qoyulması fərdiyyətciliyin mӱxtəlif konsepsiyalarının cıxıiy nəqtəsidir), FƏRDİ ƏMƏK BƏLGUSU —bax Əmək bəlgusu. | FƏRDİ İSTEHSAL—bax Tək-tək istehsal. | FƏRDİ İİY VAXTI —istehsalcının (mӱəssisənin) məhsul vahidinin hazır- lanmasına sərf etdiyi vaxt, İctimai zəruri ipq vaxtından kənara cıxa bi- lər. Əmtəənin fərdi dəyərini muəy- yən edir. FƏRDİ KAPİTAL—kapitalizm cə- miyyətində ictimai kapitalın pul, məhsuldar, yaxud əmtəə formasında olan hissəsi, kapitalistin 1Ləxsi mul- kiyyətində olur və o, mənfəət gətur- mək ucun ondan istifadə edir. F.k. xususi kapitalist iqtisadiyyatının əsas vahididir. Bax həmcinin Kani- tal, Kapitalın dəvranı. FƏRDİ MƏNZİL TİKİNTİSİ— bax Tikinti. FƏRDİ PSİXOLOGİYA—insanın psixi həyatını tarixi və ictimai mu- nasibətlər xaricində, bioloji qanu- nauyqunluqlar əsasında izah edən psi- xoloji cərəyan. F.p.-nın əsası Avst- riya psixoloqu A. Adler tərəfindən qoyulmulidur. Psixoanalizdən fərqli olaraq, F.p. hesab edir ki, sosial xa- akterin əsasını anadangəlmə sosial aə təpikil edir. F.p. 1920 illər- də, xususilə pedaqogika və psixotera- piya sahəsində geni yayılsa da, son- ralar bir psixoloji cərəyan kimi inkinaf edə bilməyib, aradan cıx- mımdır. FƏRDİ TƏ"LİM —muçəllimin ipagir- də fərdi (kollektivdən kənarda) tə”- lim-tərbiyə verməsis qədim və orta əsr məktəblərində geniii yayılmın təlim usulu.

Sovet məktəblərində F.t. əsasən məsləhət, proqramdan geridə qalmıpan iagirdə fərdi calınmalar ipəklin- də verilir.

FƏRDİYYƏT, psixologiyada —“iiəxsiyyətin muhum fərdi əlamət- lərinin məcmusu, psixoloji xususiy- Yətlərinin təkrarolunmaz vəhdətinin davranıiy Bə rəftarda təzahuru. Bura- ya Hər bir iqəxsin əzunəməxsus xarak- ter əlamətləri, temperament tipi, psi- xi proseslərinin cərəyan xususiyyət- ləri, Hissləri, iradəsi, arzu və tə- ləbatının, fəaliyyət motivlərinin, maraq, əhval və təəssuratının, adət və vərditlərinin fərdi xususiyyətlə- ri aiddir. İnsan ipəxsiyyəti əz F.- ində təkrarolunmazdır (bax həmcinin Diferensial psixologiya). Biolo- giyada (fiziologiya, zoologiya, etologiya, genetika) ontogenez nəticə- sində yaranan, genotip və fenotip xu- susiyyətlərində əksini tapan irsi və qazanılmıit xususiyyətlərin əzunə- məxsus uyqunlaiması ilə nəticələnən Neal fərdin, orqanizmin spesi-

İK xususiyYƏTLƏrini xaraxterizə edir. FƏRDİYYƏTC LİK—-əsasən, m ypxya ideologiyası və əxlaqına xas olan Mə”

nəvi prinsip. F.-in nəzəri əsası cə- miyyətdə ipəxsiyyətin muxtariyyəti və huquqlarının tanınmasıdır. İstis- marcı siniflərin nəzəriyyəcilərinə gərə F. cinsanın dəyitilməz təbiə- tindədirə. Həqiqətdə isə ipəxsiyyətin kollektivə qarppı qoyulması, ictimai mənafenin ppəxsi mənafeyə tabe edil- məsi prinsipi kimi F. cəmiyyətin si- niflərə bəlunməsi ilə yaranmıtdır. Burjua munasibətlərinin yaranması devrundə ipəxsiyyətin azadlıqı uqrun- da mӱbarizədə F. muddəaları musbət rol oynamıt (Humanizm), lakin bur- juaziya hakim sinfə cevrildikdən son- ra kapitalist istismarı munasi- bətlərinə ideoloji haqq qazandırmıil- dır. 1Ptirnerin fəlsəfəsində, sonra isə Nitstedə mӱkəmməl ifadə- sini tapmıdır. Sosializmdə insan iiuurunda F. qalıqları kollektivci- liyin kommunist əxlaqı prinsipləri ilə ziddiyyət təikil edir. Sosialist cəmiyyətində pəxsiyyətin əsl mənafeyi mudafiə edilir və fərdiyyətin inki- pafına real ipərait yaradılır. FƏRƏZDƏQ, əl-Fərəzdəq(.ə) 21) Əbu Firas Həmmam ibn Qalib (təqr: 641, Yəmmamə—728—732 illər arasın- da, Bəsrə)—ərəb itairi. Ərəb poeziya- sında qəsidənin yaradıcılarından, mədhiyyə ədəbiyyatının tanınmıni nu- mayəndələrindəndir. Əməvilərə duciq- mən munasibət bəsləmitdir. Yaradı- cılıqına qədim ərəb poeziyası ən”ənə- ləri ilə yanapı, islamın da tə”siri olmulidur. Lirik pe”rləri, fəxriy- yələri, xususilə Cərir və 6.-na yaz- dıqı həcvlər məphurdur.

Əsəri: Stixi, v kn.: Arabskal poz- zin srednix vekov, M., 1975,

FƏRƏH (1 3)—Əfqanıstanda təhər, Fərəhrud cayı vadisindədir. Fərəh əyalətinin inz. m. ƏH. 31,4 min (1970), K.t. r-nunun (dənli bitkilər) tica- rət mərkəzidir. | FƏRƏCOV Əliqulu Səttar otlu (15. Z.1898, Ordubad it. —20.1.1981, Ba- kı)—sovet iqtisadcısı. İqtisad elm- ləri namizədi, prof. (1939). Azərb. SSR-in əməkdar iqtisadcısı (1967). 1944 ildən Sov.İKP uzvu. 1915 ildə Tiflis ticarət kurslarını, 1927 il- də Azərb. Politexnik İn-tunu bitir- mipdir. F. Azərb.-da iqtisadi təhsi- lin ilk təpkilatcılarından idi. O, birinci olaraq Azərb. dilində muha- sibat ucotunun nəzəri və əməli məsə- lələrinə dair dərsliklər Yazmıpit, konkret iqtisadiyyata dair elmi ter- minlər ipləyib hazırlamıit, muhasi- bat ucotunun nəzəri, texniki və tari- xi məsələlərinə, k.t. iqtisadiyyatına, x.t. və iqtisadi fikir tarixinə dair əsərlər yazmıztidır. Elmi-pedaqoji fəaliyyəti ilə yanaplı ADU-nun pro-

| 1943—44), AXTİ-nin direx- rektoru 1207, Azərb.SSR EA İqti- HUTuH,

saliyyat bəlməsində batp elmi mə cə mudiri (1951—58), ADU-da ka- fedra mudiri (1959—60), məsləhətci prof. (1962—6 ), AXTİ-nin məslə- hətci prof. (1966 ildən) olmutdur. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və me- dallarla təltif edilmiidir.

FƏRƏCOVA Kubra Yəhya qızı (d. 16. 5.1907, Quba)—sovet pediatrı. Tibb e.l. (1970), prof. (1971). Azərb.SSR əməkdar həkimi (1960), səhiyyə ə”lacı- sı (1964). 1932 ildən Sov. İKİ uzvu, Beyuk Vətən muharibəsi iptirakcısı, 1931—1979 illərdə Kӱrdəmir qız mək“

FƏRİBURZ |

cısı və muəllimi, Azərb.SSR Xalq Səhiyyə komissarı- nın muavini, AKP MK-da tə”limatcı, Azərb.SSR Ali So- veti Rəyasət Hey”- ətinin katibi, Azərb.SSR Səhiyyə naziri, N. K. Krup- skaya ad. Uzaq Muhafizəsi İn-tunun direktoru və s. vəzifələrdə ipləmiidir. Tədqi- qatı, əsasən, utaqların fiziki in- kipafına, ana və ultqaqların muha- fizəsinə həsr olunmuzdur. PH Ali Sovetinin (2-ci caqırın), Azərb. SSR Ali Sovetinin (2—3-cu carı- rıpq) deputatı olmutidur. Elmi kadr- ların hazırlanmasında xidməti var. 2 Qırmızı Əmək Bayraqı orleni, 2 41PPərəf nitpanı ordeni və medallar- la təltif edilmindir. 1979 ildən İttifaq əhəmiyyətli fərdi pensiya- cıdır.

Azərbaycanda ana və utpaqların mӱhafizəsi, B., 1968, Meto- dicesgie rekomendadii po orqanizadii kontrola i openke fizicəskoqo razvitin deten dopkolınoqo nozrasta vn selhskoİ mestnosti AzerbaidjanskoN SSR, B., 1977 (sovm. s M. N. Baxtievım).

Əsərləri:

FƏRƏCOVA Maral Səməd qızı (d. 1915, indiki Jdanov r-nunun Dunya- mallar k.)—Sosialist Əməyi Qəhrə- manı (1942). Pambıq ustası (1953). 1944 ildən Sov.İKP uzvu, 1934—70 illərdə Jdanov r-nundakı G. Əsədov ad. k-zda kolxozcu, manqabaqicısı ii1- ləmipdir. 1947 ildə pambıqcılıq sa- həsində yuksək əmək gestəricilərinə nail olmutdur. 1970 ildən İttifaq əhəmiyyətli fərdi pensiyacıdır. FƏRZƏLİYEV İbrahim Qurbanəli oqlu (1894, indiki Erm.SSR Vedi r-nunun Cəmən k.—16.2.1965, PTamxor r-nunun Lenin titq.)— Azərb.-da və Er- mənistanda Sovet hakimiyyəti və so- sializm quruculuqu uqrunda mubariz. 1939 ildən Sov.İKP uzvu. 1918 il- dən Vedi r-nunda A. Y/Padlinskinin baqicılıq etdiyi partizan dəstəsinin tərkibində Naxcıvan və Ermənistan- da Sovet hakimiyyəti uqrunda mubari- zədə iptirak etmiindir. 1920 ilin sentyabrında yaradılan “Qırmızı Tabork parqizan dəstəsində rota ko- mandiri, partizan dəstəsi komandi- rinin muavini olmuti, Naxcıvan, Eri- van, Dərələyəz, Zəngəzur və s. yerlərin dainak və musavat silahlı dəstələ- rindən təmizlənməsində fərqlənmiii- dir. Erm.SSR MİK-nin 25 aprel 1921 il tarixli fərmanı ilə Ermənistan Kommunist Partiyası MK və Erm. SSR MİK adından F.-in əksinqilab- cılarla mubarizədə xidmətləri yuksək qiymətləndirilmiiy və o, Erm. SSR-in aQırmızı Bayraqqə ordeni ilə təltif edilmipdir. F. 1921—62 illərdə Nax.MSSR-in bir sıra r-nunda məs”- ul rəhbər vəzifələrdə calıdmıtidır. 1962 ildən resp. əhəmiyyətli fərdi pensiyacı idi.

FƏRZƏLİYEV Yusif Məmmədəli or- lu (24.12.1925, indiki Cəbrayıl r-nu- nun Xubyarlı k.—2.5.1979, Bakı) — neftci, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1960), Azərb.SSR neft ustası (1964). 1956 ildən Sov, İKP uzvu, Əmək fəa-

TƏÖHHHH TƏHKHNAT-

Ana və

537

liyyətinə 1944 ildə neft sənayesində bailamıpl, opera- tor kəməkcisi, ope- rator, usta, sahə rəisi, mə”dən mudi:- ri vəzifəsində ca- lımmıpidır. Sov. İKP 24-cu qurul- tayının numayən=- nəcH olmutdur. Lenin ordeni və sə medallarla təltif edilmiidir.

FƏRZƏLİYEV Məpədi Məmməd (1872, 1Pulla—1962, İstambul)— Azərb. xa- nəndəsi. PTuipqada Xarrat Qulunun mək- təbində təhsil almıpdır. 1912—15 illərdə F.-in ifasında 40-a yaxın muqam, təsnif və xalq mahnıları “Sport-rekordə (Vartava) və “Ekstra- fon (Kiyev) pirkətləri tərəfinlən qrammofon valına yazılmındır. Zaqafqaziya, Orta Asiya və bir sıra Avropa əlkələrində, Turkiyədə kon- sertlər vermitpdir. 1929 ildə xaricə getmiindir. F. geni diapazonlu guc- lu səsi, yuksək ifacılıq məharəti ilə ərqlənmitdir. a PQuitərə, “Hahargahı, *Kurd-TPahnazə muqamla- rını, xususilə cv Heyratır, 4“ Mənsu- riyyəə?z, “Qarabaq iiikəstəsiə və s. zər- bi muqamları beyuk ustalıqla oxu- mupdur. FƏRZİYYƏ, hipotez— həqiqi mə”- nası qeyri-muəyyən olan haqqında el- mi ehtimal. F. metodunun meydana gəlməsi tarixən antik riyaziyyatın ergən inkitaf mərhələləri ilə bar- lıdır. F. irəli sӱrmək və yoxlamaq qaydaları: 1) F., toxunduqu dəlillər- lə uzlapmalıdır. 2) Bir silsilə dəlillərin izahı ucun irəli surul- muti bir-birinə zidd F.-lərdən - də- lillərin əksəriyyətini bir formada həll edən F. daha ustun sayılır. 3) Dəlillərin əlaqə silsiləsinin izahı ucun imkan daxilində daha az muӱxtə- lif F. irəli surulməlidir. 5) o. irəli surulərkən, cıxarılan nəticə- nin ehtimal xarakterli olmasını bilmək lazımdır. 5) Bir-birinə zidd F.-lərin hamısı birlikdə həqiqi ola bilməz:z bu, eyni obyektin muӱxtəli cəhətlərini və əlaqələrini izah et- dikdə istisnadır. Muasir elmi tədqi- qatda eksperimentin cətinlətməsi ge- nip elmi F.-lərə muraciəti olduqca zəruri edir.

Əd. Merkulovp İ. P,, Qipoteti- ko-deduktipnal modelHh H razvitie NauCc- noqo znanila, M., 1980,

FƏRZULLAYEVA Kulu Mevsu qı- zı (d. 3.7.1930, indiki Priiyib 111. )— Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1950). 1947—78 illərdə Cəlilabad r-nunun indiki “Bakı fəhləsitk s-zunda fəh- lə, manqabaticısı ipləmiidir. 1949 ildə tutunculuk sahəsində yuksək əmək gestəricilərinə nail olmuidur. 1978 ildən İttifaq əhəmiyyətli fərdi pen- siyacıdır.

FƏRİBURZ | (2—təqr. 1096)—PTir- vantah |1063—961, Salar ibn Yəzidin oqlu. Atasının saqlıqından dəvləti idarə edirdi. 1 F.-un devrundə 1Pzd- dadilər (1063—64) və Səlcuqlar (1066) dəfələrlə PTirvana soxullu. 1 F. hər dəfə kӱlli miqdarda xərac vermək və s. diplomatik vasitələrlə PQirva- nın mustəqilliyini qoruya bildi. Bu zaman 1 F.-un cətin vəziyyətdə qalmaq

538

2FƏRYADə

———jİ nin === ==fi——ə—-t"hjh”j–iqhtkm”qqi— ———R1—R—”- h———tqj—DGQffӦjin j"sq

sından istifalə edən Kaxeticarı P Aqsartan (|1058—84|) PTəkini tutdu. 1067 ildə Arranda Səlcuq sultanı Alp Arslanın |1063—72| yanına qiy- mətli hədiyyələrlə gələn 1 F. onun vassallıqını qəbul etdi. 1068 ildə 1 F. Dərbəndi tutub onun idarəsini oqlu Əfriduna tapiırdı. Dərbəndli- lər 1 .un hərəkətlərindən Alp Arslana tpikayət etdilər. Alp Arslan 1 F.-u həbs etsə də, tezliklə onu hər il coxlu xərac edəmək ipərtilə azad- lıqa buraxdı. Alp Arslan Azərb.-ı tərk etdikdə 1 F. qısa muddətdə Ar- ran, Muqan və Beyləqanı, Həmcinin Daqıstanın bir hissəsini ələ kecir- di: oqlu Əfridunu yenidən mustəqil hakim kimi Dərbəndə gəndərdi (1071). 1078/79 ildə sultan Məlikiyah (1072— 92) Azərb.-a gəldikdə 1 F. illə 70 min dinar (sonralar bu rəqəm 40 minə endirildi) xərac verməklə onun vas- sallıqını qəbul etməyə məcbur oldu. Məlikiahın əlumundən sonra 1 f. səlcuqların asılılıqınlan cıxaraq Əelkəni tam mustəqil idarə etməyə bapladı.

Əd. Bunyadov Z. M., Azərbaycan Atabəyləri devləti (1136—1225-ci illər), B.. 1985: Bunintov Z. M., Benlis V. M., ArabskiN pozt al-Qazzi i PTirvan- tax Fariburz Q, İzv. AN Azerb.SSR (se- 1NK literaturı, H3blKa i iskusstva), 4 4,

FƏRYADə—lemokratik ideyalı həf-

təlik qəzet. Urmiyada (İran) Azərb. və fars dillərində nər edilmi- dir. İlk nəmrəsi 1907 il fevralın 21-də, sonuncusu həmin il noyabrın 28-də (cəmi 23 nəmrə) cıxmıpadır. Napiri və redaktoru Mahmud Qəni- zadə idi. “F.ə istibdad, cəhalət əley- hinə cıxmıtp, xalqı pah hakimiyyə- tinə qarpı mӱbarizəyə caqırmındır. “F.ə hakimiyyət orqanları tərəfin- dən baqlanmıtidır. FƏRRAİY (ər. 21 8—nəkər, xidmətci, gəzətci)—orta əsrlərdə bə”zi Yaxın PTərq əlkəsində, o cӱmlədən Azərb.- da saray xidmətcisi, yataq arası. Son- ralar polis mə"”murları, gəzətcilər və b. F. adlanırdı. FƏRRAİYPULU—xanlıqlar dəvrun- də (18 əsr) Azərb.-da mevcud olmupl qeyri-qanuni vergi. Qarabaq xanlıqın- da yayılmınldı. Fərramın xeyrinə toplanılırdı. Həcmi qeyri-mə”lum olan F. əhalini soymaq ucun hakim sinfin əlində vasitəyə cevrilmitidi. FƏRRUX Ələkbər (1878, Bakı—15.Z. 1940, Bryansk) — yırtıcı Heyvanlar tə”limi ӱzrə ilk azərb. sirk ustası. Yapınlan atasının və analırı rəqqasə S. Tamilinanın gəzərgi sirk- balaqanında akrobat, jonqlyor və ek- vilibrist kimi cıxısı etmisdir. Gəncliyində əgey bacısı P. Tamilina ilə birgə nəhəng səbətin daxili sət- hində velosipedsurmə (4Əlum səbətiə nəmrəsi adlanmıtpdır) məharəti nu- mayit-etdirmitdir. 1895 ildən mux- təlif heyvan (timsah, pələng, fil, ilan, at, it və s.), sonralar isə iir- lər tə”limcisi olmutdur. 1937 il- dən heyvanlarla səyyar (əsasən Orta Asiyada), eləcə də stasionar sirklər- DƏ cıxıt etmiidir. 1936 illən arva- dı Aqrippina Filippovna F. (qızlıq familiyası İnjivatki. n a, Təxəllusu Zuleyxa Fərrux) ilə birgə itləmitdir. Tama:ta zamanı aciəli həlak olmutidur. FƏRRUX BƏY (1547—17 əsrin əvvəl- ləri)— Azərb, miniatur rəssamı. Təb-

riz və Qəzvində saray kitabxanasın- da ipləmit, portretlər (“Əsir dui- mu sərkərdə Bayramoqlanu, “Gənc qız badə iləz, 41Pair baqdar2k-—hamısı Bos- ton İncəsənət Muzeyindədir, ABİY) və kitablara illustrasiyalar cəkmiii- dir. 1576 ildə Hindistana getmintq, uzun muddət Kabil və Lahorda Mo- Rol həkmdarları Əkbər mah 113556— 1605) və Cahangir tpahın 11605—27) saraylarında fəaliyyət gəstərmitdir. Hindistan dəvru yaradıcılırına Moqrol miniatӱr məktəbinin təsiri olmuttdur. Vurada iahzadə, saray ə”yanları və b.-nın portretlərini. ya- ratmıtidır (4“PQahzadə Pərvizin port- retiz, Gulustan muzeyi, Tehran: “PQah- zadə tutuqutu ilə?j, Cester Bitti ki- tabxanası, Dublin). FƏRRUX YASAR (7? —1500)—PQirvan- pah (1462—1500|, 1 İbraLlimin oqlu. Dərbəndilər sulaləsindən idi. Qarda- ilı 1 Xəlilullahın əlumundən sonra hakimiyyətə kecmitdi. 1488 ildə PTeyx Heydərin baqicılıqı ilə Qızılba:i- ların Pirvana hucumu zamanı Gu- lustan qalasına cəkilən F. Y. qohu- mu və muttəfiqi Aqqoyunlu Sultan Yaqubdan kemək istədi. Suleyman bəy Bicənoqlunun batcılıq etdiyi Aqqo- yunlu dəstələri və TPirvaniah qopqunu ilə dəyutidə PTeyx Heydər əldurullu. 1500 ildə 1 İsmayılın baicılırı ilə Qızılbaplar yenidən PTirvana hucum etdi. Gulustan qalası yaxın- lıqındakı dəyӱtidə F. 7. Həlak ol- dӱ. Y.-ın dəvrundə PTirvanın Ru- siya ilə diplomatik və ticarət əlaqə- ləri genitpləndi. Əlkədə geni quru- culuq ipi aparıldı. = FƏRRUXZAD | (?—1203/04) — PTir- vanpah | 1198/99—1203/041), 111 Mənu- cəhrun oqlu. Yazılı mənbələrdə haq- qında mə”lumat yoxdur. Oqrlu PTirvan- iah 1 Geriasb və nəvələrinin sikkələ- rində, habelə Mərdəkandakı dairəvi qullənin kitabəsində adı cəkilir, ƏdD.. Bun Yadov Z. M., Azərbaycan AN dəvləti (1136—1225-ci illər), B., 85.

FƏRRUXİ YƏZDİ (səy iz) (təxəl- lusuy əsl adı Mirzə Məhəmməd) (1889, Yəzd i,.—18.10.1939, Tehran)—İran pairi, ictimai xadim. Nran inqila- bı (1905—11) dəvrundə sosial-demok- ratlara yaxınlatmıtn, 1908 ildə Yəzd Ba la tənqid etdiyinə gerə həb:- xanaya salınmıtldı. İran məclisi- nin (1930) yeganə muӱxalifətci depu- tatı olan F.). muhacirətə getmək məcburiyyətində qalmıtndı: 1939 illə vətənə qayıtmıi, səltənəti təhqir et- məkdə təqsirləndirilərək, yenidən Həbs olunmuit və həbsxanada əldurul- mutidur. İnqilabi məzmunlu ile"rlə- rində feodal-burjua istismarını, iyaH istibdadını və imperializmi if- ipa etmitpdir. Beyӱk Oktyabr sosialist inqilabını alqıstlamınp, 1927 ildə Moskvaya gəlmiti, qayıtdıqdan sonra cOktyabr inqilabının onuncu ildə- HYMYHƏs ipe”rini, c Yol qeydləriəni dərc etdirmitdir. Cənubi Azərb.-ın acınacaqlı vəziyyətindən .bəhs edən “Tehran —Azərbaycanə tpeyri (Azərb. dilinə cevrilmitydir) var. Bakıda olmutdur (1927).

Əd. Hacızadə Ə., Fərruxi Yəz- dinin poeziyası, B., 1965.

FƏRSƏX, fərsəng, pərəsəng —

qədim uzunluq əlcu vahidi. 12 min adl- dım (təqr. 6—8 km) idi. Bə”zi yerlər.

də hər F.-dən bir dail və ya aqacdan iparə qoyulduqu ӱcun Anam, araq da deyilirdi. Mӱxtəlif ərazilərdə əlcusu fərqli olurdu. Bəzi yerlər- DƏ f. hətta 9,5 km-ə, digər yerlərdə isə 5—6 km-ə bərabər idi. Orta əsr- lərdə Yaxın PTərq əlkələrində, Azərb.- da, Orta Asiyada və s. Yerlərdə geniyl Yayılmısidı.

Əd. Xini V., Musulımanskie merı i vesa s perenodom v metriceskukə sistemu: Davidovic E. A., Materialı po met roloqii srednevekovod SredneV Azii, M., 1970.

FƏRCAN—Azərb.SSR Qubadlı r-nun. da kənd. F. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 25 km c.-da, dar ətəyİində- dir. Əh. 408 (1985). Əsas təsərrufatı heyvandarlıqdır. Orta məktəb, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var. FƏRİY (ər. 223 — HƏHİƏHƏMƏK )—cCa/noH, otaq, alacıq və s. dəeiyəməsinə salı - nan dətənəcək, Adətən xalı, kilim və s.-dən ibarət olur (bax həmcinin Xalca).

FƏS (,,8)—Məraketdə pəhər. Fəş əyalətinin inz.m. Əh, təqr 500 min (1977). Ticarət-sənaye və nəql. qov- ipaqıdır. Aeroport. Toxuculuq f-ki, yeyinti, metal və aqac e”malı muəssi- sələri var. Kustar sənətkarlıqın (xususilə dəri mə”mulatı ) muhum mər"- kəzidir.

Əsası 789 ildə 1 İdris dəvrundə (788—792| qoyulmutidur. 9—10 əsr- lərdə (fasilələrlə) İdrisilər, 13— 15 əsrlərdə Marinilər dəvlətinin paytaxtı olmutdur. 1911 ildə Fran- sa ordusu F.-i ipqal etdikdən sonra Məraketi xalqının milli azadlıq mӱbarizəsinin əsas mərkəzlərindən biri idi. Mərakei istiqlaliyyət qa- zandıqdan (1956) sonra sur”ətlə inki- paf edir. . həm də əlkənin dini mərkəzidir. 1976 ildən YUNESKO xətti ilə F.-in bərpası ucun tədbir- lər geruӱlur. Yaxın TTərq, xususilə Livan bəhranı ilə əlaqədar F.-də ərəb dəvlətlərinin muppavirəsi keci" rilmipdir (1982).

FƏS (Mərakeiqiin Fəs :p.-ndə istehə salı genip yayılmındı: adı da bu- radandır)—kipi bat geyimi. Osman- lı imperiyası və ondan asılı olan əlkələrin iqəhər əhalisi və kənd ziyalıları arasında dəbdə olmutdur. Gənclər, əsasən, qırmızı və ya yapıl rəngli, Yaplılar isə qara və ya tund rəngli qoyurdu. F. kəsik konus formasında astarlı olur, Yuxarı gə- SİYƏ rəngli saplardan 10—15 sm uzun- luqda qotaz bənd edilirdi. Mahud və digər qiymətli parcalardan tiki- lirdi. Ə”yanlara məxsus F.-lərin qo- tazları qiymətli qapp və muncuqlar- la bəzədilirdi. 1826—1925 illərdə qara qotazlı qırmızı F. Turkiyədə mə mur və əsgərlərin rəsmi batp geyi- mi olmuzidur.

FƏSİLƏ (Eaty|:a) — tərkibində bir cins, Yaxud monofilitik (umumi mən- iəli) cinslər qrupu olan və 6. F.- lərdən kəskin fərqlənən ayrıca eko- loji sahədə yerlətən taksonomik ga- teqoriya. F.-nin əzunəməxsus əlamət: ləri ona mӱəyyən ekoloji uyqunlatima zonasında Yapamaqa imkan verir Zoo- logiyada F.-nin latınca adının so- nunda cdaeə yazılır. Botanika və bak” teriologiyada F, adı cseaeg ilə qur" tarır. Məs., Utoyaseae (bənevtəkimi- lər). F. mӱstəsna olaraq iki alter- nativad dapıyır:, bu FBeynəlxalq bo"

tanika HOMEHK/ATyDACHFHBİH KOREKCEP tərəfindən qəbul edilmittdir.

Hər hansı bir ərazinin muxtəlif F.-ləri, xususilətir və onların ara- sında aydın fərqlər məvcud olur. Cox vaxt hər materikdə F.-lər bir Sari dən fərqlənən muxtəlif xususilən- mip qruplara parcalanırlar. Bə"”zən də elə aralıq malar meydana cı- xır ki, F.-lər arasındakı kəskin fərqlər itmii olur. Bu isə dəqiq təs- nifat yaratmarı cətinlətdirir. 19 əsrdə Yeni kəif olunmut orqanizmlə- rin sayı o qədər artmısidı ki, na- turalistlər cins və dəstə arasında aralıq səviyyəni gestərmək ucun tədri- cən F. konsepsiyasını yaratmıti və tətbiq etmiplər. F.qrupunun takson- ları fəsiləustu, fəsilə, yarımfəsi- lə və triba, yaxud nəsildən ibarətdir. F.-nin takson qrupu, tabeliyindəki taksonlara ayrılırsa və hansına nu- munəvi cins daxildirsə, onun sonu muvafiq olaraq dəyitməklə həmin adı dapımalıdır. “Beynəlxalq botanika nomenklaturasının kodeksik ad qrup- larını qəbul etmir, nəvdən aqpaqı takson bul edir,

Əd.: Prinpipı əkoloqiceskov siste- MaTHKH, M., 1971, Djeffri C., Bio- loqiceskal nomenklatura, M., 1980.

GƏCMHƏYCTY (superfamilia)—Takco- HOMHK kateqoriya. XU Beynəlxalq 30o- logiya konqresində qəbul edilmin Bey- nəlxalq kodeksin zooloji nomengla- turasına əsasən (1966) F. ucun 401- delə-dan ibarət suffiks və sonluq qəbul olunmutdur. Beləliklə, F.-nuӱn adı səzun kekunə suffiks və sonluq əlavə edilməklə yaranır. F. yalnız heyvan orqanizmlərinin təsnifatında tətbiq olunur. Məs., durnalar (Sqioq- dea), sıqırcınlar (KaPozdea) və s. FƏTƏLİ XAN, Qubalı Fətəli xan (1736—1789, Bakı) — Azərb. dӧvlət xadimi, diplomat, sərkərdəy Quba xa- nı |1758—89|,. Atası Huseynəli xan devrundən dəvlət iplərində yaxın- dan iptirak etmiiydir. Mərkəzləit- dirilmip dəvlət siyasəti yӱrӱdən F.x. 1756 ildə Salyan sultanlıqını Quba xanlıqrına birlətdirdi. Muhum strateji və ticarət əhəmiyyətli Dər- bənd xanlıqını tutmaqa calınan F.x. 1759 ildə dərbəndlilərin muӱraciəti- ni bəhanə edərək oraya qopqun cəkdi, Həmin ildə Mupikur, Niyazabad, TPab- ran, Rustov, Bezibarmaq əyalətləri də tabe edildi. Vahid Azərb. dӧvləti Ya- ratmaqa calınqan F.x. kecmit PTir- vanpahlar devləti ərazisini birləipi- dirmək, sonra isə Cənubi Azərb. xan- lıqlarını da bu dəvlətə ilhaq etməyi qarpıya məqsəd qoymutdu. *Nikah dip- lomatiyası?jtndan məharətlə istifadə edən F.x. bacısı Xədicə Bikəni Ba- kı xanı Məlik Məhəmməd xana ərə verərək onu ezundən asılı vəziyyətə saldı. F.x. 1767 ildə |Pəki xanı ilə ittifaq baqlayıb TPamaxı xanlıqını ipqal etdis tezliklə Cavad və Talıppl ganlıqları da asılı vəziyyətə du1p- du. Dərbənddən Gilanadək zəngin tor- paqların birlətdirilməsi Quba xan- lıqının hərbi, ticarət-iqtisadi əhə- miyyətini artırdı.

F.x. Rusiya ilə dostluq əlaqəsi saxlamınl və dəfələrlə Peterburqa səfir gəndərmitdi. 1769 illə Osman- lı sultanı 111 Mustafanın, həmci- nin İran hakimi Kərim xan Zəndin

ranqlarını qə-

lakin nev BƏ

FƏTULLAYEV

Rusiyaya qartı cıxmaq təklifləri: ni rədd edən F.x. Rusiya ilə ticarət əlaqələrinin genipləndirilməsinə calımnırdı. F.x.-ın quvvətlənməsin- DƏN və onun Yeritdiyi siyasətdən na- ram olan bə”zi Azərb. və Daqıstan pakimləri (Qaraqaytaq usmisi Əmir Həmzənin baicılıqı ilə) ona qarilı ittifaq baqladılar. Xudat yaxınlı- qında ba:p vermip Gavdutan vuru:i- masında (1774) mərlubiyyətə uqrayan

.X. Salyana cəkildi. Quba və TPama- xı tutuldu, Dərbənd mӱhasirəyə alın- dı. Dərbəndin mӱdafiəsinə F.x.-ın arvadı, Əmir Həmzənin bacısı Tutq Bikə rəhbərlik edirdi. 1775 ilin mar- tında general Q.F. de Medemin bati- cılıqı ilə Dərbəndə gələn rus qopu- nunun Yardımı ilə F.x. dutimənlə- rini mərlubiyyətə uqratdı.

Ata Məhəmməd ppah Qacarın təca- vuzundən ehtiyat edən bir sıra Azərb. xanları F. x.-ın himayəsinə kecmək istədiklərini bildirdi. F.x. 1784 ildə Ərdəbil və Meiqtkini tutdu. La- kin bu, Xəzər dənizinin q. “ahnəxə- rində mehkəmlənməyə calınan Rusi- yanın mənafeyinə zidd idi. Rusiya" nın tə”kidi ilə F.x. Cənubi Azərb.- dan yens cəkilməyə məcbur oldu. 1787 ildə F.x. Rusiyadan onu Himayəsinə gətӱrməsini yenidən xahit etdi. F.x.- ın tərtib etdiyi layihədə Azərb.-ın mӱstəqilliyi əsas geturulur, Rusiya- dan isə Yalnız himayəkarlıq və yardım xahip olunurdu. Bu, Rusiyanın Za- qafqaziyanı tutmaq məqsədinə uyqun gəlmədiyi ucun F.x.-ın muraciəti yenə də cavabsız qaldı. F.x. İran və Osmanlı təhlӱkəsinə qariqı 1787 ildə Rusiyanın vasitəciliyi ilə kec- mitp rəqibi, guӱrcu carı P İrakli ilə ittifaq barladı: Daqıstan feo- dalları ilə munasibətlərini yaxın- lapdıraraq onları xarici siyasətdə əzundən asılı vəziyyətə saldı.

İqtisadi bazisin olmaması, qapalı natural təsərrufat, feodal pərakən- dəliyi və s. səbəblər uzundən F.x. Azərb. torpaqlarının sabit birliyini yarada bilmədi. Lakin onun yurutdu- yu siyasət o dəvr ucun mutərəqqi xa- rakter dapıyırdı.

Əd.: bax Quba xanlıqrı məqaləsinin ədəbiyyatına.

FƏTƏLİ XAN XOYSKİ (1876—1920) — Azərb. burjua siyasi və devlət xa- dimi (bax Xan Xoyski).

FƏTƏLİ İYAH (əsl adı Baba xan) (1766—24.10.1834, Qum m.)— İran pahı (1797—1834). Qacarlar su- laləsindəndir. F.p.-ın hakimiyyəti devrundə İran kapitalist dəvlətləri- nin, o cӱmlədən Rusiyanın eksnansiya obyektinə cevrilmip, Fransa (1807), B. Britaniya (1801, 1809, 1814) və Rusiya (1813, 1828) ilə qeyri-bərabər mӱqavilələr barlanmınidı. FƏTƏLİZADƏ Sumbat (1871, Bakı Yaxınlıqındakı Əmircan k. —1938)— Azərb.-da Sovet hakimiyyəti uqrunda mӱbariz. 1918 ilin martından Sov, İKP uzvu. 19 əsrin 90-cı illərindən inqilabi hərəkata qopulmutidur. Bi- rinci rus inqilabında (1905—07) Ba- kı fəhlə cıxımlarının təigilində, Neft sənayesi fəhlələri ittifaqının ipində fəal piytirak etmitdir. 1907 —10 illərdə Suraxanı və Əmircanda fəhlələr ucun axtam kursları, məktəb təpkil etmitdi. F. 1917—20 illərdə Suraxanı mə”dən komitəsinin, .. cilərin həmkarlar ittifaqının, Su.

009

unu paxaHsı me”öəcnnm, 7) €hyMMərəHH Cypa- xanı r-n komitəsi: nin sədri secil- mipdi. AK(b) P

-ci qurultayının

cumayəndəsi olmuitq- dur. Azərb.-da So- vet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra Suraxanı r-n in: qilabi komitəsinin ӱzvu olmutq, Resp. xalq torpaq komis- mӱavini, Ali məhkəmənin muavini, c“Azərneftə yanında

sarının sədr neft mə”dənlərini abadladırma me” bəsinin mudiri və s. vəzifələrdə iip1-

ləmipdir. Dəfələrlə Azərb.SSR MİK Rəyasət Hey”ətinin, AK(b)P MK, ZSFSR, SSRİ MİK-lərinin uzvu secilmitdir. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif edilmiii, Əmək Təh- rəmanı adı verilmiidir.

FƏTƏLİYEV Əyyub Cəfər oqlu (d. 7.11.1925, Erivan)— Azərb. sovet teatr rəssamı. Azərb.SSR əməkdar incə- sənət xadimi (1964). 1953 ildən Sov. İKP uzvu. Ə. Əzimzadə ad. Azərb, Devlət Rəssamlıq Məktəbini (1944) və V. İ. Surikov ad. Moskva Rəssamlıq İn-tunu (1952) bitirmipdir. 1952— 55 illərdə SSRİ Beyuk Teatrında (Moskva) ipləmiiyt, 1955—57 illərdə M. F. Axundov ad. Azərb. Opera və Das let Teatrının tərtibatcı rəssamı ol- muqi,1957 ildən həmin teatrın balp rəs- samıdır. cDaisiə (1956, Z. Paliatvi- li), “Azadə, *Xanəndənin taleyiz (1957, 1979, C. Cahangirov), “Sevilə (1959, F. Əmirov), *Koroqluz |1959 (1975, T.

Salahovla birgə), U. Hacıbəyov1, cLidacə, “Qraviata*z, 4“Otellog (1961, 1972, 1982, C. Verdi), “Knyaz İqorə

(1964, 1975, A. Borodin), “Boris Qo- dunovə (1966, M. Musorqski), “Qara- toxmaq qadıng (1968, P. Caykovski), cAygun (1973, Z. Baqırov) və b. ope- ralara səhnə tərtibatı vermipdir. “PPərəf nipanıq ordeni ilə təltif olunmutdur.

FƏTƏL İKƏND (1977 ilədək S e- verskoye) — Azərb.SSR Saatlı r-nunda kənd. F. sovetliyinin mərkə- zi. R-n mərkəzindən 25 km c.-i1.-DƏ, Muqan duzundədir. Əh. 2507 (1985), pambıqcılıq, heyvandarlıq və taxıl- cılıqla məpquldur. Orta məktəb, klub, kitabxana, xəstəxana, heyvandar- lıq kompleksi var. M. F. Axundovun pqərəfinə adlandırılmındır. FƏTƏLİPƏYƏ — Azərb.SSR Lacın r-nunda kənd. F. sovetliyinin mər- kəzi. R-n mərkəzindən 15 km c.-da, La- cın—Qubadlı avtomobil yolu gəna- ında, dar ətəyindədir. ƏH. 129 (1985), eyvandarlıq, baqcılıq və tərəvəzci- liklə məpquldur. İbtidai məktəb var. FƏTTAYEVA Səriyyə Papa qızı (d. 1914, indiki Masallı r-nunun P1Pa- tıroba k.)—Sosialist Əməyi Qəhrə- manı (1949). 1933—56 illərdə Masal- lı r-nundakı S. M. Kirov ad. K-zda tiləmiidir. 1948 ildə tutunculuk sahəsində yuksək əmək ə lın Zər nə nail olmuidur. 1966 ildən İttifaq əhəmiyyətli fərdi pensiyacıdır. FƏTULLAYEV Nusrət Məhsun orlu (l.29.5.1913, Lənkəran)— Azərb. sovet teatr rəssamı. Azərb.SSR xalq artis- ti (1949). SSRİ Devlət mukafatı lau"- reatı (1948). Azərb.SSR Devlət mu- kafatı laureatı (1972). 1942 ildən

040

Con.HKTI Y3BY, Azərb. Dəvlət Pəc. samlıq Texniku- munda oxumusqidur (1930—34), Asə ö, Rəssamlar rada. rı HVinapə he) ərn- nin sədri olmuit- dur (1943—45). 1935 ildən M. Əzizbə- yov ad. Azərb. Dev- lət Dram Teatrın- da ipləyir (tərti- batcı rəssam, bati Azərb. Dəvlət Dram Teata-

rəssam). rında tamapqaya "UT c Vaqifə, c

caFərhad və PTirinu, anlaru (S. Vurqun), “Almasə, “Sevilə, 41905-ci ildəz (C. Cabbarlı), 4Peyx Sən”- anı (H. Cavid), “Həyatə (M. İbra- himov), “Mufəttipə (N. V. Qoqol), cNizamiz (M. Huseyn) və 6. tamapla-

üsu ni.

laureatı (

FƏTULLAYEV

rın aptkar edilməsi F.-in elmi təd- qiqatları ilə baqlıdır. Əsərləri: Jilıe doma v zastron- ke qorodov Azerbaidjana na rubeje XTX— X vv., B., 1963: Qradostroitelhstvo Ba- ku XTX—nacala XX vekov, L., 1978. FƏTULLAYEVA Bəsti Xanalı qızı (d. 1921, Masallı Yan Caxırlı k.)—Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1959 . 1949 ildən Sov.İKP uzvu. 1937 illərdə Masallı r-nundakı 4Pravdag

k-zunda manqabatcısı, saqıcı olmur, :

1965—82 illərdə Sumqayıtda toxucu- luq fabrikində usta ipləmipdir.

1958 ildə heyvandarlıq sahəsində yuk-

sƏK əmək gestəriciləri əldə etmiil- dir. Azərb. SSR Ali Sovetinin (2-ci carırın Deputatı və AKP MK uzvu olmupdur (1957). 1982 ildən İtti-

aq əhəmiyyətli pensiyacıdır. ƏTULLAYEVA Vəfa Nusrət qızı (d, 25.8.1945, Bakı )— Azərb. sovet akt- risası, Azərb.SSR əməkdar artisti (1982). 20 Devlət mukafatı 984). H, Qurbanova və N.

Fətullayevin qızı. M. A. Əliyev ad.

Min Azərb. Devlət İncəsənət İn-tunu bi- Ad ər.

Bu bəyov ad.

N, M. Fətullayev, FVaqifə (S. Vurqun) tamapasına dekorasiya eskizi. 1938, Azərbaycan Devlət AkademikDram Teatrı. Bakı,

lara dekorasiya eskizləri cəkmtii“ dir. cVəfact (R. Rza), “Qıp na- RILI ə, *Otelloj (V. PTekspir), 41Pər- qin səhəri Məmmədxanlı), aKreml saatı (N. Poqodin), Mahnı daqlarda qaldıq (İ. Əfəndiyev) və s. əsərlərə tərtibat vermipdir, Qırmı- zı Əmək Bayraqı ordeni, y aPərəf nipanım ordeni, həmcinin medallar- la təltif olunmupdur.

əə Xudojniki Azerbaidjana, B.,

FƏTULLAYEV Fətulla Qəni oqlu d. 29.9.1908, indiki Atsu r-nunun Bi-

—

co k.) — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1033). 1944 ildən Sov.İKP uzvu. 1947—65 illərdə Atsu r-nundakı M.

Əzizbəyov ad. k-zda kolxozcu, briqadir ipləmitdir. 1947 ildə taxılcılıq sahəsində yuksək əmək gəstəriciləri- ə nı olmupdur. 1965 ildən İtti- raq əpəmiyyətli fərdi pensiyacıdır. FƏTULLAYEV PPamil Sey ik OR- lu (d. 24.12.1928, Bakı )— Azərb. so- vet me”marlıq tarixcisi. Me”marlıq doktoru (1979). Azərb. SSR əməkdar me”marı (1979), İn-tunu bitirmitidir (1953). ildən Azərb.SSR EA Me"marlıq və ncəsənət İn-tunda itpləyir (1979—84 illərdə Me”marlıq abidələrinin bər- pa problemləri laboratoriyasının, 1984 ildən Me”marlıq tarixi və nəzə- riyyəsi pe”bəsinin mudiri). 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərində Azərb. iəəhərlərinin, yaqpayıtp binaları və ictimai tikililərin me"marlıq-plan- lapdırma məsələləri, əsas me"”mar- lıq uslubları, milli me”marlıq ən”- ə haqqında elmi əsərlərin mu- əllifidir. Bir sıra Azərb. me”mar- lıq abidələrinin və azərb. me”marla-

1959

Azərb. Politexnik f

tirmitdir (1971). 1970 ildən M. Əziz- ərb. Devlət Dram Teatrın- da ipyləyir. Rolları: Gulgəz (“Mahnı daqlarda qaldı, İ. Əhəiyan), PTi- rin əəə əfsanəsiz, N. Hik- MƏT), Qənzilə (“Sən yanmasanu, N. Xəz- ri), PHərəfnisə (4“Musyə Jordan və dərvitl Məstəli pahə, M. F. Axun-

) dov), Beatrice (4 Hec nədən hay-kuyz, V. 1Pekspir),

Bənəvitə (4“Kəndci qızız,

el Si q ə u 7u o iə ka . iL ”7 a “Em”. . m. ı m = ln = s xa ıı La Il. I Ee" EE ALBA "ya Taylan, Q .—. kk m. . s

V. N. Fətullayeva Zeynəb (Sizi deyib gəlmipəmə, Anar) rolunda.

M. İbrahimov), Rə”na (4İblisəz, H, Cavid) və s. F. televiziya tamatala- rında da cıxıp edir. FƏTHİ XOLİKİNABİ Məxalator əsladı Həmzə Əli oqrlutş d. 22, 4.1922, Cənubi Azərb., Xopginab k.)— Azərb. yazıcısı, Azərb. və fars dil- lərində yazır. 1945 ildən Azərbay- can Demokrat Firqəsinin (ADF) uzvu. Cənubi Azərb.-da milli azadlıq və demokratik hərəkatın (1941—46) əal qatı ilı. 1947 ildən mӱhacirətdə yapayır. İran, o cumlə- dən Cənubi Azərb. xalqlarının milli azadlıq və demokratiya uqrunda, izah rejimi və impernalizm əleyhinə muba- rizəsi *“Suvarılmızv poladlar (1945), cEpq və muharibə (1946), “İki qar- dapə (1954), cAtag (1955) roman və povestlərinin, mənzum cBijən və Mənijəz (Firdəvsi 4Pahnaməxsinin motivləri əsasında, 1967) pyesinin, cjƏbədi copan qan? (1971) dramının əsas məvzularıdır. FƏfsanət (1959) povesti V. İ. Leninə həsr olunmupi- dur. Əsərləri SSRİ xalqları dil- lərinə və bə”zi xarici dillərə tər:

cumə edilmitdir. M. Qorki və 6.-ndan ars dilinə tərcӱmələri, muasir ran ədəbiyyatına dair tədqiqatları var. ADF MK orqanı cAzərbaycanı qəzetinin redaktoru (1945—53, fasi- lə iləz 19599—61) olmupdur. Əsərləri: Son bayraqdar, B., 1954: Məhəbbət və nifrət, B., 1965: Rasskazı H Nontci, M., 1967, Sınovıa Xalimı, B., 1971.

FƏXRALI–— Azərb.SSR Qasım İsma- yılov r-nunda kənd. F. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 44 km ppm.- q.-də, Gəncə-Qazax duzənliyindədir. Əh. 1787 (1985), pambıqcılıq və ta- xılcılıqla məpquldur. Orta məktəb, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var. FƏXRƏDDİN RAZİ MƏQBƏRƏSİ— Kəehnə Urgəncdə (Tur.SSR-in Tapauz vil.) qədim me”marlıq abidəsi. 12 əsrin 2-ci yarısında tikilmipndir. Xarəzmipah Atsız |1128—56)|, yaxud İlarslan |1156—72| ucun tikildiyi ehtimal edilir. Lakin xalq arasın- da 12 əsr alimi Fəxrəddin Razinin adına cıxılır (əslində Fəxrəddin Razi Heratda dəfn olunmulidur). Məq- bərə kub formalı gəvdədən, 12 uzlu barabandan və onun uӱustundəki pirami- da formalı gӱnbəzdən ibarətdir. Abi- dənin bap fasadı ornamentlər və nə- bati naxıiplarla bəzədilmitdir. Ba- rabanın frizi firuzəyi kapı ləevhə- lərlə uӱzlənmitt, gӱnbəzin uzərində firuzəyi kərpiclərdən həndəsi na- xıplar qurulmupdur. FƏXRİ AD OSRİ.də fərqlənmit vətəndapların, kollektivlərin, iyə- ərlərin xidmətlərini qeydetmə for- malarından biri. S | Konstitu- siyasına vafiq olaraq SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Hey”əti apaqıdakı F.a.-ları muəyyən edir və verir: So- vet İttifaqı Qəhrəmanı, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı, Qəhrəman-ptəhər və Qəhrəman-qala, SSRİ təyyarəni-kosmo- navtı, “Qəhrəman unav CCPH xanr artisti (6.9,1936), SSRİ xalq rəssa- mı (16.7.1943), SSRİ əməkdar sı: naqcı təyyarəcisi (14.8.1958), SSRİ əməkdar sınaqcı pturmanı (14.8. 1958), SSRİ əməkdar hərbi təyyarə: cisi (26.1.1965), SSRİ əməkdar hər- bi ipturmanı (26.1.1965), SSRİ əmək- dar pilotu SƏ 1960, SRİ əməkdar iturmanı (Z30.9.1965), SSRİ xalq ar- xitektoru (12.8.1967), SSRİ xalq hə- kimi (25.10.1977), SSRİ xalq muəlli- mi (30.12.1977), SSRİ-nin əməkdar ixtiracısı (28.12.1981), SSRİ-nin əməkdar kənd təsərrufatı itpcisi (31. 5.1982), S( əməkdar konstruktoru Ə SSRİ əməkdar texnoloqu (1985). SRİ ordenləri və fəxri adları haqqında Umumi əsasnamə 1979 il ma- Yın 3-də təsdiq edilmitdir. Lenin mukafatına və SSRİ Devlət mugka- fatına layiq gerulmutpt ppəxslərə hə- min mukafatın laureatı adı veri- lir. Qvardiya adları (bax Sovet qvar- iyası) və hərbi fəxri adlar da var. Muvafiq nazirliklər həmkarlar itti- aqları MK-sı ilə birgə Fəxri ppax- tacı, Fəxri mə”dənci, Fəxri metal- lurq və s. kimi F.a. verir. Kolxozun nӱmunəvi nizamnaməsi (1969) ilə Fəx- ri kolxozcu və Əməkdar kolxozcu ad- larının verilməsi nəzərdə tutulmup- dur. Teatrlara və bədii kollektivlə- rə cakademikə F.a.-ını SSRİ Mədə- niyyət Nazirliyi verir. CCPH Ha- zirlər Sovetinin Bədən Tərbiyəsi və İdman Komitəsi SSRİ əməkdar id-

FƏHLƏ VƏ ƏSGƏR DEPUTATLARI SOVETLƏRİ 541

man ustası (27.5.1934) və SSRİ əməkdar məpqcisi (24.3.1956) F.a.-la- rı verir.

Ssn nə yx, papa da CƏ.a.-lar mevcuddur, Azərb.SSR-də apaqıdakı F.a.-lar var: Əməkdar ar- tist (28.7.1928): Əməkdar incəsənət xa- dimi (25.3.1928), Əməkdar elm xadimi (25.3.1928), Əməkdar elm və texnika xadimi (25.3.1928), Xalq artisti (28. 7.1928), Əməkdar həkim (28.2.1940): Neft ustası (19.8.1940), Pambıq usta: sı (23.5.1940), Xalq rəssamı (2.8. 1944), Əməkdar baytar həkim (11.7. 1949), Əməkdar zootexnik (11.7.1949): Əməkdar aqronom (10.12.1951): Əməkdar petpə-texniki təhsili ustası (19.9. 1956), Xalq ii Əmək- "ap Kənn təsərrufatı mexanizato (6.6. 1957), Əməkdar kollektiv (13.6, 1958), Əməkdar metallurq (18.4.1959): Əməkdar ixtiracı (9.10. 1959): Əmək dar muhəndis (18.4.1959), Əməkdar irriqator (18.4.1959), Əməkdar mettəci (14.5.1959), Əməkdar səmərələtdirici (9.10.1959), Əməkdar intaatcı (18.4. 1959), Əməkdar muəllim (18.4.1959): Matınla pambıqyıqma ustası (26.11. 1960), Suvarma ustası (Z.2.1960): Tət- biqi sənət ustası (7.5.1960), Tutun ustası (Z.2.1960),: Cay ustası (Z.2. 1960): Xalq yazıcısı (26.3.1960): Res- publikanın umumxalq pərəfi kitabı (19.11.1962), Əməkdar bələn tərbiyəsi və idman xadimi (26.3.1962), Əməkdar heyvandar (14.5.1964), Əməkdar qoyuncu (14.5.1964)) Əməkdar baqban (14.5. 1964)) Əməkdar rəssam :(15.4.1964): Əməkdar iqtisalcı (9.6.1964): Usta- m (14.5.1964), Usta-qarrıdalıcı (14.5.1964): Usta-tərəvəzci (14.5.1964)| Əməkdar rabitəci (16.7.1965), Əmək- dar poliqrafcı (20.10.1966), Əməkdar ticarət ipicisi (28.6.1966), Əməkdar huquqiqunas (28.1.1966): Əməkdar mədə- niyyət iptcisi) 27.2.1967). Əməkdar ar- xitektor (14.8.1974), Əməkdar geoloq (20.7.1977), Əməkdar kommunal və əha- liyə məipət xidməti itcisi (20.7. oralı Əməkdar səhiyyə ipcisi (16.Z. FƏXRİ VƏTƏNDAİY--Rusiyada 19 əsr—20 əsrin əvvəlində mepipan və ya ruhani təbəqələrindən olan ipəxslər ucun imtiyazlı ad. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabından sonra lərev edilmitdir.

SSRİ-də və digər sosialist əl- gələrinin bə”zilərində iiəhərlərin F.v.-ı adı məvcuddur: yerli haki- miyyət orqanları tərəfindən həmin pəhərlə barlı pəxsi xidmətlərə gərə verilir.

FƏXRİ QAROVUL—əsgəri ehtiram məqsədi ilə nəzərdə tutulmuii bəlmə (komanda). Qarnizon rəisinin, bir- ləpmə və əlahiddə Hissə gomandiri- nin əmri ilə tə”yin olunur. Xarici devlətlərin numayəndələrini qariyı- lamaq və yola salmaq ucun F.q. hərbi dairə qopunları komandanının xu- susi əmri ilə yaradılır. F.q.-un tər- kibinə vzvoddan rotayadək əsgəri his- sə (yaxud digər qopun nevunun uyqun bəlməsi) və Hərbi orkestr daxil olur. SSRİ-də V. İ. Lenin mavzoleyinin kirit qapısı yanında ketpikdə duran əlahiddə daimi F.q. vao.

FƏXRİ ERDİNC (Rahq?q Eqdias) (l. 1917, Manise ili, Akhisar)—turk Yazıcısı. Dunyagerupqunə və yaradı- cılıqına Səbahəddin Alinin tə”siri

olmutdur. Mutərəqqi siyasi baxıla-

rına gərə dəfələrlə təqib və həbsə mə”ruz qalmın, 1949 ildə BXR-ə MY- hacirət etmiidir. Yaradıcılıra iqe”rlə balplamıqdır (41Pən olasan, Hələb məhəpnə toplusu, 1954). FƏqrəb- lərə (1952), “Ac? (1935), cӦz məmlə- kətimdən danıpıramı (1960), 4*Diri- lər qəbiristanlıqı (1964) hekayə ki- tabları, “Bir Əli (1958), Acı LOR- mak (1959) romanları, e€Keuə (1952) pyesi və s. əsərlərində tӱrk xalqı- nın milli istiqlaliyyət, sosial azad: lıq urrunda mӱbarizəsi əksini tap- mıpdır, “Koreya haradadır? (1966) romanı var. Bir sıra hekayəsi (“Azad- LIQə, 4Qiyamcım, FƏyri gӱzgӱcə, €TƏ”- tilcik və s.) Azərb. dilinə tərcumə olunmutdur.

Əsərləri: QorvkiN lomoth, M., 1964: Turkam vxod zapraden. Rasskazı, M., 1970: Rostem. Raeskazı, M., 1973, Stixi, v kn.: İz turepkoİN pozzii XX ve- ka, M., 1979. a

FƏXRİ FƏRMAN — sosialist əl- gələrində zəhmətketpləri və kollek- tivləri mə”nəvi həvəsləndirmə ə malarından biri. SSRİ-də F.f.-ı mӱttəfiq və muxtar resp.-ların Ali Sovetlərinin Rəyasət Hey”ətləri, UXİHİMİT, nazirliklər (idarələr), yerli Sovetlərin icraiyyə komitələri, muəssisə və idarələrin mudiriyyəti verir. F.f.-la mukafatlandırılma qaydası onun haqqında Əsasnamədə nə- zərdə tutulur. Məs., Azərb.SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin F.f.-ı haq- qında Əsasnaməni Azərb.SSR Ali So- veti 1959 il mayın 18-də təsdiq etmiii- dir. Həmin fərmanla fəhlələr, kol- xozcular, qulluqcular, elm, ədəbiyyat və incəsənət xadimləri, həmcinin dəv- lət planlarının yerinə yetirilməsin- də yuksək gəstəricilər əldə etməsinə, yuksək məhsul almasına, səmərəli is- tehsal, elmi və ictimai-siyasi fəaliy- yətinə gərə muçəssisə və təikilatlar mukafatlandırılır. F.f.-la muka- fatlandırılma Numunəvi daxili əmək intizamı qaydalarında, Həmcinin SSR İttifaqı və mӱttəfiq respubli- kaların əmək qanunvericiliyi Əsasla- rında (1970) nəzərdə tutulmutdur. Partiya, komsomol və digər ictimai tətpkilatların qərarı ilə F.f. fəal ictimai iə gerə də verilir. FƏXRİYYƏ—klassik Yaxın Pfbərq, eləcə də Azərb. poeziyasında lirik pe”r nəvu. Məsnəvi, qəsidə, qəzəl və s. ipəkillərdə yazılırdı. F.-də tpair əz iste”dad, bilik və qabiliyyətini tə”- rif və tərənnum edir. Nizami Gən- cəvinin “Mənəm ol ipəhi-məani.,..g F.-si məihurdur. FƏHƏD (lə) Yusif Salman (19.7. 1901, Baqdad—14.2.1949, orada)—İraq əllə və kommunist hərəkatı xadimi. əhlə ailəsində dorulmu:idur. Gənc yaplarından inqilabi mubarizəyə qo- pulmuti, 1932 ildə Nəsiriyyədə kom- munist qrupu yaratmıqdı. 1934 ildən İraq Kommunist Partiyası (İKP) MK-nın uzvu, 1940 ildən İKP MK- nın Bam katibi idi. 1947 ildə həbs olunmupq və 1949 ildə hərbi tribu- nalın hekmu ilə e”dam edilmitdir. İraq . inqilabının (1958) qələbəsin- dən sonra bəraət qazanmısidır (əlu- mundən sonra). FƏHLƏ ARİSTOKRATİYASI —ka- pitalist əlkələrində ustəlik mənfə- ət hesabına burjuaziya tərəfindən ələ alınan fəhlə təbəqəsi. F.a. 19 əsrin ortalarında B. Britaniyada

meydana gəlmitdiz K. Marks Bə O, Engelsin tə”rifinə gərə, yӱksəkmaa:i- lı ixtisaslı 3-d fəhlələrinin imti- yazlı, burjualaiqmınq təbəqəsindən ibarət idi. İmperializm dəvrunun baplaması ilə F.a. bir sıra impe- rialist doəvlətlərində (Almaniya, ABIHI, Fransa və s.) yaranmın və fəhlə hərəkatında opportunizmin so- sial bazası, Birinci dunya muhari- bəsi illərində sosialapovinizmin dayaqkı olmuqidu. V. İ. Lenin yazır- dı: “Yaayıtd tərzi, qazancının miq- darı və butun əz dunyabaxıipı cəhə- tincə tamamilə meppilan olan bu bur- jualaimın fəhlələr təbəqəsi və ya cə aristokratiyası təbəqəsi P nternasionalın batlıca dayaqıdır, bizim zəmanəmizdə isə burjuazi- yanın batlıca sosial (Hərbi deyil dayavıdırg (Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 27, səh. 341), ABİT və Qərbi Avropada Birinci dunya muha- ribəsindən sonra yeni sosial-iqtisadi, siyasi və ideoloji amillərin tə”siri altında F.a.-nın mevqeyi zəifləmiit, 1929—33 illərin dunya iqtisadi bəh- ranı ona beyuk zərbə vurmutidu. İkin- ci dunya mӱharibəsindən sonra dunya sosializm sisteminin nufuzunun art- ması, mӱstəmləkə sisteminin darıl- ması və fəhlə hərəkatının təzyiqi imperializmin daxili proseslərinə və siyasətinə gӱclӱ tə”sir gestərdi- yindən inHhisarcı burjuaziya əz ideo= logkiyasının təblirində yeni metod və vasitələrə əlatır və fəhlə sinfinin ən mӱxtəlif təbəqələrini cəməklə ka- pitalın əməkdailıqınaq cəlb etməyə calınqır. Lakin butunlukdə fəhlələ- rin ictimai-siyasi pquurunun artması və antiimperialist qӱvvələrin geniiy cəbhəsinin formalatması burjua ideologiyasının bəhranını və F.a.- nın nӱfuzunun zəifləməsini təsdiq edir. Bu səbəbdən ictimai-siyasi ədə- biyyatda *F.a.ə anlayınpı daha itilə- dilmir. FƏHLƏ VƏ ƏSGƏR DEPUTATLARI SOVETLƏRİ—Rusiya fəhlə və əsgər- lərinin seckili siyasi tətpgilatları. Fevral burjua-demokratik. inqilabı- nın (1917) geditində meydana cıx- mıpdı: 1905—07 illərdəki fəhlə deputatları Sovetlərinin təcrubəsi əsasında yaradılırdı. İlk aylarda bə”zi yerlərdə, o cumlədən Azərb.-da fəhlə deputatları Sovetləri əsgər deputatları Sovetlərindən ayrılıqda təpkil olunmunt, sonralar birləit- mipdilər. 1917 ilin martında Ru- siyanın muxtəlif yerlərində 600-ə ya- xın F. və ə.d. S. fəaliyyət gestərir- di. Bakı Fəhlə və Əsgər Deputatla- rı Soveti martın 6-da təikil edil- miiidi.

Kutlələrə arxalanan Sovetlər in- qilabi-demokratik xalq hakimiyyəti orqanları idi. Əhalinin əksəriyyə- tini tətikil edən xırda burjua təbə- qələrinin siyasi geriliyi uzundən eser və menpeviklər 1917 ilin Yazı və yayında Sovetlərin coxunda ustun- luk qazanmıtdı. Lakin bolteviklər partiyasının apardırı gərgin ii1 nə- ticəsində Sovetlərin kutləvi surətdə bəlteviklətməsi batiladı. Beyӱk Okt- yabr sosialist inqilabının . qələbəsi ilə Rusiyada butun hakimiyyət fəhlə, əsgər və kəndli deputatları Sovetlə- rinin əlinə kecdi. Proletariat dik- taturası Sovetlər resp. formasında bərqərar oldu. Noyabrın 2 (15)-də Ba-

- --Ec

542

kı Sovetinin İcraiyyə komitəsi Bakı- da ali hakimiyyət orqanı e”lan edil- di. Qəzalarda isə burjua-mӱlkədar dairələri məvqelərini gӱcləndirdi, Onlar əksinqilabi Zaqafqaziya komis- sarlıqrının kəməyi ilə 1918 ilih əvvəllərində qəza Sovetlərini darıt- dılar. 1918 ilin yayında Bakı kom- munasının suqutundan sonra Bakı Soveti də ləərv edildi.

Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 2, B., 1964: İbrahimov Z. İ., Sosialist inqi- labı uqrunda Azərbaycan zəhmətkepləri- nin mubarizəsi (1917—1918-ci illər), B., 1957: Əzimov H. S., Azərbaycan qə- zalarında Sovetlər (1917—1918-ci il- lər), B., 1971: Mini İ. İ., İstoril Velikoqo Oktiabri, 2 izd., t. 1, M., 1977.

“FƏHLƏ QURULTAYI5 — 1905—07 illərdə menieviklərin gizli inqila- bi RSDFP-ni ləev etmək məqsədi ilə bitərəf qurultay carırmaq Haqqında irəli surduyu opportunist iquar (tə- iəbbuscusu P. B. Akselrod idi). On- lar muxtəlif fəhlə təpkilatları- nın qurultayını toplayıb orada s.-d.-ların, eserlərin və anarxist- lərin daxil olacarqrı leqal cgeniii

əhlə partiyasız yaratmaq istəyirdi- dor. RSDFP-nin 5-ci qurultayı (1907) aF.q.ə pquarını pislədi. V. İ. Lenin “F.q.ə-nı cxırda opportunist avan- turasız adlandırmıtdır (bax Əsər. tam kulliyyatı, c. 14, səh. 181). “FƏHLƏ MUXALİFƏTİ-—1920—22 illərdə RK(b) P-də anarxist-sindika- list təmayullu antipartiya qrupu. Ba:i- cıları A. Q. Plyapnikov, A. M. Kol- lontay, S. P. Medvedev və 6. idi. On- lar x.t.--nın butun sahələrinə rəh- bərliyi həmkarlar ittifaqlarına— cumumrusiya istehsalcıları qurul- tayına verməyi tələb edirdilər. Mu- xalifət həmkarlar ittifaqlarını So- vet dəvlətinə və Kommunist partiya- sına qaripı qoyur, onları həmkarlar ittifaqlarına tabe etməyə calınır- dı. Bu isə sosializm quruculuqrunda proletariat diktaturasının, fəhlə sinfinin partiyasının rəhbər rolunu YARAR etmək demək idi.

AK(b)P-də *F.m.ə-nin tərəfdar- ları cox az idi. AK(bӱP-nin 3-uy qurultayı (1921, fevral) “F.m.ə-nin qəti əleyhinə cıxdı və həmkarlar it- tifaqları haqqında Lenin platfor- masını mudafiə etdi.

RK (6) P-nin 10-cu qurultayı (1921) V. İ. Leninin təklifi ilə qəbul et- diyi qətnamədə 4“F.m.ə-nin baxınqları- nı pislədi, butun qrup və fraksiya- ların dərhal buraxılmasını qərara aldı. “F.m.ə-nin sıravi uzvləri on- dan uzaqlapdılar. Lakin onun lider- ləri pozuculuq fəaliyyətlərini da- Yandırmadılar. RK(b)P-nin 11-ci qu- rultayı (1922) 4F.m.ə-nin fraksiya- cılıqını qəti pislədi, onun bə”zi uzvlərini partiyadan cıxardı. Qurul- taydan sonra, “F.m.ə fəaliyyətini da- yandırdı.

FƏHLƏ NƏZARƏTİ, istehsal və beəlgu uӱuzərində—1) 1917 ilin fevral — oktyabrında — Rusiya proletariatının kapitalist iqtisa- diyYatına inqilabi mudaxiləsinin əsas forması. 2) Beyuk Oktyabr sosia- list inqilabından sonra—Sovet dev- lətinin bailıca sosial-iqtisadi təd- biri. F.n. 1917 il Fevral inqilabın- dan sonra sənaye mərkəzlərinin iri mӱəssisələrində, dəvlət d.y.-nda yara- dılmındı. V. İ. Lenin F.n.-nə so-

“FƏHLƏ QURULTAYIə

sializmə kecidin ən muhum tədbirlə- rindən biri kimi baxırdı. Əsas sa ması mӱəssisələrin istehsal-texniki, cox hallarda isə ticarət-maliyyə fəa- liyyətinə nəzarət etmək idi. Bəeyuӱk Oktyabr sosialist inqilabından sonra F.n. sənayenin sosialistcəsinə dəyii- dirilməsi məqsədilə hakimiyyəti ələ almıi proletariat tərəfindən həyata kecirilməyə bapladı. Proletariat diktaturası pəraitində F.n.-nin və- zifələrini V. İ. Lenin “Fəhlə nəza- rəti haqqında əsasnamənin layihəsiən- də muəyyən etmipdi. Layihə URMİK- in 1917 il noyabrın 14-də qəbul etdi- İH “Fəhlə nəzarəti haqqında əsasna- mə. dekretinin əsası olmutidu. Dek- retə əsasən F.n. x.t -nın butun sahə- lərində, muzdlu fəhlələri olan muəs- sisələrdə məcburi tədbir gimi tət- biq olunurdu. Məhsul və xam material istehsalına, alınmasına, satılması- na və saxlanmasına, həmcinin muəssi- sənin maliyyə fəaliyyəti ӱzərində də var idi. F.n. orqanlarının qərarı sahibkarlar yuyH məcburi idi. F.n. fəhlələr ucun təsərrufatcılıq mək- təbi olmutt, onların arasından is- te”dadlı istehsalat rəhbərləri meyda- na cıxarmın, sənayenin sosialistcə- SİNƏ ictimailəməsi ucun ipərait ya- Sətınitydı. 1918 ilin noyabrında

. İ. Lenin demipdir: c...hər bir so- heKyMƏTHHHH mutləq atmalı olduqu birinci əsas addım fəhlə nəzarəti olmalıdır (Əsər. tam kulliyyatı, c. 37, səh. 149). FƏHLƏ SİNFİ —kapitalist və so- sialist cəmiyyətlərinin balilıca məh- suldar qӱvvəsi və əsas istehsal mu- nasibətlərinin bilavasitə ittirakcı- sız muasir cəmiyyətin beynəlmiləlci, inqilabi quvvəsi olmaqla hər cur is- tismarın ləevi, azadlıqın, bərabər- liyin, demokratiyanın, insanpərvər- liyin yuksək idealları uqrunda muba- rizə aparır, kapitalist istehsal usu- lunu məhv etmək, sosializm və kommu- nizm qurmaq kimi umumdunya-tarixi vəzifəni həyata kecirir. apita- lizmdə F.s.—istehsal vasitələ- rindən məhrum olan və əz ii quvvəsi- ni satmaqla dolanan muzdlu ipcilər sinfi, kapitalistlərin istismarına mə”ruz qalır (proletariat). Sosia- lizmdə F.s — dəvlət (umumxalq) sosialist muəssisələrinin azad əmək- ciləri sinfi, cəmiyyətdə aparıcı MƏBT€ tutur.

F.s.-nin umumdunya-tarixi rolu apaqıdakı obyektiv iqərtlərdən irəli gəlir: 1) kapitalist istismarı və is- tehsal vasitələri sahiblərinin izafi dəyəri mənimsəməsi muzdlu əməklə ka- pital arasındakı antaqonizmi daimi və dəyitqməz edir. F.s.-nin istehsal vasitələri uzərində kapitalist mul- kiyyətini lərv etməyə və sosialist

lkiyyəti qurmara sə"y KƏCTƏDMƏCH HC- tehsalın ictimai xarakterinin inki- ippafına və muasir məhsuldar quvvələ- rin xususi mulkiyyət cərcivəsindən cıxaraq tərəqqi etməsinə uyqun gəlir: 2) iri sənayenin inkitpafı kapita- list cəmiyyətinin digər zəhmətkəeid siniflərinin (kəndlilərin, sənətkar- ların və b.-nın) tənəzzulunə və məhvi. nə səbəb olur. Halbuki, F.s. bilava. sitə bu cəmiyyətin məhsuludur, əhali- nin muxtəlif təbəqələrindən təppək- kul tapır, sayı daim artır: Z) prole- tariat mutəpəkkilliyə və əzunu ida- rə etməyə, inqilabi pquur zəminində

sialist, fəhlə

birlətməyə daha cox qabil sinifdir)| 4) F.s. əməkcilərin qeyri-proletar tə- bəqələri ilə sıx baqlıdır, za əməkci kӱtlələrin mənafeyini ifadə edir və butun antiimperialist quvvə- ləri əzunə cəlb edən mərkəzə cevri-

lir: 5) F.s.-nin məvqeyi, mubarizə və azadlıq ipərtləri beynəlmiləldir): məhz proletar beynəlmiləlciliyi butun əlkələrin əməkcilərini bir-birinə yaxınlapdırır və birlətdirir, mil- li və irqi maneələri tədricən aradan qaldırmaqa imkan verir. F.s.-nin in- kipafı dunya sosializm sistemini yaratmınil eynəlxalq fəhlə hərəkatı- nın artmasında, məzlum Xalqların milli azadlıq hərəkatının (bax Mil- li azadlıq inqilabı) nailiyyətlərin- də əz əksini tapmındır. |

Fabrik-zavod proletariatının mey- dana gəlməsi sənaye cevrilimi ilə baqlıdır. Tarixən fabrik-zavod F.s.- nin ilk dəstələri toxuculuq Fekləri. nin fəhlələri olmuiilar. nların. tətppkil etdikləri fəhlə əzəklərindən F.s. təpləkkul tapmaqa batilamındır. Mamınlı istehsalın meydana gəlmə- si və inkipafı ilə kapitalist ip gu- nunu (gundə 15—17 saata və daha cox)

zatmaqa, qadın əməyi və (144q əməyin- ən genip istifadə etməyə sə”y gestə. rirdi: bu da ipsizlər ordusunun art- masına səbəb olurdu. Qam huquqsuzluq, məpəqqətli əmək, aclıq, daxmalarda kecən həyat, xəstəlik, erkən eəlum f-k fəhlələrinin qisməti olmurdu. Də- zuӱlməz iqəraitə qaritqı acıq e”tirazlar s.-nin ilk iri mustəqil cıxızlla- rına təkan verdi (19 əsrin 1-ci yarı- sında B. Britaniyada cartizm hərə- katı, Fransada Lion usyanları, Al- maniyada Sileziya toxucularının us- yanları): proletariatın burjuaziya- dan siyasi cəhətdən ayrılması, kutlə- vi inqilabi hərəkatının inkipafı bapplandı, sinfi pquuru formalatdı. Kommunistlər İttifaqının yara- dılması və onun Proqramı kimi Kom- munist Partiyasının Manifesti- nin nətri (1848) elmi kommunizmin dəbə hərəkatı ilə birlətməsinin aplanqıcını qoydu. Əz mənafeləri uqrunda mӱbarizə F.s.-ni cəzundəə sinfindən cəzu ucunə sinfinə ce- virdi.

Kapitalizmin və sənayeləitdirmə- nin inkipafı ilə Avropa və Ameri- kanın bir cox əlkəsində F.s, forma: lapmaqra batplamıtp, yaxud bu proses sur ətlənmipdir. Rusiyada, o cuӱmlə- dən Azərb.-da sənaye proletariatı, əsasən, 19 əsrin 80—90-cı illərində təpəkkul tapmıpdır. İmperializm dəvrundə F.s, sayca coxalmınn, onun siyasi pquuru və fəallırı artmıpq- dır. F.s. inqilabi yolla kapitaliz- mi və insanın insan tərəfindən hər cur istismarını ləvəv edəcək ictimai qӱvvəyə cevrilmindir. Tarixdə ilk qalibiyyətli proletar inqilabını Beyuk Oktyabr sosialist inqilabını bolpeviklər partiyasının rəhbərliyi altında Rusiya F.s. yoxsul kəndlilər- lə ittifaqda həyata kecirmitdir. Ar- tıq 1917 ildə F.s. Avropada (Rusiya- dan bapqa), İkinci dunya muharibə- sindən sonra isə Latın Amernkasın:- da əhalinin əksəriyyətini təiykil edirdi. Asiya və Afrikanın bir cox əlkəsində F.s. cəmiyyətin sosial strukturunda aparıcı yer tutur.

apitalizmdə fəhlə sinfi (yaxudproletariat)—

xususi kapitalist, yaxud dəvlət-inhi- sarcı muəssisələrdə muzdlu ipcilə- enə it ona Di əӱnəvyanın məna,

Yin ST ZİDD Olan və kapi- talast istismarı sisteminə qarpı mu- barizə aparan adamların bəyuk bir qrupudur.

cİqtisadi mə”nada cproletarı de- dikdə ancaq ckapitalə istehsal edib onun dəyərini artıran və ... ccənab ka. pitalınq dəyərinin artması tələbatı ucun daha lazım olmadıqda dərhal kucəyə qovulan muzdlu fəhləni nəzərdə tutmaq lazım GƏLİV (M a KC k

apital, c. 1, B., 1969, səh. 617, qeyd), Buna gərə də muzdlu əmək ordusunun artması və F.s. sıralarının genipt- lənməsi bir-birilə sıx barlı proses- dir. Muzdlu əmək sisteminin təptək- kulu əvvəlcə İngiltərədə (15 əsrin axırı—16 əsrin əvvəli), sonradan isə digər əlkələrdə ilkin kapital yırı- mı prosesi ilə baqlı olmutdur. F.s. əz inkipafında bir sıra keyfiyyətcə muxtəlif pillədən kecmitdir: sadə kapitalist kooperasiyasının fəhlə BƏ muzdurları: kapitalist manufak- turasının proletariatı. Kecmitdə yu iki pillədə cciddi mə"nada prole- tariat hələ əmələ gələ bilməzdiz |Marks K., İzafi dəyər nəzəriyyə- ləri “*Kapitalıın TU cildi), H. 2, səh. 6571, bu sinfin məhkəm əzəyi və avan- qardıq hələ formalapmamındı: fab- rik-zavod proletariatı maqınlı is- tehsala gecilməsilə inkitpafa baila- mıti və muasir sənaye proletariatı- nın formalaqtnmasının əsasını qoy- mupdur.

Muasir F.s.-nin əzəyi olan səna- ye proletariatı hasilat və e”maledici sənayedə, nəql.-da, tikintidə calınır və inkipaf etmit kapitalist əlkələ- rində F.s.-nin əksəriyyətini tətkil edir. On milyonlarla fəhlə beynəl- xalq inhisar muəssisələrində calı- ippır və kosmopolitik maliyyə oliqar- xiyası qrupları tərəfindən istismar olunur. Fəhlələrin mi asiyası guc- lənmip və kapital tərəfindən ayrı- seckiliyə mə”ruz qalan xarici fəhlə- lərin sayı artmıtdır.

K. Marks hələ 19 əsrin ortaların- da yazmıtpdır: 4...ictimai nəqteyi-nə- zərdən fəhlə sinfi də cansız bir ip aləti kimi, —hətta bilavasitə əmək prosesindən xaricdə də—kapitalistin malıdırq (Kapital, c. 1, B., 1969, səh. 575). 20 əsrin 80-ci illərində bir cox kapitalist əlkəsində kapitaliz- min əsası dəyipməsə də F.s.-nə bu mu- nasibət dəyiplmipdir. F.s. nəinki f-k və sosial qanunvericiliyə, kol- lektiv mӱqavilə Huququnun qəbuluna, vətəndatlıq və siyasi Huquqların muӱ- əyyən edilməsinə nail olmuti, Həm də bir sıra əlkədə ipəhər puralarına rəhbərlik etmək və burjua demokra- tiyasının məhdud cərcivəsində həku- mətdə iptirak etmək huququ da əldə etmitidir. də. butun antiimperialist quvvələri birlətdirən mərkəz kimi hası demokratik təbəqəsinin ba- pqında durmaqla sulhun mənafeyini inhisar, militarizm və irtica quvvə- lərindən qoruyur. Demokratik umum- milli mənafeləri mudafiə edən FOO.s., eyni zamanda əvvəlki kimi Yenə də i11- sizlikdən əzab cəkir və daim itdən qovulmaq təhlӱkəsi qariptısında qalır. 1984 ilin əvvəlinə inkipaf etmit kapitalist əlkələrində tam itsizlə- rin sayı rəsmi mə”lumata gərə 35 mln,

FƏHLƏ SİNFİ

nəfərə catmıppdır. Xroniki infalya- sİYa, vergi və qiymətlərin artması

əhlələrin və onların ailə uӱzvləri- nin ӱzərinə duӱitən cətinliyi daha da gӱcləndirir.

V. İ. Lenin F.s.-ni bir necə so- sial-siyasi təbəqəyə ayırmıtpdır (bax Əsər. tam kulliyyatı, c. 4, səh. 290— 97, 342—44): içurlu qabaqcıl fəhlə- lər—fəhlələrin kiçik bir təbəqəsi olmaqla sosializm ideyalarını daha tez və asanlıqla qavrayırlar, prole- tariatı maarifləndirmək və tətpkil etmək iiinə əzlərini butunluklə həsr edirlər. V. İ. Lenin onları cfəhlə ziyalılarıq adlandırmıt, onların biliyə, təhsilə və 63-63YHƏ savadlan- mara cox bəyuk cəhd gestərməsini, MƏh- kəm xarakterini və məqsədyənluyunu qeyd etmitidir, butun bu xususiyyət- lər onları iuurlu F.s.-nin avan- qardına cevirir, orta fəhlələrin geniti təbəqəsi— F.s.-nin əsas kutlə- si olmaqla beyuk bir həvəslə demokra- tiyaya can atır, nəinki əzlərinin bi- lavasitə iqtisadi mənafelərini və bunlara nail olmaq ucun gərgin mu- barizəni dərk etməyə, habelə muzdlu əməklə kapital arasındakı kəklu zid- diyyətləri bapa duӱptməyə də qadirdir: proletariatın apaqı, daha az inkittaf etmii təbəqəsi. Onlar bə”zən c... belə bir cox mӱrtəce, burjua əqidəsinə gələ bilərlər ki, fəhlə əmək haqqı- nın artırılmasından və bayramların bərpa edilməsindən (cdəqiqənin məna- Ərimə) bapqa Hec bir tpeylə maraqlana

ilməz və maraqlanmamalıdır...ə (ye- nə orada, səh. 295).

Fəhlə aristokratiyası—burjua- latpmınq fəhlə təbəqəsi — c...bur- juaziyanın batplıca sosi - al... dayaqıdır... fəhlə həpə- katı icərisində burjua- ziyanınəslagentl EA rə (yenə orada, c. 27, səh. 341). Onlar yuksək mənfəət hesabına satın alın- maqla burjua ideologiyası və refor- MHCT illuziyalarla zəhərlənminilər, proletariatın kəklu mənafelərinə qariplı cıxırlar. F.s.-ndən kənarda dayanan lumpen-proletariat—cəmiy- yətdə sinfi simasını itirmiiy və sosial tənəzzӱlə uqramın təbəqədir. Sosializm və kommunizm quruculur praktikası kapitalist və inkipla edən əlkələrin F.s.-nə getdikcə daha cox tə”sir gəstərir. F.s.-nin mubari- zəsinin bilavasitə məqsədləri yuksəl- dikcə F.s. ccəmiyyət ucun sinfəz cev- rilir. Kapitalizmin əsas sinfi mu- barizəsi (F.s. ilə burjuaziya arasın- dakı mӱbarizə) əzunun yuksək həddinə catır. Bu mӱbarizədə F.s. kommunist və fəhlə partiyalarının baticılıqrı ilə butun məzlum və istismar olunan kutlənin kapitalizmə qarqqı mubari- zəsinə rəhbərlik edir. İnkippa f edənelkələrdə F.s. artır və məhkəmlənir. 80-ci illərin ortaları- na fəhlələrin sayı 200 mln.-a yaxın- lapmısdır. Bu əlkələrin coxunda F.s. cəmiyyətin sinfi strukturunda aparıcı məvqe tutur. SSRİ inkipaf edən əlkələrlə genitp elmi-texniki əməkdailıq edir, kadrlar, o cӱmlədən F.s. hazırlanmasında onlara kəmək gestərir.

Sosialist əlkələrinin fəhləsinf i—hakim sinif, əzu- nun avanqardı—marksist-leninci par- tiyanın rəhbərliyi altında sosia- LİZM VƏ kommunizm quruculuqu İLƏ

548

mətpqul olur. Kəndlilər və xalq ziya- lıları ilə ittifaqda sosializm cə- miyyətinə rəhbərlik edir. F.s, Rusi- yada Bəyuk Oktyabr sosialist inqila: bını Həyata kecirməklə dunya miqya- sında kapitalizmdən sosializmə kec- məyin tarixi epoxasını acmındır. Dunya sosializm sistemi yaranmıpqt- dır. Sosialist əlkələrində sosializm quruculuqundakı nailiyyətlər F.s.- nin əz tarixi vəzifəsini muӱvəffə- qiyyətlə yerinə yetirdiyini subut edir.

Sosializm cəmiyyətində /S.-NİN vəziyyəti kəkundən dəyitimiiydir. Koo- perativləmii kəndlilər və əməkci ziyalılarla birlikdə o, dəvlət ӱmum- xalq mulkiyyətində olan əsas istehsal vasitələrinin sahibidir və əzunun is:- tehsal fəaliyyətində bunlardan plan- lı istifadə edir. F.s. maddi ne”mət- lərin bilavasitə istehsalcısı və əsas yaradıcısı funksiyasını ictimai istehsalın plan əsasında idarə olun- masında iptirak etmək funksiyası ilə getdikcə daha cox əlaqələndirir.

Sosializm cəmiyyətinin inkiiYa-

fı ilə F.s.-nin sayı artır, struktu-

ru keyfiyyətcə dəyitir. 1960—81 il- lərdə. QİYİ1 uzvu olan əlkələrdə fəh- lə və qulluqcuların sayı təqr. 1,9 də- fə artmıpq və 160 mln, (1960 ildə 88 mln.) nəfər olmutdur ki, bunun da 100 mln.-dan coxunu fəhlələr tətikil etmitidir. Butəevlukdə əhalinin tər- kibində F.s.-nin xus.c. xeyli artmın- dır. SSRİ-də 1924 ildə fəhlələr (ailə ӱzvləri ilə) əlkə əhalisinin 10,496-ini, 1939 ildə 33,796-ini, 1959 ildə 50,296-ini, 1984 ildə isə 61,596-ini təpkil etmipdir. QİLİ uzvu olan əlkələrdə fəhlə və qulluq- cular butun əhalinin orta hesabla 996 -ini, o cӱmlədən CSSR-də 91,296- ini, SSRİ-də 87,596-ini, BXR -də 83,896 -ini, ADR-də 82.3926 -ini təiikil edir (1981).

F.s.-nin pepə-ixtisas tərkibində də kəklu dəyipikliklər olmundur. Sosialist istehsalının təkmillətdi- rilməsi prosesində əməyin xarakteri- nin dəyitməsi, ipcilərin vəzifələ- rinin muӱrəkkəbləpməsi ilə F.s.-nin fəaliyyət hHududları da geniplənir.

qır, mexaniklətydirilməmit fiziki əməklə, istehsalın kəhnəlmit texno- logiyası və s. ilə baqlı bir cox pe- iələr aradan cıxır. İstehsalın cin- telektuallapmasınıq əks etdirən ən yeni istehsal sahələrinin yaranması, qabaqcıl texnikanın tətbiqi ilə bar: lı yeni petpələr meydana gəlir. Fi: ziki və zehni əməklə mətqul olan- lar, bilavasitə istehsalcının əməyYİ ilə istehsal proseslərini idarə edə- nin əməyi arasındakı hədlər tədri- cən silinir. F.s.-nin bilik səviyyəsi də getdikcə artır. Məs., SSRİ-də 1928 ildə orta ixtisas və ali təhsil- li pəxslər fəhlə və qulluqcuların 4,596-ini, 1940 ildə 796 -ini, 1982 il- də 2692 -ini təpkil etmitdir. 1939 ildə 1000 fəhlədən 87-si, 1959 ildə 401-i ali və orta (tam və natamam) təh- silli olmutdursa, 1984 ildə bu rəqəm 825-ə catmınqdır.

Sosializm birliyi əlkələrinin təc- rubəsi F.s.-ndə ictimai istehsalı ələ almaq və iqtisadiyyatın sosial . cəhət- dən yenidən qurulmasını məhsuldar quvvələrin sur"”ətli inkipafı ilə əlaqələndirmək xususiyyətini təsdiq etmitdir. Sosializm təraitində F.s.- nin mutəpəkkillik, intizamlıq, sin"

044

fi pquura əsaslanan sosial fəallıq kimi keyfiyyətləri daha da inkipqaf edir. F.s. siyasi rəhbərliyi həyata kecirməklə inkipqaf etmiiy sosializm quruculuqu mərhələsində proletariat diktaturası dəvlətinin çmumxalq dəv- lətinə kecməsi ucun ipərait hazırla- yır. İnkipaf etmiiy sosializmin tək- milləpdirilməsi ptəraitində də cə- miyyətin aparıcı rolunu Yerinə Yeti- rən F.s, cəmiyyətin inkipafını ta- rixi fəaliyyətin son məqsədinə—tam kommunizm qurulmasına, cəmiyyətin Ərə bəlӱnməsinin aradan qal- dırılmasına yənəldir.

Sosialist əlkələrində beyuk sin- fi mubarizə, sosializm və kommunizm quruculuqu təcrubəsinə malik coxlu qabaqcıl fəhlələr dəstəsi yetittmiti- dir. Onlar sosialist dəvlətinin tə- pəkkul tapmasında və məhkəmləndi- rilməsində, sosialist iqtisadiyyatı- nın və mədəniyyətinin inkipafında, marksizm-leninizm duӱnyagerupqunun və səsialist əxlaq qaydalarının nəingi F.s. arasında, habelə əhalinin digər təbəqələri arasında yayılmasında və bərqərar olmasında xususilə beyuk rol oynayırlar. Fəhlələr arasından cox- lu partiya və dəvlət ipcisi, sosia- list iqtisadiyyatının təpkilatcıla- rı, elm və mədəniyyət xadimləri irəli cəkilmipq və cəkilməkdədir. F.s.-nin nӱmayəndələri, həmcinin k.t. istehsa- lının kooperativlətidirilməsində və yuӱğdəldilməsində kəndlilərə kəmək ucun kəndlərə gəndərilmiiy və əzləri- nin sənaye əməyi təcrӱbələrini, kol- lektivizm ruhunu, ictimai təsərru- fatın inkipafında yuksək məs"uliy- yət hissini kəndlilərə apılamınlar. Sosial miqrasiyanın bu prosesi F.s.- nin qabaqcıl dəstəsinin butun cəmiy- yətə tə”sirinin genitləndirilməsində muhum amildir. F.s. sıralarının artmasının əsas mənbəyini FƏ.s.-nin əz icərisində eyumuti gənclər təppkil edir. F.s. sıraları qismən koopera- tivlətimii kə dli və xalq ziyalısı ailələrindən cıxmın gənclər heea- bına daqartır.

F.s.-nin, həmcinin butəvlukdə so- sializm cəmiyyəti əməkcilərinin Hə- yat tərzinin ayrılmaz xususiyyətləri ipsizliyin olmamasında və əhalinin tam məquliyyətində, real gəlirin durmadan artmasında, təhsilalma və ixtisasartırma imkanının genitili- Yində, əmək pqəraitinin və istirahətin yaxptılatidırılmasında və s. əzunu gəstərir. SSRİ-də 1940—84 illərdə fəhlə və qulluqcuların real gəliri (bir nəfər iptciyə dupən hesabı ilə) 4,3, orta aylıq əmək haqqı 5,7 dəfə artmhıtpdır:

İnkipaf etmitp sosializm qurucu- luqu gediptində ictimai həyatın bu- tun sahələrində F.s.-nin rolu artır. Muasir F.s. cəmiyyətin inkipafında, ən muhum mərhələlərdən biri olan si- nifsiz sosializm cəmiyyəti struktu- runun təpəkkulunun aparıcı quvvəsi- dir. F.s. sosialist əlkələrinin kom- munist və fəhlə partiyalarının mu- hum sosial bazasıdır. Onun ən yaxtqı nӱmayəndələri bu partiyaların əzəyi- ni təpqkil edir. Məs., 1956 ildə Sov. İKP uzvlərindən 2,3 mln.-u, 1966 il- də 4,7 mln.-u, 1976 ildə 6,5 mln.-u və 1984 ildə 8,2 mln.-u fəhlə (yə”ni təqr. hər on fəhlədən biri Sov.İKP uzvu) olmutipdur. .S.-NİN ictimai-siyasi pquurluluqu ali və yerli dəvlət haki-

miyyəti orqanlarının fəaliyyətində aktiv iitirakında da ezunu gəstərir.

qələ ki, SSRİ Ali Soveti (on birin- ci caqırıt, 1984) deputatlarının 35,294 -ini fəhlələr təkil edir. So- sializmdə əməkcilərin istehsalın idarə olunmasına cəlb edilməsində mӱhӱm rol oynayan Ən kutləvi F.s. təpkilatı "həmkarlar ittifaqları- dır: o əslində butun fəhlə və qul- luqcuları. birlətdirir. Əmək kollek- tivləri haqqında SSRİ Qanununun qəbulu (1983) isə F.s.-nin istehsalın idarə olunması və sosial inkiptaf mə- sələlərinin həllində fəal iptirakı- nı daha da artırmıtdır. İstehsalın idarə olunmasında F.s.-nin ipqtira- kının digər formalarından da (məs., istehsalat mutavirəsi və s.) isti-

ofadə olunur.

Sosializm pəraitində F.s.-nin beynəlmiləl əlaqələri gӱclənir, onda beynəlxalq həmrə”ylik hissi, beynəl- miləl borc anlayıttı məhkəmlənir. Sosializm birliyində sosialist iqti- sadi inteqrasiyasının gediyyi, icti- mai və dəvlət təpjilatları arasında əlaqələr zamanı muӱxdəli əlkələrin fəhlələri arasında əməkdatlıq də- rinləpir, muəşsisə kollektivləri arasında dostluq əlaqələri mehkəmlə- nir və s. Sosializm cəmiyyəti F.s.-nin kapitalist əlkələrinin FO.s. ilə, azadlıq, antiimperialist mubarizə aparan xalqlarla həmrəyliyi əzunu daha fəal və getdikcə muӱxtəliflə- tpən formalarda gəstərir. Muasir dəvrdə sosialist əlkələrinin F.s. butun dunya inqilabi hərəkatının, qabaqcıl ictimai quvvələrin dayaqı kimi cıxı1 edir.

— Azərb.SSR-in F.s. sovet F.s.-nin tərkib hissəsi, onun tarixi sınaqla- rından cıxmıpti panlı dəstəsidir. Sovet hakimiyyətinin qələbəsi nəticə- sində aparıcı rəhbər sinif olmuipt Azərb.SSR F.s. əzunu yaradıcı, resp.-da sosializm quruculuqunun əsas quvvəsi kimi gəstərmitdir. O, resp.- nın iqtisadi, ictimai-siyasi və mədə- ni inkitpafında cox beyuk nailiyyət- lər qazanmımndır. Azərb. F.s.-nin zəngin inqilabi və əmək ən"”ənələri var. Azərb.SSR fəhlələri resp.-da sənayenin, butunlukdə x.t.-nın bərpa- sı və daha da inkipafı uqrunda mu- barizədə əsl əmək qəhrəmanlıqı gəs- tərmiii, əlkənin iqtisadiyyatının dircəldilməsi və inkipafı İLİNDƏ əhəmiyyətli rol oynamın, muasir dəvr- də isə inkipaf etmiiy sosializm cə- MİYYƏTİNİN təkmillətdirilməsində fəal iptirak edir.

Sovet hakimiyyəti illərində Azərb. SSR-in F.s. kəmiyyətcə və keyfiyyətcə artmıp, onun sosial mahiyyəti, mə”nəvi siması keklӱ surətdə dəyitmistdir. Belə ki, resp.-nın umumi əhalisinin sayında F.s.-nin xus.c. 1939 ildəki 26,396-dən 1979 ildə 56 696 -ə catmıti- dır. Fəhlələrin orta illik sayı 1922 ildə 9/ min nəfər, 1983 illə isə 1341 min nəfər olmupq, yaxud 13,4 dəfə art- mıppdır. Resp.-nın texniki petpə TƏh- silİi mӱəssisələri sistemində 1941— 82 illərdə 855,6 min ixtisaslı fəhlə hazırlanmıpdır. Resp. x.t.-nda ca- lıpan Fəhlələrin 8096 -nən uoxy (1940 ildə 8, 96 -i) ali və orta (tam və nata- mam)təhsillidir (1984). 1981 ildə fəh- lələrin orta aylıq əmək haqqı 1940 il- dəkinə nisbətən -sənayedə 6, dəfədən COX, TİKİNTİDƏ isə təqr. 9 dəfə art-

FƏHLƏ SİNFİ İLƏ KƏNDLİLƏRİN İTTİFAQI

mıpdır. F.s. resp.-nın ictimai-siya" si həyatında fəal iptirak edir. Azərb. partiya təppxkilatının sosial tərkibində onun xus.c. 44,696-dir (1981). Resp. Ali Soveti (on birin- ci carırıql, 1985) deputatlarının 36,796 -ini fəhlələr təiykil edir. .

Əd. Marks K. və Engels F., Kommunist Partiyasının, Manifesti, B., 1980: Marks K., Beynəlxalq Fəhlə Bir- liyinin Tə"sis Manifesti, Marks K. və Engels F., Secilmipt əsərləri, c. 1, B., 1978: yenə onun, Kapital, c. 1—3, L e- n in V. İ., Əsərləri (bax Mə”lumat cil- di, H. 1, səh. 631—638)): Sov. İKP XXUCT qurultayının materialları, B., 1981, Sov. İKP MK nəvbədənkənar mart (1985) Ple- numunun materialları, B., 1985, Azər- baycan KP XXX qurultayının material- ları, B., 1981, Sov İKP MK plenumu nun materialları. 23 aprel 1985-ci il, B., 1985, Andropov .Y. V., Secilmip nitqlər və məqalələr, nəpr 2, B., 1983, Azərbaycan tarixi, c. 3, B., 1973, Stri- qunov İ. V., İz istorii formirovanil bakinskoqo proletariata v 70—90 qq. X1X v., B., 1960: İz istorii Sovetskoqo rabo- ceqo klassa Azerbandjana, B., 1964, S u m- batzade A. S., Promıtplennostı Azera babdjana v X(X v., B., 1964: Alieva L. M., Rabocie-tekstilıpiki Baku v na- cale XX v., B., 1969: Əlıdarov A. M., Rost raboceqo klassa Azerbaidjana v qodı poslevoennoqo sopialisticeskoqo stroitelhstva, B., 1971, yenə onun, Rost raboceqo klassa Azerbaidjana na əta- pe razvitoqo sopializma (1959—1975 qq.), B., 1977: RabociV klass—qlavnan revolkoə- iionnan sila, M., 1973: Ocerkgi istorii raboceqo klassa Azerbandjana, t. 1—2, B., 1974—78, Kadirova N. Q., Qosudarst- vennan i obtestvennal deltelınostı rabo- ceqo klassa Azerbaidjana (1946—1975 qq.), B., 1979: Mejdunarodnoe rabocee dvije- nie. Voprosı istorii i teorii, t. 1 , M., 1976—81: Qurbanov B. S., Rabo- CİN klass Azerbaidjana na puti k razvi- tomu sopializmu. 1945—1958 qq., B., 1982: Timofeev P. T., Formirovanie na- pionalhnıx kadrov raboceqo klassa SSSR, M., 1982, Razvitie raboceqo klassa v so=- imalisticeskom obtiestve. İnternapionalh- nıe zakonomernosti i napionalınıe OCO- bennosti, M., 1982: Rabocin klass Rossii ot zarojdenin do nacala XX v., M., 1983, İstorinl sovetskoqo poza K nacca, B 6-ti T., T. 1—3, M., 1984: RabociN klass v miz rovom renolopionnom Tiponecce, M., 1985. FƏHLƏ SİNFİ İLƏ KƏNDLİLƏ- RİN İTTİFAQI –burjua-demokra- tik, xalq demokratik və sosialist inqilablarında, antiimperialist və milli azadlıq hərəkatlarında, sosia- LİZM və kommunizm quruculuqunda əsl mənafeləri uyqun olan iki əməkci sin- fin sinfi əməkdaptlıq forması.

Burjuaziyanı devirmək uqrunda mӱbarizədə F.s.i.k.i.-nın zəruriliyi ideyasını ilk dəfə K. Marks və F. Engels irəli surmuti və əsaslandır- mıplar. Onların fikrincə fəhlə sinfi əzunun umumdunya tarixi vəzi-

əsini yalnız qeyri-proletar zəhmət- kepp kutlələrlə, ilk nəvbədə kəndli- lərlə ittifaqda yerinə yetirə bilər. K. Marks Yazırdı: c...kəndlilərin mə- nafeyi ilə burjuaziyanın mənafeyi əxarasında... ahəngdarlıq deyil, ba- rıpqmaz ziddiyyət vardır. Buna gərə də kəndlilər əzlərinin təbii muttəfiq və rəhbərini burjua qayda-qanununu yıxmalı olan (pəhər proleta- DHaTbIH Xa kxepypnəp (MapkcK. və Engels F., Secilmit əsərləri, c.1, B., 1978, səh. 528). — F.s.i.k.i. haqqında tə”limi V. İ- Lenin yeni tarixi ppəraitdə daha Da inkitaf etdirərək burjua-demokratik və sosialist inqilablarında proleta-

= zə bori 1 Sis 1 :

I u gə. ii Maa.

3 |

R.

g|

"ni kk in |

a z=-- 4 : : I : il cə . FFEFT

Emre

4 1 i

8

y

“=

191: Ti 7

ur

ma is: 2:

ən ir rr) ri

ə

—

— | = əx = = - kq nz c 1 y b

c İİ: test in İT: TE.aL.-II Ee zi TT" r

nı”

| :

L = iə ə = = “ "TE Eb. : : I ə - : “ə “əba ü—ii 3 , . — == k

ə ü . ... FE otu 1 kİ | | yə : ul

ə - EF: z.

baa -.. "la k 7 i

Ukra|na SSR. 1. Desna cayı 2. Xerson vil. Askaniya-Nonva qoruqu. 3. Lvov vilayəti ərazısində FDrujbaz neft kəməri O, Paton adına kerpu. 6. Donetsk, İlic prospekti. 7. Lvov iqəhərindən gə-

4. Kiyev. Kreppiatik prospekti. 5. Kiyen. Y. runuiy, 8. Dnepropqtrovsk izəhəri, 9, Xarkov ipəhərindən gərunupt. 10. Odessa, Dəniz portu. 11, Cernovtsı, Teatr ialı

a

i gə ayr

a... I Fatih q ə ii Vedi, 06 03 YA

Ki ok ara .

Ukrayna SSR, 1 Kiyev aviasiya istehsalat birliyinin qurapdırma sexində. 2. Xarkov vilayəti. S. M, Kirov ad. turbin Zavodunda. Z. Nikolayev. *“Okeanə gəmiqayırma zavodunun dokunda. 4. Xerson pambıq-parca kombinatında. 5. Taxıl yıqımı. . Dnepropetrovsk vil. Apostolovski sovxoz-kombinatı. 7. M. O, Mikeptin. Kiyendə Boqdan Xmelnitskinin abidəsi. Tunc, qranit. 1870—88. 8. Kiyevdə USSR Xalq Təsərrufatı Nailiyyətləri Sərgisində. 9. V. Z. Boroday, V. İ. Zno- a, İ. S. Zn oba. Kiyevdə V. İ. Leninə abidə. Tunc, qranit. 1977. 10. F. Q. Kricevski. FVrangelə qalib gələnlərə- 1934—35. Ukrayna Təsviri Sənəti Muzeyi. Kiyev. 11. Y. S. Meytusun cYaroslav Mudrıq operasından səhnə. 1975. T. Q. 1Pevcenko ad. Opera və Balet Teatrı. Kiyev. 12. *Knyagina Olqa haqqında əfsanəə filmindən kadr. Rej. Y. G. İl yenko. 1985.

FƏHLƏ-KƏNDLİ MUӰXBİRLƏRİ HƏRƏKATI

riatın sinfi muttəfiqi haqqında par- tiyanın strategiya və taktikasını ipp- ləyib hazırladı. Qərbin s.-d. partiya- larından fərqli olaraq, bolpteviklər partiyasının proqramında F.s.i.k.i. mӱddəası əz əksini tapmıp və proq- rama gəndlilərin mənafeyini ifadə edən tələblər daxil edilmiiidir. B. İ. Lenin batida olmaqla bolievik- lər partiyası inqilabi hərəkatın bu- tun mərhələlərində inqilabın qariyı- sında duran konkret vəzifələrlə əla- qədar kəndli məsələsinə dair əz pqtuar- larını irəli surmutidur. İnqilabın burjua-demokratik mərhələsində bol- peviklər fəhlələrin butun kəndli- lərlə ittifaqı, sosialist inqilabı mərhələsində isə fəhlələrin yalnız yoxsul kəndlilərlə ittifaqı iquarı ilə cıxıti edirdilər. Cunki inqila- bın birinci mərhələsində mutləqiyyə- tin devrilməsi, təhkimcilik qalıqla- rının ləqrvi və mulkədar torpaqları- nın musadirəsində butun kəndlilər maraqlı idilər. İnqilabın ikinci mərhələsində isə fəhlə sinfi butun kəndlilərlə ittifaqa girə bilməzdi, cunki muӱlkiyyətci kəndlilər bu inqi- labın tələblərini mudafiə etmirdi- lər.

“ə Oktyabr sosialist inqila- bının qələbəsi ilə fəhlələrin və yox- sul kəndlilərin iradəsini ifadə edən siyasi hakimiyyət—proletariat dik- taturası quruldu. .S. i K.H. pro- letariat diktaturasının ali prinsipi oldu. V. İ. Lenin yazırdı: “Sovet ha- kimiyyətinin butun .. BƏ nalarbı öy ittifaqdadır, bu ittifaq—sosialist dəyipikliyi ipini, kapital ӱzərin- də qələbə ipini, hər cӱr istismarın aradan qaldırılması iptini qalibiy-

yətli sona catdıracaqımıza rəhidirə"

(Əsər. tam kulliyyatı, c. 38, cəh. 26 Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra bali verən inqilabi dəyipiklikə lər nəticəsində ortabablar kəndlilə- rin əsas hissəsini təikil etdi. Orta- babların yardımı olmadan fəhlə sin- finin Hakimiyyəti əlində saxlaması, sosializm qurması mumkun deyildi. V. İ. Lenin kəndin sosial struktu- rundakı dəyipikliyi və ortababların Sovet hakimiyyətini mudafiəyə doqru dənupqunu nəzərə alaraq yeni strateji iquar irəli surdu: c“Qolcomaqa qariı mubarizədən bircə dəqiqə də əl cəkmə- dən və yalnız yoxsullara məhkəm ar- xalanmaqla orta kəndli ilə saziiə girməyi bacarmaqu (yenə orada, c. 37, səh. 208). RK(b)P-nin 8-ci qurultayı bu xətti bəyəndi. Fəhlə-kəndli itti- faqının formaları konkret icti- mai-siyasi ipəraitlə, və gəda lak qu- ruculuqunun u və Ya digər mərlələ- sində partiyanın qarpısında Duran vəzifələrlə muəYYƏN edilirdi. ətən- dapq muharibəsi dəvrundə proleta- riatla kəndlilərin hərbi-siyasi itti faqı daxili və xarici duimənlərin darmadaqın olunmasında, "birə ın nailiyyətlərinin qorunmasinan ink ci dərəcəli əhəmiyyət kəs etdi. Və təndap muharibəsindən sonra x.T.-NIN bərpası və mӱvəffəqiyyətlə sosializm quruculuquna gecmək ucun fəhlə və kəndlilərin iqtisadi ittifaqını ya- ratmaq lazım gəldi. Yeni iqtisadi siyasətin tətbiqi F.s.i.k.i.-nı Məh- gəm iqtisadi zəmin ӱzərinə gecirdi. SRİ-də sosializm quruculuqruna dair Lenin planının həyata geciril: məsi F.s.i.k.i.-nın mehkəmləndiril-

ASE—35., c. 9

məsində cox bəyuk rol oynadı. Sosia- lizmin qələbəsi ilə muxtəlif sinif- lərin siyasi və iqtisadi ittifaqı so- sial cəhətdən birtipli siniflərin sıx dostluquna cevrildi. Sovet xal- qının mə”nəvi-siyasi birliyi bu zəmin əsasında formalatdı. F.s.i.k.i. əzu- nӱn məhkəmliyini və əhəmiyyətini Be- yuk Vətən muharibəsi illərində, bər- pa dəevrundə, xam və dincə qoyulmuyt torpaqların MƏHHMCƏHH/TMƏC İNDƏ VƏ S. bir daha numayitn etdirdi. F.s.i.k.i. zəminində SSRİ-də inkipaf etmiil sosializm cəmiyyəti qurulmutdur. SSRİ Konstitusiyasının 19-cu maddə- sində deyilir: -“SSRİ-nin sosial əsasını fəhlələrin, kəndlilərin və ziyalıların sarsılmaz ittifaqı təii- kil edirə. Yetkin sosializmdə cəmiy- Yətin təkmillətdirilməsi qrosesində sosial strukturun inkilafında mu- hum dəyipikliklər bapi verir. Bu in- kipafın batlıca meyli sosial yek- cinsliyə doqru irəliləyitdir.

Digər sosialist əlkələrində F.s.i. k.i. iiyralcılara və daxili irticaya qaripı mӱbarizənin gediiyində yaran- mıp, sosializm quruculuqu prosesin- də xeyli mehkəmlənmitdir.

Fəhlə sinfinin kəndlilərlə, di- gər qeyri-proletar zəhmətketi kutlələ- ri ilə ittifaqı istər inkipaf et- mipq kapitalist əlkələrində və istər- sə də inkitaf etməkdə olan əlkələr- də, həmcinin dunyanın milli istiq- laliyyət uqrunda mubarizə gedən r-n- larında azadlıq hərəkatının muvəf- fəqiyyəti ucun zəruri ipərtdir.

Ədə Marks K., 1848-ci ildən 1850- ci ilədək Fransada sinfi mubarizə, Marks Ki və Engels F., Secilmiit əsərlə- ri, c. 1, B., 1978, yenə onun, Lui Bonapartın on səkkiz brumeri, Yenə ora- da: Engels F., Almaniyada inqilab və əksinqilab, yenə orada: Lenin V. İ., Əsərləri (bax Mə”lumat cildi, H. 1, səh. 470—474), Sov.İKP Proqramı, B., 1977: SSRİ Konstitusiyası (Əsas Qanunu). B,, 1977, Sov İKP MK plenumunun materi- alları. 23 aprel 1985-ci il, B., 1985: Andropov Y. V., Secilmit nitqlər və məqalələr, nəpr 2, B., 1983: Qorba- cev M. S., Jivoe tvorcestvo naroda, M.. 1984: Kommunist və fəhlə partiyala- rının beynəlxalq mupavirəsi. Sənədlər və materiallar, B., 1970, Quliyev C. S., Fəhlə sinfi ilə kəndlilərin sarsıl- maz ittifaqı Sovet dəvlətinin məhkəmli- yinin əsasıdır, B., 1957, Pıxlinsgi Z. B., İkinci bepillik illərində Azər- baycanda fəhlə sinfi ilə golxozcu kənd- lilərinittifaqının məhkəmlənməsi, B 1961: Boqomolov T. İ., Sogəz rabo- ceqo klassa i krestrinstva v borhbe za so- pializm i kommunizm v SSSR, Omsk, 1971: Andreev V. M., Pod znamenem prole-

tariata. QTrudovos krestvinstno v qodı qrajdanskoN vonpnnı, M., 1981

FƏHLƏ FAKULTƏLƏRİ, SSRİ- d ə—vaxtında orta təhsil ala bilmə- yən fəhlə və kəndliləri 1920—30 il- lərdə ali məktəblərə hazırlayan umum- təhsil muçəssisələri. İlk F.f. 1919 ildə Moskvada gecmiti Kommersiya in-tunda (indiki G. V. Plexanov ad. Moskva X. T. İn-tu) acılmınqdır. Z0-cu illərin 2-ci yarısında əlkədə umumi və orta ixtisas təhsilinin in- kipafı ilə əlaqədar əhəmiyyətini itirdiyindən ləqv edilmipdir. Fəhlə və kəndlilərin ali məktəbə daxil ol. maq imkanlarını yaxtılapdırmaq ucun 1969 a ali məktəblərdə ha- zırlıq pe bələri yaradılmıtndır. FƏHLƏ-KƏND MH "MYRAGHƏ (yu- RASI, Mudafiə Purası—

545

Vətəndat muharibəsi və xarici hərbi mudaxilə dəvrundə Sovet dəvlətinin fəvqəl”adə ali ӧrqanı (1918—20), 1918 il noyabrın Z0-da URMİK yaratmıpi- dır. Sovet resp:-sının mudafiəsi ucun quvvə və vəsaitlərin səfərbər edilməsi sahəsində butun hakimiyyə- tə malik olan PQuranın qərarları mərkəz, yerli idarələr və vətəndai- lar ucun MƏRÜTƏR idi. Sədri V. İ. Lenin, katibi L. A. Fotiyeva olmuii- dur. 1920 ilin aprelində FKMPT-nin əsasında Əmək və M udafiə Phurası yaradıldı. | | FƏHLƏ-KƏNDLİ MUFƏTTİİYLİ- Yİ (FKM)—1920—34 illərdə fəaliy- İƏT KƏCTƏPMHII COBET dəvlət nəzarəti orqanı. Vəzifəsi burokratizmə və su- rundurməciliyə qariyı mӱbarizə, dəv- lət idarəciliyi və təsərrufat orqanla" rının, ictimai təppkilatların fəa- liyyətinə nəzarət, heəkumətin dekret və qərarlarının icrasını yoxlamaq idi. 1923 ildə FKM və Mərkəzi Nə- zarət Komissiyası birlətdirilərək vahid nəzarət orqanı—FKM—MNK yaradıldı. 1924 ildə ittifaq resp. Xalq FKM Komissarlıqı təigil edildi. Partiyanın 17-ci qurultayı- nın (1934) qərarına əsasən MNK— FKM UİK (6) P MK yanında Partıi- ya Nəzarəti Komissiyasına və SSRİ XKS yanında Sovet Nəzarəti Komis- siyasına cevrildi. “FƏHLƏ-KƏNDLİ MUXBİRİz( — aylıq jurnal, AK(b) P MK-nın orqa- nı. 1927 ilin yanvarından 1941 ilin iyununadək nəir edilmii, 1927—32 illərdə cAzərbaycan iici-kəndli muX- biriz, 1936 ilin martından 1938 ilin fevralınadək “İtici-kəndli muxbiriz adı ilə resp. c Kommunistg qəzetinin aylıq nəpri kimi cıxmındır. 4“F.- k.m.ə fəhlə-kəndli muxbirləri hərə- katının ip təcrubəsini, Yerli par- tiya təppkilatlarına kəmək yolları- nı, partiya-sovet mətbuatının nəzəri BƏ təcrubi məsələlərini ipıqlandır-

mıqidır. FƏ hHTƏ.KƏHARM MUXBİRLƏRİ HƏRƏKATI, SSR İ-də — genin

zəhmətkeii kutlələrinin mətbuatda, radio və televiziyada cıxıptı, sovet adamlarının əmək və siyasi fəallı- qının təzahur formalarından biri. F.-k.m.H. inqilaba qədərki dəvrdə— us proletariatının sinfi pquurunun etipdiyi bir vaxtda yaranmıpl, İLK betppilliklər dəvru kutləvi xarakter almıpdır. Hazırda sovet mətbuatı- nın umumxalq mahiyyətini əzuӱndə tə- cəssum etdirir. Kommunist partiyası F.-k.m.H.-nı genitləndirməyə diqqət yetirmit, Sov.İKP MK mətbuatın fəhlə-kəndli fəalları ilə əlaqəsini daha da mehkəmlətmək haqqında vaxt- apırı (1924, 1925, 1931, 1958, 1968 və s. illərdə) mӱvafiq qərarlar qəbul etmitdir.

Fəhlə-kəndli muxbirləri kommu- nizm quruculuqunun butun mərhələlə- rində partiyanın yaxın kəməkciləri olmutilar. Sov. İKP MK-nın Umum- ittifaq fəhlə muxbirləri mutlavirə- sinin 50 illiyi (1973) haqqındakı qərarında qeyd edilmitdir ki, SSRİ- də F.-k.m.H. sayca artmızl, təpykilat- ca məhkəmlənmiii, beyug ictimai-si- yasi quvvəyə cevrilmitdir. F.-g.m.h. 7 mln.-dan cox qabaqcıl fəhlə, gol-- xozcu və ziyalını əhatə edir (1984), 1924 ildən nəpr olunan cRaboce-krest- yanski korrespondentə jurnalı F.-

046

FƏHLƏ-GƏNCLƏR MƏKTƏBİ

k.m.H.-nın ip təcrubəsini mumilət- dirir (bax həmcinin Coxtirajlı gxətbuat, Divar qəzeti məqalələrinə), FƏHLƏ –- GƏNCLƏR MƏKTƏBİ, SSR İ:də —istehsalatdan ayrıl- mamaqla tə”lim verən ӱmumtəhsil mək- təbi. İstehsalatda calıtan yeniyetmə- lər ucun 1943 ildə yaradılmıpl, 1944 ildən F:g.m. adı verilmiidir. 2 nə- vu olub: yeddiillik (5—7-ci sinif- lər) və orta (5—10-cu siniflər) mək- lr 1958 ildən axtam (nəvbəli) orta ӱmumtəhsil məktəbinə cevril- mipdir (bax Axiaam təhsili). Azərb. SSR-də 262 axtam məktəbi var. Bun- larda 115 minədək pagird təhsil alır (1983/84). FƏHLƏLƏR ƏLEYHİNƏ QANUNVE- RİCİLİK—kapitalist əlkələrində zəhmətketplərin iqtisadi vəziyyətinin pisləpdirilməsinə, fəhlə sinfinin sinfi mӱbarizəsinin yatırılmasına yenəldilmiti huquq normaları siste- mi. Kapitalın fəhlə hərəkatına qar- iqı istifadə etdiyi əsas vasitələr- dən, burjua əmək huququnun əsas meyl- lərindən biridir. F.ə.q.-in formala- rı mӱxtəlifdir və onlar əlkənin si- yasi rejimi ilə muəyyən edilir. Fa- pist diktaturası əlkələrində F.ə.q. acıq zorakılıq xarakteri dapqıyır. Burjua-demokratik əlkələrdə F.ə.q.- in mahiyyəti ona ayrı-ayrı kicik mu- tərəqqi mӱddəalar daxil etməklə pər- dələnir. Fəhlə hərəkatını sarsıt- maq, kommunist partiyalarının fəh- lə sinfi arasında nufuzunu zəif- lətmək məqsədini gӱdӱr. Bu məqsədlə həmkarlar ittifaqlarının fəaliy- yəti ӱzərində dəvlət nəzarəti tətbiq olunur, siyasi tə”tillər və həmrə”ylik tə”tilləri qanunsuz hesab edilir, həm- karlar ittifaqlarının fəaliyyəti, SƏhMƏTKEHLTƏDHH tə”til etmək və kol- lektiv mӱqavilə baqlamaq huququ məh- dudlaqidırılır. F.ə.q.-in ləqv edil- məsi uqrunda mubarizə fəhlə sinfi- nin sinfi mubarizəsinin muӱhum his- səsidir. FƏHM VƏ ZƏKA—marksizmə qədərki fəlsəfədə yaranmıni və fikri fəa- liyyətin iki səviyyəsini ifadə edən əlsəfi kateqoriyalar. Antik fəlsə- ənə Q), və z. iki cruhi qabiliyyətə kimi fərqləndirilirdi: fəhm (muha- kimə qabiliyyəti) nisbi, adi və fani olanı dərk edirsə, zəka mutləq, ila- i və sonsuz olanı apkara cıxarır. Kuzalı Nikolay, C. Bruno, F. TPel- linq və b.-nın təsəvvurunə gərə fəhm İLƏ muqayisədə zəkada daha yuksək dərketmə qabiliyyəti var.

Fikri fəaliyyətin (F. və z.-nın) iki səviyyəsi haqqında təsəvvurlərin mufəssəl iplənməsi Kanta məxsus- dur. “Bizim hər bir biliyimiz hiss- lərdən batlanır, sonra fəhmə kecir və zəkada bapa catırk (Kant İ., Soc., M., 1964, t. 3, s. 340). Fəhmin idrakda əsas vəzifəsi—təzahurlərin, duyqu materialının fikrən qaydaya salınması, sistemlətdirilcəsidir. Kantın fikrincə fəhm, məzmunu his- si idrakın nəticəsindən ibarət olan biliyə rma verir. Fəhm həmitə sonlu, məhdud xarakterdə olur, cunki hissi idrakın tərətdiyi məzmun MəƏh- duddur. EYni zamanda Kanta gərə tə- fəkkurə bu sonludan kənara cıxmaq, son təcrӱbə cərcivəsi ilə məhdudlati- mayan qəti əsaslar axtarmaq xasdır. Sonsuzu, qəti və mutləqi tapmara ca- lıtan bu cur təfəkkur zəkadır. La-

kin zəka bu məqsədə cata bilmir və

həlledilməz ziddiyyətlərə—aitinomi- yalara uqrayır.

Rasional idrakın iki pilləsi ki- mi F. və z.-nı fərqləndirən Kant ən”- ənələrini davam etdirən Hegel zəka- nı (csonsuzə təfəkkur kimi) fəhmə (csonlug təfəkkur kimi) qariqı qoyur. Lakin Hegelə gərə, fəhmin sabitliyi, muəyyənliyi və sonluluqu təfəkkurun sistemli fəaliyyətinin əsasında, qav- rayıptın catdırdıqı materialın qay- daya salınması əsasında durur. Fəh- min qanunauyqunluqunu qəbul etməklə bərabər Hegel gestərirdi ki, təfək- kurun imkanları fəhmi fəaliyyətlə bitmir. Kantdan fərqli olaraq Hegel idrakda zəkanın əməli funksiya yeri- nə yetirməsini qəbul edirdi: zəka pil- ləsinə catdıqda təfəkkur sərbəst, hər hansı xarici məhdudiyyətdən azad ru- hun daxili fəallıqrı kimi cıxıpt edir. İdrak dialektikası zəkada ək- sini tapır: Hegel zəka mərhələsində təfəkkurun fəaliyyətinə onun idrak məzmununun konkretlətdirilməsi, in- kipafı kimi baxmındır. Lakin He- gel bu prosesi mistiklətdirərək, onu anlayıtlın əzinkitafı kimi izah et- mipdir.

Dialektik materializm baxımın- dan nəzəri təfəkkurun inkipaf pro- esi F. və z.-nın qariılıqlı əlaqə- sini nəzərdə tutur. Anlayıtlarla cid- di əməliyyat aparmaq, bilikləri muəy- yən sistemə salmaq bacarıqı ilə bar- lıdır. Fəhmə arxalanmaqla zəka ger- cəkliyin mahiyyətini aydınlaqidıran yaradıcı idraki fəaliyyət kimi mey- dana cıxır. Zəka vasitəsi ilə təfək- kur idrakın nəticələrini sintezləi- dirir, mevcud biliklər sistemindən kənara cıxan yeni ideyalar yaradır. Bax həmcinin Nəzəriyyə məqaləsinə. “OMAT? (FIAT, Fabbrica Italiana Au- tomobili Torino)—Flranın)a aBTOMOĞÖH./N inhisarı. 1899 ildə yaradılmındır. Qərbi Avropada avtomobil istehsalı- na gərə 1-ci yerdədir (1983). Bir cox sənaye pqiirgətlərini birləppdirir. Xaricdə də mӱəssisələri var. Muasir poğotuapaan istifadəyə gərə Qərbi Avropa avtomobilqayırma irmala- rından fərqlənir. 4“F.ə SSRİ ilə zunmuӱddətli əməkdailıq edən ilk

taliya piirkətlərindəndir. Volqa avtomobil zavodunun yaradılmasın- da iptirak etmitdir. oskvada nu- mayəndəliyi var. 1983 ildə 1370 min avtomobil buraxmındır, 250 minə qədər ippçisi ar, FİBONACCİ ƏDƏDLƏRİ –hər həd- di əzundən əvvəlki iki həddin cəminə bərabər olan ardıcıllıqın (Fibo- nacci sırası) elementləri: 1, 2, 3, 5, 8,.. Orta əsr italyan riyaziyyatcı- sı Fibonaccinin :pərəfinə adlandı: rılmındır. | FİBRA (lat. (:HIqa—lif)—bir necə qat kaqız (əsas) kutləsinə sink-xlo- ridin qatılapdırılmıpq məhlulu (bə”- zən sulfat turiusu və ya kalsnum- tiosionat) hopdurmaq, sonra onu pres- ləmək yolu ilə alınan material. F. ucun kaqızı (1 m?-in kutləsi 65— Ə0 2) aqardılmın əski Yarımkutləsin- dən (bə”zən selluloz ilə qarınıq) is- tehsal edirlər. Qalınlırı 0O,1-dən 76 mm-dək olan vərəqlər, borular və cu- buqlar pəklində hazırlanır. Elek- triki, istiliyi izolyasiya edir, ara- qatı və dərini əvəz edən material ki- mi iplədilir.

