Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/2-ci hissə

Şəki Ensiklopediyası səhifəsi
Jump to navigation Jump to search

Aşağıda ASE-nin 9-cu cildinin 2021-ci ildə Elmi Spektr açıq elmi platformasının Habitat Tərcümə Layihəsi çərçivəsində Fərid Əlibalayev və Naqiq Məhəmmədzadə tərəfindən dijitallaşdırılmış mətninin ikinci hissəsi (cəmi üç hissədə, birinci hissəsi bu: >>, üçüncü hissəsi bu: >>) verilir: (1-cildin özünü isə buradan oxuya bilərsiniz: СПУТНИК-ФРОНТОН // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası  : [10 cilddə] = Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы / baş red. C.B.Quliyev. — Bakı: Qızıl Şərq, 1986. — IX  cild. — Səhifələrin sayı:  623. — 80.000 nüsx.)

“sila gr yaaa R — i—— —— "ram mi mum” moorumunamm v.. ar




" ə zə "id F ” "R də ge ci = i ba, | an yr Saz r: : .. 1 ola ” kı . , . ı 5 . 15 0220) VALİ sə? izə ə gəy 2 GəL ız p | k m di .n- | 4 : ə” a " "sə. ə : . ə -: ” Yə – Rə və en –j* af 2) ə Tu. ç |


q 2 " Lə R


N, 4 ə .- . 1. = za | I " mr |R. 5 İ ə ən sət,


aKeyumərzin məclisiə, Firdəvsinin 4P1ahnaməə əsərinin “ | | | | ıı amıma. erik: 1537 il tarixli əlyazmasına miniatur. Metropoliten-muzey. Nyu-York. 4“Ov səhnəsiə. Ə. Caminin “Qızıl zə 1 A. əsərini – sına cəkilmipi miniaturun saə Hissəsi. 549. M. Y, Saltıkov


|Pedrin ad. kӱtləvi kitabxana. Leninqrad.


Sultan Məhəmməd məqaləsinə.


ıı un ab qa “ER ə m 6. ı : ii


R : x : id, üb —- ə ə “yar, ADİ",


"ry Las sar


“dəə


R “


ə, ə ənə . |


ə


1, .. ğ də I uz. . ə

f əə o ə

- . ə 1" “a y


2 af


va.


— qü : tı 7 Lə v ə) .. ik, 1 En . - nn ər ah rib q z ən nə “oy Don = ə YAR AR , m z “di. ə 4 z


Pogə yumss mb mu Nİ Tuşsmusu xsi di vu, unu. m um. T





Həə 1.21. xx" xu İnn YI 1


Ӱ ə sz a d r m ə “= R

si Hə bəqa HƏR | 2122 ӰFİ İNAMI IİA4F. KSS VS ESCONSA N UN Su o s ONA S AR DİSİR FA do ha Ye. cu ” en Şe. Xu R. ğ h . İM 1 di ) 2 8 I m. i .... HL MTEe33193-/1F) c 8 | y in r. Asi Y bp


hk T ükhüülü. ka. a 1 cu r , ı


Eu ə. “ə Yi * : 9) dx “Qb ğ “ İR və "08 və XV: Kasa


on. “Tuş”


ak" ə

mi m. 5 hd. . ı - darə ry 1? YƏT TT 7



M. iA





5



əz Da zi" 8 R ə


İk x q c nı. alir ə g = s.) SE Si 6


ka f


o .. I


”


YET na


M” AU


alı: ər an, aq —-aq- b nə I ? “ R ” c *


| “2, "ə HGKE.D =


(Cəhl 4 P 8


OL mamır SR m ə ra. / x f . : ..- - 1 1 |. af = 4 p -


"a “M s. ri F k “m — “ An k


=.


RK


su


Ğ


| ӧ büd. a. 1,771) | tt “uc vr əə s | Di


. i bə | r .. -— -. Al əə. bö bg / vk... ...N. L rv yor


R də m.


, y n k fdal ı "ul hə ə. r * ti ul nn öyə — ul 4” kı | ? 1 “ T İ | də - arın F =


Quti


b. Bi


“nəzir, alışıb hürri | | R. | | il r ” H | ? r Ya


Təkin əyan “ə ə ə



ət FE” ən kü.nn-n.....





ni ə ” pi: nükzgki “ə : ra" eh Al lh Ah end A nü nəə rı VS? PO ” YYUYVUVV YY UVTVYYU YU YY MƏ 4 ... la








=



BACI, "sU








ğ


aaba v-a aya Ba ə ala əda I

AD Tə) əyri NIN Qı ala tay ad Hə . x s AK ADR, dl 11-də: Qaya bə AB Ala HK NUUT UT VUTu uv r ru ü ə, 4 fu Ki vu i ” "uv 4 kal Hı Ps” alir

R. : l A = P b m sl ii ərən b . d İ il

AR RU AR AİR AK RAR


vi b A


Az


d hə 2


AM N"

xa.” hun a... kəl m. a...


ex Ra La A Lə kökü.


SE di Sӱn o E ” -h x z 5 AL "Qr “21 iə "“ tu ios. Hitit. . nə. a 2 di , ” eq - ?


1 : b ka... Kl, A kl nə ilaihhlallahdlaklaHaliyaHAD ALA HE ma s auveuyəenəs”s ə vey” uurN" “Ölə di fa iə) Maus PU yəyə.

ӧd C m L


haaa Murun



“MƏyn. ə



öd yur bir, dığa... Bun. döl KAAN ANA ıı





“43-00



ni"


g - :

R bə b. = / 9

xun ə

H əəə =

t C 4 - cə €


—–E : : |


sə


4 a er = " . = ? Fu — kə


Sərabi, 19 əsr. Ərdəbil qrupu.


Kilim. 19 əsr. Təbriz qrupu.


id m po m = ə, ə. .- ui kin

= Um nı Hir


"mz priz


İM” mon mo aa, .1—ue.ü."" |,


-. gə “2 N OR Lİ di


ədd I on - a "ql i də. ə " r 7 ş | |


TLS ii ııı


Yek: ə


“ali L el min il 11 . kk ə qu Mər = soyan İsa -— uu əd



Tacikistan SSR, 1. İsgəndərkul gəlç. 2, Hissar silsiləsi. 3. /iyuənGə, B. H. /lennu aabına npocnekr. 4. HyməHöə, a /ly- - iyənbət mehmanxanası. 5. Leninabad. V. İ. Lenin adına kucə. 6. Xoroq ipəhəri. /, Nurek ipəh: rindən gerunult. 8. Kurqan-


m. musa a r Dənə məhəpn.





“ən


rayonunda ma-


Toxuculuq


kombinatı.


Tacikistan SSR, 1. Yavan elektrokimya zavodu. 2. Leninabad ipək


pınla pambıq ihiFhiMbi, 4, xi-mədəniyyət qoruqu *“Xisorə


, H issar tari-


Orconikidzeabad rayonu. E. Telman adına sovxozun heyvandarlıq k

6. Tacikistan SSR Devlət sirginin binası. Duptənbə TƏKTİ

1964. Azərb. heykəltərapı F. Əbdurrəhmanov. Azərb. memarı M. Hӱseynon


geərunurə (M.


harə. 1967, Behzad ad. Tarix-Əlkə: Qi Yam On, A. Mo Do 3) TAMAlHACBI


unaslıq və Təsviri Sənət Muzeyi. Duti | Tacikistan


- IT

. "4 ik | kü sa pülbkaran nı


bor a.” Fa” q


İ. Y. Repin. “L. N. Tolstoyun portreti ə. qalereyası. Moskva



məqaləsinə,


AB "HTH rü dör R b zə b L


1: nab — .


s ar il ör rə Arm di E | 1 Zİ —



Tӱrkiyə, 1. Urgup dakı ətrafında eroziya relyefi. 2. Anqara ptəhəri. 3. Trabzon iəəhərindən gorunuti. 4. İstambul

iəhəri. 5. Bodrum iəhəri. 6. Urfa miəhəri. 7. İsgəndərunda SSRİ-nin kəməyi ilə tikilmiii metallurgiya zanodu. 8. Ana-

dolu yaylasında. 9. Anqara bazarında. 10, İstambul. Kecmii Tolqapı sarayındakı (hazırda Topqapı sarayı muzeyi) hə- rəmxana, 11. Milli rəqs. 12. *“Bədnam olmut Əminəq filmindən kadr. Rej. O. Kavur. 1974


u sə də f I.


ar rə


5 1 ) lər


al üş x Ti "şu


ey Hə,


- m 4 cut ti — Di


“m im 3 İRİ


RA DL Lİ || I "xl 25.1... 4 =

qıllı.


|


Ru.


2


R ə — —q—–- — dalır — —


qə. . sun, - BME..— ŞUR- — kk — PE



nistan KP MK-nın binası. 5. Aztqabad. K. Marks prospekti. 6. Cərco ipəhərində. 7. Kutpika iyəhəri. V. Aqqqabad. € TYDK”


t


məninforməun binası. 9. Krasnovodsk, Dəmiryol vaezalı, 10. 4“Bayraməliz sonxozunda.


TELEQRAF KODU


193








dır) dalqaların tezlik diapazonla- rında ipləyən televiziya st.-larının verdiyi proqramları qəbul edirlər. Muasir T.-lar superheterodin ra- dioqəbuledici prinsipində qurulur. Televiziya antenası ilə qəbul olunu kanallar selektoruna verilən radio- siqnallardan (ipək.) istənilən proqra- mın siqnalları secilir, guӱcləndiri- lir və aralıq tezliyinə cevrilir. Siq- nalların itlənmə sxemində (SİS-də) aralıq tezlikli siqnal bir daha guc- ləndirildikdən sonra detektirlənir və alınan təsvir siqnalları kines- kopa (K) verilir. Rəngli T.-da SİS- in tərkibində rənklilik siqnalları- nı ayırmaq ucun zolaq suzgəci, rəng- lilik kommutatoru və detektorları, matrisa sxemi, həmcinin YH rəngin (qırmızı, gey, yapıl) siqnal gӱclən- diriciləri vardır. Bu gucləndirici- lərdən siqnallar rəngli K-un (bax Qəbiledici televiziya boruşi) modul- yatorlarına verilir. SİS-dən səs ara- lıq tezliyi (CCPH-nə 6,5 Mhc-unp) səs kanalı blokuna, sonra isə səs- ucaldanlara verilir. Acılıpq gene- ratorları bloku meyletdirici siste- min (MS) sətr və kadr sarqaclarında acılın cərəyanları yaradır və belə- liklə K-un ekranında rastr Yaranır. Acılıpl generatorları SİS-dən alınmın sətr və kadr sinxronlaytma siqnalları ilə sinxronladırılır. K-un anoduna verilən sabit gərginlik (rəngli T.-da 25 kv-a yaxın) yuksək gərginlik blokundan (YGB-ndan) alı- nır. Rəngli K-un fokuslayıcı elek- trodları da YGB-ndan qidalanır (5 kv). K-u T.-un blokları ilə əlaqə- ləndirmək ucun kineskopu birləndi- ən sxemdən istifadə olunur. Rəngli -un boqazı ӱzərində MS-dən baiqa elektron iqualarını gerupidurən sis- tem və rəng təmizliyi maqnitləri də yerləldirilir. Rəngli K-un Hissələ- rinin xarici maqnit sahələrindən maqnitlətməsini K-u maqnitsizləit- dirmə sxemi aradan qaldırır. T.-un butun elementləri umumi qida blokun- dan qidalandırılır. SSRİ-də ekran- ların əlculərindən və istismarının asanlıqından asılı olaraq 1.-lar dərd sinfə bəlunur: 1—3-cu siniflər stasionar aparatlar, 4-cu sinif ki- cik əlculu datptınan aparatlardır. Muasir T.-lar yarımkecirici cihaz- lar və inteqral mikrosxemlər uzərin- də qurulur. Yastı ləvhə (panel) pək- lində T.-lar hazırlanması uzərində elmi-tədqiqat ipləri aparılır. Bu


AC Ee” 13, “, 9


ə ı mav


ə əsi 1 4 || YR.


ikili ii Televizorun Qurulup


7... fxXemi: KS—kanallar 2 2 selektoru, SİS- -siqt- YA mö = nalların iiplənmə 0 sxemiy K—kineskopy 00 "— MS—-meyletdirici

— == vistem, AGB—acı-


li .. lımpr generatorları KİM, RTM bloku: 11GS— puala- rı geərctidurən sxem: YGB—yuksək gərgin- lik blokuy GT—gəe- ruqpdurmə tənzimdə- yicisiy, GPPM —vkəyə pqua maqniti: RTM— rəng təmizliyi maq- niti: KBS—kinesko- pu birlətdirən sxem: KMS—kineskopun maqnitsizlətdirmə sxemi: SKB—səs ka" nalı blokuyz UD. yuanaHnaHbımaH, TB— runa 6noKy.


T.-ların ekranı maye kristallardan hazırlanır. TELEQONİYA (ttele...-- ...qoniya) — diti fərdlə birinci cutləimədə iptirak edən, onun digər erkək fərd- lə cutləmməsindən alınan nəslinə erkək fərdin xassələrinin fərz olu- nan təsiri. 4“ Q.ə hadisəsi 19 əsrin 1-ci rubundə ckəpfə edilmiidir. 19 əsrin sonunda bir cox alimlərin dəqiq genetik eksperimentləri T.-nı təsdiq etmədi. TERETPAcb (mene... --...epad )—1) Te- leqraf rabitəsinin hamı tərəfindən qəbul edilən qısaldılmın adı. Teleqramları qəbul etmək, əturmək və lazımi unvana catdırmaq ucun ixti- saslappdırılmınq rabitə muəssisəsi. SSRİ-də vilayət və ya resp. mərkəzlə- rində olur, 903 zonasının (SSRİ-nin butun ərazisi zonalara bəlunmutdur) butun iqəhər rabitə bəlmələri və r-n rabitə qovpaqları ilə, habelə əlkə- nin digər T.-ları ilə bilavasitə ra- bitəsi olur. T.-ın texniki avadanlı- qına teleqraf aparatı, teleqraf kommutatoru, tezlik teleqraflama- sı kanallarını əmələ gətirən apa- ratlar, energetika qurqusu (akkumul- yator batareyası, duzləndirici, gene- rator, transformator yardımcı stan- siyası və s.) daxildir. TELEQRAF AGENTLİKLƏRİ, mut- təfiq respublikalarda— SSRİ-nin vahid dəvlət mə”lumat sis- teminə daxil olan informasiya agent- likləri. tora resi.-ların dəv- lət komitələri huququnda olub, həmin resp.-ların lalirlər Sovetlərinin və Sovet Humudartı eleqraf Agent- liyinin (SİTA-nın) tabeliyindədir. Resp.-larda informasiya toplamaq ucun yerli ipe/bələri və muxbirləri var. Q.a. sisteminə USSR-də — RATAU, BSSR-də—Bel.TA, Əzb.SSR-də—Ozvb. TA, Qazax.SSR-də—Qaz.TA, Gurc.SSR- də Gurcinform, Azərb.SSR-də Azər- inform, Lit.SSR-də—El.TA, Mold. SSR-də—ATEM, Lat.SSR-də— Latin- orm, Qırq.SSR-də—Qırr.TA, Tac. SR-də—Tacik.TA, Erm.SSR-də— Er- mənpress, Tur.SSR-də — Turkmənin- form, Est.SSR-də— ETA daxildir. Bax həmcinin Mətbuat agentliyi. TELEQRAF APARATI — teleqraf rabitəsi prosesində elektrik tele- qraf siqnallarını əturmək və (yaxud) qəbul etmək ucun aparat. Muasir T.a, adətən teleqraf əturucusu və qəbul- edicisindən ibarətdir. Yazan (məs., saatda 500-dək sezburaxma qabiliyyə-


ti olan Morze aparatına) və hərf- capedən T.a.-na (məs., saatda 2600-dək səzburaxma qabiliyyəti olan start- stop aparatına) ayrılır. SSRİ-də .A.-NIN Əsas tipi lentli və rulonlu start-sto iperatıdir. TELEQRAF CARI—teleqraf siq- nallarının ən sadə əturucusu. Mə”- lumatları Morze kodu ilə eturmək ucun iplədilir. T.a. Morze apara- tının bir hissəsidir. Sadə T.a. ilə


Ən sadə teleqraf acarının sxemi: 1— Altlıqq, 2—arxa kon- takt BHHTH, 2—nnHk, 4— məcrək: 5-—rağar kontakt. b— yastı kontakt yaylarıq 7— yaylar.


dəq-də 70—00 iparə (ptək.), vibrasiya T.a. ilə dəq-də 120—150 itparə veri- lir. T.a.-ndan radioteleqraf rabitə- sində siqnalların eiyitməklə qəbulun- da istifadə edilir.

TELEQRAF KODU —teleqraf rabı- təsində qəbul edilmin ipərti siqnal-









..


x 1-1—)


ou “A


“00


riya ləli Kiran | elibəlihilələləl ifələlifililəlililr


si Hüuuu:


rir Qafar dəlilələli İlelibliləbir


hil iləlililəliləlilr ihiliblilibilil4lə


öl” EEoləra


= edilifililiələlilili 1.


slzlalr.


| — əyə" || lən


Rus və latın əlifbalı 2 F-li beynəlxalq teleqraf kodu: 1 sutun—kombinasiya nem- rələriy: P—latın əlifbası hərfləri: P1—rus əlifbası hərfləri:y QU —hərf- lər, rəqəmlər, durqu iparələri, simvol- lar: U—gendəriplər kombinasiyaları. Plyus iparəsi—cərəyan vardır, minus itparəsi—cərəyan yoxdur. QU CYTYH kombi- nasiyaları appaqıdakıları ildirir: 4—“Kimdir ok simvolu: 10—(zəng), 14— vergul: 19—apostrof: 27 kombinasiyası— karetkanın qayıtması) 28—sətir cevril- məsi: 29—latın hərfləri: 30—rəqəmlər: 31—bopluq, 32—-rus hərfləri,