FİBRİN (lat. (:Iqa—lif)—trombin fermentinin tə”siri ilə qan plazması fibrinogenindən əmələ gələn irimo- lekullu zulal, Qan laxtalandıqda trombun əsasını təpkil edir. OD. yu mərhələdə əmələ gəlir. 1-ci mərhələdə fibrinogen molekulundan iki A və iki B peptidi ayrılır və fibrin-mo- nomer əmələ gəlir. 2-ci mərhələdə fibrin-monomer əzbatına laxtalanır və qeyri-stabil F.-ə cevrilir. 3-cu mərhələdə sabitlətdirici amilin tə”- siri ilə qeyri-stabil F. stabilləpqir və qatı sidik cəvhəri məhlulunda həll olmayan fibrin-polimerə cevri- lir. F. laxtalanmıiy qanın yuyulma- sı və qurudulması yolu ilə alınır. F.-dən tibdə geniiy istifadə slunur. FİBROADENOMA (lat. Q:Iqa—lif --adenoma)—birlətdirici və vəzili toxumadan tərəyən Yetiiimiyi salamat imi. Vəzi quruluiqlu orqanlarda (sud və prostat vəzidə) əmələ gəlir. Əla- mətləri: sud vəzisinin F.-sında aqrı, prostat vəzinin F.-sında sidik ifrazının cətinlətməsi. Xərcəng xə:təliyinə cevrilə bilər. M uali- cəsi cərrahi yolladır. FİBROBLASTLAR (lat. ?Ӱ:İqa—lif -- yun. Ia51ӧz—rutpeym, c ucərti) — onurqalı heyvan və insan orqanizmi- nin birlətdirici toxumasının əsas huceyrə forması. F. lif və birləi- dirici toxumanın əsas maddəsini ha- sil edir.

FİBROZ (lat. HIqa—lif –-- yun, osis— xəstəlik halı)—birlətdirici toxu- manın patoloji tərəməsi. FİBROİN (lat. HIqa—lif) — sadə zulal. Cuculərin ipəksarıyan vəzilə- rinin, herumcəklərin tor vəziləri- nin və b. buqumayaqlıların ifraz etdiyi təbii ipək lifinin əsas kut- ləsini təptkil edir.

FİBROLİT (lat. bIa—lif--yun. 11(hoz — datpp)—mineral yapıtidırıcı (əsasən, portlandsement) və xususi qay- dada hazırlanmıt aqac yonqarının qarıptıqından alınan iniyaat və is- tilik izolyasiyası materialı. F. 240x55x10 sm elculu tazacıqlar (pək- lində buraxılır.

FİBROӦMA (nar. QIIqa—lif -- ...oma) —birlətdirici toxumadan əmələ gəl- mili Yetitimiii salamat iqiti. Bədənin hər yerində tərəyə bilər. Diffuz və məhdud formada olur. F.-nın mənbə- yi ibroblastlardır (ikinci adı da—fibroblastoma buradandır). Əla- mətləri və gediili əyumə tempindən BƏ Yerindən asılıdır. Bəzən yaman itiptə cevrilə bilər. Mualicəsi cə rrahi yolladır. FİBROSARKOMA (lat. (:İqa—lif-- sarkoma) — birlətdirici toxumadan əmələ gəlmiti Yetitpməmisi yaman pqipt. Bədənin hər yerində tərəyə bilər. Əsa- sən, qan yolu ilə metastaz verir. His- toloji muayinəyə əsasən fibromadan

fərqlənir. Mualicəsi cərrahi usulladır. FİVA (yun. Theba:)— Beotiyada qə-

dim yunan tpəhəri. Əsası Mikena dӧev- rundən qoyulmupt, e.ə. 6 əsrdə mədəni və dini mərkəzə cevrilmitdir. E.ə. 4 əsrin 1-ci yarısında Beotiya ittifa- qına baicılıq etmipdir. F.-nı e.ə. 338 ildə Makedoniya tutmui, Makedo- niya əleyhinə usyan zamanı (e.ə. 335) pəhər laqıdılmhntdı. Hazırda yerin- də kicik F. mrəhəpn iepnəninp.

FİVA (yun. Thebay, Qədim Misir di- lində U aset)—Qədim Misirin ək

FİDİ

547

km İMİ II s OU/

bey YK təhərlərindən və mədəniyyət mərkəzlərindən biri. E.ə. 3-cu min- illiyYiİn ortalarından mə”lumdur. X1 sulalə (e.ə. 22—e.ə. 20 əsrlər) dəvrun- də Misirin paytaxtı olmui, XX1— XX1P sӱlalələr (e.ə. 10—e.ə. 8 əsr- lər) zamanı siyasi mərkəz kimi əhə- miyyətini itirmiii, dini mərkəz ola- raq qalmıtidır. E.ə. 88 ildə 1X Pto- lemey Soter F.-nı tamamilə darıt- mıpidır. 19 əsrin 1-ci yarısından F.-da arxeoloji qazıntı və bərpa ipləri aparılır. F. ərazisində məhtətəm məbəd an- samblları var (Nil cayının ii, sahi- lində— Karnak və Luksorda). Nilin q. sahilində, əsasən nekropollar (Bi- ban əl-Moluk və s.) və fir”onların dəfn mə”bədlərinin xarabalıqrı qal- mılpidır |11 Amenhotepin məbədi (e.ə. 15 əsr, me”mar Xapu oqlu Amen- hotep, mə”bəddə fir”onun yunanlar arasında c“Memnon azmanlarıg adı ilə məphur olan 2 nəhəng Heykəli qalmınidır. Mə”bəddən Nilə doqru sfinkslər xiyabanı uzanırdı:q bu sfinks heykəllərindən ikisi hazırda Leninqradın Universitet sahil kucə- sində qoyulmutidur), P Ramsesin mə”- bədi (“Ramesseumə, e.ə. 13 əsrin 1-ci yarısı, me”mar Penra) və s. |. F. ya- xınlıqındakı Deyr əl-Bəhridə yerlə- pən Qədim Misir me”marlıq kompleks- ləri məphurdur. F.-nın yatayın d-mə- həlləlzri indiki Luksor it.-nin al- tında qaldıqından eyrənilməmiidir. Əd. MixalovskiNn K., Bapmana, 1973. C(MHTYP (nar. figura—xapHuH KepY- HYUI) (h ə H n ə C ə 1 Ə)—MYXTƏTHÖÜ HƏT- tələr coxluquna tətbiq edilən termin. Adətən sonlu sayda nəqtələr coxluqu pəklində gestərilə bilən xətlər və səthlər (xususi halda nəqtə, xətt və cərh easy, o. aanaHbıp. - FİQURASİYA (lat. figuratio—dop: Ma, Yeyrn, o6pa3/b: Höanə, fiquro—)a- ratmaq, bəzəmək), musiqidə—mu- siqi materialının iiylənmə usulla- rından biri. Melodik F. (bir- səsli və ya polifonik əsərlərdə əsas səsin ətrafında melodik gəzitmələr, melədik xəttin variantları), har- monik F. (akkord səslərindən bi- rinin, əsasən basın, akkordun digər səsləri ilə ardıcıl Yerini dəyitmə- siy, ritmik F. (bir səsin və Ya bir qrup səsin, akkordun təkrarla- rından ibarət ritmik formullar) kimi nəvləri var. FİQURLU SURUXİYMƏ, konki. lərdə—idman nӧvu qadın və kippilə- rintək və qopa cıxınlarından, həm- cinin idman rəqslərindən ibarətdir. F.s. idman novu kimi 19 əsrin 60-cı illərində yaranmıtqdır. Dunya cempionatları kipilər arasında 1896, qadınlar arasında 1906, qopa cıxı1- lar uzrə 1908 illərdən, Avropa cem- pionatları kipilər arasında 1891, qadınlar arasında va qoya cıxınlar uzrə 1930 illərdən, SSRİ cempio- natları kipiilər arasında və qopa cı- xıplar uzrə 1924, qadınlar arasın- da 1928 illərdən kecirilir. F.s. 1908 illən Olimpiya oyunları proqramına (1908 və 1920 illərdə yay, 1924 ildən qıti proqramına) daxil edilmiiidir. F.s.-nin bir nevu də 1948 ildən yayı- lan idman rəqsləridir. Bu HƏB Y3DƏ 1952 ildən dunya, 1954 ildən Avropa, 1964 illən SSRİ cempionatları ke- cirilir. Olimpiya oyunları proqra-

25*, “. 9

Fivı.

mına 1976 ildə daxil edilmiptdir. F.s. Skandinaviya əlkələri, B. Bri- taniya, Avstriya, ABPP, Kanada, sosia- list əlkələrindən SSRİ, ADR, CSSR, PXR, MXR-də genip yayılmıtdır. Beynəlxalq yarıplarda sovet idxan- cılarından İ. Rodnina (1969—80 illərdə 10 dəfə dunya və Avropa, 3 də- ə Olimpiya cempionu: 1969—72 il- lərdə A. Ulanovla, 1973—80 illərdə A. Zaytsevlə birgə), idman rəqslərin- də L. Paxomova və A. Qorikov (1970— 76 illərdə 6 dəfə dunya və Avropa, 1 dəfə Olimpiya cempionları) daha cox fərqlənmitlər. 1975—85 illərdə Volkov, V. Kovalyov, İ. Bobrin, A. Fadeyev (tək cıxınlarda), İ. Vorobyova və İ. Lisovski (qopa cı- xıpilarda), N. Linicuk və G. Karpo- nosov, İ. Moiseyeva və A. Minenkov, N. Bestemyanova və A. Bukin (idman rəqsində) və dunya, Avropa və Olimpiya cempionları olmutlar. FİQURLU UZGUHCULUKG—bax Uz- KYUYAYK. , FİQURӦVSKİ İvan Vladimirovic (15.08.1865, kecmiti Vladimir qub.- nın Pyanqus k.—23.03.1940, Bakı)— rus və sovet coqrafiyaiqunası. Fizika- riyaziyyat e.d. (1937). Azərb.SSR əmək- dar elm xadimi. Qafqazda və Azərb. SSR-də i limiqunaslıq elminin ya- radıcılarındandır. 1893 ildə Var- pava un-tinin fizika-riyaziyyat fa- kultəsini bitirmipdir. 1894 ildə Peterburq, 1895—1907 illərdə və 1912 ildən Tiflis (indiki Tbilisi) fi- zika, 1907—11 illərdə İrkutsk maq" nitli meteorologiya rəsədxanalarında itləmitpdir. 1917 ildən sonra Tif- lisdə ali məktəbdə dərs demit, 1920 ildən isə Azərb.SSR-də elmi fəaliy- yətə batilamıtndır. 1921 ildə AzPİ - nin prof., 1924 ildə k.t. fakultəsinin dekanı iiləmii, 1929 —39 illərdə Azərb. K.T. İn-tunun (Kirovabad ip.) fizika və meteorologiya kafedrası- nın mudiri olmutdur. F.-nin Azərb. SSR-in iqlimini əyrənmək məqsədi ilə meteoroloji st.-lar ppəbəkəsinin yaradılmasında ny ö6eiykayp. 1937 ilin iyununda SSRİ EA Azərb, fi- lialının Rəyasət Hey”əti tərəfindən Coqrafiya bəlməsinin rəhbəri secil- mitpdir. Qafqazın, o cumlədən Azərb.SSR-in iqlim r-nlaiması xə- ritəsini tərtib etmitdir.

Əsərləri: Azərbaycanda iqlim ra-

yonlatiması, H. 1—2 (Azərb. və rus dil- lərində), B., 1925—26. Opıt issledova- nin klimatov Kankaza, t. 1, SPB, 1912:

Klimatı Kankaza, Tiflis, 1919.

HE (Federation Internationale des checs— FIDE) — Beyinənxanr HlaharT Federasiyası. 1924 ildə Parisdə yara- dılmıntndır. Qərargah-mənzili (1976) Amsterdamdadır. 123 əlkənin milli federasiyasını birlətdirir (1985). SSRİ PPahmat Federasiyası (1924— 59 illərdə — Umumittifaq TPahmat Seksiyası) 1947 ildən FİDE-nin uz-

vudur. ei

FİDEİZM (fr. fidöisme, nar. fides— din, inam)u—elmi dinə tabe etməyə, dini ehkamları mudafiə ucun elmi biliklərdən istifadəyə cəhd gestə- rən mӱrtəce tə”lim. F.-ə gərə elm yal- nız Hadisələrin, faktların ikinci (fiziki) səbəbləri haqqında bilik ve- rir, lakin ilkin (fəvqəltəbii) sə- bəbləri apkara cıxarmaqra, varlı - qın ən dərin mənbəyini izah etməyə qabil deyil və elmi idrak həqiqəti

axıradək apkara cıxara bilməz. Fi- deistlərin fikrincə, yalnız din alə- min məvcudluqu prinsiplərinin əsl izahını, insan həyatının məqsəd və mə”nasını verir, elm isə bu məqsədin həyata gecməsinə sadəcə vasitə olur. Halbuki obyektiv həqiqəti yalnız elm apkara cıxara bilər. F. . burjua fəlsəfəsi ilə ilahiyyatın ittifa- qının ideya əsasıdır.

Əd: Qapocka M. P., Materializm protin fideizma. Leninskie prinpipı kritiki fideizma i sovremennosth, M., 1980.

FİDER (ing. Qeedeq, (ee4—qidalan- dırmaqu–—1)elektroenergeti- Ka na F.—elektrik enerjisi qaylai1- dıran kabel və ya hava xətti (6—10 kv). Hazırda 4F.ə termini az ipilədi- lir. 2)Radiotexnikada F elektromaqnit rəqslərinin (daleala- rının) mənbədən iplədicilərə doqru istiqamətlənmi:i yayılması ucun ətu- rucu xətt. F.-lər acıq və qapalı olur. Metal məftil formasında ha- zırlanmıtn bir, iki və coxnaqilli xətlər, dielektrik dalqaəturənlər, linzalı və guzgulu kvazioptik xət- lər acıq F.-lərə, bir və coxnaqilli ekranlı xətlər (məs., radiotezlikli kabel) və metal dalqaəturənlər qapalı F.-lərə aiddir.

FİDİ (Rheqdyaz)—e.ə. 5 əsrin 2-ci və də rublərində yapamın qədim yunan heykəltəratı, Yuksək klassika dəvru qədim yunan incəsənətinin ən gerkəmli sənətkarlarından biri. Əsərləri antik mӱəlliflərin yazıla- rından və surətlərdən mə”lumdur. B

əsərlərdən farslar uzərində qələbə pərəfinə e.ə. təqr. 460 ildə Afina 11.--ndəki Akropolda ucaldılmıntunc- dan nəhəng Afina Promaxos heykəli, Olimpiyadakı Zevs mə"bədində Zevsin (bu əsər dunyanın yeddi mə"cuzəsindən biri hesab edilir) və Afina 11.-ndəki

aAtlılapk. Afinadlakı

Parfenon məbə- dinin Heykəltəratplıq bəzəklərindən. Mər-

mər. E.ə. 438—432, Britaniya muzeyi,

London.

Parfenon mə"bədində Afina Parfe- nos heykəlləri (hər iki əsər xrisoele- fantin Heykəl texnikasında hazır- lanmıddı) daha mamphur olmusdur. F.-nin yaradıcılıqı haqqında Afi- na Parfenonunun heykəltəratlıq bə- zəkləri daha genii təsəvvur yaradır (mərmər, e.ə. 438—432, Britaniya mu- zeyi, London: Luvr, Paris, Akropol muzeyi, Afina). Bu əsərlər F.-nin rəhbərliyi və ehtimal ki, Heykəltəra- pın 1pəxsi tptirakı ilə yaradılmıit- dır. Parfenon mə"bədinin me”marlı- qı ilə uzvi əlaqələndirilən həmin heykəllər incəsənət sintezinin ən yuksək nӱmunələrindəndir.

048

ƏƏ, Nəcəfov M., Fidi, B., 1977, N goӧberq S. N., FidiNn, M., 1941, Qa- vela B., Fidiya, | Novi Sad, 1974). FİZİKA—təbiət hadisələrinin umu- mi qanunauyqunluqlarını, materiya- nın (maddə və sahənin) hərəkət qanun- larını, umumi xassələrini və quru- lupunu eyrənən elm. F.-nın qanunla- rı və anlayımpları butun təbiətiqu- naslıqın əsasını təpjil edir. 4“Fi- zika yun. rhӱzZ15—təbiət səzundəndir. Antik dəvrdə elm butun təbiət hadi- sələrini vəhdətdə eyrənirdi, Yalnız sonralar təbiət haqqında elm mustə- qil elmlərə ayrıldı. F. elmini bait- qa təbiyyat elmlərindən ayıran sərhəd pqərtidir və zaman kecdikcə dəyitir. Onun qanunları təcrӱbədən alınan faktlara əsaslanır və riyazi dildə ifadə edilir. Muasir F. tədqiqat usullarına gərə eksperimen- tal və nəzəri F.-ya ayrılır. F. əyrənilən obyektə gərə elementar zər- rəciklər və nӱvə F.-sı, qaz və maye- lər F.-sı, bərk cisimlər F.-sı və s., hərəkət formalarının tədqiqinə gərə isə mexanika, termodinamika və sta-

tistik mexanika, elektrodinamika, kvant mexanikası və s. bəlmələrə ay- rılır.

Fiziki hadisələr hələ qədim dəvr- lərdə insanların diqqətini cəlb edirdi və onların izahına edilən cəhdlər nəticəsində F. elmi yaran- Mara ballamıtdır. Hələ qədim yu- nan-Roma dəvrundə (e.ə. 6 əsr—e.ə. 2 əsr) maddənin atomar qurulutu haq- qında ilk ideyalar yaranmın (Demok- rit, Epikur, Lukretsi), dunyanın geo- sentrik sistemi (Ptolemey), stati- kanın sadə qanunları, ipıqın duz xətt boyunca yayılma və qayıtma qanun- ları, həmcinin hidrostatikanın sadə qanunları kəpf olunmutdur. Aris- totel əldə edilmip bilikləri yekun- lapdırıb ezunun F. elmini yaratdı. Aristotel F.-sı musbət cəhətlərə ma- lİK olsa da, uzun illər F.-nın inki- pafına manecilik tərətmitdi. Yal- nız 159—16 əsrlərdzə F. elmi canlan- mara ba"pladı. N. Kopernik dӱnyanın heliosentrik sistemini verdi, 17 əsr- də F.-da eksperimental usullar sis- tematik tətbiq olunmara batlandı. Q. Qaliley dinamikanın ilk əsaslarını verdi, mexanikadakı nisbilik prin- sipini (bax Qalileyin nisbrlik pric- sipi) kəpf etdi, Kopernikin nəzə- riyyəsini əsaslandırdı, mutpahidə bo- rusu qurdu və onun vasitəsilə ast- ronomiyada bir sıra kəpflər etdi. Qaliley terməmetri ixtira etdixdən sonra istilik hadisələrinin kəmiy- Yətcə eyrənilməsinə baptlandı. E. Tor- ricelli atm. təzyiqinin məvcud oldu- qunu muəyyən etdi və ilk barocetr Yaratdı. R. Boyl və E. Mariott ilk qaz qanununu verdilər. V. Snellius və R. Dekart ipıqın sınma qanununu kətf etdilər. U. Hilbert Yerin bə- Yuğ maqnit olduqunu isbat etdi, elek- trik və maqnit hadisələrini bir-bi- rindən ayırdı. Q. Qaliley, X. Huygens və b.-nın ileyalarını inkitaf etdi- rən İ. Nyuton mexanikanın əsas qa- nunlarını verdi (1687). Nyuton mexa- nikası gey cisimlərinin hərəkətinin izahında muhum rol oynadı. İ. Kep- lerin qanunlarına əsaslanaraq Nyuton umumlunya cazibə qanununu kəif et- di. Huygens və Q. Leybnits hərəkət miqdarının saxlanması qanununu ver- dilər. Fiziki akustika və Həndəsi

FİZİKA

optika xususilə inkitpaf etdi, səsin sur"”əti əlculdu, teleskop və 6. optik cihazlar quruldu, fiziki optikanın əsası qoyuldu, ippıqrın təbiəti haq- qında korpuskulyar (İ. Nyuton) və dalra (X. Huygens) nəzəriyyəsi veril- di (bax Optaika).

18 əsrdə klassik mexanika daha sur”ətlə inkipaf etdirildi, L. Ey- ler və 6. səma cisimlərinin mexani- kasını, bərk cismin dinamikasını yaratdılar, D. Bernulli, J. Laqranj və 6, ideal mayenin hidrodinamikası- nın əsaslarını verdilər, VİKH HƏB elektrik yukunun varlıqı (PT, DYU- fe), elektrik yukunun saxlanması (B. Franklin) və elektrostatikanın əsas qanunu (H. Kavendit və PT, Kulon) kətpf olundu, ildırımın elektrik təbiəti muəyyən olundu (M. V. Lomo- nosov, G. V. Rixman), istilik tutu- MY, istilikkecirmə və istilik ipua- lanması, istilik hadisələri tədqiq edildi. 19 əsrdə ippıqın dalqa təbiə- ti (T. Yunq, O. Frenel) və eninə dal- qa olması isbat olundu. L. Qalvani və A. Volta elektrik cərəyanını kəif etdilər. Cərəyanın kimyəvi tə”siri (H. Devi, M. Faradey) eyrənildi, elektrik cərzyanının maqnit əqrəbinə tə”sirinin kəpfi (H. Ersted, 1820) elektrik və maqnit hadisələri arasın- da əlaqə olduqunu isbat etdi. A. Amper butun maqnit hadisələrinin elektrik cərəyanı nəticəsində yarandıqını gəstərdi və cərəyanlı naqilə maqnit sahəsinin tə”sir qanununu (Amper qa- nunu) verdi, Faradey elektromaqnit induksiyası hidisəsini kəpf etdi, C. Dalton isə atomun mevcudluqru anlayı- pını elmə gətirdi. 19 əsrdə bərk cisimlər F.-sının əsası qoyuldu. Me- talların elektrikkecirməsinin təd-

qiqi Om qanununun, istilik xassələ--

rinin əyrənilməsi isə Dulonq və Pti anununun (1819) kətfinə səbəb oldu.

F. və butun təbiətiqunaslıq ӱcun muhum əhəmiyyəti olan enerjinin sax- lanması və cevrilməsi qanunu da kətif edildi (R. Mayer, C. Coul, G. Helm- holts). Bu, istilik hadisələri nə- zəriyyəsinin əsas qanunu (termodina- mikanın 1-ci qanunu) oldu. Termo- dinamikanın 2-ci qanununu isə R. Klauzius və U. Tomson verdilər. C. K. Maksvell riyazi ehtimal anlayı- pından istifadə edərək F.-ya sta- tistik təsəvvuru daxil etdi, molegul- ların sur”ətlərə gərə paylanma qanu- nunu (Maksvell paylanması) kəpf et- di. L. Boltsman qazların kinetik nə- zəriyyəsini verdi və termodinamika qanunlarını statistik kəl dı, C. U. Gibbsin iiplərində (1902) klassik statistika tam ipəklə duidu. 19 əsrin 2-ci yarısında Maksvell elektromaqnit sahəsinin nəzəriyyəsini elektromaqnit sahəsi ucun

yaratdı, | tənliklər verdi və elektromaqnit qar- pılıqlı təsirin sonlu sur"”ətlə

(ipıq sur”əti ilə) yayıldıqrını aii- kara cıxartdı. Bu nəzəriyyədən əipı- qın elektromaqnit təbiətə malik ol- duqu alındı. H. Herts ilk dəfə təc- ruӱbədə elektromaqnit dalqalarını (1886—89) aldı. A. Popov isə elek- tromaqnit dalqalarından rabitə ucun istifadə etdi. P. Lebedev itpıq təz- yiqini təcrӱbədə əlcdu, Q. Kirxhof və R. Bunzen spektral analizin əsa- sını qoydular. Alcaq tempr-ların alınma texnikası sahəsində muhum

iplər geruldu. 1908 ildə H. Kamer- linq-Onnes maye heliumu aldı.

Elektronun (1897, Tomson) və ra- dioaktivliyin (1896, Bekkerel) kətifi F.-da yeni dəvr acdı. M. Plank (1900) mikrosistemin enerjisinin diskret RƏ İHUIMƏCH (kvantlanması) fərziyyəsi- nə əsasən, spektrində enerjinin pay- lanma qanununu tapdı. Bu kvant fi- zikasının yaranmasına gətirdi. H. Lorents elektron nəzəriyyəsini verdi. Elektrodinamikanın inkipafı fəza və zaman haqqında klassik tiənvӱr. ləri dəyitməyi tələb etdi. 1905 ildə A. Eyniteyn fəza və zaman haqqında yeni tə”limi—xususi nisbilik nəzəriyyə- sini, sonra isə ӱmumi nisbilik nə- zəriyyəsini (1916) verdi. Plankın kvantlanma fərziyyəsini inkipaf et- dirərək Eyniteyn (1905) fotoeffekt hadisəsini, N. Bor (1913) isə atom- ların xətti spektrini izah etdilər. C. Frank və Q. Herts təcrubələrin- də (1913) Bor nəzəriyyəsi təsdiq olun- du. Bu dəvrdə bərk cisimlər F.-sı yaradıldı. 20 əsrin 20-ci illərində kvant mexanikası Yarandı və elektro- nun spini kəpf edildi. Bu bir cox fiziki hadisələri izah etməyə imkan verdi. Kvant mexanikası ilə Yanapı kvant statistikası da inkipaf etdi. İfratkeciriciliyin (1911, Kamerlinq- Onnes) və ifrataxıcılıqın (1938, L. Kapitsa) kəpfi kvant statistika- sında yeni metodların Yaranmasına səbəb oldu. Kvant nəzəriyyəsinin in- kipafı nəticəsində kvant elektro- dinamikası və sahənin kvant nəzəriy- yəsi yarandı.

20 əsrin 30-cu illərində nӱvə F.- sı və elementar zərrəciklər fizika- sı sur”ətlə inkitpaf etdi. Yuklu zər- rəciklər sur”ətləndiricilərinin ya- radılması bir cox nӱvə reaksiyaları- nın eyrənilməsinə imkan verdi. Zən- cirvarı nӱvə reaksiyalarının kə- məyi ilə ilk dəfə nuvə enerjisi alın- dı və atom bombası yaradıldı. 1954 nldə dunyada ilk AES SSRİ-də (Ob- ninsk) tikildi, 1952 ildə istilik-nu- və reaksiyaları alındı, 1953 ildə isə hidrogen bombası yaradıldı. Mua- sir F.-da idarə olunan istilik-nӱvə reaksiyalarının alınması və reaksi- Yadan alınan enerjidən dinc məqsəd- lər ucun istifadə edilməsi əsas prob- lemlərdən biridir. Bu problemin həl- lində “Qokamak və batqa tipli qur- quların Yaradılması muhum rol oy- nayır.

Muasir sur”ətləndiricilərin yara- dılması və elementar zərrəciklərin mutpahidə usullarının təkmillədi- rilməsi Yuksək enerjilər F.-sının yaranmasına səbəb oldu. Yuksək ener- jilər fizikasının inkipafı, ad- ronların kvarklardan (bax Elementar zərrəciklər) təpkil olunduqu, gӱclӱ qarpılıqlı tə”sirin qluonlarla da- ppındıqı fərziyyələrinin doqruluqu- na inamı artırdı, zəif qariqılıq- lı tə”siri dapıyan U/ — (1982) hə Z” (1983) mezonlarının təcrubədə kəp- finə gətirib cı ardı. Bunun nəticə- si olaraq Eyntiteynin beyuk arzusu olan materiyanın vahid nəzəriyyəsi- nin yaradılması problemi həll olun- maqdadır: elektromaqnit zəif qariyı- lıqlı tə”sirlərin vahid nəzəriyyəsi (Salam— Vaynberq) yaradıldı, qravi- tasiya guclu elektromaqnit zəif qar- pılıqlı tə”sirlərin vahid nəzəriyyə-

FİZİKİ KİMYA

549

si problemi həll olunmaq ərəfəsin-

dədir. ə

/ da maddələrin qurulupunun tədqiqində elektronoqrafiya, neytrono- qrafiya usullarından genipq istifa- də edilir. Bu məqsəd ucun elektron-pa- ramaqnit rezonans (1944, Y. Zavoyski), nӱvə-maqnit rezonansı və Məessbauer effekti də geni tətbiq tapmıtdır. Kvant generatorlarının kəpfi qeyri- xətti optikanın və lazer pqualarının spektroskopiyasının yaranmasına Sə- bəb oldu. Lazer ipquaları elm və tex- nikanın muxtəlif sahələrində genin tətbiq olunur.

Muasir F. muxtəlif fiziki ha- disələri və effektləri izah etməyə qadir olan, F.-nın butun bəlmələri- ni əhatə edən bir sıra fundamental nəzəriyyələrə malikdir. Muasir F. fəlsəfə, riyaziyyat və b. təbiyyat elm- ləri ilə sıx əlaqədə inkipaf edir və həmin elmlərin inkipafına beyuk tə”sir gestərir. F.-nın bapqa elm- lərlə sıx əlaqəsi və fiziki usulla- rın bu elmlərə tətbiqi nəticəsində bir sıra yeni elmlər—astrofizika, geofizika, biofizika və s. yaranmın- dır. F., həmcinin texnikanın muhum istiqamətlərinin əsasını təpkil edir. F.-nın əsasında elektrotexni- ka, radiotexnika, energetika, elektro- nika və s. texniki elmlər yaranmın- dır. Texnikanın inkipafı da əz nəvbəsində eksperimental F.-nın in- kiptafına beyuk tə”sir gəstərir.

İnqilabdan əvvəl yalnız iki nə- fər azərb. ali təhsilli fizik (R. B. Məlikov və B. R. Mirzəyev) var idi. Azərb.-da F.-nın tədrisi və inkipya- fı yalnız Sovet hakimiyyəti qurul- duqdan sonra, 20-ci illərdə tə”sis edilən ilk ali məktəblərdə rus alim- lərinin (S. N. Usatı, Y.B. Lopuxin və b.) Bəhbərlkyn altında batlamıp- dır. F. uzrə elmi-tədqiqat ipləri, əsasən, Azərb.SSR EA Fizika İn-tun- da, (U, V. İ. Lenin ad. APİ və 6. ali məktəblərin fizika kafedrala- rında cəmlənmipdir. 50-ci illərə kimi əsasən istilik fizikasının muxtəlif sahələrinə dair elmi-tədqi- qat ipləri aparılırdı. 50-ci illər- dən baplayaraq resp.-da yarımkeciri- cilər F.-sı, nəzəri F., radiofizika və s. sahələrdə də intensiv elmi-Ttəd- qiqat ipləri gərulur. Selenin tədqi- qində alınan nəticələr elektronika, biologiya, tibb, kimya və s. elmlərdə geni tətbiq tapmıpdır. 1957 ildən Azərb.SSR EA Fizika İn-tu selen, tellur və onların əsasında hazırla- nan cihazların tədqiqi sahəsində SSRİ-də bat muəssisə, selen əsasın- da qurulmuti cihazların fizikası və texnikası ӱzrə elmi-texniki istiqa- mətin inkipafı sahəsində isə məs”ul muəssisə kimi təsdiq edilmindir. Ya- rımkeciricilər F.-sında aparılan tədqiqatlar resp.-da elektronika, MikK- roelektronika, cihazqayırma və səna- yenin bapqa sahələrinin intensiv in: kipafı ucun zəmin yaratdı.

Resp.-da F.-nın bapqa sahələrin- də də (elementar zərrəciklər və sahə- NİN kvant nəzəriyyəsi, nӱvə və bərk ci- simlər nəzəriyyəsi, radiofizika, elek- tronika, elektrofizika, istilik fi- zikası, plazma fizikası və s.) muhum nəticələr alınmınd və geniiyl elmi- tədqiqat ipləri aparılır. Azərb.-da F. elminin inkipafında H. M. 46- dullayev, M. Əliyev, H. Əmirxanov,

L. İmanov, E. Salayev, C. Cuvarlı, C. Qacar, N. Quliyev, A. Muxtarov, M. Ramazanzadə, Y. Sqyidov, F. Ha- ihımzadə, S. Hacıyev və b.-nın muhum xidmətləri var.

Əd. Engels F., Təbiətin dialek- tikası, B., 1966: Lenin V. İ., Materia- lizm və empiriokritisizm, Əsər, tam kul- liyyatı, c. 18, yenə onun, Fəlsəfə dəftərləri, yenə orada: c. 29: Abdul- layev H. B., Selendə və selen duzlən- diricilərində fiziki proseslərin təd- qiqi, B., 1959, Muxtarov A. İ., Sta- tistik fizika, B., 1960: Qocayev N. M., Umumi fizika kursu. Optika, B., 1983) Qibbs Dj., Termodinamiceskie rabotı, per. s anql., M.—L., 1950, K ud ravpev P. S., İstorin fiziki. t. 1— a, M., 1956—71, /l upa k IL H., IlpuHumn- pı kvantovoN mexaniki, per. s anql., M., 1960, ƏüHmreüH A, İnfelıhd L., Əvolopiln fiziki, per. s anql., 3 izd., M., 1965 Zelıdovic AM. B., Novi- kon İ. D., Teorin tiqotenil i zvolopin zvezd, M., 1971: Landau L. D. Lif- mn n un E. . T. 1, Mexanika, 3 izd., M., 1973: t. 2, Teorin poli, 6 izd., M., 1973, Tr. 3: Kvantoval mexanika Nerelativit- skan teorin, 3 izd., M., 1974: Kapişa P. L., Əksperiment, teoril, praktika, M., 1974: Ppolıskib Ə. V., Atomnal fizika, t. 1, 6 izd., t. 2, 4 izd., M., 1974: FeNnnman R., Leiton R., Sənds M., Feinmanovskie lekiii po fizike, per. s anql., v. 1—9, M., 1976—78, D or f- man ZA. Q., Vsemirnan istoril fiziki s drevneİitpix ərən do konda XU PT stole- til, M., 1974: yenə onun, Vsemirnan istoril fiziki s nacala XQX do seredinı

v., M., 1979, Landsberq Q. S., Optika, t. 1—2, M., 1980: Robertson B., Sovremennal fizika v prikladnıx naukax, per. s anql., M., 85.

“FİZİKA VƏ RİYAZİYYAT TƏDRİ- Sİzk—4Azərbaycan məktəbi jurna- lına əlavə (1954 ildən) kimi Bakı- da nəpr olunan metodik məcmuə. İl- də 4 nəmrəsi cıxır. Əsas vəzifəsi orta umumi təhsil məktəblərinin fi- zika, riyaziyyat və astronomiya mucəl- limlərinə kemək etməkdir. Məcmuə- də fizika və riyaziyyat kursunun məz- mununa, tədris usullarına və vasi- tələrinə dair yeniliklər, qabaqcıl mӱəllimlərin ip təcrubəsi, alimlə- rin, metodistlərin və praktik i(tci- lərin yazıları, resp. ӱzrə elmi-prak- tiki konfransların, pedaqoji muha- zirələrin, seminar və mutpavirələrin materialları verilir. İllik orta tirajı 17—19,5 min nusxədir. Butun mӱttəfiq resp.-larda və 25 xarici əl- ə abunəcisi var. FİZİKA İNSTİTUTU—bax Azər- baycan SSR Elmlər Akademiyasının Fizika İnstitutu.

FİZİKALİZM —məntiqi pozitiviz- min konsepsiyalarından biri, R. Kar- nap, Neyrat ipləyib hazırlamıpq- lar. F. tərəfdarları hər bir elmin hər hansı muddəasının həqiqiliyi- ni onun fizika dilinə cevrilməsi imkanından asılı edirlər. Elmi bi- liyin vəhdəti, obyektiv həqiqilik prob- lemi elmin universal dilini axtar- maq ilə əvəz olunur. Unifikasiya edilmii dilin yaradılması və butun məvcud bilik sisteminin bu dilə tərcuməsi cəhdləri musbət nəticə ver: məmiidir.

FİZİKİ AYINMA—əmək vasitə- lərinin maddi kəhnəlməsi (darıl- ması, yeyilməsi), onlardan istifadə prosesində, yaxud onların boip dayan- ması (qalması) uzundən, təbiət TYB- vələrinin tə”siri (nəmlik və s.) və ya fevqəl”"adə vəziyyət (yanqın, dapqın

və s.) nəticəsində bu vasitələrin əz istehlak dəyərini və dəyərini tədri- cən itirməsi, F.a. muxtəlif forma-

.da olur: metalların mexaniki aiın-

ması, korroziyası və yorqunluqu, qur- quların deformasiyası, daqrılması və s. Fəaliyyətdə olan əsas fondla- rın F. a.-sı coxaldıqca, qalan xid- mət mӱddəti də qısalır, qalıq dəyəri azalır. Eyni zamanda, istehsal prose- sində F.a. bapq verdikcə əmək vasi- tələrinin dəyəri hissə-hissə yeni ya- radılan məhsulun ӱzərinə kecir və onların atpınmasına proporsional amortizasiya ayırmaları forması alır (bax Əsas fondların amorti- zasiyası). .

FİZİKİ KİMYA—fizikanın umu- mi prinsipləri əsasında kimyəvi ha- disələri izah edən və onların qanuna- uyqunluqlarını muəyyənlətidirən elm. F.k.-nın batlıca bəlmələri kimyəvi termodinamika, kimyəvi kinetika, kataliz, səth hadisələri və məhlul- lar haqqında tə”lim, kvant kimyası, molekul, ion və radikalların qurulu- pqu və xassələri haqqında tə”limdir. F.k.-ya kimyanın muhum bəlmələri olan kolloid kimya, elektrokimya, fotokimya, kristallokimya, radiasi- ya kimyası, fiziki-kimyəvi analiz və s. də daxildir. F.k.-nın bir elm kimi təpəkkulundə M. V. Lomonosov, Y. H. Vant-Hoff, C. Gibbs, V. Ost- vald, S. Arrenius, V. Nernst, D. İ. Mendeleyev və b.-nın beyuk xidməti olmutdur. M. V. Lomonosov kimyanın əsas qanunlarından maddə kutləsinin saxlanması qanununu (1748) və G. İ. Hess kimyəvi reaksiyalarda istilik cəmlərinin sabitliyi qanununu (1840) kətif etmiplər, P. Bertlo və Tomsenin termokimyəvi tədqiqatları F.k.-nın inkitpafına təkan vermiit- dir. V. Ostvald 1887 ildə Leypsiq un: tində ilk F.k. kafedrasını yarat- mı və ilk F.k. jurnalını tə”sis etmipdir.

F.k. ancaq 19 əsrin axırlarında mustəqil elm sahəsi olmupdur. əsrin 2-ci yarısı və 20 əsrin əvvəl- lərində F.k.-ya aid məsələlərin həl- lində, əsasən, termodinamik usullar tətbiq edilməsi, sistem və proseslə- rin bilavasitə mutpahidə olunan xa- rakteristikalarının eyrənilməsi, mo- lekulların xassələri və quruluiyla- rını tədqiq edərkən klassik fizika və klassik kimyəvi quruluif nəzəriyyə" si təsəvvurlərindən istifadə edil: məsi səciyyəvidir. Məhz bu devrdə ideal qazların hal tənliyi qəti mçƏY- yənləpdirilmit (D. İ. Mendeleyev, B. Klapeyronu, kimyəvi tarazlıra və faza tarazlıqına termodinamikanın tətbiqi məsələləri iplənib hazırlan- mıtp (C. Gibbs, 1. Vant-Hoff, V. Nernst, A. M. PPatelye, N. S. Kurna- kov, T. Tamman), makroskopik (“for- mal) kinetikanın əsasları eyrənil- mip (K. Quldberq, N. N. Beketov), reaksiyaların aktivlətmə enerjisi anlayılı irəli surulmui (S. Arre- nius), katalizə aid təsəvvӱrlər Ge- nipləndirilmipdir. Butun bunlar- dan əlavə, adsorbsiyanın əsas qanun- ları bu devrdə qəti formalapmıp1, durulaqpdırılmıi məhlulların elek trolitik dissosiasiya nəzəriyyəsi in- kipaf etdirilmint (F. Raul, Y. Vant- Hoff, D. P. Konovalov), qalvanik elementlər ucun elektrod potensialı anlayıpı elmə daxil edilmitdir.

550

FİZİKİ KİNETİKA

—d 3 oob:.m.Ğih6(0 06Ö(€£Oo—xNHUNH “PKK... ,..................

F.k.-nın inkipqafının bu mər- hələsində əldə edilmiyi tədqiqat nə- ticələri ammonyakın sintezi sənaye- sində, metallurgiyada, distillə və rektifikasiya proseslərində və sənaye- nin bir sıra baqpqa sahələrində tət- biq edilməyə baplanmındır. 19 əsrin sonları və 20 əsrin əvvəllərində tə- biətiqunaslıq sahəsində qazanılan mu- Hum nailiyyətlər—rentgen pquaları, elektron və radioaktivlik hadisələ- rinin kəpfi, spektroskopiyanın in- kipafı — F.:k.-nın yeni mərhələsi ucun əlveripli zəmin yaratdı. Atom və molekullarda elektronların hərə- gət qanunlarının (kvant mexanikası qanunlarının)muəyyən edilməsi kvant kimyasının yaranmasına gətirib cı- jardı, beləliklə kimyəvi rabitə, va- lentlik və kimyəvi birləmələrin qu-

ulupqu kimi məsələlərin nəzəri iza-

ı ucun prinsipial Yeni imkanlar acıldı.

- 20 əsrin 20-ci illərindən hesabla- nan muasir F.k. istər qeyri-uzvi ana- litik kimya sahəsindəki tədqiqatla rın, istərsə də kimya texnologiyası- nın yaranması və təkmillətdirilmə- sinin nəzəri əsaslarını verir. 20 əsrin 50—70-ci illərində F.k.-nın bəlmələrindən bir coxu sur”ətlə in- kipaf etməyə baplamındır. Muxtə- lif kimyəvi və fiziki proseslərdə, o cӱmlədən gӱclu energetik amillə- rin (u—pqualar, beyuӱk enerjili Hhis- səciklər axını, lazer pquaları və s.) tə”siri ilə molekul, ion və radikal- ların əzlərini aparmaları dəqiq usullarla ətraflı əyrəniliruz dis- sosiasiya, ionlatma və fotoionlatima enerjiləri tədqiq edilir: elektrik bopalmalarında gedən reaksiyalar, apaqıtemperatur plazmasının (plaz- mokimya) prosesləri və bərk cisimlə- rin xassələrinə səth hadisələrinin təqsiri mӱvəffəqiyyətlə eyrənilir, polimerlərin F.k.-sı, qazların elek- trokimyası və s. inkitpaf edir.

SRİ-də F.k.-ya aid tədqiqat i:1- ləri SSRİ EA Fiziki Kimya İn-tu,

N. S. Kurnakov ad. Umumi və Qeyri-

zvi Kimya İn-tu, Kimyəvi Fizika

n-tu və s. in-tlarda aparılır.

Azərb.SSR-də bu iplər Qeyri-uzvi və Fiziki Kimya İn-tunda və ali mək- təblərin muvafiq kafedralarında cəmləpdirilmitdir.

Əd.. Qladov V. M., Osnovı fizi- ceskon ximii, M., 1981.

FİZİKİ KİNETİKA—nəzəri fi- zikanın bəlməsi, termodinamik ta- razlıq halından cıxmın sistemlər- də yaranan prosesləri (məs., diffu- ziya, istilikkecirmə, əzluluk, elek- trik geciriciliyi, termoelektrik ha- disələr) eyrənir. FİZİKİ MODELLƏMƏ—modellə- mənin bir nəvu: obyektin və ya hadi- sənin eyrənilməsini onun eyni fizi- ki təbiətli modelinin eksperimental tədqiqi ilə əvəz etməkdən ibarətdir (bax Riyazi modelləmə).

FİZİKİ OXİYARLIQ—uyqun za- manlarda fəzanın uyqun nəqtələrin- də bir sistemin halını xarakteri- zə edən fiziki parametrlər coxluqu- nun digər sistemin uyqun parametr- lər coxluqu ilə mӱtənasib olması. Dəyitən gəmiyyətlərin hər birinə aid olan mutənasiblik əmsalı eyni zamanda oxtarlıq əmsalı adlanır. F.o. fiziki kəmiyyətlərin əlcu də- rəcəsi haqqındakı tə”limə əsaslanır

və fiziki modellətdirmənin əsası- nı təpkil edir. F.o.-ın əsas məsələ- si fiziki hadisələrin oxiarlıq kri- teriyalarının muəyyənləndirilməsi və onların kəmiyyəti ilə hadisələrin əzlərinin eyrənilməsidir.

.0. daha elementar və əyani olan həndəsi oxtarlıqın umumiləiqməsi- dir, həndəsi oxtarlıq oxtar cisim və ya fiqurların uyqun həndəsi ele- mentlərinin mutənasibliyidir, F.o. iki sistemin |uyqun fiziki parametr-

lər coxluqlarının muəyyən zaman və:

fəza daxilindəki mutənasibliyidir. Fiziki hadisə və ya sistemlərdə oxtarlırın təkcə bə”zi mustəqil kri- teriyaları məvcud- dursa, tam olmayan oxtarlıq bata du- pulur. Praktikada bu hala daha tez- tez təsaduf olunur. FİƏİZİKİ RƏQQAS —bax Rəqqas. FİZİKİ SABİT- LƏR,

Kəmiyyət

—

İstıq sur"əti İncə qurulut

funda- sabiti mental sabit- Elementar elek- lər — fizika trik yuku qanunlarına daxil Qylank sabiti olan və bir sıra hallarda fiziki

proseslərin və mik-

Avoqadro ədədi roobyektlərin əsas

Elektronun suku-

xarakteristikala- nNət Kӱtləsi rından biri olan ədədi əmsallar. Elektronun yukӱ-

Məs., ipıq sur”- əti, Plank sabiti, Avoqadro ədədi,

nun kutləsinə nisbəti

Mutonun sukunət

Ridberq sabiti və kutləsi

s. Həmasılı olma- x

rotonunsukunət

yan sabitlər, həm kӱtləsi Y

də onların kombi- nasiyası F.s. ola bilər. F.s.-in ədə- di qiyməti eksperi-

Neytronun €YKy- İ NƏT Kӱtləsi

Faradey sabiti

mentdən tapılır və muəyyən vahidlər Maqnit seli kvan- sistemi vasitəsi- tı

Ridberq sabiti

Bor radiusu

Elektronun komp- | ton dalra uzun- nyry

Nuvə maqnetonu

lə ifadə olunur. Əlcmə nəticələrin- dən butun F.s. toplusu ucun ən dəqiq və e”tibarlı qiymətlərin alın-

ması .S.-İN UZ- lapdırılması ad- Bor maqnetonu lanır: Eksperi- Bor maqnetonunda

ment texnikasının və fiziki nəzəriy- yələrin inkiyafı F.s.-in daha də- qiq qiymətlərinin alınması ucun Yeni imkanlar yaradır. F.s.-in qiymətlə- rinin dəqiqlədi- rilməsinin fiziki nəzəriyyələrin yox- lanmasında (eks- periment vasitəsi- nə), enuy TEXHHKa- sında və metrolo- giyada MYhYM Əhə- miyyəti var. |

FİZİKİ SAHƏ— materiyanın xu- susi nevlərindən biriy anlayından ilk dəfə M. Fara- dey elektrik və maq- nit hadisələrini əyrənərkən istifa-

elektronun maq- nit momenti

Nuvə maqneto- nunda protonun maqnit momenti

Elektronun maq- nit momenti

Protonun maqnit momenti

Bor maqnetonunda protonun maqnit momenti

Proton YuyH Hid- romaqnit nisbət

Universal qaz sa- biti

Boltsman sabiti

Stefan-Boltsman sabiti

Qravitasiya sabi- ti

də etmipdir. F.s. sonsuz sayda sər- bəstlik dərəcəsinə malik fiziki sis- tem kimi təsvir olunur. Hər hansı qariqtılıqlı tə”sirdə olan zərrəcik əz ətrafında muəyyən sahə yaradır və bu sahə vasitəsilə qariqılıqlı tə”- sir bir zərrəcikdən batqasına ətu- rulur. Hər bir qarpılıqlı tə”sir HƏBYHYH əzunəməxsus zərrəciyi var. Təcrubə gestərir ki, sahənin enerji- si və impulsu diskret dəyiiir, buna gərə də F.s.-yə qarı muəyyən zərrəcik və hər zərrəciyə qarptı bir F.s. qo- yulur. Elektromaqnit, qravitasiya, nӱvə və s. əəə F.s.-dir. F.s.-ni təsvir etmək ucun hər bir zaman anın-

a Uzlatpdırılmıp fundamental fiziki sabitlərin qiyməti

Vimapəcu Qiyməti s 299792458 (1,2) m-san—“1 a==2/hs | 0,0072973506 (60) a—1 137,03604 (11) e 1.6021892 (46).107-19, h 6, 626176 (36).10—34 ,.ca, h—h/2n 1,0545887 (57)-10 —34c-san NA 6,022045 (31)-1023 mol—1 me 0,9109 534 (47)-10—30 kə 5,4858026 (21)-10 —4 a.k.v. elme İ 1,7588047 (49). 100 k.k2”İ İ 1,883566 (11)-10—28 ,, tu 0,11342920 (26) bəla" “ 1,6726485 (86)-10 "27 4:

r 1,007276470 (11) a.k.v.

ma 1,6749543 (86) 10— 27, , 1,008665012 (37) a.k.v, Fz-NAe 9,648456 (27).103 k.xoa —İ Fs==h/2e | 2,0678506 (54)-10—156 Rəs 1,097373177 (83)-107m—1 as==ayA-Kşd 0,52917706 (44)-10— 10 x Mm 2Re ) 2,4263089 (40)-10—1 2,, Aç (2nzmaaş 3,8615905 (64)-10— 134, iy *h/2tr | 5,050824 (20)-10— 274.—–td—1 b.e) /2m, ) 9,274078 (36).10 “24,4 beluB 1,0011596567 (35) vr/əm 2,7928456 (11) ke 9,284832 (36) 10 “24,4..4—İ bp 1,4106171 (55).10— 26,. e,.:—İ Rr/Rv 1,521032209 (16)-10—3 Tr 2,6751987 (75)-10*san— tl| R 18,31441 (26) €.xo4—İ.K:—1 k="K|Ud |1,380662 (44)-10 —28 |—1 9—(s"/60)x İ 5:67032 (71).10—8 ik CVzsz vp-m 2 x — o

6,6720 (41)-10— 11, dz.gə-9

Kəmiyyətlər Beynəlxalq vahidlər sistemində verilmin- dir. Me tərizədə axırıncı rəqəmlərin orta kvadratik xətası

gestərilmitpdir,

FİZİOKRATLAR

551

da sahənin yerlətdiyi fəzanın hər nəqtəsində bir və ya bir necə fiziki kəmiyyət verilməlidir.

FİZİKİ TƏRBİYƏ—umumi tərbi- Yənin tərkib Hissəsi: insanın sar- lamlapdırılmasına, fiziki cəhət- dən duzgun inkipafına, iradəsinin məhkəmləndirilməsinə, zəruri hərə- kət, bacarıq və vərdiilərinin tək- millətpdirilməsinə yenəldilmiti SO- sial-pedaqoji proses. F.t. əqli, mə”- nəvi, estetik, əmək tərbiyəsi və poli- texnik təhsillə vəhdətdə, kompleks pəklində həyata kecirilir. F.t. də, ӱmumiyyətlə tərbiyə kimi cəmiyyətin umumi və daimi kateqoriyasıdır. Onun da məqsəd və vəzifələri, məzmun və forması ictimai-iqtisadi for- masiyaların tələblərinə uyqun ola- raq dəyipir. SSRİ-də və digər sosia- list əlkələrində F.t. kommunist tər- biyəsinin Tarkib Hissəsi olub, gənc nəsli kommunizm quruculuqunda fəal iptirak etməyə, əmək və təhsil pro-

sesində qarpıya cıxan cətinlikləri ,

Vətə-

aradan qaldırmarı bacarmaqa, olmaqa

nin layiqli mudafiəciləri hazırlayır. mu FİZİKİ CORRAFİYA—Yerin cor- afi qatı və onun struktur hissələri aqqında elm. Əsasən, Yeriunaslıq və landmaftiunaslıq hissələrinə bəlunur. Bundan əlavə F.c.-Ya ialeo- coqrafiya da aid edilir. F.c. elm- ləri qrupuna təbii muhitin ayrı-ayrı komponentlərini eyrənən elmlər—xeo- morfologiya, iqlimiqunaslıq, hidro- logiya, okeanoloxiya, qlyasiologiya, geokriologiya, torpaq coqrafiyası, biocorrafiya daxildir. Bunlardan “bə”ziləri eyni zamanda muvafiq təbiy- yat elmlərinin tərkibinə də daxil edilir (məs., geomorfologiya geolo- giyaya, biocoqrafiya biologiyaya və s.). F.c. kartoqrafiya, və iqtisadi cor- rafiya ilə də sıx əlaqədardır. F.c.- nın texniki, k.t., tibb və digər elm- lərlə əlaqədar olan və təbii-ərazi komplekslərinin muxtəlif Hissələri- ni əyrənən, onların. muhafizəsi və səmərəli istifadə yollarını aiykar edən tətbiqi sahələri də inkipaf et- dirilir.

a, fiziki-coqrafi ideyalar an- tik dəvrdə yaranmındır. Ye səthin- də mutpahidə edilən təbii hadisələ- rin mӱcərrəd izahını ilk dəfə qə- dim yunan filosofları vermitdir. E.ə. 6—5 əsrlərdə Yerin kurəpəkil- li olması ideyası və istilik quriaq- ları haqqında təsəvvӱrlər meydana gəldi. 15—17 əsrlərlə Boyuk corra- fi kəiflər vahid corrafi nəzəriyyə- formalaiması ucun zəmin Ya-

lərin ( ratdı. Yerin kurəpəkilli olması,

Dunya okeanının vahidliyi və s. Su- but edildi. 17—18 əsrlərdə fiziki-

coqrafi Hadisələrin eyrənilməsinə maraq daha da artdı. 19 əsrin 1-ci ya- elmlərin

fiziki-coqrafi

rısında | fizika, sonralar

inkipafında onun isə biologiya ilə sıx əlaqədar olma-

sı muӱhum rol oynamhipdır. Həmin əsr- də iqlimpqunaslıq, biocoqrafiya, hid- rologiya, geomorfologiya, torpaqpqu- naslıq elmləri formalaitmara baila- dı. 19 əsrin sonunda V. V. Dokucaye- vin əsərlərində muasir F. c.-nın əsası qoyuldu. Sonralar onun ardı- cılları zonadaxili bizik coin qanunauyqunluqları eyrənərək coqrrafi landiqaft nəzəriyyəsini irəli surdu- lər. L, S. Berq əsərlərində Land-

madi haqqında nəzəriyyəni ipləmiil, Dokucayevin təbii zonalar təqlimini inkipaf etdirmiidir. P. İ. Brounov (1852—1927) Yerin vuzə (coqrafi) ər- tuyu anlayıtlını irəli surmutidur (1913). 1914 ildə R. İ, Abolin (1886 — 1939) Yerin təbii kompleksləri sis- temini vermitdir. Həmin devrdə təbii muhitin bir sıra komponentlərinin kompleks halda eyrənilməsinə baila- nılmhpdır (A. İ. Voyeykov, Q. İ. Tanfilyev, A. N. Anucin və b.). Xari- ci əlkələrdə 19 əsrin sonu və 20 əsrin əvvəllərində coqrafi təsvirlərdə fi- ziki-coqrafi biliklərə boyuk Yer ve- rilməsinə baxmayaraq F.c. elmi fənn kimi hələ də formalaimamıdı. Beyuk Oktyabr sosialist inqila- bından sonra SSRİ-də muxtəlif tə- bin komponentlərin (iqlim, caylar, torpaq, bitki və s.) geniiy miqyasda tədqiqi həyata kecirilmisi, kompleks fiziki-coqrrafi problemlərə maraq artmındır. 20—30-cu illərdə F.c.- nın umumi nəzəriyyəsinin inkipafı ucun V. İ. Vernadskinin biosferə dair tədqiqatları beyuk əhəmiyyətə malikdir. 30-cu illərdə L. S. Berq və onun ardıcılları, həmcinin A. A. Qriqoryev və 6. F.c. nəzəriyyələrinin umumi istiqamətlərini ipləyib hazır- lamıplar. Muharibədən sonrakı il- lərdə landiaftiqunaslıq sahəsində tədqiqatlar genipləndirilmindir. Bununla əlaqədar təbii ərazi komp- lekslərinin taksonomiyası, landipaft- ların morfologiyası və təsnifatı, həmcinin fiziki-coqrafi rayonlai1- dırma məsələləri və s. tədqiq edilmii- dir (N. A. Qvozdetski, S. V. Kales- nik, F. N. Milkov və b.). Azərb.SSR- də fiziki-coerafi tədqiqatlarla, əsa- sən, resp. EA coqrafiya in-tu, ADU- nun və V. İ. Lenin ad. APİ-nin mu- vafiq kafedraları məpqul olur (mə”- lumat ucun bax Azərbaycan Sovet So- sialist Respublikası xususi cildin- dəki Elm bəlməsinin Fiziki coera- fiya Hissəsinə). Coqrafiya elminin batlıca olaraq sosial elm kimi qiymətləndirildiyi bir sıra kapitalist əlkəsində (ABİT, B. Britaniya, Fransa və s.) F.c. muada- sir nəqteyi-nəzərdən genit inkistpaf etməmipdir. F.c.-nın mahiyyəti adə- tən yalnız yer səthində təbiətin bə”zi elementlərinin eyrəlilməsi ilə məh- dudlapdırılır. SSRİ-də F.c. təbii- ərazi komplekslərinin sintezini ve- ən elmə cevrilmitidir. Muasir mər- ənənə FƏ.c.-nın əsas vəzifələri Ye- rin qatları arasındakı enerji və kutlə mӱbadiləsini, həmin qatların struktur dəytikənliyini, rutubət dəv- ranını, bioloji məhsuldarlıqını, təbii-ərazi komplekslərini və onlar- dan səmərəli istifadə yollarını və s, əyrənməkdən ibarətdir.

Ədə İsacenko A. Q., Razvitie qeoqraficesgix nauk, M., 1971, Zabe- lin İ. M., Fiziceskal qeoqrafin seqod- nd, M., 1973: Vaedenie v fiziceskuko qeoq- rafio, M., 1973, Konstruktinnal qeoqra- fil, M., 1976: Ocerki istorii qeoqrafi- ceskoN nauki v SSSR, M., 1976,

FİZİKİ İYƏXS (mulki huqu q- d a)—insanı mulki huquq və vəzifə- lərin subyekti kimi bildirmək ucun iplədilən termin. Huquqi :məxsin ƏK- sidir. Sovet mulki qanunvericiliyi

Fli.ə terminini cvətəndaiqə termini

ilə əvəz etmitdir. Huquq munasibət-

lərində imtirak etmək ucun vətənda- pın Yӱquq qabiliyyəti olmalıdır. FİZİKİ-KİMYƏVİ ANALİZ—ta- razlıqda olan sistemin fiziki xassə- lərinə və tərkibinə əsasən komponent- lərin qaripılıqlı tə”sir xarakteri- ni muəyyənləddirən tədqiqat ӰSULU. Əsasını XLX əsrin sonunda C. Gibbs, D. İ. Mendeleyev, Y. Vant-hoff qoy- mu, İ. S. Kurnakov və onun məktə- bi xususilə inkipaf etdirmiidir. F.-k.a.-də sistemin fiziki xassələ- ri, ən cox faza kecidi temp-rları (bax Termik analiz), istilik və elek- trik hadisələri, optik hadisələr ey- rənilir, sıxlıq, əzluluk bərklik və s. elculur. F.-k.a.-in əsas usulu Hal diaqramının (tərkib-xassə, tər- kib-temp-r, tərkib-təzyiq) qurulması və onun Həndəsi təhlilidir. 09.-k.a.- in əsasında C. Gibbsin fazalar qay- dası və N. S, Kurnakovun ardıcıl- lıq və uyqunluq prinsipləri durur.

Ardıcıllıq prinsipinə gərə sis- temin parametrləri, fazaların sayı sabit qalmaq pərti ilə, ardıcıl də- yitpdikdə xassələr də ardıcıldəyiptir.

Uyqunluq prinsipinə gərə sistemin hər fazası və ya fazalar birliyi hal diaqramında muəyyən həndəsi təsvirə uyqun gəlir. Sistemin tərkibini ar- dıcıl dəyitpdikdə onun komponent- ləri kimyəvi birlətmə əmələ gətirə bilər. Birlətmə sabit tərkibli (dal- tonid) olduqda və dissosiasiya etmədikdə hal diaqramında sinqulyar neqtə mulpahidə olunur. Dəyitən tər- kibli birləmlmənin (bertollid) əmələ gəlməsi likvidus və solidus xətlərinin toxunduqu maksimuma uyqun gəlir. Bu zaman hal diaqramında sin- qulyar nəqtə olmur.

Əd. Anosov V. £. un dr., Osnovı fiziko-ximiceskoqo analiza, M., 1976, Qladov V. M., Osnovı fiziceskon xi-

mii, M., 1981, FİZİKİ - KİMYƏVİ ANALİZ CSULLARI, analizin ins-

trumental usulları–vəs= fi və miqdarı analiz usulları: mux- təlif fiziki kəmiyyətlərin əlculmə- sinə (məs., fotometrik analiz, optik sıxlıq) əsaslanır, F.-k.a.uӱ.-na poten- siometriya, rentgen-quruluqi analiz, amperometrik titrləmə və s. aiddir. FİZİOQNOMİKA (yun. rhuzqovdpo- mike hə )axyn physiognomonike: phvsis —TƏÖHƏT, TəÖHH HCT€ ”nan-- gnomonikos —mə”lumatlı, fərasətli) — insanın fiziki xassələrinin təbii təmayulu- nu muçəyyənlətidirən elm. qədim və sonrakı dəvrlərdə insanın zahiri gərunuptu ilə xarakteri arasında zəruri əlaqə barədə tə”lim kimi təiək- kul etmipdir. F. muppahidələrinə hələ Qədim TPərq mədəniyyətində təsa- duf edilmii, antik dəvrdə isə bu, sistem iməklinə dutmulldur. İnsan uzunun bədənlə mutənasibliyi və xa- rakterik cizgiləri, jestlər, duruiq- lar, bədən quruluptu, qamət və s. təsnifatının batlıca unsurləridir. FİZİOKRATLAR (fr. physiocrates, yun. rhӱz15—təbiət-- Kqagoz—quvvə, ha- kimiyyət, həkmranlıq)—klassik bur- jua siyasi iqtisadı cərəyanlarından birinin nӱmayəndələri: 18 əsrin orta- larında Fransada yaranmın və mer- kantilizmə qaripı yənəldilmidi. Ba- nisi F. Kene, gerkəmli numayəndələ- ri A. R. Turqo, V. Mirabo, Q. Let- ron, P. Mersye de la Rivyer, P. Du- pon də Nemur olmuttlar, F. nəzəriy-

552

FİZİOLOJİ AKUSTİKA

— — — —......-“x—KoOoKOoOoOXxcX.x————————“—x—x—x—““““—“x“““.—.K.“.“.40UuE..xhRd4d4nB——uucsvu.r"—

yələri digər əlkələrdə də Yayılmıpl:- dı, F. merkantilizmi tənqid edərək gestərirdilər ki, həkumət ticarətin inkipnafına və pul yıqımına deyil, ctorpaq məhsulları bolluqu yaradıl: masına diqqət yetirməlidir. Onlar izafi dəyərin yaranması haqqında təd- qiqatı tədavul sahəsindən istehsal sahəsinə kecirmii və bununla da ka- pitalist istehsalının təhlili ucun əsas yaratmınlar. Lakin onlar isteh- salı əkinciliklə məhdudlaidırmınli- lar. İzafi dəyərin yalnız əkincilik- lə yarandıqını zənn edir və onun yeganə formasını—torpaq rentasını qəbul edirlilər. F. cəmiyyəti uc sin- fə ayırmımlar: məhsuldar sinif— numayəndələri cxalis məhsulə yaradır (yalnız əkinciliklə mətqrul olanlar daxildir), sahibkarlar sinfi—tor- paq rentası gətӱrənlər (torpaq sahib- karları, həkmdarlar və desyatin alan- lar daxildir), cfaydasızı sinif (əkincilikdən baiqa digzr əmək nəv- ləri ilə məpqul olanlar və xidmət sahəsində calıtnanlar daxildir). F.- ın siniflər nəzəriyyəsi proletariatı mustəqil və həqiqi məhsuldar sinif kimi inkar edir. F.-ın muhӱm xid: məti ondan ibarətdir ki, onlar bur- jua duӱnyagerutiu cərcivəsində kani- talı təhlil etmit və ilk dəfə ola- raq ictimai təkrar istehsalın təhli- linə cəhd gəstərmitplər. Baxınları- nın sinfi və tarixi məhduӱdluӱqӱna baxmayaraq F. kapitalist istehsal usulunun xususiyyətləri haqqında muӱ- hum nəticələr cıxarmınlar.

FİZİOLOJİ AKӰSTİKA, psi- xofizioloji akustika— akustikanın bəlməsiy insan və hey- vanların səsqəbuledici və səsəmələ- gətirici ӱzvlərinin qurululu və ipyi- HH əyrənir. izika və psixofizio- logiyanın metodları F.a.-nın metod- ları ola bilər. Məs., fizikanın me- todlarından bioloji mənnəli səslə- rin cihazla təhlil olunmasında, səs- lərin mӱhitdən reseptor huceyrələri- nə eturulməsinin eyrənilməsində, psi- xofiziologiyanın metodlarından isə insan və heyvanların səsə cavabzermə reaksiyalarının tədqiqində istifadə olunur. Bu metodlar vasitəsilə eiit-

mənin mutləq diferensial sərhədi, sə- SİN subyektiv (gurluqu, ucalırı, temp-ru və s.) və obyektiv (intensiv-

liyi, spektral tərkibi və s.) keyfiy- yəti, ayrı-ayrı neyronların və onla- rın birgə coxluqunun akustik siq- nallarda olan mə”lumatı mənimsəmə qabiliyyəti və s. eyrənilir.

İnsanın səs aparatının qurulu- punun və funksiyasının fiziki təh- lili nitq sintezi məsələlərinin həl- lində, insanla mapın arasında un- siyyət yarada biləcək qurquların ya- radılmasında muchum rol oynayır. FİZİOLOJİ MƏHLULLAR—sun”i hazırlanmın: məhlullar: duzun tər- kibinəvəosmotik təzyiqinə gərə qanın plazmasına yaxındır. Klinik prak- tikada (orqanizmin susuzlatmasında və s.) və təcrid olunmutt orqanlarda fizioloji eksperiment apardıqda i1- lədilir. F.m.-ı coxlu miqdarda ipt- lətdikdə daxili orqanların əedeminz səbəb ola bilər. F.m.-dan qanı əvəz edən maddə kimi istifadə etdikdə duz məhluluna qlukoza ilə birlikdə muxtəlif birlətmələr (irimolekullu polisaxaridlər, xususi yolla iplən- MH zulallar) əlavə olunur, Təklif

edən alimlərin adı ilə adlandırıl- mıpp bir sıra F.m. mə”lumdur. FİZİOLOJİ PSİXOLOGİYA — psixologiya elminin bir sahəsi: psixi proseslərin fizioloji mexanizmini eyrənir (bax Psixofiziologiya). Al- man psixoloqu V. Vundt cFizioloji psixologiyanın əsasları əsərində (1874) F.p.-nın mahiyyətini, əsas və- zifələrini ardıcıl inərh etmitdir. FİZİOLOJİ FUNKSİYALAR — insan, Heyvan və bitki orqanizmləri- nin, onların Həyat fəaliyyətini və ətraf mӱhitə uyqunlaqimalarını tə”- min edən mӱxtəlif istiqamətlərdəki fəaliyyəti. F.f. molekul, hӱceyrə, to- xuma, orqan və sistemlər, həmcinin tam orqanizm səviyyələrində eyrəni- lir. Heyvan orqanizminin sistem F.f.- ına tənəffus, ӱrək-damar, həzm, gər- MƏ, eapitmə, vestibulyar və s. funksi- yalar aiddir. Butun F.f.-ın əsasını fasiləsiz gedən maddələr mӱbadiləsi təipkil edir. F.f.-ın kompleks eyrə- nilməsində muӱqayisəli-tarixi mqtodun beəyuk rolu var.

FİZİOLOFOGİYA (yun. rhӱz15—təbiət |-...logiya, insan və heyvan fiziologiyası — orqanizmlə- rin, onların ayrı-ayrı sistem, orqan və toxumalarının həyat fzaliyyəti və fiziolo ki funksiyaların tənzimi haqqında elm. Canlı orqanizmlərin ətraf muhitlə qarpılıqlı fəaliy- yətinin qanunauyrunluqlarını, onla- rın muxtəlif ipəraitdə davranısqı- nı əyrənir.

F. biologiyanın ən muhum bəlmə- lərindəndir. Umumi, xususi və tətbi- ru F.ayırdedilir. Umumi F. mux- təlif orqanizmlər uӱcun ӱmumi olan fizioloji qanunauyeunluqları, can- lı varlıqların mӱxtəlif qıcıqlara reaksiyasını, oyanma, ləngimə və s. prosesləri eyrənir. Orqanizmdə elqk- trik hadisələrini elektrofiziologiya tədqiq edir. mrajki F. onurqalı və onurqasız heyvanların muxtəlif nəzlərində filogenetik inkipaf dəv- rundə gedən fizioloji prosesləri, yal F.-sı isə orqanizmin fiziolo- ji funksiyalarının inkiiaf qa- nunauyqunluqlarını ontogenez prose- sində əyrənir. Xususi F. heyvan- ların muxtəlif qrup və ya nəvlərin- də həyat proseslərində, ayrı-ayrı to- xuma və orqanların funksional-struk- tur xususiyyətlərini, onların xususi funksional sistemlərdə birləiimə qa- nunauyqunluqlarını tədqiqedir. Qə t- biqi F. canlı orqanizmlərin, XY- susilə insanın umumi və xususi fəz- liyyət qanunauyqunluqlarını əyrənir (məs., idman, əmək, qida, aviasiya F.- sı, kosmik F. və s.). F. tərti ola- raq normal və patoloji F.-ya bəlu- nur. Normal F., əsasən, saqrlam orqanizmlərin ipi qanunauyqrunluqla- rını, onun mӱhitlə qartılıqlı fza- liyyətini, dəzumluluk mexanizmlərini və mӱxtəlif amillərə adaptasiyasını tədqiq edir. Patoloji xəstə orqanizmin dəyipmitt funksiyaları- nı, kompensasiya proseslərini, ayrı- ayrı funksiyaların muxtəlif xəstə- liklərə uyqunlaqimasını, saqalma və reabilitasiya mexanizmlərini eyrə- nir.Klinik patoloji F.-nın bir qolu olub, Heyvan və insanların xəstəliyi dəzrundə funksional isti- qamətlərin fəaliyyətini aylınlaqtdı- rır. Biologiyanın bir :pe”bəsi kimi F, anatomiya, histologiya, embrioloq

giya, sitologiya ilə sıx əlaqədardır. F., muxtəlif xəstəliklərin profi- laktika və mualicəsi ucun onun mu- tffəqiyətlərindəv istifadə edən tibb elmi ilə daha sıx əlaqədardır.

F.-nın inkitafı tədqiqat metod- larının inkipafı ilə sıx baqlı- dır. Həmin metodlar, həmcinin fi- zika, kimya, riyaziyyat, kibernetika və s. elmlərin tədqiqat ӱsullarına əsaslanır. Bu, fizioloji prosesləri molekulyar və huceyrə səviyyələrində əyrənməyə imkan verir.

F.-nın bir elm kimi formalapq- ması qan dəvranını kəpf etmiiy (1628) ingilis həkimi U. Harveyin təcrubələrindən bailanmındır. 17 əsrin 1-ci yarısında fransız alimi R. Dekart və sonra (18 əsrdə) cex hə- kimi Y. Proxaska heyvan orqanizmi- nin Fəzliratindər flektor prinsi- pi kətif etməklə .-da materialist istiqamətin inkipafını daha da guc- ləndirmitlər. Reflektor nəzəriyyə sonralar rus fizioloqları İ. M. Se- cenov (19 əsrdə) və İ. P. Pavlov (20 əzə tərəfindən nəzəri və təcrubi cəhətdən genisti surətdə əsaslandırı- laraq materializmin elmi bunəvrələ- rindən biri səviyyəsinə qaldırıl- mınppdır. İ. M. Secenov mərkəzi si- nir sistemində ləngiməni kətif etmit (1862), sinir mərkəzlərində oyanmala- rın toplanması (summasiyya) Hadisə- sini acmıp, beyinin ipinin refleks tipində həyata kecirildiyini gestər- mipdir. İ. P. Pavlov fizioloji funksiyaların tənzimində sinir sis- teminin ustun rolu haqqında konsep- siya irəli surmuii, pərti refleks nə- zəriyyəsini və metodunu yaratmıpt, be- yin qabıqrının fəaliyyətində sistem- lik, dinamik funksional mozaikal- lıq xassələrini izah etmiyt, analiz- torlar tə”limini əsaslandırmındır. Onun ipləri ali sinir fəaliyyətinin əyrənilcəszinin materialist ezuluӱnu qoymutdur.

F.-da elektrofizioloji istiqamə- tin inkipafı alman alimləri E. Dyubya-Reymonun, K. Ludviqin, E. Pflugerin, Q. Helmholtsun, rus ali: mi N, 1, Vvedenskinin adları ilə baqlıdır. 19 əsrin balanqıcında sinir-əzələ toxumasının fiziologi- Yası genit əyrənilir. 20 əsrdə sinir oyanmalarının ion mexanizmləri sa- həsində əsaslı tədqiqatlar aparıl- mıpdır. Oyanmanın ion nəzəriyyəsi- nin iplənib hazırlanmasında rus alimi V. Y. Caqovets, sonralar əcnəbi alimlərlən A. Həjkin, A. Xaksli və B. Katsın tədqiqatları muhum rol oy- namıpdır.

F.-da neyro-humoral tənzim pro- seslərinin eyrənilməsi (K. Bernar, U, Kennon, L. A. Orbeli, K. M. Bı- kov, A. V. Tonkix, A, Q. Ginesinski və b.) bir sıra muhum kəiflərə gə- tirib cıxarmıpdır. Kanada alimi H. Selye stress haqqında tə”lim yarat- mıpdır. Funksiyaların sinir mexa- nizmlərinin təkamul və ontogenetik inkipaf qanunauyqunluqları L, A, Orbeli, A. İ. Karamyan və 6. tərə- finlən tədqiq olunmuqdur.

Beyinin elektrik fəallıqını ilk dəfə qeyd-etmitp rus tədqiqatcısı V. V. Pravdic-Neminskinin itlərindən sonra neyrofiziologiyada elektroen- siyiloqra dik metod sur”ətlə yayıl- mıpdır. vet alimi M., N. Livanov elektroensefaloqram analizinin ri

yazi usullarının iplənib hazırlan- masında cox ip gərmudur. Son dəvr- də F.-da sovet alimi P G. Anoxinin irəli surduyu funksional sistemlər nəzəriyyəsi orqanizmin reflektor me- xanizmlərinin ipini Öama nyınəKnə yeni bir mərhələ olmutpdur. Butun bunlar muasir fizioloji təsəvvurlə- rin məhkəmlənib daha da inkipaf etməsinə imkan vermipdir. |

Azərb.SSR-də F.-nın inkipafın- da A. Əmirov, S. Ocaqverdizadə, A. Qarayev, Q. Qəhrəmanov, H. Həsənov, PT. Taqıyev, Q. Qədirov və 6.-nın XxİD- məti YAYDI Onların ipiləri sa- yəsində . elmi interoseptiv muba- dilə refleksləri, beyinin limbik sisteminin emosional-motivasiya dav- ranıptında rolu, gərmə siqnalları- nın. beyinin muxtəlif səviyyələrin- də təhlil və uӱmumilətdirilmə pro- sesləri, visseral funksiyaların beyin qabıqında proyeksiyasının təkamul və fərdi inkitafı zamanı formalapq- ması qanunauyqunluqları və 6. fi- zioloji Padisələr haqqında yeni tə- səvvurlərlə zənginlətmidir. Azərb. fizioloqları FƏ.-nın tibb, k.t. və di- gər təcrubi sahələrə daha da yaxın- lapqması məsələsinin həllində bir sı- ra mӱvəffəqiyyətlər qazanmıntlar (an- tiheparin maddəsinin zavod pəraitin- də alınması texnologiyasının, hipo- qalaktiyanın preparativ tənzimi usul- larının, yeni qiymətli balıq hibrid- lərinin alınması və yetipdirilməsi- nin genetik-fizioloji əsaslarının iplənib hazırlanması və s.).

Muasir F.-nın əsas vəzifələrin- dən biri heyvan və insan orqanizmi- nin davranın və psixi fəaliyyətinin mexanizmlərini aydınlatdırmaqdan ibarətdir. Onun aktual problemləri sırasında beyinin kompensator xusu- siyyətlərinin imkanlarını muəyyən etmək, Lərəki funksiyalarının bər- pası mexanizmlərini dəqiqlətdirmək və onları tənzim etməyin yolları- nı tapmaq, ӱrək-damar fəaliyyətinin əsasında duran prosesləri muəyyən- ləpdirmək, mӱxtəlif ekstremal amil- lərin orqanizmə tə”sirini ətraflı surətdə tədqiq etmək, Yapla əlaqədar olaraq orqanizmdə batp verən sinir, somatik və visseral dəYitpiklikləri, onların səbəblərini əyrənmək və s. durur. İndiki dəvrdə fizioloji mə- sələlər, əsasən, tibb və k.t. praktika- sına kəmək etmək məvqeyindən iiilə- nib hazırlanır.

SSRİ-də izioloji tədqiqatlar SSRİ EA Ali Sinir Fəaliyyəti və Neyrofiziologiya İn-tunda (Moskva), SSRİ EA İ. P. Pavlov ad. Fiziolo- giya İn-tunda (Leninqrad), SSRİ EA İ. M. Secenov ad. Təkamul Fiziolo- giyası və Biokimyası İn-tunda (Le: ninqrad) və 6. elmi-tədqiqat ocaqla- rında aparılır. Təcrubi iplərin nəticələri bir sıra dəvri jurnallar- da cap olunur.

— Ədl Anoxin P. K., Ot Dekartad Tlannona, M., 1945: KomrosHnu X .“ Ocergi po istorii fizioloqii v Rossii, M.—L., 1946, Lanqe K. A., Razvitie i orqanizandin fizioloqiceskoh nauki v

SR, L., 1978, Vere paqin S. M., LipipkinN V. P., Sravnitelınal fi- zioloqin nervnoN sistemı bespozvonocnıx, L., 1982.

FİZİOLOGİYA İNSTİTUTU, Azərb.SSREA A. İ.Qarayev ad Fiziologiya İnstitu"“

FİZOSTİQMA

tu — insan və heyvanın fizioloji funksiyalarını eyrənən elmi-tədqiqat muəssisəsi. 1968 ildə Azərb.SSR EA fiziologiya bəlməsinin əsasında ya- radılmıpdır. Bakıdadır. İn-tun təpkilində A. İ. Qarayevin beyuk xid- məti olmupdur. İn-tda 3 ə Də (bu- raya 9 laboratoriya daxildir)—beyin və davranı:i, analizatorların təka- MY? fiziologiya ı və biokimyaq-ı: bioloji aktiv maddələrin fiziolo- giyası və farmakologiyası və 6 mus- təqil laboratoriya (beyin inteqrativ fəaliyyətinin fiziologiyası, resep-

siyaların biofizikası:, neyrokimya| təcrubi endokrinologiya, laktasiya- nın fiziologiyası və biokimyası:

gərmənin fiziologiyası) fəaliyyət KƏCTƏPHD. İn-tun patent-elmi mə”lu- mat ppe”bəsi var. İn-t davranıpnın, emosional-motivasiya formalarının, yəaddapqın neyrofizioloji və neyro- kimyəvi əsasları, beyinin analizator funksiyalarının ixtisaslatması və s, istiqamətdə elmi tədqiqat aparır. İn-tda təcrubi əhəmiyyəti olan elmi itpplərə də diqqət verilir. Antihepa- rin (196-li protamin-sulfat) dərman maddəsinin iplənib hazırlanmasında və istehsal olunmasında in-tun rolu beyukdur. Resp.-nın daxili su həvzə- lərində balıqyetitldirmə sahəsində faydalı təvsiyələr hazırlanmındır və ru atda tətbiq edilir.

İn-t Rİ EA nın uzunmuddətli cBeyinə və c Homeostazə proqramları: nın və sosialist əlkələrinin c4İn- terbeyinə proqramının fəal iptirak- cısıdır. cİnterbeyinə uzrə bap in-t- lardandır. İn-tun beynəlxalq əmək- daplıq əlaqələri ildən-ilə artır. İn-tda Azərb.SSR EA-nın 2 akad, 2 M. ӱzvu, 6 e.d. və 62 elmlər nami- zədi calıntır. Aspiranturası, elmi iurası var, cElmi əsərləriz nəpr edilir. İn-tda SSRİ-nin və xarici əlkələrin 30-dan artıq elmi tədqi- qat mərkəzi ilə kompleks tədqiqat HM" ləri aparılır.

Əd .: İnstitut fizioloqii imeni A. İ. Kapaena, B., 1983. FİZİOTERAPİYA (yun. rhcu55—tə- biət |- terapiya)—tibbin bəlməsis tə- bin və fiziki amillərin mualicə- irolilakqika məqsədi İLƏ tətbiqi.

. fiziki amillərin mualicə tə”- sirini eyrənir. nların mucalicə- profilaktika məqsədi ilə iplədil- məsini tə”min edir. SSRİ-də təbii kurort amillərinin eyrənilməsi tib- bin sərbəst bəlməsi olub, gkurortolo- giya adlanır və F. ilə birlikdə va- hid elmi fənn təpkil edir. Mualicə gimnastikası, masaj, mexanoterapi- ya ə bədən tərbiyəsinə aiddir. SSRİ-də F. anlayıptına altpaqıda- kılar aiddir: 1) muəyyən enerji nə- vunun bioloji proseslərin enerjisi:- nə transformasiyasından yaranan fi- ziki amillərin mӱalicə məqsədi ilə əyrənilməsi və tətbiqi—fiziko= terapiya (iptıq mualicəsi, elek-

terapiya, aeroionoterapiya və s.): 2) rə ii amillərin (su, torf, palcıq və s.) kurortlardan kənar, yə”ni xy- susi fizioterapevtik xəstəxana, po- liklinika və kabinetlərdə iplədil- məsi. Mualicə və orqanizmi məhkəm- ləndirmək məqsədi ilə təbii sarlam: lapdırıcı amillərdən (iqlim, gu- nətp, mə”dən suları, adi sular, mua- licə palcıqları və s.) cox qədim za- manlardan istifadə edilir, F, THÖ-

553

bin elmi-praktik bəlməsi kimi Beyuk Oktyabr sosialist inqilabından son: ra inkipaf etməyə bailadı. Rusiya: da F. və kurortologiyanın ii C. A. Brupteyn, İ. A. Semaiko, A. İ. Nesterov, N. N. Burdenko, Azərb.SSR- də Ə. Allahverdiyev, PT. Həsənov, PT. PQahmuradov, Ə. Huseynov, A. Quliyev və b.-nın adı ilə baqlıdır. Gergəm- li rus klinistlərindən N, İ. Piro- qov, S. P. Botkin, Q. A. Zaxarin, A. A. Ostroumov və 6. təbabətdə təbii mualicə və fizioterapevtik amillə- rin geniil tətbiqini təklif etmipt- lər. Fizioterapevtik amillərin tə”si- ri olduqca coxsahəlidir, belə ki, fi- ziki amillər aqrıkəsici, iltihab və spazma əleyhinə tə”sir gəstərir, qan və limfa dəvranını, maddələr muba- diləsini sur”ətləndirir, sinir-endo- krin sistemlərinin fəaliyyətini yax- ptılaqpdırır, turpqu-qələvi muvazinə- tinin tənzim olunmasına və s. iyərait yaradır. SSRİ-də F.-qa aid tədqiqat- lar *“Voprosı kurortologii, fiziote- rapii i lecebnoy fiziceskoy kulturı jurnalında, həmcinin cAzərbaycan Tibb jurnalı?nda nətr olunur. Əd. Pasınkov E. İ., Fiziotera-

pil, 4 izd., C.. 1980. . a“FİZKULTURA İ SPORTU—nəpt- oiyyat, 1923 ildə Yaradılmındır. oskvadadır. Nəpqriyyat idman təbliq edən elmi-metodik ədəbiyyat, turizmə, ovculuqa, pahmata və s. həsr olunmuyi kutləvi Kntab ALA, gerkəmli idman- cılar haqqında, həmcinin idmanın muxtəlif sahələrinə dair kitablar və almanaxlar, tə”lim-tədris vəsaiti, idman qəzet və jurnalları (4Fizkul- tura i sportə, c“Lyoqkaya atletika, c“Paxmatı v SSSRə) və s. buraxır. “PPərəf nipanıq ordeni ilə təltif olunmutidur (1973). |

“FİZKULTӰRA İ SPORTU—aylıq

kutləvi illustrasiyalı jurnal. 1922 ildən Moskvada cıxır. Jurnalda SSRİ və xarici əlkələrdə bədən tər- biyəsi və idman həyatı ipqıqlandırı- lır, həmin problemə dair elmi-kutlə- vi, publisistik və bədii yazılar, ocerklər, hekayələr, istehsalatda və evdə idman məiqələləri haqqında mə- qalələr dərc olunur. Jurnalda muttə- iq resp.-ların, o cӱmlədən Azərb, SR-in də idman həyatı ipıqlandırı- lır. Tirajı 520 min nusxədir (1984). FİZF (Eyqeai) Arman İppolit Lui (23.9.1819, Paris—18.9.1896, Sena və Marna departamenti, Vantey qəsri)— fransız fiziki. Paris EA (1860), London Kral Cəmiyyətinin (1875) uz- vu, Parisdəki Politexnik Məktəbi- nin prof. (1865—67). Muhum əsərlə- ri ontikaya aiddir. Fraunhofer xət- lərini aikara cıxarmap OK, b. ım: Fuko ilə birlikdə), yollar fərqi bəyuk olduqda, interferensiyanı mu- ipahidə etmək ucun usul təklif etmipt, gey cisimlərinin hərəkət sur”ətinin əlculməsi imkanını gestərmili, ipıq sur”ətinin tə”yini usulunu (Fizo çsu- ay) ipləyib hazırlamıil, hərəkət edən mӱhitin ipıqın yayılma sur"ətinə tə”sirini muəyyən etmii (Fizo təcru- bəsi), bərk cisimlərin geniilənmə əmsalını və ulduzların bucaq dia- metrini elcmək ucun interferensiya usulları itiləyi azırlamıtldır. FİZOSTİQMA (RhuszozNdta) — pax- lalılar fəsiləsindən bitki cinsi. Otlar, yaxud lianalardır. Tropik Af- rikada və Madaqaskar a.-nda 2—4 nevu

554

FİZOSTİQMİN

var. Vətəni tropik Afrika olan zə- hərli . (RH. cepepozitp) Hindis- tan və Braziliyada, az hallarda baqqa tropik əlkələrdə də becərilir. K a- labar paxlası adlanan toxu- munda alkaloidlər, o cӱmlədən fizo- stiqmin var. Fİ 3OCTMTMFİH, ezeri n—dərman preparatı: zəhərli fizostiqma bitki- sinin toxumlarından alınan alkalo- id. Urək əzələsinin yıqılmalarını gucləndirir, skelet əzələlərinin ii qabiliyyətini artırır. Sidik kisəsi- nin, baqırsaqların atoniyasında, qla- ukomanın mӱalicəsində iplədilir. FİY AIRIMI–-Bapq: Qafqaz sil- siləsində, Azərb.SSR-in (Vartalten r-nu) Daq.MSSR ilə sərhədində daq apqırımı. Hund. M. FİKOBİLİNLƏR (yun. rhӱ Koz — yosun--lat. I1115—əd) — qırmızı və gey-yattıl yosunların piqmenti (fi- koeritrinlər—qırmızı, fikosianin- lər—gey), xromoproteidlər qrupundan zulallar. Kristal pəklində alın- mhipdır. F.-in tərkibində 8594 amin- turpu, 59, karbohidrat, 4—596 xro- mofor olur. Yosunlarda F.-in umumi miqdarı 2094 -ə (quru kutləsində) ca- tır. Spektrin sarı-yapıl sahəsinin iplıq kvantlarını udur. Fotosintez- də iptirak edir. FİKOERİTRİNLƏR (yun. rhӱKoz— yosun -- equ(hodv—qırmızı)— fikobi- linlər qrupundan qırmızı piqment- lər. 3 nəvu (N, V və S) var. Əlavə fo- intetik piqmentlərdir. Mol.k. nəyə -dir. Qırmızı yosunla- ın fotosintezində iptirak edirlər. icik dalqalı iptıq bu piqment vasi- təsilə udulduqda fotosintez gӱclənir. FİKOMİSETLƏR (Rhusopusebez)— bədənləri cılpaq protoplazma kutlə- sindən ibarət miselisiz və ya coxnu- vəli birhӱceyrəli yaxpı inkitaf et- mipi miseliyə malik ibtidai gvbələk- lər sinfi. 1200-dək nəvu var. Cinsi coxalmaları qamet, cinsiyyətsiz co- xalmaları isə zoosporangilər daxi- lində Hərəkət edən və ya ekzogen ola- raq muxtəlif konidiya daptıyanlar uzərində hərəkətsiz sporlarla gedir. Cinsi coxalmalarına gərə ya- rımsinfə bəlunurdulər: oomisetlər və ziqomisetlər. Muasir təsnifatda bu yarımsiniflər ayrı-ayrılıqda mustəqil sinif kimi qəbul edilmiii- dir. Əksəri suda yaiayan saprofit- lərdir. Bir cox nəvləri bitki, heyvan və insanlarda parazitlik edərək, mux- təlif xəstəliklər tərədir. FİKOSİANİNLƏR (yun. rhӱKoz— yosun -- Kuapӧz—tund-gey)— fikobilin- lər qrupundan olan gey piqmentlər (fikosianin və allofikosianin). Əla- və fitosintetik piqmentlərdir. Mol. k. 134000 —273000-anp. FİKRƏT QOCA (Fikrət Gəyuzi otl Qocayevin təxəllusu) (d. 8.5. 1935, Atqdapq r-nunun Kotanarx k.)— Azərb. sovet pairi. Azərb.SSR əmək- dar incəsənət xadimi (1978), Resp. Lenin komsomolu mukafatı laureatı (1968). 1979 ildən Sov.İKP uzvu. M. Qorki ad. Ədəbiyyat İn-tunu (Moskqa) bitirmipdir (1964). “Qaqayı (1963), cHamıya borcluyamg (1965), “Dənizdə ay ciməndəz (1967), “Yatmadıqım gecə- lərdət (1970), *Gunlərin bir gunu (1972), FGul eMmpyə? (1975), €Əsymə məktub (1983) və s, toplularındakı ppe”r və poemalarında sovet adamları- nın mə nəvi zənginliyi, xalqlar dost-

luqu, beynəlmiləlcilik ideyaları, insan və zaman haqqında duiquncələ

əksini tapmıpdır. c Unvansız məktub- ları (1975) poeması Ernesto (Ce) Ge- varaya, “Xose Risalq (1981) poeması Filippinin milli qəhrəmanına həsr edilmindir. Lermontov, PTevcenko, Mejelaytis, İ. Volker, X. Risal və b.-ndan tərcumələri var. Əsərləri SSRİ xalqları dillərinə və bir sı- ra xarici dilə tərcumə olunmuyndur.

Əsərləri: İnsanlar arasında, B., 1975: İnsan xasiyyəti, B., 1980, Əmurdən səhifələr, B., : Nebo smotrit v mo- re, M., 1982, Solnecnın veter planetı, B., 1983.

FİKRƏT SADIQ (Fikrət Abbas oqlu Sadıqovun təxəllusus d. 30.5.1930, TPamaxı) — Azərb. sovet pairi. 1977 ildən Sov.İKP uzvu. Muasirlərimizin quruculuq əzmini, mə”nəvi zənginliyini, Azərb. təbiə- tinin gəzəlliklərini tərənnum edən cCıqırq (1963), *OӦmrun bir gӱnӱ (1965), “Dəniz kucəmizə gəlirg (1968), cSevgi yaqınlnı (1970), *“İpıqın ya- ui (1974), CAq cıqıru (1979) və s. pe”r kitablarının muəllifidir. Utpaqlar ucun də yazır: “Cırtdan ha- ra getmitdir?g (1971), “Bala Kirpi (1972), “Geydə nə var? ə (1978), “Gəey- dən alma dupqmədi (1982) kitabları, |Peyrləri SSRİ xalqları dillərinə və bir sıra xarici dilə tərcumə olun- mulpdur. Abay Kunanbayev, Y. Kupala, Y. Raynis, S. Mariak, Tofiq Fikrət və b.-ndan tərcӱmələri var. Azərb. Ya- zıcılar İttifaqı bədii ədəbiyyat təbliri burosunun direktorudur (1975 ildən).

Əsərləri: Yerdən geəyə umid. Pe”r- ir NRA B., 1981, BeuepHnan necHH,

FİKSAJ (Fr. Nxarey naT. fixus— məhkəm, bərgidilmit), sabitlət- dirici — fotoqrafik emulsiyanın apqkarlanmamın guӱmçiq-halogenidini suda həll olan kompleks duzlara ce- virən kimyəvi birlətmələr qarınmtıı- qı. F.-ların əsasını adətən tiosul- fatlar (baplıca olaraq notrium- tiosulfat) təikil edir. . sulu məhlul və ya pasta ipəklində tətbiq olunur. Bax həmcinin Fotoqrafik sabitləidirici. FİKSİYA (lat. bsNo—uydurma, xə- yal)—nəsə məvcud olmayan ppey, uydur- ma, yalan. Fikti v—həqiqət kimi qələmə verilən Yalan. FİKSİONALİZM — subyektiv-idea- list fəlsəfi konsepsiya, insan iqçuru- nu praktik cəhətdən haqlı, lakin o6- yektiv nəzəri əhəmiyyəti olmayan fik- siya sistemi hesab edir. Alman filo- sofu H. Fayhingerin (1852—1933) ya- radıcılıqında ifadəsini tapmıi- dır. F. Nitsienin baxımları və praqmatizmin idrak nəzəriyyəsi F.-ə yaxındır. F. idrakda istifadə olu- nan, lakin əslində birbaiya analoqu olmayan təfəkkur anlayıtqları və usullarını (ideal obyektlərin, mo- dellətdirmənin bə”zi formalarının qurulması və i.a.) mutləqlətdirir və buna əsaslanaraq in”ikas nəzəriyyə- sini inkar edir.

FİKTİV—bax Fiksiya.

FİKTİV KAPİTAL—qiymətli ka- qızlar iəklində olan kapital, sa- hibinə dividend, yaxud faiz iəklində mӱntəzəm gəlir KƏTYPMƏK huququ ve- rir. Real kapitalın kaqız dublika-

tıdır və kapitalın dəvranından kə- narda—fond birjasında tədavul olu: nur və qiyməti də orada yaranır. F.k.- ın qiyməti qiymətli kaqızlardan gə- urulən kapitallapqmıpnt gəlirdir. Fk. borc kapitaldan da fərqlənir: F.k.-da kapitalist istehsal munasi- bətlərinin fetiiizmi və tufeyzi- liyi əks olunur. FİKUS (Ejtsiz) — tut fəsiləsindən bitki cinsi. Həmiitəyatıl aqac, kol, bə”zən dırmapan bitkidir. Hund. 40 m-dək, diametri 3—9 m olur. Yar- paqları adətən tam, bə”zi nəvlərin- də uz. 60—70 sm-dir. Cicəkləri xır- da, cox vaxt bircinsiyyətlidir. Tro- piklərdə və hər iki yarımkurənin subtropiklərində, xususilə Cənub- PPərqi Asiyanın tropik meiyələrin- də, Malayya arxipelaqında, Yeni Qvi- neyada, Solomon a-rında 800-dən cox nəvu mə”lumdur. SSRİ-də, o cumlə- dən Azərb.SSR-də otaq bitkisi kimi kaucukverən F.-dan (R. eyaz- İsay istifadə olunur. Azərb.SSR EA Botanika baqının oranjereyala- rında benqalF.-u,dırmanan F. və s. nevlər becərilir. FİL..., FİLO..., ...FİL (iyH. phi- |eo—sevirəm)—-sevgiz, €CEBƏH?, € HOCT 5 mə”nalarını bildirən murəkkəb səz- lərin tərkib hissəsi (məs., filate- liya, filarmoniya, filologiya, bib- liofil—kitabsevər və C.).

FİL DİİYİ SAHİLİ, Fil Di- pi Sahili Respublikası (fr. Kӧraİtane de Cote d”lvoire). — Xmumi mə”lumat. Qərbi Afrikada, Qvineya kerfəzi sahilində dəvlət. Li- beriya, Qvineya, Mali, Burjina Faso və Qana ilə həmsərhəddir. Sah. 322,5 min km?, Əh. 9 mln. (1983). Paytaxtı Yamusukro (i.-dir (1983 ilədək Abi- can pt. idi). F.D.S. inzibati cəhətdən 26 departamentə bəlunur.

Dəvlət qurulumyu. F.D.S. resp.- dır. 1960 il Konstitusiyası (sonra- kı duӱzəlinlərlə) quvvədədir. Dəvlət və həkumət bapicısı əhalinin 5 il muddətinə secdiyi prezidentdir. Qa- nunverici hakimiyyəti Milli məclis (birpalatalı parlament) həyata keci- ir. g Kanat. Səthi, əsasən, dӱzənlikdir. 1Pm.-da plato, q.-də dar massivi (maks,. hund. 1752 m—Nimba d., əlkənin ən yuksək nəqtəsi) yerlətir. Faydalı qazıntıları: almaz, manqan, titan və dəmir filizləri, qızıl, neft və s. İqlimi c.-da ekvatorial, musson, iim.-da subekvatorialdır. Orta temp-r dekabr—apreldə 27—282S, iyul—sen- tyabrda 23—242S-dir. İllik yaqrıntı 1100—2300 mm. Ən bəyuk cayları: Kavalli, Sasandra, Bandama, Komoe. C.-da qırmızı-sarı laterit torpaq larda həmitəyaptıl ekvatorial Me" pqələr, (im.-da qırmızı laterit tor-

paqlarda hundurotlu sa- vannalar iikipaf et- mipdir. Meymun, fil, be- gemot, bəbir, mӱxtəlif antiloplar, vəhipi ca. mıP1, coxlu surunən və s. – "örən Ə ba bete, senufo, mandinqo və b. xalqlar yalpayır. Əhalinin təqr. 6396 -i yer- li ən”ənəvi dini e"tiqad- larını saxlamındır): 2394 -i musəlman, 14924-i xristiandır (1982). Rəs- mi dil fransız dilidir. Əhalinin 86,496-i k.t., bz TAR $ mepəcilik və balıqcı- lıq sahəsində calıniı " Orta sıxlıq 1 km?-də I. nəfərdir (1983), İri izə- hərləri: Abican (ətrafı | ilə birlikdə, 1,5 mln.- dan cox, 1982), Bvake, Daloa, Man və s. Tarixi mə”lumat. F. D.S.-nin qədim tarixi zəif eyrənilmitdir. Or- ta əsrlərdə burada tica- rət və sənətkarlıq inki- tpaf etmipt, 11 əsrdə sa- =—— lınmıp Konq it. 19 əsrin sonunadək Qərbi Afrika- da karvan ticarəti mər- gəzi olmutdur. Artıq 5 əsrdə F.D.S. ərazisində erkən feodal devlətləri mevcud idi. F.D.S. ərazisində məs- kunlaqpan avropalılar buradan qul, fil diii və s. aparırdılar. F.D.S. 1893 ildə Fransanın mustəmləkəsinə cevrildi: 1904—58 illərdə Fransa Qərbi Afrikasına daxil idi. F.D.S xalqları 19 əsrin sonu—20 əsrin əv- vəlində mustəmləkəcilər əleyhinə si- lahlı mubarizə aparmılnlar. İkinci dunya mӱharibəsindən (1939—45) sonra əlkədə milli azadlıq hərəkatının ge- niplənməsi nəticəsində (1950—51 il- lərdə beyuk xalq cıxınları ba ver- mipdiy Fransa həkuməti gӱzəttə getməyə məcbur oldu: 1958 ilin sent- yabrında F.D.S. Fransa Birliyi da- xilində dəvlət statusu aldı| 1960 il avqustun 7-də isə tam istiqlaliyyət qa- zandı. .D.S. 1960 ildən BMT-nin uzvudur. 1967 və 1969 illərdə həkumət əleyhinə xalq cıxıipları olmutdur. F.D.S. hekuməti imperialistpərəst xarici siyasət yeridir, xarici kapi-

talın əlkəyə axını nəticəsində F.D.S. yanə dəvlətlərindən (xususilə AB1P və Fransadan) asılı vəziyyətə

dutmulidur. 60—70-ci illərdəki mu- əyyən iqtisadi yuksəlindən sonra, 80-ci illərin əvvəlində Qərb elkələrinə kakao və qəhvə ixracının azalması və qiymətinin kəskin 1PəƏkildə apaqı dutpməsi (1979—82 illərdə kakao və qəhvə ixracında əldə edilən gəlir 4 mlrd. dollardan 1 mlrd. dollara en- di) əlkə iqtisadiyyatını cətin vəziy- yətə saldı, ipsizlik artdı, bir cox mçəssisələr baqlandı, Qərb elkələrin- dən asılılıq daha da gӱcləndi və s. 1967 ildə SSRİ ilə diplomatik muna- sibətlər yaradılmıtidı:, 1969 ildən F.D.S. həkuməti SSRİ ilə diploma- tik əlaqələri kəsmiidir.

Siyasi partiyalar, Həmkarlar ittifaqları. F.D.S. Demokra- tik Partiyası—1946 ildə ya- radılmıtqdır, yeganə və hakim par- tiyadır. F.D,S, Zəhmətkeilə-

2 əd |

s —Ves

FİL SUMUYU

ile” Ak ir xə Hi

“o

Re

L) ka

ə Tanda12 =Sunyanıi Mbaltıagro $ iz r? r -

vel Qu XDa s Hə 1 "ax / 4 BUAK Zvğnula k e” İN gün. S 77 00 Maparye "ok ə. m

ə milli qarış ADİ mTu fetucu D Buadıne, "ay YOL g Ər iə poBüneyünü x= Ume ” 1Dimbokro =

ə,

Lə

- k

Abenquruy 4 o -

ay:

= ü a |

akota “Divo Oaudaqı dem.

Breb

dem.

Maneçoxuso un. Y

Lauzap “ə

rinin Umumi İttifaqı (1962). İqtisadiyyat. F.D.S. aqrar əlkə-

dir. İqtisadiyyatında xarici (Fran- sa, ABP1) kapital ustundur. Qəhvə, kakao istehsalı və ixracına gərə dunyada qabaqcıl yerlərdən birini tutur. K.t. əlkənin ərzaqa olan tə- ləbatını tam edəmir. 1982/83 ildə təqr. 267 min t qəhvə, 352 min t ka- kao, təqr. 72 min m 6aHaH, 92 MHH m aHaHac, 157 MHH m maMöbır Bə C. HMcTEh- sal olunmutjdur. Heyvandarlıq zəif- dir. Sahil sularında balıq ovlanır. Sənaye, əsasən, k.t. xammalı e”mal edən xırda muəssisələrdən ibarətdir. İxracat məqsədi ilə almaz, qızıl, manqan və titan filizləri cıxarı- lır. 1980 ildən tpelf zonasında neft hasilinə bailanmındır. Qiymətli oduncaq nəvləri təlaruk edilir. D...- larının uz. 665 km, avtomobil yolla- rının uz. təqr. 48 min km-dir (1983), Əsas dəniz portları: Abican, San- Pedro. Abicanda beynəlxalq aeroport var. Kakao, qəhvə, oluncaq, pambıq və s. ixrac olunur. Nəql, və sənaye avadanlıqı, neft və neft məhsulla- rı, ərzaq və s. idxal edilir. Xarici ticarəti, əsasən, Fransa, Niderland ABİP, Venesuela, Yaponiya və AFR ilə: dir. Pul vahidi Afrika frankıdır. Səhiyyə. 1972 ildə elkədə əhalinin hər min nəfərinə dutpən doqum sayı 46, əlum sayı 22,7, hər min nəfər diri- dorulana gərə utaq əlumu 138 olmupt- dur. Orta əmur 41 ildir. İnfeksion və parazitar xəstəliklər. (sarı qız- dırma, malyariya, tripanosomoz və s.) geni Yayılmıtzpdır. F.D.S.-ndə 8.8 min carpayılıq 91 xəstəxana MYƏCCH- səsi, 350 həkim (əhalinin hər 12.310 nəfərinə 1 həkim), 91 əczacı, 26 di:t həkimi, 1213 tibb bacısı, 189 mama var (1971). Həkim kadrları Abican ni tibb fakultəsində hazırla- Maarif və elmi idarələr. Avropa tipli ilk məktəblər 19 əsrin axır-

Onun banisi iyair, | turq və fəlklorcu B. Dadyenin əsərlə- | ri afrikalıların milli azadlıq mu

555

larında acılmındır. Təhsil mud- dəti ibtidai məktəblərdə (6 yatpın- dan)6, orta məktəblərdə 7 (4--3) ildir. 1958 ildə Abicanda acılmıiy ali təh- sil mərkəzi 1964 ildə un-tə cevril: midir.

Un-t əlkənin əsas elmi mərkəzi- dir. Əlkədə Ləmcinin humanitar elm- lər mərkəzi (1960), Adiopodum elmi- tədqiqat mərkəzi (1946), tropik me- pəcilik mərkəzi (1962), kaucuk in- tu, tropik tədqiqatlar in-tu, gigiye- na in-tu və s. var.

Mətbuat, radio verilgiyləri, tele- viziya. Əsas dəvri nətrlər: fransız dilindəc Jurnal offisyel de la Kot- d”İvuaru (1894) Həftəliyi, “Frater- nite-matenə (1964), “Kontinanə (1980) gӱndəlik qəzetləridir. Mətbuat agent- liyi (AİP) 1961 ildə yaradılmıtndır. Radio mərkəzi Abicandadır (1949). Te- leviziya verilinlərinə 1963 ildən ba ihllanmınpdır.

Ədəbiyyat. F.D.S. xalqlarının (anya, baule, senufo və 6.) pifahi ədəbiyyatı (əsatir, əfsanə, naqıl, rə- vayət və s.) zəngindir. Yazılı ədəbiy- yat fransız dilində inkipaf edir. romancı, drama-

barizəsi ilə səsləpir. Nasirlərdən Age Loba (əsl adı Abobo Baule), Si- diki Dembele, pairlərdən J. M. Bon- yini, PT. Nokan, Moris Kone və ö, Ta- nınmınlar. Dadye və b.-nın bə”zi te”rləri Azərb. dilinə tərcumə olun- mutdur.

Xalq sənəti. Əlkənin bədii mə- dəniyyəti muxtəlif xarakterli (bə”- zən zərif və incə, bə”zən də kobud və sxematik) dəfn maskalarında ifadə olunmuzlidur. Oyma ornamentlərlə bə- zədilməsi, yaxud mӱxtəlif boyalarla rənglənməsi bu maskaların ifadə- liliyini daha da artırır. Əcdadla- rın və allahların aracdan gicik hey- gəlcikləri də hazırlanır. Məiilət əiyaları Həndəsi oyma, naxınlarla bəzədilir. Qızıl, tunc və misdən ha- zırlanan zərgərlik mə”mulatı, fi- qurlu kicik cəki daiları zərifli- yi ilə fərqlənir.

— Teatr. 20 əsrin 30-cu illərində yerli ziyalılar arasında həvəskar dərnəklər meydana gəlmiidi. cYerli teatrə (1938) həvəskar truppasının əsasında 1954 ildə “Mədəniyyət və folklor dərnəyiz yaradılmındır. 50- ci illərin ortalarındac Gey qurila- RI9, “Qropik baletə kollektivləri, sonralar teatr cəmiyyəti (1958), dram sənəti məktəbi (1959) təikil edilmiit- dir. Teatrlarda milli dramaturqlar- dan K. Qado, B. Dadye, G. Oyono və 6.- nın pyesləri tamaqpaya qoyulmutidur.

Əd.: Afrika. Zapadnal i Pentralh- nal Afrika, M., 1979 (seril “Stranı i narodı).

FİL SUMUYU, pirmayı—fil və mamontların diiii. Xırda və zə- rif sənətkarlıq mə”mulatı hazır- lamaq ucun mehkəm və qiymətli mate- rialdır. Sarıya calan aqrongli F.s. asan e”mal edilir, cilalanır, hamar- lanır və plastik ppəklə salınır. Ən yaxpı F.s. Afrikadan (uz. 3 m, cə- kisi 100 gq), həmcinin Hindistandan (uz. 2,5 m, cəkisi 75 kq) ixrac olu- nur. F.s, beynəlxalq bazarlarda yuksək qiymətləndirilir. SSRİ-də iri ma- mont diilərinə Sibirin (im.-i1,-İNDƏ-

506

M H/T TDİCBAPAVAPbI

ki coxillik donutluqlarda təsaduf edilir. Qədimdən məipət və sitayiii əi yaları, bəzək ipeyləri hazırlanan F.s. texniki məqsədlər ucun də iiylə- dilir. Azərb.-da F.s.-ndən hazırlan- mıqi muxtəlif bəzək ətyaları son Tunc devru (e.ə. 2-ci minilliyin 2-ci yarısı) abidələrindən—1895 ildə Qa- rabulaq kurqanından (Fuzuli), 1982 ildə isə Borsunlu k. (Mirbətir) ya- xınlıqındakı kurqandan tapılmı1l1- dır. Bu tapıntılar F.s.-nun tica- rət və mədəni əlaqələrdəki rolunu gesərir. |

FİL TİSBARALARI, nəhəng tısbaqalar — quru tısbaqaları fəsiləsindən ən iri surunənlər. 2 nəvu var. Əsl F.t. (Qezşido eyerhap- topus) alahaqos arxipelaqı a-rın- da yapayır. Zirehinin uz. m-dək bə”zən 1,5 m-dək), Hund. 0O,5 m-dən cox, cəkisi 100 kq-dək (bə”zən 400 gq?-dək) olur. Erkəyi diiisindən iridir. N ə- Həng F.t. (T. eysapksa) yalnız Hind okeanında Aldabra a-rında qalmıiq- dır. 17 əsrdən baplayaraq F.t.-nı in- sanlar (ətinə, yaqına, yumurtasına gərə), sonralar isə adalara gətirilən məməlilər cox qırmıpilar.

FİLA (yun. rhuye)—Qədim Yunanıs- tanda qəbilə-tayfa birlikləri: sonra- lar mahaltətkil edirdilər. F,-da ha- kimiyyət xalq məclisinə, aqsaqqallar pyurasına və secilən filobasilevsə th kədin baicısı) məxsus idi. Qul- dar dəvlətlərin inkipafı ilə tayfa F.-ları ərazi F.-ları ilə əvəz

olundu. oHRAnERnOH)A (Philadelphia) — ABİT-da, Pensilvaniya pqtatında HİƏ- hər. Atlantik okeanı yaxınlıqında, Skulkill cayının Delaver cayına tə- kulduyu yerdədir. ABP-ın iri səna- ye, ticarət, nəql., maliyyə, elm və mədəniyyət mərkəzlərindəndir. Əhəmiy- yətinə gərə əlkədə 2-ci (Nyu-Yorkdan sonra), idxalatına gərə 1-ci portdur. ƏH. 1,7 mln. (1980). Sənaye və energe- tika avadanlıqları, iri əlculu me- tal konstruksiyalar, boru, kabel is- tehsalı, radioelektronika, aviakos- mik, gəmi tə”miri, neft e”malı və neft-kimya sənayesi ustundur. Qoxucu- luq, tikipq, poliqrafiya, yeyinti, əcza- cılıq, lak və boya, hərbi, əlvan və qa- ra metallurgiya, nəql. mapınqayırma- sı sənaye sahələri inkipaf etmiil- dir. Avtomobilquratidırma z-dları: un-tlər (o cӱmlədən 1740 ildə təsis edilmiti Pensilvaniya un-ti), texno- LOJİ İN-t, incəsənət muzeyi, teatrlar və s. var. F. 1682 ildə salınmıntdır, 1800 ilədək AB1P-ın paytaxtı olmui- dur. F.-nın mərkəzində ratupya, ckəh- nə iəhərə hissəsində 18 əsrə aid bi- nalar qalmıtdır. İndependens-holl (1732—45, burcu 1750—51), Karpen- ters-holl (1768—70), Birja (1832— 34), Pensilvaniya Rəssamlıq Akade- miyası (1871—76) binaları, Fila- ldelfiya-seyvinqs fand sosayeti gey- dələni (1932), Pensilvaniya un-ti- nin tibb laboratoriyası (1957—61) ən Yaxtpiı tikililərindəndir. FİLANTRӦPİYA (yun. rhiap(hqorqa —insansevərlik, fit... - atihqoroz — insan) — yoxsullara kəmək, xeyriyyə- cilik.

FİLARMONİYA (fil...- harmoni- ya)—konsert təpkilatının adı. 19 əsrlə Avropa və Amerikanın bir sıra tpəhərlərində (Peterburq, Moskva, Berlin, London, Nyu-York və s.) yara-

dılan filarmonik cəmiyyətlər, əsasən, simfonik musiqini təbliq etmiiylər. 20 əsrdə buna bənzər cəmiyyətlər daha geniil yayılmını, Avropa sosialist əlkələrində F. dəvlət muəssisəsinə cevrilmindir. F. SSRİ-də musiqi əsərləri və ifacılıq ustalıqını, eləcə də estrada nevlərini (rəqs, bə- dii qiraət və s.) təbliq edən dəvlət tətpkilatıdır. İLlk F. Petroqradda (1921) və Moskvada (1922) təiqkil olun- mulidur. ..lar, həmcinin muttəfiq Repplolikalarda əlkə, vilayət və iyə- ərlərdə (iri mədəniyyət və sənaye mərkəzlərində) məvcuddur. Azərb.-da F. 1936 ildə təpkil olunmutdur (hə- min ildən M. Maqomayevin adını da- iıyır). Azərb. Dəvlət Filarmoniya- sı resp.-nın ən bəyuk konsert təpgi- latıdır. F.-nın nəzdində Simfonik orkestr, Mahnı və rəqs ansamblı, Rəqs ansamblı, Xor kapellası, simli kvartet fəaliyyət lin (1984). Bu- rada resp.-nın, SSRİ-nin, xarici elkələrin gerkəmli orkestr və an- samblları, solist və calqıcıları, MYFƏHHH və bədii qiraət ustaları və s, cıxıd edir, vaxtapırı abonement konsertləri və konsert briqadaları təpkil olunur. Azərb. F.-sının yara- dıcı kollektivləri, solistləri resp.- nın ipəhər və kəndlərində, SSRİ-də, həmcinin xarici əlkələrdə qastrol konsertləri verir. FİLATELİYA (fil...--yun, a(1eya— ədəniidən, gəmrukdən, rusumdan azad etmək)—marka və digər poct ədəniyi nipanlarından kolleksiya toplamaq. 19 əsrin 40-cı illərində yaranmıii- dır. 4“F.ə terminini 1664 ildə fran- sız kolleksiyacısı Q. Erpen iilət- mipdir. 1926 ildə Beynəlxalq F. Fe- derasiyası tə”sis edilmindir. SSRİ 1967 ildən onun uzvudur. SSRİ-də ilk filatelistlər cəmiyyəti 1918 il- də Moskvada yaradılmın, 1923 ildə U mumrusiya F. cəmiyyəti tə”sis edil- miidi. 1924.25 illərdə ilk Xmumrusi- ya F. sərgisi acılmıildı. 50-ci il- lərdə əlkənin bir cox ipəhərlərində filatelistlər birliyi yaradılmıpiqi, 1966 ildə Umumittifaq filatelistlər cəmiyyati (UFC) tə”sis olunmulidur. Azərb.SSR-də ilk filatelistlər dərnəyi 1957 ildə yaradılmıin, 1958 ildə Bakı iqəhər kolleksiyacılar cə- miyyətinə cevrilmiidi:- 1966 ildə UMFC-nin Bakı iie”bəsi kimi yenidən təpkil olunmutidur. Resp.-nın bir sıra filatelisti Beynəlxalq və U mum- mittifaq F. sərgilərində qızıl, gu- muti, burunc medallarla təltif edil- xipdir. Bakıda Beynəlxalq F. sərgi- ləri (“Bakı — Parisə, “Bakı—Sa- ayevoz, *Bakı — Krakovə, “SSRİ — ubaz), umumittifaq sərgiləri (“Mar- kalarda rəsmlərə, “Leninin ollurqru yerlərdəz, “Morfil-789,, s€CCPH— vətənimdirə və s.) gecirilmiindir. ƏƏd.: X mumittifaq filatelistlər cə- miyyəti fəalının məlumat gitabcası, B., “0, Vezir-zade A.,. Kataloq- spranocnik. Poctolıe marki Azerbandja- na, B., 1972, Vonxanski E., tovıe marki Azerbaddjana, M., sin B. M., Strana Filatelil, M.,

FİLATOV Antonin Cikolayevic (17. 8.1902, Oraniyenbaum, indiki Lenin- qrad vil., Lomonosov it, — 7.Z.1974, Leninqrad)—sovet cə ucan və hemato- loqu. SSRİ Tibb N. akad. (1966). SSRİ Devlət mukafatı laureatı (1953, 1975), 1932 ildən Leninqrad

Qankecurmə və Hematologiya İn-tun da, eyni zamanda Stomatologiya İn tunda, İ. P. Pavlov ad. 1-ci Tibb n-tunda kafedra mudiri olmuiidur. Təlqiqatı, əsasən, hemotransfuziolo- giya və cərrahlıq problemlərinə həsr olunmutidur. İlk dəfə SSRİ-də geri qankəcurməni tətbiq etmii (1928), to- xumaların konservlətvdirilməsi la- boratoriyasını təplkil etmi (1954), aterosklerozda zədələnmiii arterial damarda bərpa operasiyası aparmıiz (1957): troboemboliya xəstəliklərinə qariqı mӱbarizə məqsədi ilə mərkəz- ləpmip xəstəxana təipkil etmiidir (1968). F. qandan və qanı əvəz edən maddələrdən bir cox mualicə prepa- atları təklif və tətbiq etmiidir. H. İ. Piroqov ad. Cərrahlar Cəmiy- yətinin fəxri sədri (1970 ildən), Beynəlxalq cərrahlar assosiasiyası- nın (1958), urək-damar cərrahlırı cəmiyyətinin və s. uzvu (1969) olmuii- dur. Lenin ordeni, uc bapiqa orden və medallarla təltif edilmiiydir. Əsərləri: Rukovodstvo po pere- livanikə krovi, M.—L., 1940 (sovm. s V. 1Pamovım): Rukovodstvo po primene- ora krovi i kropezamenitelen, 2 izd., L., 1

FİLATOV Vladimir Petrovic (27. 2.1875, indiki Penza vil., Mixaylov- ka k.—30.10.1956, vəzi vakant atan Odessa)—sovet of- | 3 əş talmoloqu və cər- rahı. SSRİ Ti EA (1944) və USSR EA akad. (1939). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1950). SSRİ Doevlət mu- kafatı laureatı (1941). 1911 ildən Novorossiysk Un- THHHH KƏ3 xəstəlik- ləri kafedrası- = . nın prof. və mudiri, eyni zamanda (1936—50) Eksperimental Oftalmolo- giya İn-tunun (1965 ildən akad. V. P. Filatov ad. Elmi-Tədqiqat Gez Xəs- təlikləri və Toxuma Terapiyası İn-tu) direktoru ipləmitdir. F.-un buynuz qipanın transplantasiyası tədqiqatı dunyada məphurdur: o, yeni mualicə usulları (toxuma mualicəsi) iiylə- yib hazırlamındır. 4“Oftalmologiya jurnalımgnın təpkilatcısı və redak- toru olmusidur (1946). 4 dəfə Lenin ordeni, 2 bailqqa orden və medallarla təltif edilmini, SSRİ EA İ. İ. Mecnikov ad. qızıl medalına layiq gerulmutidur.

İzbr. trudı, t.

1—4, Kiev,

Filatov, M., 1969.

COMRBARAP (VVisteria sinensis)—nax- lalılar fəsiləsindən yarpaqı təku- lən iri araciəkilli lianalar. Və- təni Cindir. Uz. 15—18 m-dək olur. Yarpaqları təklələkvarıdır. Cicək- ləri sıx coxcicəkli cicək qrupun- da Yerlənir. Meyvəsi dərivarı qabıq- lıdır. SSRİ-də Krımın və Qafqa- zın Qara dəniz sahillərində, o cum- lədən Azərb.SSR-də dekorativ bit- ki kimi becərilir. XU. floribunda (Yaponiyada) və bir sıra baiyqa nev- ləri də F. kimi mə”lumdur. Coxlu becərilən formaları var. FİLDİNQ (Eye1|fFpd) Henri (22.4. 1707, Somersetiyir, Qlastonberi ya- xınlıqında, TParpem—Park — 8.10,

FİLİPPİN

ee" —— ln m

SD Lissabon)—ingilis yazıcısı, ingilis Maarifcilik ədəbiyyatının və realist Avropa ədəbiyyatının klas- siklərindəndir. Yaradıcılıqa ipair (“Maskaradg satirik poeması, 1728) və dramaturq (4“Paskvinı (1736), 41736- cı ilin tarix təqvimik (1737) kome- diYaları) kimi batlamındır. 4Co- zef Endrus və onun dostu Abraham Adamsın baqtına gələn macəraları (1742), “Mərhum Beyuk Conatan Uayl- dın tarixin (1743), xususilə, €Ta- pılmınn Tom Consun tarixiz (1749) VƏ S. romanlarında devrunun epik və real mənzərəsini yaratmıtdır.

Əsərləri: İzbr. tə 1— Mə. 3854: Farsı, M. ZM iə

Əd.:Pıxl ı İ. və bapqaları, XUTİ əsr xarici ədəbiyyat tarixi, B., 1970: SokolanskinNn M. Q., Tvorcestvo Qen- ri Fildinqa, Kiev, 1975.

FİLELLİNLƏR (fil...-- yun, Ng1- Yepezv—yunanlar)—geniip mə”nada —18 əsrin 00. əsrin əvvəllərində Os- manlı əkmranlıqından qurtarmaq uqrunda Yunanıstanın mubarizəsinə rəqbət bəsləyən Avropa və Amerika ic- timaiyyəti nӱmayəndələri: məhdud mə” nada Yunanıstan milli azadlıq inqi= labının (1821—29) iptirakcısı olan əcnəbilər.

FİLEMBRİOGENEZ (yun. rhӱyop— tayfa, cins, nev--embriogenez)—orqa- nizmlərin fərdi inkipafının gedi- ppində təkamul dəyipikliyi. Termini 1910 ildə A, N. Severtsov təklif et- midir. F.-in əsas qaydası ontogene- tik dəyipikliklərin filogenetik (tə- kamuli) dəyiptikliklərə nisbətən ilk əmələ gəlməsi barədəki anlayıntlar- dır: əgər ontogenezin gedipi dəyi- pilməsəydi, nəsillər də əz əcdadla- rından fermənməzdilər.