yrı yır arı ır Iri


tif ae yayan (ə ilslr


194


TELEQRAF KOMMUTATORU


lar sistemi. T.k.-nda hər bir hərfə, rəqəmə, umumiyyətlə iparəyə (simvola) elektrik cərəyanının muəyyən elemen- tar gendəritdər (impulslar) kombi- nasiyası uyqun gəlir. Hər ipparəni ifadə etmək ucun gendəriptlərin sa- yı muxtəlif (qeyri-bərabər uzunluqlu Tə və ya eyni (bərabər uzunluqlu T.k.) ola bilər. Birinciyə interval- lara bəlunmui qısa (nəqtə) və yaxud uzun (tirey gendəritlərdən ibarət Morze kodunu misal gestərmək olar. SSRİ-də əsas kimi uc registrli (rus, latın və ya rəqəm registrləri), bəra- bər uzunluqlu (5 elementar gendə- rimili), dəyipdirilmi (rus əlifba- sı əlavə olunmuit) beynəlxalq 2 Xe-li kod (ptək.) qəbul edilmitdir. Belə kodda hər iparəyə uyqun cərəyan gen- dərimlərinin kombinasiyaları yal- nız plyus və minus (və ya interval) gəndərinləri ardıcıllıqrının mux- təlifliyi ilə fərqlənir. Verilənlə- rin əturulməsində və radioteleqraf kanallarında beyuk maneələr olduqda qəbul edilmili iiarələr kombinasi- yasında muəyyən miqdarda səhvləri atpkar etməyə və dӱzəltməyə imkan ve- rən ifrat korreksiyaedici kodlardan istifadə edilir. TELEQRAF KOMMUTATORU —tele- qraf aparatları, xətləri və kanalla- rını ez aralarında birlətdirmək "cun qurqu. Teleqraf stansiyaların- da qurapdırılır. Teleqraf st.-la- rından cıxan və ora daxil olan xətt və kanalların hamısı və st.-dakı teleqraf aparatları T.k. ilə birləi- dirilir. T.k.-nun kəməyi ilə texniki personal rabitənin istiqamətini ope- rativ surətdə dəyindirə bilir, rabi- tə xətti və kanallarında nasazlıq ol- duqda isə onları yeniləri ilə əvəz edir. Q.k.-nda ildırımdan muhafizə elementləri (məs., bopaldıcılar) qu- rapdırılır.


TELEQRAF KROSU—teleqraf st.-la- rı binasında butun məftil xətləri- nin və rabitə kabellərinin giriiy his- sələrinin və elektrik muhafizə qur- qularının (bopaldıcı, qoruyucu) bir Yerə toplandıqı otaq. T.k.-nda mərkə- zi xətti teleqraf kommutatoru quraii- dırılır və sınaq aparatları olan stollar qoyulur. Rabitə kanalları- nın sayının artırılması ilə əlaqə- dar olaraq (bax Coxkanallı rabitə) əz əhəmiyyətini itirir.


TELEQRAF RABİTƏSİ—qəbul mən- təqəsində mətni mutləq yazılan hərf- rəqəm məqlumatlarının (teleqramla- rın) məsafəyə eturulməsis məftillə eturulən elektrik siqnalları ilə və (yaxud) radiosiqnallarla həyata keci- rilir. Q.r. elektrik rabitəsinin bir nəvudur. Q.r.-nin fərqləndirici xu- sUSİYYƏəti məlumatın cəld eturulməsi və onun sənədlətdirilməsidir. Əturu- lən informasiyanın təyinatına və xarakterinə gərə umumi istifadəli Q.r. (teleqram, telefon danıpıqları haqqında bildirili və s. verilitii ucun), abonent T.r., idarə (x.t.-nın muxtəlif sahələrində təqikil olunan) İ.p. və faksimile rabitəsinə: veri- lipin təiykili usuluna gərə isə simp- leks (nevbə ilə verilii) və dupleks (eyni zamanda verilii) T.r.-nə ayrı- lır. T.r.-ndə kod kombinasiyaları (bax Teleqraf kodu) muxtəlif cur ikilik sabit və ya dəyinən cərəyan siqnalları ilə əturulur.


T.r. 19 əsrin 30-cu illərində mey- dana gəlmiiydi. 1832 ildə rus alimi P. L. LMillinq elektrik T.r. ucun


əməli cəhətdən yararlı olan ilk qur-


qular dəstini yaratdı. 1844 ildə ABP1- da Morzenin teleqraf aparatla- rı ilə təchiz olunmui T.r. xətti iiiə salındı. Bax həmcinin Coxdəfəli teleqraflama. TELEQRAF RELESİ—sabit və də- yillən cərəyan teleqraf siqnalları- nı gӱcləndirmək, ayırmaq və cevir- mək uucun iplədilən həssas eləektro- mexaniki qurru. 20 əsrin 60-cı illə- rindən elektromexaniki T.r. elektron qurquları ilə əvəz edilir. Bax Rele. ELEQRAF STANSİYASI — tele- qraf kanallarının kommutasiyası ucun avadanlıq kompleksi. TQ.s.-nda rabitə prosesində teleqraf iqəbəkəsi- nin son məntəqələrinin mӱvəqqəti bir- ləpməsi əməliyyatı təpqkil edilir. Son məntəqələr əl ilə (teleqraf kom- mutatoru ilə təchiz edilmiin T.s.- nda), yaxud avtomatik surətdə (avto- matik T.s.-nda) birlətdirilir. T.s. avadanlırına avtomatik kommutasiya rypFyey (MƏC., axtarıcı, coxdəfəli koordinat birlətdiricisi), rele pa- nelləri (kommutasiya proseslərini idarə etmək, habelə teleqraf siqnal- larını cevirmək ucun), st. teleqraf aparatı, muxtəlif nəzarət-elcu ci- hazları, qəza və operativ siqnallar verən qurqular, sabit cərəyan mənbəyi, xususi korrespondensiya və yerli ra- bitə teleqraf kommutatorları və s. daxildir. Butun SSRİ ərazisində vahid rabitə pqəbəkəsinin yaradılma- sı tələblərinə muvafiq olaraq Ha- zırda elektron Q.s. (burada kommuta- siya ucun, əsasən, yarımkecirici ci- hazlar iplədilir) qurulması uzərin- də geni tədqiqat ipləri aparılır. TELEQRAF |PƏBƏKƏSİ—teleqraf rabitəsini həyata kecirmək ucun tex- niki qurqu və avadanlıq kompleksi: teleqraf muəssisəsi (rabitə qoviiaqı), onları birlətdirən rabitə kanalla-


rı və ətteleqraf stansiyalarından ibarətdir. SSRİ-də T.m.-Hə amarbı- dakılar daxildir: rabitə nazirliyi-


nin muəssisələrini əhatə edən umumi istifadə ipəbəkəsi: abonent (dəvlət mӱəssisə və idarələri) teleqraflama pəbəkəsiy, faksimileə rabitəsi ipəbəkə- si. Qli, teleqraf korrespondensiyası- nı, mӱəssisələr arasında statistik və muxtəlif rəqəm informasiyasını etur- MƏK BƏ s. ucundur. Butun SSRİ əra- zisi 16 zonaya (1976) bəlunmusidur: bunlardan hər birinin əzunun bali teleqraf qovpaqı, vil. və r-n qovptaq- ları var. Vil. və r-n qovpaqları baii qovpaq vasitəsilə T.1p.-nin digər qov- paqları ilə birlətdirilir.

TELEQRAFİYA —ӱӰeleqraf rabitəsi nin qurulması prinsiplərinin eyrə- nilməsini, teleqraf siqnallarının oturulməsi usullarının itlənməsini və onların həyata kecirilməsini tə”- min edən aparatların ipləyib hazır- lanmasını, həmcinin teleqraf kanal- ları ilə informasiya eturulməsi key- fiyyətinin qiymətləndirilməsini əha- tə edən elm və texnika sahəsi. Əsas məsələlərinə mӱvafiq olaraq T. bir elmi-texniki fənn kimi atpaqıdakı bəlmələrdən ibarətdir: teleqraf kod- ları (veriliti zamanı hərfi-rəqəmi informasiyanın elektrik siqnalları kombinasiyaları ardıcıllıqına və qəbul zamanı əksinə cevrilmə proses-


lərinin optimal surətdə aparılması)) uc teleqraf aparatları (teleqraf aparatı, transmitter və reperfo- ratorların qurulması prinsipləri, siqnalların verilipii və qəbulu usul- ları, elektron aparatlarının ii1- lənməsi): teleqraf kanalları (baha- lı rabitə xətti vasitələrindən sə- mərəli istifadə və s.):, teleqraf ppə- bəkələri sAsonentlərin BƏ VM MƏHTƏTƏ- lərinin birlətmə usullarının se- cilməsi, st.-ların ən əlveritli yer- ləidirilməsi və s.). Veriliiyin yuk- sək keyfiyyətini tə”min etmək məqsədi ilə Q.-da teleqraf siqnallarının təh- rifləri, onların yaranma qanunauy- qunluqları və səbəbləri, informasi-


yanın eturulməsi zamanı baqi verən səhvlər və onları aradan qaldırmaq usulları və s. eyrənilir. T.-da di-


gər rabitə nəvlərindən fərqli olaraq sonlu miqdarda iparələrdən (hərf, rəqəm və durqu iparələrindən) tərtib olunmut diskret mə”lumatlar iillə- nilir. Onları dapıyan siqnallar da diskretdir. T.-nın nəzəri əsasını umumi rabitə nəzəriyyəsi, informasi- ya və potensial maneəyədavamlılıq nəzəriyyələri, ehtimal nəzəriyyəsi və Bul cəbri təikil edir. T.-nın xusu- si istiqaməti tarixən onun tərgibi- nə daxil olan və faksimele rabitəsi- nin prinsipləri eyrənilən fototele- qrafiyadır.

TEHEHHHA MOMETPHƏ MƏ —öunano- qram (məs., dərinlik nasosu ilə istis- mar olunan neft quyularında) surət- lərinin alınması və ya qeyd edilmə- si. Dinamoqramların formasına gərə sistemdəki zədələnmələri apikar et- mək, quyunun debitini qiymətləndir- mək, dərinlik nasosunun tipinin tex- noloji rejimini tə”yin edən bir sı- ra digər məsələləri aydınlatdırmaq və s. olar. Dinamoqramda horizontal ox ӱzrə quyudakı dərinlik nasosunun plunjeri ilə barlı olan və irəli- geri hərəkət edən polad itanqların gediiqi, ppaquli oxu uzrə isə həmin itanqlardakı guc qeyd olunur. T. ke- diiq vericisi (GV), hər quyuda qurai- dırılan gӱc vericisi və dispetcer məntəqəsindəki dinamoskopun kəməyi ilə aparılır. GV və guc vericisin- dən gələn siqnallar gucləndiricidən muvafiq olaraq dinamoskopun elekt- ron-ipqua borusunun idarəedici ӱfuqi və ipaquli levhələrinə verilir (ekra- nında quyunun dinamoqramı gestəri-


lir). Q. sistemlərində digər konst- ruksiyalar da qətbiq edilir. TELEİDARƏETMƏ --telemexanika va-


sitələrilə həyata kecirilən məsafə- dən idarəetmə, idarəedici informa- siyanın (əmrlərin) məsafəyə verilmə- si və onun idarəolunan obyektə gestə- rilən idarəedici tə”sirlərə cevril- məsi məsələlərini cəmlətdirən tele- mexanika belməsi. Telemexanika sis- temlərində hər bir idarəolunan o6- Yekt adətən iki vəziyyətlə (məs., acıq- dır-qapalıdır) xarakterizə olundu- qundan idarəedici informasiya bir, iki bə”zən bir necə sezlu əmrlərdən ibarət olur. T. sistemlərinin əksə- riyyətində ikipilləli siqnalvermə usulu tətbiq edilir: əvvəl obyektin unvanı, sonra isə (obyektin unvanının duӱzgunluyu təsdiq edildikdən sonra) idarəedici informasiya verilir. 06- Yektin vəziyyətinə nəzarət olmadan T. cətinlətdiyindən, o telesiqnallaiqma ilə birlikdə tətbiq edilir. Bəzi


TELEMEXANİKİ PAYLAYICI


hallarda obyekt muçəyyən dəqiq pro- qram ӱzrə idarə olunur. Əgər bu pro- qramlar sadədirsə və sayı cox deyilsə, onda QT. sisteminə bu pro qramları həyata kecirən xususi avtomatik qur- qular əlavə edilir. Bu vaxt operato- run ipyi xeyli yungullətir, o, la- zımi proqramın secilməsi və sistemin haxtında ipə buraxılması funksiya- sını Yerinə yetirir. Adətən, idarə- edici informasiya kombinəedilmit T. və telesiqpallapqma sistemi ilə və ya kompleks telemexanika sistem-


ləri ilə verilir. Radio kanalları ilə həyata kecirilən T. radio- pdarəetmə adlanır.


TELEİDARƏETMƏ VƏ TELESİQ- NALLAPMA SİSTEM İ—obyektləri məsafədən idarə etmək və əmrlərin Yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək ucun kombinə elilmin telemexaniki sistem. Belə sistemlə, həmcinin nə- zarətolunan (amma idarəolunmayan) obyektin vəziyyəti haqqında informa- siya, nəzarətolunan parametrlərin la- zımi Həddən kənara cıxması haqqında siqnallar (qəza siqnallatması), tele- mexaniki qurquların ii qabiliyyəti haqqında informasiya və s. vermək olar. Nəzarət informasiyası mnemo- HHK CXEM və ya indikator vasitəsilə dispetcer ləvhəsində təsvir olunur. SSRİ-də T. və t.s.-nə misal olaraq TME-1 sistemini gestərmək olar. Be- lə sistemdə informasiya məftil rabi- tə xətləri ilə 15 km-dək məsafəyə ve- rilə bilər: sistem 10—40 teleidarzəet- mə siqnalı və 15—45 telesiqnallaima siqlalı verilməsini tə”min edir. TELEİDARƏETMƏ, TELESİQNAL- LAYİYMA VƏ TELEƏLCMƏ SİSTE- Mİ—obyektləri məsafədən idarə et- mək, onların vəziyyətinə nəzarət et- mək və tənzimləmə əməliyyatı aparmaq ucun kompleks telemexaniki sistem. Belə sistem dispetcerin idarəetmə funksiyasının daha tam yerinə yeti- rilməsini tə”min edir. Aqreqat usul- la qurulmuli kompleks sistemdə obyekt- lərin sayı ilə əmr və nəzarət in- formasiyasının həcmi arasındakı nisbəti asanlıqla dəyiddirmək olur. Nəzarət informasiyasının həcmi bə- yuk olduqda, onu hesablayan elektron mapınlarda e”mal edirlər. TELEYIRI MAPYINI—–yıqılmıpt mətni teleqraf və ya radio ilə məsa- fəyə eturmək ucun avtomatik sətir- TƏKƏH /biFbi mamını. Perforasiyala- yıcı, eturucu və qəbuledici aparat- lardan ibarətdir: Əsasən, mərkəzi in- formasiyanın yıqılmınıd mətninin Yerli qəzetlərə gəndərilməsi ucun tətbiq olunur. Sətirtəkən tipli di. m.--nın ip prinsipi kodlatdırıl- mılp orijinalın verici məntəqədən teleqrar siqnalları vasitəsilə mə- safəyə əturulməsinə və qəbuledici məntəqədəki avtomatik sətirteəkgəi Yı- qı mapınında istifadə olunması məqsədi ilə bu siqnallara gərə tək- rarlanmasına əsaslanır. ə TELEKİNEZ—bax Parapsixologiya məqaləsinə.

TELEKİNOPROYEKTOR — kino len- ti uzərinə cəkilmii təsvirlərin (ki- nofilmlərin) televiziya ilə verilmə- si ucun aparat. Lenti dartan mexa- nizmdən və kinotəsviri videosiqpala cevirən optik-elektron qurqusundan ibarətdir. Muasir T. rəngli və ar-qa- ra verilitlər aparmara imkan verir. İppıq təsvirini verici televiziya 60-


139, c. 9


rularında videosiqnala cevirən və qacan ipqıq ləkəsi vasitəsilə təsviri acan Q. nəvləri var. : TELEKS (ing. (eyedqarh—teleqraf4- exshapre—mubadiləy) — abonent tele- qraflamasının (abonentlər arasın- da teleqraf mə”lumatlarının bila- vasitə ikitərəfli mubadiləsi) beynəl- xanr piqəbəkəsi. Dunyanın muxtəlif əlkələrindəki cTeleksə avtomatik kommutasiya st.-ları ilə təchiz olun- Myuu 100-dən artıq milli teleqraf iyəbəkəsini (20 əsrin 70-ci illəri) əzundə birlətdirir. T.-in ən muhum sahələrində tezlik teleqraflaması kanallarından istifadə edilir. TELEMAX, Telem a—Odisseyaəda Odisseyin və Penelopanın orlu: əv- vəlcə atasını axtarmaqa getmiii, son- ra Penelopaya bənd olmuit adamlara divan tutmaqda atasına kəmək et- mitpdi. .

TEHEMETPH )A—6ax Tene6nnMə. TELEMEXANİKA (ttele...-- mexani- ka)— məsafədən nəzarət və idarəetmə məqsədi ilə informasiyanın (siqnal- ların) verilməsi, qəbulu ucun metod və texniki vasitələr ipləyib hazır- layan elm və texnika sahəsi. T. in- formasiyanın məsafəyə verilməsi ilə əlaqədar baiqa elm və texnika sahələ- rindən (telefoniya, teleqrafiya, te- leviziya və s.) bir sıra spesifik xu- susiyyətləri ilə fərqlənir. Bunlar- dan muhumləri: cox yavat dəyintən ve- rilənlərin əturulməsis əlculən kə- miyyətlərin verilməsində yuksək dəqiq- lik tələb olunması: siqnalların cox gecikməsinə yol verilməməsiy idarə- etmə əmrlərinin verilməsinin e”ti- barlılıqı, informasiyanın toplan- ması və istifadəsi proseslərinin av- tomatlappdırılma dərəcəsinin yuksək olması və s. 4 Q.ə terminini ilk də- fə 1905 ildə fransız alimi E. Bran- li iplətmiaidir. İlk vaxtlar T. məfhumu hərəkətdə olan Hərbi obyekt- lərin radio ilə idarəolunması ilə əlaqələndirilirdi. 20 əsrin 20-ci il- lərində Q.-nı d.y.-nda tətbiq etməyə batpladılar. T. vasitələrilə idarəet- mə və nəzarət operatorun (dispetce- rin) yerlətidiyi idarəstmə və ya dis- petcer məntəqəsindən aparılır. İda- rəetmə obyektləri bir yerdə, bir nəza- rət məntəqəsində (NM-də) cəmlənir, ya- xud da beyuk bir ərazidə (bir necə NM-də) qrup ipəklində və ya tək-tək yerlətir. Əgər telemexanigi infor- masiyanın verilməsində radiokanal- lardan istifadə edilirsə, bu radio- telemexanika adlanır. Operatorun, obyekti məsafədən idarə etməsi və onun vəziyyətinə nəzarət etməsi ucun lazım gələn qurqular toplusu tpele- mexaniki sistem təikil edir. Q.-nın yalnız idarəetmə və yalnız nəzarət funksiyasını yerinə yetirən sistem- ləri muvafiq olaraq telendarəetmə (Tİ) və telenəzarət (TN) sistemlə ridir. Murəkkəb obyektlərin teleida- rəedilməsində alınmıiy nəzarət (yox- lama) informasiyasının milənməsi ucun Fməsləhətciə rejimində iləyən hesablayan elektron mapınlardan is- tifadə edilir. Belə telemexaniki sis- temlərə teleinformasiya sistemləri, idarəedici tə”sirləri tam avtomatik hasil edən sistemlərə isə teleavtoma- tik idarəetmə sistemləri deyilir. QN sistemində verilən məqlumat obyektin və ya onun ayrı-ayrı idarəetmə orqan- larının vəziyyətini, həmcinin obyekti