FİLİAL (son lat. Ey/ha118—oqulluq,

lat. E1(iz—oqul)—hər hansı təiki- gös

latın (muəssisənin, idarənin və s.),

FİLİZLİ DARLAR (alm. Eqqde- birge,), Krupne- Hori(cex di- lində Kqi5p6v hoqu)— ADR və CSSR sər- hədində dar silsiləsi. Uz. təqr. 150 km-ə, hund. 1244 m-ə qədərdir. Qneys, qranit, fillit, mikalı ipistlərdən təpkil olunmutidur. Dalqalı və ha- mar zirvələrinin səthləri cəmənlik- lər və torfluqlarla ertuludur. Fi- liz faydalı qazıntıların olması ilə əlaqədar sil:iləyə 4 F.d.ə adı veril- mipdir. İsti bulaqlar var. Qı-t id- manı inkitaf etmiiydir. FİLİZCAY KOLCEDAN-POLİME- TAL YATARI—Azərb.SSR-də yataq. Geoloji qurulutunda Alt—Orta Le- Yas qumlu-pistli cəkuntuləri ititirak edir. Filiz kӱtləsi morfoloji cə- hərnəH laya oxtar linza iqəkillidir. Uzanma və enmə uzrə sıxılmaya və genitlənməyə mə/ruz qalmıldır. Ya- taq mineral tiqinin yeknəsəkliyi ilə secilir. Yataqda iki mineralo- ji tip filiz kutləsi ayrılır: əsas, kolcedan və pirit-pirrotin. Filizlə- rin əsas mineralları pirit, pirro- tin, sfalerit, qalenit, xalkopirit, kvars və kalsitdir. Filiz kutlələri hidrotermal-cekmə və Hidrotermal- metasomatik mənitəlidir. | FİLİP (Philipe) ?Kepap (4.12.1922, Kann—25.11.1959, Paris) — fransız aktyoru. Teatrda ilk dəfə 1942 ildə cıxhın etmipdir. 1951 ildən Milli Teatrın (TNP) aktyoru olan F.-in səhnədə ən yaxtı rolu Rodriqo (Sid, P. Kornel) idi. Digər rolları: Hom-

Həmidi — v-a. ə

Bə ə lı ış Hu ə aaa R əə nər il 1 k I

" sək “ r 4 ə s A m "ür. : 2 m s, . . Şu ə l 2 "USA Ar

İ ke 2 kəz “a | rə k

YA 5- rı "səli İL. Bə FF şa dı YARİ , C. Yu ca İ i Bü. r 3 r. c ə i 5 “rur “ .. O "a Lİ “ 1 4 "a İ

yə”ni hyzuzu tuüəxcun Öp hiüccəcH ozaH (r təppkilat. F. həmin təpkilatın funk- gös

siyalarını natamam həcmdə, yaxud

onun yerlətdiyi yerdən kənarda yeri- ıı ö Yuan gərə F, zə

nə yetirir. Sovet SSR İttifaqı və mӱttəfiq resp.-la- rın qanunvericiliyi ilə muəyyən edi- lən qaydada acıla bilər. Mulki dəv- riyyədə F.-ın rəhbəri onu acmıp hu- quqi tpəxsdən aldırı e”tibarnaməyə əsasən hərəkət edir (Azərb.SSR Mul- ki Məcəlləsi, M. 29).

FİLİZ— iqtisadi cəhətcə tərkibin- dən metalların alınması məqsədəuy- qun Hesab edilən təbii mineral bir- ləqimə, *“F.ə termini bir sıra qeyri- metal faydalı qazıntılar (pyezo- kvars, fluorit və s.) ucun də inlədi- lir. F. bir filiz mineralından (m o- nomineral F.) və sənaye əhəmiy- yəti olmayan minerallarla muplayiət olunan bir necə qiymətli filiz mi- neralından ibarət (polimine- ral F.) olur. Dəmir, polimetal, mis və s.-nin F.-ləri daha geniii )a- yılmıpdır. F. ucun muəyyən edilmit ehtiyatların və qiymətli komponent- lərin minimum miqdarı, həmcinin mumkun ola bilən zərərli qatıpıqla- rın maks. miqdarı onun sənaye kon- disiyasını təpkil edir. Sənaye kon- disiyası F.-in tapılma ptəraitinin muxtəlifliyindən, həmcinin istehsal və eqmal texnikasından asılı olaraq dəyittir. | ə FİLİZ MƏ"*DƏNİ—acıq və ya yeral- tı ӱsulla filizcıxarma muəssisəsi,

ı al R r 5 nı

Lk" | 1 = = ili I c

J. Filip cFQırmızı və qarav fil: mində.

burq pahzadəsi (c Homburq mahəanə- si Fridrix, H. Exelcr) Lorenzacco (4“Lorenzaccogv, A, Myece), 26 Blaz (4“Rui Blazə, V. Huqo). 1943 ildən kinoda cəkilmit, c“İdiote (1946), cParma monastırı (1948), *Fanfan- Zanbaqəu (1952), cQırmızı və qaraz (1954), “Beyuk hərbi tə”limlərə (1955), cMonparnas, 1985 (1958), c“Qumarbazə (1959) və s. filmlərdə romantik, guc- lu, həyatsevər, qəhrəmani obrazlar yaratmımidır. 1956 ildə Y. İvenslə birgə cQTil Ulenipigelə filmini YETMİR (bali rolu əezu oynamısl- dır). 1969 ildə Sen-Denidə Jerar Filip ad. teatr acılmıpdır.

Əd2 Ann Filip, Bir gəz qır- pımı, B., 1971, Pmakov Q. D., Jerar Filip, L., 1974.

FİLİPVİL — Skikda (Əlcəzairdə) II.-HHH KEHMHHI ahı,

FİLİPOV Qripta (d. 13.7.1919, Ka- diyevka 11.,, SSRİ)—Bolqarıstan dəv- lət və siyasi xadimi. BXR Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1979). Mӱhacir bol- qar ailəsində doqulmutdur. 1936 il- də vətənə qayıtmındır. 1940 ildə Bolqarıstan Kommunist Partiyasına

(BKP) daxil olm dur: Bolqarıstan- da sosialist inqilabının qələbəsin- dən (1944) sonra muhum partiya və dəv- lət vəzifələrində ipləmitdir. Mos- kvada ali təhsil almındır. 1971 il- dən 1982 ilin martınadək BKP MK katibi idi. 1974 ildən MK Siyasi Burosunun uӱzvudur. BXR Xalq Məc- lisinin deputatıdır (1966 ildən). 1981 ilin iyunundan BXR Nazirlər PPTurasının sədridir.

FİLİPP || (yun. RHİ:rroz) (e.ə. 382— 336)— Makedoniya carı (e.ə. 359—336 1 Makedoniyalı İsgəndərin atası. Ma- kedoniyanın birlətdirilməsini baypa catdırmınq (e.ə. 359), Makedoniyanın siyasi, iqtisadi və hərbi rolunun guc- lənməsinə kəmək edən bir sıra isla- hatlar kecirmitidi (nizami qotun və donanma yaratmınt, Makedoniya faq lanqasını təpkil etmit, pul islaha- tı və s.). E.ə. 359—336 illərdə Fes- saliyanı, İlliriyanın bir hissəsini, Epiri və b. əraziləri ipqal etmiin- di. 338 ildə Makedoniyanın Yunanıs- tan ӱzərində hegemonluqruna nail ol-

mupdu. Saray qəsdi nəticəsində əl- duruliyttidur. P ..in qəbri Yunanıstanın Ve-

riya pi.-ndən 12 km c.-pi.-də Vergino k.-ndə akar olunmuidur (1979). FİLİPPİ| (Eehre) (21.5.1527, Val- yadolid—13.9.1598, Eskorial)—İspa- niya kralı |1556 ildən|. 11 F.-in si- yasəti ispan mutləqiyyətinin məhkəm- lənməsinə yardım gestərmii, Nider- landda ispan zulmunu arqırmıir, inkvizisiyanı piiddətləndirmindi. İngiltərə və Fransa ilə ri aparmıql, Portuqaliyanı İspaniyaya birlətdirmindi (1581).

oHnMAnn II (Philippe) AnBrycrT (21, 8.1165, Paris — 14.7.1223, MaHT — Fransa kralı (1180 ildən|. Muvəf- fəqiyyətli mərkəzlətdirmə siyasəti Ye- ritmi, Torpaqsız İoHandan fransız torpaqlarını (Normandiya və s.) geri almız, 1214 ildə Buvin yaxınlıqın- dakı dəyulpdə qələbə qazanmındı. 3-cu səlib yurupqunun baicıların- dan idi.

FİLİPP |C, Gezəl Filipp (1268, Fontenblo—29.11.1314, Fon- tenbloy— Fransa kralı |1285 ildən |. Əz ərazilərini genitpləndirmiit, pa- palıqı Fransa krallarından asılı vəziyyətə salmıqidı. İlk dəfə Baiq Ptatlar caqırmınd (1302), tampli- yerlər ordeninin papa tərəfindən ləev edilməsinə nail olmudu (1312),

F.İİLİPPİN, Filippin Res- publikası (KeribiKa ig Pili- pinas, Republic of the Philippines). Cmumi mə”lumat. Cənub-TPərqi Asi- yada devlət. Sakit okeanın q.-ində, Filippin arxipelaqındadır. Sah. 299.7 min km?, ƏH. 52 mln. (1983). Pay- taxtı Manila m.-nup. F. inzibati cəhətdən 56 əyalətə bəlunur.

6.5...

=

558

FİLİPPİN

Dəvlət qurulumyu. F. resp.-dır, 1973 il Konstitusiyası quvvədədir (sonrakı dəyitikliklər və əlavələr- lə). Devlət balpcısı prezidentdir), sə-

iyyət mӱddəti 6 ildir. Qanunveri- ci hakimiyyət birpalatalı Milli məclisə (200 deputat) məxsusdur. İC- ra hakimiyyəti prezidentə və baiq na- zirin ba lıRı İLƏ həkumətə məx- susdur.

Təbiət. F., əsasən, daqlıq ədkə- dir. Ən yuksək nəqtəsi Mindanao a.- nda Apo vulkanıdır (2594 m). HCoxluӱ puskurən vulkan var. Tez-tez zəlzələ olur. Ərazinin 1/4-indən azı ovalıq- dır. Faydalı qazıntıları: dəmir, xrom, mis, manqan filizləri, qızıl, nikel, gumutit, civə, neft və s. İqli. mi ekvatorial, ipm.-da subekvatorial M ssondur. Orta temp-r ilboyu c.-da 27—282Ş 1pm.-da 24—282S, daqlarda 15—202S-dir. İllik yaqıntı 1000— 4000 mm. İldə təqr. 20 tayfun qeydə alınır. Cayları qısa, coxsulu, asta- nalıdır. Laterit tipli tropik qır- mızı və sarı torpaqlar ustundur. Ərazinin 2/5-sindən coxu (əsasən, dar- larda) mepədir. Endemik bitkilər genipl yayılmımndır. Sahilboyunda manqrov kolluqları bitir. Meymun- lar, lemur, coxlu quii, şӱrunən və s. var. Milli parklar və qoruqlar ya- ralıpikitdir.

Əhali. Əhalinin 9096-dən coxu yerli xalqlar və tayfalardır (bax Filippinlilər). Visayyalar (4096 -dən cox taqallar (2196), Hnoknap (1276) və 6. iri xalqlardır. Mindanao a.- nın c.-unda morolar, daqlıq r-nlarda muxtəlif tayfa və xalqlar, Luson, Neqros, Mindanao a.-nda aetalar, həm- cinin amerikalılar, ingilislər, is- panlar da yapayır. Dindarların əksə- riyyəti xristiandır (9096-dən coxu), mӱsəlmanlar (morolar) və ən”ənəvi di- ni eqtiqadlarını saxlayanlar da var. Rəsmi dil taqal və ingilis dilləri- dir. Orta sıxlıq 1 km?-də təqr. 173,5 nəfərdir (1983), İpləyən əhalinin təqr. 2096 -i ipsizdir (1983). İppləyən əhalinin 5894-i k.t., meppə e”malı və balıqcılıqla məpquldur. Əsas ipə- hHərləri: Manila bə ı ilə birgə,

8 mln.-dan cox, 1982), Keson-Siti, Sebu, San-Fernando və s.

Tarixi ocerk, F.-in tarixi zəif əyrənilmitqdir. 14—15 əsrlərdə is- lam dininin yayılmaqa baptlaması Luson və Sebu a-rında, Sulu arxipe- laqında kicik knyazlıqların yaran- masına səbəb olmutdur. 16 əsrin 2- ci yarısında ispanlar F.-i ipeal etdilər. 17 əsrdə İspaniya mustəmlə- gəciləri əleyhinə dəfələrlə silahlı lar Sam eermipdir (1639, 1649 — 0, 1660—61 illər). 1744 ildə MYC- təmləkəcilərə qartpı bailanan usyan 85 il davam etdi. 1892 ildə A. Boni- fasionun yaratdıqı Katipunan gizli cəmiyyəti Filippin Milli Azadlıq İnqilabında (1896—98) bəyuk rol oy- nadı, inqilab nəticəsində F. mustə- qil resp. e”qlan olundu. Lakin ABPP1 gəmək bəhanəsilə F.-ə ordu yeritdi və Amerika — F. muharibəsindən (1899—1901) sonra əlkə ABPQ-ın mus- təmləkəsinə cevrildi. Milli azadlıq hərəkatının artması nəticəsində 1934 ildə AB1P F.-ə muxtariyyət verməyə məcbur oldu. 1941—45 illərdə Yapo- niya F.-i ipuqal etdi. F. Kommunist Partiyasının (FKP) rəhbərlik etdi. yi Hukbalaxap partizan ordusu əlkə-

nin mudaxiləcilər-

dən azad edilməsinə ====

də əsas rol oynadı. Milli azadlıq hə: rəkatının geniit- LƏNMƏSİ NƏTİCƏSİN- də 1946 ildə F, is- tiqlaliyyət qazan- dı. Lakin həkumət ABPQ-la bir sıra qeyri-bərabər muqa- vilə baqlamaqra məc-

sillə

FİLİPPİN o 150

-İndoneziya

bu olduy F.-də -—————— fonladan—2— ”hq–— AB1P-ın hərbi ba- —— ex” Mr 5 K6((Qq(——— zaları yaradıldı. ————cu—— AEA. | 2 — 1948ildəFKPnin = =, ika

rəhbərliyi ilə batpa Iİ

lanan kəndli usya- =ə—AC j- nı yatırıldıqdan —————— VA YA MAHH4ASz 5 — — — —— (1953) sonra (OKT —.—....1r.... züzoşdünə iyə : —=— amansız təqiblərə === 141 ———— MƏ”py3 du 1954 E —— ər -— nanə Q). təce — s —MaMoy 2“ 4 —— SEATO bə a QO- ———. Cənd 9 — Pala —— = ipuldu. Maocu cYe- = == ə ə lanan — yüz ni xalqordusu ilə === Osa = azi halə Kataral — hekumətqopunları — —— Aesol As ə ə — arasındakı silahvr İE—— ə et m ə a a : lı toqqupmalarnə. — = də — “ə ——

ticəsində1972ildə — = əlkədə fəvqəl”adə =

vəziyyət e”lan olun- —p--e-Hkje- du. 1973 ildə yeni : konstitusiya qəbul —— edildi, milli bur. |—

juaziyanın məna- ail feyini qorumaq məqə ə

ӱotfilinl |Redaktə

“onu xu kt

sədilə islahatlar kecirildi. 1981

g—E— 19 — 6 —1-İldilo kə“ gə = almal-syı—.3 o 4/--Bakӧlod—

o Puçerto-Prinsesa=—ahqros ü 4

— —-L

= | Polavan a— oa25 (8—| Filipp )- . “.—— —-,xQ,

..—

“San-Xose 2:

o. ”ç/.hunasam d.—— en

1052460: 6e00— PH. zl iL - I amayanqan

= =—cə —— —-Nanlaӧn al. //

ilin yanvarında = ə = Datu-Psanq

fəvqəl”adə vəziyyət : o. :

LƏRV olunsa da, 5 ə ta ——pamba =

siyasi və ictimai Kələk =

fəaliyyət ӱzərində I = =əitind-i =

əsas məhdudiyyətlər ə === nılmhildır. -=ə—-s——-hi-

saxla 2 dır N ——— A-EH-MH-3Y ——— —— Navio ə —o ə

F.-in c.-unda MY — .—— — — x-tull:o:-—— —— bd

səlman separat hə- rəkatını (Moro Milli Azadlıq Cəbhəsi) zəiflətmək məqsədilə gərul- mulp sosial-iqtisadi və hərbi tədbirlər əməli nəticə verməmitdir. Zəhmətkeit- lərin əz huquqları uqrunda və F.-də AB1P hərbi bazalarının yaradılması əleyhinə mӱbarizəsi genii xarakter almındır. 1983 il avqustun 21-də MY- xalifətin lideri, B. Akinonun əldu- rulməsi ilə əlaqədar əlkədə siyasi və- ziyyət kəskinlətdi, yuz minlərlə adam numayitə cıxdı, polis və ordu ilə toqquamalar ba verdi. F. BMT-nin uzvudur. 1976 ildən SSRİ ilə diplo- matik əlaqələr saxlayır. Son illərdə SSRİ ilə F. arasında siyasi, iqtisa- di (eyni zamanda ticarət və gəmicilik uzrə) və mədəni əlaqələr geniilən- mipidir.

Siyasi partiyalar, Həmkqrlar itti- faqları və digər ictimai təiykilat- lər. Millətcilər Parti- yası (1907), Yeni Cəmiyyət uqrunda Hərəkat (1978)—ha- kim siyasi koalisiya, lideri Ferdi- nand Markosdur. Liberal Par- tiya (1946) Moro Milli Azadlıq Cəbhəsi (1969)—mux- tariyyət run mubarizə aparan mu- səlman əhalinin mənafeyini mudafiə edir: Filippin Kommunist Partiyl- sı: Filippin Əmək Parti- yası (1983) Filippin De mokratik Partiyası (1982),

—–ə—--

Filippin Həmkarlar İt- tifaqları Konqresi (1975), Həmkarlar İttifaqları Milli Birli,yi(1954)—Umum:- dunya Həmkarlar İttifaqları Fede- rasiyasına daxildir. Filippin—SSRİ Dost- luq Cəmiyyəti (1972). İqtisadi-coqrafi ocerk. F. aqrar əlkədir. İqtisadiyyatında xarici (əsasən, ABPT, Yaponiya) kapital YCTYH- dur. Torpaqın cox Hissəsi iri sahib- karlara məxsusdur. Aqrar islahat hə- yata kecirilir. 1982/83 ildə 7200 min t cəltik, 3087 min TT qarrıdalı, 1981/82 ildə 48 min tə tutun, 132 min t abaka, 76 min tv qəhvə, 131 min t sitrus meyvələri, 1302 min 7 ananas, 4205 min t banan, 389) min 71 MAHTO və s. istehsal olunmumdur. Heyvandar- lıq yardımcı təsərrufat xarakterli- dir. Sahil sularında balıq ovlanır. Əsas sənaye sahələri: mə”dən, Yungul, yeyinti. Avtomobilquratidırma, kimYA, texniki rezin, metallurgiya və metal e”malı muəssisələri var. Qikinti ma- terialları, arac e”malı və karız sə- nayesi inkipaf etmitdir. Sahil su" larında neft cıxarılır. D.Y.-ları- nın uz. 1,4 min km-dən cox, asfaltlı avtomobil yollarının uz. 29 min Km- dir (1982). Əsas dəniz portu Mani- ladır. Manila it.-ndə və Maktan a,”

nda beynəlxalq aeroportlar var. Qənd, kokos palması məhsulları, əlvan me- tal filizləri, oduncaq, hazır .mə”mu- latlar və s. ixrac olunur. Matjın, avadanlıq, neft və neft məhsulları, sənaye xammalı və s. idxal edilir. Xarici ticarəti, əsasən, Yaponiya, ABİ1, AFR, Niderland, B. Britaniya, CO Yə Ərəbistanı və s. ilədir. SOSRİ ilə iqtisadi əlaqələri var. Pul vahidi pesodur. Silahlı quvvələr. F.-in silahlı quvvələri quru qopunları, HHQ və HDQ-dən ibarət olub umumi sayı 110 min nəfərdən coxdur (1980). Ali bapp komandan prezidentdir. Quru romyH- rl 70 min nəfər, mӱxtəlif si- lah və texnika, HHQ-də təqr. 17 min nəfər, 117 deyuiy təyyarəsi, HDQ-də, dəniz piyadası da daxil olmaqla 26 min nəfər, 200-dən cox muxtəlif hərbi gəmi var. Silah və hərbi tex- nikanın əksəriyyəti ABİ istehsalı- dır. Silahlı quvvələr secib caqırma əsasında komplektlətdirilir. Hər- bilətdirilmiyi təpkilatlar da var. Səhiyyə. 1975 ildə F.-də əhalinin hər min nəfərinə dutiən dəqum sayı 26 1, əlum sayı 6,9: Hər min nəfər di- ridoqulana gerə upaq əlumu 58,9 ol- mutdur. Əlum halları, əsasən, infek- sion (pnevmoniya, vərəm və s.) xəstə- liklərdəndir. Qarın yatalaqı, vəba, poliomielit, malyariya, pistosomatoz genip yayılmıtdır. Əlkədə 43,5 min carpayılıq (əhalinin hər min nəfə- rinə 1,2 carpayı) 764 xəstəxana, 10 dispanser, 14 min həkim (əhalinin hər 2,6 min nəfərinə 1 həkim), 19 min orta tibb ipcisi var. Həkim kadrlar 7 tibb məktəbində hazırlanır. Maarif. Məktəblərin coxu (əsasən ibtidai məktəblər) dəvlətə, orta və ali məktəblərin bir qismi katolik kilsə- sinə məxsusdur. Təhsil mӱddəti ibqi- dai məktəblərdə (pulsuz və icbari) 6 (pəhərlərdə) və 4 (kəndlərdə), orta məktəblərdə 4 (24-2), pepqə məktəblə- rində 2—4, ali məktəblərdə (9096 -i xususi) 2—7 ildir. F.-də Yalnız devlət un-ti var: Keson-Sitidə Filip- pin və Maravi-Sitidə Mindanao un-t- ləri. Beyuk kitabxanaları: Filip-

i ua — En L. 1 iə x7..0: it ani “ə Lə - kr Ə 0. £ - r ə arı 2— mn. sz oa

.—

Filippin. 1. Manilada dənizkənarı bulvar. 2. məhəlləsində. 3. Ada-kəndlərdən biri. 4.

FİLİPPİN

pin un-tinin kitab- xanası, Manilada Milli kitabxana və s. Manilada Milli ||, muzey, Santo-Tomas ıı".

” R Ra urma LL)

muzeyi var.

Elmi idarələr. Əlkənin beyӱk el- mi idarələri un-t- lərin nəzdindədir. Dəvlətə məxsus el- mi idarələrdən Nu- və Tədqiqatları Mərkəzi, Filip: pin İnkipaf Aka- demiyası, Milli Elm və Texnika İN- tu, Sosioloji Təd- qiqatlar Mərkəzi və s. fəaliyyət ges- tərir. Los-Banyos- da Beynəlxalq El- mi-Tədqiqat Cəltik İn-tu var.

Mətbuat, radio verilniyləri, tele- viziya. Gӱndəlik qəzetləri: “Bulletin tudeyə (1972), “Balitaə (1972), “Piplz tunaytə (1978) və s. Filippinz Nyus Eycensi mətbuat agentliyi 1973 ildə yaradılmınqdır. Radio və televiziya verilinlərinə həkumət nəzarət edir.

Ədəbiyyat. F. ədəbiyyatı yerli xalqların (taqal, ilok, pampanqan və s.), ispan və ingilis dillərində inkipaf edir. F. ədəbiyyatının ba- nisi F. Baltasar, taqal dilində ilk dı akula M. de Kastrodur.

spandilli F. ədəbiyyatının təpək- kulu X. Risalın adı ilə baqlıdır. 20 əsrdə taqal dilində ədəbiyyat daha da inkipaf etdi: L. K. Santosun ro- manlarında sosializm ideyaları təb- liq olunur. Sosial məvzulu əsərlər muəllifi A. V. Ernandes taqal ədə- biyyatının klassikidir. İngilisdil- li ələbiyyatı H. Q. Vilyu, N. Xoakin, N. V. Qonsales və 6. təmsil edir. F. yazıcılarının bə”zi əsərləri Azərb. dilinə tərcumə olunmundur.

Me”marlıq və təsviri sənət. F.- in ən qədim incəsənət abidələri (or- namentli keramika) Son Neolit dəv- runə (e.ə. 2—1-ci minilliklər) aid:

Sd

Manilanın Manila, Milli

yoxsullar yatayan muzey.

009

Luson adasında Mayon vulkanı.

dir. Xalq sənəti atrac və bambuk uzə- rində oyma, toxuculuq, tikmə, hərmə, zərgərlik sənətləri, maska və s. ha- zırlanması ilə təmsil olunur. Mu- səlman moro tayfaları arasında nə- fis iplənmi(i aqac və metal mə”mu- latları, mifoloji motivli divar rəsmləri, Həndəsi və nəbati naxıplı bədii parcalar geniyi yayılmındır. F.-in ən”ənəvi yapayını mənzilləri dirəklər (payalar) uzərində qurulub ustu palma yarpaqları ilə ertulən evlərdən ibarətdir. Mustəmləkə dəv- rundə iəhərlər salınmıit, istehkam- lar, kilsələr, monastırlar və saray- lar tikilmitdir. 19 əsrin 2-ci yarı- sı—20 əsrin 1-ci yarısında Mani- lada Qərbi Avropa və Amerika me”- marlıqı ruhunda binalar tikilmiit, vətənpərvərlik mevzusunda əsərlər ya- radılmındır (boyakarlar X. de Luno, 9, İdalqo, heykəltəramii G. Tolenti- no). 1930-cu illərdən filippinli me”marlar * fəaliyyətə batlamhidlar (P. Antonio, S. Konsyo, L. V. Loksin, A. Nakpil). Boyakarlar F. Amorsolo, K. Fransisko, V. Edades, A. Maqsay- say-Xo, K. Okampo, V. Manansala, heykəltərailar N. Abueva, E. Kast- rilyo xalqın əməyinə, əlkənin tari- xi, məitpəti və təbiətinə həsr olun- muqi əsərlər yaratmınlar. Musiqi. Muxtəlif adalarda Yapa- yan F. xalqlarının mahnı və ə rində onların etnik və dini fərqlə" ri əksini tapmıtidır. Xristianlıqı qəbul etmiti (16 əsrdən) və ispan tə = siri altına dupimuii xalqlar arasınq da muəyyən dəyiptikliyə uerramıiy xo” ta, xabanera, fandanqo və s. ispan rəqsləri mevcuddur. Musiqi alətlə: ri: bambuk və arac fleytalar (burun- la calınır), metal sinclər, Kudyapi (gitara nəvu), git-git və banduryi skripkaları və s. İspan katolik kil- sə musiqisi yayılmınidır. Profes- sional musiqi 19 əsrdən inkiyaf et- miidir. 1916 ildə un-t nəzdində kon- servatoriya, sonralar muxtəlif iyə- hərlərdə musiqi kollecləri və mək- təblər acılmındır. 20 əsr bəstəkar: ları milli musiqini inkitaf etdir: mək məqsədilə qədim folklor numu- nələrinə muraciət edirlər. Musiqi xadimləri: X. Silos, X., Estelya, A, Molina, F. Buenkamina, F. de Leon, X. Maseda, R. Romero, C. A. Dadap Bə 6. vFBayanihanə, *Filippineskası mahnı və rəqs ansamblı, c“Madriqalı

560

FİLİPPİN ADALARI

kamera XODY, CHM- fonik ork.-lər, muxtəlif musiqi cəmiyyətləri və s. fəaliyyət gəstərir.

. mədəniyyət mər- gəzinin balet trup- pası Bakıda qas-

trolda olmutidur (1980). Teatr. F. tea-

trında Cin, hind, ndoneziya, sonra- lar ispan və teatr ənənələri əksini tapmıtidır. Qədim F. teatr ta- mapaları kollek- tiv AHHMHCTHK ov- sunlardan ibarət olmuyl, mərasim rəqsləri ilə muila- yiət edilmisdir. spaniya mustəm- ləkəciliyi illərində formalaiymıil moro-moro macəra komediyası janrı indi də populyardır. F.-də Həmcinin karilyo (kelgə teatrı pyes- ləri), sarsuela tamatpaları geniiy ya- yılmımdır. Əlkədə həvəskar, təd- ris və yarımprofessional teatr trup- paları, 4“Bata-Batutak səyyar uplaq teatrı və s. fəaliyyət gəstərir. Kino. Mӱntəzəm film istehsalı- na 1919 ildən baqilanmındır. 4“Kənd qızık (E. İlaqanın eyniadlı sar- suelası əsasında) taqal dilində ilk bədii filmdir. 4“Cırılmıpq bayraq, cZulmət və ipıqə, “Sevimli Leron, Leronz, *Toranə,4Kehnə kilsənin sir- riz 20—30-cu illərin populyar film- lərindəndir. C. de Leon (“Həqiqət və xəyalə, “Niyə gecə qandan qırmızı- dır?ə, cXaranatU, “Dunyanın axırı- nadəkə), L. V. Avelyana (4“Paris ro- mansız, 4“Yoxsulıu, 4“Badayoıg) məphur kino rej.-larıdır. 50—60-cı illər- də F.-də əcnəbi kovboy, qanqster, seks filmlərinin tə”usiri ilə bir sıra ə yaradılmındır. 70-ci illərdə . kinosunda xalqın tarixinə, ən”ənə və incəsənətinə, muasir problemlərə meyl gӱclənmipdir (“Yanan torpaqa su verə, 1975, rej. O. Buenaventura, cNarkotik maddələr alvercilərini əldurunə, 1976, rej. C. Estrada), “Qadının taleyi (1983, rej, L, Gil- len). Kino sənəti akademiyası, dram məktəbi və s. fəaliyyət gəstərir.

Əd.: Filippinı. Spravocnik, M., 1979, Levtonova O). O., İstoril Fi- lippin. KratgiN ocerk. S., 1979: Zarubej- Has Asus. KOqo-Vostocnan Azil, M., 1979 (serin *Stranı i narodı?), İz filip- pinskoN pozzii XX veka, M., 1981.

FİLİPPİN ADALARI—Sakit oke- anın q.-ində arxipelaq, Filippin dəvlətinin yerlətdiyi ərazi.

FİLİPPİN KOMMUNİST PAR- TİYASI (FKP: Reqaıdo Kopip5- ta nd Filipinas)—1930 vn anrycTyH 26- na tə”sis edilmiil, noyabrın 7-də rəs- mi olaraq yaradıldıqı e”lan olun- muppdur. FKP-nin 1-ci qurultayı (1931) partiyanın Proqram və Nizam- naməsini qəbul etmiti, 1935 ildə Ko-

minternə daxil olmusqidur. FKP 1932—37, 1942—44

Di.

Luson adasında

)- illərdə gizli (19- raitdə fəaliy yət gestərmindir. 1938 ildə Filippin Sosialist Partiyası

ilə birlətmistdir. İkinci dunya mu- haribəsi devrundə (1939—45) yapon ipealcılarına qarpqı milli azadlıq

ə I. N Aq ə ə kk it ) hi. al x i

E . ül

R "uu ə Bə ən =

blə ə ni ba O b...

s R "Cı “ar “aç il .-——.... : -C = 1 . - məx. ə — Lə 3 ə g-- : ə am ü I "775

— Ə i

VB x..." 23 (x

terraslapdırılmıp əkin sahələri,

mubarizəsinə rəhbərlik etmiiidir. 1948 ildə FKP-nin fəaliyyəti yeni- dən qadaran edilmiyi, partiya gizli Hu HƏpaHTHHƏ KEHƏDƏK, həkumət əley- Hinə silahlı mubarizəyə balilamıl- dı. 1950 ildə FKP MK-nın butun uzvləri həbs olundu. 1956 ildə par- tiya həkumət əleyhinə partizan muha- ribəsini dayandırdı. 1967 ildə FKP tərkibində yaranan maocu qruplaima 1958 ildə hakimiyyət uqrunda mubari- zə ucun “Yeni xalq ordusuə yaratdı. Həekumət bundan istifadə edərək FKP və butun ictimai təpkilatlar uzəri- nə hucuma kecdi. FKP-nin 7-ci qu- rultayı (1977) “Filippin inqilabı- nın dinc yolla inkipaf etdirilməsi proqramınık qəbul etdi. FKP-nin 8-ci qurultayı (1981) partiyanın Proqram və Nizamnaməsində dəyiik- liklər etdi, ABPİY imperialistlərinə və Cin hegemoncularına qariqı mubza- rizə ucun Vahid milli antiimperia- list cəbhə Eriki təklifini irəli surdu. FKP numayəndə hey”əti kommunist və fəhlə partiyalarının Beynəlxalq Moskva muplavirəsində (199) iptirak etmii və orada ə olunan sənədləri bəyənmitpdir. FKP MK Bai katibi F. Makapaqaldır. Mətbuat orqanı aylıq c“Sulonqg (cİrə lik) məcmuəsidir.

FİLİPPİN MİLLİ AZADLIQ İNQİLABI (1896—98)—Filippin- də ispan mustəmləkəcilərinin ava- lıqına son qoymuti burjua-demokra- tik inqilabı. 1896 ildə A. Bonifasi- onun caqırılnı ilə bailanan usyan Filippinin bəyuk bir ərazisini ÖY- rudu. Usyana qopulan burjua-mul-

kədar dairələrinin rəhbəri Agi- naldonun bipcılıqı ilə mustəqil Filippin resp.-sı yaradıldı. 1898

nanə ABII Filippin hadisələrinə qa- rımdı |bax İspaniya— Amerika muha- ribəsi (1898)|. 1898 il iyunun 12-də ye- nidən Filippinin mustəqilliyi e”lan edildi. Amerika— Filippin muchari- bəsindən (1899—1901) sonra Filippin, ABPP-ın muӱstəmləkəsinə cevrildi. FİLİPPİN CƏKƏKLİYİ—Sakit okeanda cəkəklik. Filippin a-rının pp. yamaclarının ətəklərindədir. Uz. 1330 km, maks. dərinliyi 10265 m-dir. Dibi eni təqr. 1 km olan yastı duzən- likdən ibarətdir. - FİLİPPİNLİLƏR — Filippinin yerli əhalisi, qohum xalqlar qrupu. 50 mln, nəfərdir (1982), Filippin

dillərində danıpqırlar. Visayya, ta- qal, ilok, bikol və b. beyuӱk xalqlar- dır. Dindarların 9096-i xristian- dır. C.-da yaqpayan morolar Musəl- mandır. Daqlı tayfalarda ibtidai icma qurululqunun əlamətləri və ani- mist e”tiqadlar qalmaqdadır. Əkin- cilik, xӱsusən cəltikcilik, həmcinin balıqcılıq və sənətkarlıqla məi- quldurlar. Dӱzənliklərdə Yapayan ta- qalların əsasında vahid Filippin milləti formalapqır. |

FİLİPPOVA Antonina Mixaylovna

(19.2.1897, Oryol—8.4.1976, Volqo- qrad)—rus sovet aktrisası. Azərb. SSR xalq artisti (1943). Tula, Novo- sibirsk və s. it.-lərdə, 1935—50 il-

lərdə S. Vurqun ad. Azərb. Rus Dram Teatrında, 1950—56 illərdə M, Qor- ki ad. Volqoqrad Dram Teatrında cıxılp etmiidir. Rolları: Avqusti- na Yakovlevna (4Konsertə, A. Fayko), Sonya (*Dvoryanlarə, N. Poqodin), dayə (“Romeo və Culyettaə, V. PTekspir), Murzavetskaya, Qalcixa (“Qurdlar və qoyunlar”, eKyHahcbr3 TƏCCHDTƏD 5, A, OcrpəBckH), Kyrsap (eilləprHH cəhəpHə?, Ə. Məmmədxanlı), Qracova (“Xəzər uzərində pəfəqə, İ. Qasımov) və s. FİLİPCENKO Anatoli Vasilyevic, (d. 26.2.1928, Voronej vil., Liski Er əri ə ə ətliyi vq R-Nu, Davıdovka | a = qəs.)—SSRİ təyya- rəci - kosmonavtı, aviasiya gen.-m.-u. 1978), İki dəfə ovet

Qəhrəmanı (1969, 1974). SSRİ Dəvə tı (1981), 1992

atı :

R ə p y3- BY. 1950 ildə Cu- quyev Hərbi Aviasi- ya Məktəbini, 1961 ildə isə Hərbi Hava Akademiyasını (indiki Y. A. Qaqarin ad.) bitirmiti- dir. 1963 ildən kosmonavtlar dəstə- sindədir. 1969 il oktyabrın 12—17-də cSoyuz-78 kosmik gəmisinin komandiri kimi orbital kosmik ucuttda olmuin- dur (V. N. Volkov və V. V. Qorbatko ilə-birlikdə). Bu zaman cSoyuz-bə və cSoyuz-Və kosmix gəmiləri ilə qrup halında ucup həyata kecirilmit, el- mi-texniki tədqiqatlar və eksperiment- lər aparılmıtndır. 1974 il dekabrın 2—8-də c“Soyuz-16ə gəmisinin komandi- ri kimi Yenidən kosmosda olmutidur (N. N. Rukavitnikovla birlikdə). Ucup zamanı EPLAS proqramı uzrə hazırlanmın yeni birlətdirici aq reqat və onun aztomatikası sınaqdan gecirilmipdir. 2 dəfə Lenin orde- ni, 1 xarici orden və medallarla təl- tif edilmipdir. SSRİ EA-nın K. E. Siolkovski ad. qızıl medalına la- yiq gərulmutidur. FİLİSTİMLİLƏR (qədim yəhudi dilində peliitim)—e.ə. 12 əsrdə Ara- lıq dənizinin ip. sahilində MƏCKYH- laimız xalq. Yapadıqları ərazi Bibliyada Pelepet (Fələstinin adı da buradandır) adlandırılır. Bib- liya mənbələrinə gerə F. tor (Krit) a.-ndan kəcub gəlmələrdir. Dil qrupları mə”lum deyildir. 1969 ildə Appdodda F.-ə məxsus yazıla apkar edilmipdir. F.-in e.ə. 10— əsrlərdə yəhudilərlə apardıqı mu- haribələr Bibliyada əz əksini tap: mıpdır. E.ə. 8 əsrdə F. attıurlara, e,ə, 7 əsrin sonunda babillərə, e,ə.

—— r

-—.....

FİLM

561

6 əsrdə isə farslara məqlub olmuit, Makedoniyalı İsgəndərin hərbi sə- fərindən sonra tədricən ellinləil- Ə. (öy proses eramızın bailan- | a Yaxın bata catmılidır).

FİLYARİATOZ—insan və heyvanlar- da helmintozlar qrӱpundan xəstəlik: tərədicisi filyarilərdir. İnsan- da F., əsasən, tropik əlkələrdə ya- Yılmındır. SSRİ-də təsaduf olun- mur. Yoluxma mənbəyi xəstə insan, yaxud heyvanlardır. Xəstəliyi arvca- qanadlar, geyunlər və s. yayır. Onxo- serkoz, vuxererioz, brugioz, loaoz kiz mi aqır xəstəliklər tərədir. Qızdır- ma, dəridə səpgilər və yaralar, lim- fa damarlarının iltihabı, əllərin, ayaqların, xayalıqın son dərəcə beyu- məsi (cfil xəstəliyiz), gezlərin zə- dələnməsi halları ilə muppayiət olu- nur. Mualicəsi: ditrazin, an- tripol, desensibilizəedici dərman- lar. Profilaktikası: xəstə- ləri vaxtında mualicə etmək, həptə- ratı qırmaq vəs. Heyvanlarda (atlarda, qaramalda, qoyun, keci və dəvələrdə) bir cox əlkələrdə və SSRİ-nin cənub zonasında qeyd edi- lir. Heyvanların ən cox yayılmıil və qorxulu F.-u bunlardır: onxoser- koz, parafilyarioz və setarioz. FİLYARİLƏ (Epaqidae)—parazit həlqəvi qurdlar fəsiləsi. Tropik Afrikada olan Opshoseqsa (RPaqya) uo1uiyiz nəvunun ditisinin bədəni cox uzun—45 sm-dək, yoqunluqu 0,33 mm-dir. F.-in yetkin fərdləri insan və onurqalı heyvanların bədən boi1- luqunda, dərialtı sellulozda, limfa və qan damarlarında, YPƏKAƏ Yapyayır. Sahib orqanizmin qanında parazit surfəsinin olması, onun F.-lə yolux- ması əlamətidir. 80-dən cox cinsə daxil olan 380 nevun təxminən 10-u insanda filyariatozu yayan parazit- lərdir.

FİL yer (op. filiere, fil—nndb, can, məftil)—1) metalcəkmə stanında ii1- lək orqan: 2) kimyəvi liflərin hazır- lanması ucun matın detalı. Xırda depikli silindrik qapaq və Ya disk iəklində dӱzəldilir. Məhlul və Ya ərinti təzyiqlə detiklərdən kəci-

rilir. nı FİLLER (macar dilində (1Peq) — Mac.XR-in 1/100 forintə bərabər X pulu.

FİLLƏR 7 (EYerhalIdae)—xortumlu- lar dəstəsindən məməlilər fəsiləsi. Bə”zi sistematiklər F.-i Eyerhapi- pae yarımfəsiləsinə aid edirlər. İri heyvanlardır: bədəninin Hund. 3,5 m-dək olur: ən ətrafı 5, arxa ət- rafı 5, yaxud 4 barmaqlıdır. Ust do- darı və burnu birləiib ucunda burun dəlikləri və barmaqiyəkilli cı xıntı- ları olan xortum əmələ gətirir. Xor- tum toxunma, duyqu və tutmaq Orqanı- dır. Ditləri tədricən yeyilir və Rə. zinə ayrıları ra əə Bu cur nəvbə- ləimə F.-in həyatı boyu 6 dəfə olur. Kəpək diiləri yoxdur. Yalnız ust cənədə inkipaf etmiiy 2-ci kəsici diilər fil diiləridir. Bu diilər F.-in butun həyatı boyu beyuyur. Də- risi qalın (3 sm-dək) olub, seyrək cod tӱklərlə ertuludur. Muasir F. : cinsə mənsubdur: AsiyYa (Elephas) və Afrika F.-i (QoxodopK(a). Asiya - inin 1, Afrika. F.-inin 2 nəvu mə”- lumdur. .in vətəni Afrikadır. SSRİ ərazisində tapılmıiy ən qədim F. Ust Pliosen cəkuntulərinə aid-

ASE—-36, c. 9

dir. AqshH1F5Kodop cinsinə mənsub Qromov fili (A, gromovi) və onun nəslindən olan Cənub filidir (A. peq1hopa15). F. 70—80 il yalpayır. Cinsi yetkinliyə 17—20 yaında ca- tır. Boqazlıq dəvru 22—24 aydır. Balanın cəkisi 90 k?, hund. 1 m-dək olur. Bitki yeyir. Qidanı xortumu ilə toplayır. SUYU xortumuna yıqıb aqzına botaldır. Qida axtarmaq ucun cox beyuk məsafə (gundə 100 km-dək) qət edir. Bataqlıqdan, sıldırım dar yamaclarından asanlıqla kecir, Yax- iyı uzur. Surulərlə gəzir. Əti Yemə-

sorucudur. Partenogenez yolla coxa- lır. Kek və yarpaq F.-ları ən cox zərərlidir. Mӱbarizə təd- birləri: əkin materialının ekə spertizası, onun heksaxloran, brom” metil və s. insektisidlərlə dezinfek-

siyası, fillokserayadavamlı tənək (meynə) qələmləri əkmək vəs. | FİLLOKSERALAR (RhuPoxeq1dae)

—mənənələr yarımdəstəsindən cucu (hətərat) fəsiləsi. Uz. O,5 mm-dən

7 mm-dək olan xırda, azhərəkətli ba- iyı, sorucu aqız aparatı olan heyvan- lardır.

akit halda qanadları bu-

Fillər: 1—Afrika fili: 2— Asiya fili.

2 Asan əhlilətir. İnsanlar tərəfindən xeyli qırıldıqrından

muhafizə olunur. Fil diilərindən (fil sumuyu) muxtəlif bəzək ieyləri hazırlanır.

tə AR. r

FİLLİT (yun. rhӱ Pop—yarpaq)—əsa- sən, serisitdən, yaxud xloritdən təii- kil olunmu:i sıx, iistli metamor- fik suxur. Tərkibində həmcinin qı- rıntı kvars dənələri, bə”zən albit kristalları da iitirak edir. Rəngi tund-boz, yaxud qara olur.” Gilli iistlərin metamorfizmindən əmələ gəlir. Metamorfizm dərəcəsinə gərə gilli iqistlərlə mikalı iistlər ara- sında kecid suxurdur.

FİLLODİ (yun. 1 bali lak killi)—saplaqın enliləərək yarpa-

qa oxpar.forma alması. . bir cox Si Ya akasiyasında, sənada, SSRİ-də isə cənub lərgəsində təsa-

duf edilir. F., gərunur ki, transpi- rasiyanın azalmasına səbəb olur. FİLLOKLADİLƏR (yun. phyllon— yarpaq-- GLadoz—budaq, zoq)—bitkilər- də yarpaq funksiyasını daiyıyan ipək- linidəyitmiii zoqlar. F., əsasən, qu- raq yerlərdə yayılmın muxtəlif fə- silədən olan bitkilərdə təsaduf edi- lir. Bə”zi bitki morfoloqları F.-i yalnız tezbəyuyən yastı yarpaqaoxiyar formalı zoqlara, gecbəyӱyənləri isə kladodilərə aid edir, bə”ziləri isə bunları bir-birinin sinonimi adlan- dırırlar.

€OHnRROKCEPA (Viteus vitifolii)—Mə- nənələr fəsiləustluyundən cucu, tənə- Yin ən təhlӱkəli zərərvericisidir. Xarici və daxili karantin obyekti- dir. Vətəni ABPQ-dır. 19 əsrin 70-ci İLLƏrinDdəƏ ƏKİN Materialı ilə Rusi-

2 yaya gətirilmindir. Moldaviyada, Cə-

pub-Qərbi Ukraynada, Zaqafqaziya resp.-larında, o cӱmlədən Azərb.SSR- də, həmcinin 1Pimali Qafqazın bə”zi r-nlarında yayılmındır. Bədəni də- yirmi, sarı-Yapıl, uz. 0,8—1,2 mm, gəzləri qıomızı, xortumu sancıcı-

2

kӱluӱb yastılapır. Qonur və yappılım- tıl substrat rəngindədir. Bədəni qısa tukcuklərlə ərtuludur. İnkipya- fı natamam olub, nəsil nevbələtməsi ilə gedir. Mayalanmın dipiilər 1 yumurta qoyur. Palıdda, pekanda (Ame- rika qozunda) və uzumdə rast gəlir. Dunyada 12 cinsə mənsub 60-dək, PTi- mali Amerikada 40, SSRİ-də 89, o cumlədən Azərb.SSR-də 1 nevu mə”lum- dur. Ən təhlukəlisi tənək F.-ıdır— Viteus (Dactylosphaera) vitifolii (əv- BənKH anbı Phylloxera vastatrix). Mə- dəni bitkilərə, həmcinin armud fil- lokserası (RH. riq1), palıd yarpaq fillokserası (RH. soseypea) və s. zərər verir. |

FİLLOMEDUZALAR (RhuPotpediza) —aqrac qurbaraları fəsiləsindən quy- ruqsuz suda-quruda yapayan heyvan cin- si. .Bədəninin uz. 6 sm-dir. Uust tərə- fi, adətən yapıl, yanları və ətraf- ları cox vaxt qırmızı, narıncı, Ya- xud bənəvtəyidir. Mərkəzi və Cənu- bi, Amerikada 30 nəvu yayılmındır. Həyatının cox hissəsini hyHAYP arau- ların bapında kecirir, barmaqları- nı nazik budaqlara və yarpaqlara ilipdirir. Kurusunu enli yarpaqa bukur, yaxud yarpaqlar arasına təkur.

ngipafı 3— kundur.

FİLLOFORA (RhuPorhoqa) — qır- mızı yosunlar cinsi. Hund. 50 sm- dək olan tallomu ləvhəvarı, sadə, yaxud iaxəlidir. Diploid xromosom- lu qeyri-cinsi faza kecirən azəemurlu qametofit ӱzərindəki karposporlar- la coxalır. Soyuq və mulayim dəniz- lərdə 19-dək, SSRİ-də 5 nəvu var. Qara dənizdə bir HƏBYHƏ rast gəli- nir. Aqar-aqar və ona oxiyar karragi- nin hazırlanmasında istifadə edilir. FİLM (ing. E1tp—lent, plyonka )— na gestərilmək ucun lent (plyon- ka) ӱzərində ardıcıl yerlətdiril- mip vahil sujetli fototəsvirlər (kadrlar) silsiləsi: kino əsəri. Mua- sir kinematoqrafiyadakı əsas nəvlə-

562

ri: bədii film, televiziya filmi, multiplikasiya F.-i (bax Multipli- kasiya Yə xronikal-sənədli F. (bax Sənədli film), elmi F, (bax El- mi kino, Elmi-kutləvi kino), tədris F.-i (bax Tədris kinosu), kinohəvəs- karların yaratdıqrı F, F.-lər janr və məvzu əlamətlərinə (tarixi, komik, macəra və s.), cəkilitp və proyeksiya- lanma usullarına (səssiz, səsli, ar- qara, rəngli, genipekranlı, geniit- formatlı, panoramlı, stereoskopik və s.) gərə də qruplaidırılır (bax Genimekranlı kino, Geniiformatlı kino, Panoramlı kino, Poliekran kia no). Mikrofilm, test-film, reklam F.-i, suvenir eH və s. — xususi tə”yinatlı F.-lərə aiddir. FİLM İSTEHSALI, film və telefilmlər istehsalı— kinematoqrafiyanın əsas sahəsi. Film kinostudiyalarda istehsal olunur. Filmin nəvunə (bədii, xronikal-sə- nədli, elmi-populyar, tədris, multi- plikasiya və s.) gerə ixtisaslatmınp kinostudiyalar da var. İstifadə olu- nan kinematoqrafiya sistemləri və texniki vəsaitlərdən asılı olaraq kinofilmlər ar-qara, rəngli, geniyi- ekranlı, genipformatlı, stereosko- pik, poliekran və s. nevlərə ayrılır. Son illər SSRİ-də F.i.-nın elmi təpkili sahəsində geni it aparı- lır, buraxılan filmlərin yalnız ideya-bədii cəhətinə deyil, texniki sə- viyyəsinin yӱksəldilməsinə də xususi ikir verilir. FİLM SURƏTİ—kinofilmin kinoaq teatrlarda nuӱmayit etdirilmək ucun istifadə olunan pozitivi. FİLMOSKOP (film-- ...skop)—dia- filmin hərəkətsiz ppəkillərini ekra- na proyeksiyalamaq və ya onlara kicik okulyardan baxmaq ӱcӱn aparat. FİLMOSTAT (film-- yun. 5a(ӧv— dayanan, tərpənməz)—film rulonla- rının (uzərinə kinolent sarınmıil diyircəklərin) saxlanıldıRrı metal ikaf, kinolentin qurumaması ucun F.-ın icərisində nəmlətdirici məh- lul hopdurulmuiq: məsaməli material saxlanılır. FİLMOTEKA (film--yun. (heke— saxlanılan yer, anbar)—filmlərin, eləcə də filmlərə aid materialla- rın (neqativ, pozitiv, fonoqram və s.), sənədlərin (ssenari, rə”y, fotoqra: iİYa və s.) toplandırı və qorunub sax- landıqı mӱəssisə, Yer. F.-da saxla- nılan kino əsərləri elmi cəhətdən eyrənilir, sistemlətdirilir, lazım olduqda bərpa edilir. FİLOKRAT SCULHU (e.ə. 346)— Muqəddəs muharibədən (e.ə. 355—346) sonra P Filipp ilə Afina devləti arasında Pellada (Makedoniya) bar- lanmıpq sulh | Afina numayəndə he)”ə- tinin bapcısı Filokratın (Philok- qa(ez) adı ilə adlanmılqdır). F.s.-nə gərə Afina P Filippin Xalkidika y-a-nı ital etməsi ilə razılatdı, Frakiyadakı mulklərindən (Xerqo- nesdən batqa) məhrum oldu və Makedo- niya ittifaqına qopuldu. FİLOGENEZ (yun. phylon—Həcmun, cins, nev--...genez), Filogeniya — orqanizmlərin tarixi inkitaf pro- sesi. *F.ə9 terminini alman təkamul- cusu E. Hekkel 1866 ildə təklif et- mipdir. F. prosesini və onun qanu- nauyrunluqlarını filogeneti- ka eyrənir. F.-in eyrənilməsində əsas vəzifə heyvan, bitki və mikroorqa-

FİLM İSTEHSALI

nizmlərin təkamulu dəyipilmələri- nin rekonstruksiyası, bunun əsasında onların məniyəyi və eyrənilən orqa- nizmlərin daxil olduqu taksonlar arasında qohumluq əlaqələrinin mu- əyyən edilməsindən ibarətdir. İngi- lis təkamulcusu U. Qarstanq 1922 ildə F.-ə dair anlayıtplları durustlətdi- rərək onları bir-birinin ardınca gələn nəsillərin ardıcıllırı kimi (valideynlər—uptaqlar—nəvələr) izah etmitdir, Bu ideyanı İ. TPmalhauzen inkipaf etdirmit, F.-ə ontogenez- lərin tarixi icrası kimi baxmıiq- dır. F.-in eyrənilməsi təbii siste- min qurulupunun, təkamӱl nəzəriyyə- sinin inkipafının və ayrı-ayrı tak- sonomik qrupların daha dərindən ey- rənilməsinin əsasını təpkil edir: bu, tarixi geologiya və stratiqrafiya ucun əhəmiyyətlidir.

Əd. İblokov DA, V., Osufov A. Q., Əhvolopionnoe ucenie, M., 1981, FİLOLOGİYA (filo...--...logiya)— Yazılı abidələri eyrənən humanitar elmi fənn: həmin abidələrin məzmun, dil və dr baxımından təhlili əsa- sında 0), bu və Ya digər cəmiyyətin mə”- nəvi mədəniyyətinin tarixini və mahiy- yətinitədqiqedir. F.qədim Hindistan, Cin, Yunanıstan və Romada meydana gəlmitdir. Əvvəllər F.-da siyasi ta- rix və mədəniyyət tarixi, etnoqrafiya, arxeologiya, sənətiqunaslıq, ədəbiy- yatiqunaslıq, dilcilik fənləri vəh- dət təpkil etmitdir. 15 əsrdə antik dəvr abidələrinin eyrənilməsi ilə əlaqədar F.-nın sərhədləri geniyi- ləndi. 17—18 əsrlərdə F. qədim mə- dəniyyəti (dil, ədəbiyyat, tarix, fəl- səfə və incəsənəti, onların qariyı- lıqlı munasibətlərini) əyrənən fənn kimi təpəkkul tapmınidır. Milli- mədəni hərəkat nəticəsində tədricən ayrı-ayrı klassik F. sahələri (al- man, roman, slavyan F.-ları və s.) yaranmınidı. Fənlərin diferensia- siyası ilə əlaqədar F, anlayıtının məzmunu da dəyitimiyi, o, xalqın dil- də və bədii ədəbiyyatda təcəssum olu- nan mədəniyyətini əyrənən elmlər məc- musu kimi anlatılmaqra bailamıin- dır (bax Dilcilik, Ədəbiyyatiqunas- lıq, Mətniunaslıq). 19 əsrin 1-ci yarısından filoloji tədqiqatlar iki nəzəri-metodoloji istiqamətdə (tənqi- di və ipərhi) aparılmıntdır. Sovet F.-sının əsasını marksist metodo- logiya tətikil edir. “FİLOMATLAR(U (yun. rhotpaşhez— biliyə can atan)—Vilno (Vilnus) un-ti tələbələrinin gizli cəmiyyəti (1817—23). Əsasını A. Mitskevic BƏ 6, qoymutidular. 4“F.ə-ın ideolo- giyası zadəgan inqilabcılırı istiqa- mətində inkitpaf edir, onların maa- rifcilik ideyaları milli azadlıq cəhdləri ilə sıx culqatırdı. 4“F.ə rus zadəgan inqilabcıları ilə əlaqə yaratmımndılar. Sayca azlıqına bax- mayaraq, *F.əz-ın Poliya azadlıq hərə- katına beyuk tə”siri olmulidur. 4F.g əz ideyalarını təbliq ucun TƏHKH- latlar yaradırdılar (ən məpyhuru afilartetləru idi). 1823 ildə “F.ə-ın gərkəmli numayəndələri həbs olunaraq Rusiyaya surgun edildilər. FİLS—İraqın 1/1000 dinara bəra- bər xırda pulu. Tədavuldə 100, 50, 25, 10, 5 və 1 F.-lik sikkələr var. QHRTP (öp. filtre, coH nar. filtrum, hərfi mə”nası—kecə)—bax Suzgəc. FİLFİLİ—Azərb,SŞR Vartaten

r-nunda kənd, F. sovetliyinin mər- kəzi. R-n mərkəzindən 40 km (im.-p.- də, dar ətəyindədir. Əh. 780 (1985): heyvandarlıq, tutunculuk və bavrcı- lıqla məpquldur. Orta məktəb, klub, kitabxana, kinoqurqu, tibb məntəzə- si var.

FİN DİLİ—finlərin dili. Fin: uqor dillərinin Pribaltika-fin qo- luna daxildir. Bu dildə 5,2 mln.-a yaxın adam danhipır (1978). Finlan- diya ərazisində 7 dialekti və pyivə- si var. Sait səslərin cox iiylənməsi, ahəng qanunu səciyyəvidir. İltisaqi dildir. Hallanma inkitaf etmitdir (15 hal). Fe”lin 2 nəvu, 4 Forması, 4 zamanı məvcuddur. Leksikasında Baltik, german və slavyan dillərindən kecmə səzlər var. Yazılı ədəbi dil 16 əsrin 40-cı illərindən, muasir ədəbi dil isə 19 əsrin 70-ci illərin- dən inkipaf etmitdir. Əlifbası latın qrafikasına əsaslanır.

Əd.z Osnovı finno-uqorskoqo izıko" znanin, v. 2, M., 1975, Mabatinskal K. E., İstoriko-sopostavitelınal morfo- loqin finno-uqorskix izıkov, M., 1979. FİN KƏRFƏZİ—Baltik dənizinin p.-ində kərfəz. SSRİ ilə Finlan- diya arasındadır. Sah. təqr. 30 min km?, uz. 390 km, eni 70—130 km-dir. P1m. sahilləri cox parcalanmınzq və qayalı, it. və c. sahilləri, əsasən, al= caqdır. F.k.-nin ii, hissəsi Neva qu- bası adlanır (Neva cayı bura təku- lur), bir qədər :im.-da Vıborq kərfə- zi, c.-da Kopor, Luj qubaları və Nar- va kərfəzi yerlətir. F.k.-ndə cox- lu ada var. Ən beyuӱkləri: Kotlin, Molpnı, Beyuk Tyuters, Kicik Tyu- ters, Sommers, Qoqland, Nayssar və s. Balıqla zəngindir. Sahil zonasında coxlu dayazlıqlar, bankələr və saylar var. Sahilləri noyabrdan mayadək buz- la ərtulur. Duzluluq 3—62/,.-dir. s “ Yun səviyyəsi kӱləklərin və atm. təzyi- THHHH tə”siri ilə kəskin dəyiikənliyə mə”ruz qalır. Neva qubasında suyun cox qalxması (4 m-dən artıq) Lenin- qradda dapqınlara səbəb olur. Leninə qrad, Tallin, Vıborq (SSRİ), hen- sinki, Kotka (Finlandiya) portları F.k.-ndədir.

FİNAL (ital. Eypaye, lat. E1p15—nə- ticə, son)—sonluq, nəticə: məs., 1) idmanda—hər Hansı yarıda qali- bi muəyyən edən son gərui, 2)Musiaz qidə — silsilə musiqi əsərinin (so- nata, kamera ansamblı, konsert, sim- foniya və s.) tamamlayıcı hissəsi: adətən, cəld tempdə, rondo və ya sona- ta formasında olur. Opera vəya balet- də tamapanın tamamlayıcı səhnəsi. Adətən, bir sıra solo, ansambl, xor epizodlarından ibarət olur.

“FİNANSIZ—nəpriyyat, SSRİ Dev- lət Nətriyyat, Poliqrafiya və Kitab Ticarəti İpləri Komitəsi sisteminə daxildir: Moskvadadır. 1924 ildə SSRİ Xalq Maliyyə Konissarlıqı tərkibində Maliyyə Nətriyyatı kimi yaradılmıqt, 1928 ildən Dəvlət Ma- liyyə Nəpriyyatına (“Qosfinizdat) çevrilmitpdir. 1964 ildən 4“ F.g adla- nır. “F.ə maliyyə, kredit, pul təda- vulu, xalq təsərrufatında mӱxtəlif hesablatmalar, vyhacığar ucotu, səna- ye və tikinti təpkilatlarının, budcə idarələrinin təsərrufat alir nin təhlili ӱzrə elmi ədəbiyyat, həm- cinin tədris, mə”lumat-soraq ədəbiyya- tı, əmanət Kassaları və DəƏvlət sıRor- ta sistemləri çcun reklam material:

FİNLANDİYA

563

ları nəpr edir) 4FFinansı SSSRə, aDenqi i kreditə və cBuxqalterski ucotə jurnallarını buraxır. 41P1ə- rəf nipanı ordeni ilə təltif olun- muidur ak

FİNİKİYA—Aralıq dənizinin tpərq sahilində qədim əlkə (indiki Liva- nın və Suriyanın sahil ərazisi). E.ə. 5—4-cu minilliklərdə finikiyalıla- rın Aralıq dənizi sahilində saldıq- ları yaiayınl məntəqələri tədricən beyuyərək sənətkarlıq mərkəzlərinə və liman ipəhərlərinə (Tir, Sidon, Bibl və s.) cevrilmitdi. F.-da toxuculuq, metalipləmə, iquliə istehsalı və gə- miqayırma inkitaf etmitdi.

E.ə. 2-ci minilliyin əvvəlində F. Misirin hakimiyyəti altına du1- du. E.ə. 13 əsrin sonu—12 əsrin əvvəl- lərində F. ipəhərləri mustəqillik əldə etdilər, e.ə. 10 əsrdə F. ərazi- sində Tir-Sidon carlıqı yarandı. E.ə. 2-ci minilliyin sonu—1-ci min- illiyin əvvəllərində finikiyalılar Aralıq dənizi həvzəsində bir sıra li salmımdılar. E.ə. 8—7 əsrlərdə F. Assuriyanın ipqalına

Padtpah Epmunazarın sarkofaqı. Silin:

dan (indiki Sayday tapılmındır. Xa-

ra bazalt. E. ə. 5 əsrin sonu—4 əsrin əvvəli. Luvr. Paris.

mə”ruz qaldı. Assuriyanın suqutun- dan sonra (e.ə. 605), Misirlə Yeni Ba- bil qadtahlıqı 0FO.-nı 155 r . da mubarizə aparmıpylar. E.ə. 14L- dən e.ə. 332 ilə qədər F. Əhəmənilər devlətinin tərkibində olmuiy, sonra isə Makedoniyalı İsgəndərin imperi- yasına daxil edilmiiidi. Bu imperi- ya daqıldıqdan sonra LTOSƏMUUƏBUR:

ə. Zəsrinortalarından isə K.elevgi- 1 . 7 E.ə. 63 ildən

lərin əlinə kecmiyidi. | F. Romanın Suriya əyalətinə daxil edildi.

Me”marlıq, təsviri və dekorativ- tətbiqi sənət. F. ərazisində pis mu- hafizə olunmuti ən qədim mə bədlər e.ə. 3-cu minilliyə aiddir. Bibldə e.ə. 2-ci minilliyin əvvəllərinə aid “Obelisklər mə”bədik qalmındır (mərkəzində iri dailardan dӱzəldil- mii obelisklər olan ustçacıq dair tikili). F.-nın dəfn qurquları (e.ə. 2-ci minilliyin əvhəlləri) yeraltı sərdabalardan və sərdabaya gedən man- li dromosdan (Yeraltı dəhliz) iba- rətdir. F. iqəhərləri ucun coxmərtə- bəli evlər, məhtəmtəm, burclu qala di- varları xarakterik olmuiidur. Bir necə istehkam sırası ilə əhatələn- mii iyəhərin cox vaxt bir necə li- manı olurdu (Karfagen, e.ə. 9—2 əsr-

96”, 4.9

lər). E.ə. 2-ci minilliyin 2-ci yarı- sında keramika sənəti geniiy yayıl- mıpipdı (monoxrom və polixrom rəsm- lərlə bəzədilmiii armudabənzər nəfis qablar və s.). rk və kicik plas- tika sənətləri laha yuksək inkitpaf etmipdi. Padiqah Axiramın, uzərində saray həyatından səhnələrin və ipir-

Sarkofaq ta pe / ye:

zərində təsviri.

ticarət gəmisinin Luvr. Paris.

lərin relyef təsvirləri olan sarko- faqı (e.ə. 10 əsr) nadir sənət əsərlə- rindəndir.

Əd. Pifman İ. PT,, Vozniknove- nie KarfaqenskoN derjavı, M.—L., 1963, yenə onun, FinikiNnskie morexodı, M., 1965: Titov V. S., Arxitektura Pa- lestinı i Finikii, v kn.: Vseobidal isto- rin arxitekturı, t. 1, M., 1970.

FİNİKİYA DİLİ—finikiyalılaq rın dili. E.ə. 2—1-ci minilliklər— eramızın 1-ci minilliyinin əvvəlin- də, Pimali Afrikada isə ərəb isti- lasınadək (8 əsr) iilək dil olmuii- dur. Sami dillərinin Kən”an qrupu- na daxil idi. Ən qədim yazılı abi- dələri e.ə. 2-ci minilliyin ortala- r nda, son kitabələri isə eramızın —4 əsrlərinə aiddir. Morfologiya və leksikası ivritə yaxındır. Yazı- da Finikiya əlifbasından istifadə edilmiidir.

Ədə Pifman İ. PT, Finikib- CKHİİ sabiK, M., 1963: Dıvlkonov İ. ə İzıki Drevnen Perednen Azii, M.,

FİNİKİYA ƏDƏBİYYATI—fani- kiyalıların ədəbiyyatı. E.ə. 2-ci və 1-ci minilliklərin ayrıcında Ara- lıq dənizi əlkələri ədəbiyyatları ta- rixində muhum rol oynamıi F.ə. nu- munələri dӧvrumuzədək, demək olar ki, gəlib catmamımdır. Yalnız Fi- nikiyanın əzundə və koloniyalarında e.ə. 2—1-ci minilliklərə aid ritmik nəsrlə Yazılmın qəbirustu kitabələr və ithaflar qalmımdır. Mifoloji sujetlər (məhəbbət və məhsuldarlıq ilahəsi Astarta, chəekmdarı aal və s.) ellin alimlərinin əsərlərində muhafizə olunmuzidur.

FİNİKİYA ƏLİFBASI —finiki- yalıların, karfagenlilərin, həmci- nin Yəludilərin və msazitlərin isti- fadə etdikləri əlifba. Abidələri e.ə. 2-ci minilliyin 2-ci yarısından era- mızın 4 əsrinədək dəvru əhatə edir. Qədim Uqarit Heca və ya konsonant yazısından intitpar tapdıqı ehtimal edilir. Məvcud yazılı abidələrə əsa- sən F.ə.-nda 29—30 hərf olmalı idi: lakin elmə mə”lum olan əlifbada 22 samit ucun itarə var. Dunya səsli- hərfli əlifbalarının, demək olar ki, hamısı F.ə.-ndan tərəmiiydir (bax Yazı),

Əd.: Tanvnı drevnix pishmen, M., 1976, Fridrix İ., İstoril pisıma, per, s nem., M., 1979.

FİNİKİYALILAR — Finikiyanın əhalisi. Rəvayətə gərə Eritreya dəni- zi (Hind okeanı ehtimal olunur) sa- Hillərindən bu əraziyə gəlmiilər. Finikiya dilində danınırdılar. Bə”zi Finikiya tarixciləri F.-ı əl- kənin ən qədim sakinləri hesab et- miplər. Hələ e.ə. 5—4-cu minillik- lərdə F. Suriya, Fələstin icmasın- dan ayrılmıti, Aralıq dənizi sahil- lərində Sidon, ir, Bibl və s. ya- tayızqi məntəqələri salmınlar. QTəd- ricən (e.ə. 4-cu minillikdə) Bivl və Misirlə dəniz əlaqələri yaratmıil- lar. Əkincilik, balıqcılıq, toxucu- luq vəs, ilə məpqul olmutlar. Sənət- karlıq (pqutpə istehsalı, metal e”ma- lı və s.), həmcinin gəmiqayırma geniily yayılmıtidı.

Əd.: bax Finikiya məqaləsinin ədə-

biyyatına

FİNİKS, Feniks (Rhoepyx) — ABİT-da ipəhər. Arizona titatının inz. m. Solt-River cayı sahilində- dir. Muhum nəql. qovtpaqı. ƏH. min (1980). Maqınqayırma, metal e”malı, aluminium, yeyinti, kimya, tikii sənayesi: un-t var. F. iri su- varma əkinciliyi r-nunun mərkəzi “ dir. Qıtp-iqlim kurortudur. FİNİMY (ing. Htqazh, hərfi mə”nası —son, axır)—1) qalibi sur”ətə gərə muӱəyyənləipdirən idman yarımqlarında məsafənin sonu: 2) idman Yarınları- nın son, həlledici mərhələsi.

FİNLANDİYA (45m0p1)), landiya ,Respu C hi (Suomen Tasavalta).

Yuyuu Mə"ayMmar. AnpönaHbiH IM.“ ında, Baltik dənizi sahilində dəv- lət. SSRİ, İsvec və Norvec ilə həm- sərhəddir. Sah. 337 min km?. ƏH. 4,8 mln.-dan cox (1983). Paytaxtı Hel- sinki (1i.-dir. F. inzibati cəhətdən 12 lyaniyə bəlunur.

Dəvlət qurulumu. F. resp.-dır. 1919 il Konstitusiyası qӱvvədədir (sonrakı dəyipikliklərlə). Dəevlət batcısı ikipilləli seckilər əsasın- da 6 il mudlətinə secilən prezident- dir. Qanunverici hakimiyyəti əhali- nin 4 il mudlətinə secdiyi birpala- talı parlament (20) deputat) və pre- zident həyata kecirir. İcra hakimiy- yəti prezidentə məxsusdur. Preziden- tin təyin etdiyi Devlət |Purası (he- kumət) parlament qaripısında məs - uldur.

Təbnət. Əlkə ərazisinin cox his- səsi (əsasən, c.-u) dӱzənlikdir. Cox- lu gəlləri olan mərkəzi Hissə c. və c.-p.-dən Salpausselkya tirəsi, im. və (1im.-q.-dən Suomenselkya yӱksəkliyi, iy,-dən Qərbi Kareliya yӱksəkliyi ilə

Fin- blika-

564

= FİNLANDİYA

FİNLANDİYA

4” ail, “ə əz “İİ 8 =

“Redaktə

Va =

mə

Hi = | Hana Si

tə" ə : anhamina-gsə UD.

əhatələnmindir. Əlkənin (Ym.-ını BƏ 1p.-ini hund. 400—600 m-ə catan yӱksəkliklər (Manselkya BƏ s.), 11M.-Q.- ini Skandinaviya yaylası (maks. hunl. 1365 m, Xaltiatunturi d.) tutur. Sa- Hil boyu təpəli ovalıqlar uzanır. Faydalı qazıntıları: xromit, vana- dium, kobalt, titan, nikel, Mis, Pi- rit, dəmir filizi və s. İqlimi mula- YİM kontinental, c.-da dəniz iqlimi- nə yaxındır. Orta temp-r fevralda 14*S-dən (pm.-da) —3?S-yə (c.-q.-də qədər, iyulda 4-dən (lim.-da) 172S-yə c.-da) qədərdir. İllik yaqıntı 400—

O0 mm. Təqr. 60 min gəl var. Ha) iqəbəkəsi sıxdır. Əsasən, podzol tor- paqlar yayılmıqpldır. Ərazinin təqr. 1/3-i bataqlıq, 3/4-ə qədəri meiədir.

”5————

ri p-E-H-C ——.-— "ir.

əə ka D.Ə-N-İ- :

“""""ınalı pafnı

” Vudteb 2

t : . kE ah 49 YA Qəmli Ri, : ə di : Hü "uk - əə –Hı

... x” ca -aır =

- rr c “ ə, ər dəq = 2 sin 2 Q 4

: an

Alə Ru Balı |

ə

eninqRADAI-

Canavar, vapaq, ayı, sıqın, tulku, dovipan, coxlu quiYy və s. var. Cay və gəlləri balıqla zəngindir. Milli parklar və qoruqlar Yaradılmıipq- ır. b Əhali. Əhalinin 93,190-dən coxu finlərdir. İsveclər (təqr. 310 min: 1981) və saamlar (loparlar) da yapayır. Rəsmi dil fin və isvec dil- ləridir. Dindarları xristiandır. İiləyən əhalinin (2,2 mln.) 16,296 -i MEHƏ BƏ K.T.-Hua, 27,596-H sənayedə, 8,496 -K THKHHTHAƏ, 20,126-H THMapəT və maliyyədə, 6,996 -i nəqliyyat BƏ rabi- tədə, 20,992-i ictimai iattə sahələrin- də calıpır. Orta sıxlıq 1 km”-də 14,2 nəfərdir (1983). TPəhər əhalisi 70904-dir (1982). Əsas pqəhərləri Hel-

sinki (484 min, 1983), Tampere, Tur. ku, Espo və s.

Uz tarixi ocerk. Fin tayfaları bu ərazidə 1-ci minilliyin əvvəllərin- dən məskunlatimara amıplar, 12—14 əsrlərdə F. ərazisinin beyuk əksəriyyətini isveclər tutmutpdu. İs- veclə Rus devlətinin sərhədini muəy- yənlətidi ən Oreljek (Orexovets) sul- Hunə (1323) əsasən muasir F. ərazisi İsvec krallıqı tərkibinə daxil edil- mipdi. Danimarka, İsvec və Norvec arasında məvcud olan uniya dəvruӱndə (1397—1523) F. ərazisi geni daxili muxtariyyət huququna malik idi (bax Kalmar uniyası). İsvec uniyadan cıx- dıqdan sonra F. yenidən onun kərə ipa həkmranlıqı altına kecdi. İsve- cin Rusiyaya qaripı arasıkəsilməz mu- haribələri fin kəndlilərinin vəziy- yətinə aqır zərbə vurduqundan, F. əha- lisi dəfələrlə yadelli həkmranlı- qına qarpı mubarizəyə qalxmındı. İsvec ipealcıları fin xalqının azadlıq hərəkatlarını amansızlıqla boqmaqla yanalpı, Yerli əhalini hər vəchlə assimilyasiya etməyə calınır- dılar. 17 əsrin ortalarında F. əra- zisi tamamilə İsvecə tabe edildi. PPimal muharibəsi (1700—21) F. iq- tisadiyyatını kəkundən sarsıtdı| hə- min muharibədə F. əhalisinin 2096 -i İsvec ordusuna səfərbər edilmiiydi. Bu dəvrdən baplayaraq F.-da İsvec əleyhinə əhvali-ruhiyyə geni vus”ət aldı. Nitpptadt sulh muqaviləsinə (1721) əsasən İsvec digər ərazilərlə yanapı Cənub-Qərbi Kareliyanı və Vı- borqu Rusiyaya qaytardı. 1808—09 il- lər Rusiya — İsvec muharibəsindən sonra F. Beyuk Finlandiya knyazlı- qı adı ilə Rusiyaya birlətdirildi. F. Rusiya imperiyası daxilində mux- tariyyət huququnu saxladı, F. seymi isə əz fəaliyyətini davam etdirdi.

Rusiyada 1905—07 illər inqila- bının tə”siri altında F.-da inqila- bi hərəkat genipləndi. Fin prole- tariatı rus əsgər və matroslarının Sveaborq usyanı (1906) ilə həmrə”ylik əlaməti olaraq umuməlkə miqyasın- da tətil kecirdi. Beyuk ... s0- sialist inqilabı F.-da inqilabi hə- rəkat tarixində yeni səhifə acdı. 1917 il dekabrın 18 (31)-də Sovet he- kuməti F.-nın mustəqilliyini tanı- dıqını bildirdi. Bundan ruhlanan

proletariatı istismarcı sinif- lərin həkmranlıqını devirmək uR- runda mubarizəyə qalxdı. Lakin fin burjuaziyası alman qopunlarının keməyi ilə 1918 ildə fəhlə inqilabı- nı boqdu. 1920 ilin oktyabrında ÖD. ilə Sovet Rusiyası arasında sulh mӱqaviləsi baqlandı. Lakin sonra- gı illərdə F.-nın xarici siyasətin- DƏ antisovet xətt ustunluk təikil etdi. Finlər 1922 ilədək Sovet Ka- reliyasına quldur basqınlarını /4- vam etdirirdilər. 1930 ilin əvvəllə- rində F.-la faitist unsurlər fəal- lapdı. F.-nın murtəce quvvələri- nin gunahı uzundən 1939 ildə SSRİ ilə F. arasında muharibə baltlan- dı (bax Sovet—Finlandiya mӱhari- bəsi (1939—40) |. Muharibə F.-nın məqlubiyyəti ilə qurtardı. 1940 il martın 12-də baqlanmıt sulh muqa- viləsinə əsasən F. SSRİ-yə qartı duttmən koalisiyalarda iptirak etmə- məyi əhdəsinə gəturdu. Lakin əlgə- ni faiqist Almaniyasının vassalı- na cevirmili mӱrtəce hakim dairə-

FİNLANDİYA

565

lər 1941 ilin

lunda F.-nı SSRİ. |

yə qariqyı təcavuz- kar mӱharibəyə su- ruklədilər. Sovet Ordusunun qələ- bələri nəticəsində F. faiist Al- maniyası tərəfin. də hərbi əməliyyat- ları dayandırdı. 1944 il sentyabrın 19-da F. və onunla muharibə vəziyyə- tində olan dəvlət- lər arasında barı- ilıq sazityi imza- landı. Sazitə əsa- sən faiist təiki- latları buraxıl- dı, hərbi canilər məhkum edildi, an- tifaiistlərə azad- = lıq verildi. Fəhlə sinfinin və onun təpkilatlarının rolu artdı. FKP acıq fəaliyyətə kecdi. FKP və sol s.d.-ların təiləb- öycy ilə 1944 ildə mӱtərəqqi quvvə- lər Finlandiya Xalqının Demokratik İttifaqında birlətdilər. 1945 ilin martında o. fatist Almaniyasına ə harabə eqlan etdi. 1946 ildə F.- nın prezidenti secilən U. K. Paasi- kivi və 1956 ildə onu bu vəzifədə əvəz edən U. K. Kekkonen Sovet—F. dostluq mӱnasibətlərinin inkitlafın- da muhum rol oynamınlar (tarixə 4Paasikivi Kekkonen xətti adı ilə daxil olmutdur). Hazırda prezident M. Koyvisto da bu xətti davam etdi- rir. 1948 ilin aprelində SSRİ ilə F. arasında viza dəəə əməkdatlilıq və qariılıql haqqında muqavilə (1955, 1970 və 1983 illərdə uzadılmınidır) İKİ ƏLKƏ arasında xeyirxah qonpuluq munasi- bətlərinin və hərtərəfli əməkdaiylı- qın inkipaf etdirilməsi yolunda ettibarlı zəmin .yaratmınqdır. Avro- pada sulhun muhum amili olan bu mu- qavilə F.-nın . CCEZRN nu, sərhədlərinin təhlukəsizliyi ə vun xD. 1955 ildən BMT-nin uzvu- dur. F. fəal sulhsevər xarici siya- sət yeridir. Avropada təhlӱkəsizlik və əməkdailıqa dair beynəlxalq mu- tppavirənin (1975) Helsinkidə keciril- məsi buna əyani subutdur. F.-nın gərkəmli dəvlət və Hekumət rəhbərlə- ri (Kekkonen, Sorsa və 6.) Azərb.SSR- də olmuilar. | | | Siyasi partiyalar, həmkarlar it- tifaqları və digər ictimai təiyki- latlar. Ən mӱhӱmləri: inlan- diya SD. Partiyası (FSDP) — 1918 ildə formalaimındır. Sosia- – İnternasionalına daxildir, Mərk əs "Haprmlacı (1908) — varlı kəndlilərə, həmcinin iqəhər burjuaziyasının bə”zi təbəqələrinə arxalanır, Milli Koalisi- ya Partiyası (1918)—iri bur- juaziyanı, torpaq sahiblərini, yuk- sək rutbəli mə”murları təmsil edir İsvec Xalq Parti- yası (1906) — İsvec məntəli əha- linin muxtəlif təbəqələrini bir- ləmpdirir. Finlandiya Kommunist Partiyası (FKİ), Finlandi- ya Xalqının Demokra- tik İttifaqı — demokratik

Helsinkidə 1917 ilin payızında V, İ. ev. Burada xatirə ləvhəsi vurulmupp, nin xatirə otarı acılmınpdır.

naye istehsalında dəvlət

ki). Selluloz-kaqız, arqac e”malı və kimya sənayesi məhsulları, mapın və

avadanlıq, gəmilər, Toxuc lal takt

və dəri mə”mulatları, k.t. məhsulla" rı və s. ixrac olunur. Xammal və ya- rımfabrikatlar, istehlak malları, yanacaq və s. idxal edilir. Xarici ticarəti, əsasən, SSRİ ilədir. Pul vahidi F. markasıdır.

Silahlı quvvələr. F.-nın silah-

“ (4 lı quvvələri (cMudafiə quvvələriə

adlanır) quru qopunları, HHQ və HDQ-dən ibarət olub umumi sayı

Yİ təqr. 40 min nəfərdir (1980). Ali

bail komandan prezidentdir. Quru qo-

– iunlarında 33,4 min nəfər əsgər və

y gəmi var. Ehtiyatın

zabit, HHQ-də 3 min nəfər, təqr. 50 deyuti təyyarəsi, HDQ-də 2,5 min nə- fər, 60-dan cox dəyull və yardımcı

mumi sayı təqr,

700 min nəfərdir. Silahlı quvvələr

224 əsgəri mӱkəlləfiyyət haqqında qanun

Leninin yapadıqı

1967 ildə V. İ. Leni-

quvvələrin ən kutləvi ictimai-siya- si birliyi.

Finlandiya Həmkarlar İttifaqlarının Mərkə- zi Təpikilatı. Azad həmkarlar İttifaqları Federasiyasına daxil- dir. 1 mln.-dan artıq ӱzvu var. F.— Sovet İttifaqı Cəmiyyə- ti (1944) və s.

İqtisadi-coqrafi ocerk. F. mua- sir sənayesi, intensiv k.t. və meypə təsərrufatı olan inkipaf etmiiy sə- naye-aqrar əlkəsidir. İqtisadiyyatın- da inhisarların rolu beyuӱkdur. Sə-

əlməsinin xususi cəkisi 1/5-dən coxdur. Əsas sə- naye sahələri: metale”malı, metallur- giya, aqac e”malı və selluloz-karız. Mədən, yeyinti, yungul, mapınqayır- ma (xususilə gəmiqayırma, elektro- texnika və s.), kimya sənayesi inkipaf etmipdir. Elektrik enerjisinin bir hissəsi idxal edilir (o cumlədən SSRİ-dən). Boru kəməri ilə SSRİ- dən təbii qaz nəql olunur. Lovisada SSRİ-nin kəməyi ilə 2 AES tikil: mipdir. 1983 illə 40,1 mlrd. ket- saat elektrik enerjisi, 2,4 mln. t polad, 1,9 mln. tprogat, 10.0 mln. ?t neft məhsulu, 1,5 mln. t KYÖDƏ, 14,4 mln. t selluloz, 6,4 mln. /t kaqrız və karton, 8,0 mln. mm? taxta-ipalban, O,6 mln. t faner, O,Z mln. brutto registr m gəmi və s, istehsal olunmuzidur. Muhum sənaye mərkəzləri: Helsinki, Turku, Tampere, Kotka, Pori, Laxti, Vasa, Oulu və s. K.t.-nın əsas sahəsi heyvandarlıq (k.t. məhsulunun təqr. 7095 -ini verir) və taxılcılıqdır. 1983 ildə 550 min tt butda, 35 min ul covdar, 1,8 mln. t arpa, 1,4 mln. ?t və- ləmir, 804 min t kartof yıqılmıi- dır. 1,6 mln. qaramal, 1,4 mln. do- nuz, 60 min qoyun var (1983). Maralcı- lıq və quziculuqla məqul olunur. Xəzlik heyvan yetipdirilir. Arəac tə- daruk edilir. Balıq ovlanır. D.Y.-la- rının uz. 6,009 min km, avtomobil yollarının uz. 98,7 min km-dir. Cay nəql. inkipaf etmitidir. Dəniz Ti- carət donanmasının umumi tonnajı 2,4 mln. brutto registr t-dur (1983). Əsas dəniz portları: Helsinki, Tur- ku, Kotka, Hamina. Beynəlxalq aero- portları: Malmi və Seutula (Helsin-

ri ilə yanapı, xususi məktəblə var. 6 illik təhsil icbaridir. Təh- silin 1-ci mərhələsinə xalq məktəb-- lərinin 1—4 sinifləri, mətli 2-ci mərhələsinə: 1) xalq mək- təblərinin 5—6 və mulki məktəblə- rin

həyata kecirilən vahid təhsil sistemi 1986 ilədək 7—15 yaiq-

əsasında komplektlətdirilir. Həqiqi hərbi xidmət mӱddəti 8—11 aydır.

Səhiyyə. 1975 ildə F.-da əhalinin hər min nəfərinə duipən doqum sayı 14,2, əlum sayı 9,4, hər min nəfər diridoqulana gərə upyaq əlumu 10 ol- mupdur. Orta əmur kipilərdə 66, qa” dınlarda 73,6 -əildir. Əlum halları ӱrək-damar patologiyasından, yaman iptplərdən, travmatizmdəndir. İnfek- sion xəstəliklərdən qrip, vərəm, zəh- rəvi xəstəliklər, virus hepatiti, utaq infeksiyası geniiy yayılmın- dır. F.-da 72,5 min carpayılıq (əha-

linin Hər min nəfərinə 15,1 carpa- yı) 746 xəstəxana, o cӱmlədən 56,1 min zarpayılıt 689 dəvlət xəstəxanası, 4,

min həkim (əhalinin hər 10000 nə-

Fərizə 15,8 həkim), 3 mindən cox orta TH

ipcisi var (1977). Həkim kadr-

ları un-tin 3 tibb fakultəsində haz zırlanır.

Maarif. Ӧlkədə dəvlət məktəblə- nə

2 HCTHTa-

2) liseylərin . 1968 ildən illik (əsas)

—9 sinifləri: 1—5 sinifləri daxildi

lı butun uptaqları əhatə eli zid,

Tam orta təhsili liseylərin 6—8 ( sinifləri verir. Əsas ali mək ri:

nə- Helsinki, Turku, Qampere un-t- ləri və s. Beyuk kitabxanaları: Hel- CHHKH YH-THHHH kitabxanası, Helsin- ki ban kitabxanası. Helsinkidə Milli muzey, |Pəhər muzeyi, Turkuda Tarix muzeyi, Marianxamində Gəmi- cilik muzeyi və s. var. Elm və elmi idarələr

Təbiyyat və texnika elmləri. F.— elm, maarifcilik ideyalarının və Beyuk Fransa inqilabının tə siri ilə inkipafa batlamındır. F. Ru- siya ilə birlətdikdən sonra (1809) tədris sistemi təkmilləidi. Abodakı un-t genipləndirilərək Helsingiyə kecuruldu, astronomiya rəsədxanası (un-tin nəzdində), Politexnik İn-tu (1842) və Meteorologiya İn-tu tə”- sis edildi. 19 əsrdə riyaziyyat, mete-

orologiya, fizika, astronomiya, kim-

ya, botanika və s. elmlərə dair Tən- qiqatlar genimtləndi, F.-nın ərazi- si tədqiq olundu, coqrafiya xəritə- ləri tərtib edildi, Saymen kanalı BƏ elkədə ilk d.y. cəkildi, 20 əsrdə

566

FİNLANDİYA

Finlanliya. 1. lurkiya kombinatı. Olavinlinna

6. Kemi. Kaqız qalası. 150—18 əsrlər:

Təbipn mənzərə, 2. Helsinki pəhəri. Z. Tampere. fabriki, uU.

2 ük a

“TUR. | LA

7. Əlkənin piimalında

Helsingi. *Finlandiyaə sarayı.

Hyameyennatu kucəsi. 4. Laxti məhəpi. 5. Raxe,

Metal-

kicik kəndli təsərrufatları. 8. Savonlinnada 1967 — 71.

Me"mar A.

Aalt o. 10. Helsinki.

Bəstəkar Y. Sibeliusa abidə. 1961—67. Heykəltəratl E. Hiltunen,

F. elminin inkipafında yeni dəvr bailandı. Elm və ədəbiyyat akademi- yYası və ali məktəblər yaradıldı. Ri- yaziyyat, astronsmiya, kimya, fizika, tibb, geologiya, coqrafiya və s. elm- lərə dair tədqiqatlar dunya iiəhrəti qazandı. A. İ. Virtanenin tətbiqi biokimya sahəsindəki ipləri Nobel mukafatına layiq gəruldu. (1945). Nӱvə fizikası, molekulyar biologiya, kimyYa, texnologiyası, geoxronologiya, torpaqiqunaslıq, bitkicilik, mikro- biologiya və s.-yə dair tədqiqatlar apa- rıldı. F. okeonologiya, geofizika və s. elmlər uzrə beynəlxalq el- mi proqramların mitirakcısıdır. SSRİ, ADR, Danimarka, İsvec, AFR ilə birlikdə Baltik lənizinin cirk- lənməsi ilə mubariyəyə dair elmi praktik tədbirlərdə iptirak edir. 1973 il muqaviləsinə əsasən F. QİYİ1 uzvu olan əlkələrlə əməkdailıq edir. 1974 ildə SSRİ ilə F. arasında elmi-texniki əməkdailıqra dair proq- ram qəbul olunmuzttidur. İctimai elmlər

Fəlsəfə. F. la fəlsəfənin inki- iafı 18 əsrin 2-ci yarısında Ley- bnitsin, X. Volfun, C. Lokkun ide- Yalarının yeni ttəraitə uyeun iplən- məsindən sonra baplandı. Lokkun da- vamcısı və İ. Kantın tədqiqcisi X.

Q. Portan olmutidur. 19 əsrin 20-ci illərindən hegelciliyin yayılması və əsrin sonunadək onun nufuzu anti- feodal milli azadlıq Hərəkatının

İYKCƏTMƏCH ilə əlaqədar idi. Nikah və əxlaq tarixinə dair E. Avester-

maktın əsərləri məihurldur. 20 əsrdə məntiqi pozitivizm ustun cərəyan ol- du. F.-da marksizmin yayılması 1918 ildə FKP-nin yaradılması ilə bar- lıdır (Y. E. Sirola və O. V. Kuu- sinənin əsərləri). Marksistlərin təd- qiqatlarında dialektik və tarixi materializm, sinfi mӱbarizə və fin cəmiyyətinin sosnal strukturundakı dəyitikliklər, kapitalizmdən sosia- lizmə kecid məsələləri əsas yer tutur.

Tarix elmi. F.-da tarix elmi 18 əsrdə luteran Reformasiyasından son- ra kilsə xronikası |pəklində meydana gəlmitdir. Maarifcilik dəvrundə tarixiqunaslıqda elmi istiqamət ge- ni:i yer tutmaqa bailadı. FƏ.-nın Rusiya imperiyası tərkibinə kecməsi tarixpunaslıqrın inkitafı ucun bəe- yuk imkanlar acdı. F. tarixciləri əz əlkələrinin tarixindən bəhs edən rus mənbələrinə də muraciət etmək imkanı qazandılar. Romantizm və mil- li dircəlit uqrrunda hərəkat (19 əs- rin 20—30-cu illəri) tarixiqunaslı- qın inkipafında muhum rol oynadı.

F, tarixinə dair ilk kutləvi vəsa- itlər meydana gəldi, milli tarixə maraq artdı. . 1864 ildə F. tarix cəmiyyətinin Yaradılması tarix elminin inkipla- ında əsaslı dənuti yaratdı. F. mil- lətci burjua tarixiyunaslıqının ba- nisi prof. İrye-Koskinen ilk dəfə olaraq F. tarixini vahid proses ha- lında ppərh etməyə cəhd gestərdi. 19 əsrin 90-cı illərindən F. tarixilu- naslıqında F.-nın Rusiya imperiya- sına birlətdirilməsi və daxili mux- tariyyət problemləri muhum yerlərdən birini tutdu. 19—20 əsrlərin ayrı- cında F, tarixiqunaslırı alman ta- rix elminin və pozitivizmin guclu tə"siri altında idi. 1918—44 illər də mӱhafizəkar və tpovinizm təmayulu hakim mevqe tutmuiidu. 50-ci illərin ortalarınadək tarix elmində muha- fizəkar burjua tarixciləri aparıcı rol oynayırdı. marksist tarixiqu- naslıqı 1944 ilədək xaricdə (əsasən SSRİ-də) inkipaf etmitdir (O. V. Kuusinen, Y. Sirola və 6.). İkinci dunya muharibəsində faiqizmin dar- madarın edilməsi F.-da tarix elmi- nin inkitpafında muhum rol oynadı. Marksist tarixcilər acıq elmi fəa- liyyətlə məeul olmaq imkanı qazan- dılar, F, tarixpqunaslıqında bur-

FİNLANDİYA

567

jua dunyagəruitu hakim məvqe tutsa da, 60-cı illərin əvvəllərindən icti- mai fikirdə sola doqru meylin guc- lənməsi ilə əlaqədar tarix elmindəki bir sıra millətci baxınlara yenidən baxılması muppahidə edilir. 70-ci illərdə və 80-ci illərin əvvəlində tarixi tədqiqatların dairəsi xeyli KEHHHLUTƏHMHUL HD. |

İqtisadiyyat elmi. F.-da iqtisa-

diyyat elmi mustəqil bilik sahəsi kimi 18 əsrin 1-ci yarısında təjtək- kul tapmındır. 19 əsrin 1-ci yarısı" na qədər iqtisadiyyat elmində merkan: tilizm hekmran idi. Əsrin ortala- rında iqtisadi liberalizm dircəl- mipdi. 19 əsrin 70-ci illərindən tarixi məktəb tərəfdarlarının mev- qeyi tədricən gӱclənmiiy və 20 əsrin 70-ci illərinə kimi 63 nӱfuzunu sax- lamındı. 20 əsrin 20—30-cu illə- rində iqtisadiyyatda dəvlətin rolu- nun tədqiqinə, eləcə də dunya iqtisa- di bəhranının (1929—33) F, iqti- sadiyyatına tə”siri məsələlərinə cox fikir verilirdi. Muharibədən son- rakı illərdə F.-da marksist muəllif- lərin ilk iqtisadi əsərləri yarandı. Butevlukdə F.-nın iqtisadiyyat el- mi tətbiqi xarakterdədir və maliy- yə, valyuta siyasəti, xarici iqtisadi siyasət və s. sahəsində tevsiyələrin iplənməsinə yənəldilmiidir.

Elmi idarələr. F.-da dəvlətə, ali məktəblərə məxsus, həmcinin xususi elmi tədqiqat idarə və cəmiyyətləri var. Elm sahəsində dəvlət siyasəti- nin əsaslarını Elmi PTura Finlan- diya Akademiyası ilə birlikdə hazır- layır. Beyuk elmi-tədqiqat in-tları: texniki tədqiqatlar mərkəzi, k.t. el- mi tədqiqat mərkəzi, F. meteorologi- ya in-tu, mӱdafiə nazirliyinin elmi tədqiqat mərkəzi və s. 50-dən cox beynəlxalq elmi təpkilatın ӱzvӱdur. SSRİ ilə sıx elmi əlaqə saxlayır.

Mətbuat, radio verilniyləri, tele- Viziya, Muhuӱm gӱndəlik qəzetləri: c Helsinkin sanomatə (1889), €AaMmy- lehtiz (1881), *Uusi Suomiz (1847), cİlta-sanomatg (1932), eBaaca? (1903) və s. F. teleqraf burosu 1887 ildə Ya- radılmındır. Radio (1926) və teleə- viziya (1956) verilipnlərini dəvlət nəzarətində olan cİleysradiog səhm- dar cəmiyyəti həyata gkecirir.

Ədəbiyyat. F. ədəbiyyatı fin və İsvec dillərində inkipaf edir. Fin yazısı 16 əsrdə yaranmıni, M. Aqri- kola ilk cap kitablarını nəirr et- dirmindi. 19 əsrin əvvəllərinədək fin dilində, əsasən, kəndlilər ucun kilsə kitabları cap olunurdu. 19 əsrin 20—40-cı illərində milli dir- cəlip Hərəkatı vus”ət aldı (T. Yus- lenius). Milli tarixə və folklora maraq artdı. Fin ədəbiyyatı fin millətinin formalatiması ilə vəh- dətdə inkipaf etmiidir. F.-nın muxtariyyət huququ ilə Rusiyaya bir- lətdirilməsi (1809) milli mədəniyyə- tin inkipafına təkan verdi. 19 əs- rin 1-ci yarısında Marifcilik idə: yaları yayıldı (Y. Yuteyni, K. AL Qot- lund və b.). İsvecdilli ədəbiyyatd romantik cərəyan yYarandı (A. İ. Arvidson), E. Lenrot xalq eposu 4Kd- levalamnı nər etdirdi. PTair Y.L. Runeberq, filosof, publisist, tənqid- ci Y. V. Snelman F. ədəbiyyatını in- kipaf etdirdilər. A. Kivi yeni fin ədəbiyyatının, milli lramaturgiya və romanın əsasını qoydu. 80—90-cı il-

lərdə realizm əsas ədəbi metod oldu Minna Kant, Y. Axo, A. Yarnefelt, . Erkko, K. Leyno, T. Pakkala, K, A. Tavastierna və 6.) 20 əsrin əvvə- lində proletar ədəbiyyatı yarandı (M. Lassila, Kaatra, K. Uskela, K. Tanttu, K. Axmala və 6. ianrlar. Mariya Yotuni, E. Lextonen, İ. Ki- anto və b. rqalist ən”ənələri davam etdirdilər. Əksinqilabi quvvələrin qələbəsindən sonra (1918) siyasi irti- canın gӱclənməsi ədəbiyyatda sosial- tənqidi meyllərin zəifləməsinə (F. E. Sillanpya), inamsızlıq və bədbin" lik motivlərinin artmasına səbəb ol- du. 30-cu illərdə demokratik fin ya- zıcıları faiizmə qaroapı mӱbarizədə “Kiylak qrupunda birlətdilər (E. Diktunius, A. Turtiaynen, Elvi Si- nervo və b.). İkinci dunya muhari- bəsindən sonra milli mədəniyyət yeni vus”ət aldı. Poeziyada modernist cə rəyanlar yayılsa da, realist nəsr, so” sial roman intitpar tapdı (H. Vuo- liyoki, O. Pavolaynen, V. Linna). M. Larni, P. Rintal, A. Eykiya, Ayli Nurdqren, V. Meri, K. Cilman, Eva Yoenpelto və 6. aktual sosial prob- lemlərə dair əsərlər yazdılar. 1972 ildə marksist Bə yazıcılarının daxil olduqu “Mədəniyyət ipciləri ittifaqıg yaradıldı. Fin yazıcıla- rının bə”zi əsərləri Azərb. dilinə tərcumə olunmutndur.

Me”marlıq və təsviri sənət. F. ərazisindən Mezolit dəvrunə (e.ə. 8-ci minillik) aid məskən qalıqla- rı, Neolit devrunə (e.ə. 3-cu minil- lik) aid keramika, qaya rəsmləri və s. aikar edilmindir. 12—13 əsrlərdə nanı me”marlırı inkitaf etmitidi (Turkuda kilsə, 13—15 əsrlər). Mo- numental boyakarlıq 14—15 əsrlərdə xalq ornamentləri (Hattula, Tayvass- alo, Perniye kilsələrinin divar rəsm- ləri), 17—18 əsrlərdə isə barokko meylləri (Paltamo kilsəsinin divar rəsmləri, 1780) ilə barlı olmuuydur. 18 əsrin sonu—19 əsrin əvvəllərində F. me”marlıqına rus və İsvec klas- sisizmi təsir etmitidi ( Helsinkidə Senat meydanının tikililəri, 1820— 30-cu illər). 19 əsrin ortalarında cmilli romantizmə cərəyanı yarandı (Q. Gezellius, A. Lindqren, E. Saari- nen və L. Sonk). 19—20 əsrlərin ay- rıcında cmodernı uslubu inkitaf etdi (İmatrada mehmanxana, 1903). İkinci dunya mӱharibəsindən (1939 — 45) sonra F. me”marlıqında gkutləvi mənzil və ictimai binalar tikintisi problemləri ustun yer tutur (Helsin- ki yaxınlıqında Tapiola və Otaniye- mi pəhər-peykləri). 1960-cı illərdən bir cox fin mezarmrının (A. Aal- to, R. Piyetilya, V. Revell, K. və X. Sirenlər, A. Ervi, B. Lundsten, B. Krugius və b.) yaradıcılıqı ucun muasir iniaat konstruksiyalarından istifadə səciyyəvidir. A. Aaltonun layihəsi ilə Helsingidə tikilmiin Fəhlələrin mədəniyyət evi (1955—58), 4“Finlandiyav sarayı (1971) və s, bn- nalar yuksək sənətkarlırı ilə diqqəti cəlb edir. Rəssamlar A. Laureus, Q. Finberq, R. Ekman (-fin incəsənəti- nin atasıgv adlandırılmıtnqdır) mil- li boyakarlıq məktəbinin sələfləri- dir. 19 əsrin sonlarından milli mən- zərə janrı inkitnaf etdi (V. Holm- berq, Y. Munsterhyelm, B. Lindholm, V. Vesterholm və 6.). Milli rəssam. lıq məktəbinin cicəklənmə dəvrunun

ən bəyuk numayəndəsi A. Qallen-Kala leladır. Milli heykəltəraplıqın ingitiafında F, Nyulund, V. Aalto- nen, R. Utriaynen, L. Pullinen, E. Hiltunen, A. Tukiaynen və b.-nın mu- hum xidməti var. 20 əsr fin boyakar- lıqı muxtəlif cərəyanların qariı- lıqlı tə”siri ilə inkipaf edir. Ey- ni zamanda milli rəssamlıq məktəbi- nin realist ən”ənələri əz sabitliyini saxlayır (M. Kollinin xalq həyatın- dan cəkdiyi səhnələr, R. Ekelund, A. Kanerva, S. Qrənvall və 6.-nın lako" nik mənzərələri). Mӱtərəqqi fin qra- fiklərinin (A. Aho, V. Askola, İ, Kolliander, T. Piyetilya, T. Tapio- vara) yaradıcılıqında xalqın məi- iəti və əmək məvzuları, ipəhər və kənd motivləri ustundur. Monumen- tal-dekorativ sənət inkiynaf edir (L. Segerstrole, E. Koponen, U. Pussi və b.-nın divar rəsmləri).

Musiqi. Orta əsrlərdə fin pro- fessional musiqi mədəniyyəti katolik dini ayinləri ilə baqlı idi. F.-da Reformasiya ideyaları yayıldıqdan sonra protestant xoralı inkipafa baiplamıd, xalq dini melodiyaları yaranmınidı. 16 əsrin ortalarında Turkuda saray instrumental ansamblı onMyu, 17 əsrdə burada professional musiqicilər ipləmitlər. 18 əsrin axırlarından iqəhər musiqi həyatı (musiqi cəmiyYətləri, konsertlər, xor- lar) inkipaf etməyə baqilamıı, ilk fin bəstəkarları (E. Tulindberq, B. Krusell) yetipmittidir. F. Pasius ilk fin operasının (“Kral Karlın ov səfəri, 1852), A. İngelius isə ilk simfoniyanın (1847) mӱəllifləridir. M. Vegelius Helsinkidə ilk musiqi in-tunun (1882, 1939 ildən Y. Sibe- lius ad. musiqi akademiyası), R. Ka- yanus isə orada ilk professional sim- fonik ork.-in yaradıcılarıdır. Y, Sibeliusun eləcə də bəstəkarlardan İ. Kilpinen, T. Kuulla, L. Madeto- ya, E. Melartin, Merikanto, S. Palmqren, A. Yarnefelt və 6.-nın Ya- radıcılıqı milli musiqi zəminində inkipaf etmipdir. 1945 ildən sonra fin bəstəkarlarına muxtəlif avan- qardist cərəyanların tə”siri duyulsa da, onlar milli musiqi ən ənələri- nə sadiq qalaraq, fərdiyyətlərinə ca- vab verə biləcək ifadə vasitələri axtarırdılar (E. Enqlund, E. Berq- man, E. Kokkonen, E. Rautavara, A. Sallinen və 6.). Helsinkidə opera teatrı (1911 ildən, 1956 ildən : Milli Opera Teatrı), iəhər simfo- nik və kamera ork.-ləri, F. radiosu- nun simfonik ork.-i, kamera ansambl: ları, xorlar, xalq konservatoriyası

. Bəstəkarlar Assosiasiyası ( 1945 ildən), F. Musiqicilər Cəmiyyəti (1917 ildən) və s., Turku, Tampere, Laxti və s. pəhərlərdə muxtəlif mu- siqi mӱəssisələri fəaliyyət gəstərir. F.-da xor bədii əzfəaliyyəti genin inkipaf etmiimdir. Bəstəkarlardan E. Salmenhara, X. Donner, Y. Linya- ma, İ. Kusisto, dirijorlardan Q. 1Pnefoyqt, A, Yarnefelt, T. Hannikay- nen, Y. Yalaş musiqicilərdən K. Ek- man, A. İqnatius, O. Fostrem, mutən- nilərdən A. fodtbam. İ. Ekman, A. Akte, X. Lindberq, K. Borq, M. Tal- vela və 6. F.-nın muasir musiqi xa- dimlərindəndir. F.-da hər il (1951 illən) c“Sibelius həftəsit. Beynəl- xalq musiqi festivalı və 6. festival: lar, musabiqələr, mahnı bayramları

568

kecirilir. Bir sıra fin ifacısı Bakıda, Azərb. artistləri (M. Maqo- mayev və 6.) isə F.-da konsertlərlə cıxızn etmiilər.

Teatr. Əlkənin uzun illər İsvec hekmranlıqı altında olması (1809 ilədək) milli teatrın inkipafına manecilik tərətmiiidi. 1827 ildə Helsinkidə ilk teatr binası (Teatr evi) tikilmitdir. Burada Rusiya, Almaniya və İsvecdən gəlmipq qast- rol truppaları, bə”zən isə fin hə- vəskar teatr dərnəkləri (İsvec di- lində) cıxıinyq edirdilər. 1869 ildə filoloq, tənqidci və dramaturq K, Berqbumun rəhbərliyi ilə fin Həə kar teatr dərnəyi A. Kivinin birlər- dəli “Leaə pyesini tamapqaya qoymupt- ny. Yrypna gecən bu tamapta fin di- lində professional teatrın yaradıl- ması ucun zəmin olmupq və 1872 ildə Helsinkidə fin teatrı acılmındır. Teatrın dram və opera truppaları var idi. 1902 ildən dram truppası əlahid- də ipləmit və 4Ə9, Milli Teatrı ad- lanmınqdır. Fin teatrının inkippa- fına dramaturq M. Kantın yaradıcı: lırı beyuk tə”sir gəstərmitdir. Hel- sinkidə fin və İsvec milli teatrla- rı, Fəhlə teatrı, İntim teatr, Ya- iıl teatr, Qampere, Laxti, Turku və s. pəhərlərdə teatrlar fəaliyyət gəstərir. Teatrların repertuarına Qərbi Avropa klassik dramaturgiyası numunələri, fin, rus və sovet drama- turqlarının pyesləri daxildir. F. professional baleti rus baletinin tə”qsiri ilə 20 əsrin 20-ci illərində

rmalatmıtdır. 1935 ildə ilk mil- li balet—cSkaramupqə (Y. Sibelius) tamapaya qoyulmutidur. Aktyorlardan E. Volanen, E. Eronen,T. Palo, A. Lindfors, A. Leppanen, U. Somersal- mi, balet artistlərindən D. Layne, M. Rayala, L. Qaksell və b. məphurdur.

Kino. F.-da 1904 ildən xronika filmləri cəkilməyə baplamıtn, 1906 ildə “Apollog istehsalat itirkəti ya-

radılmıdır. İlk tammetrajlı bə- dii film (“Sulvim, rej. T. Puro) 1913 ildə ekrana raxılmındır.

1920-ci illərdə “Komediya-filmə, c Fennika-filmə, 4“Akila-Suomi kom- paniyaə, 1933 ildə “Suomenfilmiteo- lisusə kino ipirkətləri yaradılmıiq- dır. cYuxaz, *İnsanın yolu (1937, 1940, rej. N. Tapiovara), 200 Hil- yaz (1953, rej. T. Syarkkya), 4“Namə”- lum əsgərə (1955, rej. E. Layne), *Qır- MIZI xəttə (1959, rej, M. Kassila) 30—50-ci illərin ən yaxtı filmlə- rindəndir. 60—70-ci illərdə F. ki- nosunda sosial-tənqidi təmayӱllu filmlər diqqəti cəlb edir: *Fəhlənin gӱndəliyi (1967, rej. R. Yarva), “Si- covulların muharibəsi (1968, rej. M. Kurkvara), “Səkkiz əlumcul gӱl- ləə (1972, rej. M. Niskanen), €Top- paq gӱnahkar nəqmədirg (1974, rej. R. Molberq), *Eqytimadə (1976, rej.-lar V. Trequbovic, E. Layney SSRİ— Fin- landiya birgə istehsalı), 4PTQair və ilham pərisig (1978, rej. Y. Pakkas- virt), “Dəniz sahilində gecə (1981, m E. Kivikoski) və s. 1952 ildən

ino İpciləri İttifaqı fəaliyyət gestərir.

Ədl Lenin V. İ., Əsərləri (bax Məlumat cildi, H. 1, cəh. 647): İz isto- rii kommunisticeskoNn partin Finlandii r s fin.), M., 1960: Jibipkan Ə.

ə Finlinlil. Əkonomiko-qeoqraficeskai xarakteristika, M.,. 1962, KafiBa p AİL

nen İ. İ., Mejdunarodnıe otnotenil na severeə Evropı vn nac, XT1X v. i prisoe- dinenie Finlandii k Rossii v 1809 q., Petrozavodsk, 1965: Makinen Tı. Nummi S., Finskal muzıka, Xelhsin- ki, 1965: Karxu Ə. Q., Demokraticeskal literatura sovremennoN Finllndii, Pet- rozavodsk, 1966: yenə onun, Ocerki

inskoV literaturı nacala XX v., L., 972: yenə onun, İstorin literaturı Finlindii. Ot istokov do konpa XTX v., L., 1979: İkonnikov A. V., Noval arxitektura Finlandii |M., 1972), İn- Ty nbckan li. A, B borhbe za demokra- tizapii Finlandii (1944—1948), M., 1972, Kekkopen U. K., Finlandia i SovetskiV Sokoz. Reci, stathi, intervınə, 1952—1975: per. s fin., M., 1975, Yenə onun, Finlandil, putık miru i dobro- sosedstvu. Stathi, reci i pishma. 1943— 1978 QQ., per. s fin., M., 1979, Poxleb- kin V, V., SSSR—Finlandil: 260 let otnopeniV. 1713—1973, M., 1975, Ras- kin A. P., Finlandil. Rekomendatelh- nın ukazatelı literaturı, M., 1978: Za- rubejnan Evropa. Obiin obzor. Severnaa Evropa, M., 1981 (serin 4“Stranı i naro- dıə), Petrov İ. A., Dobrıe sosedi, Petrozavodsk. 1982: Q soqrafil Finlan- dii, per. s fin., M., 1983.

FİNLANDİYA AKADEMİYASI (Biotep AKa(epya)—Finlandiyada el- mi tədqiqatları idarə edən mərkəzi DƏVLƏT orqanı. 1970 ildə yaradılmıpn- dır. Helsinkidədir. Təhsil Nazir- liyinə tabedir. Tərkibində Mərkəzi Elmi Komitə, 6 komissiya (təbiyyat, tibO, k.t., texnika, ictimai və huma- nitar elmlər uzrə), həmcinin inziba- ti-təsərrufat burosu var. F. A. əlkə- nin elmi siyasətinə rəhbərlik edir, elmi tədqiqatları planlapdırır və maliyyələtdirir, beynəlxalq elmi təiq- kilatlarla əməkdailıq edir, elmi əsərlər buraxır. M. V. Keldıi F. A.-nın ilk əcnəbi uzvu olmutdur (1974). Prezidenti mikrobioloq X. Hullenberq SSRİ EA-nın əcnəbi uzvudur (1976). | FİNLANDİYA KOMMUNİST PAR- TİYASI (FKP, 5iotep Koqapipy5- tinen Puolue)—1918 nn ən 29-da sol s.d.-lar Yaratmınmqlar. Finlandiya İkinci dunya mӱharibəsindən cıxana qədər (1944) gizli fəaliyyət gestər- MHul, Finlandiyanın demokratik in- kipafı, onun sӱlhsevər siyasət yerit- məsi uqrrunda mubarizə aparmındır. Muharibədən sonrakı dəvrdə FKP zəhmətketplərin geniit təbəqələrini əz ətrafında birlətdirmiiy, əlkənin əsas siyasi partiyalarından birinə cevrilmiiydir.

FKP-nin proqram sənədlərində gestərilir ki, muasir mərhələdə par- tiyanın bailıca vəzifəsi zəhmətkeit- lərin demokratik huquqlarını geniit- ləndirmək və sosializmə kecid ucun zəmin hazırlamaq uqrunda mubarizə məqsədilə mӱtərəqqi quvvələrin cəbhə- sini yaratmaqdan ibarətdir. FKP Avropada sulhun və təhlukəsizliyin məhkəmləndirilməsi, fəal sulhsevər xarici siyasət, SSRİ və digər sosia- list əlkələri ilə dostluq və hərtərəf- li əməkdatlıq uqrunda cıxıir edir.

FKP kollektiv surətdə Finlan- diya Xalqının Demokratik İttifa- qına (FXDİ) daxildir. 1983 il par- lament seckilərində FXDİ 27 depu- tat yeri (səslərin 1496 -i) qazanmıi- dır. 19-cu qurultay (1981, may) par- tiyanın son illər əldə etdiyi nailiy- yətləri qeyd etdi, FKP-nin yaxın devr ucun gafələrini muəyyənlətdirdi.

FKP və beynəlxalq kommunist hərə-

FİNLANDİYA AKADEMİYASI

katıq siyasi qətnaməsi və Ö, MYİYM ər qəbul etmildir.

FKP-nin 20-ci qurultayı (1984, may) “Sulh, əmək, demokratiya və so- sializmə arı altında kecmitdir. Qurultayda bir sıra fikir ayrılıq- larına baxmayaraq beynəlxalq vəziyyət haqqında qətnamə və s. muhum sənədlər qəbul olunmutdur. 1985 ilin martın- da FKP-nin fevqəl”adə qur qltayı ke- cirilmitdir. FKP Sov.İKP ilə sıx əlaqələr saxlayır. FKP numayəndə heyqətləri Kommunist və fəhlə parti- yalarının beynəlxalq Moskva MYUHa- virələrində (1957, 1960, 1969) ipti- rak etmiml və onların sənədlərini bəyənmitdir.

FKP demokratik mərkəziyyət prin- sipi əsasında qurulmulidur. Ali op- qanı qurultaydır. Sədri Y. Kayanoya, bap katibi A. Aaltodur. Mərkəzi or. qanı c-Kansan uutisetə qəzetidir. 1 ildən həftəlik cYuxteystyue (4Əmək- dailıqq) qəzeti nəpr olunur. | FİNLANDİYA XALQININ DE- MOKRATİK İTTİFAQI (FXDİ: Suomen Kansan /lemokraattinen Liitto) — kӱtləvi ictimai-siyasi təpkilat: 1944 ilin oktyabrında Finlandiya Kommunist Partiyası (FKP) və sol s.-d.-lar tərəfindən Armılmılan . Numayəndələri 1944—48 və 1966—/1 illərdə həkumətə daxil idi. FXDİ SSRİ ilə Finlandiya arasında bar- lanmıqq dostluq, əməkdatlıq və qar- tptılıqlı yardım haqqında muqavilə- nin hazırlanması (1948) və imzalanə masında Yaxından iptirak etmiidir. FKP ilə yanapı bir sıra sol təpji- latlar kollektiv (pəkildə FXDİ-nin uzvudur. 170 min nəfər uzvu var (1984). Mərkəzi orqanı (FKİ ilə birgə) cKansan uutisetə qəzetidir. FİNLƏR (əzlərini suomalay- set adlandırırlar) — Finlandiya- nın əsas əhalisi, millət. Umumi say- ları təqr. 5,19 mln. nəfərdir (1978). HiHManH Ficseu (300 min), AbilI (300 min), Kanada (45 min), Norvecdə (20 min, hamısı 1978) və SSRİ-də "(77 min, 1979) də yapayırlar. Fin di- lində danınırlar. Dindarları xris- tiandır. 16 əsrdə xalq, 19 əsrdə mil- lət kimi formalatmılar (bax Fin: landiya).

FİNNOӦZ—bax Sistisergoz. FİN-UQӦR (UQӦR-FİN) DİLLƏ- Rİ— Ural dillərinin iki qolundan biri. Apaqıdakı qruplara bolunur: Pribaltika-fin in, karel, eston dilləri və s.), saamz Mordva (erzya və mokia dilləri), Mari: Perm (Ko- mi-zıryan, Komi-permayk, udmurt dil- ləri), uqor (macar, mansi, xantı dil- ləri). Bu dillərdə 24 mln. (1975), o cumlədən SSRİ-də 4,5 mln. (1979) adam danıtır. Macar, fin və eston dilləri coxəsrlik yazı və ədəbiyyat ƏH”ƏHƏCHHƏ malikdir. digər CƏ.-u.D.- nin yazısı sonralar yaranmıitn, bə”zi- ləri isə yazısızdır. Genii yayılmın ərziyyəyə gerə, ulu fin-uqor dili təxminən 6 min il əvvəl ulu samodi dilindən ayrılmıiy və e.ə. təqr. 3-cu minilliyin sonunadək məvcud olmuit, Ural və Qərbi Ural boyu ərazilərdə iplənmiidir. E.ə. 3—2-ci minillik- lərdə tədricən Pribaltika-fin, Mordva, Mari və Perm dilləri mus- təqil qruplar kimi ayrılmıslar. Bu dəvrdə F.-u.d.-nin hind-Avropa (İran, Baltik, german, slavyan) və qurk dilləri (bulqar, qıpcaq, oquz) ilə

FİRDƏVSİ

569

əlaqələri onların inkitafında mu- hum rol oynamıtdır. Fonetik uyar- lıqlar, ahəng qanunu, iltisaqi quru- luil, qrammatik cins kateqoriyasının yoxluqu, fe”l formalarının zəngin. liyi, səz sırasının sabitliyi muasir F.-u.d.-ni birlətdirən əsas cəhət- lərdir.

Əd.: İzıki narodov SSSR, t. 3. Fin- no-uqorskie i samodinskie azıki, M, 1966, Osnovı finno-uqorskoqo izıkozna- nil, v. 1—3, M., 1974--76. M a İl ru He- kal K. E., İstoriko-sopostavitelınan gərtolna finno-uqorskix azıkonv, M.,

FİOLETOV İvan Timofeyevic 12.1883, indiki Tambov .. Xr devga r-nunun Tu- əməklə ==: TƏNTAORO k.—20.9. | “ə 1918)—Rusiyada in- | qilabi hərəkat xa- dimi, Azərb.-da Sovet hakimiyyəti uqrunda mubariz. 190 ildən Sov. İKP uzvu. Bakı fəhlələrinin 1903 iliyul, 1904 il de- kabr tə”tillərində fəal iptirak et- mipdir. 1904 ildən Hi s RSDFP Bakı Komitəsinin uzvu idi. 1905—07 illər inqilabında Bakı, Qroznı və Vladiqafqazda inqilabi ip aparmınn, neft sənayesi fəhlələri ittifaqının təpkilatcılarından ol- mulpdur. 1908 ildə Bakıdan surgun edilmindir. 1911—14 illərdə Dail- kənddə və Cələkən a.-nda partiya ipi aparmındır. 1914 ildə Bakıya qayıt- Mb, fəhlələrin umumi tətilinin rəhbərlərindən olmutpdur. Fevral urmua-denotratik inqilabından (1917) sonra Bakı Soveti İcraiyyə Ko- mitəsinin uzvu, Neft sənayesi fəhlə- ləri ittifaqı idarə Heyq”ətivin səd- ri, RSDF(b)P Ar qaa Əlkə Komitə- sinin ӱzvu secilmitdir. Bakı XKS- nlə (aprel, 1918) Xalq Təsərrufatı PTurasının Sədri idi. F. neft səna- yesi və x.t.--nın batqa sahələrinin millilətdirilməsi ӱzrə gərgin ip aparmıpdır. Bakı komissarları sı- rasında gullələnmitndir. Bakıda hey- gəli və bustu qoyulmusidur: adına KY- cə, glub və s. var. Doqrulduqu kənddə barelyefi təsvir olunan lisk var: xatirə muzeyi acılmınydır (1983). F.-un anadan olmasının 100 illiyi genipy qeyd olunmutdur (1984).

Əd.: İvan Fioletov. Nitqlər nə sə- nədlər, B., 1984: Əzizbəyova P. Ə, ın Fioletov. Bioqrafik ocerk, B., FİOLETOVA Olqa İvanovna (1880, Vyatka qub.-nın Sarapul qəzası—6. 12.1951, buxur — 5006. Sovet ha- kimiyyəti uqrunda mubariz. 1909 il- dən Sov.İKP uzvu. İ. T. Fioletovun arvadı. 1899 ildə Bakıya gəlmii- dir. 1902 ildən inqilabi hərəkata qopquulmuil, Bakı fəhlələrinin tə”- til və numayitlərinin ipitirakcı- sı olmupidur. 1908 və 1911 illərdə həbs ulub. Vakilan surgun edilmiin- di. 1914 ildə Bakıya qayıtmıpt, par- tiyanın ayrı-ayrı tapipırıqlarını Yerinə yetirmitdir. 1917—18 illərdə

akı ərzaq komitəsində ipləmitfdir. 1918 ildə Krasnovodskda həbsdən- azad olub Bakıya qayıtmıi, həmkarlar it- tifaqı purasında və fəhlə konfran- sında ipyləmindir, Bakı istehlak çə-

miyyəti kollegiyasının uzvu (1920—21) olmuiy, AG(b)P MK və BK maliyyə-tə- Ərrufat bəlməsində (1921—28), Azərb. SSR ictimai sıqorta idarəsində və Azərb.SSR Xalq Səhiyyə Komissarlı- qında calımıtidır. FİOLETOVUN MƏNZİL MUZEYİ —1984 ildə Bakıda yaradılmıpq- dır. Burada İ. T. Fioletovun hə- Yat və inqilabi mӱbarizə yolu, Bakı fəhlə sinfinin inqilabi hərəkatın- da iptirakı, Bakı kommunası dəv- rundəki fəaliyyəti iptıqlandırıl- mıtpdır. Muzeyin fondunda və ekspo- zisiyasında 500-dən artıq eksponat: sənədlər, əlyazmaları, nadir fotoptə- killər, iyəxsi ətiyalar, kitablar və s, numayipl etdirilir. Eksponatlar ara: sında ioletovun adını dapıyan kӱcə, kitabxana, dəmiryol stansiya- sı və klubun fotoları, həmcinin ona həsr olunmupq məqalələr, kitablar və s. də vardır.

FİORİTURA (ital, Noqybiqa, Hərfi mə”nası—cicəklənmə), musiqidə —melodik bəzəklərin ӱmumi adı (bax Ornamentika). “F.ə termini, əsasən vokal musiqiyə tətbiq olunur. FİRVALDIYTET GƏLU, Lut- CepiH (arzu. Viervvaldstattersee, dpp. Qaseqpe)— İsvecrədə gəl. 434 m yuk:- səklikdədir, 4 hevzədən ibarətdir. Uz. 38 km, umumi sah. 113,8 km?, də- rinliyi 214 m-dir. Gəmiciliyə yarar- lıdır. Mərkəzi hissəsində avtomo- bil bərəsi, sahillərində kurortla var. Balıq ovlanır. Turizm urun etmiidir.

4aFİRQƏ MHUIMCMH?—öax cLartiya iimcisiə.

FİRQƏT (təxəllӱsӱ, əsl adı və familiyası Zakircan Halmuhəm- mədov) (1858, Kokand—1909, indiki uXP, CuurcalaH—Yiryp muxtar r-nu, Yarkənd)—əezbək pairi, mӱtəfəkkir və publisist. Lirik qəzəllərində insa- nı tərənnum etmindir. Satirik tpe”rlərində hakim təbəqələr, cəhalət, din xadimləri ifia olunur. 1Pe”r- lərində xalqın aqır həyatından urək yanqısı ilə danıtılır. Ədəbi irsi əzbək ədəbiyyatı və ictimai-fəlsə- fi fikrinin inkipafına təsi gestərmiindir. Bə”zi ipe”rləri Azərb. dilinə tərcumə olunmutdur. Haqqın- da bədii film cəkilmitndir (1960).

Əsəri: İzbrannoe, Tapkent, 1981.