195


xarakterizə edən parametrləri keyfiy- Yətcə qiymətləndirən siqnalve rici informasiyadan (telesiqnal. nama) nə nəzarət olunan parametri kəmiyyətcə qiymətləndirən əlcmə in- formasiyasından (teleəlcmə) ibarət- dir. İdarəolunan obyektlərin əksəriy- yəti ikimovqeli vəziyyətdən birində yerlətdiyindən idarəetmə əmrləri diskret xarakter dapilyır: cippəsal- maqə—edayandırmaqə və s. İdarəolu- nan parametrin səlis dəyindirilməsi lazım gəldikdə operator fasiləsiz idarəetmə siqnalları gendərir və əzu- nun sonrakı ipini obyektdən gələn əlcu informasiyası ilə uyqunlaqidı- rır. Belə Tİ teletənzimləmə adlanır. T. nəzəriyyəsi telemexaniki siqnalla- rın formalaltması və cevrilməsi, on- ların rabitə xətləri ilə (məhdud tez- lik zolarında) verilməsi və s. məsə- lələri eyrənir. T., əsasən, elektro- energetikada, neft və qaz sənayesində, magistral boru gəmərlərində, mə”dən sənayesində, d.y. nəql.-nda və s.-Də ge- ni tətbiq edilir. T. vasitələrindən həmcinin raket və kosmik aparatla- rın ucuqunu idarə etmək, avtomatik meteoroloji st.-lar və iplar-zondlar- dan meteoroloji informasiyanın ve- rilməsi ucun istifadə olunur. TELEMEXANİKİ KANAL–bir-bi- rindən uzaq məsafədə yerləimin verici və qəbuledici məntəqələr ara- sında tqeleidarəetmə, teleəlimə BƏ telesiqnalllama informasiyasının oturulməsi ucun qurqular kompleksi, T.K. rabitə kanalının bir nevudur. TQ.k.-ın tərkibinə informasiya mən- bəyi (verici), kodlayan qurqu, ƏTY- rucu, rabitə xətti, qəbuledici, Bə kər- layan qurqi daxildir. Yerin sun”i peyklərinin və ya avtomat Ay st.-la- rının idarə edilməsi ucun olan tele- mexaniki sistem kanalını (siqnalın radio ilə verilməsilə birlikdə) T, k.-a misal gestərmək olar. TELEMEXANİKİ KOD—mə"lumatın rAbİTƏ kanalı ilə igilik və ya iki- lik-onluq kodla perilməsi ucun elek- trik və ya pnevmatik siqnallar sis- temi. T.k.-un ayrı-ayrı elementləri- nin ifadə edilməsi və eturulməsi ucun amplitud, tezlik, faza, muddət və s. əlamətləri muxtəlif olan siq- nallardan istifadə edilir. Əgər mə”- lumatın verilməsi ucun T.k.-un ele- mentlərinin butun mumkun olan kom- bipasiyalarından istifadə edilmir- sə, onda verilmiiy kod elementlərin- dəki təhrifləri (səhvləri) qəbul vaxtı aikara cıxarmara imkar verən xususi usullar tətbiq. edilir. Bu da informasiyanın əturulməsinin e”ti- barlılıqını yuksəldir. Mə”lumatın kodlama sistemi, onun eturulmə usu- lu və verilən informasiyanın dəqiq- liyini Yuksəltmək metodları, teleme- xaniki sistemin konkret in ptəraiti, obyektin muhumluyu, rabitə kapalı- NIN xӱsusiyyətləri, tətbiq edilən apa- ratlar və s.-yə gərə secilir. TELEMEXANİKİ PAYLAYICI — raditə kanalını telemexaniki sis- temin ayrı-ayrı eturucu və qəbuledi- ciləri arasında ardıcıl olaraq bir- lədirən kommutasiya qurqusu. Veri- ci və qəbuledici məntəqələrdə Q.p.- lar idarəedici siqnallara muvafiq sinxron və sinfaz ipləyirlər. Q.p.- lardan biri aparıcı, ikinci aparı- lan olur. Fırlanan və addımlı T.p.- lar tətbiq edilir,


196


TELEMEXANİKİ SİSTEM



TELEMEXANİKİ SİSTEM — ida- rəolunan obyektin vəziyyəti haqqında- kı informasiyanın və obyektə idarə- etmə əmrlərinin məsafədən avtoma- tik olaraq verilməsi ucun telemexa- niga qurquları və rabitə kanalları kompleksi. .S.-ə operatorun (dis- petcerin) yerlətdiyi idarəetmə mən- təqəsi (İM), idarəolunan obyektlərin yerlətdiyi bir və ya bir necə nəzarət məntəqəsi (NM) və İM ilə NM-ni birlətdirən rabitə xətləri daxildir. Mərkəzlətmitl (bir NM hududunda yerlətlmit), paylanmınld (bir necə NM ududunda qruplarla yerlətmitt və ya bəyuk bir ərazidə səpələnmiii) obyekt- lər ucun olan T.s.-lərə ayrılır. Mər- kəzləimin obyektlər ucun hər birin- də muəyyən sayda elektrik st.-ları və transformator yardımcı st.-ları yer- ləpmitp enerji sistemi xarakterik- dir. İdarəetmə və nəzarət siqnalları dispetcer məntəqəsi ilə elektrik st. və yardımcı st.-ları birlətdirən ra- bitə xətləri ilə eturulur. Paylanmıii T.c.-ə neft mə”dənlərinin idarəetmə sistemlərini misal gəstərmək olur: 6 sistemlərdə nəzarət və idarəetmə o6- yektləri olan neft quyuları mə”dənin ərazisində yerlətir və bir rabitə xətti onlarla quyunu dispetcer məntə- qəsi ilə birlətdirir. Kəsilməz tə”- sirli informasiyanın—əmrlərin və nəzarət olunan fiziki kəmiyyətlərin (cərəyan ipiddəti, gərginlik, guc, təz- yiq, maye və qaz sərfi və s.) qiymətlə- rinin və diskret informasiyanın— əmrlərin və idarəolunan obyektin və- ziyyəti haqqındakı informasiyanın əturulməsi ucun T.s.-lər olur. Birin- ci qrupa teleəlcmə və fasiləsiz tele- idarəetmə sistemləri, ikinci qrupa isə telesiqnallalima və diskret tele- idarəetmə sistemləri daxildir. T.s.- də elektrik rabitə kanalları (ra- diokanal və s.) və qeyri-elektrik ra- bitə kanalları (optik, akustik, pnev- matik və hidravlik) tətbiq edilir. TERHEHƏ3A PƏ T— reneMexaHHKa BACH- tələri ilə yerinə yetirilən məsafədən nəzarət, telealcmə və (və ya) telesiq- nallaima proseslərinin Həyata keci- ilməsi.

EHEHÖMYC (Telenomus)—Seelioni- dae fəsiləsindən pərdəqanadlı cu- cu cinsi. Minici-yumurtayeyəndir. Uz. 0,7—1,5 mm olub, rəngi qaradır. Kə- pənək, taxtabiti və milcək yumurtala- per parazitlik edir. İnkitafı 2 pəftədən 1,5 aya qədər cəkir. İldə 2—5, bə”zi nevləri 10-dək nəsil verir. 1 yumurtadan 1 T. cıxır. Zərərli cu=- culərin sayının əsas tənzimləyicisi- dir. Zərərvericilərə qarilı bioloji mӱbarizə məqsədi ilə laboratoriya- larda yetipdirilir. Təsərrufat əhə- miyyətlidir. CCPH-nə T. verticillatus nəvu ipam ipəksarıyanına, Q. Yaeut1i5- siy1i5 nəvu isə ə ipəksarıyana qaripı mubarizədə istifadə olunur. TELEOLOGİYA (yun. (2105, 14160:— NƏTİCƏ, məqsəd--...logiya)—məqsəd və məqsədəuyrunluq haqqında idealist tə”- lim. Canlıların nisbi məqsədəuyrun- luqu faktını (həyat pəraitinə uyrun- lapmasını) əsas gəturən T. tərəfdar- ları təbii məqsədəuyrunluqu qeyri- maddi qӱvvələrin fəaliyyəti nəticəsi hesab edir və ya səbəbini allahda gə- Rurlər. T.-nın ən ardıcıl numayən- dəsi X. Volfa (1679— 1754) gərə, 1pey- ləri allah cinsan məqsədi naminəər Yaratmındır (aqac ona gərə yatpıl-


dır ki, gəzə xeyri var, qaramal yara- dılmınqdır ki, insan yesin və s.). T. elmin inkitafı ilə təkzib olunur. Əd. Frolov İ. T., Qenetika i dialektika, M., 1968, yenə onun, Or- qaniceskin determinizm, teleoloqiceskin


i pelevoİ podxod vn issledopvanii, € Bonpo- sı filosofiiz, 1970, Nə 10.


TELEƏLCMƏ, telemetriya telemexaniki vasitələrlə məsafədən əlcməyz telemexanikanın bir bəlməsi. Bu bəlməyə əlcu informasiyasının mə- safəyə verilməsi və onun operatorun bilavasitə qavraması, idarəedici ma- itına daxil edilməsi və ya avtomatik qeydiyyat ucun əlveripli pəkildə təs- viri daxildir. Əlcu informasiyası idarəetmə və ya nəzarət məntəqəsinə əl- cu ceviricilərindən (nvericilərdən) fasiləsiz və ya dəvri, bə”zən də caqı- rıtpa gerə (operator əlcuӱləcək para- metrin unvan kodundan ibarət xususi siqnal—sorqu gəndərdikdən sonra) ve- rilir. Fasiləsiz verilitdə əlculən kəmiyyət nəzarət məntəqəsində kvantla-., nır: idarəetmə məntəqəsində o, analoq formasında (əqrəbli cihazın gestə- ricisi .kimi) və ya rəqəm formasında təkrarlanır. Əlcu informasiyası T. sistemləri, həmcinin kombinəli T. və telesiqnallatma sistemləri və ya da kompleks telemexanika sistemləri va- sitəsilə ƏTYPY/IYD.

TELEƏLCHCMƏ VƏ TELESİQNALLA İ1- MA SİSTEMİ —obyektlərin vəziy- yətinə nəzarət etmək və onların para- metrlərini məsafədən əlcmək ucun kombinəli telemexaniki sistem. Əl- culən kəmiyyətin təsvir olunma YCyT- larına gərə teleəlcmə qurquları ana- loq və rəqəmli nəvlərə ayrılırlar. Sistemin sinfindən asılı olaraq teleəlcmənin əsas xətası Ü,25—476 təpkil edir. Enerji sistemlərinin və birləmmələrinin avtomatladı- rılmıizy dispetcer idarəsi sistemi (ac Telekompleksə, SSRİ) hər birinə 80 teleelcmə və 736 telesiqnallatma siqnalları daxil olan 32 nəzarət edi- lən məntəqədən ibarətdir. İnforma- siyanın iilənməsində hesablayan elek- tron mapından istifadə olunur. TELEƏLCMƏ CHCEVİRİCİSİ —tele- əlcmə sistemində istifadə olunan ce- virici. İki nəevu olur: vericinin siqnalını rabitə kapalına əturulən siqnala cevirən verici T.c.: qəbul- edicidən siqnalı əlcmə cihazına verən (və ya əlcmə nəticəsini gestərən indikatora olan tə”sirə cevirən) qə- buledici T.c.

TELEPATİYA (tele...-- yun. ra(hoz— hiss, qavrayıti)—hiss orqanlarının itpptirakı olmadan fikir və hisslə- rin məsafəyə eturulməsini bildirən termin. Bax Parapsixologiya. TELES GƏLU, Altınkol, Qı- zıl gəl—RSFSR-in Altay əlkə - sində, Altay d-rında gel. Altıntau və Korbu silsilələri arasındakı tektonik cəkəklikdədir. Sah. 223km?, uz. 78 km, eni 5,2 km-ə, dərinliyi 305 m-ə qədərdir. Gələ 70-dən cox cay tə- kulur. Gəldən Biya cayı axır. Balıq ovlanır. Turist bazası var. TELESİQNALLAYNYMA — tqelemexanı- ka vasitələri ilə həyata gecirilən mə- safədən siqnallatmıma:q nəzarət edilən obyektin vəziyyəti haqqında informa- siyanın məsafəyə eturulməsi usulla- rını və texniki vasitələri əhatə edən telemexanika bəlməsi. Məs., ccərəyan var—cərəyan yoxdurə, cacıqdır—qapa-


lıdırh vəziyyətləri haqqında, nəzarət edilən fiziki kəmiyyətlərin hədd qiy- mətlərə (minimum, maksimum, qəza) catması haqqında siqnal verilir. T. cox vaxt teleidarəetmə ilə birlikdə tətbiq olunur. Bəzən T. vasitələrin- dən diskret informasiyanın (məs., buraxılmınq mə”mulatın, yuklənmipi vaqonların, qopulmuplt generatorla- rın sayı haqqında) verilməsi ucun də istifadə edilir. Dispetcer mən- təqəsində siqnallar optik indikator- larda təsvir olunur və bə”zən akustik siqnallarla mutpayiət olunur. -

TELESKӦP (ttele...4-yun. skop€6 — baxıram)—gəey cisimlərinin muiya- hidəsi ucun optik cihaz. Sxeminə gə- rə uc nəvdur: Guzgulu T. (reflektor), linzalı T. (refraktor) və KYAKY/Y- linzalı T. Fotoelektrik, spektral, fotoqrafik və vizual mutpahidə ucun iplədilir. Vizual T.-un optik bəe- yӱtməsi S = E// dusturundan tapılır (E və / obyektivin və okulyarın fr- kus NECAD Dunyada ən beyuk teleskoplardan biri Xuşusi Astro- fizika rəsədxanasında (KY3ƏKYECYHYH diametri 6 m) nisbətən kiciyi isə ///a- maxı Astrofizika Rəsədxanasında (guzgusunun diametri 2 mm) qurulmun-


dur.

TELESKOP (var. Telescopium)—xeiyH Cənub yarımkurəsində burc. Ən par- laq ulduzu 3,5 vizual (ulduz olculu- “ə Azərb.SSR-də qismən gərunur (bax Ulduz xəritəsi). TELESKOPUN AYIRDETMƏ QA- BİLİYYƏTİ—teleskopun gey sfera- sında iki yaxın ulduzun xəyallarını ayrı-ayrılıqda mutpahidəetmə qabi- liyyəti. Teleskopda ayrı-ayrılıqda gerunə bilən iki ulduz arasındakı cox kicik bucaq məsafəsinin tərs qiy- məti ilə əlculur. Teleskopun nəzəri ayırdetmə quvvəsi obyektivin kənarın- da ipıqın difraksiyası ilə təyin edilir. Obyektivinin diametri D mm olan teleskop A mm dalra uzunluqlu pquada parlaqlırı eyni olan iki ul- duzu E, = 251600 1/O (bucaq saniyəsi)


məsafədə ayırd edir. Spektrin geru- nən oblastında X = 0,000555 mm və


(bucaq saniyəsi). Bu, Yer at-


=


D mosferindən kənar mutpahidələr ucun


dəqrudur. TELESKOPUN NUFUZETMƏ QUV- VƏSİ—zenitdə teleskopla mutpahidə zamanı muppahidə edilə bilən ən zəif ulduzların uulduz əlcusunun qiyməti. Vizual teleskop ucun T.n.q.


m, — 5,5--2,5 lg D 4 2,5 18 .


RYCTyDPY Hnə hecafnanpıp (D—o6/eKTHB Yarırının santimetrlərlə diametri, u isə teleskopun bucaq beyutməsidir). Fotoqrafik teleskop ucun opti- mal ekspozisiya muddətində T.n.q.


tu = 22" --2,5 12 E—2,5 19 (A”)—7,5


dusturu ilə hesablanır (burada E— sm-lərlə teleskopun fokus məsafəsi, A”—bucaq saniyələri ilə xəyalın dia- metridir). Bu dusturlar təqribidir. TELESTEZİYA — bax LParansixolo- giya məqaləsinə.

TELETAYP (ttele...--ing. (ure—ma- kinada yazmaq)—teleqrafda istifadə olunan hərf cap edən klaviaturalı qəbuledici-eturucu start-stop apa- ratı(s klaviaturası Yazı makinasında olduqu kimidir. Məlumatı uzaq mə-


Ed


safəyə rabitə kanalları ilə teleqram, 25 pəklində əturmək ucun, ha- belə hesablama texnikası qurquların- da giriyi-cıxınn pe nim (terminal) kimi iplədilir. Qəbul zamanı mə”- lumat avtomatik surətdə rulon kaqıza Yazılır (cap eilir). TELETƏNZİMLƏ MƏ — telemexanika vasitələri ilə məsafədən tənzimləmə: tənzimlənən parametrin cari qiyməti haqqında əlcu informasiyası teleəlc- mə kanalı vasitəsilə idarəetmə mən- təqəsinə əturulur. İdarəetmə məntə- QƏSİNDƏ informasi Ya bu parametrin verilmiiy qiyməti ilə muqayisə edilir, muqayisə nəticəsində alınan uyrun- suzluq siqnalı isə teleidarəetmə ka- nalı ilə nəzarət olunan məntəqəyə verilir və burada o, idarəedici tə”- sirə cevrilir. Bu vaxt operator tele- elcmə qurqusu vasitəsilə idarəolu- nan parametrin qiymətindəki dəyitik- liyi izləyir. Parametrin cari qiyməti verilmiii qiymətə bərabər olduqda, operator idarəolunan obyektə edilən tə sirlərin saxlanması haqqında əmr gəndərir. Beyuk miqdarda parametrlə- də nəzarət edən T. sistemi də olur. ELEUTLAR — altaylıların etno- qrafik qruplarından biri. TELEFON (tele... --yun. rhӧpe—səs) —1) Elektrik rəqslərini səs rəqslə- rinə cevirmək ucun elektroakustik cihaz. Cevirmə prinsipinə gərə elek- tromaqnit, elektrodinamik və pyezo- elektrik T.-lar vardır. Konstruksi- yasına gərə butun muasir T.-lar kap- sulludur (buteəv qapalı pqəkildədir): bu da onların elektroakustik xarak- teristikalarının stabilliyini tə”min edir, nəmdən yaxtı qoruyur və sıra- dan cıxdıqda onları asan dəyittdir- məyə imkan verir. Cox yayılmın elek-


a


Cə | Telefon kapsulu- | | Ӱ/ nun(TA-4. SSRİ) qurulupu: 1– plastik kӱtlədən gəvdə| 2—de- pikli ranar, 3—

membran, 4—qutb

ӱstluyus 5—elektromaqnit dolaqrı: 6—sar- Rac karkasıs 7—sabit maqnit, 8—plas- TİK kӱtlədən aralıq qatı.