FİRDƏVSİ, Firdovsi Əbulqa- sim (təqr. 934, Xorasan, Tus it. yaxın- lıqrındaşı Təbəran k.—1020, yaxud 1030, Tus)—fars və tacik iyanri. Farsdilli ədəbiyyatın monumental (təqr. 55 min beyt) eposu, dunya ədə- biyyatının məhtətəm abidələrindən olan Pahnaməxnin (976—1010) mucəl- lifidir. Dəqiqinin yarımcıq qalmı 988 beytlik *PPahnaməzsini, muəllifi- Nİ gestərməklə, əz əsərinə daxil et- mip dir. “Pahnamə2zni Sultan Maqmud Qəznəviyə təqdim etmii, la- kin islamiyyətdən qabaqkı İranı, onu 4 tarix və mədəniyyətini tərənnum edən əsərin yadelli zӱlmə, istibdada, ədalətsizliyə qariqı yənəldilmi mu- tədəqqi məzmunu gərunur ki, turk MƏH- pqəli Qəznəvi hekmdarının xopuna gəlməmity, onu soyuq qaripılamınidı. (r.-nin Sultan Mahmudun məfkurəvi siyasətindən narazılıqına, araların- dakı anlatmılmazlıqa, munaqipəyə painrin mӱasirləri dəfələrlə itparə etmiplər, Nizami Gəncəvinin cLeyli

və Məcnun əsərində də bu barədə us- tuertulu bəhs olunur. Hətta rəvayətə gərə, apardıqı mӱharibələrin birin- də 41Pahnaməənin bir beytini eptidən Sultan Mahmud F.-yə gəstərdiyi e?ti- nasızlıqdan pepyman olaraq, pyairə əsərinin beytlərinin sayı miqdarın da qızıl pul gəndərilməsini əmr

Uzərində Firdəevsinin təsviri olan bə" dii oyma da. 13, yaxud 14 əsr.

edir. Lakin anın mukafatı ipai- rin doqrma iqəhərinə catarkən, F.-nin cənazəsi ppqəhərin əks tərəfdəki dar- vazasından cıxarılırmıpdt. cPTQahnaməz butun dunyada misilsiz pəhrət qazanmındır. Epos ən”ənəvi olaraq, daxili kompozisiyasına gərə həcmcə bir-birindən fərqlənən 50 pad- paHhlıqa bəlunur. Bə”zi padiahlıqlar bir necə dastandan ibarətdir. cZal və Sudabəz, “Rustəmin yeddi qəhrəman- lıq deyupquz, *Rustəm və Səhrabə, 4Sə- yavullm?z, *İsfəndiyarın yeddi qəhrə- manlıq deyupquz, *Rustəm və İsfəndi- yaru, *“Kutpanlı Kamus və s, dastan- lar epopeyanın ideya-bədii məziyyət- lərini təcəssum etdirir. Alimlər c“Pahnaməzdə bəhs olunan hadisələri xarakterinə gərə uc hissəyə (əsatiri, qəhrəmanlıq və tarixi) ayırmıpllar. Birinci hissəyə Avestadakı qədim əsatirlər daxildir. Bu hissədə İran əsatiri ilə yanaptı, Dəclə:və Fərat vadisində yapamıtn xalqların, eləcə də turkdilli xalqların mifoloji ya- radıcılıqı əksini tapmındır. Epo- peyanın qəhrəmanlıq belməsi ipərti olaraq, Sistan epik dastanları (Rus- təmlə baqlı dastan və Hekayələr) da adlandırılır. Ucuncu hissədə Make- doniyalı İsgəndərin hakimiyyət ba- itına gəlməsi və İranı fəth etmə- sindən bəhs olunur. Burada yazılı tarixi qaynaqların tə”siri acıq duyu- lur. Xeyir ilə PTər, İpıq ilə Zulmət arasında fəlsəfi və sosial mə”na kəsb edən əzəli və əbədi mubarizə ide- yası “Pahnaməznin bailıca qayəsidir. Humanist ipair qədim İran dini əsa- tirindən gələn bu ideyanı tarixi və bədii konfliktlərlə əlaqələndirmip, Xeyir və İpıqla baqlı quvvələrin tərəfində durmupdur. r lik, əmək adamlarına məhəbbət . yaradıcılıqında muhum yer tutur. Xalq ӱsyanının baicıları dəmir- ci Gavə və Məzdək obrazları F.-nin xalqa məhəbbətinin bariz ifadəsi- dir. F. həkmdarları ədalətli olma- qa, xalqın qayqısına qalmaqa carı- rırdı. Vətənpərvərlik 4“PQahnaməzə nin ən səciyyəvi cəhətlərindəndir. Onun qəhrəmanları vətənin ipərəfi:-

570

FİRƏNGOTU

ni yadellilərdən qorumaqı əzlərinə muqəddəs borc bilirlər. |

Epopeya yuksək ideya-bədii məziy- yətləri ilə farsdilli epik ipe”rin formalatmasına gӱclu tə "sir gestər- miidir. Pərqdə 4“Pahnaməəz məvzula- rında və uslubunda onlarla əsərlər (4Bərzunaməz, 4PPəhriyarnamə. və s.)

yazılmıtpdır. O, dunyanın bir cox dillərinə tərcumə edilmindir. 4“PPahnaməz əsrlər boyu Azərb.-da

sevilə-sevilə oxunmuit, burada da məc- lislərdə cipahnaməcilərə olmutdur. 0 dbonknopyE/na elllahHaMəə rəhpə- manları, xususilə, Rustəm Zal ilə baqlı bir sıra əfsanə, rəvayət və na- qıllar yaranmıtidır. Nizami Gəncəa vi “Xosrov və PPirinə, “Yeddi gə- zələ və 4“İsgəndərnaməz poemaların- da ondan yaradıcılıqla bəhrələnmiit- dir. H. Cavid 4“PTahnaməz sӱjetləri əsasında “Səyavuiiə faciəsini Yaz- mımdır. İnqilabdan əvvəl R. Əfən- diyev, Abbas aqa Qaibov (Nazir), M. Ə. Sabir, sovet dəvrundə isə Əli Nəz- mi, A. PPaiq, M. Mullfiq, M. Seyid- zadə, Ə. Mubariz və 6. “PQahnaməxnin muxtəlif dastanlarını Azərb. dilinə cevirmitlər. U. Hacıbəyov c“Rustəm BƏ Səhrabə dastanı əsasında eyniadlı opera bəstələmiidir. “PYahnaməctmnin motivləri əsasında 5 seriyalı sovet filmi cəkilmitydir. Anadan olması- nın 1000 illiyi dunya miqyasında, habelə SSRİ-də, o cӱmlədən Azərb. SSR-də qeyd olunmutmidur. L. Kərimov cFirdevsiz xalcasında ptairin qort- retini yaratmıldır. Bakıda adına gӱcə var.

Əsərləri: Pahnamə. Secilmitt dastanlar, B., 1934: Rustəm və Səhrab | tər- cumə edəni A. Qaibov (Nazir)1, B., 1959, PQax-name, t. 1—4, M., 1957—69:, PTax-na- me, M., 1972,

Əd. Xəlilov P., SSRİ xalqları ədəbiyyatı, H. 2, nəpr 2, B.,1977,Nazim Ə., Firdəvsi və yaradıcılıqı, cSecil- mipt əsərləriqk kitabında, B., 1979, Ber- telhs E. Z., Abu-l-Kasim Firdousi i eqo tvorcestvo, M.—L., 1935: Osmanov M.- N. O:, Firdousi, Jiznhi tvorcestvo, M., 1959: BraqinskinN H., 12 MuHua- por, 2 izd., M., 1976: Radjabov M. ə əs i sovremennostı, Duplanbe,

FİRƏNGOTU, lobeliya (Qoreya) —firunkoz fəsiləsindən bitki cin- si (bə”zən F.-nu zəngcicəklilər Fəsi- ləsinə aid edirlər). Birillik və cox- illik ot, yarımkol və kollardır. Yar- paqları nəevbəli duzulur. Hicəkləri ikicinsiyyətlidir. Meyvəsi qutucuq- dur. Amerikanın, Afrikanın tropik və subtropiklərinin rutubətli yerlə- rində 350-dək, Avropada 2, SSRİ-də ,o cӱmlədən Azərb.SSR-də 1 vəvu— adi FO, (Q, eqlpiz) mə”lumdur. Deko- rativ bitki kimi baq və park- larda əkilir. Bə”zi nəvlərinin tərkibində lobelin alkaloidi oldu- qundan dərman bitkisi kimi istifadə edilir. FİRƏNGTOYURU (Capf4ae), adi irəngtoyuqu — toyuqkimilər dəstəsindən quti fəsiləsi. Bədəninin uz. 30—75 sm olur. 7 nəvu olan 4 cin- si var. Dunyanın butun əlkələrində cuzi miqdarda yetipdirilir. Rəngi aq xallı boz və mavidir. Erkəkləri 2 kq-dək, dipqiləri 1,8 kq olur. Cinsi yetkinliyə 6—8 aylıqında catır. İl- də 100-dək (bə”zən 120—150) yumurta verir. Bir sıra xarici əlkələrdə sə- naye əhəmiyyətlidir, Ov obyektidir.

Toyuqlar, qırqovullar, hindtoyuqları ilə hibridləri var. FİRƏNGKUZUMU, rus alcası (Oqozziyaqqa)—firəngkuzumu fəsiləsin- dən coxillik bitki cinsi. Mӱxtəlif hundurlukdə kollardır. Yarpaqları nəvbəli duzulur. Cicəkləri ikicin- siyyətlidir. Meyvəsi yalancı giləmey- vədir. PPimali Amerika, Avropa və Asiyada yayılmın 50-dən artıq yabanı HƏBY məlumdur. CCPH-nə 3, o uyMnə- dən Azərb.SSR-də 1 nevuӱ yayılmıin- dır. F. meyvə bitkisi kimi SSRİ-də 11 əsrdən mə”lumdur, RSFSR, BSSR, USSR, Pribaltikanın mərkəzi r-nla- rında becərilir. F. tezyetinən gi- ləmeyvə bitkisidir. Tərkibində 8— 1196 məkəp, 1,2—1,776 ӱzvi turipular, 0,8896 pektin maddəsi, C (100 z m- rəsində 30—60 mq), V., R vitaminlə- ri, A provitamini (karotin), dəmir və fosfor duzları var. Avropa və Amerika qruplarına ayrılan 1500-dək sortu mə”lumdur. SSRİ-də 100-dən artıq sortu (Avenarius, Brazilski, Vartavski, Mısovski—37 və s.) rayon- laqpdırılmınddır.

FİRİDUN İBRAHİMİ—bax İb6- rahimi Firidun. COHPMA (uran, firma, etmək) — 1) muəssisələrin istehsal birlikləri nӧvu. 2) Ticarət, yaxud sənaye muəssisələrinin adı (firma adları). Sənaye mulkiyyəti obyekti, FİRMA ADLARI, SSR İ-də—–tə- sərrufat fəaliyyətini həyata keci: rən Luqluqi qəxsin adı, onun fərdi- lətidirilməsi məqsədilə verilir. Xu- susi, yaxud qısaldılmı(i adı da olur (məs., *Utpaqaləmiz, “ZİLə Bakı kon- disioneri z-dunun məhsulunu bildirən BK-1500, BK-2500). Təkilat əqd - layarkən F.-a.-ndan istifad" edə bi- lər, onu ləvhələrdə, elanlarda, blanklarda, hesablarda, qabla:idırma materialında və s. gəstərə bilər (bax həmcinin Firma).

FİRN (alm. Eyqp, qədim yuxarı al- man dilində Nqp1—gkecənilki, kəhnə) — dənəvər buz parcası: qarın Yenidən kristallaiyması və ya onun daima səth- də əriməsi ilə qar qatına gecərək don: ması proseslərinin təkrarlanması nə- ticəsində yaranır. Ust qatların "ə”- siri altında F. buzlaqa cevrilir FİRNİ—xərək nəvu:z F.-ni hazır.qa- maq ucun qaynanmıti sudə duyu unu, s0n- pa məkəp, duz əlavə edib ara vermədən bitənə qədər qarıpdırılır. Qatı laidıqda bopqablara tekub ustunə darcın səpirlər. Dadlı, ətirli və qi- dalıdır. Yaxın |Pərq xalqları, həmci- nin azərb.-lar arasında yayılmısndır. FİR"ON (Qədim Misir dilində per -o, hərfi mə”vası—beyuk ev, qədim

firmare —HM3a

yəhudicə, parox, yun. Rhaqao)—Qədim Misir padiahı:s XX11 sulalədən bapq- layaraq həkmdarların tut E”rHras na xəpə (D. KyHəluiH oF/uy. Topun /yep- dəki təcəssumu, Osirisin varisi He- sab olunurdu. Poliqa arxeoloqları- nın kəməyi ilə XX1—XX sulalə F.- larının portretləri bərpa edilir (1980 ildən). 1 4“FİRUZə — Qobustanda, Kicikdati d.-nın it.-ində ӱzərində təsvirlər sax- lanmıni 80 Xe-li qaya-dapqın dibin- də apkar edilmityi son Mezolit du- pərgəsi. Qazıntılar (1970—71) zama- nı Tunc və Dai dəvrlərinə aid 2 mə- dəni təbəqə muəyyən edilmindir. Tunc dəvru təbəqəsindən czəri cilalı, bə”zən yarımiqar rmalı qulpu olan Kur-Araz mədəniyyəti tipli gil qab qırıqları əldə edilmindir. Daiy dəv- py təbəqəsindən caxmaq və caydatıdan azırlanmıyi alətlər (nukleuslar, bıcaqvarı ləvhələr, qapovlar, biz- lər, iskənə tipli və həndəsi formalı alətlər və caydapıdan vurma alət- ləri, surtkəclər, aqırlıq daiları və s.) tapılmımdır. Alt təbəqə Me- zolitin sonu— Neolitə kecid dəvrunə aiddir. cF.ə duiqərgəsində son Mezo- litə aid qəbirdə kollektiv ipəkildə 10 nəfər ortayatqlı və bir utaq dəfn olunmutidur. Skeletlərin arasında yayHöanı və dəyirmibaiq antropoloji tiplərə təsaduf edilmiidir. Qəbir- dən mərmərlətmitt dadan, heyvan diilərindən hazırlanmıii coxlu mun- cuq, sumuk, balıqqulaqrı və fiqurlu kicik caydapılardan asmalar, sumuk alət (və ya nizə) və s. tapılmındır. Materiallar 4“F.ə dutərgəsi əhalisi- nin son Mezolit dəvrundə balıqcı- lıq və ovculuqla məttul olduqunu, hələ e.ə. 8-ci minilliyin axırların- dan qayıq dӱzəldərək balıq ovunda is: tifadə etdiyini gəstərir.

Əd. Muradova F. M., Qobustan Tunc dənvrundə, B.. 1979: Rustamov D. N., Muradova F. M., Raskopki v Kobıstane, Arxeoloqiceskie otkrıtiln 1970—1971 qq., M.. 1971—72: Kasumova R, M., Pervıe paleoantropoloqiceskie na-

xodki v Kobıstane (Azerbavdjanskal sr Voprosı antropoloqin, v. 46, M., 1974.

FİRUZƏ, kallait, turk da- iqı (İran F. si Avropaya Turkiyədən aparıldıqından) — mineral. Kimyəvi tərkibi Si A1 (RO.).-(ON),-4N.O. Tri- klinik sinqoniyada kristallatır. Gizli kristallik kutlələr, beyrəkva- rı aqreqatlar, konkresiyalar və C, əmələ gətirir. Sərtliyi 5—6, sıxlı- qı 2600 —2800 xə? 43, Donuq, mum pa- rıltılıdır. Rəngi mavi və ya yatı- lımtılmavi olur. A1,O, və fosfat- larla zəngin cel pipnatlı suxurların misli səth suları ilə atınmasından əmələ gəlir. Bədii və zərgərlik mə - mulatlarında qiymətli dai kimi is- tifadə olunur. Ən beyuk yataqı İran- dadır (Nitpapur). F. yataqları Mi: sirdə, ABİ1 və SSRİ-də (Orta Asiya, Qazax. SSR və Erm.SSR) də aiqkar edilmitndir.

FİRUZKUHİLƏR — Əfqanıstanın iim.-q.-ində yaplayan xalq. Cahar oymaq tayfa birliyinə daxildirlər. Dəri dilində danınırlar. Qəbilə-icma MY" nasibətlərinin daqılması ipyəraitində yapayan F. əsasən, maldarlıq (qoyun- culuq) və əkinciliklə məpqul olur- lar. Toxuculuq, xalcacılıq və s. qis” mən inkipaf etmiidir. Dindarları mӱsəlmandır,

FİTOPATOLOGİYA

571

—....—.—.— i . = nı

FİSİNCAN—əsasən, qup (toyuq, qır- qovul, ərdək, hindtoyuqu) ətindən ha- zırlanan xərək. Dəyulmui nura iyəklində) qoyun və mal ətindən də ha- zırlanır. F, ucun təmizlənmiiy qu əti doqranıb qazanda bitirilir, son- ra bitmiyi ət tavada yar-soranla qov- Bər və ustunə ez suyu əlavə olunur. yni zamanda əvvəlcədən həvəngdəstə- də deyulmuit qoz ləpəsi abqora və ya lavaana (bə”zən nar :pirəsi) ilə qa- rezdırılaraq ƏTHH YCTYHƏ təkulur. ərək hazır olana qədər vam odda (adətən, mis qazanda) bitirilir. F. sufrəyə ayrıca, yaxud plovla birlik- də verilir. FİSK (lat. B)zsiz, hərfi mə"nası— səbət)—Qədim Romada resp. dəvrundə hərbi kassanı bildirən termin: Avqus- tun dəvrundən (e.ə. 1 əsrin sonu—era- mızın 1 əsrinin əvvəli) senat kassa- sından fərqli olaraq imperatorun idarəsi də F. adlanırdı. Sonralar (4 əsrdən) F. umumdəvlət xəzinəsi- ni bildirirdi. | FİSKAL (lat. Eyzsa115—xəzinəyə aid olan, Eyəsiz—dəvlət xəzinəsi)—1711 —29 illərdə Rusiyada dəvlət cinov- niki, dəvlət idarələrinin və vəzi- fəli iqəxslərin fəaliyyətinə (əsasən, maliyyə fəaliyyətinə) nəzarət edirdi. FİSKAL GƏLİRİ—genii mə”nada dəvlət dəzinəsi gəlirinin məcmusu, dar mə”nada istismarcı dəvlətin gə- diri—bunların alınması yalnız xə- zinənin zənginlətdirilməsi məqsədi gudur: məs., dəvlət fiskal inhisar- larından (pqərab, tutun inhisarları və s.) və dəvlət muəssisələrindən, sikkələrin korlanmasından və s. alı- nan gəlir. FİSHARMONİYA (alm. Fisharmo- pyiql, yun. rhӱza—kəruklər, geruk- ləmə--haqtopya—harmoniya)— klaviii- li, pnevmatik musiqi aləti. 19 əsrin əvvəllərində icad edilmitdir. F. rmaca kicik pianinoya oxiyayır. laviaturası fp.-da olduqu kimidir. F.-nın registrləri (6—20) xususi linglərlə hərəkətə gətirilir. Dil- lər ayaq pedalları ilə idarə olunan kəruklərin xususi kanallarla eTYD- duӱyu hava vasitəsilə ehtizaza gətiri- lir. F.-nın səsi orqanın səslənməsi- ni xatırladır. FİTVA, gbərbBa (Əp. ,ş3—DƏ”İ, TƏ- rar)—musəlman əlkələrində İYKCƏK- rutbəli pula (mӱfti, ipeyx- ul-islam) huquq və dini məsələlərə dair cıxardıqı hekm, qərar: ptifa- hi, yaxud yazılı sənəd iiəklində ve- rilir. F. islam dini prinsiplərinə və mӱsəlman huququ praktikasına əsas- lanmalıdır. Orta əsrlərdə butun mu- hum devlət məsələləri (muharibə e”lan etmək, sulh baqlamaq və s.) haqqında . verilməsi zəruri idi. | FİTDAR — Azərb. SSR İsmayıllı r-nu ərazisində dar. Hund. 1810 m-dir. un hərbi-strateji əhəmiyyətə ma- lik olan F.-da |Pirvantahların yay iqamətgahı və sıqınacaqı yerlətir- di. F.-a qalxmaq ucun Haramcayın

yataqından təqr. 1 km piyada və ya at-

la dik qalxmaq lazımdır. Daqın də- itundə daidan mudafiə səddi cəkil- midir. .-da, “Qanlıqayaqk adlanan ərazidə orta əsrlərə aid tikili qa- lıqları, hamam yeri, meydancalar və s. vardır. F. haqqında muxtəlif rəvayətlər məvcuddur.

FİTİNQ (ing, fitting, Hi—quratdır:

maq, yıqmaq)—boru kəmərlərini bir-

lətdirən detal. Boru kəmərlərinin budaqlanan, denən yerlərində, bir boru kəmərindən digər diametrli boru kə- mərinə kecid Yerlərində quraqiidırı- lır. F.-dən boruların duzxətli bənd- lərini birlətdirmək ucun də istifa- də edilir.

FİTNƏ—1) təhrikcilik: iəxslərin, qrupların, təmpkilatların aqır, bə”zən hətqa təhlӱkəli HƏTHMƏ- lərə səbəb ola biləcək niyyəti. 2) Po: lisin və irticacı partiyaların xu- susi agentlərinin (fitnəkarların) mӱtərəqqi inqilabi təikilatların if- iqa edilməsi, nӱfuzdan salınması və darıdılmasına yenəldilmin xain hə- rəkətləri. |

FİTO... (yun. rhu(dFp—bitki)—bit- kilərə və ya bitkilər haqqında elmə aid mӱrəkkəb səzlərin tərkib hissəsi (məs., fitopatologiya, fitosenoz). FİTOZAVRLAR (Rhusozanqya) — ar- xozavrlar yarımsinfinin tekodont- lar dəstəustundən nəsli kəsilmiiy su- runənlər dəstəsi. Son Triasda Yapa- mıplar. Uz. 5—6 m-dək olmuit, xari- ci gərunuiqunə gərə timsahlara cox oxpamıtidır. Alimlərin coxu bu ox- iyarlıqa konvergensiya kimi baxır- lar, bəqzi alimlər isə F.-ı timsah- ların əcdadı sayırlar. F.-ın arxa ətrafları ən ətrafından bir az uzun olmutt, dəri zirehi yaxpı inkipaf etmimdi. F. iyirin su həvzələrində yalpamıll, əsasən, balıqlarla qidalan- mıplar. Qalıqları Qərbi Avropa, TPimali Amerika, həmcinin Asiyanın Ust Trias dəvru qazıntılarından məlumdur. | FİTOKUTLƏ (Fito... -- kutləy)— bitkilərin canlı ӱzvi maddələri- nin umumi miqdarı quru, Yaxud su ərazisi fitosenozunun yerustu və yer- altı sferasında toplanır. F.-ni əmə- lə gətirən yerustu sferaya birillik (yarpaq və iynəyarpaqlar, assimilyasi- yaedici zorlar, cicəklər, meyvələr) və coxillik orqanlar (aqacların gevdə və budaqları, yarımkol və lianaların oduncaqlaqimınn zoqları)| yeraltı sfe- raya kək, gekumsov, kekyumrusu, soRa- naq (bunlar birillik və coxillik də ola bilər) daxildir. F.-nin forma- lamasında ibtidai bitkilərin tal- lomu və rizoidlər də iptirak edir-

ayrı-ayrı

lər (bax həmcinin Biokutlə). FİTONEMATODLAR — bax Fito- Helmintlər. FİTONEMATODOLOGİYA — bax

Fitohelmintologiya.

FİTONSİDLƏR (fiqo..,--lat. cae- 4o—əeldu crəm)—bitkilərin əmələ gə- tirdiyi,bakteriyaların, mikroskopik gebələklərin, ibtidailərin beyuməsi- ni və inkitpafını saxlayan və ya on- ları məhv edən bioloji aktiv maddə- lər: bitkilərin immunitetində və bio- geosenozlarda orqanizmlərin qariı- lıqlı əlaqəsində beyuk rol oynayır. 1928 ildə sovet alimi B. 1 Tokin kəipf etmitdir. F.-in kimyəvi təbiə- ti, antimikrob tə”siri və spektri mux- təlif olur. Huceyrə protoplazması. nın qeyri-ekskretor F.-i və F.-in ucan fraksiyaları ayırd edilir. Sa- rımsaq, soqan, qıtıqotunun F.-i ib- tidailərin, bakteriyaların və ibti:- dan gəbələklərin bir cox nəvlərini İLK dəq-də, hətta san-də, pirintumun (Glyceria aquatica) yuan (D.-n nörunaH- ləri (infuzorları)2 saat ərzində, bir cox cucuӱləri bir necə də2-də məhv edir, F, bitkilərdə təbii immunitet

amillərindən biridir. Antimikrob xassəsinə gərə F. tibdə, baytarlıqda, bitkilərin mӱhafizəsində, meyvə və tə- rəvəzin saxlanmasında, tibdə soran, sarımsaq, qıtıqotu və tərkibində F. olan batqa bitkilərdən alınmıiy pre- paratlar irinli yaraların, trofik xoraların, trixomonadalı kolpitin və s. xəstəliklərin mӱalicəsində is- tifadə edilir. Tərkibində F. olan bir sıra Dikilər mə”də-barırsaq traktının, urək fəaliyyətinin hərəki və sekretor fəallıqını stimullai-

dırır. FİTOPALEONTOLOGİYA—bax La. neotomanu ca.

FİTOPATOLFGİYA (fito...-- yun. ra(hoz — xəstəlik --... logiya) —bitki xəstəlikləri, onların profilaktika- sı və lərv edilməsi usullarını eyrə- nən elm. Umumi və xususi hissəyə be- lunur. Umumi F. xəstəlik terə- dicilərini, onların bativermə səbə- bini və ppəraitini, inkitpaf və yayıl- ma qanunauyeunluqlarını, xəstə orqa- nizmdə anatomik, fizioloji dəyiii- kənlikləri, bitki immuniteti və ka- rantini məsələlərini əyrənir. X u - susi F.-ya k.t, bitkilərinin xəstə- liklərini əyrənən k.t. (D.-cbi, araq və kolların xəstəliklərini eyrənən meppə F.-sı, dekorativ bitkilərin F.- sı aiddir.

Qədim yunan və Roma alimlərinin əsərlərində bə”zi bitki xəstəlikləri- nin təsviri verilir. 19 əsrin axırla- rında bitkilərdə xəstəliklərin gə- bələk və viruslar, bakteriyalar və b, orqanizmlər tərəfindən tərədildi- yi apkar edildi.

20 əsrin 1-ci yarısında F.-da ekologiya, biosenologiya, fiziologi- ya, biokimya və immunologiya usul- ları tətbiq olunmaqa baiqladı. 20 əsrin ortalarında F. kompleks elm kimi formalardı.

Sovet tədqiqatcıları surmə, pas, unlu ppeh gəbələklərinin fitoftoroz və s. xəstəliklərin tərədicilərini, patogenez və epifitotiologiyasını ai1- kara cıxardılar. 30—50-ci illərdə C. İ. Vaninin apardıqı tədqiqatlar SSRİ-də meptə F.-sının bunəvrəsini qoydu. 50-ci illərdən kimyəvi muba- rizə tədbirlərinin zərərini nəzərə alaraq bitki xəstəliklərinə qaripı bapqa (məs., bioloji) mubarizə TƏD- birləri axtarımnına xususi fikir ve- rilir. 1975 ildə meiyə və 6. k.t. bit- kilərini xəstəliklərdən qorumaq usul- ları hazırlandı. 60-cı illərin so- nundan xəstəliklərə terapevtik tə sir edən maddələr (bə”zi antibiotiklər və sistemli fungisidlər) aikara cıxa- rıldı. Sovet seleksionerləri və fi- topatoloqları pas xəstəliyinə davam- nbl öyrna, mac, yalancı unlu peh, ar curuməyə davamlı gӱnəbaxan, mozaika, qara kək curuməsi, unlu ipeh və digər xəstəliklərə davamlı tutun, viltə- davamlı pambıq sortları yaratdılar. SSRİ-də fitopatoloji tədqiqatlar elmi tədqiqat idarələri və tədris in-t- larında aparılır.

Azərb.SSR-də fitopatoloji tədqiq qatları, əsasən, bitki mӱhafizəsi in- tu, stansiyası, karantin inspeksiyası və b. in-tların tərkibindəki bitki muhafizəsi :pə”"bələri aparır. Cəito- patoloji tədqiqatlar V. İ. Lenin ad. XUİKTEA-nın bitki muhafizəsi bəl: məsi tərəfindən əlaqələndirilir. F. sahəsinə aid tədqiqatlar sosialist əl"

072

gələrində sur"ətlə inkitaf edir. Ka- pitalist əlkələrində bu tədqiqatlar- la ən cox AB1P, AFR, B. Britaniya, Belcika, Hindistan, Meksika, Fran- sa və İtaliyada məiqul olurlar. Əd. Dementıeva M. İ., Fito- patoloqil, M., 1977, FİTOSENOZ (fito,...--senoz), bi t- KHTPYyT na HM a € bl—HHCÖƏTƏH OX- uap Sahədə bir-biri ilə, heyvan və ətraf muhitlə mӱrəkkəb qariılıqlı əlaqədə olan bitki orqanizmlərinin məcmusu. Bitki nəvlərinin mӱxtəlif qruplarının F.-dakı rolu eyni de- yildir:, buna baxmayaraq F.-u yaradan bitkilər əz həyat fəaliyyəti prosesin- də mӱhiti dəyipnir. Onlar əzləri ucun zəruri olan ehtiyatlardan (ipıq, su və s.) istifadə edir. mubadilə məhsul- larını ətraf muhitə buraxır, əsas fitoiqlimin formalatmasına gemək edir. biosenoz və biogeosenozun (ekosistemlər) bir hissəsidir. Hec bir F. daimi deyil, gec və ya tez batqa F. ilə əvəz olunur. F. haqqın- da tə”lim fitosenologiya adlanır. FİTOSENOLOGİYA (Fitosenoz-- gəlogiya)—fitosenozlar (bitki qrup- laması) haqqında tə”lim, geobota- nika və biosenologiyanın bəlməsi. 19 əsrin axırlarında bir sıra əlkə-

lərdə bitki ərtuyunun əyrənilməsi-

nəticəsində bə”zi anlayıtilar meydana gəldi, bitki qruplapqmalarını eyrə- nən elmi fənn fitotopoqra- fiya, florologiya, sonralar isə fitososiologiya adlan- dırıldı. Axırıncısı SSRİ-də və bə” zi Avropa əlkələrində geniiy ya- yıLmhıpdır: bapqa əlkələrdə fitoso- siologiya və bitki ekologiyası termi- nindən istifadə edilir.

FİTOSESİDİLƏR—parazit gebə:- lak və bakteriyaların terətdiyi fır- lar: meyvələrlə morfoloji oxtarlı-

qı var. FİTOTERAPİYA—bitki və cicək- lərin ətri ilə aparılan muçalicə usulu, Orqanizmə tə”siri qoxu orqan- ları vasitəsilə və neyrohumoral yol- ladır. Bakı saqlamlıq zonasında xu- susi F. pavilyonu fəaliyyət gəstərir. Urək-damar, hipertoniya, ateroskle- roz, sinir sisteminin muxtəlif funk- sional xəstəliklərində tə”yin edilir. FİTOFAQLAR (fito...-- yun. rhavoz —yeyən)— yalnız bitkilərlə qidalanan heyvanlar. Obliqat F.-a cuculərin coxu daxildir: bu cucuӱlər arasında poli- və oliqofaqlarla yanaiyı mono- faqlar da (bax Monofakiya) var. Bit- ki ilə qidalanan onurqalıların (məs., gəmiricilər, dənyeyən qutilar) coxu Heyvan məniəli qidaları, əsasən, onur- qasızları da yeyirlər.

FİTOF ENOLOGİYA — bitki feno- logiyası. Ayrı-ayrı bitkilərin nəv və ya sort populyasiyasının, həmcinin bitki qruplarının F.-sı ayırd edi-

lir. FİTOFTOFORA (Rhuqorh(hoqa)—pero- nospora sırasına aid ibtidai gebə- ləklər cinsi. Qeyri-cinsi (konidiya- larla) və cinsi (oosporlarla) yolla coxalır. Butun qitələrdə 40-dan cox, SSRİ-də 20-dək nevu yayılmındır. Bir cox nəevləri (xususilə RH. 1p- Qez(apz) kartofda, pomidorda, bir cox bitkilərdə təhlukəli fitoftorozlar tərədir.

FİTOFTOROZLAR fitoftora cinvinlən olan gəbələklərin tərət- diyi bitki xəstəliyi, Kartofun

FİTOSENOZ

fitoftorozu qorxulu xəstəlikdir, yar- paqlarda qeyri-muəyyən ləkələrin ol- cası ilə xarakterizə edilir. Yaqıpi laFAbiT HA BƏ İbIFbIM zamanı yarpaqlar- dan kək yumrularının uzərinə koni- dilər duӱtərək onları da yoluxdurur. Pomidorun fitoftorozunda yal1- lı bitkilər zədələnir. Yarpaqların apaqı hissəsində və gəvdəsində qo- nur ləkələr əmələ gəlir və s. Sit- rus bitkilərinin fitofto- rozunda Yarpaqlarda tund-qonur ləkə- lər əmələ gəlir, aqacın qabıqı catla- Yır və oradan kitrə axır. Alma aqacının fitoftorozunda, əsasən, aqa- cın kək boqazı zədələnir. M y 6a- rizətədbirləriz: əkin zamanı saqlam kək yumruları secmək, onları pestisidlərlə iqiləmək, yuksək dozada

forlu-kaliumlu gubrələr vermək,

SO.-a davamlı sortlar becərmək və s. FİTOHELMİNTLƏR, fitone-" matodlar — nematodlar (girdə qurdlar) sinfindən bitkilərdə para- zitlik edən qurdlar, F.-in coxu (məs,, cuqundur nematodu, butqda nematodu) bitkilərin nematod xəstəliklərinə kutləvi Yoluxmasına səbəb olur. FİTOHELMİNTOLOGİYA (filo... -- helmintologiya), fitonemato- Dologiya, aqronomik hel- mintologiya — helmintologiya- nın bir bəlməsi: fitohelmintləri, yə”ni bitki parazitləri olan girdə (həlqəvi) qurdları (nematodları) 6)- rənir, onlara və, onların terətdiyi bitki xəstəliklərinə qariı muba- rizə. tarı imləyib hazırlayır. F. yalnız 20 əsrdə inkipaf etməyə balamıtdır. FİTO HORMONLAR (fito...-H hor- monlaru, bitki hormonları —bitki daxilində cuzi miqdarda əmə- lə gələn birləpqmələr. Bitkilərdə boy və inkitpaf proseslərini nizamlayır.

F. qurulut və tə”sir xususiyyətləri- R

nə gərə fərqlənir. Bitkilərin bəyu- məsini sur”ətləndirən (auksinlər, hibberellinlər, sitokininlər) və lən-

“gidən (abstsiz turpusu) F. olur.

FİTOCORRAFİYA (fito...-- coqra- fiya)—bax Bitki coqrafiyası.

FİTSRӦY (Enqqou) Robert (5.7.1805, folk qraflıqı—

Ampton-holl, So 30.4.1865, Norvud, Surrey qraflı- qı)—ingilis hidroqrafı və meteoro-

loqu. Vitse-admiral. 1831—36 illər- də c“Biqlə gəmisində okeanoqrafiya ekspedisiyasına (C. Darvinin nili- rakı ilə) baicılıq etmiidir. Bu ekspedisiya zamanı Pataqoniya, Odlu Torpaq sahillərinin və Magellan bo- qazının xəritəsi tərtib edilmiidir. FİTSCERALD (Rkqreqa14) Ella 25.4.1918, Virginiya :it., Nyuport-

yus)—amerikan zənci caz muӱqənnisi. İlk dəfə 1934 ildə cıxıi etmii, C. Uebbin caz ork.-nin solisti (1934— 39), həmin ork.-in rəhbəri (1939—42) olmupdur. Əzunun bəstələdiyi €E.- tisket, e-tasketə mahnısı (1938 ildə qrammofon valına yazılmızndır) ona geniti pəhrət qazandırmındır. : gərkəmli caz ustaları (L. Armst- ronq, E. Ellinqton, K. Beyzi) ilə cı- xı1I etmiii, ccazın bir nəmrəli le- RHCH? kimi tanınmındır. 1946 ildən mӱntəzəm surətdə televiziya pyouları, radio proqramları, caz festivalla- rının iptirakcısı olmudur. 1955 ildən (“Caz filarmoniyadamg və Caz axtamıq qruplarının heyətində) Av- ropa əlkələrində qastrol konsertləri

—

ilə cıxın edir. Kino və dram artis- ti kimi də tanınmıdır. COMTCUEPAHA (Fitzgerald) Frensis Skott (24.9.1696, Minnesota iqtatı, Sent-Pol — 21.12.1940, Hollivud) — amerikan yazıcısı. “Cənnətin bu ta yındam (1920), *Gəzəllər və məhkumlar? (1922) romanları amerikan ədəbiyyə tında citirilmini nəsilə haqqında ilk əsərlərdəndir. 4“Beyuk Getsbi (1925), “Gecə nəvaziplidirq? (193- romanlarında burjua cəmiyyətini: mənəvi eybəcərliyi, antihumanist ma- hiyyəti gəstərilir. Hollivud həya- tından bəhs edən cSonuncu maqnatə (nətpri 1941, bitməmitdir) sosial-si- yasi romanı, novellaları, xatirələ- ri var. Bə”zi hekayələri Azərb. dili- nə tərcumə edilmiyiydir.

Əsəri: İzbr. proizv . t. 1—3, M., 77—79. Di Əd. Qorbunov A. N., Romanı F. S. Fiidjeralhda, M., 1974:Lidski " O. A., Skott Fiidjeralıd. Kiev-. 1982,

İFA (Federation Internationale de P. Association — FIF A)— Beynəl-

Football tbol Federasiyası. 1904 ildə xalq Futbol derasiy ə"

Parisdə yaradılmındır. | Dilə (1976) Surixdədir ( İsvecrə). 152 milli fenerasiyanı birlətdirir (1984). SSRİ utbol Federasiyası 1946 ildən FİFA-nın uzvudur. FİXTE (Eqshte) İohann Qotlib (19.5. 1762, Rammenau—29.1.1814, Berlin)— alman klassik idealizminin numayən- dəsi. Silki imtiyazları tənqid etmiit, Almaniyanın birlətdirilməsi ideya- sına tərəfdar olmuldur. 4“Praktikə fəlsəfənin—əxlaqın, dəv lət-huquq qay- dalarının əsaslarını vacib saymı, lakin cpraktikanı yelimə N x n fəaliyyətinə muncər : pqturuz. f gərə fəlsəfə butun elmlə- in bunəvrəsi, yə”ni elm haqqında tə - lim (celm tə”limi?) olmalıdır. F. Kantın mpey əzundəzt təlimindən im- tina etmil və idrakın butun ma- larını təkcə subyektiv idealist bap1- lanqıcla izah etməyə calımmındır. Onun fikrincə, filosof hər hansı mutləq subyekti fikrinə gətirir, onu sonsuz fəal hərəkətlə tə min edir, o da aləmi yaradır. F.-nin baptlan- qıc 4“Məniz nə fərdi “Mənə, nə də Spicozanın irəli surluyu substan- siya deyil, o yalnız iquurun mə nə- vi fəaliyyətidir. F.-Yə gərə nəzəri fəlsəfə 4“Məng və cqeyri-Mənəi əsas geturərkən onları bir-birinə qarpı qoyur. F. varlıq və təfəkkur Kateqo- riyaları sistemini vfikrə gətirməkə, aqariqı qoymaqı, csintezlətdirməkə kimi əzunəməxsus metodu İLƏ İNKİ- iaf etdirmitdir. F. həqiqəti bila- vasitə aqıl ilə seyr etməyi (yə”ni cintellektual intuisiyanız) aqıllı idrak orqanı sayırdı. həyatının son illərində obyektiv idealizmə dor- ru meyl etmitdir. F. ez etikasında insanlara muyəssər azadlıq dərəcəsi- ni fərdi mudriklikdən deyil, fərdin mənsub olduqu tarixi dəvrdən asılı edir. Marksizm-leninizm klassikləri F. tə”liminin mӱtərəqqi və murtəce cəhətlərinin təhlilini vermiiylər.

4 erman T. İ., Filosofil

bəzı, M., 1962: andengo P. P., Fi- losofil Fixte i sovremennosth, M.. 1979: Oeq transzendentale Gedanke, Die gefen” vartige Darstellung der Philosophie Fich-

tes, hrsg. V. K. Hammacler, Hamb., 1981.

FİCİ (E:y|:).

Cmumi mə”lumat, Okeaniyada, Fi- ci a-rında devlət. Millətlər Bir- Liyinin tərkibindədir. Sah, 18,3 min gm?, Əh. 657 min (1983). Paytaxtı Su- va ip1.-dir. F. inzibati cəhətdən 4 ma- hala bəlunur.

Dəvlət quruluiyu. Mustəqil dev- lətdir. 1970 il Konstitusiyası quvvə- dədir. Dəvlət bacısı B, Britaniya kralicasıdır.: onu gen.-qubernator təmsil edir. Qanunverici orqan iki- palatalı (senat və nӱmayəndələr pa- latası) parlamentdir. İcra hakimiy- Yətini bal nazirin baqicılıqı ilə həkumət həyata gecirir.

Təbiət. Fici arxipelaqı 300-dən

artıq adadan ibarətdir: ən bəyukləri

Viti-Levu və Vanua-Levudur. İri ada- lar vulkanik, xırda adalar mərcan mənpəlidir. Maks. hund. 1322 m (Vi- ti-Levu a.-nda). Faydalı qazıntıla- rı: manqan, mis, dəmir, gumuli və sing filizləri, qızıl. İqlimi oke- an tipli rutubətli tropikdir, Or- ta temp-r yanvarda 25”C, iyulda 232S- dir. İllik yaqıntı 1500—4000 mm.

- — = "Blu sil —Taxombia — — R = : — — — — — —: ar amaya, ö——— sr”: yyd-16y, a. =

—ı === —— Uu —= lin ln - ——— r = “aləm?

“qın d Me) blə ə —.— çə — —/?a” —— yr i na vəyə “r iə —

çə onan 03

5 —y monov—” - o a İnolo)vz—a

ə. ə — ——a—(—— ə ƏMUŞLLUL—

Muxdlnos,

c uvana-İray-a.— — duuu, -

= FİLYER-DİSKAU

Tez-tez qasırqa və zəlzələlər olur. Ən bəyӱk cayları Viti-Levu a.-ndadır. Əsasən, qırmızı torpaqlar yayılmın- dır. Rutubətli tropik meiələr və savannalar ustundur.

Əhali. Əhalisi Hindlilər (təqr. 317 min) və ficililərdir (təqr. 282 min) təqr. 10 min nəfər metis var (1982). Avropalılar (ingilislər və 6.) da yapayırlar. Rəsmi dil ingilis di- lidir. Dindarlarının yarıdan coxu xristian, təqr. 4096 -i Hinduist, qa- lanları mӱsəlmandır, ən”ənəvi dini ettiqadlarını saxlayanlar da var. İpiləyən əhalinin təqr. 5094 -i k.t.-nda calınır (1978). Orta sıxlıq 1 km?- də 36 nəfərdir (1982). Əsas ppəhərlə- ri: Suva (təqr. 75 min: 1978), Lauto- ka, Lambasa və s.

Tarixi mə”lumat. Adaları avro- palıların kəif etdiyi dəvrdə (Hol- land A. Tasman 1643, ingilis C. Kuk, 1774) yerli əhalinin sosial-iqtisa- di munasibətləri ibtidai-icma quru- lupyunun daqılması ilə səciyyələnir- di. 1835 ildə adalara ingilis missio- nerləri gəldilər. F. 1874 ildə İnxil- tərənin muӱstəmləkəsinə cevrildi. 1970 iloktyabrın 10-da F. Millətlər Bir- liyi tərkibində mustəqillik qazandı. BMT-nin ӱzvӱdur (1970). 1974 ildə SSRİ ilə diplomatik mӱnasibətlər

yaratmıtdır.

Təsərrufat. F. aqrar əlkədir. İqtisadiyyatında xarici (xususilə Avstraliya) kapital ustundur. K.t.-na yararlı torpaqlar ərazinin təqr.1/10- ini təpkil edir. Əsasən, kokos pal- ması və ipəkər qamını becərilir. Həmcinin banan, qəhvə, kakao, kaucuk- lu bitkilər, pambıq, tropik meyvə-

| lər, cəltik, qarqıdalı, kalıipyq, batat və s. yetiti- dirilir. Heyvandarlıqla məptul olunur. Arac tə- daruk edilir. Balıq ov- lanır. Sənayesi zəif- dir. Əsas sahəsi mə”dən sənayesidir. K.t. xamma- lını e”mal edən, sement və taxta -palban muəssi- sələri, gəmi tə”miri emalatxanaları var. D. Y.-larının uz. 644 km, av- tomobil yollarının uz: 2400 km-dir (1978). Də- niz portları: Suva, Lau- toka, Levuka. Beynəl- xalq aeroport var. PTəkər, KOGOS Yarı, kopra, qızıl vəs, ixrac olunur. Əp- zaq, mampmın və avadan- = lıq, Yanacaq və s. idxal edilir.

. ticarəti, əsa- sən, I. Britaniya, Avsta raliya, Yeni Zelandiya ilədir. Turizm inkipaf edir. Pul vahidi F. dol. larıdır.

Maarif. Təhsil dəti ibtidai məktəblərdə (icbari) 8, orta məktəb- lərdə 6 (244) ildir. Suvada un-t (nəzdində kitabxana), (pəhər kitab- xanası, milli arxiv, Fici muzeyi və s, var. İngilis dilində gӱndə- lik 4“Fici tayms qəzeti cıxır. Radio veriliin- ləri levlətin sərənca. mındadır. |

mud-

573

Əd." Avstralil i Okeanil. İstoril, əkonomika, ətnoqrafil, M., 1978, Avsta ralil i Okeanil, M., 1981 (seril *Stranı i narodı).

FİCİ DƏNİZİ (Ey1y:)—Sakit okea- nın c. tropiki hissəsinin bur rayonu, Fici, Yeni Kaledoniya, Norfolk, Yeni Zelandiya və Kermadek a-rı ara- sında yerlətir. Sah. 3177 min km?- dir. Bu sahədə Yerlətən dərin cekək- liklə əlaqədar iqərti olaraq Dəniz ad- ən orta dərinlik 2740 m, maks. M.

FİCİLİLƏR—Fici a-rının yerli. əhalisi, xalq. Təqr. 2 min nəfər- dir (1982). Fici dilində danınır- lar. Dindarları xristiandır) ən”ənə- vi dini e”tiqadlarını saxlayanlar da var. F. adaların digər xalqları ilə birlikdə mustəmləkə aqalırına qariı uzun muddət mubarizə apar- mıiplar. ƏKincilik, meyvəcilik və balıqcılıqla məpeul olurlar.

FİMY HUK (Eh Noek)—CAR-da Key- ptaun 11. yaxınlıqında təqr. 10 min il bundan əvvəl yaamınd, muasir butmen irqinə məxsus cizgiləri olan insan skeleti tapılmıiy (1927) yayta- yıii məntəqəsi. |

FİMYER (Eyzeheq) Emil German (9,10. 1852, Eyskirxen—15.7.1919, Berlin)— alman kimyacısı (uzvi-kimya), bio- kimyacı. Peterburq EA əcnəbi M. Ya- vu (1899). Nobel mukafatı laureatı (1902). Munxen (1879), Erlangen (1882),

Vurtsburq (1885) və Berlin (1892) un-t-

lərinin əə F.-in ilk tədqiqatla- rı fenilhidrazinin, purin birləi- mələrindən—kofein, teobromin, ade- nin və quaninin sintezinə aiddir. Dietilbarbitur turpusunun (yuxu dər- manı barbital) sintezini həyata ke- cirmip, sulu karbonların rasional formulunu muəyyənlətidirmiiy və no- menklaturasını yaratmıtidır. Uzum və meyvə ipəkəri sintez etmiiy, qluko- zidlərin sintezi metodunu vermiii- dir. F. kimyəvi maddələrlə ferment- lər arasında molekulyar konfiqura- siya oldukunu muəyyənlətdirmiy və sintezdə biokatalizator-fermentlərə dən istifadə etmiidir. F. amintur- iquların efir metodu ilə analiz usu- lunu yaratmı:1, valin, prolin və oksi- prolini kətif etmiindir. Təcrubi yol- la aminturiqu qalıqlarının peptid rabitəsi ilə birlətidiyini gəstəri: iti, zӱlalların hidrolizindən alınan peptidlərlə sintetik polipeptidlər arasında oxtparlıq olduqunu gəstər- mil və 18 uzvlu polipeptid sintez etmipdir. F. uzvi-kimyacılar məktə- bi yaratmıidır.

Əd. Pamin A. N., Əmilh Qerman Fijtler, Jurnal Vsesogoznoqo ximiceskoqo O rmestai im. D. İ. Mendeleevaə, 1975, t. FİİYER (Eyssheq) Robert (d. 9.3. 1943, Cikaqo, ABİ1)— Amerika ppahmat- cısı, beynəlxalq qrossmeyster (1958). 1972—75 illərdə dunya cempionu (B. V. Spasskiyə qalib gəlmitdir). A.Y. Karpovla yarıtdan boyun qacırdırı ucun cempion adından məhrum edil- mimpdir. 1962—71 illərdə bir sıra beynəlxalq turnirlərin qalibi ol- mutdur. Dunya cempionu adını alan- dan sonra rəsmi pahmat yarınların- da iitirak etmir. FİİYER-DİSKAU (Eyssheq-OzyezKkai) Ditrix (d. 28.5.1925, Berlin)—alman (AFR) mutənnisi (bariton). 1948 il:

.dən Berlin iiəhər opera truppasın-

074

OHUEP-TPOTHH CHHTE3H

da cıxınt edir. F.-D. bir cox opera teatrlarında (Bayroyt, Zalsburq, Mi- lan) oxumunt, mə”təbər musiqi festi- vallarının iitirakcısı olmutdur. Partiyaları: Don Juan (“Don Juanə, V. Motsart), Rodriqo (4Don Karlosə, C. Verdi), Volfram, Amfortas (4Tan- geyzerə, *Parsifalı, R. Vaqner), Vil- helm Tell (“Vilhelm Tellə, C. Rossi- ni), Matis (“Rəssam Matisə, P, Hin- demit), Votsek (“Votsekə, A. Berq) və s, F.-D., həmçinin kamera musiqi- si, xususilə F, PTubert, H. olar, eləcə də R. PPuman və İ. Bramsın mah- nılarının ifacısı kimi məihur- dur. 20 əsrin gərgəmli MYFƏHHH TƏPHH- dən olan F.-D. bir cox əlkədə, o cumlədən SSRİ-də (1977) qastrolda olkuldur. FİYYER-TROPİY SİNTEZİ—doymuti karbohidrogenlər qarıpıqını (əsasən maye karbohidrogenləri) almaq ucun texniki usul. la ın 1/100-nə, ya- xudszyaonun 1/10-nə bərabər xırda pul. FINDIQ (Corylus) — Hə lər (genipq mə”nada tozaqacıkimilər) fəsiləsindən yYarpaqı təkulən kol, ə zən aqac cinsi. Cicəkləri ayrıcin- siyyətlidir. Meyvəsi biryuvalı, bir- toxumludur. Avropa, Asiya və PTima- li Amerikanın mepə zonasında 20- dək, SSRİ-də 7, o cӱmlədən Azərb. SR-də 3 nəvu mə”lumdur. SSRİ-nin Avropa hissəsində geniiy yayılmınn adi və Ya meppə F.-ı (S. auePapa) beyuk təsərrufat əhəmiyyətinə malik- dir. 80 ilədək yapayır. Azərb.SSR- də PTəki-Zaqatala zonasında bar- ları var. Qafqazda adi F.-dan əlavə ayı F.-ı, Kolxida F.-ı və Pont F.-ı bitir. Qafqaz və Krımda iri və ya Lombardiya F.-ı becərilir. FINDIQYIRAN MAİYI N —fındıq Yıqmaq ucun k.t. mapını. F.m. cər- civə, Yan qollar, budaqtutucular, sə- rən-yıqan transportyorlu baraban, bun- ker, vibrator, hidrosistem və s.-dən ibarətdir. Matın iki yan qolu ilə fındıq kolunu tutub 3—5 san silkə- ləyir. Tekulən fındıqlar bunkerə yYıqılır. Mapınla saatda 40 kolun fındıqını yıqmaq olur. FINDİQTƏMİZLƏYƏN MAYYIN— təzə fındıqı qərzəkdən təmizləyən mapın. Bax Qərzəktəmizləyən mptmın. FINDIQCIQ (pişiya),, xırda ındıq—apokarp meyvənin (məs,, qaymaqcicəyi) birtoxumlu acılmayan meyvəsi. Bə”zən baiqa xırda birto- xumlu meyvələri, həmcinin sumurgən və dodaqcicəklilər fəsilələrindən eremlər və sudləyənkimilər fəsi- ləsindən merikarpları da, eləcə də bitkinin yarpaq və gevdəsi ӱzərində cuӱculərin zədələdiyi yerdə əmələ gələn iparabənzər və Ya ətli fır- ları da (məs., palıdda murəkkəb F.-ı) adlandırırlar (bax Mey- və, Fırlar, FIR KƏKLİK—bax Ularlar FIR GƏNƏLƏRİ, dərdayaqlı gənələr (Tetrapodili)—akapndbop gənələr dəstəsindən hərumcəyəbənzər cucu fəsiləustu. F.g. cox xırdadır (0,1—0,6 mm). 2 cut qabaq ətrafı var, iki arxa ətrafı reduksiyaya utra- mhıtpdır. Aqız aparatı sorucudur. Qə- nəffus orqanı və gəzləri yoxdur. .G.-NİN coxu, xususilə Eqyorhuez5 cinsindən olan nəvlər (armud gənəsi, alma fır gənəsi və s.) bitkidə mux- təlif fırlar əmələ gətirir, bunla-

rın icərisində yatayır və coxalır- lar. SSRİ-də 150-dək, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 20-dək nevu mə”lumdur. Bir coxu meyvə və bostan bitkilərinə, tənəyə, həmcinin mepə aqaclarına zə- rər vurur, digəri bitkilərdə virus xəstəliyini yayır. Gizli həyat tərzi- nə gərə F.g. ilə mubarizə cətindir. FIR NEMATODU (Məeyoydorupe ppa- qlop1) — nematodlar sinfinin tilen- xidlər dəstəsindən parazit qurd. Bit- ki keklərində parazitlik edib, dəyir- mi fırlar əmələ gətirir. Bədəninin uz. 1,5—2 mm-dir. ırda yapayan dimi fərd 2000-dək yumurta qoyur. Yumurtalardan cıxan mikroskopik surfələr qontpu bitkilərin kəklərini yoluxdurur, yaxud ana fırın yanın- da xususi fır əmələ gətirir. Kutlə- vi coxaldıqda bitkilərdə fır nemato- dozu bat verir. Məhsulu 40—6076 azaldır. F.n. ilə mubarizədə nemato- sid preparatından istifadə olunur. FIRLADICI MOMENT—fırla- nan cismin bucaq sur”ətini dəyiidi- rən xarici tə”sir əlcusu. Həmin cis- mə tə”sir edən quvvələrin fırlanma oxuna nəzərən momentlərinin cəbri cəminə bərabərdir. Mə"

cismin fırlanma oxuna nəzərən əta- lət momenti, E isə cismin bucaq tə”- cilidir (bax Quvvə momenti, Fır- lanma Hərəkəti). F.m. təqsiri ilə cismin fırlanması saat əqrəbinin hərəkət istiqamətindədirsə (əksinə- dirsə), F.m. vektoru mutpahidəcidən əks tərəfə (mutpahidəciyə) yenəlir. FIRLANAN SOBA, borulu so- b a—ufuqi və ya bir qədər maili, si- lindrik formalı sənaye sobası: gəv- dəsi uzununa oxu ətrafında fırla- nır. Tozvarı, bərk, maye və qaz yana-

GT...

ə iə

X -AK 1415

üzər" Dar -T

I L

2— I ə

ən r dn) Ha

- = - Onu uu İtAno

caqla iləyən, habelə elektrik qızdı- rıcılı F.s.-lar vardır (aipək.). So- banın gəvdəsi fırlandıqca oradakı xammal (və ya mə”mulat) yavaiy hərəkət edərək qızır. Xammal birbaiya, mu- fel divarı vasitəsilə və ya kombinə- li iəkildə qızdırılır. Qızdırıcı (dəymə və iitamplama ucun metal pəs- tahlar qızdırılır), termik (metal məmulatın termik e”malı ucun), bi- ilirmə (klinker, filiz, qeyri-filiz materiallar ucun) və s. F.s.-lar məv- uyaayp. Yə. 50—230 mm, diametri 3— 7,5 m-dir: məhsuldarlıqı saatda 150 t-a catır. FIRLANRIC—mexanizmin iki his- səsini birlətdirən və onlardan hər birinin o birisindən asılı olmaya- raq əz oxu ətrafında fırlanmasına imkan verən bənd: məs., quyu qazılar- kən qaldırıcı mexanizm ilə qazıma aləti arasındakı oynaqlı bənd. FIRLANMA QAZIMASI — neft- qaz, iqaxta və s. quyuların qazılmasın- da tətbiq edilən qazıma usulları. F.q.-na rotorla qazıma, quyudibi qazıma muhərrikindən istifadə etmək- lə qazıma (bax Turbin qazıması) da- xildir. Bax həmcinin Qazıma. FIRLANMA HƏRƏKƏTİ —nəqtələ- rinin trayektoriyasının mustəviləri

ra Rin 2 x —j ə ə Zən mə İ 7 ə ə a ==) İİ İb.) —-——— ”—.” — —KDu I v) = ri -— əd 2 (31,

7 7 day

| d FE emr "Xal". həs

yəs 11 ei ə

— ” R “ə V çi Rə ur mur At. q ə Kə ” “ ə a əs kr *

fırlanma oxuna perpendikulyar olan və mərkəzləri bu ox uzərində yerlə- 1pən cevrəni cızan cismin hərəkəti. İki nəvdur: tərpənməz ox və tərpənməz nəqtə ətrafında F.H. Nəqtə ətrafın" da hərəkətə zamanın hər hansı anı ucun ox ətrafında sonsuz kicik F.H, kimi baxmaq olar. Cunki, Hər sonsuz kicik zamanda fırlanan cisimdə elə dӱz xətt var ki, onun nəeqtələrini tər- pənməz getӱrmək mumkundur. Bu xəttə ani fırlanma oxu, ətrafında fır- landıqı nəqtəyə cismin fırlanma mərkəzi deyilir və bu, ani fırlanma oxu ӱzərindədir. / anında F.H.-nin

dt ? Umumi halda sə qiymət və is-

bucaq sur”əti 22 = bucaq təcili

— dü

— — ü

dt tiqamətcə dəyitir, fırlanma oxu uçzə- rinə dutqur və istiqaməti saq vint qaydasına əsasən tə”yin edilir. Cis- min ox ətrafında F.H.-nin diferen- sial tənliyi do) dt. iəklindədir (M—fırladıcı moment, Y—cismin fırlanma oxuna nəzərən ətalət momentidir). FIRLAR (lat. raPa—murəkkəb fın- dıqcıqı),sesidilə r—xususi nəv terədicilərin bitki orqanlarında əmələ gətirdiyi yerli patoloji yeni- tərəmələr. Onurqasızların tərətdiyi F. bəzən zoosesidi, gəbələklə- rin tərətdiyi F. isə mikosesi- di adlanır. FƏ.-ın meydana gəlməsi hallsgenez, terədicisi isə hallogen- lər adlanır. Viruslar, bakteriyalar, gebələklər, nematodlar, parazit həyat tərzi gecirən cuculər F.-ın tərədi- ciləridir. Bir cox F.-ın tərədici- = ləri k.t.-na və meyiə 4 təsərrufatına bəyuk zərər vurur. Bə”zi F.- ın tərədiciləri alaq-

— lara qarqı bioloji FEL mubarizədə istifadə -——4 olunur. | Lə FIRLI DONUZLAR

( Phacochoerus) — no-

nuzlar fəsiləsindən gəviəməyən cut- dırnaqlı heyvan. Erkəklərin batı- nın Yanlarında ziyiləbənzər dəri tərəmələr (fırlaru var (adı da bu- ralandır). Seyrək qıllarla ertulu bədəninin uz. (quyruqsuz) 1,5—1,9 M, Hund. 65—85 sm-dir. Ust cənəsində iri, Yuxarıya əyilən kepək diiləri var. 1 nəvu (RH. ae(h:or:siz) yalnız Afrikada Bəyuk CəhpanaH c.-a yayıl- mıtdır. Bitki və Heyvan məniəli yem Yeyir. F.d. ətinə və dərisinə gərə onlanır.

FIRTINA—Bofsrt ikalasına gərə gucu 9 bal və sur”əti 20,8—24,4 m/san olan kӱlək. Kuləyin gucu 9 baldan artıq olanda iqiddətli qasırqa adla- nır. Adətən, quruda daqıntılara və dənizdə gӱclu dalqalanmaya səbə olur. F.-nın yaranması siklonlarla əlaqədardır.

“FIRTINA VƏ TƏZYİQə (“5 kaq

ipad Oqapuz)—18 əsrin 70—80-ci il- lərində Almaniyada ələbi hərəkat. Adı alman dramaturqu F. M. Klin- gerin eyniadlı əsərindən geturul- mutidur. *F. və T.ə feodal geriliyi və despotizminə, klassisizm esteti- kası ehkamlarına qariı cıxır, ya- radıcılıq azadlıqı, milli incəsə- nət ideyalarını irəli surur, guӱclu

FYODOROV

075

————€“— .——Üəəaəaaaa aa a ————— — — — — —..——

xarakter və ehtirasların təsvir olun:

masını tələb edirdi. 4“F. və T.əin əsas nəzəriyyəcisi İ. Herder, gərkəm- li nӱmayəndələri isə gənc İ, V. Ge-

zə . PTiller, H. Burger, İ. Foss Y. Lents, H. Vaqner, 6. ian x. HiyöaprT idi. :

FIRTINA QUİYLARI (RqosePaqi- formes)— nənna qulpları dəstəsi. 24 cinsə mənsub 94, SSRİ-də 13 nəvu var. Dimdiyinin ucu qarmaqiəkillidir: barmaqları uz- mə pərdəsi ilə birlətmi itidir. Qanadları uzun, dar və sivri- dir. Lələklə- ri sıx tuklu- dur. Bədəninin uz. 15 sm-dən 105 sm-dək olur. Yaxtı ucur və uzur, bə”zi nəv- ləri suya yaxtı San vurur. Xu- susi quruluilu qanadı F.q.-nın saatlarla dəniz uzərində qanad calmadan suzməq sinə imkan yara- dır. Quru ilə əlaqəsi yalnız coxalma zamanı olur. Antarktika ətrafından, yaxud Subantarktikadan Berinq dənizinə- dək uzaq yerlərə kecur. Monoqam- dırlar. Xırda F.q. 2—3 illiyin- də, iriləri O—10 illiyYİNDə co0- xalmaqa balayır. Koloniyalarla )y-

valayır. 1 yumurta qoyur. Dəniz onur- qasızları,

lıq və s. ilə qidalanır. FIRFIRA—bax Kiroskop. FIRCA—kətan, kaqız və ya baltpqa bir əsasın ӱzərinə rəng vurmaq ucun alət. F.-lar muxtəlif heyvanların (Sibir sicovulu, porsuq, əkuz, sin- cab, keci və s.) piydən təmizlənmitt və qızdırılmın tukundən, Yaxud YU- nundan hazırlanır. Ən cod tukdən (məs., donuz tukundən) duzəldilən F.-lar (dairəvi, yaxud yastı) yarlı boyakarlıqda, daha uzun tukluləri isə yapıqiqanlı boyakarlıqda və fres-

gada tətbiq olunur. İtiuclu dairəvi,

yumiaq F.-lardan (sincab, porsuq, qum sicanı tuklərindən) akvarel, tempera və qrafikada istifadə edilir. FIRCAOTU, cobandaraqrı (Oyrzasiz)—fırcaotu fəsiləsindən ikiillik, bəzən coxillik bitki cin- si. Hund. 0,5—2 m olan otdur. Cicək- ləri xırda baicıq cicək qrupunda birləpmindir. Avropada, Asiyanın c.-unda və 11.-ində, Afrikada 15—20, SSRİ-də 6, o cumlədən Azərb.SSR-də Z nevu bitir. Biztuk F. (O. strigo- 5i5) balverən bitkidir. Bir cox nəv- lərinin qozalarından toxuculuq sə- nayesində parcaların xovlanmasında istifadə edilir. Qədimdən mə lum- Dur. ə ən kn Orta Asiya, Koım və Qafqazda becərilir. FİRCAOTU FƏSİLƏSİ (Orrza- saseae)—ikiləpəli bitki fəsiləsi. İkiillik, coxillik otlar və bə”zən yarımkollardır. Cicəkləri, adətən xırda, sıx baqicıq cicək qrupunda birləpmitdir. Meyvəsi toxumcadır. 1Pərq yarımkӱrəsində, əsasən, Aralıq dənizi əlkələrində, Qərbi və PTərqi Asiyada, TPərqi Afrikanın daqlıq hissələrində 8—10 cinsi (250-dək He-

By), CCPH-nə 7 cinsi (70 nəvu), O cumlədən Azərb.SSR-də 5 cinsi (30 nevu) var. Azərb.SSR-də yayılmıtq ən qiymətli cinsləri qantəpər (Serhaya- qla), qoturotu (KpaiNa), skabiozadır (5saIyoza). Dekorativ və dərman bitkisi kimi Azərb.SSR EA-nın Botanika baqında bir necə novu becərilir. FISTIQ (Rardiz) — fıstıqkimilər fəsiləsindən birevli bitki cinsi. Hund. 50 m-dək, diametri 2 m-dək olan aqacdır. PTimal yarımkurəsinin tro- pikdənkənar vil.-lərində 10, SSRİ- nə 3, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 1 He- vu—PQərq F.-ı (E. oqyep(a15) var. Yarpaqları sadə, tamkənarlı, cicək- ləri ikgicinsiyyətlidir. Kuləklə toz- lanır. 20—40 yappından toxum verməyə bailayır. Kəlgəyədavamlı, lakin is- tisevən bitkidir. 400—500 il yaqtayır, Beyuk və Kicik Qafqazda, Talıt d-rında təmiz və qarıpqıq meiələr yaradır. Dəniz səviyyəsindən 2300 m- dək yӱksəkliyə qədər yayılmıptdır. Azərb.SSR-də mepələrin 3295 -i F.- dan ibarətdir. Oduncaqından mebel sənayesində, tikintidə, vaqonqayırma- da, faner istehsalında və s. istifa- də edilir. Meyvəsi dadlı və yeməli- dir: texniki yaq alınır. FISTIQKİMİLƏR FƏSİLƏSİ (Eadaseae)—ikiləpəli bitki fəsiləsi. Birevli, muxtəlifcinsli, yarpaqı təkulən, yaxud həmitəyatıl arac, bir qismi koldur. Sadə yarpaqları nəvbəli duzulur. Meyvəsi fındıqca- dır. Əsasən, hər iki yarımkurənin (Cənubi Afrikadan bapqa) mulayim, tropik və subtropik əlkələrində 7—9 cinsi (600-dək neəv), SSRİ-vin həm- cinin Azərb.SSR-in yabanı flora- sında 3 cinsi (palıd, fıstıq və pabalıd) yayılmındır.

FYELD DARLARI, Fiyeld daqr- ları (norvec dilində (ye1)—Skan- dinaviya y-a-nda dar massivləri. Səthi tundra bitkiləri və buzlaqlarla ep- tulmulp hamar yӱksəkliklərdən və gəl- lu-bataqlıqlı cəkəkliklərdən iba-

rətdir.

FYӦDOROV İvan, İvan Fyo- dorovic Moskvitin (təqr. 1510—14.12.1583, Lvov, Onufri mo- nastırında dəfn edilmipdir)—Rusi- ya və Ukraynada kitab capının bani- si. Moskva Kremlində Nikola Qos- tunski kilsəsində dyakon (aptaqrı də- rəcəli kepip) olmutdur. 1563—64 illərdə Pyotr Mstislavetslə birlik- DƏ İLK rus cap kitabı cApostolgu nəpr etmitdir. Rus kilsəsi tərəfin- dən cipeytan əməlində ittiham edi- lib, təqib olunan F. 1566 ildə Lita- vaya kecmuti, Zabludovoda—getman Q. A. Xodkevicin malikanəsində yeni mət- bəə acaraq, 1569—70 illərdə daha iki kitab buraxmılndır. Burada da kaz- tolik kilsəsinin təqibinə mə”ruz qa- lan F. Qalisiyaya kəcmu:i, 1574 ildə Lvovda “Apostolqu 2-ci nədə Hənip etmit, ilk rus cap dərs kitabı cBuk- ə (“Əlifbaqə) buraxmımdır. Onun 1581 ildə Lvovda buraxdıqı € XpoHo- logiyav əslində cap olunmu:i ilk təq- vim idi, bu təqvimdə muəyyən tarixlə baqlı hadisələr haqqında qısa mə”lu- matlar da verilmitdir. F. hərtərəf- li inkipaf etmit sənətkar olmupt, priftləri əzu hazırlamı-, hətta təkmə usulla top da duzəltmiitdir. 1983 ildə F.-un əlumunun 400 illiyi genip qeyd edilmit, həmin ili YUNESKO F, ili e”lan etmitdir.

F YOӦDOROV İvan (?—1733)—rus nə" niz səyyahı. 1731 ildə eMyrənnəc Tabh- riilg gəmisində təpykil edilmiiy eks- pedisiya tərkibində Bolpieretskdən Nijnekamcatska, 1732 ildə oradan Dejnyov burnu r-nuna gəlmii, Ratma- nov və Kruzenitern a-rını tədqiq et- miidir. Berinq boqazının Amerika sahillərini ilk dəfə xəritəyə F. kecurmutidur. FY DOROV Yevqraf Stepanovic (22.12.1853, COpenöypr — 21.5.1919, Petroqrad)—muasir ız struktur kristal- loqrafiyanın ba- nilərindən biri. Həndəsəci, minera- loq, petroqraf və geoloq. Rusiya EA akad, (1919). Mo- skva k.t. in-tunun prof. (1895—1905), Peterburq mə”dən in-tunun direktoru TR (1905 —10) hə coHpa- əy “ lar prof. olmuii- dur. “Dӱzgun fiqur sistemlərinin simmetriyasık klassik” əsərini yaz- mılidır (1890). Bu əsərdə simmetriya- nın 230 fəza qrupu haqqında ilk xu- lasə verilmitdir. 1889 ildə kristal bucaqlarını əlcmək ucun ikidairəli qoniometrin layihəsini, həmcinin kristalların təsvirinin yeni usulunu təqdim etmitdir. 1891 ildə kristala mikroskop altında muxtəlif istiqa- mətlərdə baxmaq və onun optik kons- tantını əlcmək imkanı verən univer- sal optik masa (Fyodorov masası) ixtira etmitpdir. Kristallogimyəvi analizin batlanqıcını qoymutdur. € Yeni həndəsəmnin bə”zi məsələlərini ipləyib hazırlamındır. Universal teodolit metodunu ilk dəfə F. təsvir etmipdir. F. petroqrafiya, geologiya və filiz yataqlarına aid əsərlər də Yazmıtpdır. 1900 ildə Azərb.-da olan .qun təpəbbusu ilə Gədəbəy mis ya- taqında beyuk bir titok (filiz cis- mi) tapılmıtl və onun ipərəfinə caFyodorov ptokuz adlandırılmıit- dır. Orada tapdıqı suxuru isə F. cGədəbəyitə adlandırmınldır. SSRİ EA 1944 ildə Y. S. Fyodorov ad. mu- kafat tə”sis etmiitdir.

Əsə rləri: Nacala UCENİL O fi- qurax, (M.Y), 1953: Simmetrin i struktura krmistallov. Osnovnıe rabotı, (M.Y), 1949 (lit.): Pravilınoe deleniəe ploskosti i prostranstva, L., 1979,

Ədə PafranovskiNn İ. İ., E. S. Fedorov, M.—L., 1951.

F YӦDOROV Yevgeni Konstantinovic (10.4.1910, Benderı, indiki Mold. SSR-də—30.12.1981, Moskva) —sovet geofiziki, dəvlət və ictimai xadim. SSRİ EA akad. (1960: m. uzvu 1939). Sovet İttifaqı qəhrəmanı (1938). SSRİ Deəvlət mukafatı laureatı (1946, 1969). 1938 ildən Sov.İKİP yn: vu. Qutbst.-larında elmi ipci (1932— 38), Arktika elmi-tədqiqat in-tunun direktoru (1938—39), SSRİ Hidrome- teoroloji xidməti idarəsinin rəisi (1939—47 və 1962—74), SSRİ EA geo- iə in-tunun ipcisi (1947—55),

SRİ EA Rəyasət Heyətinin ba elmi katibi (1959—62), SSRİ Hidrometeo- roloji xidməti idarəsinin tətbiqi geofizika in-tunun təiykilatcısı və direktoru (1956—69 və 1974—81) ol- mutppdur. Əsas əsərləri Arktikada geofiziki sahələrin tədqiqi, bulud-

——

576

FYON

ların su balansı, meteoroloji pro- seslərə sun”i tə”sir, Yerin sun”i peyk- lərinin kəməyi ilə atm.-in yӱksək tə- bəqələrinin eyrənilməsi, ətraf muhi- tin cirklənməsi sahəsindədir. YMYM- dunya meteorologiya təpqkilatının vit- se-prezidenti (1963—7:), Sovet Sulhu Mudafiə Komitəsinin sədri (1965— 79 illərdə sədr muavini) olmutdur. SSRİ Ali Sovetinin (1-ci və 9-cu caqırıtl) deputatı secilmiidir. dəfə Lenin ordeni, Oktyabr İnqilabı ordeni, 6 baiyqa orden, həmcinin me- dallarla təltif olunmupdur. Əsərləri: Qlobalınıe issledo- vanin atmosferı i proqnoz poqodı, M., 1971: Vzaimodevstvie obtestva i priro- dı, L., 1972. FYON (alm. Eӧhp, lat. Eauop1i5—is- ti qərb kuləyi)—vaxtapqırı daqlardan dərələrə doqru əsən, temp-ru yuksək və nisbi rutubəti alcaq olan guclu kӱlək. un. bu xususiyyətləri, onun dar yamacı boyu appaqı hərəkəti zama- nı adiabatik qızması (bax Adiabatik proses) ilə izah olunur. F., adətən, bir, bə”zən də 5 gӱnədək davam edir. Bir cox daqlıq r-nlarda, o cumlə- dən Azərb.SSR-də mupahidə olunur. FYORDLAR, Fiordlar (norvec dilində Eyoqda) — daqlıq sahildə dar, girintili-cıxıntılı və dərin kər- lər. Yamacları dikdir.Ən məphur . olan Soqne-fyordun uz. 204 km, eni 1,5—6 km, dərinliyi 1208 m-ə qə- dərdir. F. acıq dənizdən sualtı as- tanalarla ayrılır. F. dar buzlaqla- rının * tə”şirindən yaranmını qədim erozion və ya tektonik dərələr olub, buzlaqdan sonrakı transqressiya zama- nı su ilə dolmutdur. F.-a yuksək en dairələrində, Pleystosen buzlaqları- nın inkipaf etdiyi və muasir buzlaq- lar olan yerlərdə təsadӱf edilir (Norvec sahilləri, PTpisbergen, Qren- landiya, Kanada arxipelaqı, Taymır, Cukot y-a və s.). ə FLAVİ ARRİAN (Eyauy1 Aqq/apov) (təqr. 95, Nikomediya—175)—yunan ta- rixcisi, yazıcı. 121—124 illərdə Romada konsul, 131—137 illərdə isə Kappadokiya canilini olmupdur. Fəlsəfə, tarix, coqrafiya və s. aid əsərlər - yazmıtdır. Makedoniyalı İsgəndərin hərbi səfərlərinə həsr olunmutcİsgəndərin yurutilərin əsə- ri (7 kitab) qiymətli tarixi mənbə dir. Əsərlərdə albanların (Qafqaz) Əhəməni hekmdarı P1 Daranın tərə- fində İsgəndərə qaripı Qavqamela vu- tilimasında (s.ə. 331) mptirak etməsi barədə də məqlumat verilmiidir.

Epiktet haqqında xatirələrə, *İsgən-

dərdən sonrakı iplərə, “Parfiya ta- rixiz, *Alanların tarixiə, *Vifini- ya tarixiz və s, əsərləri də var. FLAVİNLƏR (lat. flavus—capbı)— butun canlı toxumalarda olan uzvi birlətmələr: izoalloksazinin hetero- siklik birlənmələrinin tərəmələri CsoH.O,N, F.-in əksəriyyəti bioloji fəal maddələrdir (məs., riboflavin— vitamin, onlardan alınanlar flavi- nadenindinukleotid, flavinmononuk- leotid-oksidlətmə-reduksiya proses- lərində ittirak edən genii yayılmıiy kofermentlərdir). | FLAQMAN (hollandca uyartap, UYaş —bayraq--tpap—adam)—1) donanma və ya gəmi birlənməsinin (eskadra, di- viziya) komandanı. 2) Flaqman gəmi- sinin ixtisar olunmuilq adı. 3) 1935 — 40 illərdə SSRİ HDD-nda ali hərbi

rutbə (1-ci və 2-ci dərəcəli donanma F.-ı, 1-ci və 2-ci dərəcəli F.). 1940 ildə admiral rutbələri ilə əvəz

eldi. x |

dq nAEPTH (Flaherty) Po6eprT (16.2. 1884, Miciqan, Ayron-Mauntin—23.7. 1951, Dammertson, Vermont)—ameri- kan kino rejissoru. Kanadanın ipi- mal ucqarlarını tədqiq etmiyi, 1918 ildən eskimosların həyatından həvəs-

6 kar sənədli filmlər cəkmindir. F.-

nin 4“1PPimallı Nanukə (1922) filmi klassik sənədli kino an bu filmlə sənədli kinematoqrafiyaya rej.-luq prinsipləri gətirilmiytdir. F. 1923—24 illərdə Sakit okeanda Savayi a.-nda yaqpamınq,, polineziyalıq ların məiptəti, adəti və ən ”ənələrin- dən bəhs edən filmlər cəkmiidir. Digər məphur filmləri: “Sənaye Bri- taniyası (1933, C. Qrirsonla birgə), cLuiziana haqqında hekayətə (1948)

və s.

FLAJOLEGT (fr. Pareo1e6, qədim fr. Mareo1—fleyta)—1) nəfəslə ca- lınan musiqi aləti, fleytanın bir novu. 2) Simli musiqi alətlərində simin parsial belgulu yerlərinə bar- maqı yungulcə toxundurmaqla alınan fit tembrli səs. Əsasən, kamanla calı- nan musiqi alətlərində tətbiq olunur. FLAĞELLƏZ (lat. ParePit—qamcı) —qamcılılar sinfindən ibtidai or- qanizmlərin təerətdiyi bitki xəstəli- İH, copyuy cuculərdən Yoluxur. Xəstə- lənmip bitkilərin yarpaqları sara- lıb tekulur. Sud boruları olan bit- kilərdə (Eprhoqıza, Qasbisa və b.), əsasən, isti iqlimli əlkələrdə təsaduf

nur.

FLAMAND DİLİ—Belcikanın iym. əyalətlərində (Qərbi və 1Tərqi Flan- driya, Brabant, tverpen, Limburq) Niderland dilinin iqərti və ən”ənə-

ə FLAMAND ƏDƏBİYYATI—bax Ni- derland və Belcika məqalələrinin

Ədəbiy at bəlmələrinə.

FLAMAND İNCƏSƏNƏTİ, o n a H- ApH)a HHMƏCƏHƏT i—17—18 əsr- lərdə Cənubi . Niderland (İspaniya Niderlandı: 1714 ildən isə Avstriya Niderlandı adlanırdı) ərazisində inkippaf etmiii incəsənətin ən ənə- vi adı. Bax Belcika məqaləsinin Təsviri sənət və me”marlıq bəlməsinə. FLAMANDLAR—məniyəcə hollandla- ra qohum olan xalq. Təqr. 7,1 mln. nə- fərdir (1978). Belcikada (5,05 mln.), qalanları Niderland (1,65 mln.), Fransa (250 mln.) və s. əlkələrdə )a- iayırlar. F.-ın etnik əsasını frank- ların frizlər və sakslarla qarıiq Mbilli rəb i german — ir. Dindarları xristiandır.

OTAMEHKO, kante flamen- k o (isp. sapbe Daqepso)—Cənubi İs- paniyamahnı vərəqsləri və bunlaraaid xususi ifacılıq ӱslubu. Emosional ehtiraslılıqrı, dəyiikən məqamı və ritmi (vokal hissə, eləcə də rəqs və gitaranın muçiyayiəti cox zaman poli- ritmik olur), zəngin ornamentikası və xromatizmi ilə fərqlənir. Q. və F. Qarayevlər cQoyyaq filminin musi- qisində F.-dan istifadə etmiilər.

FLAMİNQO (Rhoepqsor(eq1) — qupp dəstəsi. Bədəninin uz. 91—120 sm- dir. İri dimdiyi qevs kimi əyridir, cənələrinin kənarındakı qərni ləv- Hələr F.-ya sudan və ya lilin icəri- sindən toxumları, diatom və GƏy-Ya- pıl yosunları, xərcəng, MOLYUSK və

su cucuӱlərini suӱzməyə KƏMƏK edir. yaqları və boynu cox uzundur: yem- lənmə zamanı F. suyun dərinliyinə girə bilir, barmaqlarının arasında pərdə olduqundan lazım gəldikdə,

hətta ӱzə də bilir. Rəngi cəhrayıya ca-

lan aq, qanadları bir qədər tunddur: Calma lələkləri taralır, 6 HƏBY var. Cənub-Qərbi Avropada, Afrikada, Cə- nub-Qərbi Asiyada, Cənubi, Mərkəzi və Pimali Amerikanın c.-unda yayıl- mınpdır. Dənizlərin və porsulu gəl- lərin sahillərində suru ilə gəzir, koloniyalarla yuvalayır. SSRİ -də, o cumlədən Azərb.SSR-də bir nəvu—— adi F. (qızılqaz, yaxudqırmızı- qanad) yalpayır. FLAMİNİ Qay (Gaius Flaminius) (2—e.ə. 217)—Qədim Roma siyasi xadi- mi. Xalq tribunu (e.ə. 232), senzor (e.ə. 220), konsul (e.ə. 223 və 218). Roma cə- miyyətinin demokratiklətməsi yolun- da bir sıra qanunlar həyata kecirmiii, əyuk quruculuq ipləri aparmıtidı (Romada F. sirki və s.). Trazimen ge- lu yaxınlıqındakı vurutmada (2-ci Pun muharibəsində) həlak olmupdur. FLAMİNİN Tit Kvinksi (TaKiz Quinctius Flamininus) (e.ə. Tərp. 226— e.ə. 174)—Qədim Roma siyasi xadimi və sərkərdəsi. U Filippin batcılıq etdiyi Makedoniya ordusunu Kinoske- fal yaxınlıqında darmadarın etmiii (e.ə.197)vəonunlasulh muqaviləsi bar- lamındı. Muqaviləyə gərə U Filipp Yunanıstandakı torpaqlarından əl cəkməli ili. FLAMİNLƏR (lat. Nat:pez)—Qədim Romada panteonun ayrı-ayrı allahla= rına (kuriyalar uzrə) sitayiti həya- ta kecirən kahinlər. F.-in vəzifəsi əmurluk idi. Patrisilərdən (Z nəfər- dən ibarət—bəyuk F.) və plebeylərdən (12 nəfər—kicik F.) secilirdi. FLAMMARİbN (Eyapptaqop) Ka- mil (26.2.1842, Montinyile—Rua—4.b. 1925, Juvizi)—fransız astronomu. Marsı, Ayı və qopa ulduzları təd- qiq etmipdir. 1883 ildə Juvizidə (Paris yaxınlıqında) rəsədxana tə”- sis etmit və direktoru olmuttdur. F. astronomiyaya dair elmi-kutləvi əsər- lərin mӱəllifi kimi tanınmındır. Ən muhumu dunyanın bir cox dilinə tərcumə edilmip cKutləvi astrono- miyaq əsəridir. 1882 ildə elmi-kutlə- vi cAstronomiyaz jurnalını, 1887 ildə isə Fransa astronomiya cəmiyyə- tini yaratmıpdır. FLANDRİYA (flamandca ULaapde- qep, fr. ELap4qe)— Qərbi Avropada əsa- sən flamandların məskunlayqpdıqı tarixi vil. (əsas hissəsi Belcikanın, bir hissəsi Fransa və Niderlandın tərkibindədir). 9 əsrin 2-ci yarısın- dan qraflıq idi. Muxtəlif vaxtlar- da Fransanın, Burqund hersoqları- nın, Niderlandın, İspaniyanın ha- kimiyyəti altında olmutidur. Belcika inqilabı (1830) nəticəsində F. əsa- sən Belcikanın tərkibinə daxil oldu. FLANEL (fr. Pape|e, qədim fr. E1a1- pe—adyal, ing. Nappey—yun)—yumiyaq, yungul, həriki uzu xovlu pambıq və ya yun parca. Polotno və ya sarja toxunu- ury ilə hazırlanır. Yun F.-dən kost- yum və palto, pambıq dn isə qadın və upyaq isti geyimləri, xalat və s. tikilir. | FLANS (alm. E1apzsh)—boruları, armaturları, rezervuarları, valları və s.-ni birlətdirən hissə. F., adətən, yastı halqa və ya disk ipəklindədir.

FLYOROV

577

o “vx4 ..—“ ——“—— ———..— — —...

yan səthlərində bolt və ya sancaq ke- cirmək ucun depiklər olur. F. bir- ləpdirilən boru və rezervuarların daxilində hermetikliyi tə”min edir: val və digər fırlanan detallarda isə Gӱc eturulməsində laqımı məh- GƏMLİK ƏLDƏ etməyə imkan yaradır. FLATTER (ing. Pikeq—vibrasiya)— ucupl aparatlarının hissələrində (əsasən qanadda və quyruq cıxıntıla- rında) muəyyən ucuit sur”ətlərində əz-ezunə baip verən rəqslər: hissələ- rin sınıb-daqılmasına səbəb ola bi- lir. F. hadisəsi qanadda (və ya quyruq cıxıntılarında) aqırlıq mərkəzi ilə sərtlik mərkəzinin qariqılıqlı yerlətməsi və habelə aparatın digər xarakteristikaları ilə əlaqədardır. FLEBİT (yun. rh1erz, rH16bӧz—vena)— vena divarlarının iltihabı. İnfek- siyadan, Yaxud venaya qıcıqlandırı- cı maddə yeritdikdə (aseptik F.) bap verir. Cox vaxt tromboflebitə səbəb olur. Əsasən, ətraf və canaq venala- rında təqaduf olunur. Qarın bopplu- qunun irinli, yaxud iltihabi proses- lərinin aqırlatması qapı venası- nın F.-inə səbəb olur. Mualicə- s i: antibiotiklər, kompres vəs. Pr o- filaktikası : vena daxilinə inyeksiya zamanı aseptika qaydaları- na ciddi riayet etmək. FLEQMATİK (yun. rhyertpa—selik) — Hippokratın apkar etdiyi 4 TeM- əə öHpH, hccnəpHH 3əHğ) TƏ- zahuru ilə xarakterizə olunur. F- pəxs mӱlayim xasiyyətli, bə”zən soyuq- qanlı, laqeyd, ləng tərpənən, ə olur (bax həmcinin Temperament). FLEQMONA (yun. rhyedpope—həra- rət, iltihab)—piy hӱceyrələrinin kəs- kin irinli il bı. Yerindən asılı olaraq dərialtı, əzələarası, fassiya- altı, beyrəkətrafı (paranefrit) və s, F. ayırd edilir. Terədicisi stafi- lokokklar və 6. irintərədən mikroor- qanizmlər, bə”zən baqırsaq cepləri və anaeroblardır. Əlamətləri: ar- rı, ədem, dərinin hiperemiyası, temp-r, titrətmə və s. Bə”zən sepsis bapq verə bilər. Mӱalicəsi: iri- ni kəsib cıxartmaq, antibiotiklər vermək vəs. Profilaktika- sı: dərinin gigiyenası, mikrotrav- malara vaxtında tibbi yardım ges- tərmək. 2 FLEYTA (alm. E1bke)—nəfəslə calı- nan musiqi aləti. Qədim dəvrlərdən məqlumdur. Flajolet F.-nın əcda- dı hesab oluzur. Horizontal (yan F.) və tiaquli F. nəvləri var. Muasir bir baptı baqlı silindrik gevdə- dən ibarətdir. Gevdənin orta hissə- sində butun əsas klapanlar, altarı hissəsində isə 3—4 klapan yerləir: yuxarı hissədə hərəkət edən tıxac və havanın ufurulməsi ucun dəlik olur. F. ebena, qrenadil və s. araclardan, metaldan, eləcə də plastmasdan hazır- lanır. Sin aydın, rir və ku dur. Səs diapazonuna gərə kicik, YA pikkolo F., alto F. və bas F.-ya ayrılır. Orkestr, ansambl və solo alət kimi istifadə olunur. FLEKSİYA (lat. Nexyo—əyilmə, ge- cid), insirafili k—səzdəyiit- mə və səzduzəltmədə qrammatik mə na- nın son ipəkilcinin, yaxud səzun da- xilində səs tərkibinin dəyiiyməsi va- sitəsi ilə yaranması. F. Lallanma və təsrifdə mupahidə edilir. Hind- Avropa və sami-hami dillərində ge- nip yayılmındır, Buna gərə də hə-

AS E—37 va Cə 9

min dillər flektiv dillər sayılır. F.-nın iki nəvu var: xarici F., daxi- li F, Səzlərin sonundakı ipəkilci- nin dəyitməsi xarici F, adlanır. Xarici F. ən cox rus dili ucun səciy- Yəvidir (strana, stranı, strane və s.). Səzun daxilində onun səs tərkibinin dəyipməsinə daxili F. deyilir. Da- xili F. daha cox ərəb dilinə |1pəxs- ətixas (iəxslər), ədl-adil|, german dillərinə |alm. 4az Vish (kitab)—de Vasheq (kitablar) və s.Y| xasdır. FLEKSURA (lat. Nexiqa—əyri, əyri- lik, əyilmə)—monoklinal fonda cox DİK yatmı- suxur laylarından ibarət 1 TEKTOHHK CTpyKTyp, hopH- zontal yatmıti suxurla- rın dirsək ipəkilli əyil- məsi. Adətən, F.-ya birqa- nadlı qırıpıq kimi də baxılır. Qanadın qalx- mıp və enmiti hissələrin- də laylar eyni, yaxud təqr. eyni (cox vaxt ufuqi) yatıma malik olur. Onla- rı birləpdirən orta Hissədə isə lay- lar adətən dik yatır. Qanadın qalx- mıpt və enmit hissələri arasındakı paquli məsafə F.-nın amplitudu (hund.) adlanır. Ən iri F. platfor- maların kənarlarında və sineklizlə- rin yYamacında rast gəlir. FLEKTİV DİLLƏR, insirafi dillər—dunya dillərinin tipo- loji (morfoloji) təsnifinə gərə (bax Dillərin təsnifi) bəlgkusundə 4 qrupdan biri. Hind-Avropa, sami- hami dilləri F.d.-ə aiddir. F.d.- də mӱxtəlif qrammatik mə”nalar, sez- dəyiimə və səzduzəltmə iltisaqi dil- lərdən fərqli olaraq, əsasən, flek- siya vasitəsi ilə yaranır. F.d. xa- rici və daxili fleksiyanın ustunlu- yunə gərə 2 yarımqrupa bəlunur. Əd. A xundov A,, Umumi dilci- lik, B., 1979: ReformatskiynA, A., Aqqlotinadil i fuzil gak dve tendeniin qrammaticeskoqo stroenil slova, v sb,: Morfoloqiceskan: tipoloqin i problema klassifikadii azıkov, M.—L., 1965,

FLENSBURQ (EyepzIiqə) — AFR-də, PTlezviq-Qolpteyndə ipəhər. Baltik dənizinin (Kil buxtası) Flensburq kərfəzi sahilində port. ƏH. 93,9 min (1975). Gəmiqayırma və elektrotex- nika sənayesi var.

FLERӦVSKİ N. Qtəxəllusu: əsl fa- ə B er vi Vasili Vasilyevic elm Vilhelmovic)) (10.5.1829,

(Vil Ryazan—4.10.1918, Yuzovka, indiki Do- netsk) — rus iqtisadcısı, cocHo.nor, publisist, utopik sosializmin numa- yəndəsi. 1862 ildə həbsə alınmı, 1887 ilədək surgundə olmupidur. 60-cı il- lərin sonunda inqilabcı xalqcılarla yaxınlıq etmiit, onların kəməyi ilə cRusiyada fəhlə sinfinin vəziyyətiz (K. Marks bu əsəri yuksək qiymətlən- dirmitdir) və digər əsərlərini cap etdirmitdir. ial darvinizmə qar- iplı cıxmıit, Rusiyadakı şosial-iqti- sadi qaydaları xalqcılıq MƏBT€ İHH- dən tənqid etmitdir. Kapitalistcəsi- nə inkipafın qanunauyqunluqlarını inkar etməklə icmanı və arteli idə- allapdırmıl, hesab etmiidir ki, Rusiyada sosializmə kecilməsi həm sosial inqilablar və həm də bir sıra sosial islahatlar nəticəsində mumkun- dur. Xalq arasında maarifin genipi yayılmasını tərəqqinin muhum ppərti sayırdı.

FLİYER Yakov Vladimirovic (21.10, 1912, Orexovo-Zuyevo—18,12.1977, Mos:

kva)—sovet pianocusu. SSRİ xalq ar- tisti (1966). 1943 ildən Sov.İKP uzvu. Moskva konservatoriyasını (1934) və onun aspiranturasını (1937) bitirmipdir. 1935 ildən konsert fəa- liyyətinə bailamın, Avropanın bir cox əlkələrində, ABPT-da cıxıpp et- midir. F.-in repertuarında F. 1Po- penin, Listin sonataları, İ. Brams, P. Caykovski və S. Raxmani- novun konsertləri və s. xӱsusi yer tutmutidur. F. umumittifaq (1935, eninqrad) və beynəlxalq (1936, Vyana: 1938, Brussel) mӱsabiqələrin laurea- tıdır. Pedaqoji fəaliyyət gəstər- mipdir (1947 ildən prof.). 4 orden və aranın təltif edilmiiydir. FLİNT (EPlO—ABP-da, Miciqan urraTbIHna məhəp. Əh. 160 min (1980, iəhərətrafı ilə 522 min). İri av- tomobil sənayesi (“Ceneral motorsə pirkətinin z-dları) mərkəzidir. Təyyarə muhərrikləri, velosipedlər, motosikletlər istehsal olunur. Kim- ya, hərbi sənaye var. FLİNT—bax Oltik itupiə.

FLİİY (İsvecrə dialektində Eyuzsh, alm. Pyezbep—sızma, axma)—qırıntı MƏHHTƏ"İH DƏNİZ cekmə suxurlarının qalın qatı. Apaqı hissəsi kobud də- nəli (konqlomerat və qumdapqıları), yuxarı hissəsi isə narındənəli su- xurlardan (gil, mergel və bə?zən əhəng- dapıdan) ibarət ritmik təkrarlanan laylardan təpqkil olunur. Geosink- linal-və darətəyi cəkəkliklərdə dar silsilələrin daqılması hesabına əmələ gəlir. F.-də datplatpmın qalıq- lara nadir hallarda təsaduf edilir. o, . muxtəlif formalı və mənitə- li heroqliflər xarakterikdir. Kar- pat d-rında Kaynozoy, Qafqazda və Alp d-rında Yura-Tabatir cəkuntu- lərində və s. yerlərdə yayılmıpdır, FLYOROV Georgi Nikolayevic (d. 2.3.1913, Rostov-Don)—sovet fiziki.

in əə CCPH EA akad. “ğa də m. uzvu 1953). — Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949), Lenin mukafatı laureatı (1967), SSRİ Devlət mu- kafatı laureatı 1946, 1949, 1975), 1955 ildən Sov. İKP uzvu. 1960 il- DƏN Birlətmitt Nuvə Tədqiqatları | İn-tunda nuvə reak- siyaları laboratoriyasının direkto- udur. Uranın bəlunməsi zamanı 2-DƏN cox neytronun buraxılmasını muəyyənlətdirmin (L. İ. Rusinovla birlikdə), aqır nuvələrin spontan bəluvməsini kəpf etmitdir (K. A. Petrjakla birlikdə). F.-un rəhbər- liyi ilə neft laylarının neytron və qamma-karotajı ucun aparat Yaradıl- mıqp və uşullar implənib hazırlan- mı, sıra İəmrəsi 102—107 olan ele- mentlər sintez olunmuti, onların fi- ziki və kimyəvi xassələri eyrənilmint, spontan bəlunən izomerlər və yavapı- yan neytronların buraxılması ha- disəsi kəif edilmitdir. F. ,murək- kəb nӱvələrin qartılıqlı tə”sirini və yeni elementlərin sintezi proble- mini tədqiq etmitdir. 2 dəfə Lenin ordeni, Oktyabr İnqilabı ordeni, 4 baqpqa orden və medallarla təltif olunmutqdur,

578

FLOBER

Əsəri: Na putik sverxzlementam, 2 izd., M., 1982 (sovm. s A. S. İlhinovım).

FLOBER (E1aiheq() Qustav (12.12. 1821, Ruan—8. 5.1880, Ruan yaxınlı- ———————i—h qında, Kruasse)— fransız yazıcısı. Paris un-tinin hu- quq fakultəsinə da- xil olmut, lakin əsəb xəstəliyinə tu- tulduqu ucun 1844 ildə təhsilini ya- rımcıq qoymutdur. Əmrunu, əsasən, Kruassedəki kicik malikanəsində ke- cirmit, ən yaxtı

–— | əsərlərini də Su rada yazmınidır. İlk qələm təcrubə- lərində (-“Aqılsızın memuarlarız, 1838, cNoyabrə, 1842) romantizmin tə”- siri duyulsa da, onlarda F.-in yaradı- cılıqı ucun səciyyəvi olan antibur- jua əhvali-ruhiyyəsi əksini tapmıii- dır. Yaradıcılıqının formalali- masına 1848 il inqilabı guclu tə”- sir gəstərmipdir: lakin F.-in inqi- laba munasibəti ziddiyyətli idi. O, Paris kommunasına da inam bəsləmə- mipdir. Estetik gerulplərində həya- tın fəvqundə duran ədəbiyyat konsep- siyası tərəfdarı olmasına baxmaya- par, F, bədii yaradıcılıqında O. Balzakın realist ən”ənələrini davam etdirmipdir. 19 əsr Fransa əyalət həyatının əsl ensiklopediyası olan c Madam Bovariz (1857) romanında insanı mə”nəvi ucuruma aparan mei- pan burjua muhiti əldurucu satira atəpinə tutulur. Məvzusu qədim Kar-

agen dəvrundən gəturulmuti *Salam-

ə (1862) romanında da dolayısilə zulm və istismar dunyasınaqariı e/ti- raz əks olunmutdur. 8 il inqila- bı hadisələrindən bəhs edən cDuyru- ların tərbiyəsiz (ilk variantı 1843— 45: 1869) romanının qəhrəmanı Fre- derik Moro butun qusurlarına bax- mayaraq, əz mə”nəvi simasını qoru- yub saxlaya bilir. Əsərdə inqila( Dussardyenin obrazı rəvrbətlə yara- dılmındır. “Sadə urək (1877) poves- tində qarabapq Felisitenin acına- caqlı həyatı təsvir olunur. c“Buvar və Pekutpe* (bitməmitdir, nətri 1881) romanında insan zəkasının dun- Yanı tam dərk etməkdə acizliyi fikri irəli surulur. Əsərləri bədii dil və uslub kamilliyi ilə secilir. Fransız VƏ dunya ədəbiyyatında realizmin in- kipafında F. yaradıcılıqının, mu- ӱm xidməti var. G. de Mopassan və digər kərkəmli yazıcıların puxtə- ləpməsində F. bilavasitə bəyuk rol oynamıtdır. F. rus ədəbiyyatı, L. N. Tolstoy və 6.:nın əsərləri ilə maraq- lanmındır. İ. S. Turgenev F.-lə ya- XIN dost olmutt, onun əsərlərini tər- cӱmə etmiptdir.

Əsərləri: Madam | i, B., 1934, Sobr. soc. t. -–C M. 1971. Sobr. €on., T, 1—3, M., 1983—84.

Əö,:: Tennsapona M. ). nə 6am- qaları, XTX əsr xarici ədəbiyyat tarixi, uzikov A. İ., İdeӦnıe i xudojestvennıe iskanin Flobera, v eqo kn.: Pitı portretov, M., 1972

FLOQOPİT (yun. rH1osoroz — odlu, parlaq, rəngi ilə əlaqədar)—mikalar qrupundan Yə Kimyəvi tərkibi

(Mə, Re) QA155,O1-(ON, F),. Mo- NOKLİNİK sinqoniyada kristallaptır. Ləvhəvi, prizmatik və s, kristallar,

ü ıı "ya 1

.– . f*

pulcuqlu aqreqatlar əmələ gətirir. Rəngsiz, qonur, yapıl, qara olur. Sərt- liyi 2,5—3, sıxlıqı 2700—2 kqym?. Apqınma nəticəsində vermikulitə cev- rilir. Əsasən, maqneziumlu skarnlar- da, karbonatitlərdə, qələvi ultraəsa- si suxurlarda rast gəlir. Elektrik izoləedici material kimi iplədilir. Sun”i yolla da alınır. Yataqları SSRİ, Madaqaskar, Kanada, TPPri-Lan- ka, Hindistan və s. əlkələrdə var. FLOEM (yun. rh1o:ӧ5—qabıq, alt qa- bıq)—ali bitkilərdə ӱzvi maddələrin mӱxtəlif orqanlara əturulməsini tə”- min edən toxuma. Ksilem ilə birlik- də gecirici topaları təpjil edir. Arxeqonili bitkilərdə F.-in keciri- ci elementləri ələyəoxtar huceyrələr- lə, ərtulutoxumlularda ələyəoxitar borularla təmsil olunmutdur. F.-də həmcinin parenxim huceyrələr, bir cox bitkilərdə isə mexaniki element- lər var.

FLFKEN (alm. NosKep, hərfi mə”- nası—lopa, yumaq)—poladın daxilin- də metallurji qusur (cox nazik cat- lar). Poladın keyfiyyətini kəskin su- rətdə pislətdirir. Cox vaxt pəstap- larda yayma və ya deymə əməliyyatın- dan sonra, nadir hallarda təkmə po- ladda rast gəlir. F. əmələ gəlməsi- nin qarpısını almaq ucun metalda hidrogenin miqdarını azaldan təd-

birlər gərulur. FLOKKUL (lat. Possiya, Possiz— bir parca)—monoxromatik ipqıqda

Guӱnəmi mçizahidə edərkən onun dis- kində gerunən ipıqlı və ya qaranlıq tərəmələr. | FLOGİSTON (yun. rhyor15(08—alı- pan, yanaru—18 əsr kimyacılarına xas olan hipotetik anlayıpi. F. tə” - liminin əsasını alman kimyacısı Q. E. PPtal yaratmıldır. Bu tə”limə əsasən butun Yanıcı maddələr (aeac, yar və s.) və qeyri-nəcib metallaə (mis, dəmir və s.) Yanma zamanı ayrılan F.-dan və kuldən ibarətdir. F. tə”li- minin səhv olmasına baxmayaraq o, kimyanın elm kimi yaranmasında be- yuk rol oynamındır, əz dəvrunə qə- dərki reaksiyaları sistemə salmıpq, bu isə elmdə muhum addım olmupdur. A. Lavuazyenin tədqiqatlarından son- ra F. hipotezi rədd edilmipdir. FLORA (Eyoqa, Noz—cicək)—Qədim Roma mifologiyasında cicək, gənc- lik vəz bahar ilahəsi. F.-nın tpərəfi- nə bayramlar (floraliyalar) keciri- lirdi. F.-nın əlində cicək tutmui gənc qız iəklində obrazına təsviri sənətdə cox muraciət edilmitdir (Ti- sian, N. Pussen, Rembrandt və b.). FLORA (yeni lat. Moqa, lat. MLoqa— cicək və bahar ilahəsi)—muəyyən cor- rafi ərazidə uyqunlampmıpt, onun mua- sir təbii ppəraiti, geoloji kecmiyi ilə barlı və qonpqu sahələrin F.-sı ilə mӱnasibətdə olan bitki nevləri. 4“F.ə anlayıptı muəyyən ərazidəki bitki- lərin hamısını əhatə edir, lakin təcrubədə “cox vaxt yalnız əyrənilən obyektin qıjıkimilərinə və toxumlu bitkilərinə aid edilir: ibtidai və digər ali bitki nevlərinin məcmusu, adətən əzunə uyqun epitetlərlə (məs., asporlu. bitkilər F.-sız, cyosunlar F.-sız, yaxud calqoflora və i.a.) ya- zılır. Kənardan gələn (xususilə alaqlar) Hr isə F.-nın tərki- bində onun təbii hissəsi sayılır. Hər bir F.-nın əsasını onun nəv və cins tərkibi təpkil edir, F.-nın vəvlə-

ri muəyyən əlamətlərinə gərə onun ele- mentlərinə belunur. Hər bi .--NIN ən muhum xususiyyətlərindən biri onun sistematikadakı tərkibinin qurulu- ipqudur, yə”ni muxtəlif botaniki-cor- rafi. vilayətlər ucun xarakterik olan, aralarında muəyyən miqdar nisbəti olan muxtəlif sistematika qruplarına aid numayəndələrin F. tərkibində birlətməsidir. Bu nisbətlərin dəyi- pilməsi F.-nın mutayisəli xarakte- ristikasının ən muhum momentlərin- dəndir. Yapa gərə aparılan F. ana- lizi onun qədim (relikt), yaxud ca- van olduqunu muəyyən edir. "NIN inventarizasiyası, analizi, digər F. ilə muqayisə edilməsi Yer kurəsinin floristik r-nlapdırılması ucun əsasdır. Konkret F.-nın eyrənilməsi metodu F. zənginliklərini muqayisə- li tə”yin etməyə imkan verir.

Əd. Qrossqeİnm A. A., Analiz florı Kavkaza, B., 1936, Flora Azer- bandjana, t. 1—8, B., 1950—61. FLOREAL (fr. Poqva1, lat. Poqeiz— cicək bolluqu)—Fransada respubli- ka təqviminin səkkizinci ayı. Apre-

lin 20—21-dən mayın 19—20-dək olan

əvrə uyqun gəlirdi.

FLO RE NSİYA (Eyqep2e) — Mərkəzi İtaliyada təhər. Florensiya əyalə- tinin və Toskana vil.-nin inz.m. Ar- no cayı sahilində, daqarası cəkək- likdədir. Əlkənin mӱhum iqtisadi və mədəniyyət mərkəzlərindəndir. Ari nəql. qovppaqı. Əh. 465 min (197/), Matpınqayırma, kimya, neft e”malı, yungul, aqac e”malı, mebel, iquttə, ye- yinti, poliqrafiya sənayesi inkipaf etmitpdir. Bədii sənətkarlıq mə”mu- latları istehsal olunur. Un-t (14 əsr- dən), elmi-tədqiqat in-tları, konser-

YUDİİ

ər

I. E

m. P İ “uu. di r | ti . . la O

m q (| — a ə 1 ız R m... n " s “a qra ə də B R.

San-Covanni baptisterisi, 11—12

əsrlər. vatoriya, rəssamlıq akademiyası, Tos-

kana elm və ədəbiyyat akademiyası vəs. var. F. İtaliyanın muhum turizm mərkəzlərindəndir. F.-nı e.ə. 1 əsrdə romalılar salmındır. Qədim Roma devrunun me”marlıqı F.-nın duzbu- caqlı planlı mərkəzində əksini tap- mıpdır. Pyatsa del Duomo meydanın- da San-Covanni baptisterisi (1059 il- də təqdis edilmitdir), Santa-Mariya del Fyore monastırı (tikintisi 1296 ildən), Pyatsa della Sinyoriya meyda- nında Palasso della Sinyoriya (yaxud Vekkio: tikintisi 1298 ildən), Lociya dei Lansi (təqr. 1376—80) sarayları və s. yerlətir. San-Minyato al Monte (tikintisi 1014 ildən), Santa-Mariya del Karmine (1258), Santa-Trinita (1258—80), Santa-Mariya ovella (təqr. 1278—təqr. 1360), Santa-Kroce (tikintisi 13 əsrin sonundan, Mikel- ancelonun sərdabası buradadır mər“ mər, 1570, C. Vazari), Orsanmikele

FLOTASİYA REAGENTLƏRİ

579

(tikintisi 1290 ildən), San-Lorenso (1422—46), Santo-Spirito (tikintisi

1444 ildən) kilsələri,

y 2 " ət

Pitti (15—17

ı : r Bs i ek 5.) yır Yk mı. “b. - Ab Pa yə .

1

.. ra ü

kilsəsi. Təqr. 1278—təqr. 1360.

əsrlər), Medici-Rikkardi (1444—60):

Santa-Mariya Novella

Rucellai (1446—51), Strotsi (tikin- tisi 1489 ildən), Pandolfini (tikin- tisi 1520 ildən), Uffitsi (indiki Uffitsi qalereyası) sarayları, Tər- biyə evi (1421—44) F.-nın ən yaxtı me”marlıq abidələrindəndir. F.-nın tarixi mərkəzi YUNESKO xətti ilə qorunur. | FLORENSİYA RƏSSAMLIQ MƏK- TƏBİ— İtaliyanın əsas rəssamlıq məktəblərindən biri. 13 əsrdən 16 əsrədək intensiv inkilaf etmipdir. F.r.m.-nin yaradıcısı yakarlıqda) olmutdur. Erkən İnti- bah dəvrundə İtaliya incəsənətinin formalapmasında F.r.m.-nə mənsub meqmar F. Brunelleski, heykəltərai Donatello, boyakar Mazacco (eləcə də me”mar L. B. Alberti, me”mar və heykəltərai Mikelotso di Bartolom- meo, heykəltəratilar L. Giberti, Lu- ka della Rodbia, . Rossellino, Be- nedetto da Mayano, Deziderio da Set- tinyano) kimi sənətkarların muhum rolu olmumdur. Kvattrocento dəv- ru F.r.m. boyakarlıqı.realist axta- rıpların ardıcıllıqı ilə səciyyə- . lənir (Verrokkio, A. del Kastanyo,

i 5 Full | ğ di a “A” du 5 “LL x 1" ”” ki f m -

-

“ə qəd ri bəl "Uğur

I

və Antoninin yanına gəlməsi? Təqr. lereya, Vaptinqton,

37*,c. 9

Cotto (bo-

PA Ru | b 1 di Ad m

müba "Rə u d “ 1

Pyero di Kozimo, “Məryəmin muqədləs Nikolay 1495,

Pollayolo, P. Ucncello): bununla yanad: ilı 15 əsr Florensiya boyakarlırında son qotika dekorativliyi izləri (B. Qotsoli), mistika əlamətləri(Fra Anceliko) və obrazların lirikliyi (Fra Filippo Lippi) əzunu gestə- rir. 15 əsrin sonunda F.r.m.-ndə de- mokratik ən”ənələr qalsa da (D. Gir- landayo), incəsənətdə aristokratik meyllər daha ustun idi (Botticelli, Filippino Lippi, Pyero di Kozimo). Leonardo da Vicci və Mikelancelo- nun yaradıcılıqları isə F.r.m.-nin yerli hududlarından cıxaraq Yuksək ntibah incəsənətinin zirvəsi oldu. F.r.m. 17 əsrdə tənəzzul etmitdir. FLORES (NPoqez)— İndoneziyada ada. Kicik Zond a-rı qrupundadır. Sah. 15,6 min km?, Səthi, əsasən, darlıq- dır (hund. 2400 m-ə qədər). Puskurən vulkanlar var. İqlimi subekvatorial, mussondur. İllik yarıntı 1000— 1400 mm-dir. Harmap həmipəyattıl meiiə- lərlə ərtuludur. Cəltik, qarqıdalı, tutun, hindqozu, qəhvə və s. becərilir. Heyvandarlıq inkipaf etmiiydir. Ba- lıq ovlanır. Əsas ipəhərləri: Ende və Rutenq. FLORES (N/oqez)—Sakit okeanda də- niz. Sulavesi, Sumbava və Flores a-rı arasındadır. Sah. 115 min km?, maks. dərinliyi 5234 m. Səth suları- nın temp-ru 26—28,8*S, duzluluqu 32—34 6” /.-, dib sularının temp-ru 3,52S, duzluluqu 34,62/..-dir. Yarım- gunluk qabarmalar (hund. 2,3 m-dək)

olur.

FLOREİYTI— Mold.SSR-də urəhəp. Floreptı r-nunun mərkəzi. Kiptin- yovdan 130 km iim.-it.-dədir. D.y. st. PQutpə, tutun-fermentasiya, ipərab, yar və s. 3-dlar, yaxınlıqında ipəkər

3-du var,

FLORİDA (E1oq:4da)—1Pimali Ame- rikanın c.-P1.-ində, ABPT-da y-a. Sah, 115 min km?. Səthi, əsasən, əhəngda- pılardan təppkil olunmusi duzənlik- dir (hund. 99 m-dək). İqlimi okean tipli subtropik və tropikdir. Orta temp-r yanvarda 14—20,72S, iyulda 27—28,7*S-dir. İllik yaqıntı 120(— 1400 mm, Cayları qısa və coxsuludur. Coxlu gəl və bataqlıq var. Bitki ertu- yu (im.-da subtropik, c.-da tropik tip = i lidir. C.-da milli park (Everqleyds) yaradılmıpi- dır. Fosforit və titan filizi yataqları, it. sa- hilboyunda qın kurortla- rı (Mayami və s.) var.

FLORİDA (Eyoq:4a) — ABLI-sın. C.-unda pptat. Florida y-a-nı, ona bi- tipik materik hissəni və Florida-Kis a-rını tu- tur. Sah. 152 min km?, ƏH, 9,7 mln. (1980). İnz.m. Tal- lahassi ip.-dir. Səthi duӱ- zənlikdir. qlimi sub- rü c.-da tropikdir. İllik yaqıntı 900—1400 mm. Coxlu gel var. Ərazi- nin təqr. ə26 -i becərilir. Apelsin, pambıq, yerfın- DIRI, tutun, ipəkər qamı- iqı Yetipdirilir. Sud- luk heyvandarlıq və ryuı- culuqinkipaf etmitdir. Balıq ovlanır. Fosfo- rit cıxarılır. Yeyinti selluloz-kaqız, aqac e”ma- lı, kimya, radioelektron sənayesi var. Raket və ra-

“una n "il? ə

Əə nü

| 1 |

M illi 1 əa-

ket mӱhərrikləri istehsal olunur. Beiyk dəniz portları: Tampa, Cek- sonvill, Port-Everqleyds, Mayami. Qıti kurortudur. Kanaveral burnunda raket texnikası sınaqrı poliqonu və kosmodrom var.

FLORİDA AXINI –—Florida bo- qazında guclu isti axın. Qolfstrim axınları sisteminə daxildir. Su- yunun temp-ru yayda 28—29*S, qıtpda 24—25S-dir. Duzluluqu 36966-dən coxdur. Sur”əti 10 km/saata qədərdir. FLORİDA BORAZI— Florida y-a ilə Kuba və Baham a-rı arasında bo- qaz. Meksika kərfəzini Atlantik okeanı ilə əlaqələndirir. Uz. 570 km, ensiz yeri 80 km, maks, dərinli-" yi 1637 m. Əsas Məs Havana (Ku- ba), Mayami (ABİ1). | | FLORİN (NLoqa) Vilhelm (16.Z. 1894, Kəln—5.7.1944, Moskva)— Alma- niya və beynəlxalq fəhlə hərəkatı xadimi. Metalcı. 1920 ildə Almaniya Kommunist Partiyasına (AKP) daxil olmutidur. 1929 ildən AKP MK Si- yasi Burosunun uzvu idi. Reyxstaqa se- cilmipdir. Almaniyada faitist dik- taturası qurulduqdan (1933) sonra mu- hacirət etmitpdir. 1935—43 illərdə Kominternin İcraiyyə Komitəsi Rəya- sət Hey”ətinin uzvu olmutdur. FLORİN — 1) 1252—1533 illərdə Florensiyanın qızıl sikkəsi (cəkisi təqr. 3,5 q), sonralar Avropanın bir sıra əlkəsində (İngiltərə, Fransa vəs.)Yayılmındı. 2) 12 əsrin axırı–— 13 əsrdə Florensiyanın gumuli sikkəsi (cəkisi təqr. 1,8 q), B. Britaniyanın 19 əsrin ortalarından 2 sqiillinq də - Yərində (cəkisi 11,3 z) KyMYI sikkəsi. 3) İtaliyada Niderland quldeninin və dukatının adı.

FLOTASİYA (fr. Pokabop, Poneq —Y3MƏK, HHK, floatation—eyiyHn yayHə cıxmaq)—faydalı qazıntıların su ilə muxtəlif dərəcədə islanmasına əsaslanan zənginlətdirmə usulu. F.- da flotasiya Fiketdinə isti- fadə olunur. F. xususi flotasiya ma- iqınlarında aparılır. Yaqlı, puklu və pərdə

kə- F. nevləri mevcuddur.

Kəpuklu. faydalı qazıntıların əsas zənginlətdirmə usuludur. Bu usulda

Faydalı qazıntıdakı mineral- lardan birinin hissəcikləri hava qa- barcıqlarına yapıtparaq kəpuk qatı- na (konsentrat) kecir, qalanları (tul- lantılar) isə suda asılqan vəziyyə- tində olur. F.-dan suyu uzvi maddə- lərdən və bərk asılqanlardan təmiz- ləmək, qarıtpıqları ayırmaq, kimya, neft e”malı, yeyinti və digər sənaye sahələrində cekdurmə prosesini sur”- ətləndirmək ucun də istifadə edilir. Bax həmcinin Faydalı qazıntıların zənginləidirilməsi.

FLOTASİYA REAGENTLƏRİ—fay- dalı qazıntıların zənginlətdiril- məsi zamanı flotasiya prosesini tən- zimləmək ucun inlədilən səthli ak- tiv maddələr. F.r. muxtəlif tərkib- li mineral hissəciklərin səth qatı- nın fiziki-kimyəvi xassəsini dəyiil- dirməyə imkan verir, kəpuk əmələ gəl” mə prosesini tənzimləyir. Butun F.r. adətən toplayıcı (məs., kerosin, neft Yaqları, ksantogenatlar, alkilsulfat- lar), tənzimləyici (natrium-sulfid, mis kuporosu və s.) və kəpukləndirici (muxtəlif texniki spirtlər və onla- rın qarıtıqları, piridin əsasları və s.) maddələrə ayrılır. 1 t flota-

580

FLOTİLİYA

siya olunacaq materiala bir necə 2-dan bir necə kq-dək F.r. sərf olunur. FLOTİLİYA (ital. . Poile Na: fr. flottille: lat. Pi(o—uӱzmək)—1) Bə”zi devlətlərin HDD-nda operativ bir. ləiqmə (dəniz, cay, gel F.-sı), nisbə- tən kicik donanma. Gəmilərdən, avia- siyadan, dəniz piyadası hissələrindən və s. xidmət hissələrindən ibarət olur. F. ya mustəqil, ya da donanma tərkibində olur. 2) Bir sıra xari- ci əlkənin HDD-nda iri taktiki bir- ləpmə. 2 və ya daha cox eskadradan (di- viziondan) ibarət olur. 3) Strateji atom sualtı qayıqlarının operativ ləpməsi (Fransada və s. əlkələr- də). 4) Ekspedisiya, idman və s. gəmi-

ləri dəsti, kk

FLUKTUASİYA (lat. Pisbia Io—gə- nara cıxma)—mutahidə oluna bilən fiziki kəmiyyətlərin orta qiymətlə- rindən kənara cıxması. Hər hansı Q, kəmiyyətinin F.-sı orta kvadratik

F. (AL) — (L —L)" nə ya nisbi F. bə V (AL)./L ilə xarakterizə olunur

(burada Q. orta qiymətdir). İstənilən makroskopik sistemin halını tə”yin edən additiv (ekstensiv). kəmiyyətin nisbi F.-sı sistemi təiykil edən zər- rəciklərin sayının (MC) kvadrat kəku ilə tərs mutənasibdir 6, -1// X.

F.-nın yaranması istənilən mak- roskopik sistemin coxlu, lakin sonlu sayda zərrəciklərdən (atomlardan, mo- lekullardan, ionlardan və s.) ibarət olmasının və onların xaotik hərəkə- tinin nəticəsidir. Kvant mexanika- sında (cox apaqı temp-rlarda) qeyri- muəyyənlik munasibəti ilə əlaqədar F.-lar mevcuddur.

Orta kvadratik :F.

—— — i

(AT): = 1:—Q (1) dusturu ilə ifadə olunur. (1)-dən ge- runur ki, Gibbs metodu haze fiziki gəmiyyətin orta qiymətini bilavasitə hesablamaqa imkan verirsə, həmin KƏ- miyyətin orta kvadratik F.-sını da tapmaq olar. Tam qapalı sistemin enerjisinin və zərrəciklərinin sayı- nın F.-sı mumkun deyil, entropiya- sının F.-sı isə mumkundur. Sabit həcmə malik sistem ətraf muhitlə (termostatla) enerji mӱbadiləsi edə bilərsə, onun enerjisinin orta kvad- ratik F.-sını (1)-ə uyqun olaraq Gibbs metodu ilə hesablamaq olar. Nəticədə

(AEYu= v–E =—(38 v Ə)

öğ dӱsturu alınır (burada E—enerji- nin orta qiyməti, ko— Boltsman sabiti,

V = ət -laru. ə tumu olduqunu nəzərə aldıqda

= Ş, istilik tu-

(AE), = C, xeT? (3)

olar. Ətraf muhitlə zərrəcik badi- ləsi mumkun olan verilmit həcmə

malik sistemdə zərrəciklərin sayı- nın orta kvadratik F.-sı isə

"(AK)2=gaT (9). (4)

KİMİ tə”yin olunur. ii kimyəvi poten- sialdır. Boltsman qazı ucun

N—N o €XD (u / KoT) oxuyryanan, (AN)?-N?,

F. nəzəriyyəsinin əsasını C. Kibbs

qoymup, A. Eyntteyn və M. Smoluxov- ski isə onu inkipaf etdirmitlər.

Ehtimal ilə entropiya arasında əlaqəni verən Boltsman prinsipi əsa- sında hər hansı fiziki kəmiyyətin (Q.) orta qiymətdən kənara cıxma ehti- malını tapmaq olar. Kicik x=1.—Q, kənara cıxmalar ucun bu ehtimal Qaus- sun paylanma funksiyası ilə verilir:

ə (

U(x)= də (5) (burada A—ehtimalın normalapma

pərtindən tapılan sabit, x? == (1—1.)* orta kvadratik F.-dır).

Boltsman prinsipindən istifadə edərək sistemin halını tə”Yin edən muxtəlif termodinamik kəmiyyətlərin kicik kənaracıxma ehtimallarını (5) pəklinə salaraq uyqun orta kvad- atik F.-nı hesablamaq olar. Belə esablamalar apaqıdakı nəticələrə gətirir: həcmin və temp-run orta kvad- ratik F.-ları

dəy

7 ot"

s (5): (AT) = çu.

təzyiq və entropiyanın orta kvadra- tik F.-ları ..—.—. T (Ap) — vƏ (7) ÖV), “ (Su, və Ş —sabit Həcmdə və sabit təz- yiqdə sistemin istilik tutumudur), əmcinin gəstərmək olar ki,

AVAp AT-Ar =

———, (Az) = Ko rə

— (xoT, (sr) KoT” : dT)u S, LE AT == kaT" (8) (8)-dən gərunur ki, həcm və temp- run, təzyiq və entropiyanın F.-ları bir-birindən statistik asılı deyil, Həcm və təzyiqin, temp-r və təzyiqin,

enerji və temp-run .-sı isə bir- birindən asılıdır.

Boltsman qazı ucun E = - X2NxeT, Su=: 2 Mko, buna gərə də (Z)-ə əsasən

(AEy— cӱ M bat). Enerjinin nisbi 3 — il. Üzv), yə”ni ӧr Boltsman qazı ucun temp-r-

dan asılı deyil. | Boze qazı ucun apaqı temp-rlarda

E.L1 C “Ts, Buna gərə ӧr- ro,

V (AER

—

F.-sı isə ӧv =

Fermi qazı ucun E T2, Su-T və ӧr- Tz. Deməli, appaqı temp-rlarda

Boze və Fermi qazlarında temp-r azal- dıqca enerjinin nisbi F.-sı artır. Butevlugdə makroskopik sistem cun F. nəzərə carpan dərəcədə deYİL. axan bir cox fiziki hadisələr sis- temin cox gicik hissəsində bait ve- ən lokal F.-larla tə”yin olunur. Broun hərəkəti kicik əlculu zərrə- ciklərin olduqu nəqtədə təzyiqin “U.- sı nəticəsində bap verir. Elektrik yukunun diskret olması və bu yuku da- pqıyan zərrəciklərin istilik hərəkə- ti nəticəsindəelektrik dəvrələrində potensial, yuklərin sıxlıqı və cərə"

yan xaotik olaraq dəyitir, yə”ni F- bap verir. Bu F.-lar dəvrədə KY) )a - radır, bu da zəif elektrik siqnal- larını qeyd edən cihazların həssas- TbiT hyAYAYEY tə/yin edir. F. behran nəqtəsi ətrafında daha intensiv olur. Bu halda bir nəqtədə balp vermiti F. qoniu nəqtələrdə də F. yaradır (fəza korrelyasiyası) və beləliklə muhitin hər yerində eyni zamanda F. olur. Nəqtə ətrafında ipıqın guӱclu səpilməsi (bəhran opa- lessensiyası) bircins mayelərdə sıx- lıqın (uyqun olaraq sındırma əmsa- lının) F.-sı ilə izah edilir. F.-nın olması gəstərir ki, sis- temin entropiyası həm arta, həm də azala bilər. İkinci halda termodi- namikanın ikinci qanunu pozulur. Buradan belə cıxır ki, bu qanun or- ta hesabla ədənir, yəni sistem cӱzə- rində uzun muddət mupahidə apardıq- da entropiya orta hesabla dəyiimir (sistem termodinamik tarazlıqdadır- sa) və ya artır (sistem tarazlıqda deyilsə). Bu mə”nada F. termodinami- kanın ikinci qanununun fiziki mə - nasını dəqiqlətdirir və onun statis- tik xarakter dapıdıqını gestərir.

Əd. Mӱxtarov A. İ., Statistik fizika, B., 1960, Anselım A. N., Os- novı statisticeskon fiziki i termodina- miki, M., 1973Landau L. D.. Lif- p ip E. M., Statisticesgan fizika, M., 1976: K y Hn H F. İ., Statisticesgan fizi- ka i termodinamika, M., 1981.

FLUORESSEİN, dioksiflu- ora n—sarı kristal maddə, suda pis spirtdə və qələvilərin sulu məhlu- lunda yaxtı həll olur. 314—3162S-də əriyir. Sarı-yapıl iptıqlanma (fluoa essensiya adı da buradandır) verir. ya və ipəyi sarı rəngə boyayır (davam- sız olduqu ucun iplədilmir). F.-dən yeraltı suların axın istiqamətini muəyyənləipdirmək ucun istifadə olu- nur. F. rezorsinlə ftalanhidridinin kondensasiyasından alınır.

r FLUOR ESSENSİYA—bax Lumines-

sensiya.

FLUVİOQLYASİAL CƏKUNTULƏR (nar. fluvius—sa), axbıH-- glacies—öya) —buzlaq sularından cekən HƏKYHTY- lər.. Əsasən caqıl, cınqıl və muxtə- lif əlculu qumlardan ibarət olur. İki nəvə ayrılır: buzlaqdaxili (int- raqlyasial) və buzlaqyanı (periqlya- sial). .c. ezlərinə məxsus relyef formaları (oz, zandr, kam və s.) əmə- lə gəti =.

FLUKS ETP (var. fluxus—axbsıH -L ... metr),veberməetr—maqnit selini əlcmək ucun cihaz. Muxtəlif nəvlə- rivar. Maqnitoelektrik F. vəfotoelektrik F. daha ge- HHUI YALAR.

FLCOR (nar. ipoqaql), E—kimyəvi element. Elementlərin devri sistemi- nin UP qrupundadır, at.n. 9, at.k. 18,9984-dur. . yaplılımtıraq sarı rəngli kəskin iyli qazdır, —2182S- də əriyir, —187,92S-də isə qaynayır, maye F.-un sıxlıqı qaynama temp- runda 1,108 q/sm?-dir. Təbii F. sta- bil :?E kastopunlan ibarətdir. F.-un kutlə ədədi 17—22 olan 5 radioaktiv izotopu var (yarımparcalanma dəv- ru 109,7 dəqiqə olan *8E izotopu daha davamlıdır). F.-u ilk dəfə fransız kimyacısı A. Muassan duzundan elektroliz yolu ilə almıpdır (1886). Yer qabıqında F.-un kutləcə miqda- rı 0,0896-dir. Əsasən fluorit, krio-

FLUS

581

LİT və topaz minerallarında rast gəlir. Birlətmələrində —1 oksid- ləimə dərəcəsi gəstərir. Kimyəvi cə- hətdən ən aktiv qeyri-metaldır. Yungul tə"sirsiz qazlar mustəsna olmaqla bu- tun elementlərlə fluoridlər əmələ gətirir. Qeyri-metalların və 1/— UİT qrupun bə”zi materiallarının fluoridləri qazvari, digər metalla- yın fluoridləri isə maye və bərk alda olur.

Nəmlik olmadıqda F. mis, sink, aluminium, dəmir və nikellə prakti- ki olaraq birlətpmir, bunun səbəbi həmin metalların səthində muhafizə- edici fluorid təbəqələrinin əmələ gəlməsidir. RA ipatına digər ucucu olmayan fluoridlərə quvvətli mineral turiularla tə”sir etdikdə NE əmələ gəlir (—83,1*S-də əriyən, 19,54S-də qaynayan mayedir). Sulu məhluluna fluorid turiusu deyilir.

9. suyu atomar oksigenə qədər par- calayır. ə zaman OR, tipli oksid alınır. . GIF, CİF),, CİF,, BrF, BrF:, VqE-, YE, və YE, tipli birləil- mələr verir. F. ksenonla XeE,, XeRE,, XeEs və kriptonla KqE, fluoridlər əmələ gətirir. F.-u kalium hidrofluo- rid (GNR,) ərintisinin və ya qələ- vi metalların fluoridlərinin maye hidrogen fluoriddəki məhlulunu elektroliz etməklə alırlar. F. yuk- sək fluoridlərin (məs. SbF.) ter- miki parcalanmasından da alınır.

Texnikada Ma AYE. aluminium alınmasında elektrolit kimi, fluor uzvi birlətmələr, termiki və kimyə- .vi davamlı metalların alınmasında, soyuducu qurqularda istifadə olunur.

Tərkibində olan birləpmələr (fluorifur, fluorafur, fluorbenza- tef) yaman piplərə qariyı dərman

kimi istifadə olunur. |

F. bitki, heyvan və insan hucey- rələrində mikroelement kimi olur.

Sən hər kq-da 100—300 mq F: duzları vardır. Ən cox diiyq sumuyun- də olur və catımadıqda diiylərin apınması bat verir. F.-un orqanizm- də coxluqu fermentlərin aktivliyini artırır. Cənubi Afrikada yayılmıpn bə”zi bitkilərdə F.-lu uzvi birləil- mələr tapılmhipdır.

F. (xususilə fluorsirkə turiusu) zəhərlidir. nəfəs orqanlarını qıcıqlandırır və dərini yandırır. Aqır zəhərlənmə qanaxmaya, ar ciyərin Zəyӱməsinə və mərkəzi sinir sistemi- nin pozulmasına səbəb olur. İlk yar- dım zamanı gəzləri su ilə yumaq, də- rini 7094-li spirtlə silmək, təmiz ok- sigenlə nəfəs almaq məsləhət gərulur.

Əd.. Rıss İ. Q., Ximil ftora i eqo neorqaniceskix soedinenin, M.., 1956: Ftor i eqo soedinenim, per. s anql., t. 1— 2, M.. 1953—1956: Drakin S. İ., Ob- ian i neorqaniceskan ximil, M., 1981.

FLUORİD TURMİYUSU — hidrogen fluoridin (NE) suda məhlulu: su ilə istənilən nisbətdə qarhipır. 112*S-də qaynayır (750 mm.c.sut). Sıxlıqı 1,138 qsm”-dir. Azeotrop qarınıqda 38,2696 NRE var. F.t. oksidlərlə re- aksiyaya girərək fluoridlər əmələ gə- tirir, silikatlı materiallarla (məs., pqutpə ilə) fəal reaksiyaya girir, fluoridləri isə həll edərək birləi- mələr verir. F.t.-ndan iqutə ӱzərində təlif naxıpacmada, fFluoridlə- rin sintezində həlledici kimi isti-

fadə olunur.

FLXORİDLƏR—fluorun bapqa ele- mentlərlə birlətımələri. Fluorun yuk- sək aktivliyi onun Hətta inert qaz- larla da birlətməsinə imkan verir. F.-in ərintiləri yӱksək aqressivdir (darıdıcıdır), oksidlərdə və öanıra maddələrdə həll olur. Cətin əriyən maddələrin monokristallarını Yetiii- dirməkdə istifadə edilir. Llumi- nium və aktiv metalların elektroli- tik istehsalında iplədilir. FLUXORİT (lat. Niaoq—axın)—mine- ə Kimyəvi tərkibi SaR,, U, TE, q, Map, Y və s. qatıpmıqları olur. Kubik sinqoniyada kristallaptır. Adə- tən, kub, oktaedr formalı kristallar, druz, dənəli aqreqatlar əmələ gətirir. ərtliyi 4, sıxlıqı 3180—3200 kq/m”. Aq, sarı, yapıl, bənəviyəyi və s. rənglərdə olur. Metallurgiyada (flus kimi), kimya sənayesində, optikada və s. iplədilir. Sintetik F. kris- tallarının alınması uçӱn xammal- dır. TE və (Y-lı sintetik lazer materialıdır. Yataqları SSRİ (Orta Asiya, Zabaykalye və s.), AB1P, Mek- sika, Fransa və 6. əlkələrdə var. FLXUOROQRAFİYA, radiofoto- qrafiya, rentgenofoto- "ağla rentgenofluoro- qrafiya —obyektin rentgenoloji təsvirinin fluoressensiya edən ekran- dan kəz cəkilməsi. F.-nın əsas prinsiplərini rentgen pqçalarının kətifindən sonra italyan alimləri A. Batteli, A. Karbasso və Amerika alimi C. M. Bleyer hazırlamıplar. Kicik və iri kadrlı F. var. F.-dan, əsasən, dəiq qəfəsinin, sӱd vəziləri- NİN, sӱmӱk sisteminin muayinəsində istifadə olunur. F. KYT-TƏBH MYAİHHƏ- də geni tətbiq edilir. Stasionar və səyyar (avtobus, vaqon) F. kabinetləri mə”lumdur. FLUOROZ (lat. Eyioqat—fluor)— xronik xəstəliky orqanizmə normadan artıq fluor daxil olması. Tərkibin- də coxlu fluor və onun birlətmələri olan su, qida məhsulları qəbul et- dikdə bat verir. . zamanı diptpin

eqmalında ləkə əmələ gəlir, sumuk toxumasının qurulutpiunda dəyitik- lik (osteskleroz) tərəyir, bu da su-

mӱklərin deformasiyasına səbəb olur. luor qəbulunu azaltdıqda bu əla- mətlər kecib gedir. FLUOROSKOӦP — ultrabənəviəyi pqualarla cisimləri iqualandıraraq, onlarda luminessensiya yaradan sadə cihaz. F. texnikanın muxtəlif sahə- lərində və tibdə tətbiq edilir. FLXMORPLASTLAR—fluor tərkib- li plastik kӱtlələrin CCPH-nə rə- bul olunmuqi anbı. TuuapəTnə HülnəHH- lən adı—ftorlondur. Politetrafluo- retilen, politrifluorxloretilen, ko- polimer və s. nəvləri var. Poli- tetrafluoretilen fluor- plast-4, teflon) 1—CF,—CF,—L, mol-K. ə-107—2-102 olan aq sud rəngli polimerdir. 327*S-də kristallik qu- rulupu pozulur, polimer pəffaf- lapır və elastik olur, axıcı hala gecmədən 415”S-də parcalanır. Tef- nOH cini istehsalı texnologiyasına bənzər usulla e”mal edilir: teflon tozu (parapoku) soyuq halda 250—350 k1Q/sm" təzyiqdə presləyir, sonra 370" S- də qızdırıb c“bitirirlərə. Kristal- lar 20”S-də bir modifikasiyadan batp- qasına kecir və teflonun bə”zi xas- sələri dəyipir. Həcmi –1,596 azalır.

Fluorplast-4 cox genit temp-r in- tervalında —2692-dən --260”-nək ii1- ləyə bilir, kimyəvi davamlılırı yuk- səkdir. Politrifluorxlor- etilen (fluorplast-Z) |—SRE,— — |, aq kristallik polimer-

dir, orta mol.k. 5-1027—2-109 ara- sında dəyipir. 208—210”S-də əriyir, 240—2702*S-də axıcı hala kecir, pres- ləmə, təzyiq altında təkmə və ekstru- . ziya usulları ilə e”mal edilir. Ayya- qı temp-rlarda fluorplast-Z həlledi- cilərdə həll olmur, Yuksək temp-rda bəzi aromatik karbohidrogenlərdə həll olur: turiu, qələvi və oksidləiq- diricilərin tə”sirinə davamlıdır. Aparatlarda korroziyaya qariı qoru- ucu ertuklər, kimyəvi davamlı boru- ylar, nasoslar, kabel, mӱhərrik və s. istehsalında iilənir. Əd.Ceqodaev D. D..Naumova 3. K, Dunaevskal H. C., Ftoro- plastı, 2 izd., L., 1960: Əniiklopediin polimeron, t. 3, M., 1977 Askadskibgv A. A, Matveev KG). İ., Ximicesgoe əəən i fiziceskie svonstva polimerov,

FLUORSİLİKATLAR — silisium- Fluorid turpusunun (N.53Ec) duzla- rı. Qızdırıldıqda muvafiq metalın fluoridinə və silisium ə idə ə lap: Məs., Sa5Es = SaR, -- --5:E,. Silisium-fluorid turpusunun Ca, K, KI, Sz və Va duzları suda cətin Həll olub, xarakterik kristal- lar əmələ gətirir. Bunlardan miqdari və mikrokimyəvi analizlərdə istifadə olunur. Natrium-silisium-fluorid (Ca,5:E,) ən cox praktiki əhəmiyyətə malik olub, turpquya davamlı sement, mina və s. istehsalında tətbiq edilir. M?t, 2p və A| silsium-fluoridlər in- paat daplarına sukecirməmək xas- səsi apılamaq ucun istifadə edilir. F. zəhərlidir. FLUOR-UZVİ BİRLƏİYMƏLƏR — hər molekulunda bir və ya bir necə E—S əlaqəsi olan birləimələr. Surt- ku yaqları, hidravlik mayelər, fluor- plastlar, fluorkaucuklar, freonlar, yalar F.-u.b.-dir. Tibdə narkotik maddələr, qanəvəzedicilər və s. kimi iplədilir. FLUS (alm. ELiV8, hərfi mə”nası— axın), parulis--cənənin kəskin irinli periostitinin kehnəlmiiy adı|: — iltihab nəticəsində sumukustluyu və dipi ətinin altında. diiy kəkunun ust tərəfində əmələ gələn irinlik. Əlamətləri: aqrı, iltihab na- hiyəsinin qızarması, uzun iqmlməsi, temp-r və s. Mӱalicəsi: adaca- yı bitkisi (survə) ilə qarqara etmək, aqrıkəsici dərmanlar və s.: əks halda irinli nahiyəni yarmaq, yaxud dili cıxartmaq. FLUS — 1) Metallurgiyada — )tixtəyə əlavə olunan, əsasən, mine- ral. məntəli materiallar: posa əmələ gətirmək və onun tərkibini tənzimlə- mək, xususilə bop filiz suxurları- NI və ya metalı oksigensizlətdirmə zamanı alınan məhsulları bir-birinə baqlamaq ucundur. Əsasi (əhəngdatpı), turpu (silisium 4-oksid) və neytral aluminium-oksid) F. var. 2 ək" mə istehsalatında — maye posa əmələ gətirmək ucun vaqrankaya VƏ Ya digər əritmə sobasına təkulən materiallar. Cuqun və polad ucun tek- mə F.-lərin tərkibində fluorit, do" lomit, kvars qumu, əsasi marten po- sası vəs. olur.Z)Qaz vədəmir

—məb

082

ci qaynaqında — qaynaqlanacaq səthdə əmələ gələn oksidləri əzundə həll edən kimyəvi maddələr (boraks, borat turipusu, xlorid və fluorid- lər).4) Avtomatik və elek- trik-posa qaynaqında — qaynaq zonasına təkulən narınlaitdı- rılmıp mӱrəkkəb tərkibli material: prosesi stabillətdirir və qaynaq ti- kipinin keyfiyyətini yaxtılaqidı- rır. Əriyib qismən buxarlanan F. komponentləri elektrik qəvsunu və qaynaq vannasını atm.-in zərərli tə”- sirindən qoruyur. 59) Lehimləmə- d ə—kimyəvi aktiv maddələr (sink- xlorid, ammonium-xlorid, kanifol, boraks və s.). .rqlər lehimlənən de- talların və lehimin səthini oksid və cirkdən təmizləyir, lehimləmə pro- sesində oksid əmələ gəlməsinin qar- izısını alır və s.

ÇORYTBET (anM. Flutbett, Flut—axbıH -- Bett— arar, Məupa)—ycTyYHnƏH auhbır su axını gecən bənd və ya digər basqılı hidrotexniki qurruların sun”i əsası, F. suyun qurquya gəstər- diyi basqını qəbul edir, məcranı ust axının tə”siri nəticəsində yuyulmaq- dan qoruyur və filtrasiya tə”sirin- dən qurqunun əsasının filtrasiyadan deformasiyaya uqramasının qarpqısı- nı alır.

FOB (ing. REoB, Eqee op Boaq4—sezu- nun ixtisarı—franko bort, hərfi mə”nası—gəmi bortu boptdur)—dəniz dapımalarında əmtəə alqı-satqısı nəvu. F.-un iqərtinə gərə satıcı əm- təəni porta gətirməli və alıcının gestərdiyi gəmiyə yuӱkləməlidir: əm- təənin gəmi bortuna gətirilməsi xərc- ləri əmtəənin dəyərinə daxil olur. Bə”zi portlarda F. iqərtlərinə gərə mal gəndərilərkən yukləmə xərcləri- ni alıcı ədəyir.

FOB, ...FOBİYA (yun. rhӧboz— qorxu)—nəyəsə nifrət etmək, nəyinsə dӱtiməni, qəti əleyhdarı olmaq, nə- dənsə qorxmaq mə”nalarını bildirən murəkkəb səzlərin tərkib Hissəsi (məs., hidrofobiya).

FӦBOS— Mars planetinin ona ən yaxın (orta məsafəsi 9380 km) peyki. Qeyri-duzgun formalıdır (uz. 26 km, eni 21 km). Mars ətrafına 7 saat 39 dəq.-yə dolanır. Amerikan astronomu A, Holl kəif etmitdir (1877). FOVİZM (fr. Qaiuyete, Qaiue—vəh- ili, yırtıcı )—20 əsrin əvvəllərində Fransa boyakarlıqında yaranmıpi avanqard cərəyan. Tənqidcilərin 1905 ildə Paris Mustəqillər Salonunda cıxın edən bir qrup rəssama (A. Ma- tiss, A. Marke, J. Ruo, M. de Vla- mink, A. Deren, R. Dufi, J. Brak və b.) riixəndlə 41ez Qaiuezə (cvəhii- lərə) ləqəbi verməsi ilə əlaqədar 4“F. termini meydana gəlmiiidir. .-İN dərk edilmii proqramı yox idi. 19 əsrin bədii ən”ənələrinə qarilı cı- xan F. yeni boyakarlıq ӱsullarını bərqərar etməyə calınan cərəyan ol- mupidur. F. qısa muddətdə (1905—07) muxtəlif uslublu rəssamları birlən- dirmiidi.

FOK Vladimir Aleksandrovic (22, 12.1898, Peterburq--27.12.1974, Lenin- qrad)—sovet fiziki, SSRİ EA akad. (1939: m. uzvu 1932). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1968), Lenin mukafatı laureatı (1960), SSRİ Dəvlət mu- kafatı laureatı (1946). Tədqiqatla- rı cazibə nəzəriyyəsinə, sahənin kvant nəzəriyyəsinə, coxelektronlu sistem-

FLUTBET

lərin nəzəriyyəsinə statistik fizika- ya, mexanikaya, oOp- tikaya və s.-yə aid- dir. F. kvant me- xanikasının dalqa TƏHHHİHHH MATHHT CahəcH YUYH YMYMH- ləpdirmini, onun qradiyent invari- antlırını isbat etmiq və relyati-

vist skalyar tənlik

k (Kleyn — Qordon — Fok tənliyini) almıi, coxelektronlu sistemləri təsvir etmək və hesablamaq ucun təqribi usul (Xartri—Fok usu- lu) ipləyib hazırlamıpit, kvant elek- trodinamikası, riyaziyyat, riyazi fi- zika, radiodalqraların yayılması, nis- bilik nəzəriyyəsi sahəsində muhum nə- ticələr əldə etmitdir. 4 dəfə Lenin ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və" medallarla təltif olunmupidur. FOKİDA (yun. RhoK15)—Yunanıstan- da tarixi vil. Apollon mə”bədinin və Delfa orakulunun F.-da yerlə məsi Qədim Yunanıstanın siyasi həya- tında F.-nın rolunu artırmındı. E.ə. 2 əsrin 2-ci yarısından Romaya tabe edilmiiydi. Muasir Yunanıstan- da nomdur. FOKİN Mixail Mixaylovic (5.5. 1880, Peterburq—22.8.1942, Nyu-York) —rus balet artisti, baletmeyster, pe- daqoq. Mariya teatrının solisti ol- Myuu, 1901—11 illərdə Peterburq te- atr məktəbində dərs demipdir. 1905 ildən baletmeysterlik fəaliyyətinə baqilamınl, Paris və Londonda (1909— 12, 1914) Rus mevsumlərində iptirak etmitdir. 1918 ildən xarici əlkələr- də (1921 ildən ABPT-da) yaqamındır. F. balet sənətində islahatlar apar- mı, rəqs folklorundan, incəsənətin digər nevlərindən istifadə edərək vahid xoreoqrafiya dili yaratmındır. Mariya teatrında c“Armida kəpkuz (1907, N. Cerepnin), 4“Misir gecələ- ri? (1908, A. A. Arenski), 4“1Popenia- nam (1908, F. PQopenin musiqisi əsa- sında), *İslameyə (1912, M. Balaki- revin musiqisi əsasında) və s. əsərlə- ri, Rus məvsuӱmləri ucun c“Qıpcaq rəqs- ləriəni (1909, A. Borodinin “Knyaz İqorə operasından), “Simurq quppuq (1910, İ. ra cCDafnis və Xloyam (1912, M. Ravel) və s. baletlə- ri tamataya qoymutidur. A. Pavlova- nın ifası ucun “Canverən qu qupuk (K. Sen-Sansın musiqi iyssi əsasın- da) xoreoqrafiya eludunu hazırla- mhıppdır. FOKS (Eox) Ralf (30.3.1900, İngil- tərə, Qalifaks—2.1.1937, İspaniya, Kordova)—ingilis yazıcısı, mark- sist tənqidci. 1925 ildən B. Britani- ya KP-nın uzvu. 1930—32 illərdə Moskvada Marks— Engels—Lenin İn- tunda inləmitdir. İspan xalqının milli-inqilabi muharibəsində (1936 — 39) iptirak etmiti, deyutidə Həlak olmutdur. cRoman və xalq (1937) ki- tabında kapitalist əlkələri ədəbiy- Yatında sosialist realizmi metodu- nun inkitaf perspektivlərini ges- ir. cCel adamları (1925) ocerk və hekayələr kitabı, “Səmanın fəthim (1928) romanı SSRİ-yə həsr olunmusidur.

Əsəri: Roman i narod, M., 1960,

FOKSTROT (ink. (ox(qos, Eox—tulku --qo—cəld yeri, yeyin addım)—bal rəqsi, 1912 ildə AB1P-da yaranmıin- dır. Musiqi əlcusu 4/4-dur. F. ucun xırda surutikən addımlar, səlis hə- rəkətlər, muəyyən qədər sinkopalı rit- mika səciyyəvidir. 1920-ci illərdə ccəld fokstrotə—kvik-fokstrot (aiysK Qoxqoq—iti addım) və ya kvikstep (aiysK5er) meydana gəlmit, adi F.— slou-F. (5/ocu—asta) adlanmıpnldır. F. caz musiqisinin tipik forması-

dır. FOKUS (lat. Qosiz—mənbə, ipıq)— optik sistemin bai optik oxuna para- lel istiqamətdə duppən iquaların hə- min sistemdən kecdikdən sonra gə- sipdiyi neqtə. Hər optik sistemin iki F.-u olur: qabaq F. və arxa -F, Nəq- təvi ipıq mənbəyi bu F.-lardan bi- rində yerlətdikdə sistemdən cıxan pqualar bir-birinə paralel olur. Top- layıcı optik sistemlərdə arxa F. du- ilən pquaların sistemdən kecdikdən sonra kəsiidiyi nəqtə, səpici sis- temlərdə isə iquaların əzlərinin de- yil, onların uzantılarının kəsiiq- diyi nəqtədir. Bu səbəbdən səpici sis- temlərin arxa F.-u pqua dulpən tərəf- el-

də nəmnp. FOKUS (riyaziyyatda)—1 lipsin, hiperbolanın və parabola- nın F.-u—bu əyrinin mustəvisində Yerlətən E nəqtəsi:z əyrinin ixtiyari nəqtəsinin E-dən-və direktrisdən mə- safələri nisbəti ekssentrisitetə bə- rabərdir. 2) Adi diferensial tən- liyin məxsusi neqtələrindən biri (bax Məxsusi nəqtə). FOKUS (alm. Nokizrogiz)—1) mu- əmmalıqı, anlapılmazlıqı ilə Tas mapacıları heyrətləndirən fənd. F. sənəti, baplıca olaraq ifacının əl hərəkətlərinin cəldliyi və zirək- liyinə, onun gəzaldadıcılıq məharə- tinə əsaslanır (bax Həmcinin İllu- zionizm). F. gəstərən artist fokus- Cu, Yaxud manipulyator adlanır. 2) Məcazi mə”nada—gələk, hiylə, fı- rıldaq. FOKUS MƏSAFƏSİ —optik siste- min baiz nəqtəsindən onun baiq fok su- na qədər olan məsafə, La F.m. onun optik mərkəzindən fokusunadək olan məsafədir. Linzanın və umumiy- YƏTLƏ, OPTİK sistemin iki (qabaq və ar- xa) F.m. olur. Cisim və xəyal faza- larının sındırma əmsallarından asılı olaraq bu məsafələr bir-biri- nə bərabər, yaxud fərqli ola bilər. Sistemin ipıq quvvəsi və beyutməsi .M.-nNDƏN asılıdır. FOKİYANİ, OD o k nt a H bi (Focşani)— YMbIHH/aHbiH m.-nHnƏ məhəp, Bpanua qəzasının inz.m. Əh. 58 min (1977). Mapınqayırma, aqac e”malı, yeyinti ə Zar. Uzumculuk və iərabcı- –nunun mərkəzidir. FӦLQA (lat. fol “sədrə lif metallardan və ya metal ərinti- əsə ha3bıpTaHMbIN nazik (2— 100 mkm) vərəq və ya lent. Qənnadı, tutun mə”mulatları, cay və s.-nin qab- lapdırılmasında (aluminium F.): elektrik kondensatorlarında, termo- izolyasiya, hidroizolyasiya və s.-də (texniki aluminium F.), elektrotexni- ka və ləpə sahəsində (qalay- qurqupun F.): cihaz detallarında (ney- zilber F.) və s.-də istifadə olunur. Poliqrafiyada cildlərə həkk et- mək ucun tətbiq olunan F, kalka və ya sellofan lenti iyəklində olur, bir

FOLSOM

583

— — — ”— -

uzunə piqment yaxılır. Belə F.-lar tunc və aluminiumdan da hazırlanır. ӦLİ TURİYUSU, B. BHTAMH-

ni,pteroil qlutamintur- ius u—V qrupu BHTAMHHH, tərkibin- də amid, amin qrupu və heterotsiklik nӱvə olan ikiəsaslı turpu. Acıq sa- rı Hiqroskopik kristal maddədir. Suda həll olmur, buzlu sirkə turpiu- sunda, metil spirtində və fenolda həll olur. F.t. təbiətdə genipi yayıl- mıımpdır. Yapıl yarpaqda, geyərtidə (turiqəng), paxlada və qaraciyərdə olur. Sintetik usulla F.t. 2, 4, ra triamin 6-oksipirimidinin, 2, 3— dibrompropion aldehidinin və 1-AMHH- benzoil-a qlutamin turipusunun birgə kondensasiyasından alınır. f.t. orqa- nizmdə fermentativ reduksiya nəticə: sində di- və əri hidrofoli turiu- suna cevrilir. F.t. və onun tərəmələ- ri orqanizm ucun zəruridir. Orqa- nizmdə qanyaranma funksiyasını sti- mulə edir. F.t. orqanizmdə catıtma- dıqda arır patoloji dəyipikliklər bap verir. İnsana gundə 0,5—1mq F. t. lazımdır. | FӦLKETİNQ—Danimarkada 179 de- putatdan ibarət birpalatalı parla- ment. 20 yaqpına catmıti vətəndait- lar 4 il mӱddətinə secirlər. FOLKLEND ADALARI (ing. Ray1K- land Islands), Malvin adala- rı (isp. 151az Mayulpaz)— Atlantik okeanının c.-q.-ində arxipelaq. B. Britaniyaya məxsusdur. Sah. 12 min km?, ƏH. təqr. 2 min (1978). Adalar, əsasən, metamorfik və cəkmə suxur- lardan təpkil olunmutdur. Hund. 706 m-ə qədərdir. İQqlimi okean tipli, sərindir. İllik yaqıntı 600—700 mm. Bitki ertuyu, əsasən, tundra tiplidir. Qoyunculuq və dəniz ovculuqu inkipaf etmimdir. İnz. m. Port-Stenlidir. F.a.-nı 1591—92 illərdə C. Deyvis kətpf etmiidir.

1764 ildə fransızlar F.a.-nı mus- təmləkəyə cevirməyə bailamıi, 1766 ildə isə İspaniyaya satmındılar. 1810 ildə argentinalıların əlinə KEHMHII, adalar ӱzərində 1820 ildə Argentinanın suverenliyi e”lan edil- mipdi. 1833 ildə F.a.-nı ingilis hərbi desantı tutduqdan sonra İngil- tərə buranı əz mustəmləkəsi hesab edir. Argentina isə F.a.-nın iqiqalı faktını hec vaxt tanımamındır. BMT Baqi Məclisi 1965 ildə qəbul etdiyi qətnamədə mubahisənin dinc yolla həllini tapmaqa caqırmındır. Argentina 1982 il aprelin əvvəlində F.a.-na qopun cıxararaq adalar uzə- PHHHƏ əz suverenliyini bərla ETMƏYƏ cəhd gəstərdi. Lakin İngiltərə hə- kumətinin hərbi tədbirləri nəticə- sində iyulda F.a. yenidən ingilislə- rin Hakimiyyəti altına duydu. FOLKLEND AXINI — Atlantik okeanında, Cənubi Amerikanın c.-ip. sahilləri yaxınlıqında soyuq səth axını. Qərb Kuləkləri axınının qo- lu. Folklend a-rından La-Plata gər- fəzinədək davam edir. Sur”əti 1—1 km/saat, orta temp-ru qımda 4—102S,

yayda 8—152S-dir. Coxlu aysberqlər np. . . FOLKLOR (ing. Eo1|JGh41oqe, hərfi mə”-

nası—xalq mudrikliyi) — bax Xalq

aradıcılırı.

DONKROPUYHACnbiT — folklor (bax Xalq yaradıcılırı) haqqında elm. Xalq yaradıcılıqının toplan- ması, nəpri və tədqiqi ilə MƏHİFYTI

olur. Avropada xalq yaradıcılıqına elmi maraq 18 əsrdən balamındır. Romantizmin inkipafı F.-ın yaran- masına təkan verdi (bax Mifoloji məktəb). 19 əsr—20 əsrin əvvəlində iqtibas nəzəriyyəsi (T. Benfey), ant- ropologiya (E. B. Teylor), etnopsi- xologiya (V. Vundt) məktəbləri yaran- dı. Rusiyada F.-ın meydana gəlməsi inqilabcı demokratların adı ilə baqlıdır. P. Afanasyev, F. İ. Buslayev, A. N. Veselovski, A. İ. Pı- pin rus F.-ının gerkəmli numayəndə- ləridir. F.-ın inkipafında mark- sizm klassiklərinin, P. Lafarq, F. Merinq, G. V. Plexanov, A. Qramii, A. V. Lunacarski, M. Qorki və 6.-nın muhum xidməti var, F. bə”zən etno- qrafiyanın, ədəbiyyatiqunaslıq və mu- siqipqunaslırın bir sahəsi hesab edilmitdir. Muasir devrdə F. mus- təqil elm sahəsi kimi formalapır, onun tədqiqat metodları iplənib ha- zırlanır. Sovet F.-ında xalq yara- dıcılıqının (tifahi ədəbiyyat, mu- siqi, rəqs folkloru və s.) spesifi- kası, ayrı-ayrı tarixi inkipaf mər- Hələlərinin xususiyyətləri, mӱxtəlif xalqların folklorunun milli əzunə- məxsusluqu, folklorda kollektiv və ilkin fərdi yaradıcılıqın, onun professional ədəbiyyat, musiqi, rəqs və s. incəsənət sahələri, ııra xalq- ların folkloru ilə qarpılıqlı əla- qələri, muasir pqəraitdə inkipafı və s. problemlər arapdırılır. Folk- lorun mədəniyyət və ictimai Həyat tarixindəki rolu, sosialist incəsənə- tində xalq ən”ənələrinin mənimsənil- məsinin əhəmiyyəti, etnoqrafiya, ta- rix, arxeologiya, ədəbiyyatiqunaslıq, dilcilik və s. sahələrin inkipafın- da onun rolu xususilə qeyd edilir. Azərb.-da F., əsasən, Sovet Bali yəti illərində inkitaf etmiidir. PTifahi ədəbiyyat abidələri—narıl- lar, əfsanələr, lətifələr, dastanlar, atalar sezu və məsəllər, tapmacalar, apıq ədəbiyyatı, xalq mahnıları top- lanıb nər və tədqiq olunmuptdur (ətraflı mə”lumat ucun bax xususi cild—Azərbaycan Sovet Sosialast Restublikası. İctimai elmlər. Ədə- biyyatiqunaslıq).

FӦLKNER (EaiyKpeq) Uilyam (25.9. 1897, Missisipi itatı, Nyu-Olbani— 6.7.1962, Missisipi pptatı, Oksford) —amerikan yazıcısı. Nobel mukafatı laureatı (1949). Amerikan ədəbiyya- tında tənqidi realizmin gərkəmli nu- nayitlərinləndir. cƏsgər mukafa- tı (1926) adlı ilk romanında citi- rilmit nəsləin taleyi əksini tap- mhppdır. Qanqsterlərin cinayətlərin- dən bəhs edən 4“ Muqəddəs yer (1931) romanı ilə tanınmıtndır. Uydurma cənub əyaləti Yoknapato haqqında silsilə romanlarında |“Sartorisu, 4Səs-kuy və qəzəbə (hər ikisi 1929), “ƏnyM )ararbıHnar (1930), “Avqustda ipıqə (1932), “Kəndə (1940), eHləhəp? (1957), “Mulkə (1959) trilogiyası və s.| patriarxal ən”ənə və ictimai munasibətlər, keləlik, irqi ayrı-sec- kilik, puritancılıq, itpbazlıq ifqtpa olunur. .-HH qəhrəmanları ədalət- siz muhitə qariplı mətanətlə duran nikbin insanlardır. Bə”zi hekayələri Azərb. dilinə tərcumə olunmupdur.

Əsərləri: Folknerlə səhbət. Qır- mızı yarpaqlar. Novella, FAzərbaycanə 1979, ə 11, Folkner ədəbiyyat haqqında,

yenə orada, 1980, XI 10, İzbr., M., 1973: Sobr. soc., v 6-ti t., t ə M. ,, 1985. m?” Qribanon B., Folkner, M.,

“FӦLKSVAGENVERKə (Uo|Kzuarep- meqK)— AFR-in avtomobil inhisarı. 1930 ildə yaradılmıldır. İstehsal həcminə gərə AFR-də 1-ci, kapita- lizm aləmində 5-ci yerdədir. 1982 il- də dəvriyyə məbləqi 16,8 mlrd., xalis mənfəəti O,7 mlrd. dollar, ipciləri- nin sayı 247 min ər olmuqtdur. “FӦLKSİYTİMME: (-Uo1|KzzIliped— c“Xalqın səsiz)—guӱndəlik qəzet, Avs- triya KP-nin mərkəzi orqanı. 1945 ildən (1957 ilin fevralınadək cEs- terrayxile folksitimmej adı ilə) Vyanada Vİ edilir. FOLLİKULİN, estron —qadın cinsiyyət hormonu. İlk dəfə 1929 il- də alman alimi A. Butenandt və Ame- rika alimi E. Doyzi Hamilə qadının sidiyindən almıtlar. Klimaks, dis- menorreya, sonsuzluq və s. xəstəlik- lərdə iplədilir. Yaqlı məhlul ha- lında ampulalarda hazırlanır.

FOLLİKULİT (lat. QKo1Psuyiz—ki- səcik)—tuk follikulunun iltihabı: əsasən, stafilogokklar tərədir. F. zamanı qızartı, irinli duyuncuklər əmədə gəlir. Tuk follikulunun ancaq girəcəyi zədələndixdə səthi F. (os- tiofollikulit), iltihabi prosesə ət- raf toxumanın follikulları qarıip- dıqda dərin F. (furunkul) tərənir. Muӱalicəsi: irin ətrafını 294- li salisil, yaxud kamfora spirti İLƏ silmək və 294-li brilyant yalpı- lı surtmək. Bax həmcinin Pioder-

miya,

FOLL-RİVER (Ra|| Eyueq)—ABPP-ın iqm.-ip.-ində, Yeni İngiltərədə, Mas- sacusets tpptatında ptəhər. Qonton ca- Yının Maunt-Hop kərfəzinə tekuldu- İY yerdə port. Əh. 176 min (1980), Toxuculuq, kimya əəə Bap. Toxy- culuq mapınları istehsal olunur. FӦLMER (Volmer) Makc (3.5.1885. Hilden, Reynland — 3.6.1965, Babel- sberq, Potsdam) — alman kimyacısı (fiziki kimya). Berlində Almaniya

EA uzvu (1934 | | 956— 58), COPİİ 1 və prezidenti (1956

. əcnəbi uzvu (1958). Leypsiq un-tini bitirdikdən sonra assistent ipləmitp (1910), Hamburq

un-tinin prof. (1920—22), 1922 ildən Ali texniki məktəbin prof. və Ber- lində Fiziki-kimya və Eektrogab ya İn-tunun direktoru olmutdur. 1945— Ə5 illərdə SSRİ-də itiləmiyidir. Əsas tədqiqatları yeni fazaların əmə- lə gəlməsi proseslərinin nəzəri və eksperimental tədqiqi (T. Erdei-Qruz- la birlikdə), metalların elektrocək- durulməsində kristalların əmələ gəl- məsi və inkipafı nəzəriyyəsi, ərimə proseslərinin kinetik qanunauyqun- luqlarının tədqiqinə aiddir. F. elektrokimyəvi polyarizasiyanın yeni nəzəriyyəsini inkipaf etdirmiit, ele- mentar fotokimyəvi prosesdə həyəcan- lanmıiy atom və molekulların rolunu mӱəyyən etmipdir.

FӦLSOM (Roӧ1zop) — Preri Plato- sunda (ABİ1) Paleolit devrunə (e.ə. 9Ӱ—8-ci minilliklər) aid arxeoloji mədəniyyət. Qayalı d-rın pq. yamacın- dadır. İlk dəfə Nyu-Meksiko ipta- tında Folsom it. yaxınlıqrında atpka edilmitdir (adı da buradandır). F. duttərgələri bizon ovcularının mu- vəqqəti sıqınacaqları olmuppdur, Ko- lorado ppatının iim,-(p1,-ində uzun

584

FOMA AKVİNALI

muddət istifadə olunmutt Linden- meyer dulpərgəsi mӱstəsnalıq taikil edir. Buradan ocaq yeri, bizon, dəvə və s. heyvan sumukləri, yarpaqvarı nam nizə ucluqları, daiy bıcaqlar, qapovlar, sumuk biz, muncuq və s. ta- pılmızdır.

FOMA AKVİNALI, Foma Ak- BM HaT (Thomas Aquinas) (1225 nə )a 1226, Cənubi İtaliya, Akuino yaxın- lıqında Rokkasekka qəsri—7.Z.1274, Cənubi İtaliya, Fossanuova monastı- rı)—orta əsr filosofu və ilahiy- yatcısı, sxolastikanın sistemləidi- ricisi, tomizmin banisi. 1323 ildə əvliyalar cərgəsinə salınmıpt, doqul- duqu yerə gərə Akvinat adlandırıl- mıip, 1567 ildə bepinci tkilsə atası e”naH olunmutidur. F. A. əz fəlsəfə- sini Aristotel tə”liminin idealist unsurlərini (hərəkətsiz dunyanın ilk təkanvericisi haqqında tə”lim və 6.) gӱcləndirmək yolu ilə inləmiidir. F. A.-nın fəlsəfəsinə neoplatoniz- min də tə”siri olmutdur. Din və zə- kanın ahəngdarlıqı F. A.-nın əsas fəlsəfi prinsipidir: onun Fikri zəka iradədən yuksəkdir, lakin həyat- da allaha məhəbbət allahı dərk et- məkdən daha muӱhumdur. F. A. butun məvcudatı allahın yaratdırı iyerar- xiya qaydasına tabe edirdi. 1879 ildə

. A.-nın sxolastik sistemi ekatoli- sizmin yeganə həqiqi fəlsəfəsi e”lan olunmusidur. Əsas əsərləri: “Butpə- rəstlər əleyhinə kulliyyatə (1261—64), cTeoloji kulliyyatə (1265 —73).

Əd. Borqopi K)., Foma Akvinskii, per. s polısk.|, 2 i zd., M., 1975: Sok o- lov V. V., Srednevekoval filosofil, M., 1979.

FOMVİHAN Keyson (d. 13.12.1920, Savannakhet əyaləti)—Laos dəvlət və

əkidinitinikitinkazv SİYasi xadimi. Ha- noy un-tinin huquq fakultəsini bitir- midir. 1942 ildən Laos xalqının Ya- pon və fransız mustəmləkəcilər i- nə qarilı milli azadlıq mubarizə- sində ipttirak et- mili, 1949 ildə Hind-Cin Kommu- nist Partiyasına daxil olmundu. 1950 ildən Laos Vahid Azadlıq Cəbhə- si MK-nın uzvu və Milli Muqavimət həkumətinin mӱdafiə naziri, 1955 il- dən Vətən pərvər silahlı quvvələrin Bat komandanı idi. 1959—75 illərdə Laos Vətənpərvər Cəbhəsi MK-nın sədr Həə. olmutdur. 1955 ildən Laos Xalq İnqilab Partiyası (1972 ilədək Laos Xalq Partiyası) MK-nın Bat katibidir. 1975 ilin dekabrın- dan LXDR-in bali naziridir. ə lərlə SSRİ-də rəsmi dostluq səfə- rində olmutdur. Lenin ordeni ilə təltif edilmitdir.

Əsəri: Revolopini v Laose: nekoto- rıe osnonnıe uroki i qlannıe zadaci, M., 1980.

FOMOӦZ—Rhopa cinsindən muxtəlif HƏB gebələklərin tərətdiyi bitki xəs- təliyi. F. g.t. bitkilərinin yarpaqla- rında və meyvələrində ləkələr, gəvdə- lərində mӱxtəlif yaralar, kəklərin- də cuӱrumə terədir, onlara bəyuk zə- rər vurur. Azərb.SSR-də kartof, nar, tutun, uzum F.-u genip yayılmısidır. FON (yun. rhӧle—səs)—səsin gur-

luq səviyyəsi vahidi. 1 F. verilmiin tezlikli iki səsin elə gurluq səviy- yələri fərqinə "bərabərdir ki, bu za- man gurluqu eyni, tezliyi 1000 hc olan səslərin intensivliyi bir-birindən 1 desibel qədər fərqlənsin (bax Sə- bic gurluqri). FON (fr. (ol4, lat. QKapdiz—dib, alt, əzul), yerli k—1) uzərində iqəgil cəkilən əsas rəng, ton. 2) Tab- loda arxa fəza (məkan) planı. 3) Mə- cazi mə”nada—hər hansı bir hadisə- nin bat verdiyi muhit, dairə. 22 FON (yun rhohe—səs)—murəkkəb 7: səsə aidlik bildirən tər- kib Hissəsi (diktofon, mikrofon, telefon və s.). FONVİZİN Denis İvanovic (14.4. 1744, yaxud 1745, Moskva—12.12.1792, mesekivolananınənəntinənə Peterburq) — rus ə yazıcısı. Zadəgan ailəsində dorul- 21 mupidur. Rus ədəbiy- 53577 yatında maarifci Yin realizmin gərkəm- li nӱmayəndəsi, milli komediyanın banisidir. €XəsH- nədar tulkuə(1762) təmsilində və 4“Nə- “AV kərlərimə məktub- TA BA larxında (1764— tq == 66, nəpri 1769) təh- kimciliyə tənqidi munasibət əksini tapmısldır. “Briqadir? (1768—69, nəpri 1792 —95) məipət komediyasın- da əcnəbi mədəniyyətə sitayipl masqa- raya qoyulur. *Nadan evlad (TaMamıa- sı 1782, nətri 1783) satirik komedi- yasında təhkimcilik, zadəgan əxlaqı, Hakim təbəqələrin kutbeyinliyi ifita olunur. Publisistik məqalələri, xa- tirələri var. Yaradıcılıqı realist rus ədəbiyyatı və teatrının inki- pafına guclu təsir gəstərmitdir.

Əsərləri: Komediyalar, B., 1949: Sobr. soc., t. 1—2, M.—L., 1959, İzbr., M., 1983. :

Əd.: Rus ədəbiyyatı (XVİİ əsr), B., 1958: Rassadin S., Fonvizin, M., 1980. ”

q.OHA (bp. fond, nar. fundus—əcac, bunəvrə)—1) hər hansı məqsəd ucun nəzərdə tutulan (məs., əmək haqqı F.-u), yaxud nəyinsə əsas: resurslarını, eh- tiyatlarını təikil edən (məs., ki- tabxana F.-u) pul və ya maddi vəsait- lər. 2) Yaradıcı xadimlərə maddi kəmək gəstərən təikilat, Yaxud idarə (məs., Azərb.SSR Ədəbiyyat F.-u). 3) Kapitalist əlkələrində təhsil mӱəssisələrinə kəmək KƏCTƏPMƏK, )a- xud onları saxlamaq, elmi planları, kəmifləri, ixtiraları, mədəni və bə- dii nailiyyətləri həyata kecirmək ucun nəzərdə tutulan beynəlxalq, ya milli təxsisat, yaxud kapital qoyulu- iyu (adətən xususi ipəxslər tərəfin- dən), mӱkafatlandırma (məs., Nobel F.-u), bax Nobel mukafatları. FOND BİRJASI—bax Birxjxa. FONDA (Eopda) Henri (d. 16.5.1905, Nebraska (it., Qrand-Aylend — 12.8. 1982, San-Fransisko)—amerikan kino aktyoru. 1925 ildən teatrda cıxın etmitdir. 1935 ildən kinoda fəaliy- yət gəstərib. ABİY kinosunda realist təmayullu aktyorlardan biri olan F. cMuhasirəz (1938), “Gənc mister Lin-

KonHs (1939), “Qəzəb salxımlarızx (1940), 4“Oks-Bouda munaqitə (1943), c“Mənim əziz Klementinamə (1946),

cHərb və sulh (1956), “On iki qəzəb-

lənmisi kipiz (1957), “Ən ləyaqətli s və s. firi cəkilmiyddir. Yaratdıqrı obrazlar mə”nəvi gezəlli- yi, psixoloji dərinliyi və mubariz- liyi ilə diqqəti cəlb edir. “Qızıl geldəz filmində oynadıqı rola ge- rə 1982 ildə ABPT-ın cOskaru muka- fatına layiq Jerulmindur. FONDVERİMİ —əsas istehsal fond- ları (əsas kapital) dəyəri vahidi- nə duiqən məhsul buraxılını. So- sialist iqtisadiyyatında F. gestəri- cisi əsas istehsal fondlarından is- tifadənin effektlik səviyyəsini xa- rakterizə edir. Butəevlukdə X.t., ay- rı-ayrı sahələr, istehsal birlikləri, mӱəssisələr uzrə istehsal və əsaslı tikinti planları iqtisadi təhlil edildikdə, əsaslandırıldıqda geniy tətbiq edilir. F. butevlukdə x.t. uzrə hesablanarkən məcmu ictimai məhsul və milli gəlir, ayrı-ayrı sa- hələr uzrə isə umumi (əmtəəlik), , ya- xud xalis məhşul haqqındakı mə lu- matdan istifadə olunur. Kəmiyyət cə- hətdən F.-nin əks gestəricisi bir- bappa fondtutumudur. FON-DE-QOM (Font-de-Gaume)—/lop- don departamentində (Fransa) son Paleolit dəvrunə aid divar rəsmləri olan maqara. 1901 ildə apkar olun- mutpdu. Maqaranın divarlarında 200-ə yaxın heyvan (bizon, at, mamont, ma- ral və s.) rəsmi həkk edilmiidir. Tarixi Madlen mədəniyyəti dəvrundən (e.ə. 15—11-ci minillik) batlanır. FONDTUTUMU — məhsul vahidinə dulpxən əsas istehsal fondlarının (əsas kapitalın) dəyəri. Sosialist iqtisadiyyatında F. ii öy- təvlukdə x.t., ayrı-ayrı sahələr, mu- əssisələr (birliklər) uzrə istehsal və əsaslı tikinti planları iqtisadi təhlil edildikdə və əsaslandırıl- dıqda tətbiq edilir. Birbata və tam F. fərqləndirilir. Birbapa F. muəyyən sahənin əsas fondlarının istehsal həcminə nisbəti kimi hesab- lanır və pulla ifadə olunur. Qam F. təkcə bilavasitə məhsul istehsa- lında itptirak edən əsas fondları deyil, habelə bu məhsulun istehsalın- da dolayı mptirak edən əsas fondla- rı da nəzərdə tutur. FONEM (yun. rhopeta—səs)—dilin səs qurulutunda ən kicik vahid. F., dil vahidləri icərisində birtərəf- li iparə olması ilə fərqlənir. F.- in ayrılıqda mə”nası olmasa da, sez- lərin forma və məzmununu fərqlən- dirməyə xidmət edir: məs., €Taliib, €“TVUI9, €Tbilll5 CƏ3TƏPpH MƏ”HaMa a, Yy, bl F.-lərinə gərə fərqlənir. F.-lər əzunəməxsus əlamətləri ilə bir-birin- dən secilir. Azərb. dilindəki sait F.-lər incə, qalın, acıq, qapalı, do- daqlanan, dodaqlanmayan və s., samit F.-lər isə kar, cingiltili, kuylu, novlu, qovutpluq, burun, dədaq, dilənu, dilortaqsqı, dilarxası və s. olması ilə fərqlənirlər. Hər bir dildə muəyyən sayda F. olur. Azərb. dilində 34 F. (9 sait, 25 samit) var.

Əd.: bax Fonstika məqaləsinin ədə- biyyatına. FONENDOSKOP (Fon -- yun. 6ndon— daxili--...skop)—urək tonlarına, tə- nəffus kuylərinə və s. səslərə qulaq asmaq ucun ipləlilən tibbi cihaz. F. ucları qulaqlara taxılan iki elas- tik borudan və səsi gӱcləndirmək ucun bərk pərdə ilə əertulmuii səsqə- buledici kameradan ibarətdir.

FONTANEZİYA

585

FONETİK QANUNLAR—səezun fo- netik tərkibinin nitq axınında ta- rixən bal verən qanunauyqun dəyitmə- si. Fonetik hadisələr dildə daimi xarakter aldıqda F.q.-a cevrilir: məs., mӱasir Azərb. dilində səzlərin sonunda cingiltili samitlərin kar- lapması arac (c), məktəb (p), pələng (k) və s. F.q. halını almındır. F,q. dildə məhkəmləndikcə orfoqrafik normaya cevrilir (məs., topraq—tor- paq, gərsətmək — gestərmək və s.). Azərb. dilində ahəng qanunu, assı- Mmilyasiya, dissimilyasiya, eliziya, cetateza, proteza və s. HETHK ha- disə və qanunlar genit yayılmındır.

. Ədl bax Fonetika məqaləsinin ədə- biyyatına,

FONETİK TRANSKRİPSİYA—bax Transkripsiya.

FONETİKA (yun. rhope(1k65—səsli: rhope—səs) — dilin səs qurulutunu əyrənən dilcilik ppe”bəsi. .-NIN əsas tədqiqat obyekti həm ayrı-ayrı- lıqda, Həm də nitq axınında tədqiq olunan danınlıq səsləridir. Heca, ahəng qanunu, fonetik hadisə və qa- nunlar, vurqu və intonasiya da F.-da eyrənilir. F.-nın muxtəlif bəlmələ- ri var. Tarixi F. dilin səs qurulu- pqunun təkamul yollarını, inkipya- fını diaxronik planda eyrənir. Umu- mi F.-da dillərin səs qurulupqundakı umumi qanunauyqunluqlar, heca və he- calanmanın, vurqu və intonasiyanın, danıpqıq səslərinin nəzəri məsələlə- ri arapdırılır. Təsviri F.-da kon- kret bir dilin səs qurulupqunun mua- sir vəziyyəti sinxron planda tədqiq edilir. Eksperimental F. dilin səs qurululpunu, danınıq səslərinin Ya- ranmasında və qavranılmasında iip- tirak edən danıtıq və epyitmə orqan- larının rolunu—səslərin fizioloji əsasını və danıttıq səslərinin fizi- ki (akustik) əlamətlərini xususi ci- hazlar vasitəsilə eyrənir. Riyaziyyat, fizika, anatomiya, kibernetika ilə sıx baqlı olan F. dilciliyin baiqa pe”bələrindən fərqli olaraq, dəqiq elmlərə yaxınlaiır.

Əd: Dəmircizadə Ə., Muasir Azərbaycan dili, H. 1, B., 1972, Axun - dov A., Azərbaycan dilinin fonetika- sı, B., 1984: Verdiyeva Z., Ekspe- rimental fonetika, B., 1981, Muasir Azər- baycan dili, 3 cilddə, c. 1, B., 1978, Zinder L. R., Obial fonetika, 2 izd., M., 1979.

FONOQRAM (fon --...qram)—səsyazma nəticəsində alınan siqnaloqram. M e- xaniki F. (qrammofon valları), fotoqrafik F., maqnit F., həmcinin mono-, stereo- və kvadrafo- nik —. var (bax həmcinin Stereofoniya).

FONOQRAF (fon -- əxqraf)—mexani- ki səsyazma və yazını Yenidən səslən- dirmək ucun cihaz. 1877 ildə T. A. Edison ixtira etmitdir. 20 ən 30- cu illərinə qədər F. diktofon ki- mi iilədilirdi. əsasında yara- dılmın qrammofon və patefonu 20 əsrin 40—50-ci illərindən sonra elektrofon və maqnitofon sıxındı- rıb aradan cıxarmındır. FONOLFOGİYA (fon E...logiya)—da- nımpıq səslərini və prosodik hanv- sələri (tonun yuksəkliyi, uzunluqu, gucu) səz və morfemlərdə mə”na fərq- ləndirici bir vasitə (fonem) kimi vyrənən, onların funksional xususiy- yətlərini tədqiq edən dilcilik bəhsi,

F. fonem nəzəriyyəsi də adlandırı- lır. Dilin fonemlər sistemi F. ilə muəyyənləntdirilir. Eyni fonetik mu- hitdə səzun mə”nasını dəyitdirən səslər fonem hesab olunur (məs., bai- dayi-qayi-yati və s.),

Ədə Axundov A., Azərbaycan di- linin fonemlər sistemi, B., 1973: Alek- per,ov A., Fonematiceskanl sistema azer- tafi mxkaHnekoro sabika, B., 1971, P e db o p- matskiin A. A., Ocergi po fonoloqii..., M., 1979.

FONON (yun. rhope—səs)—kristal qəfəsdə atomun rəqslərinə uyqun olan kvant (bax Kvazizərrəciklər). FONOTEKA (fon -- yun. (heKe—sax- lanılan yer, anbar)—musiqi, ədəbi, sənədli xususi tədris və s. əsərlərin, səsyazmalarının sistemlə təikil olunmuti toplusu, səsyazmalarını təp- layan, onları xususi qayda ilə qoru- yub saxlayan mӱəssisə. Universal və xususilətdirilmiit dəvlət .-ları, ictimai və pəxsi F.-lar var. Umum- təhsil, ali və orta ixtisas məktəblə- rində, xususilə musiqi, teatr, peda- qoji, mədəni-maarif təmayullu mək- təblərdə tədris F.-larından genin istifadə olunur. SSRİ-də Dəvlət Ra- dio Veriliiləri və Səsyazma Evinin, Devlət Mərkəzi Səsyazma Arxivinin, Umumittifaq Qrammofon Valları Studiyasının, V. İ. Lenin ad. Mər- kəzi Devlət Kitabxanasının, Umum- rusiya Teatr Cəmiyyətinin, A. A. Bax- ruppin ad. Mərkəzi Teatr Muzeyinin F.-ları (hamısı Moskvadadır), Brus- sel beynəlxalq F.-sı (Belcika), Ber- lin kitabxanası və Berlin EA-nın F.-sı (ADR), PT. Kro ad. Qrammofon yazısı Akademiyasının (Fransa), Britaniya muzeyinin (B. Britaniya), Vapinqtonda Konqress kitabxanasının F.-sı (ABP1) və s. dunyanın ən iri F.-larındandır.

Azərb.-da da F.-lar mevcuddur (Azərb. Televiziya və Radiosu, M. F. Axundov ad. Resp. Kitabxanası, Azərb. Devlət Konservatoriyasının F.-la- rı və s.). 2 FONTAN (ital. Kop(apa, lat. Eopz, "opI5—mənbə, bulaq, cepimə)—bax Fəv- varə.

FONTAN ARMATURU—fontan vu- ran neft və qaz quyularının aqzını

Fontan armaturu: a— qı, 11—fontan yolkası: siyirtmələry

ӱcgecidli və b—xacvarı fontan armaturu: 1|— xaclıqs 2—uckecidli hissə: 5—atqı xətləri, 6—tptuser:

kiplətdirmək, onlara nəzarət etmək və istismar rejimini tənzimləmək məqsədi ilə istifadə olunan quyuaqzı avadanlırı. Yerustu (quruda qazıl- mıp quyular ccun) və sualtı (dəniz quyuları) F. a. vardır. Konstruksi- Yaca xacvarı və ӱckecidli (ipək.) olur. F. a. boru baplıqı və fontan yolka- sından ibarətdir. Boru ballıqı qu- yuya. salınan nasos-kompressor borula- rını asmaq, borularla istismar kə- məri arasındakı bopluqu kipləpdir- mək və s. ucundur. Fontan yolkası quyu məhsulunu atqı xətlərinə yenəl- dir, quyunu idarə və ona nəzarət etmə- Yə imkan yaradır. F.a. manometr, ter- mometr və s. ilə təchiz olunur. Ar- matur və siyirtmələrinin kecidi 50— 80 mm, ipci təzyiqi 70 MPa-a qədər- dir. F.a.-nın siyirtmələri əl ilə, yaxud məsafədən idarə olunur. MƏ- safədən idarə əmrləri hidravlik, pnevmatik və elektrik siqnalları ipək- lində verilir. Eyni zamanda iki və daha cox laydan neft cıxarılan quyu- lar ayrılıqda istismar F.a. ilə təc- hiz olunur. FONTAN QUYUSU—lay enerjisinin tə”siri altında və ya quyudan neft cı- xaranda neftli laylardan ayrılan qazın geniplənməsi nəticəsində fon- tan vuran quyu. FONTAN USULU İLƏ NEFTCI- XARMA—lay enerjisinin tə”siri ilə quyulardan neftin, qaz-kondensatın Yer səthinə qaldırılması. Fontan qu- Yularına istismardan əvvəl fontan uruları kəməri endirilir, sonra qu- yu aqzında fontan armaturu quraiq- dırılır. Boruların diametri gəzlə- nilən debitdən, təzyiq, quyunun dərin- liyi, istismar pəraiti və qoruyucu kəmərin diametrindən asılı olaraq secilir. Bax həmcinin Neftcıxarma. FONTANEZİYA (Eopkapezya) — zey- tunkimilər fəsiləsindən bitki cin- si. daşı təkulən hundur kollar- dır. Ar, yaxud yaplılımtıl xırda ci- cəkləri supurgə cicək qrupunda Yer- ləpir. Meyvəsi fındıqcavarıdır. Qərbi Asiyada və Siciliyada bitən R. rh:Puqeoz4e5, Cində Forcuna (ER. for- Sipey) nəvu var. SSRİ-nin Avropa his- səsində, Qafqazda, o cumlədən Azərb. SSR-də hər 2 nəvu dekorativ bitki ki- mi becərilir.

Erin

- En

4 - =

mu

=

m sz ə ıı

ə—

2

o

Və = K.A

ə ӧ R

rə BC OR 7 ETİK s Aİ x... müm

= H

|ə ə

üə I ə | Kan b

1—boru baptlı" 3—kecid makaraları: 4— 7—bufer.,

086

FONTENBLO

FONTENBLF (Rop(aqpeİeai)—Fran- sada, Parisdən c.-da ipəhər. Əh. 20 min (1975). Cini mə”mulat istehsal olu- nur. Matınqayırma sənayesi var. f. ransa krallarının qədim məhəp- kənarı iqamətgahı olmupdur. 1 Fran- sisk dəvrundə ucaldılmıpq . saray (1527 ildən, me”mar J. Lebreton, P. Pambij və 6.) F. kompleksinin mu- Hum hissəsidir. Sarayın bəzək itplə- rində 1530—40-cı illərdə italyan ustaları F. Primaticco, C. B. Ros- so iptirak etmiptlər. F. sarayı in- teryerlərinin tikintisi və yenidən dӱzəldilməsi 11 Henrixin (me”mar F. Delorm və 6.), IV kan dəvr- lərində, sonralar isə 1 Napoleon im- periyası dəvrrizdək davam etmiii- dir. 1814 ildə 1 Napoleon F.-da taxt- tacdan əl cəkmiidi. Hazırda F. milli muzeydir. FORAMİNİFERLƏR (Roqapyp(eqa) —sarkodinlər sinfindən ibtidailər dəstəsi. F.-in 1500-dən cox, o cuӱmlə- dən Xəzər dənizində 16 nevu var. F.-in sitoplazmatik bədənini canaq (xarici skelet) ertur. F.-in əksəriy- yətinin skeleti əhəngdaptıdan, bə”zən isə xitindəndir. Canaq bir kameralı BƏ coxkameralı, bə”zən budaqlanmınn olur. ucun nəsil nəvbələtməsi xarakterikdir. Əlcusu O,1—1 mm, bir coxları isə 20 sm-dəkdir. Aqız və dəliklərdə yalancı rizopodilər var ki, onların kəməyi ilə qida ov- layır və hərəkət edirlər. FORARLBERQ (UoqaqBeqr)— Avstri- Yanın q.-ində əyalət. Sah, 2,6 min km", Əh. 294,5 min (1977). İnz. m. Bre- gents pt.-dir. Əsas sənayesi toxucu- Luq, Yeyinti, aqac e”malı, matınqa- Yırmadır. Ətlik-sudluk heyvandar- lıq, meyvəcilik, əkinciliklə məpul olunur. FӦRBEK (Eoqresk) Raqnar (23.7.1894, Oslo—28.12.1975, Oslo)—Norvec kil- sə və ictimai xadimi. İlahiyyat elm- ləri namizədi (1918). cXalqlar ara- sında sulhu məhkəmlətməyəə gərə Bey- nəlxalq Lenin mukafatı laureatı (1953). Alman-faiist iptqalı (1940— 45) devrundə Mӱqavimət hərəkatında fəal iptirak etmit, Hərbi xacla təltif olunmutdur. 1947—64 illər- də Oslodakı Kafedral kilsəsinin red kapellənı idi, 1953 ildən imumdunya Sulh TPurasının uzvu, Norvec xristianlarının Sulh öpər darları ittifaqı sədrinin muavini olmutdur. FORVAKUUM (alm. UoquaKiiia: alm. Uoq—qabaq, əvvəl --lat. casimta—bo11- luq)—ilkin vakuum: təzyiqi 1—1075 MM c. sut. intervalında olan seyrək- ləpdirilmin qaz, F. vakuum sistemin- də, əsasən, yaqlı nasoslar (forvakuum nasosları) vasitəsilə yaradılır. Sor- ma prosesində giritində qazın ilkin seyrəklətdirilməsini tələb edən yuk- sək vakuum nasoslarının iplədiyi sistemdə F. saxlanılır. FORD (Roq4a) Henri (30.7.1863, Mi- ciqan ptatı, Dirborn yaxınlıqında— 7.4.1947, Dirborn)u—ABPP sənayecisi, ABİT avtomobil sənayesinin əsasını qoyanlardan biri. Bir necə il mexanik, sonralar muhəndis impləmitidi. 1892— ƏZ illərdə ilk avtomobilini, 1903 ildə isə *Ford motoru iirkətini ya- ratmındı. F, əz z-dlarında standart- lapdırmanı və konveyerlə yıqma usu- lunu genii tətbiq etmiidir. Əməyin və istehsalın təkili haqqında mula-

hizələri cHəyatım və iptim (1922), cBu gӱn və sabahı (1926), *Fİrəli hə- rəkətg (1930) əsərlərində əksini tap- mıpdır. Bax Fordizm.

FORD (Eoqd) Con (əsl adı və famili- yası Pon Aloizius O * F ini, O”Fee- peu) (1.2.1895, Men, Keyp-Elizabet— 31.8.1973, Kaliforniya, Palm-Sprinqs) — amerikan kino rejissoru, Milliy- Yətcə irlanddır. Rej.-luqa 1917 il- dən Hollivudda batlamındır. F.-un filmləri realizmi, yuksək sənətkar- lıqı, hadisələrin, təsvirlərin də- qiq verilməsi, obrazların dərin psi- xologizmi ilə fərqlənir. Ən yaxtı filmləri: “Errousmitg (1932, S. Lui- sin romanı uzrə), c Həlak olmupt gə- zətci?j (1934, F. Mak-Donaldın pyesi yerə), aKotan və ulduzları (1937, PT. O”Keysinin romanı uzrə), *Dilicansə (1939, sovet prokatında “Səyahət təh- lukəli olacaqdır? ), “Gənc mister Linkoln (1939), “Qəzəb salxımlarım (1940, C. Steynbekin romanı uzrə), c Mənim vadim yamyapıl idi (1941, R. Levelinin romanı uzrə), “Mənim əziz Klementinamg (1946), “Rio Qran- det (1950), “PQəhrətin qiyməti (1952),

q

filmindən Ford.

“Son uraq (1957), 4“Ceyenlərin payızı

FDilicansə kadr.

(1964) və s. F. sənədli filmlər də cəkmitdir.

“FORD MӦTORU (Roq4 Mokoq)— ABİQ-ın avtomobil inhisarı. 1903 ildə ABPT sənayecisi H. Ford yarat- mıpdır: snun adını dapıyır. Beyuk- luyunə gərə ABİ1 və dunya kapitalizm aləmində 2-ci yerdədir (“Ceneral mo- torsədan sonra). 1981 ildə 5,5 mln. avtomobil buraxmını (dunya kapita- lizm aləmində buraxılan matınla- rın 1396-i), dəvriyyəsi 38,2, xalis mənfəəti 1,6 mlrd. dollar, ipciləri- nin sayı 408 min nəfər olmuztdur. FOR-DE-FRANS (Roq4-4e-Eqapse) — Martinikanın inz.m. Martinika a.- nın q.-ində port. Əh. 100,6 min (1980). 1Pəkər sənayesi, rom, meyvə konservi muəssisələri və s. var. FORDİZM—20 əsrin 1-ci rubundə ABİ1-da yaranmıi kutləvi axın isteh- salının təpkili sistemi. H. For- dun adı ilə baqlıdır. O, bu sistemi ilk dəfə əz avtomobil 3-dlarında tətbiq etmipdir. Yıqma konveyer F in və onun irəli surduyu istehsalın və əməyin təpkilinin yeni metodları- nın əsası olmuiidur. Konveyerlə yıq- manın tətbiqi texniki Yeniliklərlə yanapı əmək məhsuldarlıqının yuk- səldilməsinə, məhsulun maya dəyəri- nin apaqı dutiməsinə səbəb olmuil, kutləvi istehsalın (bax həmcinin Axın istehsalı) bailanqıcını qoy- mulidur. Bununla belə F. əməyin in- tensivliyinin gərunməmiyy dərəcədə

artmasına, əməyin maraqdan duttməsi- nə, avtomatizmə gətirib cıxarmındı, F. fəhlələri robotlara cevirir, əsə- bi və fiziki gərginliyi son dərəcə artırır. Teylorizm kimi F. də fəh- lələrin istismarı metodlarının si- nonimi olmutidur.

FOREL—bax iə ızılxallı balıq. “FOӦRER QARDAİYLARI ə— Azərb.-da fəaliyyət gəstərmit ticarət evi. 1913 ildə Yelenendorfda (indiki Xanlar) tə”sis edilmiidi. Yelizavetpol qəza- sında (burada 4 min desyatindən cox əkin-bicin ucun yararlı satınalma torpaq sahəsi vardı) və Rusiyanın ayrı-ayrı yerlərində ipərab-spirt is- tehsalı və satıqpnı ilə məiqul olan onlarla mӱxtəlif muəssisəyə malik idi. Ticarət evinə məxsus olan səna- ye, ticarət mӱəssisələri və 2800 des- yatin torpaq sahəsi 1916 ildə “Cənub mərabcılıqrıq səhmdar cəmiyyətinin əlinə kecmiidi. FӦRZAS (alm. UXoqza(2) — kitabın bloku ilə cildi arasına vurulan qa- lın karızdan qopta vərəq. . KHTA- bın bədii tərtib elementlərindən bi- ridir. Hazırlanma və bərkidilmə tex- nologiyasına gərə—yapızidırma və tikmə, bədii tərtibat baxımından— sadə, sӱjetli və dekorativ-ornament- li nəvləri var.

FORZİSİYA, forsisiya, for- saytiya (Eoqzu(hta)—zeytunkimilər fəsiləsindən bitki cinsi. Yarpaqı təkulən kollardır. Adətən, sadə yar- paqları qariı-qarpıya duzulur.-Sarı cicəkləri tək-tək, yaxud 2—3 (bə”zən 6) cicək birlikdə qoltuq cicək qru- punda yerlətir: yarpaqlar əmələ gəl- məmipdən əvvəl, yaxud onlarla bir- likdə acılır. Meyvəsi qutucuqdur. 7 nəvdən biri Cənub-PTərqi Avropada, qalanı PTərqi Asiyada yayılmıtdır. Bir cox əlkələrdə, SSRİ-nin Avropa hissəsində, Orta Asiyada, Qafqazda, o cumlədən Azərb.SSR-də ən cox E. suspensa HƏBY cərilir. Bu nəvdən Cin təbabətində istifadə olunur. FӦRİN ӦFFİS (ing. Foreign Of- Pse, hərfi mə”nası—xarici idarə)— İngiltərənin Xarici İilər və Mil- lətlər Birliyi miləri uzrə nazir- LİYİNİN geniyi Yayılmıti adı. FOӦRİNT (macar dilində (oq:ad) — Mac.XR-in 100 fillerə bərabər pul vahidi. 1946 il avqustun 1-dən pengənin əvəzinə buraxılıb. Qızıl tərkibi O,0757 q muəyyən edilmitdir. 100 F,— ə,659 manat (1985, iyun). — FORKAMERA — daxiliyanma muhər- riki silindrinin battlıqında boi- luq. Bax Forkameralı mӱhərrik. FORKAMERALI MUHƏRRİK alovlanma iqəraitini yaxttılaidır- maq ucun sıxılma fəzasında forka- merası olan daxiliyanma muhərriki. Forkamera sıxılma fəzasının umu- mi həcminin 20—3092-ini təikil ir. Forkameradan porptenustu fəza- ya bir və ya bir necə kanal (deiyik) acılır. Forkameraya puskurulən ya- nacaq qismən yarır: alınan enerji dən portenustu fəzada yanmamıiy ya- nacaqı ciləmək ucun istifadə edilir. FӦRMA (lat. (Eoqqpa—gəerunuit, for- ma),rriyaziyyatda —butun həd- ləri eyni dərəcəli olan coxhədli. F.-lar nəzəriyyəsi, cəbri həndəsə, ədədlər nəzəriyyəsi, diferensial hən- dəsə, riyaziyyatın baiqa sahələrində və mexanikada itlədilir. Məchulla- rın sayına gerə F, binar, ternar

FORT

587

VƏ S.) dərəcəsinə gərə xətti, kvadta- THK, kubik və s. olur. Kvadratik ə ma daha cox tətbiq edilir. Tam ədəd məchullarının tam taməmsallı F.-nın qiyməti kimi gəs- tərilir. Məs., hər natural ədəd x Hu: “-22-HV iiəklində gəstərilə bi- lər. Tam ədədlərin ax? 4- 2bxu — cu” itəklində gəstərilməsini J. Laqranj və K. Qauss tədqiq oetmitlər. Norvec riyaziyyatcısı A. Tue gəstərmitldir Ki, X, u)=t tənliyinin, | forması - nın dərəcəsi 2-dən beyukdursə, sonlu sayda tam həlli var. Diferensial həndəsədə və Riman həndəsəsində difə- rensial F.-dan (hər həddi diferen- siallara nəzərən eyni dərəcəli cox- hədli) istifadə edilir. Onun əmsal- ları dəyitənlərdən ixtiyari tpəkil- də asılı ola bilər. Səthin tam əy- riliyi birinci kvadratik F.-nın di- ferensial invariantıdır. Belə in- variantlar nəzəriyyəsindəki təlqiqat- ların tenzor hesabının yaradılma- SI ucun bəyuk rolu olmudur. Bu invariantlar fiziki qanunların in- variant gəstərilitptini ifadə etməyə imkan verir (bax Qrin dusturları, Ostroqradski dusturu və Stoks dus- turu). Əd. Manin KG), İ., Kubiceskie formı, M., 1972, BorevicZ. İ.,P/a- farevic İ. R., Teorin cisel, 2 izd., M., 1972, Varden Vander B. L,, Alqebra, 1979. FOӦRMA—bax Məzmun və forma. FORMAL MƏNTİQ—təfəkkur haq- qında elm, predmeti—muhakimə və subutları onların forması baxı- mından və konkret məzmunlarından yan kecməklə tədqiq etməkdir. F.m.- in ideya və metodları gӱndəlik prak- tikada, məs., məntiqi səhvləri aradan qaldırmaq vasitəsi kimi, həm də elmi biliyin məntiqi təhlili ucun nəzə- riyyədə istifadə olunur. Bax Məntiq. FORMAL SİSTEM —interpretasiya olunmamı hesablama. İfadələr (duӱs- turlar) sinfi adətən induktiv (ilkin dӱsturlar və dustur yaratmaq qaydala- rı vasitəsilə) iqəkildə, isbat edil- məli dusturların alqsinifləri isə aksiomlar və nəticə cıxarma teorem- ləri sisteminin aksiomlardan və is- bat edilmiti teoremlərdən alınması yolu ilə verilir. F.s.-in muxtəlif sinonimləri (mə”naca bir-birinə ya- xın, lakin mutabiq olmayan anlayıi1- lar) var: formal nəzəriyyə, formal riyaziyyat, formalizm, formal hesab- lama, mӱcərrəd hesablama, sintaktik sistem, aksiomatik sistem, məntiqi sistem, formalatpdırılmıpq dil, for- mal məntiq, kodifikat, deduktiv sis- tem və s. | FORMALDEHİD (lat. formica—ra- rıpqa),qarıpqa alde hidi SN,O—kəskin iyli rəngsiz qaz, su və spirtdə yaxpı həll olur, —19”S-də qaynayır. F. sənayedə metil spirti və ya metanı havanın oksigeni ilə ok- sidlətdirməklə alınır. F. asan po- limerlətdiyi ucun (100*S-dək temp-r- larda) ormalin, trioksan və para- rm iəklində saxlanılır. F. asan: lıqla muxtəlif kimYəvi reaksiyaya girdiyi ucun ondan urotropin, fe- nol-formaldehid Hə propio- lakton, polivinil formal, izopren, pentaeritrit və s. məhsulların alın- masında istifadə edilir. F.-in po- limerlətməsindən poliformaldehid alınır. F. zəhərlidir, buxarları-

qiymətlərində £

nın havadakı yol verilən maksimal miqdarı 0,001 mq/l-dir.

FORMALİZM (fr. (oqpa1/5qle, lat. oqpa115—formaya aid olan)—insan fəaliyyətinin muxtəlif sahələrində məzmuna nisbətən formaya ustunluk verilməsi (bax Məzmun və fӧrma). F. etiket qaydalarına, ayinlərə (Hətta, həyatın gedipi bunları mə”nasız, gӱlӱnc və ya dramatik etdikdə belə) səzsuz riayət olunmasında təzahur edir, burada insan munasibətlərinin

mahiyyəti formal qaydaların gəzlə- nilməsinə qurban verilir. Sosial idarəetmədə F. burokratizmdə, qa-

nunun həp nəqtəsinə əməl etməkdə (onun məzmun və ruhuna tam e?tinasız yanayi- maqla) ifadə olunur.

İncəsənət tarixində F. bədii for- manın məzmuna uyqun gəlməməsində, formanın daha ustun tutulmasında və aləmin bədii idrakının mӱcərrəd

ormacılıqra muncər olunmasında tə- zahur edir. . meylləri 19 əsrdə akademizmdə, ən ardıcıl halda isə 20 əsr burjua incəsənətində (kubizm, cantiteatrə və s.) əzunu gəstərmiid- dir (bax həmcinin Modernizm). Mark- sist-leninci estetika və ədəbi-bədii tənqid incəsənətdə formanın əhəmiy- yətini yӱksək qiymətləndirməklə yana- itı, F.-in butun təzahӱrlərinə este- TİZM, “xalis incəsənətə, “sənət sənət ucundurg) qarpı mubarizə apararaq gestərmitdir ki, məzmuna laqeyd ol- maqla formalizm nəinki incəsənətin sosial fəallırına, onun ictimai mu- barizədə, insanın tərbiyəsində iqiti- rakına əngəl tərədir, həm də bədii qiymətini apaqı salır. FORMALİN, forma l—formalde- Hidin sulu (adətən 37—4094-li məhlu- lu, tərkibində stabilizator kimi 4—1296 metil spirti olur, kəskin xa- rakterik iyli rəngsiz mayedir. Uzun mӱddət (xususilə soyuqda) saxlanıl- dıqda aq rəngli paraformaldehid cəkduyu ucun bulanır. F. polivinil- formal istehsalında anatomik prepa- ratların uzun mӱddət saxlanılmasın- da, dərinin apılanmasında antisep- tik və dezinfeksiyaedici maddə, fun- GisSİD və s, kimi istifadə edilir, zəhərlidir. FORMASİYA, geoloji forma- siy a—paragenetik munasibətcə bir- birilə sıx əlaqədar, yapqına və geolo- ji əmələgəlmə iqəraitinə gərə yaxın olan suxur, mineral və filizlərin təbii məcmusu. Yer qabıqının əsas struktur zonalarının (platforma, geosinklinal sahələr və s.) inkipia- fının muəyyən mərhələsində yaranır. Litoloji, maqmatik, metamorfik, vul- kanogen, filiz və s. F.-lara ayrılır. FORMAT (fr. (oqpaş lat. (oqltpo— forma verirəm)—1) poliqrafi- yada—hazır cap məhsulunun, yaxud cap karızı və vərəq Hissələrinin (səhifələrin: 6049) sm-in */,v hissə- si) əlculəri. Poliqrafiyada cyıqız F.-ı termini də iplədilir: bu, sət- rin uz. və yıqı zolaqının hund. ilə xarakterizə edilir. 2) Fotoqra- fiyada (fotoqrafik format)—ob- yektivin təsvir sahəsi daxilinə cə- kilmiiq duzbucaqlı və ya kvadrat. FORMAT DƏZGAHI, format mipqar ı—faner ləvhələrini, ha- belə arac yonqarı, arac lifləri və s.- dən hazırlanmısi ləvhətəkilli mate- rialları miparlamaq ucun dəzgah,

FORMİAT TURİYUSU, qarıpt- qa turimusu—bir əsaslı karbon turpusu, NSOON, kəskin iyli maye, 100,72S-də qaynayır, 8,252S-də donur, sıxlıqı (202S-də) 1,2126 q/sm?-dir. F.t. su, spirt və efirlə butun nis- bətlərdə qarılır, su ilə azeotrop qa- rımıq əmələ gətirir. F.t. ipam ara- cı və gicitkən tikanında, meyvələr- də, arı və qarıpqanın ifrazatında (ilk dəfə 17 əsrdə tapılıb və qarıil- qa turiusu adlandırılıb) və s. var, F.t. sənayedə CaON və SO-dan (6— S am təzyiqdə, 120—1502S temp-rda) alınır.

F.t. boya ipində və dəri apılama prosesində, katalizatorların, murək- kəb efirlərin, formamidin, dimetil- formamidin və s.-nin sintezində is- ir edilir.

FORMİATLAR — qarıpqa turpusu- nun duzları (NSOOMe) və ya efir- ləri (NSOOK) (Me-metal, E uzvu radikal). Uzvi sintezdə efirlərdən əlledici və ətirli maddələr kimi istifadə olunur. FORMOZA Qportuqal dilində Qoq- toza (1ha)—cox gəzəl (ada)|—– Tayvan a.-na 16 əsrdə Portuqaliya dənizci- lərinin verdiyi ad. FORMULYAR (alm. Roqtiyaq, lat. Qoqpaa—forma)—1) hər hansı mə”- lumatı doldurmaq ucun blank (məs., kitab F.-ı). 2) İnqilaba qədərki Ru- siyada—cinovnik və zabitlərin xid- mət kitabcası. FOƏROS (yun. rhӧqoz, rheqo—aparı- ram)—Qədim Yunanıstanda polislərin (Delos ittifaqı ӱzvlərinin) muntəzəm ədədiyi pul vergisi (uzvluk haqqı). E.ə. 413 ildə ləev edildi. FӦRSTER (Forster) Hopu (?—?)— ingilis səyyahı (18 əsr). Hindistan, Əfqanıstan, İran, Azərb. və Rusiya- da olmutt, “Benqaliyadan Peterburqa... səyahətə adlı yol qeydlərini yazmıii- dır. 1784 ildə Bakıya gələn F.-in qeydlərində neft mə”dənləri, Suraxa- nı atəttgədəsi, pəhər mudafiə divar- ları, əhalinin məptquliyyəti, Multan vil.-ndən gəlmiti Hindli tacirlər, habelə PQirvan əyaləti, burada isteh-

sal olunan xam ipək, PTamaxı i1, vəs, haqqında da mə”lumat var. FORSӰNKA (ing. Qoqse — təzyiqlə

vurmaq)—mayeni ciləmək ӱcun bir və ya bir necə detpikləri olan qurqu. PTırnaq, mərkəzdənqacma və pırnaq- mərkəzdənqacma, bir və iki kompo- nentli F.-lar var. F.-dan, əsasən, qazanxana ocaqlarında, istilik mu- hərriklərinin yanma kameralarında maye yanacaqın bir qaydada, həmcinin daha tam yanmasını tə”min etmək ucun və s.-də istifadə edilir. F. ilə su (yanma prosesini tənzimləmək, havanı nəmlətdirmək və s. ucun), habelə gubrə məhlulu və s.-ni ciləmək ucun də iplədilir. Bax həmcinin Odluq?. FORT (dbp. fort, nar. fortis—kxyuny, məhkəm)—bir və ya bir necə acıq və qapalı fortifikasiya rypryeyHnaH ibarət əlahiddə istehkam. F.-ların iniasına 18 əsrdən baitlanmısndır. Acıq və qapalı tipli F.-lar olur. F.-lar PPərqdə (o cumlədən Azərb.-da 19 əsrədək) və Avropada qalaların və fortifikasiya qurqularının tərkib hissəsi olmutdur. Beəyuk Vətən mu- haribəsində Kronitadt qalasının F.- ları Leninqradın mudafiəsində be- yuk rol oynamımdı. Bax, həmcinin Fortifikasiya, Qala, İstehkam.

088

FORTALEZA

FORTALEZA (Eoq(ayeta)—Braziliya- da ipəhər və port. Seara iitatının inz.m. D.y. qovpaqı. Əh. 1,3 mln.(1979),. Toxuculuq, kimya, yeyinti, dəri-ayaqqa- bı, metallurgiya sənayesi var.

FӦRTE (ital. Eoqse, nar. fortis—Kyu- lu)—musiqidə əsas dinamik calar- lardan biri, eləcə də onun not yazı- sındakı iparəsi (E—qısaldılmıd

nəklidir". Bax həmcinin Dinamika. QOPTEHMAHO (uran. fortepiano, for- be—ucadan, bərkdən -ryapo — yavait,

zəif)—simli-klavipli zərb musiqi aləti. İlk F. 1709—11 illərdə İta- liyada B. Kristofori tərəfindən ya- radılmındır. Cərcivəyə bərkidil- mip metal (polad) simlər F.-nun səs mənbəyidir. Klavesindən fərqli ola- raq, F., ӱzərinə xususi gecə (filts) cəkilmii cəkicləri simlərə toxun- durmaqla səsləndirilir. F. daha da- vamiyyətli və muxtəlif quvvəyə (cox zəifdən gucluyə qədər) malik səslərin alınmasına imkan verir. F.-da sim- lərin səslənməsini dayandırmaq ucun dempferlərdən istifadə olunur. Pe- dal mexanizmi zəngin səs koloriti ya- ratmaqa xidmət edir. Muasir F.-nun

diapazonu 7 oktavaya catdırıl-

4 mhtpdır (subkontroktavanın lya sə- SİNDƏN 9-ci oktavanın do səsinə qə- dər). Zəngin ifadə vasitələrinə coxsəsli musiqini səsləndirmək im- kanına malik universal alət olan F. ucun bəstəkarlar muxtəlif janr- larda coxlu əsərlər yaratmıtlar. F.- nun pianino və royal kimi nəvləri var.

Əd. Zimin P., İstoria forte- piano i eqo predpestvennikov, M., 1968.

FORTİFİKASİYA (son lat. QoqI- HsaNo—istehkam: lat. EoqI5—məhkəm, gӱclӱ -- Easyo—edirəm) — qopunların dəyuli əməliyyatı məvqelərini isteh- kamlarla məhkəmlətmək, deyupqun səmə- rəliliyini təmin etmək, Bə nə QO- punları, vacib obyektləri və əhali- ni duimən silahlarının tə”sirindən e”tibarlı surətdə qorumaq məqsədilə həm əvvəlcədən, həm də muharibə dəv- rundə mudafiə qurquları yaradılma- sı ӱsullarının nəzəri və əməli məsə- lələrini əhatə edən hərbi muhəndis- LİK sənətinin bir sahəsi, . səhra (qopun) F.-sına və uzunmuddətli F.- Ya ayrılır. Səhra (qopun) F.-sı də- Yupqun (əməliyyatın) tə”min edilməsi ucun muharibə devrundə qopunlar Yerləpən r-nda, məvqelərdə istehkam- lar dӱzəldilməsi nəzəriyyəsini və bu- na aid əməli təklifləri hazırlayır, həmcinin əhalinin kutləvi qırqın silahlarından muhafizə edilməsi ucun səhra mudafiə qurqularının ti- gilməsi məsələləri ilə məpqul olur. Dutimən basqınından qorunmaq ucun qurqular cox qədimdən (Misirdə Mem- fis qalası, Assuriya, Urartu isteh- kamları, Bəyuk Cin səddi və s.) du- zəldilməyə baplasa da, F. termini əsrlərdə meydana cıxmındır. Orta əsrlərdə Rusiyada monastır və kreml kimi murəkkəb F. qurqrusu nev- ləri daha cox inkipaf etmitidi. Deyciy vasitələri və usullarının təkmillətməsi ilə F. qurqularının muxtəlif nevləri (məs., səngər, dal- dalanacaq və sıqınacaqlar, tankdan qoruyan xəndək və dirəkli sahələr, məhkəmləndirilmiti dayaq məntəqələ- ri, məhkəmləndirilmit r-nlar və xət- lər — *Ziqfrid xəttiəz, 4“Majino

və

xətti, “Mannerheym xətti və s.) meydana cıkmıit, F. nəzəriyyəsi inki- ilaf etdirilmiidir.

Raket-nuvə silahının yaradılma- sı ilə əlaqədar F.-nın vəzifələri geniiplənmii və mӱrəkkəbləpmiytndir. FORT-LAMİ (ERoq(-Qapu)—Cad Pec- publikasında Ncamena (1.-nin 1973 ilədək adı.

FORT-LODERDEYL (Eoq( Qaideqdaye)

— AB1P-da iəhər. Florida titatında-

dır. Atlantik okeanı sahilində port.

Əh. 154 min (1980). Radioelektron,

aqac e”malı, yeyinti, yYunguӱl sənaye

var. İqlim kurortu və turizm mərkəzi- dir. Balıq ovlanır. -

FORTRAN (ing. Eoqpiya Translator— ormul translyatoru) — proqramlai- ırma dillərindən biri. Elmi-tex-

niki və mӱhəndis məsələlərinin proq-

amlapdırılması ucundur. AB1P-da 4. Beykusun rəhbərliyi ilə rəqəmlə hesablayan mamın çcun iplənmiytydir (1957). 1962 ildə daha da geniilən- dirilmiit F.-ın dərd variantı yara- dılmıdır. F. bə”zi xӱsusiyyətlərinə gərə (məs., proqram icra olunmamıpy dəyitənlərə ilkin qiymətlər vermək mumkundur) alqol və koboldan ustun- dur. Onun əlifbasına hərfi iparə- lər (latın və rus əlifbasının bait hərfləri), rəqəm iparələri, xidmət- ci iparələr (4-, —, /—-bəlmə, *—vur- Ma, **—quvvətə yӱksəltmə, .—nəqtə), məntiq əməllərinin iparələri, ipla- rə kimi iplədilən ing. səzlər və s. daxildir. Dilə ədəd, dəyitən kəmiy- yət, 7-yə qədər muxtəlifəlculu massiv- lər, proqramlarda muxtəlif pərti və qeyri-ppərti kecidlərin yaradılması, girip və cıxın operatorları, opera- tor-funksiya, bir necə altproqram və s. də daxildir. F.-ın altproqram- lar aparatı proqramın tərtibini və translyasiya edilmin hissələrini ef- fektiv komplektlətdirməYə imkan ve- rir. F. SSRİ-də və ABPQda daha cox inkitppaf etdirilmiptdir.

Əd. Əsgərov T., Kərimov S., Alqoritmik dillər və proqramlapdırma, B.. 2.

4 OPT-CMMT (Fort Əpih)— ABP-ın Arkanzas itatında məhəp. Apkamsac cayı sahilindədir. Əh. 62,8 min (1970). Mebel və kaqız sənayesi mərkəzidir. Yeyinti sənayesi var. Metal vərəqlər, HYMHƏ, ata oni hissələri, plastmas məmulat istehsal olunur. FORT-UEYN (Port CUaupe)—ABP-ın İndiana :itatında ipəhər. D.Y. qov- paqrı, ƏH.- 171 min (1980). Matınqa- yırma sənayesinin (yuk avtomobilləri, mə”dən mapınları, elektrotexnika və elektron avadanlıqı, soyuducu və s. istehsalı) muhum mərkəzidir. Yeyin- ti, kimya sənayesi var. .

FORT-UERT (Fort VTorth)—ABHII-na

pəhər. Texas ptatında, Qriniti ca- yı sahilindədir. Nəql. mərkəzi. Əh. 2,96 mln. (1980). K.t. r-nunun və neft- qaz hasilatı r-nunun muhum mərkəzi- dir. Yeyinti, kimya, neft emalı, ma- itınqayırma, metal emalı sənayesi, un-t var. ABİT-ın MYİYM ABHAKOCMHK sənayesi mərkəzidir.

FORTӰUNA (Eoqsipa)—Qədim Roma mifologiyasında xoibəxtlik, təsa- duf, uqur ilahəsi. Bolluq rəmzi olan buynuz ilə kӱrə və ya təkər (us- tundə, həm də gezləri barlı təsvir edilirdi. Məcazi ppəkildə Q), (4“Cər-

xi-fələkə), xopbəxt təsaduf, bəxti gətirmək mə”nalarında iilədilir. FORTUNATOV Filipp Fyodorovic (14.1.1848, Voloqda—Z3.10.1914, Kosal- ma, indiki Karel.MSSR-in Prionejsk r-nu) — rus dilcisi. Peterburq EA akad. (1898), Moskva un-tinin prof. (1884—1902), Serbiya akademiyasının (1907), bir sıra xarici elmi cəmiy- yətlərin ӱzvu. Moskva dilcilik mək- təbinin banisi, mutqayisəli-tarixi dilciliyin gərkəmli numayəndələrin- dəndir. Muhum əsərləri hind-Avropa dillərinin fonetika, leksikologi- ya, etimologiya, morfologiya və sin- taksisinə həsr olunmutdur: 4 Hind- Avropa dillərinin muqayisəli fone- tikasının qısa ocerkik (1896), -Qə- dim slavyan dili fonetikası uzrə mӱhazirələrə (nətri 1919). cBaltik dillərində vurqu və uzunluq haqqın- daqk (1895) əsəri Fortunatov-Sessur qanununun nəzəri əsası hesab edilir.

Əsəri: İzbr. trudı, t. 1—2, M., 1956—57.

FORTӰNİ Fortuni-i-Kar- b o (Fortuny y Carbö) MapnaHo (11.6. 18368, Peyc, KaranoHn)a—21.11.1874, Roma)—ispan boyakarı və qrafiki. Parisdə yapamın (1860, 1866—67), aaa səyahət etmitdir (1859, 1862, 1871). PTərq ekzotikası və ispan məipəti təsvir olunan tabloları ilə pəhrət qazanmıtdır (“Qravura hə- vəskarlarız, 1866, “*Vikarinin yanın- daə, 1869—hər iki əsər Muasir İncə- sənət Muzeyindədir, Barselona: *“İlan ovsuncuları?, 1870, A Puqikin ad. Təsviri Sənət Muzeyi, Moskva). Rəsm, akvarel və ofortlar da cək- midir. FORT-İYEVCENKO—Qazax.SSR Man- qıplaq vil.-ndə pəhər. Xəzər dənizi sahilində port. Balıq kombinatı: PLevcenkonun xatirə muzeyi, əlkəpqu- naslıq muzeyi var. Qabıqəhəngdaptı cıxarılır. 1846 ildə salınmındır. RUM (nar. Eoqaqp, məcazi mə”nada — genipl, nufuzlu məclis) — Qədim Roma pqəhərlərində bazar, ipəhərin siyasi həyatının mərkəzlətdiyi əsav meydan. Roma i1.-nin əzundə yalnız bazar funksiyası dapqıyan bir necə F. vardı. Məbədlər, bazilikalar, məhkəmə binası və s. binaların yer- ləmpdiyi F.-lar portiklərlə əhatələ- nir və heykəllərlə bəzədilirdi. İm- periya dəvrundə F.-ların sayı art- mıtp, Roma ““Y tədricən imperato- run hərbi ppehrətini təcəssum etdirən mӱrəkkəb kompozisiyalı ansambl-abi- dəyə cevrilmitidi. FORİYLAQ (alm. Uoqzsh1aş, vor— qabaq--Əsh1as—zərbə, səs) — melizm nəvӱ (bax Ornamentika). F. melodi- Yanın əsas səsini qabaqlayan bir və ya iki səsdən ibarətdir. Xırda notlarla tparə olunur. Qısa (ustundən gətt cəkilmipt) və uzun (xətt cəkilməmiiy) F. var. Qısa F. əvvəlki səsin davamiy- = hesabına, uzun F. isə əsas səsin . esabına ifa edilir.

FOSGEN, karbon turiusu- . nuxnopanhuuapHuu (COCI1,) — uypyuyınm ot iyli rəngsiz

qaz. 8,29S-də qaynayır, —1182S-də do- nur, havaya gerə buxarlarının sıxlı- qı 3,5-dir. F. suda pis, ӱzvi Həlledi- cilərdə yaxpı həll olur. Havada gec, suda tez hidroliz olunur. F.- in spirt, turpqu anhidridi, metal

FOSFOPROTE İDLƏR

589

oksidi, ammonyag, aminlər ilə siyasından sənayedə muxtəlif həll- edicilərin, boya və tibbi preparat- ların, polikarbonatların və s. alın- ması n istifadə edilir.

F. dəm qazı (SO) və xlorun (S1,) aktiv kəmur uzərində qarpılıqlı tə”sirindən alınır. F. zəhərli mad- də olub nəfəs yollarını zədələyir, bu da oksigen catılmazlıqına səb olur. F.-in havadakı 0,005 mq/l miq- darı təhlukəlidir, 0,1—0O,3 mq/l əlum- lə nəticələnir. F. 1-ci dunya muha- ribəsində (1914—18) zəhərləyici mad- də kimi iplədilmindir.

F.-dən qorunmaq çcun əleyhqazdan istifadə edilir.

FӦSSİL (lat. Eoz5)115 — qazıntı) — kecmiip geoloji devr orqanizmlərinin və sinarin həyat fəaliyyətinin qalıq- ları. Bax Orqanizmlərin qazıntı qalıqları.

FOSSİLLƏİYMƏ, daplatidma — bir sıra amillərin (temp-r və təzyiq, skelet tərkibinin batqa mineral mad- dələrlə əvəz olunması, ӱzvi qalıqlar" da bopluqların mineral maddələrlə dolması) tə”siri nəticəsində heyvan və bitki qalıqlarının datlatması. Cekuntu əmələ gəldikdən sonra onun muxtəlif dəyitilmə mərhələlərində botp cətin bərk suxura cevrilmə prosesi də F. (litifikasiya) sayılır. FӦSSLER (Uozzyeq) Bəri (6.9.1872, Almaniya, Hoenheym—18.9.1949, Mun- xen)—alman filoloqu. Roman xalqla rının mədəniyyət, dil və ədəbiyyatına dair əsərləri var. Dilcilikdə estetik idealizm məktəbinin banisidir. Nə- zəri gərutpləri cDilcilikdə poziti- vizm və idealizmə (1904), -Dil yara- dıcılıq və inkippaf kimim1906), cMə”nəviyyat və MƏDƏNİYYƏT DİLDƏR (1925) və s. əsərlərində əksini tap-

mıpdır. | FӦSTER (Eozeq) Uilyam (25.2.1881, Massacusets pptatı, Tonton—1.9.1961, Moskva)— Amerika və beynəlxalq fəh- lə hərəkatı xadimi. Fəhlə ailəsində doqulmutpdur. 10 yapqından əmək fəa- liyyətinə ballamındır. 1901 ildə ABİT Sosialist Partiyasına daxil olmut, 1909 ildə isə onun liderlə- rinin opportunist siyasətinə e tiraz əlaməti olaraq partiyadan cıxmıpq- dır. 1922 ildə Qırmızı Həmkarlar İttifaqları İnternasionalı İcraiy- yə Burosuna secilmitdir. 1921 ildə ABIL Kommunist Partiyasına (ABHI KP) daxil olmupi, 1924 ildə ABİKP MK Siyasi Burosunun uzvu secilmii- dir. 1929—38 illərdə KP MK- nın sədri, 1938—44 və 1945—57 il- lərdə ABPİQ KP Milli Komitəsinin sədri olmutpdur. F. Kominternin Z. 5, e və 7-ci konqreslərində iptirak etmip, onun rəhbər orqanlarına se- cilmipdir. Uc dəfə (1924, 1928 və 1932) ABP1 prezidentliyinə namizəd: liyi irəli surulmundu. 1948 ildə si- yasi gerutiləri ilə əlaqədar məhkəmə məs”uliyyətinə cəlb edilmiiydi. Xəs- təliyinə gərə muhakiməsi tə xirə sa- lınmın, 10 ilə yaxın polisin məza- rəti altında olmupdur. 1961 ilin yanvarında SSRİ-yə mualicəyə gəlmə- sinə icazə verilmindi.

Əsərləri: Ocergi mironoqo prof- sİtoznoqo dvijenim, |... 1956: İstoril 1999 İnternapionalov? per. s anql., M.,

FOSFAT TURİYULARI ə run oksikenli turpuları, – fat

eak-

anhidridinin Hidratasiyası məhsulu- dur (bax Fosfor oksidləri). "m. ortofosfat turpusu (adətən fosfat turpusu adlanır) və kondenslətmiyn

.t.-na bəlunur. Vunlarlan əhəmiy- yətlisi ortofosfat N.ROl, Typmy- sudur. Bu turpu rəngsiz hiqroskopik kristaldır, sıxlıqı 1,87 2/sm0?-dir, 4 39" S-də 8596 -nH H.PO.-

əriyir. H ƏÖ ChIX/bIFPI 25”C-nə 1,685 z/cəb-map. N.RƏ,

su ilə butun nisbətlərdə qarıtır. Ortofosfat turpusu orta gӱclӱ, UC- əsaslı turiqudur, uc sıra dӱz (fosfat- lar) əmələ gətirir. Ortofosfat tur- pqusu təbii fosfatları sulfat və fos-

at turiuları ilə parcalamaqla və isək ru fosfat anhidridinə qədər yandırmaqla alınır. Ortofosfat tur- pusu gӱbrə istehsalında, spirtsiz ic- kilər, dərmanlar, diiq sementləri və s. hazırlanmasında iiylədilir. Kondensləpmiii F.t. polifosfat, me- tafosfat və ultra ər turiquları- na bəlunur. Meta at turtuları (məs., NƏR:Ol) quvvətli turpqulardır. FOSFATAZALAR — hidrolazalar sinfindən fermentlər. F.-ın əsas funksiyası orqanizmdə və bitkilər- də biokimyəvi proseslər ucun fos- fatın zəruri miqdarını saxlaması- dır. Parcalanan substratın kimyəvi təbiətindən asılı olaraq F. mono- fosfata və difosfatazaya ayrılır.

. bir sıra xəstəliklərin diaqnos- tikasında muhum rol oynayır. FOSFATLAR—fosfat turiuları- nın duzları və efirləri. Duzları iki nəvdur: ortofosfatlar və poli- mer (və ya kondenslətmin) F. Poli- mer F. tərkibində xətti qurulutlu fosfat-anionu olan polifosfatlara, tərkibində həlqəvi fosfat-anionu olan metafosfatlara və paxələnmin quru- lupplu fosfat-anionundan ibarət ult- rafosfatlara bəlunur. Ortofos- fatlar — ortofosfat turipusunun N:RO, duzlarıdır, bir, iki və çcəvəz- liləri mə”lumdur. Fosforun təbiətdə tapılan birlətmələri ortofosfatlar- dır. Sənayedə ortofosfatlar appaqı- dakı yolla alınır: təbii fosfatlar- dan (apatitlərdən) ortofosfat tur- pusu istehsal edilir, onun hidrok- sidlə, ammonyakla, xlorid və ya kar- bonatlarla qartpılıqlı tə”sirindən istifadə olunur. Aqrır metalların (məs., As, Si) ortofosfatları muba- dilə reaksiyası ilə alınır. Poli- mer F.-ın xassələri kationun xa- rakterindən, fosfat-anionun və fos- fatın qurulutundan, polimerlətmə dərəcəsindən vəs. asılıdır. Polimer F. əsasən bir və ikiəvəzli ortofos- fatların termik parcalanmasından və ya muvafiq poli- və ya meta- (tsik- lik) fosfat turtularının neytral- lapmasından alınır. Kalsium, am- monium və s. F.-ı fosfor gubrələri kimi, natrium və kalium F. isə maye və tolpəkilli səthli aktiv maddələ- rin tərkibində iptlədilir.

Fosfat turpularının efir- lərindən bir, iki və ucəvəzli ortofosfatlar daha əhəmiyyətlidir: onlar, pestisid, yaqlar (ucun apqar və s. kimi iplədilir.

= Əd bax Fosfor məqaləsinin ədəbiy- yatına.

FOSFATLANYDIRMA (texnika- hi əl yolla metal mə”mulat səthində həll olmayan fosfat pərdə- sinin (15 mkm-dək qalınlıqında) ya-

radılması prosesi, sonradan Y3ƏDPHHƏ rəng, lak və ya yaq cəkilən fosfat pərdəsi metalı atm. korroziyasından qoruyur. Əsasən, karbonlu və azlegir- lənmiip polad, həmcinin cuqun səthlər fosfatlanır. F. ucun mə”mulat də- mir-fosfat, manqan-fosfat, sink- fosfat və kadmium-fosfat məhlulun- da təqr. 1 saat saxlanılır. Elektro- kimyəvi F. usulundan da istifadə edilir: proses 15—20 dəq davam edir. FOSFİDLƏR—fosforun metallarla və fosfora nisbətən elektromusbət olan qeyri-metallarla (V, 51, Az və s.) birlətmələri, Qələvi . metalların MezR və Me,R,, qələvi-torpaq metalla- rın MezR., mis yarımqrupu metalla- rının MeyR və MR, tərkibli F.-i duza oxtar ionlu birləiymələrdir (Me-metaldır). Su və duru turpular qələvi və qələvi-torpaq metalların F.-ini fəsfin ayrılmaqla asanlıqla parcalayır, kecid metalların F.-ini isə parcalamır. F. vakuumda və ya tə”sirsiz qaz muhitində 600—12072S temp-rda elementlərin sintezindən, fosfinin metal və qeyri-metallarla və ya onların oksidləri ilə qariı- lıqlı tə”sirindən, finin halo - genidlər və ya sulfidlərlə mubadilə reaksiyasından alınır. F. pirotex- nikada, yYarımkecirici materialla- rın alınmasında, gəmiricilərlə mu- barizədə, əlvan metalların ərintilə- rinin keyfiyyətinin yaxpqıla:idırıl- masında və s. iplədilir. FOSFİN, Hhidrogen-fosfid, fosfor Hidridi,RN — curu- mutp balıq iyi verən rəngsiz qaz, sıx- lıqı 1,55 q/l, qaynama temp-ru—87,8”S, donma temp-ru —133,8* S—dir. 25”S- də və 0,1 Mnym? təzyiqdə suyun vahid həcmində 2595, RN həll olur. Qız- dırdıqda fosfor və hidrogenə parca- lanır. Quvvətli reduksiyaedicidir, havada 100"S-dən yuxarı temp-rda alı- ipır, difosfin buxarları iptirakı ilə ez-əzunə yanaraq fosfor 5-oksid əmələ gətirir.

. forun qələvi məhlulunda qızdırılmasından (bu usulla ilk dəfə 1783 ildə fransız kimyacısı

Jan Jambrom almıpdır), kal- CHYM fosfidlə suyun qarptılıqlı tə”sirindən, fosfit və ya hipofosfit turiplularının termiki parcalanma- sından və s. alınır. Fosfatların elektrotermiki pa calanmasında aq fosforla yanapı F. də alınır, zə-

ərlidir.

FOSFƏLİPİDLƏR, osfatid- lə r—molekulunda fosfat turiusu qa- lıqları olan murəkkəb lipidlər. F9.- in tərkibinə, həmcinin qliserin, Yar turiuları, aldehidlər və azot bir- ləimələri (xolin, etanolamin, serin) daxildir. F.-in əsas numayəndələri: qliserofosfatidlər və fosfosfinqo- lipidlərdir. F. əsas struktur kompo- nentləri kimi heyvan, bitki və mik- roorqanizmlərin huceyrə membranla- rının tərkibinə daxildir. Mikroor- qanizmlərin membranlarında həmiiə fosfatidilqliserin və az hallarda lesitin olur. Bə”zi orqanlarda F.-in tərkibi qocalma və orqanizmin bir sıra patoloji halından asılı ola- raq (ateroskleroz, yaman yeniterəmə- lər) dəyipilir.

FOSFOP ROTEİDLƏR, db) o c d) 0- proteimnlər—murəkkəb zӱlallar. Tərkibində fosfat turpqusu qalıqla- rı var, Suddə olan kazeinogen, toyuq

590

FOSFOR

yumurtası zulalları (vitellin, oval- ii, vitellenin, vitin), həmcinin fosfoqlukomutaza, pepsin və fosfori- laza kimi fermentlər də F.-ə aiddir. FOSFOR (lat. Rhozrhoqiz), R—gim- yəvi element. Elementlərin dӧvri sis- teminin U/ qrupundadır)| at.n. 15, aT.K. 30,97376-dır, qeyri-metaldır. Təbii F. bir sabit izotopdan **R ibarət- dir:z sun”i yolla gutlə ədədləri 28, 29, 30, 32, ZZ və 34 olan 6 radioakt iv izotopu alınmındır. Ən beyuk prak- tik əhəmiyyəti olan *2R-dır. Xeyli Vaiualanma enerjisi olan bu izotop kimyəvi və biokimyəvi tədqiqatlarda nipanlanmısı atom kimi iplədilir. F.-un alınma usulu hələ 12 əsr ərəb kimyagərlərinə mə”lum imi. Lakin onun kəpif tarixi 1669 il sayılır (alman alimi . Brand). F.-a əvvəl- lər csoyuq odu deyilirdi, indiki adı yun. rhozrhӧqozv—iıq sacan səzundən geturulmulidur. Yer qabıqında F.-un kutləcə miqdarı 0,09394 -dir. F. son dərəcə muhum biogen elementdir. O, həm maqmatik proseslərdə iptirak edir, həm də biosferdə sur”ətlə miqra- siya olunur. Yer qabırında apatit və forit yataqlarının əmələ gəlməsi u proseslərin hər igisi ilə əlaqədar- dır. F.-un 180-ə yaxın mineralı var, bir necə (əsasən, aq, qırmızı və qara) allotropik modifikasiyada olur. Ar F. xarakterik iyli, iləffaf, mumaox- iyar maddədir. F. buxarlarının kon- densasiyasından əmələ gəlir, daxi- lində kənar qatılnıqlar (qırmızı F., arsen, dəmir və s.) olduqda rəngi saralır, a və f-formalarda olur, zə- hərlidir, havada 40" S-yə yaxın temp-r- da ez-ezunə alınıb yanır (buna gərə suda saxlanılır).

A q F.-u havasız yerdə 250—300"S- də bir necə saat qızdırdıqda amorf maddə olan qırmızı F. alınır. Qırmızı F. Havada 240—250”S-yə qədər qızdırıldıqda yanmır, lakin surtdukdə və ya vurduqda Yanır, suda və benzində həll olmur. Aq F.-u (12— 17).102 kQ/sm? təzyiq altında 200— 220*S-yədək qızdırdıqda qara (D.-a cevrilir. Qara F. zahirən qrafitə oxtayır, yarımkeciricidir, az aktiv- dir, yandırdıqda cətin alovlanır (Oyan gərə havada saxlanması tamam təhlukəsizdir). F. ucun xarakterik oksidlətimə dərəcəsi --5, --3 və —3- dur. F. kimyəvi aktivdir, xususən aq F.-unku daha – oyundur. Yandıqda fosfor 5-oksid, fosfor Z-oksid və s. oksidlər əmələ gəlir (bax Fosfor oksidləri). Fosfat anhidridi su ilə

birlətdikdə orto fat turiqusu N.RO, və polifosfat Typuyey Nə R,Oz,- | alınır. F.-un kon-

densasiya yolu ilə alınan bapqa turqpu- ları da var (bax Fosfat turıiula- rı). halogenidlərlə bilavasitə birlətib istilik ayırmaqla RX , PX, və ROX, tipli birləpnmələr əmələ gətirir. F.-un hidrogenlə birlətmə- lərindən fosfin RN, və difosfin R.N. ancaq dolayı yolla alınır. F. buxarlarının azotla qarıtpıqını elektrik qəvsundən kecirdikdə davam- lı bərk maddə olan nitridlər (RM, P.N,, R.C.), metallarla qızdırıl- dıqda fosfidlər əmələ gəlir. F.-dan muxtəlif fosfor-uzvi birləpitmələr də alınır.

Elementar F. təbii fosfatlardan elektrotermik usulla alınır. İsteh-

sal edilən F.-un cox hissəsi ortofos- fat turpusu, fosfor guӱbrələri və digər fatların alınmasına sərf olunur. Aq F.-dan yandırıcı mərmi- lərdə, tustu mərmilərində, qırmızı F.-dan kibrit, F.-un bir hissəsi isə metal və bə/zi qeyri-metal fosfit, ya- rımkecirici material istehsalında və əlvan metal ərintisi hazırlanma- sında iplədilir.

F. butun orqanizmlərin həyat fəa- liyyəti ucun zəruri olan muhum ele- mentlərdən biridir. O, canlı hucey- rələrdə orto- və pirofosfat turpu- ları və onların tərəmələri kimi i11-

tirak edir. F. orqanizmdə nukleotid- lərin, nuklein turiqularının, fos- proteidlərin, fosfolipidlərin,

ir cox kofermentin və uzvi birləil- mələrin tərkib Hissəsidir. F.-dan əczacılıqda da geni istifadə edi- lir.

Əd. Slenbo U. iPersons T., Obpan ximil, per. s anql., M., 1979, A x- metov N. S., Obial i neorqaniceskal ximin, M., 1981.

FӦSFOR GUBRƏLƏRİ—tərkibində fosfor olan mineral və uzvi birləi- mələrq bitkilərin forla qidalan - masını yaxtılaipdırmaq ucun isti- fadə edilir. F.g. torpaqda fosfor ehtiyatlarını tamamlamaq ucun ye- ganə mənbədir. Əsasən, sənaye usulla- rı ilə mə”dən filizi xammalından— forit və apatitlərdən istehsal edilir. F.g. kimi uzvi maddələr— məs., sumuk unu, peyin, fosforla zən- gin sənaye tullantıları (fosfat- tpplak, tomasilak və s.) miylədilir. F.k. sənaye usulları ilə alınan ilk mineral guӱbrələrdəndir. Həllolma qabiliyyətinə gərə uc qrupa ayrılır. Suda həll olan fosfat- lar (sadə və ikiqat superfosfat, o cumlədən qranula tpəklində olan su- perfosfat). Buraya həmcinin tərki- bində R.O, olan mӱrəkkəb gubrələr də daxil edilir. Suda həll olmayanlar, lakin turiqularda (limon, karbon, alma və s. turpular- da) həll olanlar (presipitat, ar suzlapdırılmın fosfat, marten fatilakı və s.)), suda Həll olmayanvə zəif turiularda pis həll olan fosfatlar (fosfo- rit və CYMYK unu). Bu birləimələr torpaqın turipuluqunun təqsiri altın- da parcalandıqda və daha asan həll olan duzlar əmələ gəldikdə bitkilər onları mənimsəyə bilir. Butun dunya- da superfosfatın daxil olduqu bi- rinci qrup fosforlu gubrələr ən cox yayılmınidır. Yem, tərəvəz, meyvə və s. k.t. bitkilərinə F.g.-nin verilməsi məhsulu artırır, onun keyfiyyətini yaxtılapdırır, bitkilərin yetip- məsinisur”ətləndirir, onların quraq- lıqa qaripı davamlılıqını artırır. Orta Asiya resp.-larında və Azərb. SSR-in suvarılan pambıq sahəsinin həp ha-na 100—120 kq R.Oz verilməsi məhsulu 3—5 s-dək yuksəldir.

Əd. Axundov F. H., Zənginlət- dirilmit gӱbrələrin payızlıq butdanın məhsuldarlıqrına və keyfiyyətinə tə”si-

ri, B., 1981, Avdonin —, Nauc- 197: osnovı primenenil udobreniNn, M., 1972.

FOӦSFOR OKSİDLƏRİ—fosforun oksigenlə əmələ gətirdiyi birləpnmə- lər: fosfor-suboksid (R.O), fosfor 1-oksid (R.O), fosfor-peroksid (RO ), fosfor 3-oksid və ya fosfit anhid-

ridi (R,O:), fosfor 5-oksid və ya na * anhidridi (R:O:), -oksid (RO,),. Bunlardan ən əhəmiy-

yətlisi fosfat anhidridi, fosfit anhidridi və for 4-oksiddir. Fosfat anhidridi (R.O,)

son dərəcə hiqroskopik narın, ar toz- dur. ə dehidratasiya qabiliyyəti o qədər beyukdur ki, təkcə adsorbsiya suyunu deyil, eləcə də kristallaima suyunu, hətta kimyəvi birlətmin suyu da sorub cıxarır. Fosfat anhidridi- nin buxarları selikli qipyaları qı- cıqlandıraraq əskurəyə, aeciyərlərin ipitpməsinə, dəridə yanıq əmələ gəl- məsinə səbəb olur. Fosfat anhidridi qaz və mayeləri qurutmaq ucun, YƏBH və qeyri-uzvi sintezdə (kondensasiya- edici maddə kimi), fosfat iquiələri istehsalında və s. iplədilir. Fosfit anhidridi(R4O)) lopavarı rəngsiz maddədir, sıxlıqı 2,135 q/sm9-dir) 23,82S-də əriyir, 175,4”C-nə qaynayır: karbon 4-sulfid- də və benzolda həll olur, soyuq suda həll olduqda fosfit turptusu, isti suda həll olduqda isə elementar fos- r, fosfin, fosfat turptusu və s. irlətmələr əmələ gəlir. 2109S-dən artıq qızdırdıqda fosfor 4-oksidə və qırmızı Fəsa parcalanır. Hava- da oksidlətib fosfor 5-oksidə cevri* lir. R.O, uzvi sintezdə tətbiq olunur. Fosfor 4-oksid (RO,), lo-

pavarı aq tozdur, sublimasiyadan son- ra kristallapır. Polimer qurulut- ludur. Suda asan həll olub ə turppusu, polifosfatlar və in əmələ gətirir. FӦSFOR XLORİDLƏRİ—fosfo- run xlorlu birləpmələri. Ən muhum- ləri for Z-xlorid (RSL.) və fos- for 5-xloriddir (RSL,). Fosfor 3- xlorid rəngsiz mayedir: —93,62S-də donur. 76,12S-də qaynayır, sıxlıqı (20? C-nə) 1,575 z c.”-nup, yan hənHn- edicilərdə həll olur: hidroliz olu- naraq fosfit və xlorid turiuları əmələ gətirir zəhərlidir, fosfor- uzvi birlətmələr alınmasında ii1- lədilir. Fosfor 5-xlorid yapılım- tıl-aq kristal maddədir: 1672S-də əriyir: sıxlıqı 2,11 q/sm2-dir: zəhər- lidiry suda hidroliz olunaraq oksi- xlorid (ROSL)) və xlorid turiusu əmələ gətirir, xlorlapdırıcı maddə kimi iplədilir.

FOSFORESSENSİYA (yun. rhozrho- qoz-—ipıqsacan 4- lat. ezsepba — zəif tə”siri gestərən pəkilci)—həyəcan- landırıcı tə”sir kəsildikdən sonra uzun muddət davam edən luminessensi- ya. PQualanma mӱddətinə gərə lumines- sensiyanın F. və fluoressensiya kimi iki yerə ayrılması ipərtidir. F.- nın davametmə mӱddəti muxtəlif lu- minoformalarda geniti diapazonda (=10—9—102 san) dəyiitə bilir. Kris- tallofosfsrların F.-sı həyəcanlaiq-. ma zamanı ayrılmıntlq elektron və de- piklərin rekombinasiyası nəticəsin- də yaranır. PTualanmanın uzun mud- dət davam etməsi yukdapıyıcıların tələlər tərəfindən tutulması ilə əlaqədardır və bu halda onlar isti- lik hərəkəti və ya ipıq tə”siri ilə əlavə enerji almaqla cıxa bilər. MUC- rəkkəb ӱzvi molekulların F.-sı on- ların metastabil enerji səviyyələri: nə gecməsi ilə əlaqədardır. Bu səviy- yələrdə molekulların qalma muddəti digər həyəcanlatma səviyyəsinə nisbə-

FOTO SƏNƏTİ

591

tən coxdur. F. etdirici maddələrdən ipıqverici rənglərin tərkibində, elektron-ptua borularının ekranına cəkilən maddənin tərkibində və s.-də istifadə RAR:

FOSFORİLAZALAR—fosfat tur- pusunun ittirakı ilə muxtəlif bir- ləpmələri parcalayan və sintez edən

Yaş yalan . | | SFORİTLƏR —tərkibinin 5096 - indən coxu apatit qrupunun amorf və Ya mikrokristallik minerallarından ibarət cəkmə suxurlar. F.-in tərgi- bində R.O,-in miqdarı 1894-dən cox olur. Geoloji kəifiyyat praktikasın- da, xususilə acıq istismar və asan- safladırma pəraitində tərkibində 5-dəı 1896-dək R.O: olan suxurlar da F.-ə aid edilir. Təmiz F.-in rəngi aq olur. Təbiətdə isə, adətən, qara və boz, nadir hallarda qatıtıqlardan asılı olaraq yapqıl, qırmızı, sarı acıq-boz rənglərdə tapılır. F. adə- tən, cəkmə suxurlar arasında konkre- siya formasında, lay (bə”zən cox Qa- lın) və dənəli kӱtlələr iqəklində rast gəlir. F., əsasən, 9096-dək fos- for gӱbrələrinin hazırlanmasında, nadir hallarda fosfor elementinin alınmasında istifadə edilir. Bəzi F.-in e”malı zamanı yanatpı olaraq

an, nadir torpaq elementləri, və

alınır. FOSFORLAYİDIRMA — kimyəvi birləpmələrin molekullarında hid- rogen atomunun fosfor turiquları- nın qalıqrı ilə, əsasən fosfat tur- pusunun qalıqı ilə əvəz edilməsi. Ən asan fosforlaptan birli və iki- li aminlər, spirtlər, merkaptanlar və b. nukleofil birləimələrdir. in (radikal mexaniz- mi) və alkilhalogenidləri (ion mexa- nizmi) də F.-q olar. Fosforlatdırı- cı agent kimi fosfor turpquları və onların tərəmələri, əsasən halogen- anhidridləri, anhidridlər, az hal: larda efir, amid və s, iiplədilir, Məs:

ROH -- CIP(O) (OR?) — — ROF(O,)(OR?), — HCI 3R,NH --PCİ ”—F(NRA):-- 3HCİ

F. zamanı fosfor turtpularını əsa- sən kondensasiya edici maddələrlə (məs., karbodiimidlərlə) birgə iilə- dirlər. F. qabiliyyəti fosforlatdı- rıcı reagentdə fosforun valentli- yindən asılıdır. Qeyri-uzvi birləiq- mələrin, plastifikatorların, pesti- sidlərin, dərman maddələrinin və 6, muhum maddələrin sintezində F.-dan genip istifadə olunur. F. heyvanla- rın bitki və mikroorqanizm huӱceyrə- lərinin maddə və enerji mubadilə- sində muhum yer tutur. Fermentlərin tə”sirindən katalitik proses fosfo- roliz, yaxud fo fokinaz reaksiyası

pl verir. Maddələrin badiləsi zamanı apaqı molekullu birləiymə- lər və zulallar fosforlaimaya mə”- ruz qalır. Adenozindifosfat (ADF) turpusunun qeyri-uzvi fosfat turpusu ilə forlatqması adenizintrifos- fatın (ATF-in) əmələ gəlməsinin, iosintez prosesi ucun enerji top- lanmasının, huceyrələrin mexaniki, elektrik, osmotik aktivliyinin əsas mexanizmidir. ə FOSFOROBAKTERİN—bax Baxme- Riyalı gӱbrələr. FӦSFOR-UZVİ BİRLƏİYMƏLƏR— tərkibində fosfor olan uzvi maddə-

lər sinfi. İki cur F.-u.b. var: 1) molekulunda, fosfor atomu birbaila karbon atomuna PB f.-u.b. 2) fosfor atomu karbon atomuna hetero- atom (oksigen, azot, kӱkӱrd) vasitəsi- lə molekulun uzvi hissəsinə birləil- mili F.-u.b. Sonuncu fosfat və piro- fosfat turtularının efiri tiəklin- də təbiətdə geni yayılmındır (məs., fat turpuları, nuklein turiqula- rı və s.). F.-u.b.-in vahid təsnifatı yoxdur. Onlar molekulda fosfor-kar- bon rabitələrinin sayına gərə (məs., birli ERN,, ikili KE.RN və uclu EəR fosfinlər: burada E—uӱzvi radikal- dır), fosforun valentliyinə gərə (məs., uc və betpvalentli fosfor təe- rəmələri), fosforun funksiyalarına gərə (fosfinlər, fa oksidi, sul- idi, iminləri və s.) təsnif olunur. .-U.b.-in, sintezi əksər hallarda S—R rabitəsinin yaranması usuluna əsaslanır: məs., Arbuzov reaksiyası, Mixaelis-Bekker reaksiyası, metal- uzvi birləmələrlə sintez və s. Fos- fat turpusunun efirləri və digər tərəmələri adi usulla—bu turiqula- rın xloranhidridlərinə spirtlə tə”- sir etməklə, tərkibində R—M rabitə- si slan birlətmələr isə ucvalentli fosfor irlətmələrinə azidlərlə tə”sir etməklə alınır. F.-u.b. texni- kada, k.t.-nda, tibdə, elmi tədqiqat iplərində tətbiq olunur. Bir cox F.-u.b. ӱzvi sintezlərdə surtku yaqla- rının xassəsini yaxtılaqdırmaqda aqar kimi və s. məqsədlər ucun i1- lədilir..