N 8 | €” y//4 7,


tromaqnit T.-unun əsas elementləri sabit maqnit, mis məftil dolaqlı maqnitləndirilən qutb ustluyu BƏ MEM- brandır (ppək.). T.-dan telefon apara- tı, telefon kommutatoru, muxtəlif radiotexniki qurqularda və s.-də isti- fadə edilir. 2) Məipətdə telefon aparatının qısaldılmın adı. 3) Telefon rabitəsinin hamı tərəfin- dən qəbul edilmiti, qısaldılmın adı. TELEFON APARATI —qelefon ra- bitəsində nitq informasiyasını ətur- mək və qəbul etmək ucun aparat. Q.a.- nda danıtıq (mikrofon, telefon, transformator), caqrırınd cihazları (nəmrəyıqan, zəng) və kommutasiya qur- qusu — aparatın caqırıptq hissəsini danıtıq hissəsinə birlətidirmək ucun cevirgəc vardır. Kommutasiya siste- minə gərə əl ilə birlətdirilən və avtomat (nemrəyıqanlı) Q.a.-na, nəm- rəyıqanın tipinə gərə isə diskli və duyməli T.a.-na ayrılır. Taksofon, ucadandanıpan T.a., videotelefon Ucun aparat, duyməli-yaddatilı aparat və s. Q.a.-nın xususi nəvləridir. TELEFӦN İNDUKTORU —bax İn- duktor.


TELEFON STANSİYASI


TELEFOӦN KABELİ —alcaqtezlikli simmetrik rabitə kabeli: iqəhər və kənd telefon iptəbəkələrində abonent rabitə xətti cəkmək ucun tətbiq edi- lir. T.k. diametri O,3—0,9 mm olan izolyasiya edilmitil coxlu miqdarda mis məftil (damar) cutlərindən (3600- dək və daha cox) ibarətdir. Hava-ka- qız, polietilen və ya penopolietilen izolyasiyalı olur. T.k.-nin ӱzərinə metal (qurqutun, yaxud nazik polad) və ya plastik kutlə ərtuyu cəkilir. Xarici diametri 75 mm-dən cox olmur. T.k. cəkilərkən standart diametrli (100 mm) boru kəməri icərisinə salı- nır. T.k.-ndən yalnız bir kanallı ra- bitə ucun istifadə edilir. TELEFӦN KOMMUTATORU—mux- təlif telefon xətlərinin (abonent, birlətdirici və tiəhərlərarası te- lefon rabitəsi xətlərinin) əl vasi- təsilə birlətldirilməsipni tə”min edən qurqu. T.k. telefan stansiyaların- da qurapdırılır. T.k. xətti KOM- plekt (XK) adlandırılan komplekt- lərdən, qaytan cutlərinin cihazla- rından (QC) və telefoncunun ipi Ye- rindəki cihazlardan ibarətdir. XK- lərin sayı T.k.-na daxil olan xətlərin sayından, QC-nin sayı isə eyni zaman- da verilmiti danıttıqların orta sa- yından asılı olur (adətən T.k.-nda 100—140 XK və 15.—20 QC olur). İpi yerində telefoncunun abonentlə danı- tppıqını tə”min edən cihazlar (o cum- nənən ball telefonu və mikrofon) və xəttə carırınq siqnalları gəndərmək ucun cərəyan mənbəyi olur: sorqu-ca- qırıpq acarları ilə bu cihazları QC-ndən hər hansı birinə qopmaq olur. Qaytan tipli T.k.-ndan əlavə qay- tansız T.k.-ndan da istifadə edilir. TELEFOӦN RABİTƏSİ—nitq infor- masiyasının məsafəyə eturulməsi: məftillə yayılan elektrik siqnalla- rı ilə və ya radiosiqnallarla həyata kecirilir. T.r. elektrik rabitəsi- nin bir nəvӱ olub, əməli olaraq bir-birindən istənilən uzaq məsafə dəki adamlar arasında pifahi da- nhıppıq aparmara imkan verir. T.r. ilə səs rəqsləri danıtan abonentin tele- fon aparatının mikrofonunda elek- trik siqnallarına cevrilir, həmin siqnallar telefon rabitə kanalları ilə əturulur və cavab verən abonen- tin telefonunda əksinə səs rəqsləri- nə cevrilərək nitq canlandırılır. T.r.-də hava, kabel, radiorele və ya peyk iv xətlərindən istifadə edi- lir. Q.r. kanallarının kommutasiya- sı telefon stansiyalarında (əsasən avtomatik ppəkildə) yerinə yetirilir. Telefon aparatının (TA) ixti-


-ra edilməsi (1876, A. Q. Bell) və ilk


telefon st.-nın (1878, ABPT, Nyu-Hey- ven) yaradılması ilə T.r.-nin bai1- lanqıcı qoyuldu. Rusiyada ilk pqəhər telefon st. 1882 ildə Peterburq, Mos- kva, Odessa və Riqada fəaliyyət ges- tərmitidi. T.r.-nin sonrakı inkiia- fı aparatların texniki təkmilləil- dirilməsi, abonent sayının artımı, rabitə məsafəsinin artırılması və onun avtomatlapdırılması dərəcəsi- nin yӱksəldilməsi ilə xarakterizə edilir. 1893 ildə rus ixtiracısı M. F. Freydenberq (S. M. Berdicev- ski-Apostolovla birlikdə) avtomat telefon st.-nın (ATS) maketini du- zəltdi. İlLk ATS 1896 ildə (ABPT, Oqasta 1p.) itpə duppdu. 20-ci əsrin 40- cı illərində koordinat ATS, 60-cı


197


illərində kvazielektron, 70-ci illə- rində isə elektron ATS-lərin ilk nu- munələri yaradıldı. Azərb.-da T.r. 19 əsrin 80-cı illərinin əvvəllərində meydana gəldi. 1911 ildə Bakı-Tif- lis T.r. xətti iə duiidu.


TA-nın artımı T.r.-nin inkila- fının əyani gəstəricisidir. 1890 ildə dunyada 233 min TA, ildə


təqr. Z0 mln., 1958 ildə 118 mln., 1974 ildə isə 330 mln.-dan artıq TA ol- mutidur. Rusiyada 1885 ildə 1704 abo- nent, 1917 ildə 223 min, SSRİ-də 1940 ildə 1 mln,-dan artıq, 1965 ildə 6,4 mln., 1975 ildə 17,2 mln., 1983 ildə isə 27,8 (umumi TA-nın sayı 34,1) mln., o cumlədən Azərb.SSR-də 1940 ildə


21,2 min, 1975 ildə 225,5 min, 1983 ildə isə 410,9 min TA var idi. TELEFON RELESİ–-telefon st.-


larında iiylədilən rele. İdarəolu- nan və digər aparatlar quraidırıl- masında, həmcinin telefon rabitə kanallarının kommutasiyasında tət- biq edilir: məs., 10 min nəmrəsi olan dekad-addım sistemli telefon st.-nda təqr. 70 min reledən istifadə olunur. Elektromaqnit T.r. daha cox yayıl- mıpdır. Bax Rele.

TELEFӦN STANSİYASI—telefon miəbəkəsi rabitə kanallarının kommu- tasiyası ucun texniki vasitələr kom- pleksi. T.s.-nda telefon danıpıqları mӱddətində muəyyən telefon kanalla- rı—abonent və birlətdirici rabitə xətləri birlətpdirilir və danıntıq- lar qurtaranda onları bir-birindən ayırırlar, bu məqsədlə telefon mə”- lumatları axınlarını rabitənin is- tiqamətləri uzrə birlətdirir və pay- lapdırırlar. Əl ilə kommutasiya edilən T.s. (ƏTS) və avtomat T.s. (ATS) vardır. ƏTS telefon kommu- tatorları ilə təchiz edilir: kom- mutasiyanı operator-telefoncu apa- rır. İplədilən kommutasiya qurqula- rının nəvundən asılı olaraq marın və dekad-addım, koordinat, kvazi- elektron və elektron kommutasiya qur- qulu ATS-lər vardır. Telefon ippəbə- gələrində fəaliyyət gəstərən muxtəlif tipli ATS-lər həm strukturuna, həm də ip alqoritminə gərə xeyli ərq- lənir. 70-ci illərin ortalarından batplayaraq telefon pəbəkələrinin bə- yuk əksəriyyəti ATS-lərlə təchiz olun- mulidur, yalnız pəhərlərarası ipəbə- gələrdə ATS ilə yanapı ƏTS-dən də istifadə edilir. ATS-in tərkibinə kommutasiya sistemi (KS) və idarəet- mə qurqusu (İQ), telefon rabitə xət- tini KS-nə qotan giritt qurqruları, elektrik təchizetmə qurrusu və kemək- ci (ventilyasiya, isitmə və s.) qurqu- lar daxildir. KS-nin kəməyi ilə İQ- nun idarəsi altında ATS-in giriiilə- ri ilə onun cıxıtpları arasında bir- ləpdirici rabitə yolları yaranır: bu yollar telefona caqırılan abo- nentin nəmrəsi əsasında carıran abo- nentin telefon aparatından ATS-ə daxil olan informasiyaya əsasən seci- "HD. Q.s.-larının inkipafında bait- lıca təmayӱl ondakı kommutasiya pro- seslərinin tamamilə avtomatlatdı- rılmasıdır. Bu da SSRİ-də rabitə- nin vahid avtomatlapdırılmıin sis- teminin yaradılması tələbləri cər- civəsində (universal qurquların kv- məyi ilə butun informasiya nəvləri- nin, məs., telefon, teleqraf informa- siyasının eyni bir rabitə kanalları ilə eturmək ucun) həyata kecirilir.