Ədə Nifantıev Ə. E., Ximila fosfororqaniceskix soedinenin, M., 1971: Purdela D., Vılcanu R., Ximil orqaniceskix soedinenin fosfora, per. s rumınskoqo, M., 1972, TerneN A., Sov- remennal an XHMHH, per. s anql.,

T. 1—2, M., 1981. İDLƏR—bax Fosfolipid-

FOSFO lər. FOT (yun. rhoz, rho(ӧ—jmpıq)—iıq- lanma vahidi: və ya rh ilə ipyarə olunur. 1 F. 1 sm? səthdə bərabər pay- lanan 1 lm ipıq selinin yaratdıqı ipıqlanmaya bərabərdir. 1 F=10* lk, İstifadədən cıxmıtdır (bax .Lӱks), FӦTİYEVA Lidiya ak (18.10.1881, Ryazan—25.8.1975, Mos- kva)— Rusiyada inqilabi hərəkat xadi- mi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1971). 1904 ildən Sov.İKP uzvu. 1899 ildən Moskva konservatoriyasında (1917 il- də bitirmitdir), 1900 ildən Bestu- jev gӱrslarında oxumutidur. 1904 ildə muhacirətə getmit, Cenevrə və Parisdəki boliyevik beəlmələrində ii1i- ləmit, iyirmi iki bolievikin muia- virəsində iptirak etmiidir. 1905 ildən Mexerdurqda partiya ipi apar- mıpdır. 191/ ildə RSDF(b)P-nin Vıborq r-n komitəsində, 4“Pravdag qə- zetində ipləmitdir. 1918—30 illər- də RSFSR (1923 ildən SSRİ) XKS- nin və RSFSR Fəhlə-Kəndli Muda- fiə Purasının (1920 ildən RSFSR, 1923 ildən SSRİ ƏMİY) katibi idi. 1918—24 illərdə V."İ. Leninin :pəx- si katibəsi olmutdur. Sonralar mux- təlif yerlərdə (o cӱmlədən V. Lenin Mərkəzi Muzeyində), SSRİ Beynəlxalq inqilab mubarizlərinə kə- mək təpqkilatı M.K-sında itiləmiyi- dir. 1956 ildən fərdi pensiyacı idi. Sov.İKP 22—24-cu qurultaylarının nӱmayəndəsi olmutjdur. 4 dəfə Lenin ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı or- deni və medallarla təltif edilmiid-

dir. V. İ. Lenin haqqında xatirələ-

ri var.

FOTİNİYA (RhoNnpya) — gӱlcicəkli- lər fəsiləsindən bitki cinsi. Həmi- iqəyatıl, yaxud qıida yarpaqı təku- lən arac və ya kollardır. Ar cicəklə- ri mӱrəkkəb qalxanvarı, yaxud supur- gə cicək qrupunda Yerlətir. Almaya- bənzər meyvələri xırda, adətən qırmı- zıdır. Əsasən, PTərqi Asiyada HƏ- vu var. SSRİ-də Qafqazın və Krımın Qara dəniz sahillərində RhH. zeqqiya(a (bu nəv Azərb.SSR-də də becərilir), RH. r/abqa və s. nevləri dekorativ bitki kimi becərilir: kӱtləvi cicək- lənmə və meyvə vaxtı daha effektli olurlar.

FOTO... (yun. rhoz, rho(ӧ—ihpıq)— fotoqrafiyaya, ipıqa və ipıqın tə”- sirinə aidlik bildirən murəkkəb səzlərin tərkib hissəsi (fotobiologi- ya, fotosintez və s.).

FOTO SƏNƏTİ — fotoqrafiyanın imkanlarına əsaslanan bədii yaradı- cılıq sahəsi. F.s. elmin (fizika, kimya, optika) və texnikanın muəyyən nailiyyətləri əsasında yarana bilən ctexnikiz incəsənətlər (kino sənəti, televiziya sənəti, radio sənəti, di- zayn və s.) arasında ən ilkinidir. Sənədli F.s, bədii foto- qrafiya, eləcə də plakat, kitab tərtibatı, reklam və s.-də istifadə olunan tətbiqi F.s. kimi mustə- qil nəvləri var. Erkən fotoqrafiya boyakarlıq əsərlərini acıq surətdə təqlid edirdi. 19 əsrdə təsviri sənət- dəki hər bir cərəyanın (romantizm, tənqidi realizm, impressionizm) pik- torial fotoqrafiyada (boyakarlıqı təqlid edən fotoqrafiya) əz oxtarı var idi. Bədii fotoqrafiya adı ilə tanınan piktorializmin ardıcılla- rı F.s.-nin yӱksək təsvir mədəniyyə- tinə malik olması ucun muhum iplər gərmulilər. Fransada Q. F. Nadar, B. Britaniyada C. M. Kameron, Rusi- yada A, İ. Denyer, S. L. Levitski və b. insanın :ipəxsi əlamətlərinin duӱzgun verilməsi ucun muxtəlif cə- kilip effektlərindən (ipıqlandır- ma və s.) istifadə etmiplər. Kecmii- də, əsasən boyakar və qrafik olmui piktorialist fotoqraflar mə”nasına və iplənməsinə gərə cox murəkk kompozisiyalar yaradırdılar, belə hallarda fotoqraf əsəri bir necə neqativdən mentaj edirdi (məs., in- gilis fotoqrafı O. Reylanderin 4*İki həyat yoluq alleqorik kompozisiyası (1856) 30 neqativdən montaj edil- mitdiy. 1883 ildə rus fotoqrafı S. A. Yurkovskinin təklif etdiyi, sonra- lar isə avstriyalı O. Aniqutsun təkə millətdirdiyi mexanizm hərəkətdə olan obyektlərin fotopəklini cəkməyə imkan vermitdir. C. İstmenin (ABİQ) yaratdıqı portativ *Kodakə kamerası (1886—88) reportaj fotoqrafiyası- nın inkipafına yeni təkan verdi. L. Duko du ə (Fransa, 1868—69), F. Ayvs (ABP1, 1881), Q. Lipman (Fransa, 1691), B. Qomolka (1907) və R. Fiterin (1912, hər ikisi Almani- ya) ipləri rəngli fotoqrafiyanın əsasını təpkil etmitdir. E. May- bricin (ABP1) bir necə kamera ilə muxtəlif baxım nəqtələrindən cək- diyi silsilə Fitoqrafiyalar F.s. ta- rixində muhum mərhələ olmupidur (cDərdnala capan atə, 1878, cHərəkət- də olan fiqurə, cHoppanan qızə, hər ikisi 1887).

əti: soldan—D. Lange (ABİT), Yaz pqumu. 1930-cu illər: ən R Huseynzadə (Asəpö. CCP). eXəsəpnə cəhəpə.

20 əsrin əvvəllərində FƏ.s.-ndə piktorializm ilə yanapqı sənədli fo- toqrafiya da geniti yayılmıtmdı (gun- dəlik hadisələrin təsviri). cGizli kamera? ilə reportaj cəkiliiyləri,

riyaların yaradılması (foto- ocerklər, yaxud bir mevzuda fotoq- gə əsa silsiləsi) bu sahədə MAYA əhəmiyyyətə malik idi. 1920—30-cu illərdə xarici fotoreportajın ən yaxiqı nӱmayəndələri burjua demokra- tiyasının pozucu təsirini, xalq KYT- lələrinin yoxsullapqmasını gestərən umumilətdirilmin obrazlar yaradır- dılar. Bu illərdə, elkədə sosial də- yipikliklərin əzəmətini əks etdirən sovet fotoreportajları sənədli F.s.- nin əsl təntənəsi idi, Bəyuk Vətən muharibəsi illərindəki (1941—45)re- portajlar sovet sənədli F.s.-nin in- kipafında yeni mərhələ oldu. Qorta: tiv kameralardan (FLeyka?z, *FEDI) istifadə edən hərbi reportyorlar fa- pizmə qartppqı umumxalq mӱbarizəsinin təsvirini gələcək nəsillər ucun sax- ladılar. Yeni aparatların meydana gəlməsi foto ustalarının muəyyən məvzularda və istiqamətlərdə ixtisas- lammasına imkan yaradır. Sənədli F.s. ilə yanapı bədii və tətbiqi F.s. də intensiv inkiptaf edir.

Xarici əlkələrin F.s.-ndə moder- NİST cərəyanların tə”siri əzunu gəs- tərir. Qərbi Avropa əlkələri və AB1P F.s. ustaları kehnə divarların su- vaqını, plakatın bir tikəsini, yaxud asfaltda əmələ gəlmip yarıqları və s. cəkərkən bunların həcmini və fakturasını tanınmaz dərəcədə də- yippdirir, abstrakt sənət ruhunda kompozisiya Yaradırlar. Bununla ya- napı mutərəqqi sənətkarların yaradı- cılıqında humanist pafosla alpı- lanmın fotoportretlər geni yayıl- Mbillinbip.

Azərb.-da F.s. 19 əsrin ortaların- da tətpəkkul tapmımdır. 1858—66 illərdə Xəzər akvatoriyasında hidro- qrafik ekspedisiyada iptirak edən kapitan-leytenant A. Ulskinin cəkdi- yi “Bakı limanı (təqr. 1861), “Bakı admirallıqının binasız, 4 Abtperon mayakı və s. fotomənzərələr Azərb. F.s.-nin ilk numunələrindəndir. 19 əsrin 2-ci yarısında D. Yermakov Ba-

FOTOAPARAT

kının tarixi abidələrinin fotoilə- killərini, eləcə də 4Bakı stansiya- sında vaqzal binasız, 4“Biləcəri stan- siyası, c- Hacıqabul stansiyasında Yol sahəsi?z, “Ucar stansiyasında depog və s. fotolar cəkmitdir. Sovet haki- miyyəti illərində Azərb. F.s. sovet F.s.-nin tərkib hissəsi kimi inkipaf yolu kecmitdir.

Əl Morozov S,, Russkain xudo- jestvennan fotoqrafin, M., 1955: Yenə onun, Sovetskan xudojestvennan foto- qrafil, M., 1958, yenə onun, Fotoqra- fil sredi iskusstv, (M., 19711, Tomip- kin Ə. D. Qorbatov V. A., Pvetnal fotoqrafil, M., 1979, Qotlop F,,

Praktika professisnalınoV fotoqrafii, per. s anql., M., 1.

FOTOAPARAT, fotoqrafiya aparatı—cisimlərin fotopəkli- ni almaq ucun optik-mexaniki cihaz, Muasir F.-ın əsas qovpaqları: ipıq- kecirməyən kamera, obyektiv, foto- ərtgəc, ipəkli dəqiqlətdirmək (kəs- kinlipdirmək) ucun mexanizm, vizir, fotolenti və ya fotoləvhəni hərəkət etdirən mexanizm (kadr sayracı ilə birlikdə), kasset, sinxrokontakt (ert- gəclə fotoqrafik impuls lampası- nın ipini sinxronlaidırmaq ucun), eksponometr və avtomatik iptəsalma duyməsidir. F.-ın geniiformatlı (9x 12 sm və daha cox), ortaformatlı (4,5x6, 66, 6x9 sm), kicikformatlı

Guzgulç fotoaparatın sxematik təsviri.

1|—obyektiv: 2—qəbul sarqacı: 3—vizir:

4—“plyonkalı kasset, 3—eksponometr: 6— yarımpəffaf guzgu.

V. Butırin (Litva SSR). cCiyələkə. 1974: H. M. 1980.

(2424, 24436, 28X28 və 2458 mm), yarımformatlı və miniatur (10x14, 1317 və 1420 mm) nəvləri buraxı- lır. SSRİ-də foto həvəskarları ucun (Məc., FED, “Zorkiz, 4Zenitə), fo- to həvəskarları ucun xususi (€ hopH- zontə tipli panoram 9ə-ı və stereo- skopik “Sputnikə), pavilyon ucun (FK 1318, FK 18x24), icmalcılar ucun (məs., “Salyutə, *İskra”), foto- reproduksiya ucun, aerofotopəgilcək- MƏ ucun və s. nəvləri istehsal olu- nur. Konstruktiv əlamətlərinə gərə buzməsi yıqılan (məs., cMoskva”), sərt konstruksiyalı (məs., cZorkik tipli) və guzgulu (məs., *-Zenitə tip- li), iki və uc obyektivli (məs., “Sput- HHKə, “Lyubitelə) və xususi (4Mo- mentə, cHorizontə və s.) nəvlərə ayrı- lır. Fotoqrafiya materialına gərə plyonkadan və ləvhədən (fotoplastin- ka) istifadə edilən F. nəvləri olur.

F.-ın prototipi obskur kamera- sı olmupdur (belə kameradan 19 əs- rin 40-cı illərinədək istifadə edil- miplir). 1840 ildə macar optiki Y., Petsval xususi obyektivli F. ixti- ra etdi (bax Fotoqrafiya). SSRİ-də F. istqhsalı 20-ci illərin sonu—30- cu illərin əvvəllərində təpkiledil- mipdir. cKiyevə, c“Zenitə (SSRİ), aPentaqonə, cPraktikak, €İ nOÖHKar (ADR), “Kodakə (ABPT), cFKanonu ( 1la- poniya) və s. muasir ən təkmil F.- lara aid edilir. FOTOBİOLOJİYA — biologiyanın bir bəlməsi, gerunən ultrabənəviyə- yi və yaxın infraqırmızı iquaların təqsiri ilə orqanizmdə gedən proses- ləri eyrənir. İpqıqın beyumə, inki- ipaf və orqanizmin coxtərəfli funk- siyalarına tə siri qədim zamanlar- dan mə”qlumdur. F.-nın əsası 18—19 əsrlərdə fotosintezin kətifi, fo- totaksisin iqahı və s. ilə əlaqədar qoyulmutidur. Lakin sərbəst elmi is- tiqamət kimi 2( əsrin 2-ci yarısında F.-nın fiziki əsasını təikil edən pqualanmanın kvant nəzəriyyəsinin, həmcinin biokimya, biofizika və fi- ziologiyanın irəliləyitti və yeni təd- qiqat usullarının tətbiqi sayəsində formala:tmındır.

F. bitki və heyvanların həyat fəa-

liyyəti ilə sık əlaqədardır.

–

("111 ma i İ “Ela

ıı

Fransa. 1. Pireney daqrlarında. 5. Du cayı. 3. Parisdən gerunui. 4. Tuluza, Ən planda roman ӱslubunda Sen-Sernen

ə 2 = : x | . Lü bazilikası, 11—13 əsrlər. 5. Paris. (.evastopol bulvarı. I. Korsika alası. Kalvi kurortu. 7. Marsel. Dənizkənarı. 8. Nitsa tpəhə

Tas ve iri? Xeziy - — x yn

ı.ö də s td mi val "ül bu

- = -– = | –= x — ii

Fransa. 1. Parisin ptəhərətrafındakı FReno avtomobil zavodun: |

sa, 1. | | avodunda. 2, Kantal-=lep

Qaz-kimya zavodu. 4. Luara cayı vadisində parnikli əkin sahələri. 5, ə tar tameniadə muasir damba. Z. Lakda yitmlӱklər, b. Əlkənin cənubunda zeytun yırımı. 7. Parisdə Konsyerjeri sarayı. Tikintisi al biFblHna Teppac-ıbı Mon rdue n-Mansar. Parisdə Əlillər kilsəsi. 1680—1706. 9. A. Vojansk i. Qrenoblda Mö: qətlanmısdır. 8. əynə (Parisin iqəhərətrafı) Muqavimət hərəkatı iptirakcılarına a : ƏDƏNİYYƏT evi. 1967. 10.

əəə : ə | bidə. 11. Zi “Ex əxsi kolleksiya. Paris. 12. J. B. Mol yerin “Tartufu komediyasından Dr ə atar. :Julv Mane pipiklər, 13. “Beyuk illӱziya. filmindən kadr. Rej, J. r eHy ap. 1937 MEAH ransezə TeaTpbı. 1973.

—-h : —"mmtıın lınn

FOTOQRAFİK YAZMA

993

Fotobioloji proseslərin Həyata kecirilməsi ucun orqanizmdə piqment- fotoreseptorların (bitkilərdə xlo- rofillər, onların analoq və tərəmə- ləri, karotinoidlər və s., heyvanlarda gərmə piqmentləri, melaninlər) olma- sı vacibdir. F.k.t. bitkilərində fo- tosintezin məhsuldarlıqının artı- rılmasında, k.t. heyvanlarının inki- iafının intensivləpdirilməsində, tibb təcrubəsində və ətraf muhitin cirglənməsinə qaritı mubarizədə ipua-

lardan istifadə olunmasında nəzəri əsasdır... FOTOBƏYMUMDUCU, fotoqra-

fiya bəyuducu cihazı — neqativdən beəyuk pozitiv almaq ucun optik cihaz. Əsas hissələri ipıqlan- dırıcı, proyeksiyalayıcı quruluzti və ekrandır. Hissələr bir-birinə cox vaxt iitanq, rels və ya catı ilə birləndirilir. Ən cox yayılmıptn nə- By beyutmə dərəcəsi məhdud (10 dəfəyə

1Paquli fotobo- yuducu: 1—— ipmıqlanlırıcı Hissə: 9— /(/—pro- Yeksiyalayıcı hissə: | --iliqıq mənbəyi: 2—ippıq mənbəyi nəsi hərir- nin tənzaimləyic- si: 3—fənər: 4— neqatipin bərabər ipıqlandırıl- ması ucun xususi urymə: 5”—Illbir- landırıcı hHis- sənin proyeksiya- - olayıcı hissəyə sabit birlətidi- rildiyi Yer, 6— iitanq, 7—təsvi- rin aydın alın- r H imıqlandırıcının qitanqla ərik birləndirilmə qoviarı- nın nintiz 8—ekran: 9Ӱ—təsvirin aYDın alınması ucun tənzimləyicisi olan ob- yektin: /0—neqatin ucun cərcinə. qədər) olan iaquli F.-dur- Daha bo- yuk (10 dəfədən artıq) iqəgillər al: maq ӱcun optik oxu ufuqi olan F.-dən istifadə edilir. DOTOTPABYPA MALI bl Hbl —Meraz, plastik kutlə və digər forma materia- lını qrapvurləmək Yolu ilə klipi ha- zırlayan mapın. Orijinalın uyqun sahəsindən kecən Jtimq muəyYƏN gӱcə malik elektrik siqnalına cevrilərək mapının kəsici alətini idarə edir. Klipenin avtomatik hazırlanması ucun elektroqravurləmə aparatından istifadə olunur. Aparatın iizy prinsipi illustrasiya orijinalının ardıcıl surətdə sətir- sətir acılınlına (ipyıq iquasının fə- zada idarə olunan Yerdəyitməsi sayə- sində) və ondan əks olunan ipıq ener- jisinin elektrik enerjisinə cev- rilməsinə əsaslanır. Elektrik ener- jisi ilə qravurləyici kəskini idarə etməklə fqruxa materialı uzərində lazımi relyef əmələ gətirir. FOTOQRAMMETRİYA (foto... 4- yun. rqapila—yazı, təsvir-H...metri- ya) — fotopəkillərə əsasən obyektin əlcusunu, formasını və vəziyyətini tə”yin etməklə məiqul olan elmi-tex- niki fəin. Fotopəkillər fotoapa- ratla, radiolokasiya, televiziya, in: fraqırmızı, lazer sistemli ӱsullarla alınır. Aerofotoməkilcəkmədə, əsa-

ACE—38, c. 9

———hjjeiət tk s”. Keete = əm

HA Hə ə. I cı" Yə r.

sən, kadrlı fotoaparatla cəkilmiii iəkillər obyektin mərkəzi proyeksi- yası kimi gəturulur. F.-da tək və qopa stereoskopik tqəkillər iiilədi- lir. Obyektlər stereoskopik ppəkil- lərlə F.-nın bəlməsi olan stereofo- toqrammetriyada eəyrənilir. Foto- qrammametrik usullarla əlcmə iləri ilavasitə ərazinin təsvirləri uzə- rində aparılır. F.-nın usulları Yerin və 6. planetlərin xəritəsinin tərtibində, buzlaqların, bitki ərtu- Yunun, torpaqın eroziyasının, dəniz dalqalarının, me”marlıq abidələri- nin eyrənilməsində, kosmik tədqiqat- da, sualtı planalmada, hərbi iplərdə və s.-də geniti tətbiq edilir.

Əd. Bobir N. İ., Lobanon A. N. Redoruk Q. D., Fotəqrammetril, M., 1974:KpacHopsnon H.H., İlno- xon G). V., Osnopı kosmiceskon qeode - anı, M., 1976,

FOTOQRAMMETRİK CİHAZLAR— Havadan, yerdən, kosmosdan cəkilmiiY fotoptəkillər uzrə obyektlərin əlcu- sunun, formasının, vəziyyətinin tə”- yini ucun cihazlar. QTQopoqrafik xəri- tələrin tərtibində, geoloji, meipə, yol və s, mӱhəndis intaat iplərində tətbiq edilir. İki yerə bəlunur: tək iəkilləri (monogulyar) və qopa :pə- killəri (stereofotoqrammetrik) muila- hidə cihazları. Birinci qrupa de: iifrləmə ucun lupa, komparator, fo- toplanın tərtibində ufuqi təsviri almaq ucun fototransformator, obyek- tin ipəkildən planistə kecurulməsi ucun proyektor, əkilbəyuducu, 1lək- lin lazımi miqyasa gətirilməsi ucun fətəreduktor, ikinci qrupa qopa 1p2- killərdən koordinatların tə”yini, ob- yektin modelinin alınması və əlcul- məsi ucun universal stereofotoqram- metrik cihazlar daxildir. Nəqtələ- rin yӱksəkliyinin tə”yinində nə hori- zontal koordinatların əlculməsində itlədilən universal F. c. rəqəmlə hesablayan elektron matın və koor- dinatoqraflan ibarətdir. FOTOQRAFİYA (foto... --...qrafi- ya)—fotoqrafiya materialları Y3ə- rində cəkilitl obyektlərinin foto- təsvirinin (fotoqrafiyasının) alın- ması: elm, texnika və incəsənətin (bax Foto sənəti) bir sahəsi. İptı- qın fotoaparata yerlətdirilmi fotomaterialın ipıqahəssas təbəqəsi uzərində gizli fotoqrafik təsvir əmələ gətirməsi və həmin təsvirin sonrakı kimyəvi-fotoqrafik e”mal (fotoqrafik aikarlama, fiksaj və s.) nəticəsində gerunən təsvirə (bax Ne- qativ, Pozitiv) cevrilmsi xassəsinə əsaslanır. Rəngli və ar-qara, statik (fotopəkil) və dinamik (kinematoq- rafiya), monokulyar və binokulyar (stereoskopik) F. nəvləri var. Son vaxtlar ətyaların fəzada həcmi təs- virini almaqa imkan verən nisbətən yeni elm sahəsi—holoqrafiya yeynna- rından da istifadəyə baplanılmıi?d- dır.

F.-nın tarixi obskur kamerası ilə aparılan təcrubələrdən balila- nır (16 əsrin axırları). Bu kamera vasitəsilə kaqız və ya parca uçzərinə obyektin təsvirini proyeksiyalayır və sonra iəklini cəkirdilər. Lakin F. əzu xeyli sonra, bir cox maddələrin ipıqahəssaslıq xassəsi atikar edi- ləndən və impıq tə”sirilə bu maddə- lərdə baitl verən dəyitpikliklərdən istifadə etmək və onları sabitlərh-

dirib saxlamaq usulları meydana cı: xandan sonra yaranmıtdır. F.-nın kətifi 1839 ilə (fran:ız rəssam-de- koratoru L. J, . Dagerin J. N. Nyepslə birlikdə F. usulunu ixtira etdikləri dəvrə) aid edilir. FOTOQRAFİYA EMULSİYASI— ipıqahəssas təbəqə —icə- risində ipıqahəssas kimyəvi birləiəs mələr—gӱmuti-halogenidlərin mikro- kristalları, habelə digər maddələr (anqtiseptiklər, applı maddələri, plas- tifikatorlar, sensibilizatorlar, rəngli ipəkillər ucui boya maddələri) asılı halda olan jelatin məhlulu və ya digər kolloid sistem. F.e. iqu- pə, karız, triasetat lenti və s.-dən hazırlanan əsas tӱuzərinə yaxılır. Qalınlıqkı aeq-qara fotomateriallar- da 6—20 mem-ə, rəngli fstomateri- allarda isə 20—25 mkm-ə bərabər olur. FOTOQRAFİYA KARIZI–bax Fo- toqrafiya materialları. FOTOQRAFİYA KAMERASI, ipıqkecirməyən kamera— fotoaparatın gəvdəsi: aparatın di- gər tərkib hissələri ona quratdırı- lır. FOTOQRAFİYA MATERİALLARI —fotoqrafik iəkillər (təsvirlər) almaq ucun fotoqrafiya və kinemato- qrafiyada istifadə edilən ipıqahəs- sas materiallar, onların e”malı ucun iplədilən reaktivlər və digər kemək: ci materiallar. İppıqahəssas materiallar əsasa yaxılmıid nazik emulsiya təbəqəsindən (bax Fo- toqrafiya emulsiyası) və ya yuksək enerjili yuklu laciklə in qeydə alınması ucun əsassız təbəqələrdən (fotoqrafik nuvə emulsiyası) ibarət- dir. Kimyəvi tərkibinə gərə bu mate- riallar guӱmutilu və gӱmutisuz, dia- zobirlətməli və s. olur. Gərunməyən fotoqrafik tə:qviri gerunənə cevir: MƏK ucun və ya gerunən (təklin key- .... yaxtpılatdırmaq məqsədi ilə otoreaktivlər tətbiq olu- nur (məs., fotoqrafik aikarlayıcı, sabitləpdirici). Pozitivə lazımi key: fiyyət vermək ucun bir sıra qeyri-uz- vi turiqulardan və onların duzların- dan istifadə edilir. Keməkci F.m.-na isə ipıqahəssas materialla- rın saxlanılmasında iilədilən iaıtnıq və rutubəti kecirməyən xususi karız- lar, kinolentin bir-birinə və ya fo- tokaqızın muxtəlif materiallara Ya- pıiidırılması ucun tətbiq olunan yapıpqanlar, keramika və metal uzə- rindəki fotoqrafiyanı (pozitivi) qo- ruyan ərtu lakları və s. daxildir. FOTOQRAFİK İMPULS LAMPA- SIı—fotocəkilit zamanı obyekti ani ipıqlandıran ipıq mənbəyi. 2 nevu var: ӧkləfəli istifadə ucun elek- tron F.i.l. (tipıq mənbəyi qaz-ipıq impuls lacpasıdır) və bir dəfə isti- fadə edilən F. i.l. (icərisinə alumi- nium folqa Yerlətdirilmiiy və oksi- gen doldurulmu:t iquiə kolbadan iba- rətdir). FOTOQRAFİK İYİRAHƏSSAS- LIQ—1) ipıq tə”sirindən və sonra- kı aikarlama nəticəsində fotoma- terialda iqəkil əmələgəlməsi xassəsi (bax həmcinin Aqıkarlama), 2) gestəri- lən xassəni miqdari xarakterizə edən və fotocəkiliti zamanı duzgun eksio- zisiya gəturməyə əsas verən kəmiyyət. FOTOQRAFİK YAZMA–-səs, yaxud təsvir (tppəkil) informasiyası daı-

yan elektrik siqnallarının fotoqra-

594

ik usulla yazılması. Dapıyıcı—

toplyongka, fotoləvhə və ya digər nəv fotoqrafiya materialı, yazan isə ilıq, yaxud elektron dəstəsidir. F... dapıyıcının ayrı-ayrı sahələrində optik sıxlıqın dəyiiyməsinə əsasla- nır. İpqıq (elektron) iqtaları forca və intensivliyini yazılacaq siqnala muqafiq dəyiiir. Səsli kino, tele- viziya və s.-də istifadə edilir. FOTOQRAFİK GENİİYLİK—foto- qrafiya materialının xarakteristik əyrisindəki dӱzxətli hissənin eksioə- zisiya loqarifmləri oxuna proyeksiya- sı. F.g. cəkilist obyektindəki muӱxtə- lif parlaqlıqlı sahələrin verilmit fotomaterialda qeyri-xətti təhriflə- rə uqramadan əks etdirilə biləcəyi parlaqlıqlar nisbətinin son həddini kəstərir. | FOTOQRAFİK LƏVHƏ, Foto- ləv hə — fotoqrafiya materialla- rından biri: səthi fotoqrafiya emul- siyası ilə ərtulmuit pqutpə ləvhə, FOTOQRAFİK SABİTLƏİYDİRİ- Cİ — apkarlama zamanı reduksiya olunmamın gӱmut-halogenid qalıqla- rının ipıqahəssas təbəqədən kənar edilməsi ucun kimyəvi qarıpıq. Bax Fiksej. FOTOQRAFİK ULDUZ ƏLCUSCU — bax Ulduz əlcusu:. FOTODİOD — optik pqualanmanın tə”siri nəticəsində birtərəfli foto- keniricilik xassəsinə malik olan ya- rımkecirici diod. F. elektron-detik (r—p) gecidinə malik yarımkecirici kristaldan ibarətdir (Se, Si, GaAs

və s. materiallardan hazırlanır) və hər iki oblastdan ayrı“a metal cı- xımları

olur. F.-un 2 iiy rejimi Fotodiodun

struktur sxemi:

1— yarıckeciri-

ci kristal, 2—

kontaktlar: —

cıxıqpplar: F— elektromaqnit

puaları axını: E—sabit cərəyan mənbəyi: Ri”İYK: "nə n—aDbiMKe- ciricinin oblast- ları.

var. F. rejimində onun xarici dəv- rəsinə sabit cərəyan mənbəyi qopqulur, bu da r—p gecidində əks surutimə gər- ginliyi yaradır. Ventil rejimində F.-dan fotoelektrik hərəkət qӱvvəsi generatoru kimi istifadə olunur.

.-un əsas parametrləri: F. tərə- findən qeydə alına bilən minimal siqnal (həssaslıq sərhədi — 10 ə

vt/hs *-ə qədər): spektral həssaslıq oblastı (O,3—15 mkm), kuylərin səviy-

yəsi (107 a-dən az), spektral həssas- lıq 0,5—1 a/vt, fotocərəyanın qərar-

laima vaxtı (ətalətlik 10 —10 san). F.-lar avtomatik qurqularda, lazer texnikasında, hesablama və əl- cu texnikasında tətbiq edilir. FOTOELASTİKLİK, pyezoop- tik effekt-—ilkin izotrop bərk maddələrdə (o cӱmlədən polimerlər- də) mexaniki deformasiya nəticəsin- DƏ OPTİK anizotropluqun yaranması. F. maddənin dielektrik nufuzlu- qunun mexaniki gərginlikdən asılı- lıqı ilə əlaqədardır və bu, iuanın qplia sınması hadisəsinə gətirir. İzotrop cisim biristiqamətli sıxıl- ma və ya uzanmaya məq”ruz qaldıqda o,

FOTOQRAFİK GENİYİLİK

optik oxu mexaniki tə”sir istiqamə- tində olan biroxlu optik Kkristalla- rın xassəsinə malik olus. Optik oxa perpendikulyar istiqamətdə adi və qey- ri-adi pqualar ucun sındırma əmsal- ları arasındakı fərq vi, = kb kimi ifadə olunur. (ao—mexaniki gərginlik, k—Mate-

rialın nevundən asılı olan sabit —

ruster sabitidir). Mӱrəkkəb defor- masiyalar nəticəsində maddə ikioxlu kristalların xassələrinə oxiyar xas- sələr kəsb edir. Texnikada mexani- ki konstruksiyalarda gərginliyin təd- qiq edilməsinin optik usulu F.-ə əsas- lanır. FOTOELEKTRİK GENERATORU— ipıq pqualarının enerjisini elek- trik enerjisinə cevirən qurqu. Bax Guӱnəi batareyası. . FOTOELEKTRİK GXCLƏNDİRİ- Cİ —sabit elektrik cərəyanı (gərgin- liyi) guӱcləndiricisi, it prinsipi elektrik dəvrəsinə qopqulmui ipıqa- həssas elemectin (fotoelement, foto- rezistor və ya fotoartıran) ipıqlan- dırılması ilə cərəyanın artmasına əsaslanır. F.g.-lər avtomatikada mux- təlif proseslərin idarə edilməsində və qeydə alınmasında, dəqiq elektrik əlcu qurqularında, infraqırmızı spektroskopiyala və s.-də tətbiq edilir. FOTOELEKTRİK HADİSƏLƏR — elektromaqnit iqualanmanın tə”siri ilə maddələ batp verən elektrik hadi- sələri. F.H. udulan fotonun ener- jisi maddədə elektronun kvant halı- nın dəyinməsinə sərf olunduqu hal- larda bapt verir və fotonun enerjisin- lən asılı olaraq mӱxtəlif nev olur. F.H. bərk cisimlərdə, mayelərdə və qazlarda mutpahidə edilir. Fotonun enerjisi qazın atom və ya molekulla- rının ionlatması ucun kifayətdir- sə, fotoionlatma prosesi bat verir. Bu proses qazlarda elektrik botpalma- larında yuklapıyıcıların əmələ gəlməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Elektromaqnit pqualanmanın təsiri ilə bərk cisim daxilində elektronun barlı Hallan kvazisərbəst hala gec- məsi ilə əlaqədar olan F.H. daxili fotoeffekt allanır. Udulan fotonun enerjisi maddədə əlavə Yuklapıyıcı: ların yaranmasına kifayət edirsə, bu halda mallənin elektrikkeciriciliyi dəyitir və bu hadisə fotokecirici- lix allanır. Butun qeyri-metal mad- dələr bu və ya digər dərəcədə foto- keciriciliyə malikdir. Fotokeciri- ciliyin yuksək olması Se, 51, Se, Zn, Sb, Ca, As, Cd3, S45e və s. kimi ya- rımkecirici maddələrin texnikala geniti tətbiq edilməsinə imkan yara- dır. Metallarda valent elektronla- rın Hamısı demək olar ki, sərbəst- dir və fotonun enerjisi yuğdapıyı- konsentrasiyasını dəyittə

cıların bilmir. Buna gərə metallarda daxi- li fotoeffekt mutppahidə olunmur.

ilə kontaktda olan Hitlən ibarət sistem- də (metal-elektoolit, metal-dielek- trik, yarımkecirici metal, iki muX- təlif nəv yarımkecirici və s.) e.H.q-- nin yaranması hadisəsi fotoqal- vanik effekt zə ya baqlı təbəqədə fotoeffekt adl- lanır. Bu effekti ilk dəfə Bekkerel metal-elektrolit kontaktında muPla- hilə etmipdir (1839). İki r və vn tip

İsıqın təqsiri iki muxtəlif mu

yarımkecirici kontaktında (r-p ke- ciddə) yaranan e.H.q. geni prak- tiki əhəmiyyətə malikdir. Foto e.h.r.- nin yaranması iptıqın tə siri ilə əmələ gələn yukdapıyıcıların həcm- də ayrılması ilə əlaqədardır. Yuk- lərin bu ayrılması onların diffu- ziyası, elektrik və maqnit sahələrin- də dreyf hərəkətləri, kristalın qey- ri-bircinsliyi, kristalın mucəyYƏN is- tiqamətdə sıxılması və s. nəticəsin- də ba verir. Bircins Yarımkeciri- cinin qeyri-bərabər ipqıqlanması nə- ticəsində yaranan yuğdaptıyıcıların konsentrasiyasının həcmdə qeyri-bəra- bər paylanması, elektron və depiklə- rin diffuziya sur”ətlərinin və de- piklərin diffuziya sur ətlərinin muxtəlif olxası hesabına rin eh.. diffuziya və Ya € M- ber foto e.h.q. adlanır. Elektro- maqnit puçalanmanın təsiri ilə maye və bərk cisimdən ətraf MYhHTƏ (BaKy- um və ya digər muhitə) elektron cı- xarılması hadisəsi elektron emis- siyası və ya xarici fotoeffekt (bax Fotoeffekt) adlanır.

Əd.. Rınvkin S. M., Fotozlektri- aeskie ivlenin v poluprovodnikax, M., dədə Landsberq Q. S., Optika, M.,

FOTOELEKTRONARTIRAN, Fo- toartıra n—fotokatod və elek- tron coxaldıcısının kombinasiya- sından ibarət cihaz, ipıq tə”siri ilə fetokatoddan cıxan ilkin elek- tronlar mӱxtəlif formalı elektrod- lar ӱzərinə fokuslandırılır (elek- trik və maqnit sahələri vasitəsilə) və elektrodlarda Ga vərən ikinci elektron emissiyası hesabına anod (kollektor) Hərə dutpən elektron- ların sayı bir necə dəfə artır. F.- lar zəif iiyıq selinin qeydə alınma- sında, spektral analizdə, fotometri - yada, avtomatikada, səsli kino qurru- larında, elementar zərrəciklərin qeydə alınmasında, kosmik tədqiqat- larla və s. tətbiq edilir.

FOTOELEMENTLƏR — fotoelektron emissiyası və ya daxili fotoeffekt hadisələri əsasında ipıq enerjisini elektrik siqnallarına cevirən elek- tron cihazları (bax Fotoelektrik haöucənəp). Hur prinsipi fotoelek- tron emissiyasına (xarici fotoeffek- tə) əqaqlanan F. icərisində vakuum yaradılmın (vakuum F.-i) və ya qaz doldurulmu:i (ion F.-iy) iqutə, yaxud kvars kolbaya yerlətdirilmiti foto- katod və anoddan ibarət elektrova- kuum cihazıdır. Fotokatoda dutpən ipıq seli fotoelektron emissiyası yaradır. İqpıq tə”siri ilə katoddan emissiya olunan elektronların sayı DUTLPİƏN itpıq seli ilə duz mӱtənasib: dir. İon F.-ində isə qazda elektrik boialması bati verdiyindən yukdatjı- Yıcıların konsentrasiyası (fətocərə- yan) artır. Daxili fotoeffektə əsas- lanan F. ip prinsipi ipırın tə”si- rindən yarımkecirici daxilində sər- bəst yukdapıyıcıların sayının art- ması ilə əlaqədar olan yarımkeciri- ci cihazlardır. Fotoelektrik ci- Nazların bu qrupu fotsrezistor (fo- tomuqavimət) adlanır. Metal—yarım- kecirici, iki mӱxtəlif nəv yarımke- cirici kontaktında (r—n geciddə) və s.-də bal verən fotoeffekt hadi- səsi ventil F.-in ipi prinsipinin əsa- sını təpkil edir. Yarımkecirizi F.-in hazırlanmasında 5e, Sad,

dkk———..

FOTOKİMYA

595

an ə —— - ın ınak sı ƏR

CdS, Se, 51 və s. materiallardan is- tifadə edilir. F.-in əsa- parametr- ləri və xarakteristikaları: spektral həssaslıqu inteqral həssaslıq—f (to- cərəyanın səthə duiən ipıq selinə nisbəti (etalon itpıq mənbələrindən istifadə etməklə elculuru: volt-am- per xarakteristikası (F.-in optimal ili ətini təyin etməyə imkan ve- rir), f.i.ə.-dır. F., əsasən, ppua və ipıq qəbulediciləri kimi itləyir yarımgecirici F.-in bir qismi isə gӱnə HİYat bl enerjisinin elektrik enerjisinə cevrilməsində (gunəiy ba- tareyaları, fotoelektrik generator- lar)tətbiq edilir. F.-dən, həmcinin avtomatika və telemexanikada, metro- logiyada, kosmik aparatların enerji ilə təchizində, istehsal proseslərinə nəzarət edilməsində və s.-də tutana olunur. FOTOEFFEKT, xarici foto- effekt, otoelektron emissiyas ı—iNatqtkhqın tə”siri ilə bərk və maye maddələrdən elektronlar cıxarılması hadisəsi (bax Foto- elektrik Hadisələr). F.-i, Q. Herts kəif etmii (1887), A. Stoletov isə ətraflı eyrənmitdir (1888), Fotocə- rəyanın təbiətini Lenard aikar et- mipdir (1899). Mutləq qara cismin iqualanmasının mexanizmi, buraxma və udmanın diskret porsiyalarla ve- rilm-qsinə aid Plank ideyasını A. Eyniteyn geniiləndirmiyi və ipıqın belə diskret porsiyalardan, korpuskul selindən—fotondan ibarət olmasını fərz etməklə coxlu təcrubi Taktda, rı, o cumlədən fotoelektrik hadisə- lərin izahını vermiiydir.

PPəkildə F.-in tədqiqinə dair A. Stoletovun apardıqı təcrubənin sxe- mi verilmitdir. Potensiallar fərqi- ni artırdıqca cərəyan əvvəlcə artır və gərginliyin muəyYƏən qiymətində maks. qiymət alır və sonra dəyiimir (doymuit fotocaərəyan). F.-in 1-ci qa-

nunu: doymuil fotocərəyanın qiyməti dulpən itpıq seli ilə duz mutənasib- dir. Fotoelektronların maksimal

sur”ətini əlcmək ucun cərəyanı sıfra qədər azaldan kaxlayıcı gərginlik

ətbiq elilir. İiıqrın inten- (UD ə T dilir

sivliyi dəyimdikdə Odu dəyitmir, yə”ni elektronların kinetik enerjisi dəyinmir. Qopan elektronların kineə- tik enerjisi yalnız ippıqın tezli- yindən asılı olur. F.-in 2-ci qanu- nu: fotoelektronların maksimal kine- tik enerjisi dutiən ipıqın tezli- yindən xətti asılı olaraq artır və ipıkın intensivliyindən asılı de- yildir. hadisəsində enerjinin saxlanması qanunu A. Eyniteyn tən- liyi ilə ifadə olunur:

E= hu — A (E—fotoelektronların kinetik ener-

jisi, hu—fotonun enerjisi, A elek- tronun cıxıiy ipi və ya atomun ion- lapma enerjisidir). Hər bir maddə- də F. yalnız o zaman muppahidə olu- nur ki, ipıqın u tezliyi us uo olsun. uo—limit tezliyi F.-inqırmızı sərhədi adlanır və uo= A//) kimi tə”yin edilir. (sui olduqda F. baii vermir. Təmiz metal səthini elektro- irsi atom və ya molekulların (Sb, RI, Sz,O və s.) msnomolekulyar təbə- qəsi ilə eərtməklə elektronun metal- dan cıxın iptini (A) azaltmaq və F.- in qırmızı sərhədini surutdurmək olur (bax Fotokatod). F.-in kəmiy- Yət xarakteristikası olaraq səthə du- iqən 1 fotona uyqun kaddəni tərk edən elektron sayını gestərən kvant H bl X hl nı gəeturulur. Əksər metal- lar ucun F.-in sərhəd oblastında kvant cıxhipı cox kicikdir (“10 — elektron foton), bu da metal səthinin gərunən və yaxın ultrabənəviyəyi mya- ları gəskin əksetdirməsi ilə əla- qədardır. Sərbəst elektron ucun F. mumkun deyil, cunki bu halda snerji və impulsun saxlanması qanunları eyni zamanda ədənilmir.

.-in təsvir olunan qanunları ki- cik intensinzlikli ipıq ucun doqru- dur və bu halda elektron enerjini bir fotondan alır. Beyuk intensiv- likli pqualanmanın (lazer iquaları- nın) tə”siri zamanı atomun optik elektronu iki və ya daha cox tonun enerjisini ala bilər (coxfotonlu udulma və ionlaima). Coxfotonlu və ya qeyri-xətti F. qanunları təkfoton- lu F.-ə uyqun iəkildə qurulur. Əgər elektron X fotonun enerjisini (Xhu) ala bilirsə, uyqun olaraq, F.-in sər- həd tezliyi X dəfə azalır.

Əd.. bax Fotoelektrik

m hadisələr məqaləsinin ədəbiyyatına.

FOTOYIRI—texniki qaylalara ria- Yət etməklə mətnin poliqrafik tirift- lə ipıqahəssas materiala (fotoplyon- kaya, fotokarıza) kecurulmə texnolo- giyası. Nəticədə mətn diapozitivi (neqativi) alınır. F. fopoyıqı ml- iınlarında yerinə yetirilir. Bax Yıqı istehsalatı,

FOTOYIRI MAMINI — mətnin hərf və imiarələrini mipıqahəssas material (fotoplyonka və ya fotoka- qız) ӱzərinə fotoqrafik usulla kə- curən Yıqı mamını. Alınmın mətn diapozitivləri (və ya neqativləri) əsasında cap formaları hazırlanır. Konstruksiyası, texnoloji imkanla- rı, məhsuldarlıqı və mi prinsipinə gərə fər lənən fotoyıqı qurquları: Yıqı-təkmə matpınları əsasında yara- dılan ar mallar, elektron-me- xaniki fotoyıqı avtomatları, elek- tron-pqua borulu fotoyırı sistemləri daha genii yayılmıtndır. FOTOKATOD— iohhıqın tə”siri ilə elektronlar emissiya olunan elektrod: elektrovakuum cihazının katodu (bax Fotoeffekt). Murəkkəb F.-ların ha- zırlanmasında, əsasən, elementlərin dəvri sistemində ATVU və ya ATVU birləmələrindən ist ifadə edilir A V* birləmmələri əsasında beyuk həssaslıqa malik F.-lar yaradılmıpi- dır. Maddə monomolekulyar təbəqə pək- lində metal və ya iquppə altlıq uzəri- nə cəkilir. Ən cox iplənən yarımge- cirici təbiətli F.-lar apaqıdakılar- dır: stibium-seziumlu (S5.5): gӱmuli-

oksigen-seziumlu, coxqələvili (məs., Na,KSb, CaAs, ZnAsP, ZnCaAs Bə c.). FOTOKEHCİRİCİLİK, fotore- zistiv effek t—elektromaqnit iqualarının tə”siri altında yarımke- ciricinin (və ya dielektrikin) elek- trik gkeciriciliyinin yuksəldilməsi. F., adətən, ipıqın tə”siri altında cərəyan dapıyıcılarının konsentra- siyasının (sıxlıqının) yuksəlməsi nəticəsində bai verir. F. bir necə proses nəticəsində yaranır: fotonlar elektronları valent zonasından (ipək.) aqoparıbı keciricilik zonasına catırlar?, bu halda keciricilik elek- tronları və deitiklərin sayı eyni vaxtda artır (məxsusi F.), elek- tronlar dolmuli zonadan, bot atqar səviyyəsinə hecir və detiklərin sa- yı artır (depik - aiiqar F.-i): elektronlar aiqqar səviyyəsindən geci- ricilik zonasına kecir (elek- tron-aiqar F.-i). Qısadalqalı pqualarla tə”sirləndirmə vaxtı fo- tonların enerjisi qadaqan olunmuyt zonanın enindən və ya da zonalardan biri ilə aiqar səviyyəsi arasındakı

ə Kənioncilik zonası *

2

pı əl NN “AÇ S $ Valent “ə

| hiqar əə da

Məxsusi fotokeciricilik

məsafədən beyuk olduqda konsentrasi- yalı F. bat verir, Sərbəst datıyı- cıların konsentrasiyasının dəyiiimə- si ilə əlaqədar olmayan F. nəvləri də var. Belə ki, zonalararası kecid- lər yaratmayan və aiqar mərkəzlərini ionlatdırmayan uzun dalqalı elek- tromaqnit iqualarının sərbəst datpı- yıcıları udulduqda dapıyıcıların enerjisi artır. Bu vaxt daqpıyıcı- ların mutəhərrikliyi dəyitir, həm- cinin elektrik keciriciliyi artır miəzərrik F.). F.-in eyrənilməsi ərk cismin xassələrinin tədqiqində ən səmərəli usullardan biridir. F. hadisəsindən fotorezistorların, həs- sas və az ətalətli iqua qəbuledicilə- rinin və s. yaradılmasında istifadə edilir.

FOTOKİMYA — kimyanın bəlməsi, iplıq təsiri ilə gedən kimyəvi reak- siyaları eyrənir. Optika və optik imcalanma ilə sıx əlaqədardır. İlk fətokimyəvi qanunauyqunluqlar 19 əsr- də muəyyən edilmindir. Eyniqeyn qanu- nundan sonra formalatmıstdır. Mad- də molekulu ipıq gvantını udan za: man normal haldan Həyəcanlı hala kecir və kimyəvi reaksiyaya girir. Bu ilkin reaksiyanın məhsulları son məhsulları əmələ gətirən muxtəlif ikinci reaksiyalarda iptirak edir (F. ipıq kvantının udulması nəti- cəsində yaranan həyəcanlanmıny mole- kullar kimyası adlandırılır). Hə- min molekulların muəyyən Hissəsi fo- tokimyəvi reaksiyalara girməyib muX- təlif nəv rotafi ini proseslər zama- nı normal hala qayıdır. Bir cox hal-

596

da həmin proseslər iptıq kvantının buraxılması ilə nəticələnir (Fluo- ressensiya və ya fosforessensiya). fo. tokimyəvi reaksiyalara girən molekul- lar sayının ipıq kvantı udan mole- kullar sayına nisbəti fotokimyəvi Şoran kvant cıxımı adlanır.

lkin reaksiyaların kvant cıxımı vahiddən cox deyil. Qaz fazasında gedən ən tipik fotokimyəvi reaksiya atom və radikal əmələ gətirən mole- kulların dissosiasiyasıdır. Məc., qısadalqalı ultrabənəvitəyi pquaların tə sirinə mə”ruz qalan oksigen həyə- canlanmıt O, molekulunu əmələ gə- tirir və bu atomlara dissosiasiya edir:

O, - luə O" O" = Oz-O, z 2

Atomlar isə O, ilə reaksiyaya girir və ozon alınır: ()-- O, O. Bu proses- lər atmosferin yuxarı təbəqələrində Gunəp iqualarının tə”siri ilə ge- dir. Xlorun doymupt karbohidrogen- lərlə qarıpıqı (EN, burada E—al- Kil radikalını gestərir) ipıqlan- dırıldıqda karbohidrogenlərin xlor- lapması reaksiyasında xlor molekul- ları ilə xlor atomlarının dissosia- sSİYası reaksiyası gedir. Sonra isə zəncirvarı reaksiya uzrə karbohidro- genlərin xlorlu birləptməsi əmələ gəlir:

Cİ, Lu ə S1"S14- S1:

Cl--RH”—HCI-R: R-Cl.”o—RC1I-.cI,

Civə buxarının hidrogenlə qarıtpı- BINI civə lampası ilə ipıqlandır- dıqda ipıqı yalnız civə atomları udur. Həyəcanlanmıti civə atomları

idrogen molekullarının dissosia- siyasına səbəb olur:

| Hg”—-HzHg-H-H. İpqıq kvantının tə”sirindən molekul- ların ionlara cevrilməsi fotoion- lapma prosesi adlanır. Bu, kutlə spektrometri ilə muӱtpahidə edilir. Reaksiya nəticəsində hidrogen mole- Kulu əmələ gəlir. Elə uzvi birləii- Mələr var ki, onlar ultrabənəviyəyi iquanın tə”sirindən izomerlətir və rəng kəsb edir. Lakin gerunən iqua İLƏ ipıqlandırıldıqda yenidən əv- VƏLKİ rəngsiz birləiməyə cevrilir. Bu, fotoxromiya hadisəsi adlanır. FOTOKİMYA REAKTORU — uryurə VƏ Ya kvars borulardan ibarət qurqu. un i və Ya Gunət ipıqının təsiri LƏ gedən kimyəvi reaksiyaları apar- daq ӱcundur. Sənayedə muxtəlif mad- DƏ və materialların istehsalında (sikloheksanın nitrolatmasında, kap- rolaktanın sintezində və s.) iiylə- dilir. FOTOKİMYƏVİ REAKSİYALAR—

x Fotokimya. FOTOLABORATORİYA — ipıqahəs- sas fotoqrafiya materialları ilə iii- LƏMƏK ucun ipıqdan muhafizə olun- mup otaq (və ya bir necə otaq). Stasio- nar və səyyar nevləri var. Stasio- nar Fə elektrik enerjisi, su kəməri, kanalizasiya xətti, ventilyasiya (cox vaxt havanı kondisiyalayıcı sistem- lər) ilə təchiz olunur: fotoqrafiya kasetlərini və fotoaparatları dol- Durxaq ucun, amkarlama, sabitlətdir- MƏ, Yuma və s. fotoqrafik əməliyyat- ların aparılması ucun zəruri ava- danlıqla təchiz edilir. Avtomobil, təyyarə, kosmik ucury aparatı və s.-də

FOTOKİMYA REAKTORU

olansəyyar F.-ları xususi kicik- qabaritli avadanlıqla təchiz edirlər. Xususi nəvu portativ camadanda yer- ləpdirilən ekspedisiya F.-sıdır. FOTOLİZ (foto...--yun. 19515—par- calanma)—udulmuilq ipıqın tə”siri ilə molekulların parcalanması. Par- calanma nəticəsində alınan məhsul- lar: atomların sayı az olan molekul- lar, sərbəst radikal və atomlar, ya- xud musbət və mənfi ionlar. FOTOLİTOQRAFİYA (foto...--li- toqrafiya, poliqrafiyada— nam Bə ya metal ləvhə ӱzərində yastı cap formasının fotomexaniki hazır- lanma usulu, həmcinin belə formadan cıxarılan ottisk, surət. F. usulla- rından inteqral mikrosxemlər əsa- sında qurulcutt yıqcam elektron qur- qularının hazırlanma texnologiya- sında da istifadə edilir. FOTOMETR (foto... --...metr)—fo- tometrik kəmiyyətləri (itppıqlırı, ipıq tpiddətini, parlaqlıqrı və s.) ƏLCMƏK ucun cihaz. İi prinsipinə gə- rə F. vizual, fotoelektrik, inteqral- layıcı və s. olur. F.-dən qazların, bərk və maye cisimlərin tədqiqində istifadə edilir. FOTOMETRİYA (foto...--...metri- ya)—fiziki optikanın bəlməsiy ippıq mənbələrinin pqualandırdırı optik iqualanmanın enerji xarakteristika- sını eyrənir. F. fotoelektrik kə- miyyətləri əlcmək ucun vasitələri və təcrubi metodları, həmcinin bu KƏ- miyyətləri araidıran nəzəri muddqa- ları və hesablamaları əhatə edir. Nisbətən genip mə”nada F. dedikdə optik diapazonda ipqualanma, iqualan- manın udulması, yayılması və səpil- məsi kimi proseslərin xarakteristi- kalarının əlculməsi, dar mə”nada isə F. dedikdə ipıqlanma əlcmələri ba- ia dupqulur. F.-nın əsas kəmiyyətlə- i: 1) ipıq ppiddəti: ipıqlıq: 5) ipıq seli: 4) parlaqlıq, 5) ipıq- lanma. PTualanma kəmiyyətlərini əlc- mək ucun fotometrlərdən istifadə olunur. |

Təcrubi F.-nın əsasını P. Buger qoymuli, 1729 ildə ipıq mənbələrinin miqdarı muqayisəsi metodunu (qoniu səthlərin ipıqlanmasının vizual muqayisəsi) vermindir.

Muxtəlif iti, gər- mə qabiliyyətinin muxtəlifliyi və zamana gərə dəyiiməsi, vizual əlc- mələrin hədlən artıq yorucu olması sonralar fiziki (obyektiv) F.-nın yaranmasına səbəb oldu. Fiziki F.-da iqualanma qəbuledicisi olaraq selen fotoelementlərindən, vakuum foto- elementlərindən, fotoelektron coxal- dıcılarından və fotomateriallar- dan istifadə edilir.

Əd. Volıkenite "n A. A., Vi-

zualınan fotometrin malıx arkostenN, M. —L.. 1965: LandsberqqQ. S., Optika, M., 1980. FOTOMETRİK ANALİZ—maddənin məhlulda və ya qazda konsentrasiyası ilə onun iquaudma qabiliyyəti arasın- dakı asılılıqa əsaslanan kimyəvi miqdari analiz çsulları. Monoxroma- tik pqualar ucun bu asılılıq (kon- sentrasiyanın muəyyən qiymətində) Bi- ger—Lambert—Ber qanunu ilə ifa- də olunur. F.a. spektrin gerunən, ultrabənəviqəyi və infraqırmızı his- sələrində aparılan əlcmələri əhatə edir. Gerunən ipıqla F.a. usuluna kolorimetriya deyilir.

(poliq larının fik, kimyəvi, elektrokimyəvi və mexa- niki proseslər toplusu. Umumiyyətlə

FOTOMETRİK ULDUZ ƏLCUSU—

FOTOMEXANNİMİKİ PROSESLƏR afiyada) — cap ma- hazırlanması uçun fotoqra-

bax Ulduz əlcusu.

fotomexaniki usulla formaların ha-

zırlanma texnologiyası: fotoqrafik neqativin (diapozitivin) alınmasın-

dan, surətinin forma materialı uzə-

rinə gəcurulməsindən, formanın kim- yəvi apındırılmasından və son əmə-

liyyatlardan ibarətdir.

FOTOMONTAJ (foto... - montaj) —fotopəklin iki və ya bir necə ne- qativdən cap olunması usulu, həmin usulla alınan iqəkil. F.-da cox vaxt qrafik materialdan da istifadə olu- nur. Mexaniki usulda fotoiyəkil- lərdən lazımi Hissələri kəsib zəru- ri miqyasa catdıraraq kaqız vərəqi- nə yapımidırır, retumdan sonra fo-

cu 2 4 “ə Çə = 4464 = ədəd A. M. Rodcenko. V. Mayakovskinin “O barədəv poemasına illustrasiya,. 1923, tosunu cıxarırlar. Proyeksiya usu- lunda iəkilləri bir necə neqativdən fotokaqız çzərinə ardıcıl cap edir- lər. Plakat, reklam, karikatur və s. hazırlanmasında F.-dan genii isti-

adə olunur. ə

OTÖH (yun. rhbz, rhӧ(ӧz—ipıq)— elektromaqnit sahəsinin kvantı, elek- tromaqnit qarpqılıqlı tə”siri ƏTypəH zərrəcik. F.-a enerjisinin qiymətin- dən asılı olaraq ippıq kvantı və ya |-kvant da deyilir. F. ipıq sur”- əti ilə hərəkət edən, şuğunət kutləsi sıfır, spini vahid, enerjisi Lo, HM-

pulsu nə (bax Tə"sir kvantı) olan elementar zərrəcikdir. F. Boze—

Eyniteyn statistikasına tabedir, onun ipqualanmasının tam nəzəriyyəsi təbiətdə ba verən coxlu sayda elek- tromaqnit hadisələrini izah etməyə imkan verir.

FOTON QAYNARI—bir nəqtəyə top- lanmıqi ipqıq iquası enerjisindən istifadə etməklə aparılan qaynaq usulu. Bunun ucun ipıq iquası gӱzgu ilə fokuslatdırılıb optik sistemlə (kvars linza ilə) bir nəqtəyə topla- nır. Toplanmıni iquanı qaynaq edilə- cək səth ӱzərində hərəkət etdirməklə istənilən konfiqurasiyalı qaynaq ti- kipi almaq olar. FƏ.q.-nda sun”i ilıq

FOTOSFER

597

-— — —— ——““ kK4.0.0...

mənbəyi ilə yanajtı gunəpi pquaların- dan - istifadə edilə bilir (Hhelio- qaynaq).

FOTӦN RAKETİ—hipotetik (fərz olunan) DƏ muhərriki ilə ipləyən raket. oton muhərrikində dartı quvvəsini foton seli yaradır. F.r. ulduzlararası ucui ucun nəzərdə tu-

OT FOTONASTİYA (foto... -- yun. paz(ӧz —sıxlapdırılmın, sıx)—istiqamət- ləndirilmit (fototropizmdən fərqli olaraq) və bərabər paylanmın ipıqın (məs., cicək tacının və cicək səbə- tinin acılıb bukulməsi) tə”siri nə- ticəsində bitki orqanlarının (yar- paq, ləcək) Hərəkəti. beyumənin tezləiməsindən, ya da orqanın bir tə- rəfindəki hӱceyrə turqorunun dəyin- məsindən baiq verir. Cox vaxt F. ipıqlanma və temp-run birgə tə”sirin- dən asılıdır: əgər orqanların hərə- KkƏTİ gecə və gunduzun dəyiiməsilzə əlaqədardırsa, buna niktinasti- ya deyilir. FOTONUVƏ REAKSİYALARI — bax Nӱvə fotoeffekti. FOTOƏRTGƏC—cəkilit zamanı fo- tomaterialın ipıq tə”sirinə MƏ”py3- qalma mӱddətini tənzimləyən mexanizm. Əsas nəvləri: mərkəzi F, və pərdəli F.-dir. Birinci obyektivin linzala- rı arasında, ikinci isə fotoapara- tın kaset hissəsində fotəmaterialın qarippısında yerlətdirilir. FOTOPERİODİZM (foto... -- yun. reqyqodov—dəvr)—gӱndəlik iqua ener- jisinə orqanizmin reaksiyası. F. bit- ki və heyvanlara xasdır. Bitki- lərdə F.—bitkilərin vegetativ or- qanlarının inkiiafdan və bəyumədən reproduktiv fotoperiodların tə”siri ilə ba verən cicəklənməyə gecmə qa- biliyyəti. Fotoperiodik reaksiyanın xarakterinə gərə bitkilərin cicək- lənməsi muxtəlif olur. Gunun uzun- luquna qarpı reaksiya bə”zi bitkilər- də (burda, yulaf, gətan) tam inkiaf edir və vegetasiya devrunu uzun gun, qısa gecə ərzində ila catdırır (uzungunlu bitkilərdə), bə”zi (itgi- lər (qarqıdalı, kənaf, pambıq və s.) tez cicəkləyir və qısa gun, uzun gecə pəraitində məhsul verioə (qısagunlu bitkilər). Gunun uzuqluqruna neytral olan bitkilər (qarabaiaq, gunəbaxan vəs.) və eləcə də qısa-uzun gunlu, uzun qısa gunlu bitkilər də olur. Heyvanlarda F.—heyvanların sutkalıq tsikldə gecə və gӱndӱzӱn də: yipilməsinə reaksiya verməsi. Heyvan- ların fotoperiodik reaksiyaları ni- kahın bailanması və qurtarması, ba- lavermə qabiliyyəti, payız və yaz tu- ləmələri, qıti yuxusuna kecid, iki- cinsiyyətli və partenogenez nəsil nəv- bələtməsi, miqrasiyalar və s. ilə ni- zamlanır. Fotoperiodik reaksiyaların xusu- siyyətləri irsiliklə muəyyən olundu- qundan seleksiya ucun əlveriitlidir. FOTOPLAN—Yer səthinin karto: qrafik məqsədlər ucun hazırlanmıdl dəqiq fstəqrafik planı. Xususi ci- hazlarda ufuqi vəziyyətə və eyni miq- yasa gətirilmiiq fotoiyəkilləri de-- formasiya olunmayan levhə ӱzərinə yapılidırdıqda alınır. F. hazır- layarkən aero və Ya kosmik 1pəkillə- rin, əsasən, bir-birini ərtmuiy mər- gəzi hissələri tətbiq edilir. CƏ. to- poqrafik xəritələrin tərtibində əsas material olduqundan onun cərcivəsi

xəritənin cərcivəsinə uyqun olmalı- dır. F. layihə-axtarını iilərində tətbiq edilir.

FOTOPLYONKA—səthi ipıqahəssas təbəqə ilə ertulmuzi ipqəffaf, elastik lent. Ar-qara və rəngli, neqativ və pozitiv və s. nəvləri var. Eni 16: 35: 60 mm və daha artıq, aerofoto- məkilcəkmədə 35: 120: 190 və ya 300 mm

olur.

FOTOREZİSTOR — uzərinə dutən iquaların intensivliyindən və spek- tral tərkibindən asılı olaraq, əz elektrik keciriciliyini dəyitən iki- elektrodlu yarımkecirici cihaz. F.- dan avtomatik tənzimləmə sistemlərin- də, fototeleqrafiyada və s.-də iqualan- ma detektoru kimi istifadə edirlər. Qurqutun-sulfiddən hazırlanan infraqırmızı iqualara, bismut-sul- fid F.-u tezliklərin optik spektri- nin gerunən və infraqırmızı oblast- ları arası sərhəddəki iqualara, kad- mium-sulfid F.-u isə gərunən iqua- lara daha həssasdır. F. yuksək xusu- si həssaslıqa, qeyri-xətti itpıq xa- rakteristikasına və s.-yə malikdir. F.-un xarakteristikaları temp-rdan asılı olur. FOTOSİNKOQRAFİYA — Lundur iapda orijinal (ilkin) cap forma- sının (klimenin) fotoqrafik usul- la hazırlanması. Sinkoqrafiya adı ilə daha cox məihurdur. FOTOSİNTEZ (foto...-- yun. syn- (hev15—birlətmə)— bitkilər və fo- tosintez elən mikroorqanizmlər vasi- təsilə gunəiain iqua enerjisinin uz- vi maddələrin kimyəvi enerjisinə cevrilməsi. Udulmulit ipıq enerji- sinin piqmentlərinin titirakı ilə (xlərofil və s.) baiq verir.

F. sərbəst enerjinin artması ilə gedən və bilavasitə butun Ter kӱrəsi orqanizmlərini (xemosintezləndiril- mimdlərdən batqa) kimyəvi enerji ilə tə”min edən vahid bioloji prosesdir. F. nətacəsində Ter kurəsində həp nn 100 mlrd. t uzvi maddə əmələ gəlir, 200 mlrd. t SO, mənimsənilir. və 145 mlrd. t-a qədər sərbəq-t O, ayrı- lır. İlk yapıl orqanizmlərin fəa- liyyəti nəticəsində Yer atmosferində oksigen meydana gəldi, ozon ekranı Hə bioloji təkamul ucun ipərant ya- randı. 19 əsrin 2-ci yarısında K. A. Timiryazev F. prosesində istifadə olunan gӱnət enerjisinin udulmasın- da və onun kimyəvi enerjiyə cezril- məsində xlorofilin boyuk rol oyna- dıqını isbat etdi. F. sahəsində a”a- rılan bir sıra iilərdə (F. Blekcan, R. Hill, O. Varburq, K. Nil və 6.) bu prosesin mahiyyət etibarilə oksid: lipmə və reluksiya proseslərindən ibarət olduqu aydın edi"di.

F.-in ali yapıl bitkilərdə yuksək effektlə gedə bilməsi əsası hucey- rədaxili orqanellər—xloroplastlar olan fotosintetik aparatla tə”min edilir. Xloroplastlar ikiqat mem- branla əhatə olunur. Onların daxili membranı tilakoid adlanan yastılapi- mıpi kisəciklərdən ibarət olub ust- ustə toplanaraq qranları əmələ gəti- rirlər. Tilakoidlər lipid və lipo- pr teid piqmentlərlən ibarət olan fo- tokimyəvi axtiv mərkəzi əmələ gəti- rən F. membranı və elektronların verilməsini, ATF-in əmələ gəlməsi- ni təmin edən fotosintqtik membran- lardan ibarətdir. Tilakoidlərin ol- duqu mӱhiti təpykil edən stroma kar-

bohilratların, zӱlalların sintezini tə”min edən fermentlərlə zəngin olub, nipastanın xloroplastlarda toplan- masını tə”min edir. Stroma, habelə xloroplastların muəyyən dərəcədə ge- netik avtonomiyasını və zulalların ə sintezini təmin edən DNT, RNT, ribosomlar ilə də zəngindir. Yosunların əksəriyyətində F. prose- si onların hӱceyrələrində olan xusu- si orqanellərdə — xromatoforlarda, F. qabiliyyətinə malik bakteriyalar- da isə huceyrə daxilində olan sərbəst tilakoidlərlə gedir. Qarla təraitin- də udulmuli tpıRın cox az Hissəsi (0,9—1,396 ) istifalə olunur. Ancaq muəyyən ipəraitdə bu miqdar 5—694-ə (yosunlarda 7—1094-ə) catır. Dəqiq iəraitdə udulmuli qırmızı ipıqın 3095 -i istifadə oluna bilir ki, bu da bitkilərdə yuksək fotosintetik potensialın olduqunu gestərir. F, prosesində karbon qazı ancaq uzvi maddələrin tərkibinə daxil olduqdan sorra reduksiyaya uqrayır.

Ədə Timirazəen K. A., Solnis, jizn i xlorofill, M.. 1937 (Cou., T. 1—2) Tersenin A. N., Fotoximin xlo- rofillai fotosintez, M.. 1931 (Baxopvskoe

itenie. bu. Rabipnonic E., Fotosin- tez, per. s anql., t. 1—3, M.. 1951—9: KrasnonskiNn A. A., Prsobrazova-

nie ənerqini sneta pri fFotosintseze. Məoleə- kularnıs mexaniamı, SİL, 1074 (Daxon- sgos ctenis. 29): Fizioloqin fotosinteza , M.. 1982,

FOTOSİNTEZEDƏN BAKTERİYA- LAR, fototrof bakteriya- lar—həyat fəaliyyəti ucun tppıqı enerji kimi istifadə elən mikroor- qanizmlər: fotosintez prosesində kar- bon qazını və s. qeyri-uzvi, həmcinin uzvi birləmələri assimilyasiya edir. F.b.-a qırmılı və yapplıl bakteriya- lar və Huceyrə qurulutunun tipinə gərə onlara yaxın olan sian )bakteri- yalar (gey-yapıl yosunlar) aiddir. Qırmızı və yapıl bakteriyalarda tərkibcə muxtəlif olan xlorofil (a, I, s, 4, ey və karotinoidlər var. Bun- lar ali bitkilərdən, yosunlardan pə sianobakteriyalarlan fərqli olaraq fotosiptez zamanı oksigen buraxmır, belə ki, Hidrogen donoru kimi sudan yox, ancaq Hilrogen-sulfid, tiosul- fat, kukurd və molekulyar hilrogen- dən, yaxud ӱzvi birlənmələrdən isti- fadə edirlər.

Sianobakteriyalarda a xlorofili, karətinoidlər və piqmentlər par. Fo- tosintez zamanı bunlar da bitkilər kimi oksigeni buraxır və d”nor ki- mi onlan istifalə edirlər. FOTOSTAT (foto...--yun. 5(4a105— hərəkətsiz, tərpənməz) — fotoqrafik usulla mustəvi (yastı) orijinalla- rın, məs., certyoj, rəsm və s.-nin su – rətini cıxarmaq ucun qurru. Foto- aparatdan, ipıqlandırma qurquların- dan və orijinalı bərkitmək ucun va- sitələrdən ibarətdir. F. adi və Ya deənər fotokaqız uzərində orijina- lın istəlilən əlculu surətini alma- qa imkan verir. alətən, fotosu rətləri kimyəvi e”mal edən qurqularlal birləindirilmiit halda buraxılır. FOTOSFER (foto... sfera) — yn- duz (o cumlədən Gunəi) atmosferi- nin ən dərin və sıx təbəqəsi: uldu- zun iqualandırdıqı ener kinin əsas hissəsi F.-dən cıxır. Ulduzların kəsilməz spektri və FraunLlofer xət- lərinin cox hissəsi F.-də yaranır. F.-in, adətən, iqualanma muvazinətin-

098

FOTOTAKSİS

də olduqu hesab edilir. Daha yuxarı təbəqələrdə pquaların atmosferi tərk etməsi asan olduqundan ulduzların temp-ru xarici təbəqələrə kecdikdə azalır. Baiq ardıcıllıqdakı ul- duzların F.-inin qalınlıqı onların radiusunun 10——10—? hissəsi qədər- dir. Muxtəlif ulduzların F. qazı- nın orta sıxlırı (1) —17—)) q sm arasındadır. Gunətin F.-i daha yax- ilı əyrənilmitdir (qalınlıqı 200— 300 km, temp-ru 4500—8000 K, qaz təz- yiqi 10—— 10” -din|sm?-dir. FOTOTAKSİS (foto...-H yun. (Ax15— yerlətmə)—bir istiqamətdə olan ipyı- qın tə”siri ilə bitki və Heyvan orqa- nizmində sərbəst hərəkət reaksiyası. FOTOTELEQRAF APARATI, fak- simile aparatı —faksimile (fototeleqraf) rabitəsi sistemində iplədilən mexaniki, iqıq-optik və elektron qurqruları toplusu. Əturu- lən təsvirə (orijinala) uyqun in- formasiya dapıyan videosiqnal hasil etmək və qəbul olunan təsvirin surəti- ni (faksimile) almaq ucundur. F.a. verici, qəbuledici və verici-qəbul- edici aparatlara ayrılır. FOTOTELEQRAF RABİTƏSİ — 1) faksimile rabitəsinin çmumi qəbul edilmii adı. 2) Daha dar mə”nada qə- bul olunan təsvirin qeyd edilməsi fo- toqrafik, elektroqrafik və s. metod- larla aparılan faksimile rabitəsi. FOTOTEODOLİT — fotokamera ilə teodolitin birgə konstruksiyasından ibarət geodezik cihaz. Fototeololit- lə planalmada fotokamera ilə yer səthinin fotopəkli cəkilir, teodo- litlə isə fotopəkli cəkilən, yə”ni dayaq nəqtələrinin koordinatlarını hesablamaq ucun lazımi geodezik əlc- mələr aparılır.

FOTOTERAPİYA (foto...--terapı- ya, ippqıq mӱalicəsi — fizio- terapiyanın bir bəlməsi:z optiki iqua- ların (infraqırmızı, gerunən və ultrabəneviəyi) mualicə məqsədi ilə tətbiq edilməsi. . samanı gunəii pqualarından da istifadə edilir (bax Gӱnəi mualicəsi). İnfraqırmızı və gərӱnən iquaların təsirindən orqa- NİZMDƏ molekulyar dəyiiyikli klər, temp-run Yuksəlməsi, fiziki-kimyəvi reaksiyaların sur”ətlənməsi, toxuma- ların və damar interoreseptorları- nın qıcıqlanması, maddələr mubadi- ləsinin sur”ətlənməsi, toxumaların elektrik geciricilik qabiliyyətinin TYECƏ/İMƏCH BƏ s. baiq verir. İpıq iqualarının tə”sirindən fermentativ reaksiyalar, maddələr mӱbadiləsi, re- generasiya prosesi sur”ətlənir. nfraqırmızı, gərunən ipıq ipua- ları ilə mualicə aparmaq ucun Sol- Yuks və Minin lampaları, yerli inıq vannaları tətbiq edilir. Ultrabənən- iəyi iqualarla mualicə etmək ucun civəli-Kvars lampalardan istifadə olunur. Ultrabənəvitəyi iquaların tə”- sirindən dəridə bioloji agtiv maddə- lər (histamin, O, S vitamini) yaranır, unlar orqanizmə umumi tə”sir KƏCTƏ- rir və onun yoluxucu xəstəliklərlə mubarizə qabiliyyətini artırır. İpıq-istilik mualicəsi ucun muxtə- lif aparatlardan istifadə olunur. kəskin və xronik iltihabi proses- lərdə (miozit, mialgiya, nevrit, nev- ralgiya və s.), gecsaqalan yaralarda, Yanıqlarda, bir sıra dəri xəstəlik- lərində və s, tətbiq edilir. 1Pnilər-

də, ӱrək-damar catıpmazlıqrında, qan- axmalarda, qan xəstəliyindz, bə”zi beyrək xəstəliklərində F.-dan isti- fadə etmək olmaz. FOTOTİPİYA (foto...--yun. (ӱroz —numunə, surət, fərma) — capedici elementlərin qismən yaqlı boya ilə, capda iptirak etməyən bopluq Hissə- lərinin isə su ilə isladılmasına əsaslanan rastrsız yastı cap çsulu (bax Rastr). Cap fsrması iqutə və ya metal ləvhədir, iəkil neqativdən onun ipıqahəssas jelatin ertuyu uzərinə kecurulur. F. bir və coxrəngli ya- rımton orijinallardan (məs., yaqlı Ya ilə və akvarellə, həmcinin ka- randaila cəkilmiit) daha keyfiyyətli surətlər almaqa imkan verir, digər reproduksiyalarda isə cap maınla- rının az məhsuldar olmasına gərə və digər səbəblərdən ezunu doerultmur. FOTOTRANZİSTOR—tarazlıqda ol- mayan dapıyıcıların injeksiyası daxili fotoeffekt hadisəsinə əsasən bat verən tranzistor: optoqlektro- nika vasitəsi. F. ipıq siqnallarını elektrik siqnallarına cevirir və eyni zamanda onları gӱcləndirir. F. ger- manium və ya silisium yarıcmkecirici monokristal levhədən ibarətdir. Lev- hədə xususi texnoloji usullarla emit- ter, baza və kollektor adlanan 3 həcm Yaradılır. Tranzi tordan fərqli olaraq F.-da adətən kollektor cıxı- mı olmur. Kristal pəffaf giriii pəncərəsi olan muhafizə gəvdəsinin (korpus) icərisində qurapdırılır. Baza (və ya kollektor) ӱzərinə ipıq dupidukdə, onda yukdapıyıcı cutləri (elektronlar və detiklər) yaranır və kollektor kecidinin elektrik sahə- si onları ayırır. Əsas yukdapıyıcı- ların baza sahəsində toplanması emitter kgecidinin potensial cəpəri- nin aiaqrı dutməsinə və bilavasitə impıRın tə”siri nəticəsində yaranmıpi yukdapıyıcıların “yaratdıqı cərə- yana nisbətən 0Ə.-dan gecən cərəyanın artmasına səbəb olur. F.-un əsas pa- rametrləri və xarakteristikaları apaqıdakılardır: 1) inteqral həssas- lıq (fotocərəyanın dupqən ipıq seli- nə nisbəti), 2) spektral xarakteris- tika (monoxromatik iqualanmaya həs- saslıqın iqualanmanın dalqa un.-ndan asılılıqı), bu xarakteristika F.. un tətbiq edilə biləcəyi uzun dalqa sərhədini muəyyənləndirir:, Z) zaman sabiti (F.-un ətalətqliyini xarakteri- zə edir). Bundan baitqa F. bailan- qıc (ilkin) fotocəroəyanı guccləndir- mə əmsalı ilə də xarakterizə olunur. F. nəzarət və avtomatika sistemlərin- də ipıqlandırma vericiləri kimi və s. sahələrdə istifadə olunur. FOTOTROPİZM (Foltqo...-- yun. (qb- roz — cevrilmə)—birtərəfli duirən ipıqın tə”sirindən bitki orqanları- nın istiqamətinin dəyiiməsi. musbət və mənfi olur. Mӱsbət F.- də budaq, yarpaq ayası tpıq duiyən istiqamətə, mən fi F.-də isə bitki, yaxud onun hissəlari tpıq lutpən is- tiqamətin əksinə yənəlirlər. Eyni sr- qan qəlf ipıqda musbət, guclu iptıq- da mənfi f t.tropik ola bilər. Alə- tən, cavan orqanlarda F. daha tez hiss olunur. Gəvdə və yarpaqların F.-i bitkidə yarpaqların bir qaydada yer- lipməsinə imkan yaradır ki, nəticədə onlar bir-birinə az kəlgə salırlar. FOTOTROӦF BAKTERİYALAR—bax Fotosintezedən bakteriyalar.

FOTOFİLM — hərəkətsiz fototəs- virlərdən ibarət film. Adətən, qısa- metrajlı olur. Muəyyən mə”nada ki- no sənəti ilə foto -ssənətini əzundə birlətdirən F. mqtodu 20 əsrin or- talalrında qismən yayılmııdı (məs.., fransız rej. Markerin c“Ucupi zolaqıq F.-i, 1962). FOTOXROM MATERİALLAR (Ff o- toqrafiyada)—təsviri, yazını qeyd etmək və optik siqnalları ipilə- MƏK ucun ӱzvi və qeyri-ӱzvi maddələr- də fotoxromizm hadisəsindən istifa- də edilən materiallar. 20 əsrin 60- cı illərindən yayılmısip yeni ipıra- həssas material tiplərindən biridir. F.m.-dan polimer F.m., tərkibində gumuli-halogenid (Ar, Br, Ag, Cl və s.) olan fotoxrom silikat “iqupiə, qələvi-halsgenid birlətmələrinin (məs., KS1, KVq, CaE) aktivlətdiril- mipq kristalları və s. daha geniil yayılmımdır. F.m.-da obyektin ən ki- cik detallarını ayrı-ayrılıqda can- landırma qabiliyyəti yuksək olur.

.M.-da bilavasitə ipıqın tə”sirin- dən təsvir almaq, yazılmınq infor-

masiyanı 10 san-dən bir necə ilə- dək saxlamaq, ondan dəfələrlə isti- fadə etmək, ipıq və ya isti tə”sirin- dən təsviri Yenidən yazmaq, onda duӱzə- liplər aparmaq və s. mumkundur. F.m. ən ilə yanipı dinamik informasiyanı əksetidrmə sistemlə- rində, optik və elektrik siqnalla- rını sur”ətlə ipnləmək ucun, elekt- ron hesablayan mapınlarda əməli yad-

.daiq elementləri kimi, holoqrafiyada

və s.-də tətbiq edilir. F.m.-dan eynək və optik ərtgəclərdə (ipıqlanma də- rəcəsi dəyiidikdə iıq buraxma xas- səsi də dəyipir) də istifadə olunur. FOTOXROMİZM (foto... -- yun. shiӧpa— rəng, boyaq)—optik (ultrabə- nəviyəyi, gərunən və infraqırmızı) iquaların tə”siri altında maddənin rəngini dəyitfməsi və sonradan əvvəl- ki rənginə qayıda bilən (dənər) yeni rəng (buraxma və udulma spektrləri) kəsbetmə xassəsi. Fotoxrom prosesi ӱmumi ppəkildə apaqrıdakı kimi ge- dir: baplanqıc vəziyyətdə A maddəsi mӱəyyən “pektral tərkibli optik pua- lar udaraq fotoinduksiyalanmıi hal adlanan V vəziyyətinə kecir: V vəziyyə- ti ucun bapqa ipıq spektri udma xas- CƏCH BƏ MYƏ))ƏH əmursurmə muddəti səciyyəvidir. Dənər V 8A prosesi is- tilik enerjisi hesabına əzbattına gedir, prosesin gediti maddəni qız- dırmaqla, Yaxud V vəziyyətində udulan imıqın təqsiri ilə sur”ətləndirilə bilər. F. hadisəsi bir cox uzvi və qeyri-ӱzvi məniəli maddələrə xasdır: ondan ipıqahəssas fotoxrom mate- riallar hazırlamaq ucun istifadə

edilir.

FOTOHELİOQRAF—Gunəi foto- sferinin incə quruluqpunun tədqi- qindən etru fotosferin ipəklini cək- mək ucun teleskop. FOTOPƏKİLCƏKMƏ, fotoqra- fiyada — fetoaparat vasitəsilə fotomaterial uzərində ipəklin alın- ması. F. yə baplamaq ucun fotoapa- ratın obyektivi ilə birlətidirilmi:n uzaqlıqəlcən vasitəsilə obyekti fo- kusa alır, yaxud da cəkiləcək obyek- tə qədər məsafəni metraj tikalasın- da muəyyən edirlər, sonra eksponomet- rə əsasən diafraqmanı (obyektivin acılma dərəcəsini) və obyektivin acıq

FRAKİYA

599

| “ - a a — — = — — —

qalma mӱddətini tə”yin edirlər. Eks- pozisiya verilməsi nəticəsində ipı- qahəssas təbəqədə cəkiləcək obyektin gizli iqəkli alınır. Muvafiq kimyə- Vİ e”mal (aiqkarlama, fotoqrafik zitləidirici) nəticəsində gərun- məyən təsvir gərunən neqativ və ya pozitiv təsvirə cevrilir. FӦCA (Roreza)—İtaliyada məhəp. Apuliya vil.-ndədir. Foca əyalətinin inz.m. Nəql. qovpaqı. Əh. 153 min (1976). K.t. mapınları, karız, yeyin- TH, KHM)A, THKHul Cadu var. Tikin- ti materialları istehsal olunur. FOİY (Rosh) Ferdinand (2.10.1851, Tarb—20.3.1929, Paris)—Fransa mar- iyalı (1918), B. Britaniya feldmar- iyalı (1919) və Polpa marialı (1923). Fransa Akademiyasının uzvu (1918). Ali Hərbi akademiyanı UT pudu (1887), oranın prof. (1895 —1900) və rəisi (1908—11) olmutpidur. Birinci dunya muharibəsində Bati Qərargah rəisi, 1918 ilin aprelindən muttə- fiq qopunlarının ali baiq komanda- nı tə”yin edilmitidi. Sovet Rusiya- sına qarpı xarici Hərbi mudaxilə- nin (1918—20) fəal təpkilatcıların-

dan idi. FƏVQƏL”ADƏ BUDCƏ—adi devlət budcəsinə əlavə kimi nəzərdə tutulan,

lakin formal olaraq onun tərkibinə

daxil edilməyən devlət gəlirləri və xərclərinin siyahısı. Xususi qayda- da təsdiq olunur. Kapitalist əlkələ- rində F.b.-dən dəvlət budcəsinin xro- niki kəsirini gizli saxlamaq, yaxud azaltmaq ucun istifadə olunur. SSRİ- də F.b. yoxdur. 1919 ilin mayından onun tərtibi ləqv edilmiiddir. FƏVQƏL"”ADƏ VERGİLƏR—devlət budcəsinə daxil edilən məcburi ədə- mələrz əlkədə xususi vəziyyət yaran- dıqda muəyyən edilir. Muharibə, ya- xud digər fevqal”adə hadisələrlə əla- qədar Yeni vergi ədəmələrinin tutul- ması, yaxud quvvədə olan vergi dərəcə- lərinin artırılması 1307 ilə tətbiq edilir. Birinci dunya muharibəsi il- lərində Rusiya və B. Britaniyada, İkinci dunya muharibəsi illərində B. Britaniyada, ABPT-da, Almaniya- da genip yayılmıidı. SSRİ-də F. v. 1918—24 və 1941—45 illərdə əha- linin vəsaitinin devlətin feəvqəl”- adə xərclərinin bir hissəsini maliy- yələpdirməyə cəlb etmək formasın- da olmutidur.

FƏVQƏL"ADƏ VƏZİYYƏT — əlkədə xususi huquqi vəziyyət, mӱstəsna hal- larda muəyyən mӱddətə e”lan edilir və qanun-qaydanı qorumaq ucun xususi tədbirlərin tətbiqini nəzərdə tutur. F.v.-də xususi səlahiyyətli orqanlar yaradılır, fevqəl”adə tədbirlər gə- rulur, inzibati hakimiyyət və idarə- cilik orqanlarının səlahiyyəti geniii- ləndirilir. Kapitalist elkələrində F.v., adətən, sinfi mubarizənin kəs- kinləipməsi, inqilabi və milli azad- lıq hərəkatının yuksəliti ilə əla- qədar, həmcinin muharibə, Yaxud tə- bii fəlakət bal verdikdə tətbiq olu- nur. SSRİ Konstitusiyası (m. 121, bənd 15) SSRİ Ali Sovetinin SSRİ- nin mudafiəsi mənafeyinə uyqun ola: aq əlkədə Hərbi vəziyyət e”lan etmək

ququnu nəzərdə tutur. |

FƏVQƏL”ADƏ QANUNVERİCİLİK —fəvqəl"adə vəziyyətdə quvvədə olan və həkumətə fəvqəl”adə səlahiyyət ve- rən (o cӱmlədən huquq normaları muəyyən etmək, ayrı-ayrı qanunların

yaxud onun bə”zi normalarının quv- vəsini dayandırmaq) fəvqəl”adə və mӱstəsna qanunlar.

FƏVZİ (təxəllusuy əsl adı və fami- liyası Əbdӱlbaqi Yusif oqlu Y usi F- zadə) (1901, P1a-

maxı — 10.1.1996, Bakı)— Azərb. so- vet iairi. 1940 il- dən Sov.İKP uzvu. cİrmaqlarə, € hə- yatdan səslərə (hər ikisi 1930), “Boy atan diyar (1932), cQacayı (1933) ipe”r toplularının mu- əllifidir. “Qadın intiqamız (1930) hekayələr kitabı, orta məktəb dərs- likləri, ədəbi-tən- qidi məqalələri var. V. Mayakovski: nin 4Yaxtiı nədir, pis nədir? ə (1930), aV. İ. Leninə, cYuz əlli milyong (hər ikisi 1936) və s. əsərlərini Azərb. dilinə ilk dəfə aş tərcumə etmitdir. Bə”zi ipe”rləri SSRİ xalqları dillərinə tərcumə olunmusdur. HaFƏVCUL-FUSƏ HA” (ər. 5 Bə 95 —fasihlərin məclisi)—ədəbi məc- lis. 1850 ildə M. İ. Qasirin rəhbər- liyi ilə Lənkəranda təkil olunmu1- du. Mirzə Əziz, Molla Ələkbər Aciz, Mirzə İsa Xəyali, Hacı Məhəmməd oqlu Mucrum və b. 4F.-f.2-nın fəal uzvləri idilər. Məclis 1900 ilədək fəaliyyət gestərmitdir. , |

“FƏRST NƏİYONAL SİTİ BƏNK

Oo) H)Y-)OPK? (First National City Bank of Nev York )—karnınrannaM nYH- yasında və AB1P-da ən iri xususi (pəxsi) banklardan biri. Bax *Sitn Bənk, Nyu-Yorkə.

FRA ANCELİKO (RQsqa Anüelico) (təqr. 1400—1455)—italyan boyakarı. Bax Anceliko.

FRAASPA—Azərb. ın ən qədim 102- hərlərindən biri. Atropatena Hekm- darlarının qın iqamətgahı. Plutarx (Fraatay), Dion Kassi (Praas- pa), Strabon (Verra) və 6. €). har- qında məlumat verminlər. Maraqa II. yaxınlıqında olduqu guman edi- lir. Antik muəlliflərin mə”lumatı- na gərə F. Araz cayından 240() stadi (təqr. 443 km) məsafədə, əlveriili coqrafi məvqedə yerlətirdi. E.ə. 36 ildə Roma sərkərdəsi Antoni 100 min nəfərlik qopunla Atropatenaya soxul- duqu za an F.-da mudafiə mevqeyi tutan atropatenalılar dutiimənə aqır zərbə vuraraq onu məqlub etdilər. FRAQMENT (lat. Eqastpepeailt—par- ca, tikəy—incəsənət əsərinin bir His- səsi, mətnin bir parcası.

FRAQONAR (Eqasopaq4) Jan On o-

J.Fraqonar.

re (5.4.1732, Qras, Provans— 22.8. 1806, Parisyu—fransız boyakarı və qrafiki.J. B. S. YParden və F. Bu- tienin pagirdi olmutidur. 1756—61

illərdə İtaliyada yapamıtdır. Ta- ixi məvzuda tablolar (cF Korez və alliroyaə?t), 1765, Luvr, Paris), məi- ilət səhnələri, mənzərələr və portret- lər yaratmımndır |“ Yelləncəkə, 1766,

Uəlles kolleksiyası, London, 4Sen- Kluda bayramə, 1775, Fransa bankı Paris: 4 Avtoportretə, 4“Himən nayada- larə, Luvru c Xəlvəti əpui1”, cFerme- rin ulpaqlarıə, Ermitaj, Leninqrad).

avXəlvəti əputə. 1780-ci illər. Ermitaj.

Leninqrad.

Qrafik rəsmlərin və ofortların da muallifidir.

FRAZA (yun. phrasis—HMdanə), My € He qidə—1) melodiyanın, məvzunun nis- bətən tamamlanmıpq Hissəsi. 2) Musi- qi forması haqqındakı tə”limə gərə motivdən bəyuk, cӱmlədən gicik his- sə. F., adətən 2 motivdən ibarət olur və cumlənin yarısını təikil edir, motivlərə bəlunməyən butev F.-lar da var. 3) Dilcilikdə — bax

İbarə. | O,

FRAZEOLOGİYA (yun. rhqdu, rhqa- veӧov—ifadə 4-...logiya)—muəyyən dil- dəki frazeoloji vahidlərin emosio- nal və ekspressiv səciyyəli sabit səz birlətmələrinin məcmusu: frazeolo- ji birlətmələrin struktur-semantik xususiyyətlərini muasir və tarixi ba- xımdan əyrənən dilcilik bəhsi. DİL- dəki frazeoloji ifadələr xalqın Həyat və məmiəti, adət və ən ənələri, əxlaqi gərutiləri ilə barlı Yaranır. Frazeoloji ifadələrdə səzlər uçzvi surətdə birlətərək, vahid bir məf- hum ifadə edən monolit səz qrupuna cevrilir ki, onları bir-birindən ayırmaq, yaxud digər sezlərlə əvəz et- mək mumkun olmur. Onlar batqa dilə də eyni ilə tərcumə edilə bilmir): be- lə hallarda bu və ya digər frazeolo: ji ifadənin muqabil dildəki ekviva- lentini tapmaq lazımdır. DİlCcİilikK bəhsi kimi F. sovet elmində 20 əsrin 50-ci illərində inkipaf etmiidir.

Əd.: Orucov Ə., Azərbaycanca-rus- ca frazeologiya luqəti, B., 1976, Bay- ramon H., Azərbaycan dili frazeolo- giyasının əsasları, B., 1978, Muasir Azərbaycan dili, 3 cilddə, c. 1, B., 1978: Cəfərov S., Muasir Azərbaycan dili. Leksika, nəpr 2, B.. 1982, Molotnov A. IT., Osnopı frazeoloqini russkoqo AlAzı- Ka: M.:., 1572,

FRAKİYA (yun. Thqage, lat. Thqasya) —Balkan y-a-nın (i.-ində Egey, Qara və Mərmərə dənizlərinin arasında tarixi vil. F.-nın qədim əhalisi frakiyalılar adlanırdı, İərqi F,

600

FRAKİYALILAR

——cmnlıan“cr7r€bC€. a FkmuunıDonmünInməmmm:nDla7nxn?əns5sseı———nxıs.—uaouuoxıxuoxucunc€.—..o.saAoıaınx.n,d. kk . - = a an =

(Ədirnə ilə birgə, Maritsa cayına- dək) Turkiyədə, Qərbi F. (Qaraaqac istisna olmaqla) Yunanıstanda, P1n:- mali F. Bolqarıstandadır |sərhəd- lər Lozanna sulh muqaviləsinə (1923) gərə muəyyən edilmippdir)|. FRAKİYALILAR—Balkan y-a-nın iym.-i.-ində, həmcinin Kicik Asiya- NIN 11Mm.-q.-İNDƏ yaqpamınd qədim Hind- Avropa tayfaları (get, bess, odris, dak və b.) qrupu. E.ə. 8—7 əsrlərdə ellinlərin və romalıların tabeli- yində olmu,i F. Xalqların beyuk kə- cu dəevrundə baiqa tayfalarla qayna- yıb-qarıqimın, bə”zi asir xalqla- rın (bolqar, rumın və b.) etnogenezin- də iptirak etmiplər. Əkincilik, mal- darlıq, sənətkarlıq və s. ilə mətqul olmuplar. F.-a aid PTimali Bolqa- rıstan ərazisində nadir qızıl əiiya- lar (ornamentli və guӱmuçuii inkrusta- siyalı qablar və s.), Rumıniya əra- zisində istehkamlı yapayıl məskən- ləri, həndəsi naxınlı qara keramika mə”mulatı apkar edilmiindir. E.ə. 6—5 əsrlərdə F. incəsənəti skiflə- rin mədəniyyəti ilə təmasda olmupiti- dur. E.ə. 6—Z əsrlərdə heyvani uslub inkipaf etmitdi (uzərində quit, hey- van, atlı təsvirləri olan qızıl, gu- MYII və tuncdan ləvhələr, dəbilqələr). E.ə. 5 əsrdən F. incəsənətinə qədim yunan mədəniyyəti tə”sir etmipdir. E.ə. 4—3 əsrlərdə Sevtopol pt. (Bol- qarıstan) salınmı:n, Yunanıstan- Frakiya bədii mədəniyyətinə aid edi- lən nadir əsərlər yaradılmıntndır (Qazanlıq sərdabası, Panaqyuriaite ip.-ndən tapılmıti qızıl qablar də- finəsi və s.). Eramızın 1-ci minil- liyinin əvvəllərində F. incəsənəti tədricən tənəzzul etmitdir.

FRAKSİYA (lat. Eqasıo—parcalan- maq)—1) (əvvəlki mə”nasında), petpə və ya sex mənafeləri uzrə birləmin adamlar qrupu. 2) Bu və ya digər si- Yasi partiya daxilində partiya proq- ramının əsas prinsipial muddəa- larına zidd siyasi proqramla cıxıp edən xususi qruplatma. 3) Partiya F.-sı, yaxud kommunist .-SI, S0- BET dəvlət və ictimai təppkilatların- da kommunist qruplarını birləidi- rirdi, 1934 ildən partiya qrupları adlanır.

FRAKSİYA — səpələnən və ya xırda parcalar ipəklində olan bərk materia- lın (məs., əzilmiiy suxurun, qumun), ya da duru qarıpıqın (məs., neftin) mӱuəyYƏn əlamətə (hissəcik və ya dənə: ciklərin əlcusunə, sıxlıqına, qayna- ma temp-runa və s.) gərə ayrılmıil hissələri. FRAKSİYALARAAYIRMA DİS- TİLLƏSİ — mayelər qarıpıqını fraksiyalara, yə”ni məhdud temp-r intervallarında qaynayan Hissələrə ayırma prosesi. Distillə yolu ilə alınan fraksiyalara distillat deyilir. F.d.-ndən neftayırma sə- nayesində benzin, kerosin və s., kimya sənayesində spirt, efir və s. almaq ucun istifadə edilir.

FRAKSİYALAİYDIRMA—bax Dis- tillə, Rektifikasiya.

FRAKTOQRAFİYA (lat. Eqasssq5 — sınıq –-...qrafiya)—mexaniki darıl- madan sonra nӱmunə və ya detal uzə- rində əmələ gələn sınıq səthlərin ADƏTƏN Optik, yaxud elektron mikros- kopu ilə eyrənilməsi. F. metal sət- hində lokal daqılma xususiyyətləri-

ni eyrənmək ucun olduqca muhum və perspektiv usuldur. | FRAMBEZİYA (fr. framboise—mo- ruq) — spiroxetoz qrupundan xronik infeksion dəri xəstəliyi. Amerika, Afrika, Asiya və Okeaniyanın tro- pik əlkələrində yerli əhali arasın- da KEHHMH yayılmılndır. Xəstəlik, əsasən, kontakt yolu ilə zədələnmin dəridən, ÖƏ”3ƏH MƏHHƏT ətyalarından yoluxur. F. iipqəbənzər tərəmə (mo- ruqa oxtar) və dərinin xoralaqtması ilə təzahur edir, cox vaxt sumuyu zə- dələyir, iiddətli aqrı olur. M ua- licəsi: bismut, arsen preparat- ları, antibiotiklər. Profilagk- tikası: gigiyena qaydalarına ria- Yət etmək, sanitariya məittət xidmə- tini yaxtılatpdırmaq və s.

FRAN MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ) (Bel- cikada Kuven Hi. yaxınlırındakı Fran k.-nin adından|—Devon siste- Minin ust pe”bəsinin alt mərtəbəsi. 1862 ildə Belcika geoloqu J. Oma- lius d”Hallua ayırmıldır. SSRİ-də USSR, BSSR və Uzaq P/ərqdə yayıl- mıtmdır. Azərb.SSR-də, Nax. MSSR- də var, gilli tiistlərin mikalı qum- dapılar və kristallik əhəngdatılar ilə nəvbələtməsindən ibarətdir. Xa- rakter faunası: ciyinayaqlılar, am- monitlər və s.

FRANK Qleb Mixaylovic (24.5.1904, Nijni Novqorod, indiki Qorki m.— 10.10.1976, Moskva)—sovet biofizi- ki. SSRİ REA akad. (1966: m. uzvu, 1960), Tibb EA m. uzvu (1945), SSR Devlət mukafatı laureatı (1949,

1951). 1947 ildən Sov.İKP uzvu. Leninqrad Fizika-Texnika İNn-tunda iptləmitt, Umumittifaq Eksperimen-

tal Tibb İn-tunda biofizika ppe”bə- sinin mudiri, radiasiya laboratori- yasının rəhbəri, 1948 ildə onun əsa- sında təmikil edilmitl SSRİ Tibb EA-nın Biofizika İn-tunun (1948— 51), SSRİ EA-nın Biofizika İn-tu- nun direktoru olmuidur (1957 ildən). Əsas tədqiqatı ultrabənəviəyi itua- lanmanın bioloji tə”sirinə, əzələ yıqılmasının, sinir oyanmasının biofizikasına həsr edilmitndir. İlk sovet elektron mikroskopunun ya- radılmasında iitirak etmiiidir. YUNESKO nəzdində canlı hӱceyrənin əyrənilməsi uzrə Beynəlxalq cəmiyyə: tin vitse-prezidenti (1964 ildən), Beynəlxalq astronavtika akademiyası- nın Həqiqi uzvu (1966 ildən), Ma ". XR EA (1973) və-ADR EA-nın (1975) fəxri uzvu idi. 2 dəfə Lenin orde- ni, 4 baiqa orden və medallarla təl- tif edilmindir. |

FRANK İlya Mixaylovic (d. 23.10. 1908, Peterburq) — sovet fiziki. SSRİ EA akad. (1968: m. uzvu 1946). SSRİ Devlət mukafatı lau- reatı (1946, 1954, 1971), Nobel muka- fatı laureatı (1958). Tədqiqatları fiziki optikaya və nӱvə fizikasına aiddir. Cerenkov—Vavilov iqualanma- sını izah etmiiy (İ. T. Tammla bir- likdə), sındırıcı muhitdə Dople hadisəsinin nəzəriyyəsini muni etdirmin, u-kvantların elektron-po- zitron cutu yaratmasını (L. V. Qro- itevlə birlikdə), heterogen uran-qra- fit sistemlərdə neytronların Yayıl-

masını və artmasını tədqiq etmir, neytronların Yayılmasını eyrənmək ucun impuls usulunu itiləyib hazır-

lamıp və neytronların diffuzion soyumasını kətif etmitdir. S. İ. Va:

vilov ad. qızıl medal almıpdır Z dəfə Lenin ordeni, 3 bapqa orden və medallarla təltif olunmuptdur.

FRANK (EqapKk) Leonhard (4.9.1882, Vurtsburq—18.8.1961, Munxen)—alman yYazıcısı (AFR). ADR milli mukafa- tı laureatı (1955). 1933—50 illərdə mӱhacirətdə (Fransa, B. Britaniya və ABPQ-da) yapamındır. “Quldur dəstəsiz (1914) romanında alman bur- ger muhiti ifita edilir. 4“Oksenfurt kipi kvartetiz (1927), eFicanbıH ma- girdləriə (1940) romanlarında kəskin sosial konfliktlər psixoloji dərin- liklə təsvir edilir. cSolda, urək tərəfdət (1952) avtobioqrafik roma- nında sosializm ideyalarına rəqbət əksini tapmıtpdır. SSRİ-də olmuii- dur (1955). “Yad qdamı pyesi Azərb. səhnəsində tamailaya qoyulmutdur.

Əsərləri: İzbrannoe, M., 1956, Pricina. Povesti i rasskazı, M., 1969: Phesı, M., 1972,

FRANK (EqapsK) Sezar Ogust (10.

12.1822, Lyej—8.11.1890, Paris) — fransız bəstəkarı, orqancalan. Mən- məcə belcikalıdır. F. musiqidə

qismən neoklassisizmin meydana gəl- məsinə zəmin yaradan sənətkarlardan biridir. Əsərləri: simfoniya (1888), cEolidlərı (1876), “Lə”nətlənmiyl ov- cuz və cPsixeyat (1882, 1888, xorla birgə) simfonik poemaları, 4Cin- lərə (1884) poeması, “Simfonik va- riasiyaları (1886) və s. F.-ın orato- riyaları və cQuldag (1885), “Gizelag (tamappası 1896) operaları vokal- simfonik musiqinin inkipafına təsir gəstərmitdir. 1843 ildən Pa- ris kilsələrində orqan calmıpt, 1872 ildən Paris konservatoriyasının prof. olmupdur. FRANK (EqavsK) Ceyms (26.8.1882, Hamburq—21.5.1964, Həttingen) — al- man fiziki. Nobel mukafatı laurea- tı (1925). London Kral Cəmiyyətinin uzvu (1964), Həttingen un-tindəki fizika in-tunun prof. və direktoru (1920—34), Baltimordakı C. Hopkins un-tinin (1935—38), Cikaqo un-tinin (1938 ildən) prof. olmutdur. Nç ato- munun həyəcanlanmasını (bax Frank— Herts təcrӱbəsi), elektronların və atomların molekullarla toqqupyması- NI TƏDQİQ etmit, molekuldaxili quv- vələrlə molekulun spektri arasında: kı asılılıqı izah etmi:i, Frank— Kondon prinsipini (molekullarda elektron gecidi zamanı atomların nisbi vəziyyətinin və sur”ətinin sax- lanması) vermitdir. F.-ın fotosin- tezə dair də ipləri var. 1945 ildə atom bombasından istifadə olunması əleyhinə cıxmındır.

FRANK (fr. Eqaps)—1) Fransanın 100 santimə bərabər pul vahidi. 1799 ildə livrin əvəzinə buraxılmı ipdır. Fransa F.-kı Fransanın xarici de- partamentlərinin (Qvadelupa, Qviana, Martinika, Reyu nyon), xarici ərazi- lərinin (Sen-Pyer və Mikelon a.-la- rı) də pul vahididir. 100 F.=9,18 manat (iyun, 1985). 2) Belcika, İs- vecrə, Luksemburq, Monako, Lixten- iyteyn, Mali və digər elkələrin pul vahidi. 1000 Belcika F,-ı = 13,90 ma- nat (iyun, 1985): 100 İsvecrə F.-ı = 33,20 manat (iyun, 1985).

FRANK DƏVLƏTİ, Frank Krallıqı (Kerpialp Francorum)— 5 əsrin sonundan 9 əsrin ortalarına" dək Qərbi Avropada mevcud oyu

ilk iri erkən feodal dəvləti. 5 əs- rin sonunda Qərbi Roma imperiyası NIN tənəzzӱl etdiyi bir deəvrdə frank lar 1Pimal-1Pərqi Qalliyanı (indiki Belcika, Luksemburq, Niderland və Fransanın bir Hissəsi)piqal edərək F. d.-ni yaratdılar. Hakimiyyətdə Me- rovinqlər sulaləsi məhkəmləndi, F. d.-NİN ərazisi Qalliya, Turingiya, Burqundiya, Provans torpaqlarının qatılması hesabına daha da genini- ləndirildi. Torpaqın xeyli Hissəsi- nin azad kəndli icmaları (markalar) arasında beluidurulməsi xırda kənl- li təsərrufatının məhkəmlənməsinə yardım gestərdi. Lakin, getdikcə torpaq irsi xususi mulkiyyətə (alled) cevrildi və feodalların əlində cam- ləmidi. Krallar devləti idarə etmək ucun feodal əyanlarından ali vəzi- fəli 1pəxs (mayorOom) təyin etməyə bailadılar (butun devlət hakimiyyə- ti mayordomun əlində idi). Karl Mar- tellin mayordom olduqu dəevrdə Tu ringiyaya, Alemanniyaya, Akrvitaniyaya hərbi yurulilər təikil edildi, ərəb: lərin hucum cəhdləri dəf olundu, sakslar və bavarlar yenidən tabe edil- dilər. 751 ildə Gedək Pipin (Karl Martellin oqlu) Roma papası 2axari- nin geməyi ilə əzunu kral e”lan etdi və Karolinqlər sulaləsinin əsasını qoydu. Beyuk Karlın krallıqı |768— 814, 600 ildən imperator) devrundə butun Qərbi Avropa və Mərkəzi Avro panın bir hissəsi F.d.-nin tərkibinə daxil edildi. F. d. bu mərhələdə mux: təlif ictimai inkitaf səviyyəsində duran tayfa və xalqların birləiməsi idi. 9 əsrdə gӱclənən siyasi MYCTƏ- qillik meylləri və feodal pərakəndə liyi F.d.-nin parcalanmasına gəti- rib cıxardı |bax Verden muqaviləsi (443)|. Beyuk Karlın imperiyasında məhkəm siyasi birliyin olmamasına baxmayaraq feodal munasibətlərinin inkipafı dəvlətin iqtisadi və mədə- ni həyatına faydalı tə"sir gəstərdi (bax *Karolinq renessansı-),

ƏƏ,: Enkxke nc €5., " mӱlkiyyətin və donləzin mətiəyi, B.. 1921, Korsunski A.R, Obdralopanie ran, nəfəodalhioqo qosularslqa on Yanalioi Enrope, M., 1953: Pİstarin Frapdin, 1

Nİ, 1972, ql. 1: Sopialhine proqipoyiq cin i klassopan borhba po Frankskom qo sudarstpe, M., 1979,

FRANK ZONASI—bax Valyuta zo- naları.

FRANKEL (Eqapke1) Leo (25.2.1844, Obeld—29.3.1896, Paris) — Macarı- stan və beynəlxalq fəhlə hərəkatı xa- limi, 1867 ildən Birinci İnternasio- nalın Paris federasiyasında. rəhbər iplə calınamılddı. 1869 ildə London- da K. Marksla tanıi olmuydu. Pa ris Kommunasının (1871) rəhbər xa- dimlərindən olan Kommunanın məklubiyyətindən sonra İsvecrəyə qac mı, sonra isə İngiltərəyə muhaci rət etmiidi. Avstriya-Macarıstandan katib-muxbir sifətilə Birinci Vu ternasionalın Bai PTurasına daxil elilmitdi. K. Marks və F. Engelslə yaxın olmuzi, bakunincilərə qariı cıxmıidı. 1876 ildə Vyanada həbs edilmiin, buraxıldıqdan sonra Umum- macarıstan Fəhlə Partiyasının ya radılmasında (1880) mitirak etmiil- di. 1889 ildən Parisdə yamaMbım, İkinci İnternasionalın ilk uc kon qresinin iptirakcısı olmusdur. Per- Laiez qəbiristanında dəfn olunmuil-

LiləninNn, xususi

FRANKO

lu: 1968 ilin martında cənazəsi Bu- dapetitə gətirilmitndir.

FRANKLAR (lat. Eqapsy, alm. Eqap- ke )—3 əcpnə Reyn cayı axarında ya- iamı qərbi german tayfaları qru- pu. Salica və ripuarlardan ibarət olan F. 5 əsrin əvvəllərində Qalli- yanı ppqal etmin, Frank dəvləti (5—9Ӱ9 əsrlər) yaratmıilar. Fransız- ların, vallonların, provanslıla- rın, hollandların, flamandların və b.-nın etnogenezində iitirak et- mətplər.

FRANKLİN (QqalkK ha) Bencamin (Veniamin) (17.1.1706, Boston — 17. 4.1790, Filadelfi :- “YALI yay— Amerika maa- || -

rifcisi, devlət xa: dimi, alim. Sənət- kar ailəsində do qulmutidur. Fəhlə olmunq, mətbəədə ipləmitidir. 1727 ildə Filadelfiya- da xususi mətbəə acmıpidır. F. P1i- mali Amerikada ilk kutləvi kitab: xananın (1731, Fi- Ee = ladelfiya), Amerika Fəlsəfə Cəmiy- yətinin (1743), Pensilvaniya un-tinin əsasını təpkil etmii Filadelfiya Akademiyasının (1751) təikilatcı- sı idi, PYimali Amerikada istiqla- liyyət uqrunda muharibə (1775—83) bailandıqdan sonra Bostona qayıt- mıpp, ABİT-ın İstiqlaliyyət bəyanna- məsinin hazırlanmasında (1776) iii- tirak etmindir. F.-in fəal iitira- kı ilə baqlanmın muttəfiqlik haq- qında Amerika—Fransa muqaviləsi (1778) və Versal sulh muqaviləsi (1783) ABPQ-ın mustəqilliyinin ta- nınmasında muhum rol oynamındır. F. ABPQ-ın 1787 il konstitusiyası- pın demokratiklətdirilməsi uqrun- da CIXIN1 etmiii, keləliyin lərvinə caqırmınidır.

F.-in əsas tədqiqat sahəsi fizika olmutidur. 1747—53 illərdə elektrik kahəsində təcrӱbələri F.-ə beyuk ipleh- rət qazandırmılidı. F.-in siyasi iq tisad elmi sahəsindəki xidmətləri də mpphurdur. Merkantilizm nəzəriyyəsi- nə rapılıbı cıxmındır. K, Marks onun xidmətlərini yuksək qiymətləndirərək gəstərmindir. ki, F. dəyərin təbiə-

1

tini bata dulmən ilk iqtisadcılar- dandır.

Əsəfiq İzor. iroili,, per. sanql,, AL, 1936,

Ədsq Raladovskin Mm. il, VB. Fraiklin, M.—L.. 1906, FRANKLİN (Eqapk Pay Con (16.4. 1786, Spilsbi, Linkolnimtir — 11.6, 1847, Kinq-Uilyam a.)—ingilis qutb təlqiqatcısı, dəniz zabiti. 1819—22

və 1825—27 illərdə PQimali Amerika- nın im. sahillərinin tədqiqi ilə məpqul olan ekspedisiyalara rəhbər- lik etmiidir. 1836 —43 illərdə Tas- maniyanın qubernatoru olmudur. 1845 ildə *Erebusə və 4 Terrorə gəmi- lərində PTimal-Qərb kecidini axtaran ekspedisiyaya bapicılıq etmiiidi. Ekspelisiyanın qalıqları 1857—59 illərlə F. L. Mak-Klintok tərəfin- lən Kinq-Uilyam a.-nda tapılmınd- dı. Alyaska və Kanadada burun, dar- lar, gərfəz və boqaz F.-in ipərəfinə adlandırılmındır.

FRANKLİNİZASİYA — elektriklə mualicə usulu, yuksək gərginlikli

601

sabit elektrik sahəsi ilə aparılır. B. Franklinin adınadır. F. yerli qan dəvranını yaxiılaqdırır, yuxu- nu normallatdırır, vegetativ sinir sisteminin fəaliyyətini tənzimləyir. Əsasən, sinir sisteminin funksional xəstəliklərində (miqren, yuxusuzluq- da və s.), dəri qappınmalarında, hi- pertoniyada, trofik yaraların mua- licəsində tətbiq edilir. Yaman ili,

qan, vərəm xəstəliklərində F.-dan istifadə etmək olmaz. FRANKOb İvan Yakovlevic (27.8.

1856, Naquyevici k. (indiki Lvov vil., Droqobıc r-nunun .

İvano-Frankovo k.) —28.5.1916,."15oB1— Ukrayna yazıcısı, alim, ictimai xa dim. Kənddə dəmir- ci ailəsində do- qulmutpdur. Droqo- bıc gimnaziyasını bitirmiil, 1875 il: də Lvov un-tinin fəlsəfə fakultə- sinə daxil olmuiq- dur. Genipt jur- . nalistlik və publisistlik fəaliyyəti gestərmii, inqilabi ideyaları, xalq- lar dostluqunu təblir etmiil, kle: rikalizmə və irticaya qarilı cıx- mhiadır. İnqilabi fəaliyyətinə gərə dəfələrlə tə”qib və həbs olunmuipt- dur. cZirvələrdən və duzənliklər- dənə (1887) adlı ilk pe”r toplusun- da inqilabi lirikanın kamil numu- nələrini yaratmındır. cSolrun yar- paqlark (1896), “Qəmli gunlərdəng (1900), eSemper tiros (1906) ure”p ku- tabları ilə Ukrayna poeziyasını Yeni məzmun və forma ilə zənginlətdir- mipdir. F.-nun nəsri realist Ukray- na ədəbiyyatında yeni mərhələdir: o, ədəbiyyata proletar inqilabı mevzu - su gətirmit, fəhlə və kəndlilərin sinfi mubarizəsini təsvir etmitdir fe Boa constrictor: (1878), eBopncnaBn KY-yp? (1881—82) nosecTməpi, eTapbi- iıqlıqə (1900) sosial-psixoloji ro- manı, “Oqurlanmınıt xopibəxtlik (1891) dramıy|. Uttaqlar ucun də Yaz- mıpdır. F. genip elmi fəaliyyət gəstərmit, Vyana və Xarkəv ADR nin doktoru secilmiidir. E. Marks və F. Engelsin əsərlərinə yaxından bələd olan F. estetik gerutilərində rus inqilabcı demokratlarının, rea- list rus ədəbiyyatı ən”ənələrinin da-

vamcılarından, sosialist realizmi- nin sələflərindəndir. Əsərləri SSRİ və dunya xalqları dillərinə

tərcӱmə edilmit, səhnələtdirilmiit, ekranlamidırılmıtdır. Adına vila- yət, ipəhər, un-t, teatr, gəmi, muka- fat və s. par. Doqulduru KƏHMNƏ, Lvov- da və Vankuverdə ( Kanada) xatirə mu- zeyləri yaradılmın, Kiyevdə, Lvovda, Vankuverdə abidəsi qoyulmutdur. Ana- lan olmasının 100 illik yubileyi Umumdunya Sulh PPurasının qərarı ilə qeyd edilmiidir.

Əsərləri: Secilmibi B.. 1941: Borislav gulur, B., ca Miron, B., 1976: Soc., t. 1—10, M., 1956—59: İzbr. soc., Kiev, 1983.

Əd.: Xəlilov P., SSRİ xalqları ədəbiyyatı, H. 1, nəir. 2, B., 1975, P,a o- xoveuko M. H., Vhnan €DpaHko, M.. 1981,

FRANKO (Eqapso), Franko Baa monde (Eqapso Vahaqpopde) Fran- sisko (4.12.1892, El-Ferrol—20.11.

əsərləri, 1958: Bala-

602

FRANKO

1975, Madrid)—İspaniya diktatoru. İspaniyanın Afrikadakı mustəmlə- kə mӱharibələrində iptirak etmiii- dir. 1936 ildə İspaniya resp.-na qar- ilı faiist qiyamı qaldırmıil, Al- maniya və İtaliyanın kəməyi ilə resp.-nı yıxdıqdan (1939) sonra isə əzunu İspaniya devlətinin əmurluk balicısı (kaudilyo) e”lan etmiidi. Eyni zamanda İspaniya falanqasının rəhbəri, Nazirlər TPurasının səd- ri (1973 ilə qədər), silahlı quvvələ- rin bata komandanı vəzifələrini tut- mupdu. 1947 ildə qəbul etdirdiyi və- rəsəlik haqqında qanuna əsasən İspa- niya cən”ənəyə uyqun olaraqkı krallıq eqlan olunsa da, F. əslində əmrunun axırınadək hakimiyyətdə qalmıstidı. FRANKO (ital. Eqapso, Hərfi mə”- nası—bopp) — dappıma muqaviləsində iplədilən termin: mal gəndərənin əm- təə dapınması xərclərinin bir his- səsini edəməsini bildirir. FRANKONİYA SULALƏSİ, Sa- li sulaləsi—Almaniya kralla- rı və *“Muqəddəs Roma imperiyası imperatorları sӱlaləsi |1024—11251. Numayəndələri: Konrad PP |1024—39|, Henrix 11 (1039—1056|, Henrix 1U 11056—1106), henpux V (1106—11251. QOPAHKOYPT (Frankfurt) — AHP-nə mahal. Oder cayı sahilindədir Sah. 7,2 min km?, Əh. 688,6 min (1978). İnz. M. Frankfurt-Oder it.-dir. F. aqrar- sənaye və əlkənin arır sənaye r-nla- rından biridir. Qara metallurgiya, kimya və neft-kimya, umumi və nəqliy- yat mapınqayırması, elektron, se- ment, yeyinti və yungul sənaye sahələri var. Ərazinin hissəsi mepələrlə ərtuludur. K.t, inkipaf etmitdir. FRANKFURT SULHU (1871) — Fransa — Prussiya muharibəsini (1870 —/1) öama catdırmısi sulh muqavilə- si. Əsas mӱddəaları mayın 10-da Frankfurt-Mayn (1.-ndə imzalanmıiti- dı. F.s.-nə gərə Fransa Elzas və Lo- taringiyanın :im.-i. hissəsini Alma- niyaya gӱzəttə gedir və 5 mlrd. frank məbləqində təzminat verməyi əhdəsi- nə getururdu. Təzminat ədənilənə- dək (1874 ilin martına qədər) alman qopunları Fransa ərazisində qalır- dı. F.s. Almaniya imperiyasını guc: ləndirdi və Almaniya— Fransa zid- diyYƏətlərinin daha da dərinləiməsi: nə səbəb oldu. F.s, ipərtləri Versal sulh muqaviləsi (1919) ilə lərv olun- mutdur.

FRANKFURT-MAYN (Eqapkbaq6 at Maypu—AFR-in Hessen ərazisində pəhər. Mayn cayının hər iki sahi- lində, onun Reynə tekulduyu yerin ya- xınlıqındadır. Muhum nəql. qovila- kı. Beynəlxalq aeroport (4Reyn-Maynə, AFR-də ən iri). Əlkənin muhum iq- tiqadi və mədəniyyət mərkəzi. Əh. 635 min (1977).

PTəhərin adı ilk dəfə 794 ilə aid sənədlərdə cəkilir. 10 əsrin əvvəl- lərinədək 1Pərqi Frank krallıqı- nın paytaxtı, 1372 ildən azad ipəhər idi. 1866 ildə Prussiyanın tabeli- YİNƏ gecmiiy, 19 əsrin sonundan Al- maniyanın iri sənaye mərkəzinə cev- rilmipdir. 1949 ildən AFR-in tər- kibindədir. F.-M. Reyn-Mayn sənaye aqlomerasiyasının mərkəzidir. Kimya, elektrotexnika, umumi mapınqayırma, DƏQİQ mexanika və optika sənayesi, ət- asanda əlvan metallurgiya sənaye sa-

ələri var. Hər il beynəlxalq yarmar- kalar kecirilir.

Orta əsr me”marlıqına aid coxlu abidə olan Kəhnə ipəhər 1943—45 il- lərdə demək olar, tamamilə darıdıl- mıpidı. 1950—60-cı illərdə yeni ya- iayıti məhəllələri salınmıpn, Hundur binalar tikilmitdir. Tarixi abidə- lərdən roman uslubundac Zalxov pfal tsız adlanan istehkamlı knyaz iqamət- gahı (12 əsr), “CaHKT-BapTonoMeyc ə qo- THK KH-TCƏCH (Tərp. 1250—16 əcp), €Pe- merə kompleksi (7 mustəqil binadan ibarət Haru: 15—18 əsrlər), “Dai evə (1464 ildən), “Duz eviz (təqr. 1600) və s. binalar bərpa edilmiit- dir. cFİ. Q. Farbenindustrim firması idarəsinin kgecmiit binası (1928—30), Maliyyə nazirliyinin binası (1959), PTəhər xəstəxanası (1960—64), Sərgi salonu (1964) və s. binalar 20 əsrin diqqətəlayiq tikililəridir.

.-M.-da un-t, pedaqoji və fəlsə- fə-ilahiyyat in-tları, ali incəsə- nət məktəbi, elmi-tədqiqat atom mər- kəzi, İ. V. Kore muzeyi və s. var. GPAHKOVPT-ÖAEP ” (Frankfurt an der Oder)— A/P-nə məhəp. Onep cayı sahilində port. Frankfurt mahalı- NIN İNZ.M. D.y. qoviaqı. Əh. 74 min (1977). 14 əsrdən PTərqi Avropa əlkə- ləri ilə muhum ticarət mərkəzidir. Yarımkeciricilər və yungkul konst- ruksiyalar z-dları, pambıq parca, metal e”malı, aqac e”malı, yeyinti sənayesi var. FRANK — HERTS TƏCRUBƏSİ — atomların diskret enerji səviyyələ- rinə malik olmasını subut edən təc- rubə. C. Frank və H. Herts aparmın- lar (1913). F.— H.t.-ndə civə buxarı ilə doldurulmut elektrovakuum boru- sundan istifadə olunur. Kezərdilmiii katoddan cıxan elektronlar katodla anod arasına verilmiiy gərginlik he- sabına suӱr”ətləndirilir. Muəyyən ki- netik enerjiyə malik olan bu elek: tronlar sur”ətləndirici sahə olmayan fəzaya dupqur və burada civə buxarı- nın atomları ilə toqqupqur. Kinetik enerjiləri kifayət qədər olan elek- tronlar anoda dorru hərəkət edir və dəvrədə cərəyan yaranır. Bu cərəyan, katodla anod arasındakı gərginliyin mӱəyyən qiymətində maks. qiymətə ca- tır. Beləliklə, atomun daxili ener- jisinin diskret dəyiiməsi subut olu-

nur.

FRANS (Eqapse) Anatol (təxəllusu: əsl adı və familiyası Anatol Fran- sua Tibo (Thyva ult) (16.4.1844, Tla- puc — 12.10.1924, Sen-Sir-sur- Luar) —fransız yazıcı - sı. Fransa akade- miyasının Y3BY (1896). Nobel muka- fatı laureatı (1921). F.-ın yara: dıcılıqı hHuma- nist səciyyə daı yır. c Silvestr Bonnarın cinayə- Fü = tiz (1881) romanında burjua cəmiyyəti nin insaniyyətə zidd mahiyyəti gestə rilmindir. * Korinf toyuq (1876) dra matik poemasında,“ Taisz (1890) roma- nında tərki duӱnyalıq rədd edilir, “Kralica Qaz ayaqı apxanası- (1892), 4“Cənab Jerom Kuanyarın mulahizələ- riz (1893) romanlarında, “Muasir ta. rixə (1897—1901) tetralogiyasında YuyHuy respublika devru satirik səp- kidə əks olunmutpdur. 90-cı illərdə

sosialistlərə yaxınlatmıp (F AR datp uzərindəv sosial-fəlsəfi romanı, 1905), Rusiyada 1905—07 illər inqila- bını mudafiə etmiidir (4Gəzəl əyyam- larag toplusu, 1906). “Pinqvinlər ada- sız (1908), “Mələklərin usyanız (1914) fantastik romanları, € Aznan- lar qədər hərisəı (1912) tarixi roma- nı, habelə FƏdəbi həyatə (c. 1—4, 1888—92), “Janna d”Arkın həyatı (1908) əsərləri, xatirələri var. Be" yuk Oktyabr sosialist inqilabını alqılilamınn, gənc Sovet resp.-sına qarilı Hərbi mudaxiləni qətiyyətlə pisləmit, əmrunun son illərində kom- munistlərə yaxınlaqimıtidır. M. Qor- ki, A. V. Lunacarski F.-ın yaradı - cılıqRını yuksək qiymətləndirmitlər.

Əsərləri: Allahlar qədər həris, B., 1932: Mələklərin usyanı, B., 1933: Krenkebil. Hekayələr, B., 1960: Sobr. soc., t. 1—8, M., 1957—60.

Əd. Pıxlı İ., XX əsr xarici ədəbiyyat tarixi, B., 1974: Frid C., Ana- tolı Frans ir ero nrema, M., 1975. Q)PAHC 1 (Franz1) (12.2.1768, (Dnopen- siya—2.3.1835, Vyana) — 1792 ildən Avstriya həkmdarı (1804 ildən im- peratoru), “Mӱqəddəs Roma imperiya- sıəjnın axırıncı imperatoru (P Frans adı ilə). Muqəddəs ipt iflqın təmpkilatcılarından olmupdur. Əl- kə daxilində (xususilə, 1815 ildən sonra) klerikal-feodal polis rejimi yaratmaqa sə/y gəstərmiidir. FRANS İOSİF | (QEqapq Yozerh) (18.8.1830, Vyana—21.11.1916, Vyana) — Avstriya imperatoru və Macarıs- tan kralı (1848 ildən). 1 F. İ. Avst- riyada və Macarıstanda 1848—49 il- lər inqilabını amansızlıqla yatı- raraq, elkədə mutləqiyyəti bərpa et- mipdi. Avstriya imperiyası əsasın- da Avstriya-Macarıstan dualist mo- narxiyasını yaratmıp (1867), Uclər ittifaqının (1882) təikilatcıla- rından olmutdur. Balkan əlkələri- nə qariqı ekspansionist siyasəti Bi- rinci dunya muharibəsinin batilan- masının əsas səbəblərindən idi. FRANS İbSİF TORPARI—1Pimal Buzlu okeanının Barens dənizində arxipelaq. RSFSR-in Arxangelsk vil.-nə daxildir. Sah. 16 134 km?, Təqr. 200 adadan ibarətdir. Arxipe- laq Z Hissəyə bəlunur. Adaların cox hissəsi qumdatmı, banu, anen- rOLİT və s.-dən taikil olunmusdur: buzlaqlarla (umumi sah. 13 735 km") ertuludur.

rktika iqliminə malikdir. Orta temp-r iyulda —1,2-dən —1,6-S-yədək, yanvarda təqr. —24"S-dir. İllik ya- qıntı 200—300 mm-dən 500—550 mm-ə catır. Adalarda 1000-ə qədər gəl və uz. 10—15 km olan bir necə cay var, F, İ. T. Arktika səhralar zonasım- dadır. PTibyə və mamırlar ustundur. Heyvanları aq ayı, ipimal tulkusu, nerpa, dəniz doviyanı, Qrenlandiya suitisi, morj, narval, aq delfin. Qulplardan: kicik qacarca, təmizci, kayra, cimər, ar qarayı və s. Aleksand- ra və Rudolf torpaqları a-rında qutb stansiyaları, Heys a.-nda E. T. Kren- kel ad. geofizika rəsədxanası (1957 ildən) var.

F.İ.T.-nı 1872 ildə Avstriya- Macarıstan ekspedisiyası kəif et- mi, Avstriya imperatoru 1 rans İosifin iqərəfinə adlandırılmıin-

Markin V. A.,

z | | Planetı ARnHoi nencu, .1.. 1981.

/10-

FRANSA

Ə PRESS , (France-Presse) —

ransa informasiya agentliyi. Mux- tar kommersiya mӱəssisəsidir. Havae Fransa mə”lumat agentliyinin (1835) varisi kimi 1944 ildə yaradılmıni: dır. Parisdədir. 155 əlkəyə fransız ingilis, ispan, portuqal, alman və ərəb dillərində informasiya gəndə- rir. Avropa Mətbuat Agentlikləri Birliyinin uzvudur. Bir cox əlkəni beynəlxalq informasiya ilə təchiz edən dunya agentliklərindəndir.

FRANSA (QEqapsey) Fransa Res- ny 6 n k k.acvı (Republique Française). Umumi mə”luӱmat. Qərbi Avropada devlət. PT.-dən Belcika, Luksemburq, AFR, İsvecrə, İtaliya, Monako, c.-dan İspaniya və Andorra ilə həm- sərhəddir. 1Pm.-da PLimal dənizi, Pa- de-Kale və La-Manti borazları, q.-də Atlantik okeanının Biskay kərfəzi, c.-da Aralıq dənizi ilə əhatələnir. Quru sərhədlərinin uz. 2800 km, də- niz sərhədlərinin uz. 2700 km-dir. Korsika a. və kicik sahilyanı ada- larla birlikdə sah. 551 min km" (Qərbi Avropada 1-ci yer). Əh. 54,/ mln. (1984, 1 yanvar). İnzibati cəhət- dən 95 departamentə bəlunur (37 tarixi əyalət bəlgusu də məvcuddur). Fransa tərkibinə bu departamentlərdən əlavə dənizailırı departamentlər — Qvade- lupa, Fransa Qvianası, Martinika, Reyunyon, Sen-Pyer və Mikelon a-rı, dənizaiırı ərazilər— Yeni Kaledo- niya, Fransa Polineziyası, Uollis və Futuna adaları və s, də daxil- dir. 1976 ildə Mayotta (indiki Ma- hore) adasına cxususi statusı veril- miidir. Paytaxtı Paris i.-dir. Dəvlət quruluiyu. F. resp.-dır. 1958 il Konstitusiyası quvvədədir (1962, 63, 1974, 1976 illərdə dəyiiyik- liklər edilib). Dəvlət bacısı əha- linin umumi birbaiqa secki əsasında 7 il muddətinə secdiyi prezidentdir. O, ba naziri və nazirləri parlament təsdiq etmədən tə”yin edir, Milli məclisi buraxmaq huququna malik- dir. Qanunverici hakimiyyəti iki pa- latadan ( Milli məclis və Senat) iba- ət parlament Həyata gecirir. İcra akimiyyəti prezidentə qə Nazirlər PQurasına (həkumət) məxsusdur. Təbiət. Ərazinin cox Hissəsi en- liyarpaqlı mepələr zonasındadır. C. kənarı Aralıq dənizi tipli sub- tropikdir. Sahilləri cox Yerdə al: caq, c.4i.-də Hundur və dikdir. Əra- zinin 2/3 Hissəsi hamar və təpəli dӱzənliklərdən ibarətdir. Ən beyuyu im.-da Paris hevzəsidir (PYimali Fransa ovalıqı). C.-q.--də Haronna ovalıqı (Akvitan hevzəsi), Rona ca- yı həvzəsində Rona ovalıqı, bunla- rın arasında isə geniipq Mərkəzi Fransa massivi (Hund. 1886 m-dək)

Yerlətir. C.-p.-də Qərbi Alp d-rı (Monblan d.—4807 m, Qərbi Avropada ən yuksək zirvə), bundan 1im.-da Yura daqları, c.-q.-də Pireney (Vinmal d., 3298 m) uzanır. Korsika a.-nın rel- yefi, əsasən, orta daqlıqdır (Hund. 2710 m-dək). F. ərazisinin cox hissə: si Hersin qırılıqlıqına aiddir. Faydalı qazıntıları: dəmir filizi, boksit, təbii qaz, dai komur, uran və s. Ərazinin cox yerində mulayim dəniz iqlimi ustundur. Aralıq dəni- zi sahilboyu, Rona ovalıqrının c.-u və Korsika a.-nda iqlim Aralıq dəni- zi tipli subtropikdir. Orta temp-r yanvar və fevralda dӱzənliklərdə və alcaq darlıqda 11.-DƏ və 1i1m.-11.-də

1—39Ş q.-də və c.-q.-də 5—7"S, c.-da 8 —10”C, iyul və avqustda duӱzənlik- lərdə iim.-da 16 —18“C, u.-r.-nə 20—

22”C, u.-na 23—24"C-nnp. Hannk )a- qıntı 500—1000 mm, daqlarda 2000— 2500 mm.Cay iqəbəkəsi sıxdır. Ən iri cayları: Luara, Rona, Sena, Haron- na, Reyn (orta axınının bir Hissə- si). Bunlardan coxu kanallarla bir- ləpdirilmitdir. Cenevrə gəlunun bir hissəsi F. ərazisindədir. Əra- zinin cox yerində qonur mepə torpaq- ları, c.-da qəhvəyi torpaqlar yayıl- mhpiidır: təqr. 2095 -i mepələrlə ər: tuludur. C.-da qariqa və makvis kol- luqları, seyrək mepələr ustundur. Alp d-rı və Pireney d-rında subalp və alp cəmənlikləri var. Heyvanları: vəhili pipik, tulku, maral, cuyur, cəldonuzu, sincab, yuksək daqlıqda kəpgər, qayakecisi və s. Coxlu quil var. 3 mindən cox qorunan ərazi təii- kil edilmiiydir. Qoruqların, Yaxud milli parkların coxu daqlardadır.

Əhali. Əhalinin 9096-dən coxu fransızlardır (1982). PQ.-də elzas- lılar və lotaringiyalılar (təqr. 1,4 mln.), (i1m.-q.-də bretonlar (1,25 mln.), 1im.-“i1.-də flamandlar (300 min), c.- q.-də katalonlar (250 min), basklar (140 min), Korsika a.-nda korsikalı- lar (280 min), iri ipəhərlərdə yəhu- dilər (500 minə yaxın) də yapayır. İtalyanlar, portuqallar, ispanlar, polyaklar və 6. xalqlar təqr. 4 mln.- dır. Rəsmi dil fransız dilidir. Dindarların əksəriyyəti katolikdir) əhalinin təqr. 1095 -i ateistdir. Orta illik artımı 3,196 (1976), orta sıx- lıq1km -də təqr. 98,5 nəfərdir (1984): sənaye—urbanizasiya zonasında (Pa- ris r-nunda) 300, daqlarda və az məh- suldar torpaqlarda təqr. 20 nəfərdir. İpiləyən əhalinin (22,2 mln. nəfər) təqr. 8096 -i muzdlu əməklə məiquldur) 1196-i g.t., mepə təsərrufatı və ba- lıqcılıqda, 37,496-i sənaye və tikin- tidə calınır. İiisizlərin sayı təqr. Z mln. nəfərdir (198 ). Əhalinin 7092 -i pəhərlərdə yapayır (1979). Əsas iəhərləri: Paris—təqr. 11 mln. (ət- rafı ilə birlikdə, 198 ), Lion—1,4 mln., Lill—1,1 mln., Marsel—1 mln. Kot-d”Azyur—787 min, Bordo—735 min (1975). Parisin urbanizasiyasını dəv- lət nizamlayır, baiqa ipəhərlərin (Lion, Marsel, Lill, Bordo, Nant, Tuluza, Nansi-Mets, Strasbur) inki- iafı stimullaidırılır. Kənd Yer- ləri ucun kicik kəndlər və xutorlar xarakterikdir.

Tarixi ocerx. F. ərazisi bəiyər inkitafının erkən ocaqlarından biridir. E.ə. 1-ci minilliyin axırı ucun F. ərazisinin beyuk əksəriyyəti kelt tayfaları, c.-q.-i iberlər, c.-i1.-i

isə liqurlar tərəfindən məskunlaii- mıtdı. Aralıq dənizi sahili boyun- ca finikiyalıların və yunanların koloniyaları məpcud idi. E.ə. 2 əsrin sonunda Roma ipqalları baiylandı. Yuli Sezarın yurutiləri (e.ə. 58—51 illər) nəticəsində Qalliya Roma imperiyasının tərkibinə qatıldı. Xalqların boyuk kocu zamanı F, əra- zisini german tayfaları (franklar, burqundlar, vestqotlar) tutdular. La- kin sonradan onlar tədricən yerli əha- li ilə qaynayıb-qarıtdılar, F, əra- zisi 6 əsrin ortalarında Frank dəv- lətinə daxil idi. Karolinqlər imperi- yasının suqutu nəticəsində 843 ildə Qərbi Frank dəvləti yarandı: həmin vaxtdan F. mustəqil dəvlətdir. 10 əsrdən əlkə annanmara baitladı. 10—11 əsrlərdə F.-da feodal munasi- bətlərinin formalaiqması baia cat- dı. İki əsas sinif—feodallar və təhkimli kəndlilər meydana gəldi. Məhsuldar qӱvvələrin sur”ətli in- kipafı sənətkarlırın, ticarətin və iəhərlərin yuksəliinə səbəb oldu. Sosial-iqtisadi həyatdakı dəyitik- liklər 12—14 əsrlərdə feodal daqı- nIqQLIRININ LƏRVİ ucun PETER zəmin yaratdı. Yӱzillik muharibə (1337 —1453) F.-nın inkipafını ol- duqca ləngitdi. Xalq kӱtlələrinin maddi vəziyyətinin pisləiməsi kənd- lilərin və ipəhər yoxsullarının us- yanına səbəb oldu. Muharibədəki mu- vəffəqiyyətsizlik və ingilis qopun- larının F. torpaqlarını ital et- məsi əlkədə vətənpərvərlik hərəka- tının geniilənməsinə səbəb oldu. Janna Ə”Ark baida olmaqla fransız qopunları bir sıra parlaq qələbə qaza- naraq muharibənin gedipində F.-nın xeyrinə əsaslı dənuii yaratdılar.

15 əsrin axırlarında kapitalist ukladının rupeymləri meydana gəldi, mərkəzi hakimiyyət gucləndi. Bur- qundiya muharibələrindəki (1474—77) qələbələr, Pikardiya, Provans, za tan ərazilərinin geri alınması 0O.- nın birləidirilməsini, əsasən, ba- ına catdırdı. 16 əsrin 2-ci yarısın- da əlkəni burumuiy dərin sosial-iq- tisadi behran vətəndai muharibəsinə gətirib cıxardı |bax Fransada di- ni muharibələr (1559—94)|. 16—17 əsrlərin ayrıcında F. iqtisadi Yuk- səliiə qədəm qoydu. 16 əsrdə elkədə mutləq monarxiya idarə usulu bərqərar oldu. F. kralları Avropada hekemon- luq ustundə mӱharibələrə bapladılar (bax İtaliya mӱharibələri (1494— 1559), Otuzillik muharibə (1618—48) və s... Nəticədə F. ərazisini xeyli geniiləndirdi və Avropada məvqeyini məhkəmləndirdi. F. ticarət kapitalı Hindistana, Amerikaya, Aralıq də- nizi Həvzəsi elkələrinə yol acdı. İs- paniya irsi uqrunda muharibədə və Yeddiillik muharibədə (1756—63) F.- nın məqlubiyyəti gestərdi ki, artıq mutləqiyyət elkəni idarə etmək HTTH- darında deyildir. Yenicə siyasi hə- yata qədəm qoymuti və iqtisadi cəhət- dən məhkəmlənməkdə olan burjuazi- ya bundan istifadə edərək kralın muӱtT- ləq hakimiyyətinə və feodal munasi- bətlərinin qalıqlarına qaritı muçba- rizəyə qalxdı.

1789 il iyulun 14-də Parisdə bali vermit usyan Boyuk Fransa inqila- bının baqilanqıcı oldu. Feodal mut- ləqiyyət rejiminin iflası və inqi- labın qələbəsi Birinci resp.-nın qu-

604

FRANSA

ok kə id . N "ə i HA

cs". ə

— | 2. 774. “Mux

Nim təhəri yaxınlıqında Pon-du-Qar akveduku ey də adlanır). E.əD1 əsrin sonu—Q əsrin əppəli,

rulması və F.-da kapitalist munasi- bətlərinin bərqərar olması ilə nəti- cələndi. Lakin irtica tezliklə in- qilab ӱzərinə hucuma kecdi. Əksin- qilabi termidor cevriliti (1794, 22 iyul) nəticəsində hakimiyyəti ələ al- mı iri burjuaziya demokratik azad- lıqları boqmaqa bailadı. Termidor konventi (1794—95) və Direktoriya (1795—99) rejimlərindən sonra əlkə- də Napoleon Bonapartın (bax Napo- leon Q) diktaturası quruldu. Napole- on mӱh ribələri (1799—1815) nəticə- sində F.-nın sərhədləri geniiləndi, Avropada ondan asılı bir sıra dəv: lət yarandı. 1 Napoleonun siyasəti məzlum xalqların milli azadlıq hərə- katını gӱcləndirdi. Rusiyaya qariqı qəsbkar muharibədəki (1812) məqlu- biyyət Qərbi Avropanın Napoleon zul- mundən xilas olmasının baiylanrı- cını qoydu. 1 Napoleon hakimiyyət- dən gənar edildikdən (1814, 6 aprel) sonra F.-da Burbonlar monarxiyası bərpa olundu. Lakin əelkədə vəziyyətin qeyri-sabitliyindən istifadə edən 1 Napoleon yenidən qısa mӱddətə haki- miyyəti ələ gecirə bildi (bax Yuz gun). Vaterloo yaxınlıqındakı məqlubiy- yətdən (1815, 18 iyun) sonra isə Yeni- dən hakimiyyətdən kənar edilərək Elba a.-na surgun olundu. Avropa monarx- larının kəməyinə arxalanan Burbon- ların burjua inqilabının nailiyyət- lərini ləqv etməyə yenəldilmiin cəhd- ləri 1830 ilin iyulunda yeni inqila- ba səbəb ollu, Burbonlar sulaləsinin həkmranlıqı devrildi. Maliyyə bur- juaziyası ilə baqlı Orleanlı Lui Filipp kral e”lan olundu |bax İyul inqilabı (1830)|. Zəhmətkeilərin so- sial və siyasi zulmu daha da gӱcləndi. İlk dəfə olaraq proletariatın mӱstəqil siyasi quvvə kimi cıxıiy et- diyi 1848 il burjua inqilabı (fev- ral-may) nəticəsində F. resp. elan olundu (bax İkinci respublika). Lakin fəhlə Hərəkatının zəifliyi uzundən burjuaziya tezliklə haki- MİYYƏTİ ələ gecirərək inqilabı boqdu. 1851 ilin dekabrında isə Lui Napo- leon Bonapart (bax Napoleon PQ) dəv- lət cevrilipi edərək əlkədə dikta- tura yaratdı. Burjuaziya ilə pro- letariat arasında sinfi fərqlərin dərinlətməsi F.-da sosial-siyasi və zZiYYƏTİ kəskinləipdirdi. P1 Napoleo- nun avanturist xarici siyasət xətti inqilabi partlayıtnı sur”ətləndirdi.

ə SU ƏN

Fransa —Prussiya mӱharibəsindəki (1870—71) biabır: cı məqlubiyyət 1P Napoleonun tam iflası ilə nəticə- ləndi. Sedan yaxın- lıqında FƏ, qopun:- napbiHbiH 111 Hano leonla birgə əsir alınması inqilab ucun bir təkan ol- du. 1870 il sentya- brın 4-də imperiya devrildi. F.-da resp. e”lan olundu. Lakin hakimiyyəti ələ kecirən burjua- ziya kutlələrin in- qilabi fəallıqın- dan qorxaraq təs- LİMCİLİK yolu tut- du və alman qopun- larının keməyi ilə inqilabi Hərəkatı boqmaqa cəhd gəs- tərdi. Buna cavab olaraq martın 18-də Parisdə umumxalq usyanı bati qaldır- dı, dunyada ilk proletar diktaturası devləti yarandı |bax Paris Kommunası (14İ)|. Lakin burjuaziya alman mu- daxiləcilərinin kəməyi ilə kommuna nı qan icində boqdu. F.-da bərqərar olan burjua Ucuncu respublika heku- məti kapitalın məvqeyini məhkəmlən- dirmək məqsədi ilə qəsbkar muharibə- lərə batpladı. Avropada hərbi qariı- durma yenidən gӱcləndi. Bir-birinə dulimən iki təcavuzkar Hərbi siyasi ittifaq yarandı (Antanta və Uclər ittifaqı). Birinci dunya muhari- bəsində Antanta tərəfində cıxıp1 edən F. qopunları ucun Qərb cəbhə- sindəki ilk deyilər muvəffətiy- yətsiz oldu. Lakin rus qopunlarının PQərqi Prussiyaya hucumu F. ordusu- na alman qopunlarının qarpısını almaq imkanı verdi. Muharibə F.- nın xeyrinə qurtardı. Versal sulh muqapiləsinə (1919) əsasən F. Elza: və Lotaringiyanı geri aldı, ezunun mӱstəmləkə ərazilərini xeyli genii- ləndirdi. Bununla belə muharibə F.- nı olduqca zəiflətdi. Bir vaxtlar dunyanın cbankirix Hesab olunan F. ABİQ və İngiltərəyə kulli miqdar borclu qalmıqidı.

F. həkuməti Boyuk Oktyabr sosia-: list inqilabını dutməncəsinə qar- iıladı, antisovet hərbi mudaxilədə fəal iptirak etməyə baliladı. Lakin xalq kutlələrinin təzyiqi altında F. 1919 ildə Sovet Rusiyasına qaripı birbaia Hərbi mulaxilədən imtina etməyə məcbur ollu Qbax Fransanın Qara dəniz donanmasında usyan (1919)). F.-da fəhlə hərəkatının inqilabi: lapməsi gӱcləndi. 1920 ildə Fransa Kommunist Partiyası (FKP) yarandı. 1929—33 illərin dunya iqtisadi bəh- ranı F. iqtisadiyyatına aqır tə sir gəstərli. Sinfi mubarizə geniiylən- di. FKP-nin təiqəbbusu ilə yaradıl- mıpp Xalq cəbhəsi (1935) 1936 ilin ap- rel-may seckilərində qalib gələrək Həkumət təipkil etmək imkanı qazan- dı. Xalq cəbhəsi həkuməti gutlələ- rin xeyrinə bə”zi sosial-iqtisadi is- lahatlar kecirdi. Lakin irtica tez- liklə Xalq cəbhəsini parcalamaqa nail oldu. F. həkuməti zəhmətkei- lərin nailiyyətlərini TƏFB etmək, faist Almaniyasını Sovet dəvlə- tinə qariqı təcavuzə iyirniklətidir-

I

(Tap gorpu-

mək xətti gəturdu (Munxen saziii (1938) və s.Y. Muharibə təhlӱkəsinin artmasına baxmayaraq F.-nın hakim dairələri Sovet həkumətinin Avro- pada kollektiv təhlӱkəsizlik siste- mi yaratmaq təklifini rədd etdilər və İngiltərə həkuməti ilə birgə Mos- kva danımıqlarını (1939) pozdular. Fatist Almaniyasının Polipaya .Hu- cumundan sonra F. ona muharibə e”lan etsə də, Polpaya yardım məqsədi ilə Hec bir fəal hərbi tədbir gərmədi, fransız qopunları sərhəddə passiv mudafiə məvqeyi tutmaqla kifayətlən- dilər. F. heKyMƏTHHHH faitist TƏ- cavuzunu əzundən yayındırmaq sə Y- ləri bopa cıxdı. 1940 il mayın 10-da alman qopunları F.-Ya soxuldu. İyu- nun 10-da İtaliya da F.-ya Saral MY- haribəyə qopquldu. İyunun 16-da haki- miyyətə gəlmii təslimci A. F. Peten həkuməti alman-faiist komandanlı- qından barınıq istədi. İyunun 22-də Almaniya, iyunun 24-də İtaliya ilə imzalanmıiq barıiqıqa əsasən F. əra: zisinin 2.3- i ipqal olundu. Qalan ərazidə təpkil olunmuiq “V ipi həku- məti də əslində Almaniyalan asılı vəziyyətə dulidu. 1942 ilin noyabrın- da almanlar həmin ərazini də iplqal etdilər. Alman-fatist gunlərindən FKP bada fransız vətənpərvərləri hərəkatına qopuldular. Muqavimət hərəkatında fatist həbs duiərgə- lərindən qacmın sovet hərbi əsirlə- ri, o cumlədən azərb.-lar da fəal titirak edirdi (bax Rodez antifa- iist təaakilatıu. Londonda İParl de Qollun baicılıq etdiyi cAzad Fransaq (1942 ilin iyulundan 4 Do- yutimən Fransaz) təakilatı vətənpər- vər quvvələri əz ətrafına topladı. 1941 il sentyabrın 24-də muhacirətdə F. Hekumətinin əzəyini təlgil edən Fransa Milli Komitəsi (FMK) ya- radıldı. 1941 il sentyabrın 26-da Sovet hHəkuməti de Qollu butun azad

iptqalının ilk olmaqla

Muqavimət

fransızların rəhbəri kimi tanıdı- qını bildirdi. 1942 ilin axırla-

rındla SSRİ-yə gəlmin fransız təy- yarəciləri qrupu sovet-alman cəbhə- sinə gedən deyçiilərdə iitirak etmə- yə baplladı (bax cNormandiya-Ne- manu). Əlkə daxilində Muqavimət hə- rəgatı ipqalcılara qarı azadlıq muharibəsinə cevrildi. 1943 ilin iyu- nunda Fransa Millc Azadlıq Komi- təsinin (FMAK) yaradıldıqı elan olundu. SSRİ, ABİ1 və B. Britani- yanın rəsmən tanıdıqları FMAK 1944 il iyunun 2-də F.-nın mӱvəqqəti həkumətinə cevrildi. Sovet-alman cəbhəsində vermaxtın əsas quvvələ- rinin darmadaqın edilməsi NIN azad edilməsi ucun əlveriili zəmin Yaratdı. 1944 il iyunun 6-da MYTTƏ- fiq qopunları Normandiyaya cıxa- rıllı (bax Normandiya desant əmə- liyyatı (1244)|. Parisin azad edil- məsi və Mӱvəqqəti hekumətin əz fəa- liyyətini F.-ya kecirməsi fransız vətənpərzərlərinin silahlı mubari- zəsinin zirvəsi oldu |bax Paris us- yanı (1944)|. 1944 il dekabrın 10-da Moskvada mӱttəfiqlik və qartpılıq-

lı yardım barədə Sovet—F. muqavi- ləsi imzalandı. Muharibədən sonra xalq kutləl3-

ri bir sıra mӱtərəqqi sosial tədbir- lərin həyata gecirilməsinə nail oldu- lar. 1946 il dekabrın 24-də, Dərduncu

FRANSA

605

— —— —“ ӦƏO KM. ə

respublikanın (1946—58) batlanqı- cını qoymuiy Yeni konstitusiya quvvə-

“Ək . iə” “ 5.”

Verdendə Birinci hə İkinci Dunya mu- haribəsi qurbanlarına abidə,

yə mindi. Əlkədə baiq verən demokra- tik dəyitikliklərdə muharibədən son- rakı ilk hekumətlərin tərkibinə da- xil olmupl Muqavimət hərəkatı sol partiyalarının və birinci nəvbədə

P numayəndələrinin muhum rolu oldu. Lakin demokratik hərəkatın ge - niplənməsindən qorxuya duqpən bur- juaziya 1947 ildə ABPT-ın imperia- list dairələrinin qəyyumluqunu qəbul etdi (bax Marıall planı). Daxili və xarici irticanın təzyiqi altında 1947 ilin mayında kommunistlər hekumətin tərkibindən cıxarıldı- = 1949 ildə isə F. təcavuzkar NATO blokuna daxil oldu. Mustəm- ləkələri zorla əldə saxlamaq cəhd- ləri (Misir, Əlcəzair və Hind-Cində aparılan mӱharibələr) Dərdӱncu res- publikanın behranına səbə oldu. 1958 iliyunun 1-də hakimiyyətə gəl- mip de Qoll həkumətinin ipləyib ha- zırladıqı yeni konstitusiya FR,-da Bepinci respublikanın bərqərar ol- duqunu e”lan etdi. Yeni hekumət in- hisarların mənafeyinə xidmət etsə də, məvcud beynəlxalq pəraiti nəzərə alaraq mustəqil xarici siyasət Yerit- mək xətti geturdu. F. Afrikadakı bir sıra mustəmləkələrə mӱstəqillik verdi, 1966 ildə isə NATO-nun hərbi tipkilatından cıxaraq əz ərazisin- dəki Amerika hərbi bazalarını ləqv etdi. Bununla belə, F. əzunun strate: ji və taktiki nuvə qӱvvələrini Yarat- maq xəttini davam etdirərək Nuvə silahı sınaqlarının qadaqran olunma- sına dair muqaviləni (1963), Nuvə si- lahının yayılmamasına dair muqa- viləni (1968) imzalamaqdan imtina etdi. 1959—68 illərdə iqtisadi və- ziyyətin yaxitılaqtmasına baxmayaraq, F.-da sinfi ziddiyyətlər kəskinləi- di, əlkəni sosial-siyasi bəhran bu-

PYAY. 2 es 1969 ildə de Qoll iste - fa verməyə məcbur oldu. Yeni prezi- dent k Pompidu de Qoll həkuməti- nin siyasi xəttinə sadiq qaldı. Onun əlumundən sonra prezident secilən V. Jiskar d”Esten əlkədə siyasi və- ziyyəti nizama salmaq ucun bir sıra tədbir Həyata gecirsə də, butəvlukdə sinfi ziddiyyətləri aradan qaldıra bilmədi. Xarici siyasət sahəsində AB1P-la mӱnasibətləri məhkəmləndir- mək və NATO ilə əməkdaitlırı ge- nipləndirmək meyli gӱcləndi.

1981 ildə hakimiyyətə kecmiin so- sialist F. Mitteran həkumətinin mil- lilmaidirmə tədbirləri irtica quvvə- lərinin kəskin muqavimətinə rast gəl- di. Saqların təzyiqi altında yeni he- KYMƏT seckiqabaqı və dlərini unuda-

raq daxili və xarici siyasət sahəsində sərt mevqe gəturdu: bu isə əlkədə ii1- sizlərin sayının artmasına, geniti xalq kӱtlələrinin həyat səviyyəsinin aqpaqı duӱtməsinə, istehsalın məhdud-

ac. lapdırılmasına səbəb oldu. Afrika:

da (əsasən, Cadda) Hərbi mudaxilə de- mokratik quvvələrin sosialist ibarə- lərlə maskalanmıt Mitteran həkumə- tinə inamını zəiflətdi. 1984 ilin iyulunda ba nazir tə”yin olunan L. Fabiusun e”lan etdiyi xalqa zidd ciq- tisadiyyatın modernləndirilməsinsi- yasəti sol quvvələrin kəskin e”tira- zına səbəb oldu. Nəticədə FKP hə- kumətdə iptirakdan imtina etdi (1981 il seckilərindən sonra FKP:- nin 4 numayəndəsi Həkumət tərkibinə daxil edilmitdi). Sezdə de Qoll xət- tinə sadiq qaldıqrını bildirməsinə baxmayaraq F. Mitteran həkuməti NATO-nun siyasi doktrinasına daha cox meyl gestərir. ABPQT-ın orta mən: zilli raketlərinin Qərbi Avropada yerlətdirilməsinə haqq qazandırıl:

ması və s. buna subutdur.

Parisin fatist ipealcılarından azad olunmasının 40 illiyinə həsr edilmiini numayiit,

Bununla belə, Sovet—F. munasi- bətlərinin inkipafı və məhkəmlən- dirilməsi F.-nın xarici siyasətin- də muhum yer tutmaqdadır. 1984 il iyu- nun 20—23-də F. Mitteranın SSRİ- yə səfəri və onun Sovet rəhbərləri ilə apardıqı danhipıqlar bunu bir daha təsdiq etdi, De Qoll tərəfindən əzulu qoyulmuii bu siyasi xəttə uyqun olaraq 1974—84 illərdə iki dəvlət arasında bir sıra muhum sənəd im- zalanmınidır. F. sosializm birliyi nə daxil olan əlkələr ilə də bir cox sahələrdə əməkdmilıqı davam etdir məkdədir.

F.-nın Bordo pt. ilə Bakı qar: (1979). 1973

Azərb.SSR-də F. mədəniyyət və incə- sənət gunləri, 1984 ildə isə F.-da Azərb.SSR timsalında SSRİ gunləri kecirilmindir.

Siyasi partiyalar, həmkarlar it- tifaqları və digər ictimai təiyki- latlar. Ən mӱhӱmləri: Respubli- kanı Mudafiə Birliyi (RMB)—burjua partiyasıdır. 1958 ildə “Yeni respublika uqrunda itti- faqə adı ilə de Qoll tərəfdarları- nın qruplaiması kimi yaradılmıid- dır, sədri J. PQirakdır, Respu 6- likacılar Partiyası (RP) —1977 ildə yaradılmıldır(: M u s- təqillərin və Kəndlilə- rin Milli Mərkəzi (MKMM) —1949 ildə Yaradılmıntidır, sənaye- ciləri və iri torpaq sahiblərini bir- ləidirirr Radikalların və Radikal-Sosialistlərin Respublikacılar Parti- yası (RRSRP)—burjua partiyası- dır, 1869 ildə yaradılmıtdır. S o - sial-Demokrat Mərkəzi (SDM)—burjua sar mərkəz partiyası, 1979 ildə təptkil olunub: 1978 ildən RP,RRSRPvəSDMFransız De- mokratiyası Uqrunda İt- tifaqda (FDİ) birləpqmizlər. Fransa Kommunist Partiyası: Fran- sa Sosialist Partiyası.

Umuməmək Konfedera- siyası — təqr. :1,9 mln.-dan artıq uzvu var (1984). Umumdunya Həmkar- lar İttifaqları Federasiyasına da: xildir, Fransa Demokratik Əmək Konfederasiyası—1,15 mln. uzvu var (1984). F.-—-SSRİ cəmiyyəti—1943 il- nə yaradılmındır və s,

İqtisadi-coqrafi ocerk. F. is- tehsal və kapitalın yuksək dərəcədə təmərkӱzlətdiyi yuksək inkipaf et- miiy sənaye-aqrar əlkəsidir. Kapita- list əlkələri arasında sənaye isteh- salının Həcminə (6,196, 1981), xa- rici ticarət dəvriyyəsinə, qızıl eh- tiyatına gərə 4-cu yeri, əmtəəlik k.t. məhsulları istehsalının həcminə gərə isə ilk Yerlərdən birini tutur. İqtisadiyyatında dəvlət-inhisarcı kapitalizm Yӱksək dərəcadə inkipaf etmipdir. İqtisadiyyatın 1/3-indən coxu dəvlət bəlməsinə aiddir. Kəmur, qaz, atom sənayesi, elektrik st.-ları- nın coxu, mapınqayırma (o cӱmlədən aviasiya və avtomobil), kimya və hər- bi muəssisələrin bir hissəsi, d.)., qismən hava nəql., həmcinin rabitə mӱəssisələri milliləidirilmitdir. Buna baxmayaraq əlkənin iqtisadiyya- tında 25—30 iri maliyyə və sənaye qru-

ildə pu həlledici rol oynayır. F.-nın “R. əy sa əm əə "Paz ə Ak, I HTTHC anı) yatı na xarici "ən ət — = Kapitalın (ilk nəvbədə

Pompe iiəhərindəki 5 “ ə i R lələrin iidən cıxarılması əleyhinə etiraz tə tili.

metallurgiya kombinatında

"yazı ABİL, AFR, İsvecrə) 6e- yuk tə”siri var. İstehsa- lın kapitalist usulu F. iqtisadiyyatı inkipafı:

nın sabitliyini tə”min etmir. Umumi milli məhsu

lun 215-yə qədərini sənaye verir. F. yanacaq-energe- tika ehtiyatları ilə ki- fayət qədər tə”min olun- mamındır. Əlkədə ilə dilən yanacaqın (o cӱmlə dən neft)3/4-u idxaledi- lir. Neft, əsasən, Yaxın PQTərqdən, qazın isə yarı- dan coxu Əlcəzair, Nider-

fəh-

606

FRANSA

land və SSRİ-dən alınır. F. ərazi- sində cıxarılan neftin və qazın miq- darı cox azdır. Neft e”malı muəssisə- lərinin umumi gucu 189,8 mln. 7-dur (1984). Energetika balansında kəmurun (da kemur, qonur kəmur) xususi cəki- si ataqı dupqur, hasilatı azalır. Elektrik enerjisinin 4896 -ini İES- lər, 26296-ini SES-lər, 3996 -ini AES- lər verir (1983). Dəniz qabarmaları- nın enerjisi ilə ipləyən elektrik st. da var. Elektrik st.-larının umumi gucu 84 mln. ket-dır (1983). Atom sə- nayesinin əlkə daxilində xammal baza- sı var. F. uran istehsalına gərə Qər- bi Avropada 1-ci yerdədir. Atom səna- yesinin əsas mərkəzləri Pyerlat və Markul iyəhərləridir. Qara və əlvan metallurgiya muəssisələri, əsasən, gə- tirmə xammalla ipləyir. F. sink və mis istehsalına gərə Avropada 1-ci, nikel istehsalına gerə dunyada 2-ci yerdədir. Mapınqayırmada nəql. ma- plınqayırması və umumi maptınqayır- ma sahələri inkitpaf etmitdir. . avtomobil (təqr. yarısı ixrac edi- lir) istehsalına gərə Xӱnyada 4-cu, aviaraket texnikası istehsalına gə- rə kapitalist əlkələri arasında 2—3- cu yerdədir. F. muxtəlif tipli Hər- bi və mulki təyyarələr, muhərriklər, raket və kosmik texnika, Yerin sun”i peykləri və s. istehsal və ixrac edir. F. silah və hərbi texnika ixracına gərə dunyada ABPT-dan sonra 2-ci yer- dədir. Mapınqayırmada dəzgahqayır- ma, dəmirci-pres avadanlıqrı, gəmi, lokomotiv, dizel, elektrotexnika və elektronika aparatları, rabitə Ba- sitələri və s. istehsalı da muhum Yer tutur. KimYa sənayesi, xususilə neft- kimya sənayesi sur”ətlə inkipaf et- dirilir. Əlkənin iqtisadiyyatında ən”ənəvi toxuculuq (dunya istehsalı- nın təqr. 597 -i9, tikip sahələri, ayaq- qabı, bəzək və zinət ətyaları isteh- salı beyuk əhəmiyyətə malikdir. Ye- yinti sənayesi coxsahəlidir (sud, ət, ipərab və s.). F. klassik pərabcılıq (PPampan, Burqundiya və Kaqor ipərab- ları, konyak, likər və s. istehsalı) əlkəsidir.

K.t.-nda xırda və orta təsərrufat-

ların sayca cox olmasına baxmayaraq, iri kapiqalist mӱəssisələri hakic məvqe tutur (xırda təsərrufatlar iflasa uqrayır). Ərazinin təqr. 2/3- si k.t.-na yararlıdır. Heyvandarlı- qın inkitpafı ilə əlaqədar əkin sahə- ləri azaldılır. K.t. məhsulları də- Yərinin yarıdan coxunu heyvandarlıq verir. Əsas bitki buqdadır. Rona ca- yı deltasında cəltik əkilir. Kartof ərzaq kimi az istifadə olunduqundan əz əhəmiyyətini itirir. F. uzum yı- qımına (1979 ildə 13,3 mln. m) Kəpə dunyada ilk yerlərdən birini tutur. Əsasən, texniki uzum sortları yetipt- dirilir. 1983 ildə 69 mln. hl uzum iərabı istehsal edilmipdir. Alma, armud, paftalı, zeytun, Korsika a.- nda sitrus meyvələri və s. yetitidiri- lir. Tərəvəzcilik hər yerdə inkiyta etmipdir. F. Avropada sud (1983 il- də 262 mln, Hl sud saqılmıtdır) is- tehsalına gərə -ci, ət (1,9 mln. t Mal əti, 1,7 mln. tp donuz əti) isteh- salına gərə AFR-dən sonra 2-ci yer- dədir. 23,7 mln. qaramal, 13 mln. qoyun, 11,2 mln. donuz var (1983). Tym- culuq inkipaf etmitpdir. Melpə tə- sərrufatı var. Balıq (əsasən, Atlan- TİK okeanında), stridiya (dunya ovu-

Muhum sənaye məhsulları istehsalı.

Məhsul nəvu 1937 | 1950 | 1960 | 1970 səv 1983 Elektrik enerjisi, mlrd. kat saat 21.1 34.6 75.1 146,8 | 246,0| 281,3 Vam KeMYD, MAH. m 44,3 50,8 56, () 37,4 18,1 16.8 Neft, mli. tp. 0, 1 0, 1 2,0 2,3 1,4 2,4 Hedr e"Manbi, MHMH. m 6,2 14,5 32.3 102.5| 114,0 | 76,3 Təbii qaz, mlrd. m? — 0,2 4,2 10.0İ 10,8 9,4 Dəmir filizi, mln. ?t 37,8 30,0 67,0 57,4 28.8: 15,7 Boksit, mln. t 0,7 0,8 2,0 3.0 1,9 1,8 Huqun, mln. ?t 7,9 7.8 14,7 19,2 19,2 13,8 Polad, mln. ?t 7,9 8.7 17,3 23,8 22. 17,5 Aluminium (ilkin), min ot 35 61 235 381 301.2) 360 Avtomobillər. min ədəd 201 358 1369 2750 | 3979 |3541,9 O cumlədən minik apto- mobili 177 258 1135 2458 3487 |3228,1 Kənd təsərrufatı traktor- ları, min ədəd 1,8* 14,2 63,4 68,8 38,4 38,5 Ticarət gəmiləri (suya sa- lınan), min brulto re- gistr ”? 27 181 594 960 328 | 196.6 Superfosfat, min t 1335 1650** 1261 1220 907 | 668 Sulfat turiusu, min t 1272 1215 2046 3682 | 4956 |4306, 5 . Plastik kӱtlə, min ?t 10 347 695 1520 | 2950 |3613 Sement, mln. 4, 7,4 14,3 28.8) 28 24,5 Pambıq parca, min ?p 183* 192 233 197 137 | 121,5 Yun parca, min ?p 79,8 80 72,1 63, 7 59,3 44,8 Sintetik lif, min t — 1,7 45 180 204 | 229,3

ak m ə=-—dnnn === —= ıe-lqeətləkətnkən kk — “—--z —————————— ,— — — — —-“.“-“—— ———

“ 1938. "1991.

nun 7096-ə qədəri) ovlanır. D.y.-larının uz. 37 min km (2595 -i elektriklətdirilmitdir), avtomo- bil yollarının uz. 1 mln. km-dən cox, daxili su yollarının uz. 7,2 min km- dir (4,7 min km-i kanallarla). 1983 ildə d.y. nəql.-nın yuk devriyyəsi 58,9 mlrd. t/km, avtomobil yollarınınkı 93,7 mlrd. t/km, daxili su yolları- nınkı 9,3 mlrd. t/km olmupdur. Əsas su magistralı Sena və Mozel cayları- dır. Ən iri dəniz portları: Marsel, Havr, Dunkerk, Ruan, Nant--Sen-Na- zer, Bordo. Əlkədə 23,2 mln. avtomo- bil (20,3 mln.-u minik avtomobili) var (1982). Əsas aeroportları Parisdədir (Orli, Burje, Parl de Qoll). Boru kəməri nəql. inkitpaf etmitdir. İs- tehlak galları (o cӱmlədən avto" o- bil), avadanlıq, g.t. məhsulları, kim- ya məRsulları, yarımfabrikatlar və s. ixrac edilir. Yanacaq-energeti- ka məhsulları (əsasən, neft), metal və metal mə”mulatı, istehlak malla- ı, avadanlıq və s. idxal olunur. sas ticarəti AFR, İtaliya, Belci- ka-Luksemburq, B. Britaniya, Nider- land, İsvecrə, İspaniya, ABİP, Əlcə- zair, Səudiyyə Ərəbistanı, sosialist dəvlətləri və s. əlkələrlədir. SSRİ ilə F. arasında iqtisadi, sənaye və texniki əməkdailıq haqqında uzun- mӱddətli muqavilə var. SSRİ ilə ti carət həcminə gərə F. Qərb dəvlətlə: ri arasında 3-cu Yeri tutur. SSRİ-dən, əsasən, maye yanacaq, təbii qaz (1984 ildə istifadəyə verilmip Sibir—Qərbi Avropa qaz kəməri va- sitəsilə), meipqə ma- Əsas kənd terialı, pambıq, antrasit, metal fi- lizləri, gӱnəbaxan yaqı, dəzgahlar, sə- naye avadanlıqı və s., 1980 ildə baqlanmıtpl sazipyə əsasən isə “Ladag vəcNivaə markalı minik avtomobillə- ri alır. SSRİ-yə baplıca olaraq sə- naye avadanlırı,

Bu tda Aria Vələmir m reıdalı əgər cuqunduru Kartof

Orta illik

dəzgah və mapınlar, qara metal pro- katı, yungul və yeyinti sənayesi məh- sulları və s. verir. F. əsas beynəl- xalq turizm r-nlarındandır. 1983 ildə əlkəyə 30,8 mln. turist gəlmi- dir. Pul vahidi frankdır.

Silahlı qӱvvələr. F.-nın silah- lı quvvələri quru qopunları, HHQ, HDQ və milli jandarmeriyadan iba- rət olub uçmumi sayı təqr. 520 min nə- fərdir (1982). Ali bap komandan pre- zidentdir. Strateji qӱvvələrə (21 min nəfər) atom raket sualtı qayıqları, yer ustundən start geturən yaxınmən- zilli raketlər, bombardmancı aviasi- ya daxildir. Quru qopunlarında (321 min nəfərdən cox: 15 diviziya, 10 polk) təqr. 1600 tank, təqr. 700 mux- təlif tipli təyyarə və vertolyot, təqr. 2200 zirehli transportyor, digər ma- ipqın və texnika var. HHQ-yə (105 min nəfərdən cox) təqr. 500 neiym Tə)lapə- si), HDQ-yə (təqr. 70 min nəfər, 200-dən cox deyuli gəmisi) donanma, DƏNİZ aviasiyası və dəniz piyadası (1 batalyon) daxildir. Donanmanın əsas hey”ətində 21 sualtı qayıq, 2 təyyarə dapıyan gəmi, 1 vertolyotdapqıyan kreyser və s. gəmilər, dəniz aviasiya- sında təqr. 150 deyuti təyyarəsi var. F. hərbi aviasiyası nuvə silahı da- iqıyan təyyarələrlə təchiz olunmuil- dur. F. silahlı qӱvvələrinin tə”lim germuti ehtiyatı 450 min nəfər, hər- bi jandarmeriya isə 80 min nəfərdir. Silahlı quvvələr umumi əsgəri mu- gəlləfiyyət haqqında qanun əsasında və muzdla tutmaq yolu ilə komplekt- təsərrufatı məhsulları istepsalı, min tp

1953—57*

1970 | 1975 | 1980 | 1983

.ı...Aau- dk —————————————--

9335 | 12922 | 15041 | 23668 | 24790 6405 | 8009 | 9727 | 11758 | 8870 4604 2070 | 1947 | 1927 | 1470 1212 | 7420 | 8143 | 9254 | 9350 11461 | 17430 | 25125 | 26368 | 25186 16052 | 8720 | 7431 | 7064 | 5600

|

FRANSA

607

ləpdirilir. Həqiqi hərbi xidmət mud- dƏti 12 aydır. 18 yaqplı gənclər or-

duya caqırılır. – Səhiyyə. 1974 ildə F.-da əhalinin dr min nəfərinə dutən doqum sayı 5,2, əlum sayı 10,4, hər min nəfər diridoqulana gərə upaq əlumu 14 ol- mupdur. Orta emur kipilərdə 69, qadınlarda 76 ildir. Qeyri-infeksion patologiya geni yayılmıtdır. Əlum lları, əsasən, ӱrək-damar xəstə- liklərindən, travmatizmdən, yaman iiplərdən və bədbəxt hadisələrdən- dir. lkədə alkoqolizm, qaraciyər sirrozu genipq yayılmıqidır. F.-da min carpayılıq (əhalinin hər min nəfərinə 10,5 carlayı) xəstəxana muəssisəsi, 86,3 min həkim (əhalinin hər 1) min nəfərinə 16 həkim), 26,3 min diiq həkimi, 180 mindən cox orta TİOb ipcisi var (1976). Həkim kadr- ları Un-tin tibb fakultəsində ha- zırlanır. F. ərazisində Vittel, Vi- ipi, Daks, Eks-le-Ben, Antib, ann, Mentona və s. kurortlar var. Maarif. ə. , ərazisində ilk məktəblər Roma hekmranlırı dəv- rundə Qalliyada yaradılmım, 6—7 əsrlərdə monastır və kilsə məktəb-

“r : | ə

Le-Pui təhərin ləri meydana gəlmipdir. 13—14 əcp- lərdə Paris, Tuluza, Monpelye və s. iqəhərlərdə un-tlər, 15 əsrdə isə un-t- lərlə əlaqəsi olmayan kolleclər təii- kil edilmitdir. 19 əsrin sonları — 20 əsrin əvvəllərində dəvlət qadın orta məktəblərinin yaradılması (1880), ibtidai məktəblərdə pulsuz təhsil (1881), hər iki cinsdən 6—13 yaplı utaqların icbari təhsili (1882), dəvlət məktəblərinin tədris planla- rından dini təhsilin cıxarılması (1882) və s. haqqında qəbul edilmipt qa- nunlar F.-da maarifin inkipafının muhum mərhələsini təpkil etmiidir.

1 maarif sistemi mərkəz- ləpidirilmitdir. Qədris muəssisə- lərinin quruluqu və funksiyaları, tədris proqramları maarif nazir- liyinin tə”limatlarına gərə muəy- yənlətpdirilir. ərazisi hər bi- pəpə bir necə departament daxil olan 3 akademiyaya (tədris dairəsinə) bəlunury, akademiyaya rektor, depar- tamentə akademiyanın mufəttiti bapi- cılıq edir.

10 illik icbari təhsilə 6 yapın- dan baplanır. İlk 5 il uptaqlar ucun mumi olan elementar mərhələdir.

kimərhələli orta təhsilin 1-ci mər:

dən bir gərunuit,

hələsinə 4 illik ӱmumtəhsil kollec- ləri və liseylər daxildir. 2-ci mər- hələ 2 istiqamətdən ibarətdir: 1) tex- niki təhsil verən ikiillik kollec- lər, 2) ӱmumtəhsil liseylərinin yu- xarı sinifləri (10—12-ci siniflər). Əlkənin ən bəyuk ali təhsil MYƏCCH- sələri (Paris universiteti və s.) bəyuӱk kitabxanaları (Milli kitab- xana, Fransa in-tunun kitabxanası, Sorbonna kitabxanası və s.), əsas mu- zeyləri (Luvr, Muasir İncəsənət mu- zeyi və s., xatirə mӱzeylərindən V. İ. Leninin mənzil muzeyi, Balzak,

Huqo muzeyləri və s.) Parisdədir.

Elm və elmi idarələr

Təbiyyat və texnika elmləri. F.- da orta əsrlərdə antik elmi irs, ərəb və hind mənbələri eyrənilirdi. 10— 12 əsrlərdə mə”dən ipləri, tikinti və sənətkarlıq inkitta etmitdi. Paris və Tuluza un-tlərinin tə”sisi elmin inkipafına zəmin yaratdı. Sonralar Qrenbol (1339), Marsel (1409), Dol (1422), Puatye (1432), Kan (1432) və s. pəhərlərdə də un-tlər acıldı. 16 əsrdə Braziliya və PTima- li Amerika sahillərinə səyahət bala catdırıldı, riyaziyyat, me”marlıq, "en məsə yo vaş intaat, biologiya, —” FİK tibb, coqrafiya və

I oraya s. elmlər inkipta "RAM etdirildi. 17 əsrdə

“ərə əə . və Avropa el- ə b dd minə R. Dekart, P. "TY. vse” Qassendi və B. Pas-

ə kalın fəaliyyəti iyi muhum təsir gəs- tərdi. Paskal və

P. Fermanın əsər- lərində ehtimal nəzəriyyəsinin, di- ferensial və inte- qral hesabının əsası qoyuldu. Pas- kal atm. təzyiqinin varlıqrını isbat etdi, Ferma həndə- si optikanın əsas prinsipini verdi, Dekart fiziologi- Yaya refleks anla- yıppını daxil et-

di. Qassendi səsin Ha-

Mersenn vada sur”ətini əlcmək ucun təcrubə- lər apardılar. Bu dəvrdə Paris Av- ropada elmi əlaqələrin mərkəzinə cev- rildi, ilk elmi jurnal nəir etdi- rildi, Paris EA yaradıldı. X. Huy-

və

gens, E. Mariott, R. Boyl və 6. muhum nəticələr əldə etdilər.

18 əsrdə isə F.-nın aura tpəhər- lərində də akademiyalar, elmi cəmiy Yətlər, botanika baqları, elmi təd- qiqat idarələri və s. yaradıldı. Ri- yaziyyat xususilə inkipaf etdi. P. Mopertyui ən kicik tə”sir prinsipi- ni, J. D”Alamber dinamikanın əsas prinsiplərini verdi. J. Laqranj statika və dinamikanı əsaslandırdı, P1. Dufe iki nəv elektrik yukunun varlıqını, PT. Kulon isə yuklər ara- sında elektrostatik qaripılıqlı tə”- sir quvvəsini tə”yin edən qanunu kətif etdi.

Paris rəsədxanasında aparılan mutahidələr əsasında astronomik xə- ritə və kataloqlar tərtib edildi. 17— 18 əsrlərdə kimya (A. Lavuazye, K. Bertolle), coqrafiya, texnika, tibb, Geologiya, mineralogiyaya dair təd qiqatlar genipləndi. c Fransa flora: sı? atlası (J. B. Lamark) tərtib

edildi, heyvanlar aləminin sistemati - kası və F.-nın faunası eyrənildi. Beyuk F. inqilabından sonra el- mi iplərin təpkilində muchum dəyi- pikliklər oldu Elm və ncəsənət Milli İn tu, Politexnik Məktəb, Nor- mal Məktəb, konservatoriya və s. tə”- sis edildi. Metrik əlcu sisteminin həyata kecirilməsi mədəniyyət tari- xində di rol oynadı. Termodi- namika (S. Karno, B. Klapeyron), tex - niki mexanika (J. Furye, S. Puas- son), riyaziyyat (O. Kori, P. Laplas, E. Qalua), fizika (A. Amper, J. Pelt - ye, P. Dulonq, A. Pti, B. Bio, F. Sa - var, İ. Fizo, J. Fuko və 6.), kimya, geologiya, mineralogiya, kristallo - qrafiya, coqrafiya xususilə inkitaf etdi. 1821 ildə Parisdə coqrafiya cəmiyyəti təpqkil olundu. Lamarkın təkamul nəzəriyyəsi 18—19 əsrdə bio- logiyanın inkipafında muhum ha - disəyə cevrildi. Bitki və Heyvanla- rın təbii sistemi əyrənildi. Tibbə dair tədqiqatlar dunya ipehrəti qa- zandı. Bəyuk . inqilabı texnika elmlərinin inkipafında yeni dəvr acdı. F.-da polad, selitra, barıt istehsalı və sənayenin yeni sahələri inkitpaf etməyə bapladı. Əyirici və toxucu tikip mapınlarının və s.- nin ixtirası sənayedə inqilab yarat- dı. F.-da ilk metal kərpu (Sena uzə- rində) və d.y. salındı. 19 əsrin 2-ci yarısında in-tlar, rəsədxanalar və elmi cəmiyyətlər tə”sis edildi. Radio- aktivliyin kəpfi (A. Bekkerel) və əyrənilməsi (M. Sklodovskaya-Kuri və P. Kuri) fizikada muhum hadisə oldu. Bu kəpfə gərə onlar Nobel mu- kafatına layiq gəruldulər. Bu dəvr- də kimya, coqrafiya, tibb, texnika, biologiya, geologiya sahəsində də mu- hum kətpflər edildi. Birinci dunya muharibəsindən sonra elmlə sənayenin əlaqəsi gӱcləndi. Dəvlət və xususi elmi-tədqiqat in-tları, elmi tədqiqat- ların milli mərkəzi yaradıldı. Ri- yaziyyat-fizika (L. de-Broylz Nobel mukafatı, 1929), kvant mexanikası və s.-yə dair muhum əsərlər nər et- dirildi. J. IB. Perren molekulun varlıqını (Nobel mukafatı, 1926), və İ. Jolio-Kurilər (Nobel mu- kafatı, 1935) sun”i radioaktivliyi (1934), M. Pere radioaktiv fransium elementini (1939) kətif etdalır. Fatist tipealı dəvrundə .-da elmi idarələr və ali məktəblər bar- landı bir cox alim digər əlkələr- də fəaliyyət gestərdi. 1945 ildən son- ra elmi fəaliyyət yenidən canlandı. Milli elmi-tədqiqat mərkəzi əsas dev- lət təpkilatına cevrildi, atom ener- jisi komissarlırı, MİLLİ KOSMİK tədqiqatlar mərkəzi və s. yaradıldı. Ali məktəblərdə elmi iplər gӱclən- di. F.-da atom və termonuvə qurqula- rının sınaqı kecirildi, riyaziyya- tın muxtəlif sahələrinə dair funda- mental iplər gəruldu. Fizika sa- həsindəki tədqiqatlara gərə A. Kast- ler və L. Neyel Nobel mukafatı aldılar. 1948 ildə ilk nuvə reaktoru yaradıldı, idarəolunan termonuvə reaksiyası, nuvə fizikası, kvant elek- tronikası və s.-yə dair muhum iplər geruldu. Bərk cisimlər, makromole- kulyar, metallurgiya kimyası və kim- yanın baqqa sahələri uzrə aparılan tədqiqatlar beyuk əhəmiyyətə malik- dir. Sualtı tədqiqatlar (J. İ. Kus- tonun rəhbərliyi ilə) dunyada məthur-

608

FRANSA

dur. F. Antarktidanın tədqiqində fəal iptirak edir. Molekulyar bio- logiya, immunologiya, radiologiya, onkologiya, cərrahiyyə, texnika, xusu- sən energetiqa sahəsində muhum nəti- cələr əldə edilmiin, 60-cı illərdə kosmik tədqiqatlar geniiplənmiiydi. F. bir cox beynəlxalq elmi və elmi- texniki təppkilatların uzvudur. 1966 ildən F, ilə SSRİ arasında bar- lanmıiy muqavilə əsasında elmin mux- təlif sahələrinə dair birgə tədqi- qatlar aparılır.

Yerətrafı və planetlərarası kos- mik fəzaya Gunəptin tə”sirinin təd- qiqi ucun Sovet—Fransa eksperimen- ti aparılmıpdır. Xususi raketlər vasitəsilə maqnitosferə elektron se- li daxil edilmiiy və sun”i Qutb pa- rıltısı yaradılmındır. 1982 ildə birgə Sovet—Fransa kosmik ucupiu kecirilmitdir (V. A. Canibekov, A. S. ə inardexton və fransız Jan-Lu- Kretyen). Jan Lu-Kretyen və onun əvəz- edicisi P. Bodri 1980 ildə Bakıda kosmik fəzanı tədqiq və istifadə edilməsi uzrə sovet-fransız mula- virəsində iptirak etmiilər.

İctimai elmlər

Fəlsəfə. F.-da fəlsəfi fikrin yaranması Puatyeli Gilarinin (4 əsr) və Klod Mamertin (5 əsr) adı ilə baqlıdır. Sxolastik realizmin banilərindən İoann Skot Eriugena orta əsr fransız fəlsəfəsinin gər- kəmli nӱmayəndəsidir. 11—12 əsrlər- də realizm ilə nominalizm arasında mubarizə genipləndi. 12 əsrdə qeyri- ortodoksal panteist tə”lim Yarandı (Benli Amalrik, Dinanlı David). 13 əsrdə F. fəlsəfəsinin mərkəzi Paris un-ti oldu. 14 əsrdə Paris un- tində nominalizm ortodoksal sxolas- tikaya muxalifətdə idi. U. Okkam, J. Buridan, Nikolay Orem və 6. tə- biətin Topun tədqiqinə bapladılar. 16 əsrdən humanizm və Reformasiya ideyaları yayıldı. 17 əsr fransız fəlsəfəsi R. Dekartın adı ilə bar- lıdır. Onun ideyaları karteziancı- lıqda inkipaf etdirilirdi. 18 əsr F. fəlsəfəsinin maarifcilik və ma- terializm əsri idi (P. Beyl). Feodal və klerikal ideologiyasına qarpı mu- barizədə inkipaf edən 18 əsr fran- sız materializmində elmi və ictimai biliklərin ən mutərəqqi ən”ənələri əks olunmutdur. Onda iki forma məvcud idi: deizm (Volter, PT. Mon- teskyə, E. Kondilyak, J. J. Russo) və ateizm (J. Melye, J. Lametri, D. Didro, K. Helvetsi, P. Holbax, S. Marepqal, K. Volney). Materializmin inkipafında Didronun cEnsiklope- diİYazsının bəyӱk rolu var idi. Bu materializm Bəyuk Fransa inqilabı- nın fəlsəfi ideologiyasının əsası olmupdur. 19 əsrin 1-ci yarısından idealist fəlsəfə dircəldi, eklextik və vulqar materialist tə”limlər mey- dana cıxdı. 30-cu illərdən poziti- vizm (O. Kont) ustun rol oynamaqa bailadı, utopik sosializm (A. Sen- Simon, PT, Furye) yarandı. 19 əsrin 2-ci yarısında fəl:əfədə pozitivizm və irrasionalizm iki zidd təmayul idi. Spiritualizm rəsmi un-t fəlsə- fəsi sayılırdı. 19 əsrin sonunda pozitivizmin yerini intuitivizm (A. Berqson) tutdu. 20 əsrin əvvəlində yenilətdirilmiti formada dini fəl- səfə (modernizm, neotomizm, xristian- lıq ekzistensializmi) meydana cıx:-

dı. 20—30-cu illərdə yeni hegelcilik, fenomenologiya yenidən ipplənmitdir. Xarici fəlsəfənin tə”siri ilə fran- sız ateist ekzistensializmi yarandı. 20 əsrin ortalarından ekzistensializ- min (Sartr, A. Kamyu, M. Merlo- Ponti və b.), personalizmin, teyyar- dizmin (P. Teyyar de PTarden), neora- sionalizmin (Q. Bailyar) nufuzu art- dı. Strukturalizmin muxtəlif for- malarının inkipafı ilə əlaqədar fəlsəfi fikrin istiqaməti dəyiiydi. F.-da marksist fəlsəfi ideyalar 19 əsrin 80-ci illərindən yayılmaqra bapladı. Onun təbliqində ilk fran- sız marksistləri J. Ged, P. Lafars Q. Devil muhum rol oynadılar. Mark- sist fəlsəfənin inkitpafında yeni mərhələ F. Kommunist Partiyasının yaradılması ilə baqlıdır. 20—30- cu illərdə M. Torezin, V. Ropenin, Duklonun əsərlərində fəlsəfə məsələləri ipıqlandırılırdı. 40- cı illərdə fransız marksistləri (J. Politser, J, Solomon, PT, Enti- len) faiist ideologiyasına, irticacı burjuaziyanın xalqa zidd siyasətinə qarilı mubarizə aparırdılar. İkin- ci dunya mӱharibəsindən sonra dini dunyaxeruti əleyhinə əsərlər yazıldı (M. Kalten), burjua fəlsəfəsinə qar- ilı fəal mubarizə aparıldı (A. Mu- jen), fəlsəfə tarixinə dair əsərlər yaradıldı. 50-ci illərin ortaları, xususən 60-cı illərdən F. kommunist- ləri təftiptciliyə (xususən A. Lefe- vrin, R. Qarodinin konsepsiyalarına) qaripı mӱbarizə aparırlar. 70-ci il- lərdən marksist filosoflar marksist- leninci nəzəriyyənin qumumi metodolo- ji və qnoseoloji problemlərini, ta- rixi materializm məsələlərini, mua- sir dəvrun sosioloji və sosial-siyasi problemlərini tədqiq edirlər. Mark- sizm fəlsəfəsi Parisin Yeni (kecmitt Fəhlə) un-tində, M. Torez İn-tunda əyrəniliry elmi tədqiqatlar marksiz- mi eyrənən Mərkəzdə aparılır, mu- tərəqqi mətbuatda təbliq olunur. Tarix elmi. F.-da tarix elmi əz baqplanqıcını erkən orta əsrlərdən gəturur. Karolinqlər dəvrundə anna- listika, 11—12 əsrlərdə xronikalar balplıca yer tutmutidur. 13 əsrdə sə- lib yurutiləri iptirakcılarının me: muarları genip yayılmıpnndı. 15 əsr- dən humanizm tarixpqunaslıqın baip- nblua MƏB3yCYHa cevrildi. 16 əsrdən kəməkci tarix fənləri meydana gəldi. 18 əsr tarixpqunaslıqında maarifci- lik baplıca yer tutdu. Beyuk Fransa inqilabı tarixiqunaslıqda dençii ya- ratdı. Utopik KOMMYHH3MHH İDeOlLoOqQ- ları (Q. Babef Bə 6.) tarixi problem- ləri sinfi məvqedən ipıqlandırmara bailadılar. Sen-Simonun tarixi kon- sepsiyası (19 əsrin 1-ci yarısı) ta- rixi fikrin inkipafında muhum rol oynadı. Tarixiqunaslıqda aparıcı rol oynayan liberal burjua tarixci- ləri ilk olaraq burjua-sinfi muba rizə nəzəriyyəsini ipləyib hazırladı- lar. 1848 il inqilabı, burjua tarix- itunaslarını burjuaziyanın dvoryan- larla mubarizəsi zamanı irəli surul- mull radikal konsepsiyalara Yeni mu- nasibət bəsləməyə sevq etdi. 19 əsrin COHy —20 əsrin əvvəllərinin tarix- punaslıqında pozitivizm muhum yer tutdu. Bu dəvrdə tarix fənninin ey- rənilməsi genipləndi, tarix elminin təpykili təkmilləidi. Tarix elminin yenidən qurulmasında G. Mononun ro-

lu bəyukdur. J, E. Renan qədim tari- xə, N. D. Fustel de Kulanj erkən orta əsrlərin aqrar mӱnasibətlərinə dair bir sıra qiymətli tədqiqat əsər- ləri yaratdılar.

19 əsrin 80-ci illərində tarixpqu- naslıqda marksist istiqamət meydana gəldi (R. Lafarq). Marksizmin tə”- siri altında 20 əsrin əvvəllərində sosialist tarixiqunaslıqı da əzunə genip meydan acdı (J. Jores, J. Re- nar və b.). Beyuk Oktyabr sosialist inqilabı F.-da marksist tarixpqu - naslıqrın inkipafına təkan verdi. FKP-nin gərkəmli xadimləri M. Torez, M. Kapen, J. Duğlo tarixin dərindən eyrənilməsinə, fransız xalqının inqilabi ənənələrinin iplıqlandırılmasına geni yer ver- məyə bapladılar. 30-cu illərdə pe- tpəkar marksist tarixcilərin ilk dəstəsi formalapdı (J. Brua, O. Kornu, A. bul və 6.). 20—40-cı il- lərdə burjua tarixcilərin qələmin- dən cıxmın əksər əsərlərdə F.-nın Birinci dunya muharibəsi dəvrundə- ki xarici siyasztinə haqq qazandırı- lır. A. Martino, G. Anoto və 6.-nın əsərlərində mustəmləkəcilik tarixi- nə genitil yer verilmilddir. İkinci dunya mӱharibəsindən sonra dunya HH- qilab prosesinin, elmi-texniki inqi- labın inkipafı, marksizmin nufu- zunun artması burjua tarixcilərini hadisələrə obyektiv yanatimaqa məcbur etdi. Tarixpqunaslıqda cəmiyyətin maddi həyatının tarixinin əyrənil- məsi muhum yer tutmaqa bappladı. F.- da Azərb. tarixi, filologiyası, mədə- niyyəti də tədqiq edilir. 4“Bedi Kart- lisak jurnalında ASE-nin nəpqri barədə mə”lumat dərc olunmupidur. Muharibədən sonrakı illərdə mark- sist tarixpqunaslıq xususilə inkipaf etmitdir.

İqtisadiyyat elmi. F.-da iqtisadiy- yat elmi mustəqil bilik sahəsi kimi 17 əsrdən təpəkkul tapmaqa baltla- mımpdır. Burada merkantilizmin gərkəmli numayəndəsi A. MonkretyYen (casiyasi iqtisadı terminini tətbiq etmipdir) olmutpdur. Fransız klassik burjua siyasi iqtisadının banisi P. Buagilber əmək dəyər nəzəriyyə- sinin yaradıcılarından idi. Onun ideyaları fiziokratlardan F. Kene, A. Turqo və 6.-nın əsərlərində daha da inkipaf etdirilmitdir. 18 əsrin 2-ci yarısından F.-da utopik sosia- lizm nəzəriyyələri inkitpaf edir. Ş Simonun, PT, Furyenin və 6.-nın TƏ - limləri marksist nəzəriyyənin forma- lapmasına xeyli tə”sir gestərmii1- dir. 19 əsrin 1-ci yarısında F.-da vulqar siyasi iqtisadı yaranmındır.

19 əsrin 60-cı illərində iq- tisadiyyat elmində marjinalizm, 70— 80-ci illərdə K. Marksın iqtisadi tə”limi yayılmaqa batlayır. İkin- ci dunya muharibəsindən sonra mark- sist siyasi iqtisadı xeyli inkiyla etmitidir. iqtisadiyyatının İN- kipafı meyllərinin və strukturunun, kapitalizmin umumi bəhranının 6)” rənilməsində marksist iqtisadcıla- rın bəyuk xidmətləri var. 50—60-cı illərdə sosializmin FARMA r. TƏ "HPH və kapitalizmin qeyri sabitli: yinin guclənməsi nəticəsində F.-da məntiqi cəhətdən bir-biri ilə barlı olan məddah konsepsiyalar (cplanlı kapitalizmg, csənaye cəmiyyətiə, kon- vergensiya nəzəriyyələri) yayılmara

FRANSA

HH URL ə”

ballı. Muharibədən so SCİLİK VƏ yeni li Fikrinə keyn- xeyli tə”sir gəstərir, Sosial man lar rəyanlar əy r. . OSİOLOJİ cə- UK rol oynayır. 60-cı illərdə sosioloji cərə: SİNƏ OLAN və yeni ə ların ək- lara əsaslanan yeni Fransa məktəbi Dı. Yeni kla | Dİ SİYASƏTİNƏ ku an ən imperativi adlanan) vermitl (Sənaye kin bəhranların dərinlətti ə raitində 70-ci illərin oo iə. dan onların nufuzu bir qədə arın- ləyir. F.-nın hak ki pələ I — porsiyaları aradan qaldırmaq və it. tisadiyyatın səmərəliliyini artı U maq məqsədi ilə iqtisadi siya lə he nidən baxmıpl, bu da əz əkcirmit Məh “Ya sosial-iqtisadi dəyitpiklik lərdə = mıpdır. Beynəlxalq iqtisadi na- sibətlər problemlərinin O MOCR. nə beyuk diqqət yetirilir. İqtisadiy- yat sahəsində elmi tədqiqatlar Milli Statistika və İqtisadi Tədqiqatlar İn-tu (1946), Milli Demoqrafik Təd- qiqatlar İn-tu (1945), Milli Aqro- nomik Qədqiqatlar İn-t (1946), Tət- iqi İqtisadi Elmlər İn-tu (1944), Sosial-iqtisadi problemlərin tədqi- qi mərkəzi (1961), İqtisadi və sosial inkitpaf problemlərinin tədqiqi cə- mMİYYƏTİ, un-tlərin iqtisadiyyat fakul- tələri və digər dəvlət idarələri tə- rəfindən aparılır.

Huquq elmi. F.-da 13 əsrdə forma- lapmıt huquq tədqiqatları 3 istiqa- mətə ayrılırdı: 1) adət hӱququnun sis- temlətdirilməsi və interpretasiya- sı: 2) qlossatorların və sonrakı qlos- satorların ən”ənələri əsasında Roma huququnun un-tlərdə eyrənilməsi, 3) kanonik huququn iplənib hazırlan- ması və sistemlətdirilməsi. 14—16 əsrlərdə adət huququnun və Roma hu- ququnun eyrənilməsi bir istiqamətə yənəldi: lakin legistlərə və dekre- tistlərə bəlgu saxlanıldı. 17 əsrdə huquq fakultələrində Fransa huququ tədris olunmutt, “Fransa huququ pro- fessoruz titulu təsis edilmitdi. əsr Fransa mutəfəkkirlərinin (Vol- ter, Monteskye, Didro, Russo, Helvet- si, Holbax və 6.) huquq oxı mu- tərəqqi yolla inkipaf etməsində be- yuk rolu olmutdur. İnsan və vətən- daptın məprcua huquqları ideyasını (bax Təbii Huquq), qanunun həkmran- lırı tələbini konkretlətdirərək Ma- arifciliyin ideoloqları huququn mu: Hum demokratik prinsiplərini iillə- yib hazırlamıplar: həmin prinsiplər Beyuk Fransa inqilabı dəvrundə qa- nunvericilik prinsiplərinə cevril- mitpdi. 19 əsrin 1-ci yarısında huquq elmində pozitivizm bərqərar oldu: 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərində bir sıra huquq institutları və prinsip- ləri modernlətdirildi. Sərbəst məh kəmə mӱlahizələri tələbi (sərbəst hu- quq məktəbi) meydana gəldi (bax həmci: nin İnstitusionalizm). Fransada mӱqayisəli huquqiqunaslıq digər bur- jua əlkələrinə nisbətən daha əvvəl inkipaf etmitpdi. İkinci dunya mu- haribəsindən sonra huquq elmi və onun tədrisi siyasi xarakter almındır.

sialist siyasi-huquq fikri 18 əsr sosialist utopistlərinin (J. Melye, Q. Mabli, Morelli, Q. Babəf, Sen-Simon və s.) tə”limlərində in- kipaf etmitpdir. Dəvlət və huquq sa-

ASE—39, c. 9

nrakı dəvr-

həsində miri gerutplərinin ya- yılması J. GedvəP.lL qn adı ilə baqlıdır.

Huquq sahəsindəki elmi tədqiqat- lar əsasən un-tlərdzə aparılır.

Dilcilik. Dilciliyin bir elm ki- mi təpəkkulu 16 əsrə aiddir. Bu dəvr- dən fransız dili əlkənin milli di- li kimi eyrənilməyə baplandı, dil- lərin təsnifatına ilk cəhdlər gəs- tərildi (J. Skaliger), latın (J, Dubua) və fransız (L. Meqre) dillə- rində fransız dilinin ilk qramma- tikaları nər edildi. 17—18 əsrin də fransız dili (K. F. Vojla, N. Boze, S. Dumarse, E. Kondilyak, J Niko, J. Menaj və 6.) ilə yanatı, klassik dillərin (sanskrit, Misir, ərəb və s.) eyrənilməsinə, dilin mən- ptəyinin ŞERƏ məsələlərinə (J. J. Russo və D. Didro) maraq artdı. 19 əsrin əvvəlində roman dillərinin muqayisəli tədqiqinə balplandı Renuar). 19 əsrin sonu—20 əsrin 1-ci yarısı muqayisəli-tarixi və YMYMH dilcilik (F. de Sossur, A. Meye və 6.) tədqiqatları ilə səciyyələnir. Fran- sız dilciliyinin ayrı-ayrı sanalari —semantika (M. Breal), fonetika (J. P. Russlo, P. Passi, M. Qrammon), qrammatika (J. Damuret, E. Pipon və b.), dialektologiya (J. Jilyeron), dil tarixi (E. Bursye, L. Fule və 6.), uslubiyyat (J. Maruzo və 6.) yaranıb inkipaf etdi. Bir sıra tədqiqatcı- lar marksist metodologiyaya muraciət etdilər (P. Lafarq, M. Koen və b.). 20 əsrin 2-ci yarısından xalq tarixi və sivilizasiya ilə baqlı dil fakt- ları (E. Benvenist, J. Qugenem, J. Matore və 6.), struktur-semantik (A. J. Qreymas və 6.), məntiq (PT. Serrus, O. Dukro) problemləri eyrənilir. Dilcilik tədqiqatları elmi tədqiqlə- rin milli purası bəlmələrində, Un-t- lərdə, Paris, Strasburq və Qrenobl fonetika, Bezanson və Nansi luqət- pqunaslıq mərkəzlərində aparılır.

Elmi idarələr Elmi-tədqiqat təp1- kilatlarına ali məktəblər bəlməsi (un-tlər, Kollej de Frans, Paris rəsədxanası və s.), devlət bəlməsi (milli kosmik tədqiqatlar mərkəzi, atom enerjisi komissarlıqı, tibbi tədqiqatlar və səhiyyə in-tu, k.t. təd: qiqatları in-tu və s.), xususi bəlmələr (4“Sen-Qobeng inhisar birliyi, c“Fran- sa-Atomg atom-sənaye konserni, Fran- sa in-tu və s.) daxildir. Elmi idarə- lərin fəaliyyətini elmi-texniki təd- qiqatlar uzrə nazirliklərarası komi- tə və məsləhət komitəsi, həkumət or- qanları, həmcinin Sənaye və Təd. qiqatlar Nazirliyi istiqamətləndi- rir.

Mətbuat, radio veriliiyləri, tele- viziya. Muhum gӱndəlik qəzetləri: cFrans-suarqj (1941), cUest-Fransı (1944), “Mondu (1944), “Parizyen li- berec (1944), “Proqrez (1859), “Syud- Uestk (1944), “Fiqaroz (1826) və s. FKP-nin nəprləri: gӱndəlik qəzet- lər—cHumanitej (1904), c“Marseyezə (4Marselyeza? 1944), “Liberteq (1944), jurnallar — *Kaye du kommyunismə (1924), *Ekonomi e politikg (1954), 4 Revolyusyonə (1980).

Frans Press agentliyi 1944, FKP- nin informasiya agentliyi Yunyon Fransez d”Enformasyon 1948 ildən fəaliyyət gəstərir. Fransa radio ve- rilipləri və televiziya idarəsi (1939) 1975 ildə ləqv edilmiyl, əvəzinə bir

radio və uc televiziya pqirkəti yara- dılmındır. Ədəbiyyat. Folklor 8—9 əsrlərdə yaranmıpdır. Orta əsrlər ədəbi abi- dələrindən jestlər (epik tarixi poe- malar—cRoland nərmələrizvə s.), kur- tuaz ədəbiyyatı, trubadurlar, tru- verlər və vaqantların lirikası, 112- hər ədəbiyyatı nӱmunələri muhafizə olunmutdur. PTairlərdən F. Viyon, . Maro, novellacı B. Deperye, F. Rable və 6. Renessans dəvrunun gər- kəmli numayəndələridir. P. Ronsar, J. Du Belle, M. de Monten, F. De- norj, J. Berto, T. A. d”Obinye və 6. Renessans ən”ənələrini davam etdir- miplər. 17 əsr F. ədəbiyyatında klas- sisizm dəvrudur. F. Malerb, P. Kor nel, J. Rasin, J. B. Molyer, N. Bua- lo, F. Laroifuko, B. Paskal, J. Labru yer, enelon, qadın yazıcı Mari de Lafayet klassisizmin gər- kəmli numayəndələridir. 18 əsrdə rea- list yazıcılardan R. Lesaj, A. Prevo, P. Marivo yazıb-yaratmıtlar. PT, L. Monteskyə, M. F. Volter, Didro, J. J. Russo Maarifcilik dəvru ədəbiyyatının gərkəmli sima- larıdır. P. Bomaylaeq satirik komediyanın yaradıcısıdır. Burjua inqilabı ərəfəsində və ondan sonra- kı dəvrdə Bab və M. J. P/enyenin faciələri, F. F. N. Fabr d/Eqlan- tinin satirik komediyaları, A. Pyen- yenin ite”rləri pqehrət qazandı. 19 əsrin əvvəllərindən əlan hakim ədəbi cərəyan oldu. F. R. Patobrian mӱrtəce romantizmin gərgəmli numa- yəndəsidir. E. P. Senankur, B. Kons- tan və PT, Nodyenin nəsr əsərlərində, A. Lamartin, A. de Vinyi, ne Mussenin pe”rlərində burjua həyat tərzindən doran bədbinlik əhvali-ru- Hiyyəsi gucludur. Mutərəqqi roman- tizmin ən beyuk numayəndəsi V. Hu- qonun pe”r və dramlarında, tarixi və sosial romanlarında humanist ideyalar əksini tapmıpdır. PT. O. Sent-Bəv muçtərəqqi romantizmin ən” ənələrini mudafiə etmiidir. J. Sandın romanlarında itəxsiyyət azad- lıqı, demokratizm ideyaları, E. Su- nun romanlarında sosial problemlər qaldırılır. A. Dumanın (ata) tari- xi-macəra romanları məpyhurdur. 30—40-cı illərin inqilabi yuk- səlipi ədəbiyyatda realist meyllərin inkipafına zəmin yaratdı. P. Kur- yenin pamfletlərində, P. B. Beranje, E. Moro və O. Barbyenin satirik me”p və nəqmələrində realizm əlamətləri guclu idi. Qərbi Avropa ədəbiyyatında tənqidi realizmin təpəkkulundə Sten: dal və O, Balzakın mustəsna xidməti olmutidur. P. Merime novella usta- sı kimi tanınmındır. Q. Floberin yaradıcılıqında burjua munasibət: lərinin tənqidi əsas yer tutur. J. Vern elmi-fantastik roman janrı: nın banilərindəndir. PT, Bodler, habelə “Parnasə ədəbi qrupu uzvlə- rinin (PT. Lekont de Lil, F. Sulli: Prudom, J. M. Eredia və 6.) yaradı: cılırında csənət sənət ucunə prin- sipləri əks olunmutidur. J. Valle- sin, birgə yazıb-yaratmınl E. Erkman və A. PQatrianın əsərlərində demok- ratik və inqilabi ideyalar əksini tapmıtdır. E. Potye, J. B. Kleman fransız proletar poeziyasının nu- mayəndələridir. 70-ci illərdə sim- volizm inkipaf etdi (P. Verlen, A. Rembo, S. Mallarmq və b.). 19 əsrin

610

FRANSA

3-cu qərinəsində intitppar tapan na- əəən HYMaİƏHnənəpH E, Zolya, . VƏ J, Qonkur qardapları, A. Do- de, Gi de Mopassanın əsərlərində burjua sosial munasibətləri tənqid olunur. E. Lerua, J. Renar və PT, L. Filipp demokratik meylləri, A. Frans tənqidi realizm ən”ənələrini inkitpaf etdirmipilər.

0 əsrin əvvəlində R. Rollan və A. Barbusun alist romanları ipehrət qazandı. 1919 ildə yaradılmıpl mutə- rəqqi beynəlxalq yazıcılar birliyinə 2. A. Barbus, J. R. Blok, P. Vayyan-Kuturye, R. Lefevr və 6. fran- sız yazıcıları da daxil idi. Birin- ci dunya mӱharibəsindən sonra L. Ara- roH BƏ II. Enyap surrealizmə qopulsa- lar da, sonralar ondan uzaqlapqaraq, sosialist realizminə gəlib cıxdı- lar. M. Prust psixoloji, R. Marten

u Qar, . Moriak, J. Duamel, R. Dorjeles, A. Morua və b. tənqidi- realist əsərlər yazmıtlar. J. Jiro- du və J, Anuyun pyeslərində qəhrə- manla burjua cəmiyyəti arasındakı ucurum təsvir olunur. İkinci dunya “7 ribəsi illərində antifaiqist

Quqavimət hərəkatı ədəbiyyatı mey- dana gəldi. Vətənpərvərlik, faiqizm əleyhinə mӱbarizə bu ədəbiyyatın əsas qayəsi UK. Verkor, Sen-Jon Pers, L. Araqon, E. Triole, P. Eluar, J. Prakə və b.). R. Desnos, J. Dekur,

. Prevo, A. Sent-Ekzuperi və b. ya- zıcılar falpizmlə mӱbarizədə həlak oldular. 50—60-cı illərdə F. ədə- biyyatında bir sıra modernist cərə- yanlar, xususilə ekzistensializm (J. P. Sartr, A. Kamyu və 6.), rea- list roman ən”ənələrini inkar edən ayeni romanə (cantiromanı) (N. Sar- rot, A. Rob-Qriye, M. Butər və b.), absurd dramı (S. Bekket, E. İones- ko, A. Adamov) yayıldı. A. Stil, P. Qamarra, P. Kurtad və 6. sosia- list realizmi prinsiplərini mudafiə etmiplər. J. Simenonun detektiv-psi- xoloji, M. Druomun sosial və tarixi romanları məphurdur.

18 əsrdən fransız alimləri (A. du Perron, K. Planyol və 6.). Azərb. Falkloruna, o cӱmlədən Avestaya, aKitabi-Dədə Qorqudı və cKororluq dastanlarına dair tədqiqat aparmıpt- lar. Həmin vaxtdan Azərb. folklo- ru və ədəbiyyatı numunələri fransız dilinə tərcumə olunmaqa batlamıpnt- dır (A. Brelye, İ. Klerembol, K. Barb- R ne Meynar, A. Silyer, L. Buvə, A.

asse və b.). D. Erblo, F. PTarmua, F. Erdman, A. Russo, S. de Sasi, A. Masse, İ. Məlikova, L. Məlikova- Sayyar və 6. fransız alimləri Azərb. ədəbiyyatına dair əsərlər yazmınplar.

ransız yazıcısı A. R. Lesaj cCin pahzadə xanımıg əsərində Nizami Gəncəvinin cYeddi gezələ poemasın- dan bəhrələnmitdir. İ. Qutqapınlı- nın 4Rəptid bəy və Ba xanım he- kayəsi ilk dəfə 1835 ildə fransız dilində dərc olunmutppdur. M. F. Axundovun dunyagerupqunə və yaradı- cılıqına fransız ictimai-bədii Dik inin də tə”siri olmupidur. A.

əhhət fransız pairlərindən, o cum- lədən V. Huqo və A. Mussedən də tər- cumələr etmipdir. 20 (əsrdə Azərb.- fransız ədəbi əlaqələri daha da ge- niplənmitdir. F. Rable, Stendal, A. Duma, O, Balzak, F. Huqo, Q. Flober, J. Sand, E. Zolya, Gi de Mopassan, J, Vern, A. Barbus və 6, fransız ya-

zıcılarının roman, pe”r, poema və pyesləri Azərb. dilinə, Azərb. ədəbiy- yatının birsıra nӱmunələri isə fran- sız dilinə tərcumə olunmutidur. L Araqon cSovet ədəbiyyatlarıg kita- bında Azərb. ədəbiyyatından da ay- rıca bəhs etmitpdir. Azərb. və F. mət- buatında (xususilə, “Jurnal azia- tikədə və s.) Azərb.-F. ədəbi əlaqələ- rinə dair məqalələr dərc olunmupdur.

Me”marlıq və təsviri sənət. 0), ərazisindəki ən qədim incəsənət abi- dələri son Paleolit devrunə (e.ə. 33— e.ə. 8-ci minilliklər) aiddir (Dordon departamentindəki Lasko, Fon-de-Qom maqaralarında polixrom heyvan təs- virləri, La-Madlen, Tyuk-d”Oduber maqaralarında relyef heyvan təsvir- XƏHİ.. Neolit və Tunc dəvrlərindən Karnakda meqalit tikililər qalmıitq- dır. 5 əsrdən F.-nın orta əsr incə- sənəti formalatmındır (bax Me- rovinqlər incəsənəti). 8—9 əsrlərdə coxlu iqamətgah və monastır komp- leksləri tikilmit, sumuk uzərində oyma sənəti və kitab miniaturunun qiy- mətli nӱmunələri yaradılmındır (bax 4“Karolinq renessansı?). Karo- linq incəsənəti ən”ənələri OO.-da ro- man uslubunun (10—12 əsrlər) yaran- ması ucun əsas olmutptdur. Bu dəevrdə mehtəptəm divarlarla əhatələnmiiy feodal qəsrləri və icqalalar (Karkas- sonn, 12 əsr), mə”bəd və monastır komp- leksləri (Klunidə Kluni-Z kilsəsi, 1088—12 əsr, Puatyedə Notr-Dam-la- Qrand kilsəsi, 11—16 əsrlər) tikil- mipdir. 12 əsrdə Pimali F. ptəhər- lərində qotika ӱslubu meydana gəl- di. Sen-Deni abbatlıqının kilsəsi (1137—44), Sans (təqr. 1140), Lan (təqr. 1150—1215), İllaprp (1194—1260), Reyms (1211—1311) və Amyen (1220— 88) kilsələri, Paris Notr-Dam kil- səsi qotika me”marlıqrının ən Yaxtı numunələrindəndir. Qotik uslub ME”- marlıqla yanapqı heykəltərailıq, boyakarlıq və miniatur sənətində də əz əksini tapmınldı.

15 əsrin 2-ci yarısından me”mar- lıqda Renessans uslubu formalati- Mara bapladı. Parisdə .Luvr sarayı- nın yeni binası (me”mar P. Lesko, heykəltərall J. Qujon) fransız Re- nessansının nadir incisidir. 16 əs- rin batlanqıcında bədii həyAa- tının mərkəzi kral sarayı idi. Sa- ray mədəniyyəti manyerizmin inkitafı- na təkan verdi. 17 əsrdə Kral boyakar- lıq və heykəltərai- : lıq (1648) və me”- marlıq (1671) aka- demiyaları yara- dıldı, ƏZƏMƏtTLİi məhəp və ipəhərkə- narı ansambllar tikildi, Parisdə Dofin (1607), Vo- gezlər (1606— 12), Qələbə (1685—86), Vandom (1685—1701) meydanları salın- dı, Parisdəki Paq le-Ruayal sarayı di (1629—36, me”mar : J. Lemersye), Əlil- ||, lər evi (1671—76, me”mar L. Bruan), Əlillər kilsəsi (1680—1706, me”mar = J. Arduen – Man- sar: 1 Napoleon bu- rada dəfn edil

—. yö uğu rk,

Luara cayı vadisində TPambor qəsri, 1

HATTA Sorbonna binası və kilsəsi (1629— 4, me”mar J. Lemersye), meh- təpəm zəfər taqları (Sen-Deni dar- vazası, 1670—72, me”mar N. F. Blon- del və b.), kerpulər (Pon-Nəf kərpu- su, 1578—1606), Versal saray-park an- samblı Renessans və klassisizm devrç me”marlıqının ən yaxpqı tikililə- rindəndir. 17 əsrin əvvəllərində rəs- mi saray incəsənəti ilə yanatpı guӱndə- lik həyat hadisələrini təsvir edən rəssamlar fəaliyyət gestərirdi (J. de Latur, L. Lenen, J. Kallo və b.). Əsrin 2-ci yarısından boyakarlıq- da klassisizm aparıcı məvqeyə malik idi (N. Pussen, K. Lӧrren, PT, Lebren və b.). 18 əsrin 1-ci yarısında pəhər:- salma sənətində, vaxtilə Versal an- samblında nəzərdə tutulmupl dəbdə- bəli planlaqpdırma inkipaf etdi- rildi (Parisdə indiki Razılıq mey- danı, 1753—75, me”mar J. A. Qabriel). Əsrin 2-ci yarısından klassisizm ru- Hunda mulklər, kilsələr (Parisdə ent-Jenevyev kilsəsi (indiki Pan- teon), 1758—90, me?qmar J, J. Sufloy|, saraylar (Versalda Kicik Trianon, 1762—64, 2. A. Qabriel), teatr- lar (Bordoda Bəyuk ttr, 1773 , me”mar V. Lui), ictimai binalar (Pa- risdə hərbi məktəb, 1751—75, me”mar J. A. Qabriel) və s. tikilmitdir. 18 əsr təsviri sənətinin səciyyəvi xu- susiyyətləri A. Vatto, F. Buie, Lankre və 6. rəssamların yaradıcı- lıqında əksini tapmhipdır. 18 əsr F. rəssamlarının demok- atik gəruiləri J. B. Pyarden, Latur, J. B. Perronno, Q. de Sent-Oben və 6.-nın əsərlərində əzu- nu gestərir. Maarifcilik ideyaları- nın təqsiri ilə incəsənətdə sentimen- tal-əxlaqi istiqamətlər meydana gəldi (J. B. Qrəz). 18 əsrin 2-ci yarısında incəsənətin əsas inkitaf xətti klas- sisizm ideyaları ilə barlı idi (60- ər J. M. Vyen, J. L. David, eykəltəratlıqda J. A. Qudon, qismən J. B. Piqal və E. M. Falkone). Beyuk Fransa inqilabı dəvrundə siyasi lu- bok və karikaturalar, inqilabi bay- ram pənliklərinin bədii tərtibatı genip yayılmılndı.

18 əsrin sonlarında yeni me”mar- lıq prinsipləri yaratmaq ucun utopik cəhdlə get lili (E. L. Bulle, K. N. Ledu və J. J. Lekenun fantas- tik layihələri). Napoleon imperi-

yasının ictimai tikililəri amnir

I =

519— 53. PQimal fasadı.

FRANSA

611 ə ə ə ə ə ə ə kn ən ənə daa adına = ONA

uslubuna xas dəbdəbəli və təntənəli

xarakter dapıyırdı QParisdə La Madlen kilsəsi (180S— iə Vinyon), (1806—42, me”mar P.

de Qoll meydanındakı kec- mipq Ulduz meydanı) ə ii İL- lustrasiya ucun bax q. 4, səh. 3 kı sutunu (1806—10, me”marlar . Ə. Leper, J, Qonduen)|. 19 əsrin ortalarında Parisdə genit pqəhər- salma ipləri gəruldu (əsasən Sena departamentinin prefekti J. E. Os- manın rəhbərliyi ilə). 19 əsrin 2-ci yarısından tikintidə eklektizm RUu- hu ӱstun idi (Parisdə eTpanö-Onepav teatrı). Eyni zamanda eklektizm cər- civəsində me”marlıq konstruksiyala- rının rasionalistcəsinə qavranıl- masına meyl yarandı (E. Violle-le- Duk, A. Labrust), yeni tipli ictimai bina və texniki qurqular tikildi

(Parisdə Milli kitabxana, 1861 — ə" mar A. Labrust, Eyfel qul-

19 əsrin əvvəllərində təsviri sə- nətdə akademizm meylləri guӱclənmiin

(J. L. Davidin son tabloları, P. N. Geren və Jerarın əsərləri), A.

ronun erkən tablolarındakı copqun qəhrəmanlıq hissləri yalancı pafos- la 1 Napoleonun ideallapdırılma-

SI İLƏ əvəz edilmiidi. Bununla ya-

napı J. O. D. Enqrin antik məvzu- na cəkilmit tablolarında klassisizm ən”ənələri davam etdirilirdi. Restavrasiya və İyul monarxiyası dəvrundə romantizm məktəbi yarandı T. Jeriko və E. Delakruanın tablo- ları). Heykəltərailıqda romantiz- min prinsipləri F. Pyöyu c“Marselye- zaz relyefində (dai, 1833—36), P. J. David d”Anjenin portretlərində, A. L. Barinin animalistik əsərlə- diində parlaq ifadəsini tapmıpndır. u dəvrdə yaranmıt Barbizon məktə- binin nӱmayəndələrinin (T. Russo, J. Dupre, N. Diaz, P1, F. Dobinyi, K. Truayon), eləcə də K. Koronun əsər- lərində mənzərə janrı cicəklənmə dəvrunə catmılndı. 1848 il inqila- bı F. incəsənətinə guclu tə”sir et- mi, tənqidi alizmin gərkəmli nӱmayəndələri (Q. Kurbe, J. F. Mil- le) ucun yaradıcılıq amili olmuiq- du. 1860-cı illərdən F. incəsənətin- də E. Manenin realistik axtarınla- rı, impressionizm (K. Mone, K. Pis- sarro, A. Sisley və b.), neoimpressio- nizm (J. Syəra, P. Sinyak), postimp- ressionizm (P. Sezann, Van Qoq, P. Qo- gen, A. de Tuluz-Lotrek), simvolizm (P. Puvi de PTQavann, G. Moro, O. Re- don, M. Deni) rəssamlarının, eləcə də O. Roden, O. V. Domye, J. Dalu, J. B. Karpo, E. Deqa, P. O. Renuar, T. Steynlen və b. heykəltərat və boya- karların yaradıcılırı əsas yer tut- mutdur. 20 əsrin əvvəllərində ipəhər- salma sahəsində muhum ideyalar irəli surulmuti (me”marlar T. Qarnye, O. Perre), dəmir-beton karkaslı bina- lar tikilmiidir (Parisin Yelisey cəllərində teatr, 1911—13, me”mar (), Perre). 20-—30-cu illərdə Le Kep- buzy? Yeni me”garlıqın sənayelcidi- rilcəqi prinsiplərini ipiləyib ha- zırlamın, tikintidə beton, iqutiə, po- lad konstruksiyalardan genipq istifa- də edilmitdir (Paris yaxınlıqrında- kı Puassidə Savoy villası, 1929—31, me”mar Le Korbuzyey Viljuifdə K. Marks ad. məktəb kompleksi, 1931— 33, me”mar A. Lursa, Parisdə PPayo sa- rayı, 1936, me”mar L. Azem).

39*, c, 9

-mulatları və s.) F.

İkinci dunya muharibəsindən (1939—45) sonra kr məhəp- lərin bərpası əsas yer tutmup, 50- ci illərdən kutləvi mənzil tikinti- si aparılmıtn (ır (me”marlar O. Per- re, R. Kulon, A. Siv, M. Ru, E. Ayo və b.). İctimai binalar maraqlı muhən- dis-konstrukscya həlli ilə diqqəti cəlb edir (Parisdə YUNESKO bina- sı, 1953—57, me”marlar M. L. Bre- yer, B. Zerfuss, P. L. Nervi). 1960— 70-ci illərdə Parisdə və onun ətra- fında genit tikinti ipləri gərul- mupdur (J. Pompidu ad. Milli in- cəsənət və mədəniyyət mərkəzi, 1977, me”marlar R. Piono, R. Rocers).

20 əsr F. təsviri sənətində mux- təlif rəssamlıq cərəyanları məv- cuddur. Təqr. 1905 ildə fovizm (A. Matiss, A. Marke, J. Ruo, A. Deren, M. Vlamink, R. Dӱfi və 6.), 1907 il- də kubizm (P. Pikasso, J. Brak, X. Qrisu cərəyanları yaranmıldı. Bi- rinci dunya mӱharibəsindən (1914— 18) sonra F.-da surrealizm meydana gəlmii, 1945 ildən sonra isə aӧstrakt sənət, cop-artqu, cpop-artu və s. yayıl- mıtpdır. F. incəsənətinin mutərəqqi məvqeyi bir cox rəssamların Muqa- vimət hərəkatında iptirakı, sulh və demokratiya yrunlk mӱbarizəsi ilə əlaqədar məhkəmlənmitndir. P. Pikasso, F. Leje və b.-nın yaradıcı- lıqında mӱharibəyə və fatizmə qar- mı kəskin e”tiraz, xalqların sӱlh uqrunda mubarizəsi, əmək adamları- nın həyatı əsas yer tutur. 1945 ildən sonra neorealizm meylləri gӱcləndi (B. Taslitski, A. Fujeron və b.), ka- rikatura janrı yuksək inkipaf et- di (J. Effel və b.)..Heykəltəratlıq- da Humanist incəsənət ən”ənələri gӱc- ludur (A. Burdel, A. Mayol, J. Bep- nar, zə Despio, M. Jimon, F. Salmon BƏ Ö.).

Orta əsr Azərb. dekorativ-tətbiqi sənət numunələri (xalcalar, bədii parca, bədii tikmə, bədii metal mə”- muzeylərinin kolleksiyalarında əhəmiyyətli yer tu- tur. Azərb. sənətkarlarının hazır- ladıqları bu nadir sənət numunələ- ri Parisdəki Luvr muzeyi (o cumlə- dən 12 əsr Azərb. bədii metal ustası Osman ibn Salman Naxcıvaninin 1190 ildə dӱzəltdiyi orijinal formalı burunc dolca), Dekorativ sənət mu- zeyi, Versal sarayı muzeyi, Notr-Dam kilsəsinin kolleksiyası, Qədim xal- calar salonu, Aleksandr Dumanın ev muzeyi, Əntiq mallar maqazasının daimi ekspozisiyasında, Liondakı De- korativ sənət muzeyi, Qədim xalcalar muzeyi, Marseldəki Zərif sənətlər muzeyində və itəxsi kolleksiyalarda muhafizə ӧlunur.

9 əsrin 2-ci yarısında Azərb.-

da olmuti bir sıra F, rəssamları Azərb. həyatından maraqlı ləvhələr cəkmiilər. Bu baxımdan fransız səy- qahı Q. Bonvalotun 1899 ildə Paris- də buraxılmın “Qafqazdan Hindi -- tanadəkə (bir nusxəsi Leninqradda- kı M. Y. Saltıkov-1Pedrin ad. Kut- ləvi kitabxanada saxlanılır) kitabı: na daxil edilmiii Albert Pepinin əsmləri diqqəti cəlb edir. Onun

Yalıiny daqlarında cəkdiyi rəsmlərdə Yerli sakinlərin həyatı, məipəti, ge- yimləri, Lənkəranın gezəl mənzərələ- ri ez əksini tapmıtdır.

Parisdə (YUNESKO

xətti cAzərbaycan xalcalarım

ilə) (1981)

və

c Azərbaycan əlyazmalarıq (1985) sər- giləri, Bordoda isə €XIX əsrdə Azər- baycan dekorativ sənətiz (1985) sər- gisi təpkil edilmiidir. Musiqi. Əlkənin musiqi MƏZƏHHİ)i- Yətinin əsasını təpkil edən fransız xalq mahnılarının məniyəyi muasir F. ərazisində yaipqamınq kelt, qall və frank tayfalarının qədim folkloru ilə baqlıdır. Xalq mahnıları ucun vərif melodiya, səzlə musiqinin sıx vəhdəti səciyyəvidir. Komplentlər (məhzun mahnılar), rəqsvarı, coban- sayarı, məhəbbət, toy, peppə mahnıla- rı qədim xalq musiqi janrlarından- dır. 9 əsrdə musiqi mədəniyyətinin təpəkkulundə monastır və sarayların nəzdindəki xor oxuma məktəblərinin (metrizlər) muhum rolu olmutpdur. Xalq yaradıcılıqı bu dəvrdə mene- strel və jonqlyorlarla təmsil edil- mipdi. 11—13 əsrlərdə trubadur sənəti (bax Trubadurlar) cicəklənmə devr kecirmitdir. Erkən Renessansın (4 əsr) musiqi estetikası bəstəkar və pair Gilyom de Mao, riyaziyyatcı və musiqi nəzəriyyəcisi Filipp de Vitrinin yaradıcılıqında parlaq əksini tapmıtpdır. Coxsəsli vokal musiqinin inkipafında bəstəkarlar- dan G. Dufai, Josken Depre, Y. Oke- gem, K. Janeken, xususilə Niderland məktəbinin numayəndəsi O. Lassonun xidməti olmuptdur. :16—17 əsrlərdə musiqili teatr sahəsində yeni cərə- yanlar meydana gəlmiiydi. 1581 ildə italiyalı B.. Baltazarini Luvrda ilk fransız baletini (4“Kralicanın məzhəkəli baletiə, J. De Bolye və J. Salmonun musiqisi əsasında) tama- paya qoymutidur. İtalyan musiqisi- nin tə”siri ilə homofoniya uslublu vokal musiqi geniiy yayılmaqa Ğanına- mhipdı. Bu devrdə həmcinin ilk fran- sız operaları (c“ Məhəbbətin təntənə- CH, 1654, E. Jake de la Ger| cPasto- ralı, 1659, R. Kamber) meydana gəldi. 1671 ildən “Kral musiqi akademiyası adı ilə daimi opera teatrı fəaliyyətə baliladı (bax cQrand-Operazu: 1672 ildən teatrın rəhbəri fransız klas- sik opera-baletinin yaradıcısı J. B. Lulli olmutdur. 18 əsrin əvvəl- lərində klavesin musiqisi (F. Kupe- ren, J. F. Dandriye, J. F. Ramo) ge- ni vӱsət almıpi, əsrin ortalarında simfoniya janrı (F. Qossek) meyda- na gəlmiiydi. 18 əsrdə opera əsas musiqi janrı olaraq qalmıni, J. F. Ramonun operaları xususilə genii məhpər qazanmıtidı. Bu dəvrdə yeni komik opera janrı təpəkkul tapmhipidı (E. Duni, F. Filidor, P. Monsinyi, A. Qretri). Bu mutərəqqi musiqi jan- ının məhkəmlənməsində ensiklope- istlərin xidməti olmutdur.

Beyuk Fransa inqilabı musiqi hə- yatına yeniliklər gətirmitdi (bəstə- karlardan E. Megul, F. Qossek, L. Kerubini). İnqilabi ipəraitlə əla- qədar mari, mahnı kimi kutləvi mu- siqi janrları geniit yayıldı. 1792 ildə K. J. Ruje de Lil tərəfindən Yazılmınq cMarselyezaəm sonralar F.- nın dəvlət himninə cevrildi. İnqi- labi ideologiyanın tə”siri ilə təb- liqrat xarakterli yeni tamaialar mey- dana gəldi, musiqi təhsili sistemində dəyipikliklər ba verdi | kilsə mək- təbləri ləqv olunmuti, milli musiqi in-tu

(1795 ildən konservatoriya) əə edilmitdiy. 1830-cu illərdən let

musiqisində romantik istiqamət

62:

əksini tapmıpdı (A. Adanın cJi: zelə, “Korsaru baletləri). Bu illər- də beyuk opera janrı malatimınq- dı (C. Meyerber və 6.). 19 əsrin 30— 40-cı illərində Paris dunya musiqi mədəniyyəti mərkəzlərindən birinə cevrilmit, F. /Popen, F. List, M. Viardo-Qarsia, M. Malibran və b. burada yapayıb-yaratmıplar. 19 əsrin əvvəllərindən fransız skripka (C. B. Viotti, P. Bayo, P. Rode, R. Kpeircep), vokal (L. Damoro-Cinti, D. dəə) A. Nurri, J. L. Dupre, J. L. Lassal) məktəbləri məphurlapmındı. 19 əs- rin 1-ci yarısında fransız musiqi romantizmi H. Berliozun yaradıcı- lıqı ilə təmsil olunur. J. en- bax, PT. Lekok, R. Planket, F. Erve operetta janrının yaradıcıları- dırlar. 19 əsrin 2-ci yarısında fran- sız operasında realist meyllər guc- lənmit, lirik opera janrı təpəkkul tapmıtidı (PT. Qunonun 4“Faustə, 4Ro- meo və Culyettaə operaları). A. To- ma, J. Massne, K. Sen-Sans, L. Delib və 6. da operalar yazmıplar. J. Bi- zenin yaradıcılırı fransız opera realizminin zirvəsidir. Simfonik, kamera-instrumental, vokal musiqi- nin inkitpafında K. Sen-Sans, S. Frank və b.-nın xidməti olmutdur.

F. “İnternasionalıın vətənidir. 20 əsrin əvvəllərində fransız musi- qisində impressionizm cərəyanı yaran- mıpdı (K. Debussi). M. Ravel, elə- cə də P. Duka, A. Russelin yaradıcı- lıqı da muəyyən dərəcədə impressio- nist meyllərlə barlı olm ur. Bi- rinci dunya muharibəsindən (1914— 18)sonra F. musiqi sənətində neoklas-

sisizm, ekspressionizm, konstrukti- vizm və s. təmayullər əzunə yer tap- mıpdı. A. Onekger, D. Miyo, F. Pu-

Lenk, J. Orik, L. Durey, J. Tayfer cAltılıqq adlı yaradıcılıq birliyi yaratmıpdılar. 30-cu illərdə cAl- tılıq?jın uzvləri antifaiist hərə- kata qopulmut, Xalq musiqi federa- siyasında (1935 ildə yaradılmıtdır)

əal iptirak etmiplər. Bu illərdə cGənc Fransav yaradıcı qrupu da meydana gəlmitpdi. Konstruktivizm və akademizmdən fərqli olaraq bu qru- pun uzvləri (O. Messian və 6.) huma- nizmlə apqtılanmınl musiqi əsərləri yaratmaqa meyl gəstərminlər. İkinci “ə muharibəsindən sa F. musi- qi həyatında dircəlit bap vermiin- dir sə Pulenk, D. Miyo, A. Soge, J. Orik və 6.-nın yaradıcılıqrı). 40-cı illərin axırlarından dodeka- foniya, serializm, elektron musiqi- si və konkret musiqiyə maraq artmıii- dı. qardizmin gərkəmli numayən- dəsi P. Bulez yeni musiqi konsertlə- rinin təpkilatcısı və rəhbəri ol- mupdur. 20 əsr F. musiqi ifacılı- qında dirijorlardan P. Monte, P. Pare, A. "Mux İ. Markevic, L. Forestye, . Bulez, S. Bodo, PT. Muni, pianoculardan A. Korto, M. Lonq, E. Risler, İv Nat, skripkacı- lardan J. Tibo, mutənnilərdən E. Blan, R. Krespen, J. Jirodo, M. Jerar, ipansonyelərdən A. Bruan, E. Piaf, J. Brassens, PT. Aznavur, M. Matye, M. Peevalye, C. Dassen və 6.- nın xidməti var. Əlkənin musiqi mər- gəzi Parisdə cQrand-Opera9z, Paris opera studiyası, radio və televiziya- nın milli ork.-i, bir cox kamera ork.- ləri və ansamblları fəaliyyət gəstə- rir. F.-da pianocu və skripkacıla

FRANSA

rın, vokalistlərin, dirijorların, gitaracıların ynəlxalq musabiqə- ləri, eləcə də bir cox musiqi festi- valları kecirilir.

Niyazi Leninqrad Opera və Balet Teatrının qastrolu zamanı cQrand- Operaəda c“Yatmın gəzələ (P. Cay- kovski), “Dat cicəkə (S. Prokofyev) baletlərinə dirijorluq etmiiy (1961), Azərb. Opera və Balet Teatrının ba- let truppası Parisdə kecirilən Bey- nəlxalq rəqs festivalının iiytirak- cısı olmupp (1969) və F.-nın digər iəhərlərində qastrol tamapaları ver- mipdir. F.-nın bir cox musiqi ifa- cısı (J. Neve, K. Frans, M. Mare- pal, R. Baton, S. Fransua və 6.) Bakıda konsertlərlə cıxın etmii- lər. Azərb. musiqiciləri F.-da ksn- sertlər vermiplər.

— Teatr. Fransız teatrının mənilə- Yİ orta əsr gəzərgi aktyor və MYCHTH- cilərinin (jonqlyor, vaqant) sənəti ilə baqlıdır. Hələ 9—10 əsrlərdə liturgiya dramları meydana gəlmiit, urada teatr elementlərindən (dia- loq, dekorasiya, qrim) istifadə olun- mupdu. Mirakl və misteriyalarda meydan tamapalarına xas realizm in- kipaf etdirilmitndir. Misteriyala- rın iptirakcıları—teatr həvəskar- ları c“Qardaplıqu cəmiyyətində bir- ləpmitpt, bu cəmiyyətin teatr tamatpa- ları 1548 ildən Parisdə cBurqund otelinkndə gestərilmitdir. 1599 ildən burada ilk daimi proçı sional aktyor kollektivi (rəhbəri V. Lekont) cı- xınt etmitdir. 17 əsrdə F. teatrında klassisizm təpəkkul tapmıtndı (P. Kornel, J. Rasin, J. B. Molyerin pyeslərinin tamalyaları). Fransız klassik teatr məktəbi 17—18 əsrlərdə digər Avropa əlkələri teatrlarına tə”sir gəstərmindir. Fransız maarif- ciləri teatrı tərbiyə vasitəsi kimi qiymətləndirminlər. F.-da yaranmıppn mepppan dramları (D. Didro) və sa- tirik pyeslərdə (P. O. Bomarte) hə- yat hadisələrinin təsvirinə uӱstunluk verilmipdiry, aktyor sənətində əzə- mətlilik, sadəlik, qəhrəmanilik, psi- xoloji durustluk baplıca yer tut- mulidur (aktyorlardan A. Leken, M. Dumenil, İ. Kleron, J. Brizar və 6.) Beyuk Fransa inqilabı qəhrəmani ruhlu teatr sənəti- ni təsdiq etdi (ak- tyorlardan F. Tal- ma və b.). cQeatr- ların azadlıqı haqqında dekretə- dən (1791) sonra Parisdə 19 teatr meydana gəldi (bu- rada inqilabi dram- lar tamappaya qoyu- lurdu). 19 əsrin 1-ci yarısında muxtəlif ictimai qrupların dərin narazılıqı əz ƏK- sini romantizmdə tapmıtldı (O. Bal- zak, V. Huqo, A. Vinyi, A. Duma- atanın pyesləri). Qabaqcıl incəsənət uqrundakı mubari- zədə cbulvar teatr - larız?jnınbəyukrolu olmupdur (aktyor- lardan M. Dorval, ?K, B. Deburo və 6.).

By dəvrdə teatr sənətində tənqidi realizm meylləri də yaranmaqa öamna- dı (aktyorlardan Frederik-Lemetr, E. Rapel və b.). Paris Kommunası gunlərində Kommuna hakimiyyəti, teat- rı ictimai tərbiyə vasitəsinə cevir- məyə calınmıtdı. Kommunanın suqu- tundan sonra siyasi irtica nəticəsin- də burjua teatrı ideya və mə”nəvi cə- Hətdən yoxsullatdı, repertuarda me- lodram və vodevillərə genipt yer ve- rildi. Gergəmli də aktyorların- dan S. Bernar, . Mune-Sullinin yaradıcılıqında akademizm cizgi- ləri, uslublapdırma guclu idi. 19 əsrin axırlarında fransız teatrı ideya bəhranı gecirmitdir. F. teat- rındakı beyuӱk dəyipikliklər. A.An- tuanın adı ilə baqlıdır. əsrin əvvəllərindən Parisdə və əyalətlərdə xalq teatrlarının yaradılmasına cəhd gestərilmit, naturalist teat- rın antipodu kimi simvolist teatr formalatmaqa bailamıtldır. Rej. J. Rupenin yaratdıqı 4“Teatr dez Arə- da (1910) Q. Kreq, M. Reynlardt, V. Meyerxoldun rej.-luq təcrubəsindən, fransız simvolistlərinin yaradıcı- lıqından istifadə edilmitdir. F. teatrının gərkəmli simalarından olan J. Kopo c“Vye kolombyez teatrını (1913) yaratmıtt, tamapalarda poetik, fəlsəfi və psixoloji vəziyyətlərin acılıdını ən plana cəkmitdir. Bu cizgilər 1926 ildə təpkil edilmin c“Kartel ittifaqı (rej.-lardan Q. Bati, PT, Dullen, L. Juve və J, Pito- yev) ucun də səciyyəvi idi. 30-cu il- lərdə R. Rollanın tə”siri ilə F.-da demokratik teatr inkipaf etmipdi.

2-ci dunya hHaribəsi (1939—45) devrundə alman-fatist ipqalı ilə əlaqədar teatrlar, demək olar ki, fəa- liyyət gəstərməmiplər. Əlkə azad olun- duqdan sonra F. teatr sənəti sur”ətlə inkipaf etmit, teatr xadimləri mil- li ən”ənələrin saxlanması uqrunda rəsmi dairələrin e”tinasızlıqına qarpı mӱbarizə aparmıplar. Muhari- bədən sonrakı illərdə əlkədə dram mərkəzləri və teatr truppaları olan MƏDƏNİYYƏT evləri ppəbəkəsi yaradıl- mhıip, Lion, Qrenobl, Tuluza, Kann,

Bordo və s. 11.-lərdə teatrlar meydana gəlmitdi. Milli xalq teatrı (Paris,

za Tü Ta MİM, ET Has aliyə İİ: 55

Fər (əş İn İR

Fransada Azərbaycan SSR mədəniyyəti gӱnlərinə həsr

edilmiiy bukletlər.

FRANSA

613

————————. ———..... .....0..00.0.00.0............—.

1951—63 illərdə rəhbəri J. BV

qabaqcıl teatr sənətinin əəə cevrilmitdi. Burada gərkəmli dbpan- Cbl3 aktyorlarından J. Filip, M. Kazares, . Vilson və 6. fəaliyyət gestərmipqlər (1972 ildə maliyyə və- ZİYYƏTİ İLƏ əlaqədar teatr barlanmıpi- dır). Liondakı c“Teatr de la sitem (rə bəri R. Planiqon) milli teat ın ən”ənələrini

davam etdirir. 70-ci illərdə “Teatr du soleyrəin Beyuk Fransa inqilabına həsr olunmut €1789: Bə 417935 tamapaları Fi

teatr həyatında muhum hadisəyə cev- rilmitdir. Bu illərdə ӧn ikən R. Osseynin rəhbərlik etdiyi Reyms xalq teatrı və “De Pariz teatrının €, ,İ10T)OMKHH"“ ton və Robespyerin həyatı və əlumuk və s. tamapaları F. teatr sənətində əhəmiyyətli yer tutmutidur. Muasir

ransız teatr sənətinin inkipafın- da aktyor və rej, J. L. Barronun beyuk xidməti var. Onun, arvadı M. Reno ilə birlikdə yaratdıqı 4“Kompa- ni Madlen Reno—Jan Lui Barro" truppasının tamatpalarında 20 əsr fransız dramaturgiyası təblir edi- lir. CƏ.-nın teatr həyatında cabsurd teatrı (S. Bekket, E. İonesko və b.- nın pyesləri) əzunə məxsus yer tut- mupdur. Milli teatr ən”ənələri 4Ko- medi Fransezmdə davam etdirilir. M. Marsonun pantomima sənəti umum- dunya iəhrəti qazanmımdır. F.-da beynəlxalq teatr festivalları keci- rilir (1947 ildən Avinyonda, 1954 ildən Parisdə).

Kino. Kinematoqrafiyanın L. və O. Lumyer qardapları tərəfindən ixtirasından sonra ilk kӱtləvi kino seansı 1895 il ən 28-də Paris- də kecirilmitdir. F.- kinosunun in- kipafının ilk mərhələsində J. Melyesin muchum rolu olmudur. 1910- cu illərdə M. .Tinderin iptirakı ilə cəkilmit kinokomediyalar umum- dunya pehrəti qazanmıtidı. Birinci dunya muharibəsindən (1914—18) son- rakı illərdə qazanc məqsədli, bədi- ilikdən uzaq filmlər yaradılması əleyhinə hərəkat gӱcləndi (c“Avanqardı qrupu—L. Delluk, A. Qanş M. L” Erbye, J. Epipteyn, J. Dulak və b.). 30-cu illərdə F.-da səsli filmlərin kutləvi istehsalına baplanıldı. Bu illərdə kinonun ideya bədii cəhətdən təkmillətməsində R. Kler (“Parisin damları altında 1930, “Azadlıq is- təqirik|ə, 1932), J. Renuar (4Toni, 1934), L. Bunyuel (“Cərəksiz torpaq, 1932), J. Feyder (a,, Mimoza“ pansio- nuz, 1935) kimi realist rej.-ların xidməti “.. dӱr. 30-cu illərin or: talarında SERUM sosial istiqaməti Xalq cəbhəsi hərə-

katı ilə baqlı olmuit, 4“Oktyabrı qrupu və *Azad kinog birliyi ya- radılmındı. cSonuncu milyarderg

(1934, rej. R. Kler), “Beyuk illuziyak (1937) və xalqdan toplanılan vəsai- tin Hesabına cəkilən cMarselyezag (1938, hər iki filmin rej. J. Re- nuar) və s. bu dəvrun səciyyəvi film- lərindəndir. 30-cu illərin 2-ci ya- rısında rej. M. Karnenin a“Dumanlı sahil kucəsik (1938), “Ğun baplanırgı (1939) filmləri F. kinosunda 4poe- tik realizməin istiqamətini muəyyən- ləpdirdi. Bu illərdə F. kinosunun aktyor məktəbi (J. Qaben, L. Juve, J. h Bappo, 11. Bpaccep, F. Roqe, F, M. Simon, P1, Vanel, M, Morqan,

zirehli gəmisiə, 4“Dan- H

Fernandel, D. Darye və 6.) umumdunya ipehrəti qazanmındı. kinci dunya muharibəsi illərin- də nasizm iiqalı iəraitində F. gi- nematoqrafcıları məcazi formada xalqı mubarizəyə, qəhrəmanlıra səs- ləyən bir sıra filmlər yaratmara MY“ vəffəq oldular (“Axtam muitəri- lərizm, 1942, rej. M. Karney “Səma sizə məxsusduru, 1943, rej. J. Qre- miyon). 1943 ildə yaradılmıti Fransa kinosu gizli azadlıq komitəsi 1944 ildə c“Parisin azad edilməsizt fil- mini ekranlara buraxdı. “Səhnə ev- ladlarıg (1945, rej. M. Karne) fil- mində milli humanist ən”ənələr təs- diqlənirdi. Muqavimət hərəkatına əsr olunmuqi c“Relslər uzərində də- İy (1946, rej, R. Kleman) filmi faiqizm əleyhinə yənəldilmindi. € AH- tuan və Antuanettaqv (1946, rej. J. Bekker), *Unvanı namə”lumdurg (1950, rej, J, P. Le YPanua) filmlərində sadə adamlara, onların Həyat tərzinə rəqbət hissləri gucludur. DunyYa klassikləri əsərlərinin ekranlaidı- rılmasında F. kinematoqrafcıları- nın xidməti beyukdur: “Parma monas- tırızq (1948, rej. Kristian-Jak), aQırmızı və qarav (1954, rej. K. Otan-Lara: hər ikisi Stendalın ro- manları əsasında), “Tereza Rakenu (1953, rej. M. Karne), 4“Jerveza 1956, rej. R. Kleman: hər ikisi E. olyanın əsərləri uzrə). 40-cı illə- rin sonu—50-ci illərin əvvəllərində aktyorlardan J. Filip, S. Sinyore, Burvil, J. Mare, M. Kazares, L. de Funes və b. məphurlamındı. ərin F. Truffo, J. L. 10- ar, 50-ci illərin axırlarında meydana gəlmit “Yeni axınqı cərəyanının gər- kəmli numayəndələridir. Kinonun ifadə vasitələrinin təkmillətdiril- məsində A. Renenin “Xirosima, mə- Həbbətim mənimə (1959) filmi muhum rol oynamımddır. 60-cı illərdə rej. J. Demi (4PTyerbur cətirləriz, 1964, cRopforlu qızları, 1967) və 6. mu- zikl-filmlər yaratmıtlar. Bu dəvr- də F. kinematoqrafcıları Muqavi- mət hərəkatı və faiyizmə qaripı mu- barizə məvzularına muraciət etmiit- lər: cNormandiya-Nemang (196), rej. J. Drevil: Fransa-SSRİ birgə fil- mi), cĞun və saatı, “Paris Yanırmı?g (1963, 1966, rej, R. Kleman). 70-ci il- lərdən e”tibarən F. kinosunda sosial- ictimai problemlərə toxunan film- lərin sayı artır: c Eliza, yaxud əsil həyatı (1970, rej. M. Drap:), *Kralica- nın aqır gunu (1973, rej, R. Al- lio), “Yuruti nəqmələrik (1974, rej. P. Obye), “Mustəntiq və cani, 4“Cina-

FUzun sӱrən yoxacıxmadan sonraqk fil- mindən kadr. Rej. A. Kolpi.

onopqunaslardan L. Mussinak,

K. PQabrol, L. Mal, K. Lelyuit -

qionalınal politika Franini, M.,

i Hnobckan İ uyackan oxunonucb, M., 1977, 3apyöeoxnas

yət reportajı (1976, 1981, rej, B, Tavernye), “Axırıncı metrog (1980, rej. F. Truffo), “Korrupsiya qur- banı (1983, rej. A. Bonno) və s. Bu: tun bunlara baxmayaraq, 70—80-ci il- lərdə F. kino prokatında Amerika və italyan lentləri, eləcə də porno- qrafiya filmləri bəyuk yer tutur.

ransa komediya ik filmlə ri məphurdur: “Fa fa, €Ta- nun raHyHuyp? (1952, 1958, pex. Kpnc- tian-Jak), “PTeytan və on dini hədisə (1962, rej. J. Dӱvivye), “Yo-yom (1965, ej,. P. Eteks), “Paradə (1974, rej,

. Tati), “Xəsisə (1980, L. de Funes: J. Molyerin əsəri uzrə) və s. R. Os- seyn, J. Moro, J. L. Trentinyan, J. P. Belmondo, K. Denəv, A. Delon, A. Jirardo, R. PQnayder və 6. 60—80-ci illərin məphur aktyorlarıdır. Ki-

x. Ca- dul, A. Bazen və 6.-nın fransız və dunya kino tarixinin, eləcə də kino nəzəriyyəsinin iplənib hazırlanma- sında muhum xidməti var. F.-da Ali kino təhsili in-tu, Kino tarixi mu- zeyi fəaliyyət gəstərir.

1946 ildən Kann ip.-ndə hər il (1948, 1950 illərdən savayı) Beynəl- xalq kino festivalları kecirilir. 1976 ildə illik “Sezarəg milli kino mӱkafatı tə”sis edilmipdir. Yalıqldırma pəkil, bax səh. 592 —593.

Əd. Marks. K., 1948-ci ildən 1850- ci ilədək Fransada sinfi mubarizə, Marks K, və Engels F., Secilmiatn əsərləri, 3 cilddə, c. 1, B., 1978: yenə onun, Lui Bonapartın on səkkiz brume- ri, Yenə orada, yenə onun, ransada vətəndati muharibəsi, yenə orada, c. 2, B., 1980: Engels F., Fransada və Almani- yada kəndli məsələsi, Marks K. və En- gels €5., Secilmitp əsərləri, 2 cilddə, c. 2, B., 1953: Lenin V. İ., Əsərləri (bax Mə"lumat cildi, H. 1, səh. 648—651): Yelizarova M. Y. nə bapqaları, X1X

əsr xarici ədəbiyyat tarixi, B., 1964:

ıxlı İ., XX əsr “xarici ədəbiyyat tarixi, B., 1974:QruberR. İ., İstoril muzıkalınoNP kulıturı, t. 1—2, M.—L., 1941—59: İstoril franipuzskoN litera- turı, t. 1—4, M.—L., 1946—63: İstoril zapadnoevropeİskoqo teatra, T. – 1956—63: PneersonQq

Q., Muzıka Fran- imi, M.. 1958: Vseobiyal istorin iskusstv, t. 1—2 (kn. 1), 3—6 (kn. 1), M., 1960—65: Problemı əgonomiki i politiki Franiii posle vtoroN mnrovon voNnnı, M., 18962, D okğlo J., Qollizmue-texnokratin, kor- porativizm (per. s frani,), M., 1964, Bce- obadan istorin arxitekturı, t. 4—5,7, 10— 11, M., 1966—73: Livipii i N. A., Fran- puzskos iskusstoo XU—XU111 vekov. Ocer- ki, L.. 1967: Vitver İ. A.əidr., Sov- remennal Franiin, M., 1969: Otkevic S., Franpin—kadr za kadrom, M., 1970, Truppenko E. F., SopnalisticeskiNn realizm po franiuzskoN literature, M., 1972: İstoril Franimi, t. 1—3, M., 1972— 73: Fiziceskan qeoqrafil zarubejnoVd Evropı, M.. 1973: Panlova M. A V., Sovremennal fran-

Evropa. Zapadnan Evropa, M., 1979 (seril

| “Stranı i narodız)) Nargirıer F.

S., FranpuzskiN roman napix dnenİn, M., 1980: Berezina V. N., Franipuzskali jivopisı X1X veka v sobranii Qosudarst- pennoqo Ərmitaja, M., 1980: Kler R., Kino vcera, kino seqodni (per. s frani.), M.. 1981: İstorin zarubejnoqo teatra, 2 izd., c. 1. M., 1981, Cerkasov P. P,, Sudhba imperii, M., 1983, İsmailov R., Azerbaidjansko-franpuzskie litera- turnıe spazi, B., 1983: Manfred A. Z.,. Velikan franpuzskal revolopinl, M., 1983: Kostenevic Franpuz- skoe iskusstvo X1X—nacala XX veka v Ərmitaje, L., 1983: Jankola J. P.

614

Kino Franini. İlaTan 1978 (per, s frani.), FRANSA ALP Alp d-rının

hissəsi. Uz.

respublika, 1958— M., 1984,

DARLARI—Qərbi

| ransada yerlətmin

| təqr. 330 km. PQimali və

Cənubi F. A. d.-na bəlunur. Pi m a-

n i F.A.d. YӰӱgksək daqlıqdır. Buzlaq

relyef formaları var. İynəyarpaqlı

mepələr, subalp və alp cəmənləri ilə

ərtuludur. Massivləri: Monblan (hund. 07 m-dək), Pelvu, Beldonn, Qray Alp d-rı və Kot Alp d-rı. C ə-

nu bi F.A.d. daha alcaqdır (adətən Z000 m-dək). Aralıq dənizi iqlimi və landiaftı elementləri var.

FRANSA BANKI (Vaqaie 4e Eqapse) —Fransanın mərkəzi emissiya ban- kı. 1800 ildə Napoleon Bonapart xu- susi səhmdar cəmiyyəti kimi yarat- mıpdır. 1803 ildə Parisdə, 1848 il- dən isə butun əlkədə banknot buraxı- lıpına inhisar huququ almındır. 1945 ilin dekabrında milliləndi-

rilmit, lakin bankın idarə edilmə- |

si maliyyə oliqarxiyasının əlində qalmımdır. F.b.-nın əlkədə 200-dən cox ipe”bəsi var, dunyanın bir cox mərkəzi emissiya bankları ilə kor- respondensiya əlaqəsi saxlayır. FRANSA BURJUA İNQİLABI–— bax Bəyuk Fransa inqilabı. FRANSA QVİANASI (Siuape Eqap- şa15e).

Cənubi Amerikanın :1gm.-pp.-ində, Atlantik okeanı sahilində əlkə. Fransanın tdənizatpırı departamen- tiə, Surinam və Braziliya ilə həm- sərhəddir. Sah. 91 min km?. ƏH. 66,6 min (1981). İnz.m. Kayenna i.-dir. İnzibati cəhətdən 2 mahala bəlunur.

F.Q.-nı Fransa həkumətinin və 16 nəfərdən ibarət seckili Bap pura- nın təyin etdiyi prefekt idarə edir. Fransa Milli məclisində 1 deputat- la, Senatında 1 senatorla təmsil olunmutdur.

F.Q. Qviana yaylasının iim.-i1.- ində Yerlətir. Səthi, əsasən, alcaq dӱzənlikdir. Faydalı qazıntıları: qızıl, boksit və s. İqlimi subekvato- rial, isti və rutubətlidir. İllik yarıntı 3200—3500 mm. Ən beyuӱk cay- lar: Maroni, Oyapoki. Ərazinin 90941- indən coxu tropik mepələrdir. Mey- munlar, tapir, yaquar, ilanlar, coxlu quiq və hləpərat var. Caylar balıqla, sahil suları-“krevetka ilə zəngindir. . Əhalinin təqr. 8095 -i zəncilər və mulatlardır (kreollar). Mepə zən- ciləri (təqr. 2 min nəfər), hindilər (əhalinin təqr. 1094 -i), avropalılar, cinlilər və 6. da yapayır. Rəsmi dil fransız dilidir. Hakim din xris- tianlıqdır. Zəncilər və Hindilərdə qədim etiqadların qalıqları saxla- nılmındır. Orta sıxlıq 1 km?-də təqr. 0,8 nəfərdir (1982). Dəniz sahili r-nlarda əhali daha sıxdır. İitləyən əhalinin (18 min) 3092 -i k.t.-nda ca: daaa yəəhəpqə i: Kayenna (39 əsr , Kuru, en-Lorandu-Ma

İlk fransız kolonistləri muasir Qviana ərazisinə 1604 ildə gəlmiilər. 1635 ildə Fransanın mustəmləkəsi elan elilmiidir. 17 əsr—19 əsrin əvvəllərində bu ərazi uqrunda hol- landlar, ingilislər və fransızlar arasında gedən rəqabət 1817 ildə ransanın hakimiyyətinin qəti bərqə- rar olması ilə bala catdı. Bəyuk Fransa inqilabı (1789—94) dəvrun. lən surgun yerinə cevrilmiidi. 1946

FRANSA ALP

DARLARI

QVİANA (Fr.) 70 Ü 70

140 km

=—— yası), Sənət Akademiyası, Əxlaqi və | Siyasi Elmlər Akademiyası. Rus və y sovet alimlərindən V. İ, Vernadski,

zi IL İ.

Mendeleyev, İ. İ. Mecnikov, İ. P. Pavlov, V. A. Ambarsumyan, İ. M. Vinoqradov, M. A. Lavrentyev, S.

— $£ L. Sobolev və b. F.İ.-nun əcnəbi uz-

| vu seçilminil

ər. | FRANSA KOMM UNİST PARTİYA-

E=——4SI (FKP, Qə Raqa SoptipyaSe Eqapə

ildən Fransanın cdənizatırı depar- tamentiv statusu almıtidır. Mutərəq- qi quvvələri təmsil edən Qviana So- sialist Partiyası (1956) və Qviana Xalq İttifaqı (1958) muxtariyyət uq- runda cıxın edirlər.

F.Q. geri qalmınq aqrar əlkədir. İqtisadiyyatı ABİT və Fransa kapi- talının nəzarəti altındadır. Əha- linin əsas məpquliyyəti əkincilik- dir. Pəkər qamımqı, banan, cəltik, maniok, qarqıdalı, sitrus bitkiləri becərilir. Qiymətli oduncaq nəvləri tədaruk edilir. Balıq və krevetka ovlanır. Qaramal, donuz, davar sax- lanılır. Sənaye zəifdir. Qızıl və boksit cıxarılır. Bir necə arac e”ma- lı z-du var. Avto obilyollarının uz. 740 km-dir (1973). Kayennada dəniz portu və-beynəlxalq aeroport var. Me- iə materialları, balıq, krevetka, rom, boksit, qızıl və s. ixrac olunur. Ərzaq, sənaye malları, yanacaq, ava- qanlıq, prokat və s. idxal edilir. Xarici ticarəti, əsasən, Fransa, ABPİQ, Braziliya və Surinam ilədir. Pul vahidi Fransa frankıdır.

Xalq maarif sistemi Fransa qa- nunvericiliyi əsasında qurulmutdur. İcbari təhsil mӱddəti 6 yapından 14 yapınadəkdir. İbtidai məktəb 5 illikdir. Orta məktəbdə təhsil mud- dəti: natamam məktəbdə (kollecdə) 4, tam məktəbdə (liseydə) 7 ildir. Ali və orta ixtisas muçəssisələri yoxdur. Kayennada kicik kitabxana, | elmi-tədqiqat in-tu var. Kuru r-nun- da Fransa mutəxəssisləri kosmik təd- qiqatlar mərkəzi tikmitlər (1968). FRANSA İNSTİTUTU (Sazın de Eqapse)y—Fransanın gərkəmli elm, ədəbiyyat və incəsənət xadimlərini birlətdirən əsas rəsmi elmi idarəsi. 1795 ildə Milli Elm və İncəsənət İn- tu kimi yaradılmıit, 1806 ildən F.. İ. adlanmıitdır. F.İ.-nun tərkibinə 5 mustəqil akademiya daxildir: Fransa Akademiyası, Kitabələr və Bədii Ədə- biyyat Akademiyası, Elmlər Akademi- yası ( Dəqiq Təbiyyat Elmləri Akademn-

muzey,

sa15)—Bəyuk Oktyabr sosialist inqi-

y labının tə”siri altında Fransa So-

sialist Partiyası inqilabi cinahı tərəfindən 1920 ilin dekabrında Turda yaradılmıt, ilk kundən Ko-

minternə daxil olmuldur. FKP-nin

marksizm-leninizm ideyaları əsasın- da formalatmasında və məhkəmlən- məsində M. Kapen, P. Vayyan-Kuturye,

M. Torez, J. Duklo, B. Frapqon, P.

Semar, V. Rope və Fransa fəhlə hə-

| rəkatının digər gərkəmli xadimləri

muhum rol oynamınlar. Fəaliyyəti- nin ilk illərində FKP partiya da- xilində əzunə yuva salmıpl opportu- nist, trotskici və sektantcı unsur- nəpə "qqaripı cətin mӱbarizə aparmalı olmutpdur. Bu mubarizədən mətanətlə cıxan KP artıq 30-cu illərdə le- ninci tipli proletar partiyasına cev- rildi. FKDP 1935 ildə yaradılmıpq

| Xalq cəbhəsinin baplıca təpəbbuscu-

su olmut, 1936 il parlament seckilə- ri zamanı isə 1,5 mln. səs qazanmınd- dı. İkinci dunya muharibəsi, O HYM- lədən Fransanın alman-fatist itpta- lı dəvrundə kommunistlər Muqavimət Hərəkatının ənundə getmilər. ə haribədən sonrakı ilk illərdə FK

nӱmayəndələri (M. Torez, F. Biyu və b.) de Qoll həkumətinə daxil ol- muti, milli iqtisadiyyatın bərpasın- da, zəhmətketilərin xeyrinə bir sıra qanunların qəbul etdirilməsində mu- Hum rol oynamıplar. FKP Fransa zəhmətketplərinin demokratiya və so- sializm uqrunda, mustəqil xarici si- yasət uqrunda, inhisarcı kapitala və irticaya, mӱstəmləkə muharibələrinə (Hind-Cin, Əlcəzair və Misirdə)qar- 1pı, xalqlar arasında sulh və dostluq uqrunda mubarizəsinə baicılıq et- midir. P-nin tətəbbusu və inad- lı mubarizəsi nəticəsində 1972 ilin iyununda sol quvvələrin ittifaqı ya- radılmınndı. 1981 ilin mart secki- lərində FKP sosialistlərlə vahid heəkumət proqramı ilə cıxı1 etməsə də, səsvermənin ikinci mərhələsində onları mudafiə etməklə Fransa So- sialist Partiyasının hakimiyyətə kecməsində Həlledici rol oynamınl- dır. FKP sosialistlərin təpkil et: dikləri həkumətdə 4 nazirlə (1983) təmsil olunmuidu. Həkumətin xalqa zidd ciqtisadiyyatın modernlətdiril- MƏCHə siyasətinə etiraz əlaməti ola- raq 1984 ilin iyulunda kommunist nazirlər onun tərkibindən cıxmıiq- lar. Əlkənin ictimai siyasi həyatında muhum rol oynayan FKP, zəhmətkeilə- rin həyati mənafeləri, demokratik dəyinikliklər, fəhlə hərəkatının birliyi, sulh, gərginliyin zəiflədil- məsi, sosializm, Fransa— Sovet dost- luqu uqrunda fəal mubarizə aparır. . F kӱtlələr arasında fəaliy- Yətində YMYMƏMƏK konfederasiyası, Kommunist Gənclər Hərəkatı, Fran" sa Qadınları İttifaqına, zəhmətkeii: lərin digər demokratik təikilat- larına arxalanır. Kommunistlər bir sıra bələdiyyə idarələrinə baiicılıq

FRANSA — PRUSSİYA MYhAPHBƏCH

edirlər, Fransanın 72 pəhərinin me- ri FKP uzvudur (1983). FKP-nin 4-cu qurultayında (1982, fevral) qə: bul olunmuiy qətnamədə Fransada so- sializm cəmiyyəti qurulması sahəsin. də Kommunistlərin əsas vəzifələri mӱəyyənlətdirilir, partiya sırala- rını mehkəmləndirmək və zəhmətket- lər arasında onun nufuzunu geni- ləndirmək luzumu qeyd olunur. FKP- nin 25-ci qurultayı (1985, fevral) sinfi dəyutlərdə, iqtisadiyyatın mo- dernlətdirilməsi pəraitində bəhran- dan cıxmaq Yolunda, kutləvi iisiz- liyi aradan qaldırmaq, sulh, tərksi- lah və sosializm urrunda mubarizədə kommunistlərin avanqard roluna bə- İYK əhəmiyyət vermipi və kommunistlə- rin qariıda duran vəzifələrini geəs- tərmitdir. FKİP beynəlxalq kommunist və fə lə hərəkatında muhum rol oy- nayır, bailıca beynəlxalq məsələlər- də, dӱnya kommunist hərəkatının əsas problemlərində beynəlmiləl məvqelər- dən cıxıpt edir. FKP numayəndə hey”- ətləri kommunist və fəhlə partiyala- rının beynəlxalq Moskva mutpavirə- lərində (1957, 1960, 1969), Avropa KOM- munist və fəhlə partiyalarının Ber: lin konfransında (1976) itptirak et- miirq və onların sənədlərini bəyənmii- dir. FKP ilə Sov.İKP arasında sıx əə və həmrə”ylik məvcuddur. FKP-nin təpkilati prinsipini demokratik mərkəziyyət təpkil edir: o ərazi-istehsalat prinsipi əsasın- da qurulmutdur. 608543 uzvu vardır (1984). i orqanı qurultaydır. Qu- rultaylararası fəaliyyətinə MK Ganı- cılıq edir. FKP-nin ba katibi J. Mapıre, mərkəzi orqanı cHumanitez qəzeti, nəzəri orqanı cKaye du kom- MYUNİSMə jurnalıdır. FRANSA MİLLİ AZADLIQ KO- MİTƏSİ (FMAK: Qə Sopne Eqap- çais de Liberation Nationale)—1943—44 illərdə fəxliy İƏT gəstərmit Fransa mərkəzi hakimiyyət orqanı. Fransa ərazisini tam azad və resp. rejimini bərpa etməyi qarpısına məqsəd qoy- mumdu. Fransa milli komitəsinin rəhbəri PT, de Qoll ilə Fransanın PQn- mali Afrikadakı Ali komissarı A. ipə ƏLA ənnə edilmidi saziiy asında Əlcəzairdə yaradılmındı (1943, 3 iyun). 1943 il avqustun 26-da SSRİ, ABİP və B. Britaniya FMAK-ı tanıdıqlarını bildirdilər. 1944 il iyunun 2-də FMAK Fransa resp.-sı- nın mӱvəqqəti həkuməti adlandı rıldı. FRANSA POLİNEZİYASI (Polyne- 5 Qqapşaybe) - Sakit okeanın ip. His- səsində adalar qrupus Polineziyada ransanın mulku. Bax Polineanya, FRANSA SOMALİSİ—1967 ilə- dək Cibuti Respublikasının adı. FRANSADA DİNİ MUHARİBƏ- LƏR, hugenot muharibələ: r i—16 əsrdə katoliklərlə kalvinist- lər (hugenotlar) arasında mu- haribələr (1562—98, digər mənbələrə gərə 1559—98, 1560—98). Xarakteri və məzmununa gərə vətəndai muhari- bələri idi. F.d.m.-ə kapitalist mu- nasibətlərinin yaranması və mərkəzi hakimiyyətin gӱclənməsi səbəb olmui- du. F.d.m.-də rəqabət aparan iki qrup- dap—katoliklərə Kiza hHersoqları, galvinistlərə Burbonların numayən- dələri (pahzadə Konde, sonra Kavar- ralı Henrix) və admiral Kolinyi baqicılıq edirdilər. 30 ildən cox sur-

My bu mӱharibələrə bəhanə hugenot- ə Giza vətəri, tərəfindən də.

YiMəSİ olmuidu. u aribədə (1562—63, 1567 —68, 1568—70) tərəf- lərdən hec biri qəti qələbə qazanmadı. Sen-Jermen sulhundən (1570) nara- zı olan katoliklər yenidən qırrın tərətdilər (bax Varfolomey gecəsi (1572)1. Sonrakı muharibələr də (1572—73, 1574—76, 1577—80, 1585— 98) bəyuk insan tələfatına səbəb ol- mutdu. F.d.m. 1598 ildə Nant edikti (qanunu) ilə bapa catdı və bu, kato- lisizmi hakim din kimi qanuniləit-

dirdi.

FRANSADA 1848 İL İNQİLABI— İyul monarxiyasının devrilməsi, Fransada İkinci respublikanın (1848—52) yaradılması ilə nəticələ nən burjua-demokratik inqilabı. İnqilabın yetiiməsində 1845 və 1846 illərin məhsul qıtlıqı, 1847 ilin iqtisadi bəhranı muhum rol oynadı. İslahat tərəfdarlarının 1848 il fevralın 22-nə tə”yin edilmii numa- Yipini həkumətin qadaqan etməsi HH- qilabi partlayın ucun bir təkan ol- du. Fevralın 22-də on minlərlə pa- risli kucələrə cıxdı, numayiicilə- rin həkumət qopunları ilə toqquq- maları batlandı. Fevralın 23—24- də xalq usyanı bali verdi. Proletaria- tın əsas rol oynadırı bu usyan həku- mət qopunları çzərində qələbə ilə nə- ticələndi. Usyancı fəhlələrin təz- Yiqi altında fevralın 24-də İyul mo- narxiyasının devrildiyi, Muvəqqəti həkumət yaradıldıqı e”lan olundu. Bir sıra demokratik islahatlar və azadlıqlar verildi. Lakin xalqın hesabına hakimiyyətə kecmip respub- likacı burjuaziya az sonra zəhmət- keqilərin inqilabi nailiyyətlərinə hucuma kecdi. Respublikacı burjua- ziya 1848 il aprelin 23—24-də Muəs- sislər məclisinə-kecirilən seckilər zamanı saxtakarlıqa əl ataraq xal- qın Həqiqi numayəndələrini (fəhlə- ləri, qabaqcıl demokratları və so- sialistləri) həkumətdən sıxıidı- rıb cıxardı, hakimiyyət respubli= kacı burjuaziyanın ən murtəce dai- rələrinin əlinə kecdi.

Muəssislər məclisinin buraxıl- masını tələb edən 15 may Paris HYMA- yimpi bota cıxdı və inqilab rəhbər- lərinin (L. O. Blanki, A. Barbes və

) həbs olunması ilə nəticələndi. Monarxistlər tərəfindən qızı1i- dırılan burjua respublikacı na- zirlər iyunun 22-də milli e”malatxa- paların buraxılması haqqında dek- ret verdilər. Buna cavab olaraq sə- hərisi Paris fəhlələri barrikada- lar qurdular. Tarixə İyun usyanı (1848) adı ilə dupiən bu usyan proleta- rnatın burjuaziyaya qaripı ilk mu- təməkkil cıxını idi. Usyan yatırıl- dıqdan sonra burjua respublikacı- ları monarxistlərə bir sıra ciddi guzmiptlərə getdi. Noyabrın 4-də qə- bul edilmiiy konstitusiya 1848 il in- qilabının demokratik nailiyyətləri- ni Hecə endirdi. Nəticədə dekabrın 10-da Muəssislər məclisinə keciri- lan seckilərdə monarxistlərin nu- mayəndəsi Lui Mapoleon Bonapart (bax Napoleon İ1) qələbə qazanaraq prezident vəzifəsinə gecdi. Bundan sonra butun cəbhə boyu hucuma kecən monarxistlərin tələbi ilə Muəssis- lər məclisi vaxtından əvvəl bura- xıldı, 1849 il mayın 13-də Qanunve-

615

ricilik məclisinə kecirilən secki- lər zamanı burjua respublikacıla- rı tam məqrlubiyyətə uqradılar. cQay- da-qanun partiyasız timsalında Cı- xın edən burjua əksinqilabı xırda burjua demokratiyasının məqlubiy- yətindən (prezidentin konstitusiya- nı pozmasına e”tiraz əlaməti olaraq 1849 il iyunun 13-nə tə”yin edilmiid nuӱmayitin bota cıxması) istifadə edərək Fevral inqilabının nailiy- yətlərini tamamilə ləev etməyi qərara aldı. 1850 il mayın 31-də isə Fevral inqilabının ən muhum nailiyyəti olan secki huququ ləqv olundu. Yaranmıil əlverinli vəziyyətdən ktiyalə edən Lui Bonapart 1851 il dekabrın 2-də dəvlət cevrilipyi etdi, Qanunverici- lik məclisi buraxıldı. Beləliklə burjua respublikacılarının xəya- nəti uzundən İkinci respublika əs- linNdə ləev edildi: 1832 ilin dekab- rında isə İkinci imperiya (rəsmən monarxiya) hərbi polis rejimi for- masında bərpa olundu. V. İ. Lenin yazırdı: “Bonapartizm demokratik dəyitikliklər və demokratik inqi- lab iəraitində burjuaziyanın əksin- qilabcılıqından doqan idarə for- masıdırg (Əsər. tam kulliyyatı, c. 34, səh. 94—95).

Əd,: Map kc K., 1848-ci ildən 1850-

ci ilədək Fransada sinfi mubarizə, Marks K. və Engels F., Secilmip əsərləri, 3 cilddə, c. 1, B., 1978: So-

bulı A., İz istorii Velikoh burjuaz- nop revolopdin 1789—1794 qq. i renolopii 1060 q. no Franili, per. s frani,., M., UӰBİ.

FRANSANIN AFAR VƏ İSSA ƏRAZİSİ — Cibuti resp.-sının 1967—76 illərdə adı. FRANSANIN QARA DƏNİZ DO- NANMASINDA YC)AH (1919)—Co- vet dəvlətinə qariptı mudaxilədə i11- tirak edən Fransa Hərbi dəniz donan- ması gəmilərində 1919 ilin aprelin- də bat vermii usyan. Hazırlanma- sında xarici qopunlar icərisində inqilabi təbliqat aparan gizli kom- munistqruplar, xususilə də Bolievik- lər partiyası Odessa vil, komitəsi yanındakı “arici kollekiyanın fran- sız qrupu (J. Lyaburb və 6.) bəyuk rol oynamınidı. Aprelin 16-da bir necə gəmini iqtiai burudu, 19-da isə Se- vastopol yaxınlıqında dayanmınp gə- milərdə usyan ba:i verdi. Gəmilərdə al bayraqlar qaldırıldı, dənizcilər sahilə cıxaraq Sevastopol fəhlələ- ri ilə numayin təikil etdilər. Us- yan Fransanın Qara dənizdə uzən di- gər gəmilərinə də yayıldı. Matros- lar və əsgərlər vətənə qaytarılmala- rını, antisovet mudaxiləyə son qoyul- masını tələb edirdilər. Usyanın təhlugəli xarakter aldıqını gerən Fransa hekuməti 1919 il may ayının əvvəli ucun ezunun silahlı quvvələ- rini Sovet Rusiyası ərazisindən cı - xarmaqa məcbur oldu. Fransa hərbi komandanlırı usyan tpitirakcılarına amansız divan tutdu. Usyan beynəl- xalq proletariatın Sovet Rusiyası ilə həmrə”yliyinin parlaq təzahurunə cevrildi. :

FRANSA-PRUSSİYA MUHARİBƏ- Sİ (1870— 71)— Avropada hegemonlu- qunu saxlamaqa, Almaniyanın qəti ola- raq birlətməsinin qarpısını alma- qa can atan Fransa və alman torpaq- larının ez bacılıqı altında bir- ləidirilməsini balpa catdırmarqa ca-

616

lıppan Prussiya arasında muharibə. P1 Napoleonu muharibəyə birinci batplamaqa sevq etmək məqsədilə Prus- siya həkumətinin baiicısı O. Bismark tam əl ataraq qəzetlərin irində məzmunu Fransa həkuməti ucun olduqca təhqiramiz ruhda saxta- laidırılmın diplomatik teleqram dərc etdirdi. Nəticədə 1870 il iyu- lun 19-da Fransa Prussiyaya muhari- bə e”lan etdi. Lakin ilk deyuiilər Fransa ordusunun hərbi hazırlıq cə- hətdən zəifliyini gestərdi. 1870 il sentyabrın 1—2-də Sedan yaxınlı- qındakı həlledici deyutidə Fransa ordusunun əsas kutləsi darmadaqın edildiy imperator PP Napoleon əsir alındı. Sedan faciəsi xalqın Napo- leon/rejiminə qariqı qəzəbini daha da artırdı. 1870 il sentyabrın 4-də Pa- isdə baii vermii usyan nəticəsində

apoleon imperiyası devrildi, an- sada burjua mӱvəqqəti həkuməti baii- da olmaqla resp. qurulutmqu yaradıldı. Alman qopunlarının qəsbkarlıq məq- sədilə Fransanın icərilərinə dor- ru irəliləməsinə cavab olaraq Fran- sada ipealcılara qaritı xalq hərə- katı geni miqyas aldı. Az bir vaxtda yeni ordu (təqr. 1 mln. nəfər) yarandı.

Dutimən arxasında partizanların fəa-

liyyəti gucləndi. Lakin xalqın inqi- labilətdiyindən qorxan Fransa hə- kuməti dupimənə qariqı fəal mudafiə- ni hər vəchlə pozurdu. Nəticədə Prus- siya qopunları Fransa ərazisinin xeyli hissəsinitutdu vəsonradan fran- sız burjuaziyasına Paris Kommuna- sını (1871) darmadaqın etməkdə ya- xından kəməklik gestərdi. F.— P.m. gedipində 1871 ilin yanvarında Al- maniya imperiyasının yaradıldırı eqlan olundu. Mayın 10-da imzalan- mıqi F.—P.m. Fransa ucun son dərə- cə arır sulh muqaviləsi ilə baia catdı (bax Frankfurt sulhu (1871). FRANSA--RUSİYA İTTİFAQI (1890—1917)—1891—93 illərdə car Rusiyası ilə Fransa arasında yaran- mhpip hərbi-siyasi ittifaq. Uclər itti- faqına qarpı cevrilmiidi. F.-R.i.- nın məvcud olduru ilk illərdə Rusi- ya və Fransa bərabər Villi muttəfiq idilər. Rusiya – Yaponiya muharibə in- dəki (1904—05) biabırcı məqlubiyyət və carizmin Fransadan getdikcə artan maliyyə asılılırı quvvələr nisbəti: ni Fransanın xeyrinə dəytidirdi. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabı car Həkumətinin digər muqavilələ- ri ilə yanatpı F.—R.i.-ni də lərv et- di (1917). FRANSA — CİN MUQAVİLƏSİ (1860)—İngiltərə – Fransa --Cin mu- haribəsində (1856—60) Cinin məqlu- biyyətindən sonra Fransanın Cinə qə- bul etdirdiyi muqavilə (konvensiya): S. 25-də Pekində imzalanmıid- dır. F.—C.m.-nə əsasən Pekin muqavi- ləsi (1860) ilə B. Britaniyanın al- dıRrı təzminat və Huquqlar eynilə Fransaya da aid edildi. Muqavilə həmcinin missionerlərin əmlakları- nın qaytarılmasını, təzminatın Ci- nin gəmruk gəliri hesabına ədənil məsini nəzərdə tutmuidu.

FRANSA — CİN MUHARİBƏSİ (1884—85)—Fransanın Vyetnam əra- zisini tutmaq məqsədilə Cinə qartı muharibəsi. 1885 il iyunun 9-da im- zalanan Tyanszin Fransa –Cin muqavi- ləsinə gərə Cin Fransanın Vyetnam zərində protektorat huququnu tapıdı.

FRANSA-—RUSİYA İTTİFAQI

F.—C.m. nəticəsində Vyetnam Fran- sanın mustəmləkəsinə cevrildi. FRANSİSK 1 (Eqapşoq ) (12.9.1494, Konyak—31.3.1547, Rambuye)—Fransa kralı (1515 ildən). Valua sulaləsin- dəndir. 1 F.-in siyasəti Fransanın mӱtləq monarxiyaya cevrilməsinə ye- nəlmiiydi. taliya muharibələrində Paviya yaxınlıqında vurutmada is- panlar tərəfindən əsir alınmıpi (1525), bir il sonra azad edilmiidi. FRANSİSKCİLƏR (franciscani) — katolik rahib ordeninin uzvləri. Yox- sulluq, tərkidunyalıq və s. təblir edən . ordeninin əsası 1207—09 illərdə İtaliyada qoyulmutidur. Yaradıcısı Assizili Fransisk idi. 1223 ildə papa 11 Qonori F.-in nizamnaməsini təsdiq etmitdi. F. katolik kilsəsi- nin duimənlərinə, bid”ətcilərə qar- ilı (xususilə inkvizisiyadau mubari- zə aparmıti, həmcinin missioner ki- mi fəaliyyət gestərmiplər. Hazır- da təqr. 50 min uzvu olan F. ordeninin muxtəlif təikilatları və təblirat mərkəzləri var. FRANSİUM (lat. Eqapstit), Fr— radioaktiv kimyəvi element. Element- lərin dəvri sisteminin 1 qrupunda- dır, at.n. 87. Stabil izotopu yoxdur. Qələvi metalların ən aqırıdır. 20 S- də əriyir. 630"S-də qaynayır, sıxlı- qı (20”S-də) 2,44 q sm?-dir. Kutlə ədə- di 203—229 və yarımparcalanma dev- ru 5-10 7? san.-dən (“""Eq) 23-dəq.-yədək (2 2Eq) olan 18 radioaktiv izotopu alın- mıpipidır. F.-un varlıqını və bə”zi xassələrini rus alimi D. İ. Mendele- yev qabaqcadan (1870) xəbər vermiiy və onu ekasezium adlandırmındır. 1939 ildə fransız tədqiqatcısı Pere aktiniumun radioaktiv parcalanması- nı eyrənərkən kəif etmiiy və cakti- nium K.ə adlandırmındır. 1949 il- də ona fransium adı verilmidir. Təbiətdə *43Eq və 2**Eq izotoplarına radioaktiv 227As-un parcalanma məh- sulları kimi rast gəlinir. -

1.t. təbii uranda (0,2 mq "As və 3,8.10 “10 2, 75Fr vardır. Kimyəvi xassələrinə gərə rubidium və seziuma oxpardır. Oksidləitmə dərəcəsi --1- dir. F.-ui hidroksid, fluorid, xlo- rid, nitrat, sulfat, sulfid, karbo- nat və asetatları suda yaxiı: per- xlorat, pikrat, Yodat, xlorplatinat, xlorbismutatları isə pis həll olur. 443Er HəoTOorny ioloji tədqiqatlarda istifadə edilir.

Əd. Xal Pd İ., Radioximin Fran- pin i toril, per. sanql., M., 1961: Qlı i- k a H. L., Obian ximil, 21 izd., M., 1981,

FRANSIZ DİLİ—fəansızların, Belcika, İsvecrə, Kanada əhalisi- nin bir Hissəsinin dili. Fransanın rəsmi dəvlət dilidir bir sıra Af- rika dəvlətlərinin, Haiti və Fransa Qvianasının əhalisi də F.d.-ndən is- tifadə edir. Roman dillərinə daxil- dir. Bu dildə təqr. 80 mli, adam da nıppır (1975). F.d. latın dili əsa

sında formalapvmısindır. Fransa əra-

zisində bir necə dialekti (fransi, Normandiya, zallon, pikard, Lotarin- giya, Burqundiya və s.) var. Kecmiiy Qalliya ərazisində latın dili ilk Roma basqınları pəticəsində (e.ə. 154—121 illər) yayılmıidır. Sonra- lar burada saysız-hesabsız məmurlar, tacirlər, sənətkarlar məskən salmıin, beləliklə də eramızın 4 əsrində la- tın dili yerli qall dilini sıxıiidı-

rıb aradan cıxarmın və hakim məvqe: tutmaqa bailamıtdır. 5 əsrdə Talli- yanı tutmuli frankların dialektin- DƏN DƏ LATIN DİLİNƏ COXLU SƏZ KeEC- miipdir. Roma mədəniyyətinin və adət- ən”ənələrinin tədricən aradan cıxma:- sı nəticəsində artıq 7 əsrdə burada la= tın dilindən fərqlənən bir dil for- malaimıpidır. F.d.-nin 6 inkiptaf mərhələsi olmuidur: qall-roman (5—8 əsrlər), qədim (9—13 əsrlər), orta (14—15 əsrlər), ergən yeni (16 əsr), yeni (klassik, 17—18 əsrlər) və mua- sir (19 əsrdən) F.d. Milli F.d. 16. əsrdə, ədəbi dil 17 əsrdə təpəkkul tapmıtpdır. F.d.-ndə 35 fonem (15 sait, 17 samit, Z yarımsait) var. Vur- qu həminə səzun son saiti ӱzərinə dupqur. Analitik dildir. Cumlədə səz- lər arasında əlaqə səzenu və b. kə” məkci səzlər vasitəsilə yaranır. Səz sırası sabitdir. Cins, kəmiyyət, iqəxs kateqoriyaları kəməkci səzlərlə ifa- də olunur. Əlifbası latın qrafika sına əsaslanır. F.d. BMT-nin rəsmi iplək dillərindəndir. SSRİ-nin, o cumlədən Azərb.SSR-in umumtəhsil, orta ixtisas təhsili və ali məktəblə- rində tədris olunur. Resp.-nın ӱmum- təhsil və ali məktəbləri ucun Azərb. dilində dərsliklər hazırlanmıtidır. SSRİ-nin 50 illiyi ad. Azərb. Pe-

daqoji Xarici Dillər İn-tunda F.d. fakultəsi var. Əd.: Serqievskin M. V., İsto-

rin franiuzskoqo izıka, M., 1947, Bal-

li İT1., Obiyal linqvistika i vnoprosı franpuzskoqo izıka, per. s frani,, M.., Referonskal E. A., Va-

1955: sil hena Teoreticeskal qram- matika sonremennoqo franpuzskoqo izıka, 2 ilzd., c. 1—2, L., 1973: Nikolıskan E. K.,. QoldenberqtT. M., Qrammatika franiuzskoqo izıka, 4 izd., M., 1982, Kuliev R. K., Semanti ko-sintaksices- kie aspektı funkiionirovanin sobjonk- tina v slojnom predlojenii starofran- ipuzskoqo nzıka, İzi, AN Azerb. SSR (se- pı lilseratura, azıg, iskusstvo), 1984, Xı 1. yenə onun, Prinini csoqlasova- nin vremənəsi upoqreblenie vido-nremen- nıx form sobjonktica v starofraniuz-

skom azıke, yenə orpda, 1984, Xə 2, Vqi- not F., Histoire de İla"langue frança ise des origines A nos iours, (. 1—13, Paris, 1966 — 72.

FRANSIZ MATERİALİZMİ (18 əsr)—bax Fransa məqaləsinin fəlsə- fə bəlməsinə.

FRANSIZLAR — Fransanın əsas əhalisi, millət. Fransada təqr. 49 mln. (1983), ABİQ və Kanadada, həm cinin kecmində Fransanın mustəm- ləkə və dominiopu olmuli əlkələrdə də yapayırlar (Z mln.-dan cox). Fran- sız dilində dapımpırlar. Diidarla- rının beyuk əksəriyyəti katolikdir. F.-ın formalatmasında keltlər (rannap, e.ə. 1-ci mipilliyin ortala- rı), romalılar (e.ə. 3—1 əsrlər), son- ralar pvestqotlar, burqundlar, Frank- lar və b. titirak etmpiidir. 6 əsrdə Qalliyada vestqotlar və burqundlar əz krallıqlarını, franklar isə Fraik dəvlətini yaratdılar. 9 əsrdə Karolinqlər imperiyası parcalandı- qı zaman frank səzu həm əlkənin, həm də xalqın adında və dilində qalmı1- dı. Vahid fransız xalqı və dili

təqr. 12-14 əsrlərdə formalatmınn- dır. Boyuk Frapsa inqilabı fran- sız millətinin təiəkgulundə həll-

F.-ın tarixi, iqti-

edici rol oynadı. haqqında bax

sadiyyatı, mədəniyyəti Fransa məqaləsinə.

FREZ DƏZGAHI

Əd. Villar J., Villar K Formirovanie franpuzskoN napin gi nacalo XT v.), M., 1957: Rala M., Dva oblika Franini, M., 1962: Haponbt 3a- rubejnoN Evropı, t. 2, M., 1965: Zıkov S., O Franiii i franpuzax, M., 1978.

“OPAH-TMP)ÖP? (eLe Franc-Tireur? —€ t atıcı.k)—Fransa Muqa- vimət hərəkatına daxil olan vətən- lərvər təpkilatlardan biri. 1940 ilin sonlarında Lionda sol baxıpt- lı ziyalı və qulluqcular yaratmıp- dı. Bu ad tlikilata Fransa—Prus- siya muharibəsi (1870—71) dəvrundə fəaliyyət gestərmiti frantiryor MY- qavimət dəstələri pərəfinə veril- mipdir. Əsasən, Fransanın c.-unda (Lion, Limoj və Klermon-Ferranda) fəaliyyət gəstərmitdir. Əsas ipi kəpfiyyat və təbliqat olmulpdur. Mər- kəzi orqanı c“Fran-tiryoru qəzeti idi. 1943 ilin əvvəllərində c“Birləpmit ƏL hərəkatızna qopulmutdur. FRANTİİYKOVİ-LAZNE (Eqapi- kovy Lüzn6)—uCCP-nə məhəp. Cexiya Sosialist Resp.-sında, Qərbi Cexiya vil.-ndə, Filizli daqlardadır. Bal- neoloji kurort. Elmi-tədqiqat fizio- terapiya, lneologiya və iqlimiqu- naslıq in-tunun filialı var. FRANCESKA (Eqapsezsa) Pyero del- la (təqr. 1420—1492)—italyan boya- karı: bax Pyero della Franceska. FRASİBӰUL (Thqazӱ oz) (7?—e.ə. 388)— Afina siyasi xadimi və sərkər- dəsi. Peloponnes muharibəsinin so- nunda tehrətlənmin F. e.ə. 411 il- dən demokratik Qruplminanın rəh- bəri olmutpdur. €ÖrTya THpaHəbiH ha- kimiyyəti F.-un bapcılıqı altın- da devrilmiit, demokratiya bərpa olun- mupidu (e.ə. 404).

FRATRİYA (yun. phrat ia—rapnalımı- lıq)—tayfanın bir necə (əvvəllər iki) qolu. Afinada və klassik dəvrə qədərki Yunanıstanın bə”zi digər dev- lətlərində sosial təpkilat forma- sı (qəbilə ilə fila arasında kecid as, F. bana uzvləri ilə ni- kah əlaqəsinə girən qohum nəsillərin ekzoqamiya qrupu idi. İki F.-nın daimi nikah əlaqələrindən tayfa ya- ranırdı. İnkipafın son mərhələsin- də F. ekzoqamiya olmaya da bilərdi. FRAUN HOFER (Eqailhobeq) Yozef (6.3.1787, P/traubinq—7.6.1826, Mun- xen)—alman fiziki, Bavariya EA (1823) və Leopoldin Akademiyasının (1824) uzvu. Munxendəki (sonralar Benediktbeyerndəki) Riyaziyyat və Op- tika İn-tunun direktoru olmutdur (1818). Axromatik obyektivlərin ha- zırlanması texnologiyasını təkmil- ləpdirmiii, okulyar mikrometri və heliometri ixtira etmii, iquiələ- rin sındırma əmsalını eyrənərək Gunət spektrindəki udulma xətlə- rini (Fraunhofer xətlərini) aii- kara cıxarmıiy (ingilis fiziki U. Vollastondan xəbər iz), spektrləri əy- rənmək ucun difraksiya qəfəsindən istifadə etmiti, paralel iqualarda ipqlırın difraksiyasını muiyahidə etmək ucun usul vermiidir. FRAUNHOFER XƏTLƏRİ—Gunəti spektrindəki udulma xətləri. OƏ.x.- ni ilk dəfə ingilis fiziki U. Vol- nacToH (VV. H. VVollaston: 1766—1828) mutahidə etmii, Y. Fraunhofer isə onları aikara cıxarmın və mufəs- səl eyrənmipdir (1814). Gunəi spek- trinin tərkibində 20 mindən cox (ul- trabənəviyəyi, gərunən və infraqır-

617

mızı oblastlarda) F.x. muptahidə

olunmutpdur. FRAXT (hollandca vracht, alm. Fracht)— iykyH, yaxud sərnittinin da- iqınması muqabilində nəql. vasitəsi sahibinə verilən haqq. F. anlayılpı muxtəlif nəv nəql. (dəniz, cay, avto- mobil, aviasiya) dapqımalarında tət- biq olunur, lakin dəniz nəql. datpı- malarında daha genii yayılmıstidır. .A NƏİNGİ Yukun, yaxud sərnipinin dapınması haqqı, hətta bə”zi hallar- da (mӱqavilə ppərtlərindən asılı olaraq) yukləmə və bopaltma haqqı da daxil edilir. FRDİYERİ (Frasheri) Harnm (25.5.1846, Fraeri kg.—20.10.1900, İstambul)— alban ppairi, alban milli dircəliti hərəkatı xadimi. cXəyalları (1885, fars dilində), “Yay cicəkləri (1890), “Cənnət və sərrast səzləru (1894) me”p toplularının, c Albanların əsl ar- zusug (1886), *“İsgəndərbəyin tarixi (1898), *Kərbəlak (1898) poemaları: nın muəllifidir. Vətənpərvərlik, MİLLİ və ictimai azadlıq ideyaları - nın tərənnumu yaradıcılıqın əsas məvzusudur. FRAİYON (Eqashop) Benua (13.5.1893, Luara departamenti, PTambon-Fyəj- rol—4.8.1975, Luara departamenti, Bord)—Fransa və beynəlxalq fəhlə hərəkatı xadimi. Fəhlə olmupdur. 1919 ildən Fransa Sosialist Parti- yasının, Fransa Kommunist Parti- yası yarandıqı (1920, dekabr) vaxt- dan isə onun uzvu idi. 1928—36 il- lərdə və 1956 ildən FKP MK Siyasi Burosunun uzvu olmutdur. Həmkar- lar ittifaqları hərəkatında fəal iptirak etmit, 1936—39, 1944—45 il- lərdə Bər Umuməmək Konfederasi- yanın (FUK) katibi idi. İkinci dunya muharibəsi (1939—45) illərin- də. Mӱqavimət hərəkatının təikilat- cılarından olmui və FKP-nin Mər- kəzi Rəhbərliyinin uzvu secilmiiydi. 1945—67 illərdə FU K-un baiq kati- bi, 1967—75 illərdə sədri olmutidur. 1945 ildən Umumdunya Həmkarlar İt-

tifaqları Federasiyası sədrinin muavini idi. Lenin ordeni ilə təl- tif edilmiidir.

FREQAT (hollandca, Eqera(, fr. (qb- xa(e, ital. |/qeraqa)—1) yelkənli hər- i donanmada ucdorlu gəmi. 19 əsrin ortalarından buxarla piləyən, tə- gərli, sonra vintli F.-lar meydana cıxdı. 2) İkinci dunya muharibəsin- də yungul kreyserlərlə əskidra mina- datıyıcısı (ABİP) və ya muvafiq ke: iikci gəmilər (B. Britaniya) arasın- da gecid tipi. 3) Muasir F. atom sualtı qayıqlarını axtarmaq və məhv etmək, təyyarə daipiyan gəmiləri hava və raket hucumundan muhafizə etmək ucun tətbiq edilən xususi qurulun- lu gəmidir. Məs., ABİQ hərbi dəniz quvvələrində F.-ın subasımı 6 min t-dək, sur”əti 34 duyun (63 km/saat), uzmə uzaqlırı 8 min dəniz milinə bərabərdir, uzaq və yaxın mənzilli artilleriya qurquları ilə təchiz olunur, hey”əti 350—370 nəfərdir. 70- ci illərin əvvəllərindən ABİPT-da atom gӱc qurqulu F.-ların seriyalı istehsalına bailanılmındır.

FREQATLAR (Eteraidae) — kurək- ayaqlıkimilər dəstəsindən qupi fəsilə- si. Bədəninin uz. 1 m-dək, acılmıqp halda qanadlarının uz. 2 m-dək olur. 5 nəvӱ var. Atlantik, Hind və Sakit okeanların tropik hissəsində rast gə-

lir. Həyatının cox vaxtını ucmaq- da kecirir. F.-ın buzdum vəzisi zəif inkinaf etdiyi ucun lələkləri yax- HB Yaqlanmadıqrından cətinliklə uzurlər. 1 yumurta qoyur, 40—50 gun kurt Yatır. Xırda a-larda yuvalayır. FREDERİK-LEMETR (Frederick-Le- maitre), (əsl adı və familiyası Antuan Lui Prosper Lemetr) (29. 7.1800, Kavr—26.1.1876, Paris) —fran- sız aktyoru. 16 yapından Parisin bul- var teatrlarında cıxın etmitdir. Demokratik romantizmin gərkəmli nuӱ- mayəndəsi olan F.-L. həm də fransız

ff .b..

Frederik- Lemetr Rober Maker (“Rober Ma- gerə, Frede- rik-Lemetr nə b.) ro- lunda.

teatrında tənqidi realizmin əsasını qoymutidur. Rolları: Rober Maker (“Adre karvansarası, B. Antye, Po- liant, J. A. Sent-Aman), Cenaro, Rui Blaz (*Lukresiya Borciaz, *Rui Blazu, V. Huqo), Jan (“Paris cındıryıra- nız, F. Pia) və s. M. Dorval və P. Bokajla birlikdə teatr islahatları aparmındır.

FREZ (fr. Eqazze) — materialların frezləmə ilə e”malı ucun coxtiyəli kəsici alət. F.-lərin aqtaqıdakı tip- ləri var: diiqləri yerlətən səthin formasına gerə silindrik, yan uzlu, diskli, bucaqlı, yivli və fasonlu: dimpin formasına gərə duz, vintvarı və muxtəlif istiqamətlənmiii diiplə- ri olan F.-lər: konstruksiyasına gə- rə butev, mӱrəkkəb, taxma diiili, yYıR- ma və komilekt F.-lər: dəzgaha bər- kitmə usuluna gorə taxma, konusvarı

Mӱxtəlif tip frellər.

və ya siliplrik quyruqlu uc F.-lər vintvarı qapovcuqupun istiqamətinə gerə saq və sol qanovcuqlu F.-lər (iqək.). F. legirlənmii və tezkəsən alət poladlarından hazırlanır. F.- dən mustəvi, yarıq və iylislər, əyri- xətli səth pə s. e”malı, habelə mate- rialı kəsib ayırma ucun istifadə olunur.

FREZ DƏZGAHI —metal və digər mə”mulatların fəezlə emalı ucun me-

618

FREZLƏMƏ

---H—— ə AK

talkəsmə dəzgahı. F.d. universal- lıqı ilə fərqlənir, mustəvi, əyrixət- li səthləri yonmaq, detallarda yiv, carxlarda diip acmaq və s. YuyH Hülnə- dilir. Konstruksiyasına gərə konsul- lu və konsulsuz F.d. məvcuddur. Frez- ləmə prinsipi 16 əsrdə meydana gəl-

Uninersal frez dəzgahı.

mindir. Muasir F.d.-nın ilk numunə- si 19 əsrdə (məs., konsullu F.d. 1835 ildə, universal F.d. isə 1862 ildə) yaradılmıtidır. F.d.-nda baqi hə- əə (fırlanma) frezlə, veriti hərə əti (irəliləmə) isə pəstahla həyata kecirilir: bə”zi hallarda, məs., iri mə”mulatların e”malında verii hə- rəkəti dəəə verilə bilər. Metal e”ma- lında F.d.-nın ataqıdakı nəvləri iplədilir: pipindelin oxuna doqru bucaq altında hərəkət edən stollu uni- versal F.d. (tək.), tipindel oxları- nın yerlətidirilməsinə gerə ufuqi və ipaquli F.d.: bir necə tipindelli (mus- təvi e”malı ucun) uzununa F.d., su- rətcıxarma və xususi F.d.-ları (ili- gil-frezləmə, dii-frezləmə, yiv-frez- ƏMƏ BƏ C. YuyH dəzgahlar). Sənayedə proqramlı idarəetmə sistemli F.d.- nın mӱxtəlif tiplərinin tətbiqi da- ha da geniplənir. Belə dəzgahlarda hər bir koordinat uzrə hərəkət in- formasiya dapıyıcısına (məs., maq- nit lentinə) yazılmınıq siqnallarla idarə edilir. FREZLƏMƏ — metal və qeyri metal materialların Frez ilə kəsmə yolu ilə e”malı: F.-də kəsici alət —frez fırlanır, e”mal ediləcək pəstaha isə irəliləmə hərəkəti verilir. F.-də kəsmə sur”əti frezin tipindən, onun kəsici hissəsinin materialı və hən- dəsi parametrlərindən, kəsmə rejimi, pəstahın səth qatının vəziyyətindən YR asılı olur (bax Frez dəz- gahı). FREY MONTALVA (Eqey Mopgayua) Eduardo (d. 16.1.1911, Santyaqo—1982) —Cili dəvlət və siyasi xadimi, pub- "isist, huquq elmləri doktoru. 1935 ildə Milli Falanqa Partiyasını Yaratmızidı. Xristian-Demokrat Par- tiYası Yaradıldıqdan (1957) sonra onun lideri secilmitdir. 1964—70 illərdə Cili prezidenti olmuzdur. F.M. həkuməti 1964 ildə SSRİ ilə diplomatik munasibətləri bərpa et- miidi (1947 ildə kəsilmitdi). S. Alyende balida olmaqla Xalq birliyi

hakimiyyətə gəldikdən (1970, noyabr) sonra fəal surətdə ona qartı cıx- mıtpdır. Hərbi in cevriliitin- dən (1973, sentyabr) sonra həmin re- jimə qarpı muxalifətə kecmiidi. Fransız filosofu Neotomist məktə- bin banisi J. Maritenin ardıcıl- larından olmu1i, azadlıq piqəraitində inteqral inqilab yolu ilə cəmiyyəti dəyipdirməyi nəzərdə tutan konsepsi- ya impləyib hazırlamınnidı. FREYBERQ, Frayberq (Freiberg) — ADR-də Ar irs zala maha- lında məhə Perla My qi cayı sahilindədir. Əh. 51 min (1976). 12 əsrdən mə”dən sənayesi mərkəzidir. Mapyınqayırua, tikiip, ayaqqabı sə- nayesi, mə”dən-metallurgiya kombina- tı" mə”dən akademiyası (1765 ildən), me”marlıq abidələri .(13—17 əsrlər) və s. var. F.r.-nunda qurqrutpun-sink filizləri cıkarılır.

FREYBURQ, Frayburq (Etehbiqi 3t Vqeyzeai)— AFR-də, Baden-Vurtem- berq ərazisində ipəhər. Əh. 171,1 min (1979). Kimya, mapınqayırma, aqac e”malı, toxuculuq, karız, yeyinti sə- nayesi, coxlu nətriyyat, poliqrafiya muəssisəsiy un-t (1457 ildən) var. F. 1120 ildə salınmındır. F.-un orta əsr me”marlıq abidələri yerləpqən kəhnə Hissəsi ikinci dunya muhari: bəsi illərində daqrıntıya mə”ruz qal- mııpdır. Me”marlıq abidələri: qotik kilsə (təqr. 1200—15 əsrin sonu), Martinstor və 1Pvabentor qapıları (hər ikisi 13 əsr), kəhnə ratupta (1556), kəhnə un-t (1576) və s. FREYBURQ (BADEN) MƏKTƏBİ— Neokantcılıqda cərəyan. | FREYD (Rqei4) Ziqmund (6.5.1856, Freyberq, Avstriya-Macarıstan, in- diki Pritibor, Cexoslovakiya—23.9. 1939, Hempsted, London yaxınlıqrında) — Avstriya nevropatoloqu, psixiatr və psixoloqu, pisixoanalizin banisi. Tibb doktoru (1861). Vyana un-tinin tibb fakultəsini bitirmitdir. Vya- na un-tinin prof. (1902), “Psixoana- liz və psixopatologiya tədqiqatları salnaməsiə2nin (1908, E. Bleyler və

K. Yunqla birlikdə) və Beynəlxalq.

psixoanaliz cəmiyyətinin (1910) əsa- sını qoymutidur. F.-in psixoloji ideyaları burjua filosoflarının fikirlərinə uyqundur. Faptist Alma- niyası Avstriyanı zəbt etdikdən son- ra (1938) F. İngiltərəyə kəcmutidur. FREYDENBERQ Mixail (Moisey) Fi: lippovic |21.1.1858, Polia, Prasnıti (indiki Piptasnıti)—1.8.1920, Petro qrady—rus ixtiracısı. 1893 ildə rus ixtiracısı İ. A. Timcenko (1852— 1924) ilə birlikdə kinoproyeksiya aparatını (kinetoskop ) yaratmıitq- dır. 1893 ildə S. M. Berdicevski- Apostolovla birlikdə avtomat tele- fon st.--nın (ATS) maketini hazır- lamınldır. Əvvəlcədən axtarıni apa- ran elementi (1895), mapın axtarı- cısını və ATS ucun 10 min nəmrə- lik qruplu axtarıcını (1896) iplə- yib hazırlamıtı və onlara patent al- mıpdır. 1908 ildə hərftəkən mətbzə kapınını quraidır cııtidır.

FREYDİZM —cəmiyyətdə baiq verən ictimai-tarixi prosesləri Z. Frey- din psixoloji tə”limi əsasında izah etməyə calınqan muxtəlif fəlsəfi və psixoloji cərəyanların umumi adı.

19 əsrin axırı—20 əsrin əvvəllərində |

yaranmımdır. Psixoanalizdən fərq- lənir.

F. yarandıqı vaxtdan vahid |

cərəyan olmamıtdır. Freydqn əzunun iuursuzluqa həm yaradıcı və eyni zamanda Həm də darıdıcı meyllər mən- bəyi kimi baxması onun tə"liminin muxtəlif, bə”zən ziddiyyətli məphu çun imkan yaratmınqdır. 1910 ildən imilayaraq Freydin yaxın ippagirdlə- ri arasında psixikada əsas hərəkət- verici amilin nə olması haqqında mubahisələr gedirdi. Əgər Freyd belə bir amili iquursuz psixoseksual meyl- lərdə gərurduӱsə, A. Adlerdə və onun yaratdıqı ərdi psixologiyada bu rolu cbapqasına hakim olmaq cəhdiə, əş narazılıq Hissi oynayır: K. Q. Yunqun (İsvecrə) analitik psi- xologiyasında kollektiv iqursuzluq əsas hesab ediqir. F.-in ayrı-ayrı istiqamətləri Freydin tə”limindəki fəlsəfi və metodoloji muddəalara haqq qazandırmaq ucun mӱxtəlif fəl- səfi və sosioloji doktrinalara əsas- lanır. F.-n AB1P-da xususilə genii Yayılmın bir istiqaməti olan biolo- gizm cərəyanı psixosomatik tibbin in- kipafına kəmək gestərmitdir. F.-i refleksologiya, kibernetika və s. ilə əlaqələndirmək ucun də təcrubələr aparılmımnidır. Neofreydizm F.-i sırf sosioloji və mədəni doktrinaya cevirməyə cəhd gəstərir. F. insanın fərdi psixi inkipafı məsələləri ilə məhdudlaimayıb, əz konsepsiyası- nı mədəniyyət tarixinə də (əsatirlə- rin, adət və ən”ənələrin, ədəbiyyat, incəsənət abidələrinin, elmin yaran- ması və inkipafına da) and edir. F. və neofreydizm, xususilə ABİPQ-da so- sial psixologiyaya, ədəbiyyatiqunaslı- qa, ədəbi tənqidə, rəssamlıqda mux- təlif modernist cərəyanlara (surrea- lizm və s.) əz tə”"sirini gəstərmitdir. FREYZER (Eqazeq) — Kanadada cay. Qayalı daqlardan bailanır. Sakit okeanın Corciya boqrazına, təkulur. Uz. 1370 km, həvzəsinin sah. 231 min km?, Qar və yaqıqi suları ilə qida- lanır. Gəmiciliyə (180 km) yararlı- dır. SES var. q PE)RMHTPAT (Freiligrath) Ferdi- nand (17.6.1810, Detmold—18.Z3.1876, Kaniytatt) —alman ipairi. 4“PPeqrlərə (1839) kitabında PTərq motiv və obraz- ları muhum yer tutur. *İnam rəmzi (1844), “Sa (qayə (1846) kitablarında- kı ieqrlərdə inqilabi mubarizə tə- rənnum olunur. 1845 ildə k. Marksla tanıni olmui, c Yeni Reyn qəzetimkidə əməkdatlıq etmiiy, 1848 ildə onun redaksiya hey"ətinin uzvu secilmiii- dir. 1848—49 illər inqilabının məq- lubiyyətindən sonra F. əvvəlki ideya məvqeyindən uzaqla:imı11, tərcuməci: LİKLƏ mə qul olmusidur.

. Əsərləri: İzbr. proizv., M., 1956. Stixi, n gn.: EvropeNnskie poztı X1X neka, M., 1977,

FREYMAN, Freymane Lidiya

1920, indiki Mold. SSR, Dondultanı iitq.) —latıti sovet aktrisası. SSRİ xalq artisti (1971). SSRİ Devlət mu- kafatı laureatı (1950, 1951). 1952 ildən Sov.İKP uz- vu. 1947 ildən Lat- viya Dəvlət Akane: mik Dram Teatrı- nın aktrisasıdır. Rolları: Anita (c“Balıqcı oqlu, V

Eduardovna (d. 6.4.

FRİQANA Lats), Opu Anna (cYapıl torpaqı, sovet fiziki. SSRİ EA m. uzvu . pit), Nadejda (c“ Barbarları, M. (1929). SSRİ Devlət mukafatı lau-

Qorki), Fedra (“Fedram, J. B. Ra. ə C, € yə yay ordeni və | itlarla təltif edilmiidir. FRELİMO PARTİYASI — Mozaxbix Xalq Respublikasında (MXR) hakim partiya. 1977 ilin fevralında kutlə- Vİ SİYASİ tətikilat olan Mozambik Azadlıq Cəbhəsinin (FRELİMO, 1962 ildə yYaradılmıpq və Portuqaliya mus- təmləkəcilərinə qarptı milli azadlıq mubarizəsinə baicılıq etmitdir) 3-cu qurultayında yaradılmındır: qurultay Cəbhəni fəhlə və kəpdli it- tifaqının /marksizm-leninizm ideya- larını rəhbər tutan avanqard parti- Yasına cevirmək haqqında qərar .qəbul etdi. Partiyanın Proqramı Mozambik inqilabının uc mərhələsini muçəyyən- lədirdi: inqilabın qələbəsi ilə ba- Ha catan inqilabi-demokratik, məqsə: di sosializmə gecid ucun iqərtlər ha- zırlamaqdan ibarət olaq xalq demo- kratlk inqilabı və sosialist inqila- bı Fəhlə sinfi sosialistcəsinə yeni- dənqurmanın qabaqcıl və rəhbər quv- vəsi, kəndlilər isə bu prosesin əsas quvvəsi kimi xarakterizə edilir. 3-cu qurultay elkədə sosializm quruculu- qunun bazasının yaradılması ucun kg.t.--nı inkitafın əsas, sənayeni isə Həlledici amilinə cevirməyi qariıya məqsəd qoydu. Partiyanın ideoloji əsasını elmi sosializm təikil edir.

FRELİMO Partiyasının “Vətəni mudafiə etmək, geriliyi aradan qal- dırmaq, sosializm qurmaq1ə pquarı al- tında kecirilən 4-cu qurultayı (1983, aprel) partiyanın daxili və xarici siyasət xəttinin sabitliyini qeyd etdi, əlkənin şosial və iqtisadi inkipafı haqqında direktiv qəbul etdi, Proq- ram və Nizamnamədə dəyinikliklər etməyi qərara aldı. Qurultay bayraq, emblem və partiya himni haqqında qə- rar qəbul etdi.

FRELİMO-nun sədri, MXR-in prezidenti Samora Moizes Maiqel- diz. Ali orqanı qurultaydır. 4-cu qurultayın qərarı ilə qurultaylarara- sı fəaliyyətinə MK və MK-nın Siya- si Burosu (əvvəllər Daimi Siyasi Ko- mitə rəhbərlik edirdi) baicılıq edir. Mətbuatorqanıc Voj da revolyu- sauj (4İnqilabın səsiz) jurnalı və € boneTHH da selulak (“Partiya əzəyi: nin bulletenimg) bulletenidir. FRENE DUSTURLARI—bax Dife- rensial Həndəsə. | FRENEL (Eqezpey1) Oqusten Jan (10.5. 1788, Brolyi—14.7.182/, Paris yaxın- lıqında Vil-d”Avrey—fransız fizi- ki, dalqa optikasının banilərindən biri. Paris EA uzvu (1823), London Kral Cəmiyyətinin uzvu (1825). Qədqi- qatları ipıqın polyarlaimasına və difraksiyasına aiddir. F. difrak: siyanın nəzəriyyəsini vermiii (T. Luin2- dan xəbərsiz), Huygens—Frenel prin: sipinə əsasən Həndəsi optika qanun: larını izah etmii, difraksiya mən- tərəbinn hesablamaq ucun zonalar (Frenel zonaları) usulunu, interfe- rensiyanı mutpahidə etmək ucun optik qurqu (Frenel gӱzgӱləri) təklif et- mi, itpıqrın əksolunması və sınması zamanı polyarlapma qanunlarını mu- əyyən etmii və onları xarakterizə edən dusturlar (Frenel dusturları) vermitidir.

FRENKEL Yakov İlic (10.2.1894, Rostov-Don—23.1.1952, Leninqrad) —

reatı (1947). Tədqiqatlaq"ı bərk ci- simlərin elektron nəz: riyyəsinə, atom nӱvəsi fizikasına, kondensasiya olun- muiq sistemlərin fizikasına, kvant mexanikasına, astrofizikaya, geo- və biofizikaya aiddir. N. Borun kvant nəzəriyyəsinə əsasən kontakt poten- siallar nəzəriyyəsini izah etmiiq və metalların kvant nəzəriyyəsinin əsa- sızı qoymuli, ferromaqnetiklərin ez- əzunə maqnitlənmə nəzəriyyəsini, ma- yelərin kinetik nəzəriyyəsini, bərk dielektriklərin itıqı udması nəzə- riyyəsini vermiyi və ceksitonə anla- yripını elmə daxil etmiidir. F. gri- stal qəfəsin defektlərini (4“Frenkel defektləriz) tədqiq etmiit, disloka-, siyalar nəzəriyyəsini iplayib hazır- lamıni, aqır nӱvələrin elektrokapil- lyar nəzəriyyəsini inkitaf etdirmiii və onların spontan bəlunməsini qabaq- cadan seyləmitdir. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif edilmiil- dir.

Əsərləri: Vvedenpe pv

metallov, 4 izd., .L., teoril jidkosteİNn, L.,

teorinz 1972: Kineticeskan 1975.

FRENOLOGİYA (yun. phren, phrenös —can, aqıl, ӱrək --...logiya) —beynin muxtəlif sahələrində ayrı-ayrı-xusu- siyyətlərin lokalizasiyası barədə ya- lancı tə”lim. Guya insan kəlləsinin xarici relyefini bilavasitə əl ilə yoxlamaqla ayırd edilir. F. ideya- sını Avstriya Həkimi və anatomu F. Qall (1758—1828) irəli surmuidur. Qallın iqagirdi Q. Ppurtshaym və onun ardıcıllarının təbliri sayəsində bu qeyri-elmi nəzəriyyə 19 əsrin 1-ci ya- rısqında Qərbi Avropada geniii yayıl- mııdı. Lakin fiziologiya elminin muvəffəqiyyətləri və tədqiqatlar nə- ticəsində ||P. Flurans (Fransa) və b.| F.-nın elmi dəlillərə əsaslanmadı- qı subut edilmitdir.

FRENOLON, metofenozat — dərman preparatı: fenotiazinin tə- rəməsidir. Tə"sirinə gerə aminazinə yaxındır. Mərkəzi sinir sistemini sagitlindirir, qusmanı gəsir. Psixoz- larda, psixi oyanmalarda, neprozlar- da və s. xəstəliklərdə iplədilir. Tablet və ampul halında hazırlanır. FREONLAR, soyuducular soyuducu mapınlarda istifadə edi- lən fluorlu doymuni karbohidrogen: lər. Tərkibində xlor və bə”zən brom da olur. Ən geni yayılanı difluor dixlormetan SE,S1,, fluortrixlor metai SESL1, və difluorxlormetan: dır — SNES,S1: qaynama temprları uyqun olaraq—29,8, —23,8 və 40,82S- dir. F. alımmayan partlayıcı rəng: siz, iysiz qaz və mayelərdir. Suda pis, uzvi həlledicilərdə yaxpı həll olur, turipu və oksidlətndiricilərə qaripı davamlıdır. ucucu olduqların dan kosmetikada ərzaq məhsulları, dərman maddələri, boya və alopn CƏH- dӱrən qarıpıqların hazırlanmasın: da və s.-də istifadə edilir. F. az zəhərli maddələrdir.

FRESKA (ital. Eqezso, Hərfi məna: sı—təzə, yai)—boyagkarlıq texnikası: bu texnika ilə iplənən əsər. F. tə miz, yaxud əhəngli su ilə. qarınidı: rılmıd rənglərlə yaı suvaq uzərin də cəkilir. Suvaq quruduqdan sonra uzərində kristal kalsium-karbonat- dan ibarət iəffaf təbəqə (qaysaq)

—

619

əmələ gəlir (kalsium-karbonat rəng- ləri məhkəmlədir və F.-nı uzunəmur- lu edir). F. divar rəsmlərinin əsas texnikasıdır. F-da əhənglə birləi- məyən və zaman kecdikcə dəyiiməyən rənglərdən istifadə olunur. hə- lə Egey incəsənətində (e.ə. 2-ci min- illi) genii yayılmımidı (bax Egey mqdə iyyəti). Eramızın ilk əsrlə- rindəq: PPərq xalqları F. texnika- sına yaxın divar rəsmləri Yaratmıi- lar (Hindistan, Orta Asiya və b. yer- lərdə). F. antik dəvardə yӱksək ingi- tpaf etmiitdi. Antik dəevr ustaları F.-nı temperanın gəməyi izə quru

suvaq uzərində bapa catdırırdılar. Bu usul Bizans, Qədim Rus dəevləti, Azərb. (Təbrizdə 4 Hətt behintə sa- rayı, 15 əsr), İtaliya, Fransa, Al: maniya və b. əlkələrin orta əsr F, sənəti ucun xarakterik olmupidur. F. sənəti Renessans dəvrundə ital- yar rəssamlarının (Cotto, Mazacco, Pyero della Franceska, Rafael, Mi: kelancelo və b.) yaradıcılıqında yӱksək inkipaf mərhələsinə catmıin- dı. 17—18 əsrlərdə F. ən”ənələri de korativ divar rəsmlərində əksini tapmıni (Azərb.-da PQəki xanları sa- rayının divar rəsmlqri, 18 əsr), 19 əsrdə Almaniya və Avstriyanın bəzi rəssamları, həmcinin cmodern us: lubunun bir sıra numayəndələri (is. vecrədə F. Xodler və b.) F. texnika- sına muraciət etmiilər. 20 əsrdə bir cox mӱtərəqqi rəssamlar F. texnika- sında əsərlər yaratmınlar (İtali- yada A. Borqonsoni, Meksikada D. Rivera və 6.). SSRİ-də F. texnika: sının yayılmasında V. A. Favorski, L. A. Bruni, N. M. Cernıiyoz və 6.- nın muhum xidməti var.

Əd. Boduzən P., Texnika fresko- BOİ jippopisi, per. s frani, |M.1|, 1938: Cernıtmev N. M., İskusstvo freski v drevneN Rusi, M., 1954: Lebedeva V., Sonetskoe monumentalınoev iskusstavo pestidesatıx qodov, M., 1973,

qıPECKOBAHAH (Frescobaldi) Vurpo- lamo (təqr. 9.9.1583, Ferrara— 1.3. 1643, Roma) —italyan bəstəkarı, orqan- calan. 1608 ildən Romada muqəddəs Pyotr kilsəsinin orqancalanı olmuiq- dur. F. orqan ucun bir cox əsərlərin (fantaziya, tokkata, kansona, ricer: kar, prelud, fuqa və s.) mӱəllifidir. O, professional musiqidə folklor- dan istifadə edən ilk bəstəkarlar: dandır. İtalYan orqan məktəbinin ba- nisi olan F. polifoniyada sərbəst uslubun əsasını qoymui, yenitipli:- melodika yaratmın, fuqa formasını ingipaf etdirmitndir.

FRESNO (Eqezpo)—AB1P-ın q.-ində,

Kaliforinya iitatında iəhər, Nəql. qozpaqı. Əh. 177 min (1975, məhəpər- rafı ilə 413 min). Yeyinti, radio-

elektronika, metal e”malı var.

QPMBYP (Fribourg) —Feneupənə inə həp. Fribur kantonunun MH3.M. Əh. 40 min (1976). Mapınqayırma, Yeyin ti, aqac emalı, toxuculuq, kimya sə nayesi: unt (1889 ildən), me”marlı" abidələri (12—17 əsrlər) və s. nar. 12 əsrdən mə”lumdur.

FRİQANA (yun. rhqӱdapop—cəer-cop) —otlarla birlikdə əksəriyyəti Aralıq dənizi əlkələrində yayılmı ede: merlər olan alcaqboylu kseromorf kol və yarımkollardan ibarət bitki sahəsi. Dailı torpaqlarda, əsasən, həddindən artıq otarılma nəticə-

sənayesi

620

FRİD

sində quvvədən duiqub qırılmıpi me- iələrin yerində əmələ gəlir. F. ucun efiryaqlı, bə”zi zəhərli və tikanlı bitkilər xarakterikdir. SSRİ-də F.- ya Qafqazda (əsasən, Daq. MSSR və Erm. SSR) və Orta Asiyada (Kopetdaqr və b.) cdaq kserofitlərik yaxındır. FRİD (QEqze4) Oskar (10.8.1871, Ber- lin—5.7.1941, Moskva) —alman diri- joru, bəstəkar. 1904 ildən Berlində Musiqi həvəskarları cəmiyyəti və Mu- qənnilər ittifaqının rəhbəri olmui- dur. F. Sovet Rusiyasına gəlmii ilk əcnəbi dirijordur. 1922 ildə V. İ. Leninlə gerulimuli, bu geruӱti onun gələcək həyatına həlledici tə”sir gəs- tərmiidir. 1931—32 illərdə Moskva- da L. Bethovenin əsərlərindən ibarət silsilə konsertlər vermiit, F.. Buzo- ni, İ. Stravinski, sovet bəstəkarla- rının əsərlərini ifa etmiidir. 1931 ildən SSRİ-də yapamımdmdır (1940 ildə SSRİ vətəndatlırını qəbul et- midir). F., ork., xor, vokal-instru- mental əsərlərin mӱəllifidir. FRİDEL--KRAFTS REAKSİYASI —katalizator iptirakı ilə aromatik birlətmələrin alkilləndirilməsi və asilləpndirilməsi usulu. Kataliza- torlar: turiqu xarakterli maddələr (Məc., AlCİl:, BF3, ZnCİ,, FeCl ), mi- neralturtular, oksidlər, kationdəyi- iən qatranlar və s.: alkillətdirici maddələr: alkilhalogenid, olefin, spirt və mӱrəkkəb efirlər: asilləiə dirici maddələr: karbon turiuları, onların hazıknarzinridləri və an- hidridləri. Sənayedə F.-K.r. ilə alkillətdirmə yuksək oktanlı yana- caq, etilbenzol, antkoxsidlətdirici- lər, səthi aktiv və ətirli maddələr və s. məhsullar almara imkan verir. F.-K.r. ilə asilləndirmə, cox hissə- si dərman və boya istehsalında iiilə- dilən aromatik və alifatik-aromatik ketonların sintezinin əsas ӱsuludur. F.-K. r-nı fransız kimyacısı Fridel və Amerika kimyacısı C. Krafts kəpif etmiplər (1877—78). FRİDRİX | (Friedrich), Barba- rossa (Vaqfaqozza, hərfi mə”nası — aqırmızısaqqalə) (təqr. 1125—10.6. 1190)— Almaniya kralı (1152 ildən|, aMuqəddəs Roma imperiyasıznın im- peratoru |1155 ildən|. PPimali İta- liya iəhərlərini tabe etməyə cəhd gəs- tərmip, Lenyano yaxınlıqında Lom- bardiya ittifaqının qopunlarına məqlub olmutdu. cBarbarossa planım F.-in adından geturulmutidur. FRİDRİX N (Eqzedqashu (24,1.1712, Berlin—17.8.1786, Potsdam)—1740 il- dən Prussiya kralı, sərkərdə. Prussi- ya yunkerlərinin sinfi mənafeyini təmsil etmiiy, mutləqiyyətin mehkəm- ləndirilməsinə calıtmıiy və qonilu dəvlətlər barəsində təcavuzgar siyYa- sət yeritmiindir. F.-in qəsbkar cəhd- ləri Avropada dəfələrlə gərginlik yaratmızidı. Avstriya irsi uqrunda muharibə geditində F. Sileziyanın beyuk bir hissəsini Avstriyadan zəbt edə bilmit, Yeddiillik muharibə (/756—63) zamanı Avstriya və Fran- sa qopunları uzərində bir sıra qələ- bələr qazanmındı, Lakin rus qopunla- rı Berlini tutduqdan (1760) sonra bu qələbələr nəinki nəticə verməmiit, hətta Prussiya darmadaqın olmaq təh- lukəsi qarpısında qalmındı. Yalnız əlveritli siyasi tpərait Prussiyanı xilas etmitdi. F. mutləqiyyət dəv- runun beyuk hərbi xadimi və sərgər-

dəsi idi. F. olduqca guclu və Qərbi Avropada ən nӱmunəvi sayılan beyuk muzdlu ordu Yaratmıtndı. Dəvlət bud- cəsinin təqr. 2/3 hissəsi ordunun sax- lanmasına sərf olunurdu. Zadəgan- burjua tarixiqunaslıqı F.-in xid- mətlərini həddindən artıq ipipyirt- miiy, alman militaristləri isə onu əzlərinə but etmiiylər. FRİDRİ VİLHELM (Eqyedi:sh VVilhelm) (16.2.1620, Bepnun—9.5.1688, Potsdam) — Brandenburq kurfurstu (1640 ildən), *Bəyuk kurfurstı adlanır. Qoqensollernlər sulaləsin- dən idi. F.V.-in dəvrundə Prussiya hersoqluqu PTərqi Pomeraniya və bir sıra qrazilər Brandenburqa birləin- dirildi. Prussiya mutləqiyyətciliyi- nin əsasını qoYmutidur. FRİDRİXSHAM SULHU (1809)— İsvecin məqlub olduqu Rusiya— İsvec (1808—09) muharibəsini bala catdır- mıpdır. Sentyabrın 5(17)-də Frid- rixsham p1.-ndə (Finlandiyanın indi- ki Xamina Hi.) imzalanmındır. İs- vec B. Britaniya ilə ittifaqı poz- malı, Danimarka və Fransa ilə mu- qavilə baqlamalı, Kontinental blo- kadaya qopulmalı idi. Finlandiya Aland a-rı daxil olmaqla Rusiyaya kecirdi. Rusiya— İsvec sərhəd xətti Tornio-Muonio cayları boyunca muəy- Yənlətdirildi. Hər iki əlkə arasın- da ticarət bərpa olundu.

FRİZ (fr. frise)—1) Me”mapıbır op- derində antablementin arxitrav və karnizi arasındakı orta hissəsi. Do- rik orderdə F. meton və triqliflə- rə ayrılır, ionik və Korinf order- lərində isə butunlukdə dekorativ rel- yef zolaqı ilə bəzədilir və ya boi qoyulur. 2) Divarın yuxarı hissəsi- ni, dətəmənin səthini, xalcanın sa- həsini və s. hapiyələyən dekorativ zo- laq (adətən ornament xarakterli olur). FRİZ ADALARI, Frisland adalar ı—PTimal dənizində ada- lar qrupuy Niderland, AFR və Dani- marka tərkibindədir. Sahilboyu təqr. 250 km uzanır. Sah. təqr. 480 km?, Mən- HƏ İHHƏ gərə materikin darılmıiy və yarısubasmıtni qədim sahilidir. Əsa- sən dun, qismən marit və s.var. Dunlər

pam malələri, mariylar MƏ”HƏHH CƏ- mənlərlə ərtuludur. Dəniz kurort- ları var.

FRİZER (ing. Eqeeqeq, Eqeeze—don- durmaq)—dondurma istehsalında ya- rımfabrikatlar qarıpıqını calmaq (qarıqidırmaq) və dondurmaq ucun ma- iın. Qarınpıq F.-in ikidivarlı si- lindrinin icərisinə təkulur, qarıi- dırıcı və bıcaqlardan ibarət me- xanizmlə qarımpdırılır. Silindrin

divarları arasındakı boplura qarı- -

iyıqı— 7*S-yə qədər soyutmaq ucun maye ammonyak və ya kalsium-xlorid məh- lulu verilir.

FRİZLƏR — Niderlandda (əsasən, Frislandiya əyalətində), Həmcinin AFR in :1im.-q. r-nlarında yatpayan

xalq. 410 min nəfərdən coxdur (1978). Friz dilində danınırlar. Dindar-

ları əsasən, kalvinistdir. Heyvan- darlıq, əkincilik və balıqcılıqla məteuldurlar. Hollandlara yaxın olsalar da əzunəməxsus mədəniyyət- lərini saxlamısilar.

ƏƏ.: Narodı zarubejnoN Evropı, t. 2. M., 1965: Repina M. İ., Frizı, v sb.: Rası i narodı, v: 11, M., 1981.

FRİK (təxəllusus əsladı mə”lum de- yil) (1234—1315)—erməni ipanri. Er-

məni ədəbiyyatında dӱnyəvi poeziyanın İLK numayəndələrindəndir. Canlı xalq dilində yazmındır. Devrumuzə- dək 45-ə yaxın pe”ri gəlib catmıipi- dır. PYe”rlərində xalqın arzu və is- təkləri, feodal və kilsə zulmunə, ictimai ədalətsizliyə, monqol əsarə- tinə qaripı nifrət və e”tirazı əksi- ni tapmıqdır.

Əsərləri: PTikayət, *SSRİ xalq- ları ədəbiyyatı mӱntəxəbatı kitabın- da, B., 1956: Stixi v gn.: Pozzil narodov SSSR 17—X C111 vekov, M., 1972. FRİKSİON MATERİALLAR (lat. frictio, fıictionis—cypTyHMƏ)—cYypmyu- MƏ ƏMCa/lbi ÖƏİYK OnaH BƏ CYDYLIMƏ CYP- tunməsi pqəraitində ipləyən detallar hazırlamaq ucun iplədilən material- lar. .M. genii temp-r intervalında (25 )—10002 S) surtunmə əmsalını və Yeyilməyə davamlılıq xassələrini sax- layıb, istilik keciriciliyi və isti- lik tutumunun yuksək olması və s. ilə xarakterizə olunur. Metal F.m.-a bə”- zi cuqun (d.y.-nda tormoz ucun) və po- lad (tırtıllı maptınların friksion muftaları ucun) markaları aid edi- lir. Qeyri-metal F.m. asbest əsasında AysənuHnnHp, Yapıpidırıcı maddə ki- mi kaucuk, qatran və s.-dən istifadə olunur. Bunlar avtomobil tormozu ustluğləri və iliimə halqaları ucun ipnlədilir. Bu qrupun ən yaxpı materialı olan retinaksdan (tərki- bində fenolformaldehid qatranı, ba- rit, asbest və s.) aqır istismar re- jimli tormoz bəndlərində istifadə edilir. Biitirmə yolu ilə alınan F.m. cox yuӱklənmii tormoz qurqula- rında və friksion muftalarda tət- biq edilir. Bu materialdan disk, sek- tor və s. formalı mə”mulat hazır- lamaq ucun qabaqcadan ovuntu qarını: qından preslənmii pəstah biiqiri- lir. Onların tərkibinə adətən mis, nikel, xrom, barit, asbest, qrafit, metal karbidləri və s. komponentlər daxildir. . FRİKSİON MEXANİZM—element- ləri arasında yaranan surtunmə quv- vələrinin kəməyi ilə hərəkəti etur- MƏK və Ya dəymidirmək ucun mexanizm. F.m.-lərə friksion əturucu, frik- sion mufta və tormozlar, friksion sıxac və s. mexanizmləri aiddir. FRİKSİON ƏTURUCU — hərəkəti bir-birinə sıxılmıiq diyirlənmə ci- simləri (silindr, konus və disklər) arasındakı surtunmə quvvələrinin kə-

8 Əturmə nisbətləri sabit olan friksion eturucuӱlər: a—fırlanma hərəkətini əturmək ucun paralel oxlu: b—Fırlan- ma hərəkətini nintvarı hərəkətə cenir- MƏK ucun, v, q—fırlanma hərəkətini irəliləmə pərəkətinə cevirən friksion

eturuculər.

məyi ilə əturən və ya cevirən mexani- ki oturucu. F.ə.-dən hərəkəti para- nen və kəsiitən oxlu vallar arasında eturmək, fırlanma hərəkətini vint- varı hərəkətə və fırlanma Hərəkəti ni irəliləmə hərəkətinə cevirmək ucun istifadə edilir (iək.). F.e.-lə: rin oturmə nisbətləri sabit və də- Yipən olur. F.e. nun ustunluyu: di"

yirlənmə cisimlərinin hazırlanma- -— sadəliyi) fırlanmanın bəra- ər sur ətli olması: fırlanma tez- LİYİNİ pilləsiz tənzimlənmənin (bax Varmator) Mumkun olkası. Qusurla- rı. val və dayaqların cox yuğlənməsi diyirlənmə cisimlərini bir-birinə SIXMAQ uCun qısqacın mutləq məvcud- luqu, sərt kinematik əlaqənin olmama- sı. Əzugedən nəql.-da təkər—rels və təker—yYol əturucusu (iək. 2) kimi gənii yayılmopidır. Maiınqayırcma- da dəyinən əturmə pisbətli pilləsiz .Ə. (suӱrqəti pilləsiz tənzimləmə ucun) daha cox iplədilir. Diyirlənmə cutləri polad, tekstolit və ya xususi friksion plastik kutlələrdən hazır- lanır. FRİGİYA (yun. RHqurzay)—Kicik Asi- Yanın 11m.-q.-ində qədim tarixi vil. Əhalisi e.ə. 2-ci minillikdə Avropa-

dan (Maxedoviya və Ya Frakiyadan) kecub gəlmit frigiyalılar olmuiq- dur. Onlar e.ə. 13 əsrdə yunanlarla

mӱharibədə troyalılara kəmək etmii, Troyanın məhvindən sonra onun tor- paqlarının bir hissəsini tutmuzdu- lar. e.ə. təqr. 12 əsrdə Hett dev- lətinin suqutunda muhum rol oynamıni və onun ərazisinin bəyuk bir Hissə- sini ələ kecirmiindi. E.ə. 10—8 əsr- lərdə paytaxtı Qordion olmaqla carlıqı təkil olundu. E.ə. 8 əsrin sonunda F. Urartu ilə ittifaqa gi- rərək assuriyalılara qarqpı mubarizə aparmıjpdır. E.ə. 7 əsrdə buraya kim- merilər soxulmunı, e.ə. 6 əsrdə mux- tariyyətini saxlamaqla Lidiya dəvlə- tinə birləidirilmiiydi. E.ə. 546 ildə İran imperiyasına daxil edilmiiq, e.ə. 4 əsrdə Makedoniyalı İsgəndər tərəfindən istila edilmiidi. E.ə. 275 ildə F.-nın i.-ini qalatlar tut- du, q.-i isə Perqama birlətdirildi. E.ə. 133 ildə F.-nın q.-i Romanın Asiya əyalətinə, 1p1.-i isə e.ə. 25 ildə tətppkil olunmu:i Qalatiya əyalətinə daxil edildi.

ƏƏ.: Haspels E., The hizhlands of Phrygia. Sites and monuments, v. 1—2 Princeton (Nev.ı York), 1973.

Q PHMMEP (öp. frimaire, frıimas—rpı- rov)—Fransada respublika təqvimi- nin ucuncu ayı. Noyabrın 21/23-dən dekabrın 20/22-dək olan dəvrə uyqun gəlirdi.

FRİS (Utyez) Teyn de (əsl adı və familiyası Teynis Milke, The- unis Milke) (un. 26.4.1907, BeHnsayneH) — Niderland yazıcısı. 1936 ildən Ni- derland KP-nın uzvu. Mӱqavimət həpə- katında iitirakına gərə 1939 —45 illərdə həbs edilmitdi. Yaradıcı- nblra iie”rlə baplamıidır (“Qərb ge- cələriq toplusu, 1930). Sulh, sosia- lizm və demokratiya uqrunda mubari- zə yaradıcılıqının əsas moəvzuları- dır |*Əgey torpaqı (1936), *“Cərxi-fə- ləkə (1938), *Coban, canavarları vurg (1946), 4“Kurən saclı qız (1956) və s. romanları |. “Deyuttq sınaqıq (1948 — 54) trilogiyası 1848 il inqilabından bəhs edir. *Rembrandtg (1931) romanı, “Kardinal ucun motetm (1960) tarixi romanı var. “Niderland—SSRİ g cə- miyyətinin sədri olmutdur (1949—63). GQ PVTAYH (Freetovn) — Cyeppa-.Teo- nenin paytaxtı. Atlantik okeanı sa- Hilində port. İqlimi ekvatorial mus-

sondur. Orta temp-r avqustda 24"S, apreldə 27*2S-dir. İllik yaqıntı 3630 mm, ƏH. 274 min (1978). Yeyinti və

FROLOV

=

621

a -— ik c

i) | On 1

. "

il m: İİ bə ik da cn dək ” . – i iv b bi “ =

r.

Fritaun tpəhərinin mərkəzi kucələrindən birində,

yungul sənaye, tikinti materialları, aqac və dəri məqmulatları istehsalı muəssisələri:y un-t, texniki in-t, mil- li muzey və s. var. F. 18 əsrin axır- larında salınmındır. | FRİTREDERLƏR — B. Britaniyada və bir sıra digər əlkədə ticarət azad- lıIRIı və dəvlətin itəxsi sahibkarlıq fəaliyyətinə qarıtimaması uqrunda sə- naye burjuaziyası hərəkatı numayən- dələri (bax Fritrederlik). FRİTREDERLİK (ing. Eqee (qade— azad ticarət)—sənaye burjuaziyası- nın iqtisadi nəzəriyyələrində və siyasətində cərəyan, ticarəq azadlıqı və dəvlətin xususi sahibkarlıq fəa- liyyətinə qarımmaması tələbini irə- li surur. tərəfdarlarının hə- rəkatı B. Britaniyada 18 əsrin axı- rıncı qərinəsində yaranmıidq və sə- naye cevrilicinin bailanması ilə barlı olmutidu. Lakin belə tələb da-

.ha əvvəllər fransız və ingilis iq-

tisadcıları, Fransa fiziokratla- rı tərəfindən də irəli surulmuidu, A. Smip və D. Rikardo F.-i hərtə- rəfli nəzəri əsaslandırmıi, F. si- yasətini ideal, butun əlkələr və xalq- lar ucun həmitə əlzeriiqli olan si- yasət kimi izah etmiilər. 19 əsrin 30-cu illərində B. Britaniyada Hərəkatı guclənmiti, Mancester ni. F. tərəfdarlarının mərkəzi olmuti- du (buradan da fritrederlərin ikin- ci adı—mancesterlilər yaranmıtidı). 19 əsrin ortalarında F. B. Brita- niyada tam qələbə calmındı. F. mey- li 19 əsrin 50—60-cı illərində Ru- siyanın ticarət siyasətində də təza- hur etmitdi. Muasir dənrdə F.-in bə”zi prinsipləri praktiki olaraq qapalı inteqrasiya qrupları (məs., Avropa İqtisadi Birliyiu cərcivəsin- də Həyata gecirilir. Bununla belə iri imperialist əlkələrinin (ABİQT, AFR və s.) həkumətləri də cticarət :pərt- lərinin liberallatdırılması.iqua- rı altında əz inhisarlarının iqti- sadi ekspansiyasını geniiləndirmək ucun əlveriili ipəraint yaratmaqa ca- lıırlar. FRİULİ-VENESİYA-CӰLİYA (Qqy- uli Venezia S1ihay)—İtaliyanın pim.- iz.-ində inzibati vil. Karni və Yuli Alp d-rının və Padan duzənliyinin bir hissəsini tutur. Venesiya kerfə- zi sahilindədir. Vil.-ə Triyest, Qo- ritsiya, Udine, Pordenone əyalətləri daxildir. Sah. 7,8 min km", Əh 1244 min (1976). Əsas iəhəri Triyestdir. Qara meqallurgiya, maınqayırma (xu- susilə gəmiqayırma), kimya, selluloz- kaqız, neft e”malı, aqac e”malı, toxu- culuq, Yeyinti sənayesi var. Ərazinin 1/4-indən coxu mepəlikdir. Taxıl, iyəgər cuqunduru, kartof, tərəvəz əki-

lir. Uzumculuk, pərabcılıq, meyvə- cilik, ipəkcilik, Heyvandarlıqla mətqul olunur.

a“FRİHETENIı (“Eq:hekepə — “Azad- lıqəy—Norvec Kommunist Partiya-

sının mərkəzi orqanı. 1923 ildə ya-

radılmındır: həftədə iki dəfə Os- loda nəir olunur. 1940 ilədək cAr- te inepeH? (€ Ar reydeqepə) adı ilə cıx- dır. Tirajı 4,7 min nusxədir 1 :

FRİHOLD (ing. Qqeeho14, Eqee—azad

--hold — malikolma, saxlama) — orta əsrlərdə İngiltərədə irsi və ya emur- luk feodal asılılıqı forması: rıtsar, kənd, iyəhər, kilsə F.-ları məvcud idi. Friholder-kəndlilər iəxsən azad olubO, muəyyən rentaya, vəsiyyətetmə huququna və s. malik idi- lər.

FRİC (Eqy:S) Martin (29.3.1902, Pra- qa—26.7.1968, Praqa) — Cexoslovakiya kino rejissoru. CSSR xalq artisti (1965). CSSR Deənlət mukafatı lau- reatı (1950, 1951). 4“Pater Voytexə (1926), *“Muqəddəs Vit kilsəsinin or- qancalanıg (1929), “Yanopikə (1936) filmləri, eləcə də c Hey, rup|ə (1934), “Dunya bizimdirg (1937) satirik ki- nokomediyaları ona piehrət qazandır- mımdır. Digər filmləri: “Sınaq- dan cıxmıpplarə (1950), “İmperato- run cərəkcisiz (1951), “Qanın sirri (1953), “Ar toqqaz (1960), *“Furqonda- kı adamları (1966) və s. FRİMY (Eqyzsh) Maks (d. 15.5.1911, Surix)— İsvecrə yazıcısı, dramaturq. Alman dilində yazır. Burjua cəmiy- Yətində meppian riyakarlıqı, insanın mə”nəvi-əxlaqi iyikəstliyi, tənhalı- qı Yaradıcılıqının əsas məvzusudur |*Biderman və qızhpidırıcılargı (tamapası 1958), c“ Andorra. (1961), pyesləri, c“Qərcumeyi-halg (1967) ko- mediyası, ca Nopo-REaheqə (1957), “Phtil- lerə (1959), *OӦzumu Qantenbayn adlan- dıracaqamə (1964) romanları |.

Əsərləri: Phesı, M., 1970: Mon- tok. Celovek poavldetsa v əpoxu qrlopena, Povesti, M.. 1982,

FRӦBİYYER (Frobisher) Martin (qəqr. 1530, yaxud 1540, Oltofts, York- iir—22.11.1594, Plimut) — ingilis

dəniz səyyahı. 1576—78 illərdə Cin və Hindistana gedən 11m.-q. yolunu axta- rarkən Baffin Torqaqının c. və c.-iy. sahillərini, indiki Hudzon və Deyvis boqazlarını, sonradan onun mərəfinə adlandırılmın kərfəzi kəif etmiidir. Arktikaya səyahətin- DƏN əvvəl və sonra dəniz quldurları gəmilərinə komandanlıq etmiydi: 1588 eldə 4“Məqlubedilməz armadamya qarpı vurutimada iptirak etmiidir. FROLOV Vasili İvanovic (29.7. 1889, Tambov qub.-nın Penki k.—5.7. 1977, Moskva) — Azərb.-da Sovet haki- miyyəti uqrunda mubariz. 1906 ildən Sov.İKP uzvu. 1904 ildən Bakıda me- xaniki e”malatxanada iləmiil, inqi- labi hərəkata qopulmutdur. 1913—14 illərdə Bakı fəhlələrinin umumi tə”tilində fəal iptirak etdiyinə gerə Həbs olunmuint, 1915 ildə surgun edil- mipdir. 1916—17 illərdə Bakı qub. Dəvəci d.y. st. su kəməri tikintisində i=pləmiti, 1917—18 illərdə isə Bala- xanı—Sabuncu r-n partiya komitəsi- nin sədri, katibi, Bakı Sovetinin uzvu secilmitdir. 1918—22 illərdə 11-ci Qızıl Orduda polk komissarı olmutidur. 1922—25 illərdə Moskva

622

FROLOV

da fəhlə fakultəsində və dar-mə”dən Akademiyasında oxumuii, məs”ul vəzi- fələrdə calımmındır. 1925—52 il- lərdə UİK(b)P MNK və FKM xalq komissarlırının baip muvəkkili, Qırmızı Professura İn-tunun dinlə- yicisi, SSRİ MİK-in tə”limatcısı, Moskvada bir sıra metal e”malı, təkrar qara metal z-dları idarələri- nin mudiri və s. olmutdur. 1943 il- dən ittifaq əhəmiyyətli fərdi pen- siyacı idi. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və medallarla təltif olun- muppdur. m

FROLOV İvan Sergeyevic (1890— 1971, Bakı)—rus sovet kino operato- ru. Azərb.SSR əcəkdar incəsənət xa- dimi. 1908 ildən Moskva və Peter- burqda muxtəlif ipəxsi kinostudiya- larda i”pləmi-idir. 1918—27 illərdə əə kinostudiyasında, 1927 il- dənc Azərbaycanfilmədə fəaliyyət gəs- tərmi pdio. Muhum operatorluq iplə- ri: “Altı nəmrəli palataqx (1912), cNeva prospekti. (1915), “Saray və qalaq (1923), --“Dekabristlərə (1927), cGilan qızı (1927), c“Sevilg (1929), cİlk komsomol briqadasız (1931), cAlmasg (1936) və s. F. “Peterburqda fevral inqilabız, 4V. İ. Leninin 1917 ildə Obuxov və Putilov zavod- larında cıxıllarız və s. sənədli filmləri cəkmipdir. 4“PTərəf nitpa- nız ordeni və medallarla təltif edil- midir.

FROLOV Kozma Dmitriyevic 110. 71.1726, Polevsk z-du (Uralda) —21.Z. 1800, Barnaul|—rus Hidrotexniki, mə”dən-zavod itləri sahəsində ixti- racı. 1766 ildə İ. İ. Polzunovun buxar mapınının iptqə salın (asında iptirak etmipdir. F.-un rəhbərliyi altında istehsal proseslərinin co-

xunu mexanikləndirməyə imkan verən .

bir sıra tikinti və hidroguc qurrula- rı kompleksi yaradılmıtdır. Zme- yevga c. uzərində tikdiyi torpaq bənd (hunl. 18 m) və bəzi ba"iqa qurqular indiyə qədər qalmaqdadır. FROLOV Mixail Fyodorovic (5.1. 1910, PQamaxı r-nunun Hilmilli k.— aizi vetotnalitainaz 13.1.1981, Bakı)— – ib 77 CobheT İttifaqı = Qəhrəmanı (23.10. 2 1943, 23.2.1961 ildə İİ təqdim Olunmuiy- | dur), bap serjant. = 1941 ildə Sovet Ordusuna carırıl- mıppdır. Beyuk Və- tən muharibəsinə qədər PTamaxı r- nunda mexanizator ipləmipdir. 1941 = —43 illərdə F. tank qopunları tərkibində Kursk və Ukrayna uqrunda gedən dəyuӱilər- də iptirak etmitdir. Dnepr cayının kecilməsində qəhrəmanlıq gestərmiit- dir. 1944 ildə ordudan buraxılmıil- dır. Qırmızı Ulduz ordeni və me- dallarla təltif olunmutndur. FROLOVO--RSFSR Volqoqrad vil.- ndə iəhər. Frolovo r-nunun mərkəzi. D.y. st. (Arceda). Poladtəkmə, məiptət kimyası, keramzit, sud z-dları, ye- yinti kombinatı, elevator var. Yaxın- lıqrında neft və qaz cıxarılır. FRONDA (fr. Eqopde, hərfi Mə”Ha- sı—sapand)—1648—53 illərdə Fran- sada Mazarini hekumətinin timsa- lında mutləqiyyətə qaripı cevrilmitt ictimai hərəkat. Hərəkatda mӱxtəlif təbəqələr iptirak edirdi. İlk əvvəl- lər (1648—49), əz siyasi huquqlarını genipləndirməyə sə”y gəstərən burjua- ziya, sonralar isə (1650 ildən) feodal əsilzadələr xalq kutlələrindən əz

niyyətləri ucun istifadə etməyə ca- lımpmıptlar. hərəkatı hekumət tərəfindən amansızlıqla yalırıl- mıtpdır. 2) Prinsipsiz muxalifət: pəxsi mənafedən və əsas məsələlər razılamidırıldıqı zaman xırda tə- fərruatlardan doran narazılıq, FRONTİSPİS (fr. frontisyice: nar. Eqopz, Eqop(45—alın, ən tərəf--vresyo, vrysto—baxıram)—kitabda titul vərə- qinə yanapı sol tərəfdəki səhifədə yerləpdirilən illustrasiya.F. kimi, kitab mӱəlliflərinin və ya kitabda haqqında danıtılan ptəxsin portre- ti, əsərin ideyasını əks etdirən rəsm, əsas epizod haqqında illustrasiya, bə”zən xəritə verilir. |

FRONTİT (lat. Eqopz, EqopI5—alın) —alın cibinin iltihabı. İnfeksion xəstəliklərin aqırlapması kimi tə- zahur edir. Kəskin və xronik olur. Əlaməti: batpaqrısı, alın ci- binin divar nahiyəsində kəskin aqrrı| F. olan nahiyədə gəz aqrıyır, Yyaltpa- rır və s. Mualicəsi konserva-

tivdir. FRONTON (fr. (qopeop, lat. Eqopz, bhopz—alın, ən tərəf), me”mar-

lıqd a—binanın fasadını, porti- kini, sırasutununu tamamlayan hissə.

Adətən ucbucaq formasında olub dam ərtuyunun iki catısı və karnizlə hHududlanır. F.-un səthi (timpan) cox vaxt heykəltərailıq əsərləri ilə bə- zədilir.

623

ACE VIII VƏ 1X CİLDLƏRİNƏ DAXİL EDİLMİİY ƏSAS MƏQALƏLƏRİN MUƏLLİFLƏRİ

k

M. İ. ABAKAROV, L. İ. ABALKİN, O. H. ABASQULİYEV, B. X. ABASOV, İ. İ. ABBASOV, M. İ. ABBASOV, N. T. AB- BACOB, O. A, ABBASOV, H. S. ABBASOV, Z. Z. ABDULLA- YEV, İ. K. ABDULLAYEV, M. M. ABDULLAYEV, N. H. AB- DULLAYEV, S. A. ABDULLAYEVA, M. H. ABUTALIBOV, R. S. ARAVERDİYEV, Ə. M. ARAYEV, İ. M. ARAYEV, H. B. ARAYEV, X. M. ARAMİROV, Ə. AZAD, M. Q. ALLAHVERDİYEV, M. M. ALLAHVERDİYEV, S. 11, ALLAHVERDİYEV, Q. Q. ASLANOV, M. Q. ATAYEV, İ. M. AXUNDZADƏ, A. A. AXUNDOV, Q. F. AXUN- DOV, T, M. AXUNDOV, 111, Ə. AXUNDOV, S. B. AİPURBƏYLİ. V. M. BABAZADƏ, A. Ə. BABAYEV, İ. A. BABAYEV, MAHİR, Ə. BABAYEV, MƏLİK BAXIİ1 Ə. BABAYEV, M. 11. BABAYEV, N. 11, BABAYEV, T. A. BABAYEV, C. Y. BABAYEV, T. K. BABAYEVA, A. S. BARIROV, Q. B. BAYRAMOV, Ə. S. BAYRAMOV, Z. Z. BAY- RAMOV, M. T. BAYRAMOV, R. A. BAYRAMOV, H. P. BƏDƏLOV, B. T. BƏKİROV, V.Ə. BƏRİYADLI, V. M. BOQUSLAVSKİ, B. Ə. BUDAQOV, S. T. BUDKOV, Z. M. BUNYADOV, T. Ə. BUNYADOV,R. M. VAHİDOV, Y. M. VƏLİYEV, K. N. VƏLİYEV, M. İ. VƏLİYEV, T. T. VƏLİYEV, N. M. VƏLİXANOVA, M. A. QAKIYEV, Ə. Mm. QARAVƏLİYEV, Y. V. QARAYEV, Y. A. QARAMƏMMƏDLİ, 111, A. QASIMLI, A. B. QASIMOV, Ə. H. QASIMOV, M. İ1, QASI- MOV, H. A., QASIMOV, R. M. QASIMOVA, C. C. QASIMOVA, H. S. QASIMOVA, S. M. QAPYQAY, Q. Ə. QEYBULLAYEV, Q. Q. QƏ- DİROV, F. V. QƏDİROV, V.Q. QƏZƏNFƏROVA, YUNİS H. QƏM- BƏROV, YUSİF H. QƏMBƏROV, S. T. QƏNDİLOV, C. Ə. Qİ- YASİ, N. M. QOCAYEV, V. L. QUKASYAN, V. M. QULİYEV, Z. M. QULİYEV, İ. H. QULİYEV, G. Ə. QULİYEV, H. A. QU- LİYEV, CƏLİL B. QULİYEV, 11, A. QULİYEV, Z. T. QULİ- YEVA, A. O. QURBANOV, R. Ə. QURBANOV, R. S. QURBANOV, B. B. DAVIDOV, F. E. DAVUDOV, A. M. DADAYİİZADƏ, X. H. DADAİPPOV, H. M. DAYIYEV, R. N. DANİLYANTS, K. M. DAPP- DƏMİROV, 111. Q. DƏMİRQAYAYEV, Ə. A. DURSUNƏLİYEV, Q. Y. ƏBDULSƏLİMZADƏ, Ə. M. ƏZİZOV, H. S. ƏZİMOV, Ə. C. ƏYYUBOV, ƏKRƏM CƏFƏR, S. U. ƏLƏKBƏROV, X. M. ƏLƏK- BƏROV, M. N. ƏLƏSGƏROV, ƏLİ TUDƏ, A. A. ƏLİZADƏ, Ə. Ə. ƏLİZADƏ, Z. Ə. ƏLİZADƏ, Y. M. ƏLİZADƏ, S. S. ƏLİ- YAROV, A. Q. ƏLİYEV, B. A. ƏLİYEV, V. H. ƏLİYEV, Q. Y. ƏLİYEV, Ə. Q. ƏLİYEV, ƏLİ H. ƏLİYEV, ƏSGƏR H. ƏLİYEV, İ. H. ƏLİYEV, K. Y. ƏLİYEV, K. H. ƏLİYEV, R. Y. ƏLİYEV, R. M. ƏLİYEV, R. N. ƏLİYEV, S. M. ƏLİYEV, T. X. ƏLİYEV, F. M. ƏLİYEV, H. Z. ƏLİYEV, D. Ə. ƏLİYEVA, Ə. Ə. ƏLİYE- VA, K. M. ƏLİYEVA, G. M. ƏLİYEVA, F. M. ƏMİKİİYİYEV, T. Ə. ƏMİNZADƏ, Ə. A. ƏSƏDOV, Ə. İ. ƏSƏDOV, Ə. T. ƏSƏ- DOV, K. S. ƏSƏDOV, F. S. ƏSƏDOV, B. M. ƏSGƏROV, V. F. ƏS- GƏROV, Ə, İ. ƏSGƏROV, T. M. ƏSGƏROV, Ə. R. ƏFƏNDİZA- DƏ, Ə. T. ƏFƏNDİYEV, O. Ə. ƏFƏNDİYEV, O. N. ƏFƏNDİ- YEV, H. M. ƏFƏNDİYEV, C. A. ƏFƏNDİYEV, E. Mm. ƏFƏNDİ- YEVA, İ. M. ƏFƏNDİYEVA, N. Z. ƏFƏNDİYEVA, C. T. ƏH- MƏDLİ, B. Ə. ƏHMƏDOV, V. S. ƏHMƏDOV, Q. M. ƏHMƏDOV, E, M. ƏHMƏDOV, Ə, İ. ƏHMƏDOV, Ə. M. ƏHMƏDOV, N, M. ƏHMƏDOV, F. A. ƏHMƏDOV. X. H. ƏHMƏDOV, H. M. ƏHMƏ- DOV, A. Ə. ZEYNALOV, Ə. M. ZEYNALOV, İ. S, ZEYNALOV, R. E. ZEYNALOV, F. R. ZEYNALOV, Ə. Ə. ZƏRGƏROV, C, İ. ZULFUQARLI, T. X. ZULFUQAROV, O: V, İBADOV, S. A. İBADOV, İ. İ1, İBRAMXƏLİLOV, A. H. İBRAHİMOV, M. C. HBPARHMOB, T. A. HBPARHMOB (IHARHH), 6, Ə, HBPAhH- MOV, Ə, Ə. İZMAYILOVA, A. N. İMANQULİYEVA, H. R. İMANOV, S. A. İSAYEV, Q. S. İSMAYILOV, İ. İ. İSMA- YILOV, M. Ə. İSMAYILOV, M. C. İSMAYILOV, A. M. İS- MAYILOVA, Ə. Ə. İSMAYILOVA, M. M. İSRAFİLOV, X. M, YAHUDOV, S. T. YOLCUYEV, S. H. YOLCUYEV, Y. B. YUSİFOV, Ə. M. KAZIMOV, N. M. KAZIMOV, M. M. KATİBLİ, V. N. KAYPİN, Ə. N. KƏNGƏRLİ, A. Ə. KƏRİMOV, Z. H. KƏRİMOV, İ. Ə. KƏRİMOV, KG. C. KƏRİMOV, M. R. KƏRİMOV, S. M. KƏRİMOV, T M. KƏRİMOV, H. H. GƏRİMOV, H. KƏSƏMƏN- Lİ. R. B. GƏYUTİPOV, F. Q. MAQSUDOV, N. Y. MAKEYEV, Q. İ. MANAYEV, A. H. MANAFOV, Ə. Ə. MAHMUDOV, /, A. MAh- MUDOV, Y. M. MAHMUDOV, F. R. MAHMUDOV, Z. M. MEHDİ- ZADƏ, A. M. MEHDİYEV, V. M. MEHDİYEV, M. S. MEHDİYEV, 11, F. MEHDİYEV, E. Q. MEHRƏLİYEV, Q. Ə. MƏDƏTOV,

H. A. MƏDƏTOV, O. S. MƏLİKOV, M. F. MƏLİKOVA, M, R. MƏMMƏDƏLİYEV, Q. M. MƏMMƏDLİ, A. Ə. MƏMMƏDOV, V. H. MƏMMƏDOV. Q. H. MƏMMƏDOV, E., İ. MƏMMƏDOV, Ə. V. MƏMMƏDOV, 3, C. MƏMMƏDOV, İ. A. MƏMMƏDOV, İ. O. MƏMMƏDOV, İ. T. MƏMMƏDOV, Y. M. MƏMMƏDOV, MAQ- BET Ə. MƏMMƏDOV, MEHDİ Ə. MƏMMƏDOV, N, Z. MƏM- MƏDOV, R. A. MƏMMƏDOV, R, F. MƏMMƏDOV, R. H. MƏM- MƏDOV, R. III, MƏMMƏDOV, S. A. MƏMMƏDOV, S. H. MƏM- MƏDOV, S., C. MƏMMƏDOV, T. Ə. MƏMMƏDOV, T. M. MƏM- MƏDOV, C. A. MƏMMƏDOV, C. İY, MƏMMƏDOV, F. C. MƏMMƏDOVA, M. M. MƏNAFİ, İ. E. MƏRDANOV, Y. Q, MƏ"- SİMOV, K. Q. MƏHƏRRƏMOV, Ə. M. MİRƏHMƏDOV, M. H. MİRZƏYEV, O, M. MİRZƏYEV, S. M. MİRİYEV, M. M. MİR- HADIYEV, A. Q. MİSGƏRLİ, İ. A. MOLLAYEV, E. B. MU- RADƏLİYEVA, V. H. MURADOV, F. M. MURADOVA, V. M. MUSAYEV, SAB, H. MUSAYEV, SƏL, H. MUSAYEV, T. A. MU- SAYEVA, V. M. MUSƏVİ, A. N. MUSTAFAYEV, Q. T. MUSTA- FAYEV, Z. H. MUSTAFAYEV, İ. D. MUSTAFAYEV, M. M. MUSTAFAYEV, A. İ. MUXTAROV, K. Y. MUXTAROV, M. H. MUSƏDDİQ, İ. S. MUSLUMOV, C. M. MUCİRİ, A, A. NA- DİROV, V. M. NARIYEV, Y. M. NAZİYEV, M, S. HE”MƏTOBA, B. Ə. NƏBİYEV, H. M. NƏBİYEV, B. T. NƏZİROVA, İ. H. NƏRİMANOV, S. M. NƏSİBOV, İ. M. NƏCƏFOV, M. N. NƏ- CƏFOV, N. H. NƏCƏFOV, V. S. NOVRUZOV, N. A. NOVRUZOV, T. Ə. NOFRUZOV, A. B. NURİYEV, S, M. ONULLAHİ, H. Ə. ORUCOV, 111, O. ORUCOV, F. L. OSMANOV, Q, M. PAPLAYEV, P. N. PAİLAYEV, V. Z. PİRİYEV, R. X. PİRİYEV, E. B. RA- MAZANOV, M. B. RƏSULOV, R. M. RƏSULOV, T. Ə. RƏSUL- OV, R. N. RƏHİMOV, S. H. RƏHİMOV, Q. Ə. RƏCƏBOV, A.R. RZAYEV, L. S. RZAYEVA, M. Z. RZAYEVA, M. Ə. RUSTƏMOV, P. H. RUSTƏMOV, S. H. RUSTƏMOV, T. T. RUSTƏMOV, C. N. RUSTƏMOV, A. C. RUSTƏMOVA, M. Ə. SADIQZADƏ, A. S. SA- DIQOV, İ. Ə. SADIQOV, M. Z. SADIQOV, M. M. SADIQOV, F. S. SADIQOV, S. H. SALAYEV, Ə. R. SALAMZADƏ, 11. M. SALMANOV, A. H. SARABSKİ, M. M. SEYİDZADƏ, Y. Q. SE- YİDOV, Y. M. SEYİDOV, II M. SƏ"DİYEV, Z. Ə. SƏMƏDZA- DƏ, V. Y. SƏMƏDOV, N. H. SƏMƏDOV, S. M. SƏMƏDOVA, F. Y. SƏMƏNDƏROV, Y. H. SƏFƏROV, C. M. SƏFƏROV, A. M. SƏFİYEV, Ə. V. SƏFİYEV, A. H. SOLTANOV, M. M. SOFİYEV, B. Y. STELNİK, A. H. SULTANOV, M. S. SULTANOV, R. S. SULTANOV, İ. Ə. SXLEYMANOV, S. İ. SULEYMANOV, S. M. SULEYMANOV, X. S. SULEYMANOV, C. N. SULEYMANOV, F. S. SULEYMANOVA, A. Z, TARIZADƏ, T. Ə. TARIZADƏ, M. B. TARIYEV, 111, Ə. TARIYEVA, L. A. TARASOV, İ. H. TƏRİQ- PEYMA, V. G. TOPALOV, Ə. A. UMAYEV, A. H. FAZİLİ, İ. Ə. FEYZULLAYEV, N. A. FEYZULLAYEV, V. M. FEYZUL- LAYEVA, T. Ə. FƏRZƏLİYEV, 11, F. FƏRZƏLİYEV, B. A. XANKİYİİYEV, V. A. XACATURYAN, P. İ. XƏLİLOV, Ə. M. XƏLİLOV, Ə, N. XƏLİLOV, İ. M. XƏLİLOV, S. X., XƏLİ- LOV, X, D. XƏLİLOV, H. Ə. XƏLİLOV, C. Ə. XƏLİLOV, IL

B. XƏLİLOV, Ə. İ1, HAQVERDİYEV, (1, A. HAQVERDİYEV,

A. İ. HACIBABAYEV, Ə. M. HACIZADƏ, A. A, HACIYEV, V. M. HACIYEV, K. 11, HACIYEV, M. İ, HACIYEV, SM. HACIYEV, G. A. HACIYEVA, M. X, HEYDƏROV, H. İ. HEYDƏ- ROV, N, D. HƏBİBOV, H. A. HƏVİLOV, N.-C. HƏSƏNƏLİYEV, M. S. HƏSƏNOV, N. A. HƏSƏNOV, N. Ə. HƏSƏNOV, R. G. hə: SƏNOV, T. A. HƏSƏNOV, T. B. hƏCƏHOB, T. h. hƏCƏHOB, X. H. hƏCƏHOB, h. h. hƏCƏHOB, M. P., hYMMƏTOB, B. X. HUSEYNLİ, B, M. HXSEYNOV, H. L hYCEVHOB, M. U. hY- SEYNOV, R. Ə. HUSEYNOV, R. (1, HUSEYNOV, S.M. HӰSEY- NOV, T. A. HUSEYNOV, F. H. HUSEYNOV, F. Ç HUSEYNOV, C. X, HUSEYNOV, E. Ə, HUSEYNOVA, M. M. CEYİMAZƏR, M. A. CABBAROV, M. C. CAVADZADƏ, Q. C. CAVADOV, Ə. V. CA: VADOV, H. Ə. CAVADOVA, İ. M. CAMALOV, Q. H. CAHANİ, Q. C. CƏBİYEV, M. F. CƏLİLOV, N. Z, CƏLİLOV, F. A. CƏLİLOV, 11. Q. CƏRULLAYEV, B. S. CƏFƏROV, Ə. Q. CƏFƏROV, Ə. S. CƏFƏROV, Y. R. CƏFƏROV, H F CƏFƏROV, C. Q. CƏFƏROV, H. Ə. CİDDİ, R. N. İPAHMALIYEV, T. M. (PƏRİFLİ, N. 11. İPİRİNOV, Ə. 11, İYİXƏLİBƏYLİ, Z. B. İYQIXLİNSKİ, F. M. 1PUTLİİNSKİ,

— — ə —

gs0:k:F:8-———.

ASE BAİY REDAKSİYASININ ELMİ REDAKSİYALARI VƏ 1110"BƏLƏRİ

AL tarixi və SSRİ tarixi. Redaksiya mudiri — B. M. redaktorlar – Hər ə" V. M. İMAMƏLİYEVA: elmi (USAYEV: bəyuk elmi redaktor — SUBHİ XANIM A. R, e edaktor — H. Y. | redaktorlar — T. D. ASLANOVA, T. Y. ƏLİYEV, A ə nika- Redaksiya mӱdiri — T. M. ƏSGƏROV, texnika e. d,

ləl səsi prof.: bəyuk elmi redaktorlar — G. G. QOCAYEVL, R. A. zərbaycan tarixi və Azərbaycan KP tarixi. Redaksiya mudi: ƏSGƏROVA. | ri — T, A. BABLYEV, tarix elmləri namizədi: ələk au Mətbuat, xalq maarifi, pedaqogika və psnxologiya. Redak.

3 ə : | | : bəyuk elmi redaktor — redaktorlar R. Ə. QURBANOV, C. X. HUSEYİNOV: M siya mudiri — R. Ə. İMAMƏLİYEV, 11 YAR : redaktorlar — F. İ. QOCƏLİYEVA, S. H. MUSAYEV N “ə ə, YCE.HOBA: elmi redaktor — İ. M. N ə Umumi tarix. Redaksiya mudiri — K. Y. MUXTAROV, tarix Elmi və ədəbi nəzarət. Redaksiya mudiri — . |- ƏLİYEV, elmləri namizədi: bəyuk elmi redaktor — B. M. ARAYEV: biologiya elmlərn namizədi, beyuk elmi redaktorlar — R. H. elmi redaktor — N. Ə. QƏHRƏMANOV, ZEYNALOVA, E. Ə. MƏMMƏDOVA, N. Ə. P3AVEBA, M. h. Fəlsəfə və huquq. Redaksiya mudirn — H. M. DAYIYEV: bə- XUDAZAROV: elmi redaktorlar — X. Y. Asan Yuk elmi redaktor — M. R. KƏRİMOV: elmi redaktor F. S. S. O. QURBANOV, Y. A. ƏLİYEV, S. S. MƏMMƏDZADƏ, SULEYMANOVA. M. Ə. TAPDIQOVA: beyuk redaktorlar — R. M. ARAYEV, Siyasi iqtisad, sənaye və kənd təsərrufatının konkret iq- R. Ə. RƏHİMOVA, redaktor — A. Ə. SULTANOV tisadiyyatı. Redaksiya mudiri— A. B. BƏHRAMLI: bəyuk Səzluk, əlifba ilə ad gəstəricisn və biblnoqrafiya, Redak. elmi redaktor — E. R. OSMANOVA, siya mudiri — T. S. BABAYEV: elmi redaktorlar — Y. M. Dil və ədəbiyyat. Redaksiya mudiri — A. S. BARIROV: beyuk ABDULLAYEV, S. Pİ1, QƏDİROVA,. redaktor-biblioqraf —

elmi redaktor — N. C. HƏSƏNƏLİYEV: elmi | h CƏHOB. P. Ə. KƏPHMOBA. mb ə.” A. ƏCƏM

İllustrasiya və kartoqrafiya. Redaksiya mudiri — N. M. Mədəniyyət və incəsənət. Redaksiya mudiri — İ, M. XƏLİ. ƏLİYEV: ani elin redaktorlar — İ. S. KOQAN, İ. S. LOV: bəyuk elmi redaktor — Z. A. ARAYEVA, elmi redak. SULEYMANOV: elmi redaktor — A. N. MİRONOV: bəyuk tor — X. Z. ABBASOV. redaktor — 111, Ə. İYİRİNZADƏ: redaktor — V. A. SUL- Coqrafiya, geologiya və geofizika, Redaksiya mudiri — TANOVA. M. A. CABBAROV, coqrafiya elmləri namizədis bəyuk elmi Məs"ul katib muavini — C. M. NƏSİROV, komplektləi- redaktorlar — A. H. MƏMMƏDOV, T. M. HADIYEVA:Z elmi dirmə 1le"bəsinin mudiri — T. Ə. ƏLİYEVA: istehsalat 18": redaktorlar — R. H. NURİYEVA, T. Q. SӰLEYMANOV. bəsinin mudiri — L .Y. BOR1POVA: korrektorlar "bə: Fizika-riyaziyyat və kimya. Redaksiya mudiri — Z. H. MUS- sinin mudiri — T. A. ZEYNALOVA: texniki redaktor — TAFAYEV, fizika-riyaziyyat elmləri namizədi: beyuk elmi Z, Ə. XANƏLİYEVA: fotoqraflar — H. M. HUSEYNZADƏ, redaktorlar — B. PT. BABAYEV, L. H. MUSAYEVA, A. V. XMELEVSKİ, buraxıcı — B. M. HƏSƏNOVA. Biologiya, kənd təsərrufatı və tnbb. Redaksiya mudiri — IX cildin hazırlanmasında İ. Ə. QƏMBƏROV, S. B.

E. İ. MƏMMƏDOV, biologiya elmləri Namizədi: beəyuk elmi İSMAYILOVA və PT, Ə. İUKURLU də nitirak etmiiilər.

XƏRİTƏLƏRİN SİYAHISI

Stavropol əlkəsi (18), Stalinqrad vurutiması (22), Su- dan (61), Suriya (84), Surinam (88), Tanland (124), Tanzaniya (143), Tatarıstan MSSR (160), Tacikistan SSR (416—417), Tovuz rayonu (416—417), Toqo (300), Tonqa krallıqrı (312), Trinidad və Tobaqo (353), Tuva MSSR (364), Tuvalu (366), Tunis (373), Turkiyə (394), Turkmənistan SSR (416—417), Uqanda (417), Udmurt MSSR (421), Ukrayna SSR (416—417), Ukrayna SSR, iqtisadi xəritə (416—417), Uruqvay (465), Ucar rayonu (416—417), Fil Dniii Sahili (555), Filippin (558), Finlandiya (564), Fici (573), Fransa (416—417), Fran- sa, iqtisadi xəritə (416—417), Fransa Qvilnası (614).

Yıqrılmara verilmitdir 4. 1. 84. Capa imzalanmımddır 21, UİP1. 85. FQ 00702, Sifarniy 21/369. Form v 39, fiziki c. du 1,25 yapımidırma c. v. PTərtn c. v. 67,62. Ucot-nəzir v. 131,2. Qiyməti 8 man 30 I ii Həcmi

Mətn Azərbaycan SSR Dəvlət Nəiriyyat, Poliqrafiya və Kitab Ticarət Miləri Komitəsinin “Qızıl İLərqz mət 3. 2625 də (Hakı, Həzn Aslanov kuçc., 80) yıqılmıidır. | | r MƏTÜƏƏCHH-

Mətn və 12 yapımdırma səhifə (101 aiəkil) Kalinin poliqraf kombinatında (Kalinin 1i, Lenin prospekt ofset usulu inlə cap edilmiyidir. N rəngli xəritə banı Geodeziya və Kartoqrafiya İdarəsinin (BKKH) “dz urn 5) İXB də tərtib olunmuiy və BGKİ-nin fabrikində cap edilmiidir. Məqalələrdə verilmiyii 22 xəritə “Kann qrabiyaz İXB-də hazırlanmıidır. | | Kartoqrafiyaz

Cilddə 770 portret, İiəkil və sxem verilmiidir. Mətn ofset karızında cap edilmniydir.

-Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, 10 cilddə. Baiy redaktor C. B. QULİYEV (1X cild Sputnik — Fronton)

Bakı, Beyuk Qala kuc., 41. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının Baiy redaksiyası,

Ordena Trudovoqo Krasnoqo Znameni GalininskiNn poliqraficeskiNn kombinat Soozpoliqraf Ma , : — : rafproma prn Qosudarstv "r izdatelhstv, qaan i knijnon torqovli. 170024, q. Kalinin, pr. Lenina. 5. p R ennom komitetə SSSR po dəlam

Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/3-cü hissə

ӱotfilinl |Redaktə

“Redaktə