198


TELEFON HƏBƏKƏCH



TELEFOӦN |YYƏBƏKƏSİ — menedboun rabitəsi çcun texniki qurqu və ava- danlıq kompleksi, telefon qoviyaqı, telefon stansiyası, telefon rabitə xətti və telefon aparatlarından iba- rətdir. T.p.-ndə hava və kabel rabitə xətlərindən, radiorele, optik (lazer) və peyk rabitəsindən istifadə edilir. SSRİ-də Tli, (o cӱmlədən bir cox əlkələrin T.pi.-ləri də analoji ola- raq) funksional və struktur əlamətlə- rinə gerə yerli (kənd və :pəhər), zo- nadaxili, zona, iqəhərlərarası və beynəlxalq T li.-lərinə bolunur. Adə- tən əlkənin ərazisi ipərti zonalara (SSRİ-də 160) ayrılır (1975). Hər bir zona dairəsində 1 və ya 2 piəhər- lərarası avtomat telefon st. (PATS) və onlara xidmət edən yerli T li. st.- ları fəaliyyət gəstərir (zonadaxili T.m.). 3ona T.mu.-Hə yerli və zonada- xili T.pp.-ləri daxildir. 1Pzhərlər- arası Tp.-nə butun zonaların PQATS, avtomat kommutasiya qovpaqları və onları əz aralarında birlətdirən abitə xətləri daxildir. Beynəlxalq

li. beynəlxalq PATS, avtomatik tranzit qoviyaqları və onları əz ara- larında birlətdirən rabitə xətləri- nin məcmusudur (bax iək.). Hazırda telefon texnikasında cikroelektro-










yeni texniki vasitələr kompleksi ya- radılır.

T. nəzəriyyəsi elektroakustika, umumi rabitə nəzəriyyəsi, elektrotex- nikanın nəzəri əsasları, kӱtləvi xid- MƏT nəzəriyyəsi və s.-yə istinad edir. TELJANOV Kanapiyə Teymurbulat oqlu (d. 1.5.1927, Omsk vil.-nin Bay- kudık aulu)—qazax sovet boyakarı. SSRİ xalq rəssamı (1978). SSRİ Rəs- samlıq Akademiyasının m. uzvu (1967). 1961 ildən Sov.İKP uzvu. Qazax.SSR Rəssamlar İttifaqı İdarə Hey”ətinin sədri olmuqidur (1965—68). İ. Y. Re- pin ad. Leninqrad Boyakarlıq, Hey- kəltəraplıq və Me”marlıq İn-tunda oxumutdur (1947—53). T. qazaxların məitətini təsvir edən poetik səhnə- lər, tarixi və muasir məevzularda umumilətdirilmiti simvolik monu- mental tablolar yaradır. Əsərləri: cJamalı (1955), “Batlanqıcə tripti- xi (1967), *Mahnız (1967: hamısı Tretyakov qalereyasındadır, Moskva), c“Dombra səsləriə (1958), FKəkparı (1960), *Sukunətə (1954), *V. İ. Leninə (1974), *Qələbəq (1975), “Qazaxıstanın xam torpaqlarındaq (1977) və s. SSRİ Ali Sovetinin (6—7-ci caqırın) de- putatı olmutdur. 2 ordenlə təltif edilmitidir.


AQ 2 API RATS af 4 Telefon pyəbəkəsinin | sadələtdirilmiyt ə - sxemi: AQ—abonent = qu). b2—oç : rypryey, US, QS, "a məə m İs: NATS İT 2 M.S—kənd ptəbəkəsi- ” Q — x. / | == MT 2- nin ucqar, qovptaq və . ə DH ə zz “A ? BIYATSca mərkəzi stansiyala- Co — = ADR | /ON 2 ah , 2507 = ar kı vtomat telefon = RATS . əN AL 2 oı.- ə stansiyası: RATS — Kale Kə (ov —roN ZON U— pəhər ptəbəkəsinin qan yx DATS | “uku rayon avtomat tele-

part, ATS-na 44 fon stansiyası:GMQ,

| | MT 125 U MT—-ıpnı nƏ qbi- i İMT Bz OATS-na , XIII MƏ“Lumat qovtpaq- AHT 2- AİT 2-h ları, AKQ-1, AKQ-2


— 1-ci və 2-ci sinif


avtomat kommutasiya qovpaqları: TTATS —təhərlərarası avtomat telefon stansiya-


sı: BİATS—beynəlxalq YPATS, Sxemdə


nazik butev xətlərlə yerli :pəbəkənin ra-


bitə xətləri, ikiqat xətlərlə zonadaxili ptəbəkənin. butəv qalın xətlərlə pəhər- lərarası ptəbəkənin, ptrixpunktir xətlərlə beynəlxalq pqəbəkənin, punktir xətlər- lə isə kəndələn rabitə xətləri gəstərilmitdir.


nika vasitələri və elektron idarəetmə mapınları tətbiq olunur.

TELEFONİYA — qtelefon rabitəsi- nin cəkilməsi prinsiplərini eyrənən və onu həyata kecirmək ucun vasitələr imləyib hazırlayan elm və texnika sa- həsi. T.-ya bir elmi texniki fənn ki- mi alaqıdakılar daxildir: səs sa- həsinin xassə və xarakteristikaları- nın eyrənilməsi: verilən parametrli (həssaslıqlı, amplitud və tezlik xa- rakteristikalı və s.) ceviricilərin və telefon aparatlarının hesablan- ması və duzəldilməsis, coxkanallı telefon rabitəsinin texniki vasitə- lərinin iplənilməsisz telefon stan- siyalarının kommutasiya və idarəet- mə aparatlarının hesablanması və duzəldilməsi|z telefon :iəbəkələrinin layihələndirilməsi və s. Telefon tex- nikasının təkmillətdirilməsi cox- kanallı sistemin yaradılması, ha- belə avtomat telefon st. ucun cəld- HİTTƏ ƏH kommutasiya və idarəetmə aparatlarının tətbiqi ilə baqlıdır. Hazırda elektronika və hesablama tex- nikasının nailiyyətləri əsasında te- lefon rabitəsinin yuksək effektli


TELİNQANA USYANI (1946—50)— Telinqanada (Hindistanın Heydərabad hakimliyi r-nunda) kəidli usyanı. Heydərabad hakiminin (nizamının) taxılın cartıqınınə kəndlilərdən alınması haqqında əmri usyapın ba:i- lanmasına səbəb oldu. Kortəbii bapiq- lanan ӱsyana kommunistlər və 4 Andh- ra-Mahasabhaə demokratik təqikilatı rəhbərlik edirdi. Usyancıların si- lahlı dəstələri meydana gəldi. 1948 il ərəfəsində Telinqananın boyuk bir ərazisində Yerli əzunuidarə orqanla- rı yaradıldı, aztorpaqlı və torpaq- sız kəndlilərin xeyrinə 1200 min akr mulkəda torpaqı mӱsadirə olundu, xalq məhkəmələri, xalq milis dəstələ- ri təpkil edildi, icbari ibtidai təh- silə kecildi. 1948 ildə Hindistan İttifaqı qopunları Telinqanaya da- xil olub usyanı yatırmaqra baiiladı- lar. Buna baxmayaraq, partizan hərəka- tı 1951 ilədək davam etdi və yalpız elkədə ilk çmumi seckilər ərəfəsin- də vəziyyəti sabitlətdirmək ucun Hin- distan Kommunist Partiyası MK-sı- nın caqırını ilə dayandırıldı.

TELİNQATER Benedikt Rafaelovic


(Ben o) (1876, Odessa—1964, Batumi) —sovet qrafiki. Gurc.SSR əməkdar incəsənət xadimi (1956). Odessa Rəs- samlıq Məktəbini bitirmidir (1894), Əvvəllər Tiflisdə, 1908—30 illərdə isə Bakıda yaptamıtdır. İnqilabdan əvvəl Bakıda cıxan cZənburə, €MH- parə, *Cigitə və b. satirik jurnal- lar, sovet hakimiyyəti illərində isə 4 Molla Nəsrəddinə, 4“ Yeni kəndə, “ PQLərq qadınıqə jurnalları ucun ka- rikatura və illustrasiyalar, siyasi və tapziqat plakatları cəkmiildir. TEH)A3HMO3nRAP (Thelazioses)—The- lazia cinsindən olan nematodların tərətdiyi heyvan və insan helmintoz- ları. Avropa, Asiya, Afrika, PTima- li və Cənubi Amerikada yayılmıt- dır. SSRİ-də T.-ın k.t. heyvanların- da parazitlik edən 7, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 4 novu qeydə alınmıiq- dır. Xəstəliyi milcəklər yayır.Əla- mətləri: gezlərin sulanması, KƏ- zun selikli qipasının ptipməsi, hi- peremiyası və s. Xəstəlik heyvanın korluqu ilə nəticələnə bilər. M u a- licəsivə profilaktika- sı: heyvanın gəzunu borat turiusu- nun zəif məhlulu ilə yumaq, milcək- ləri məhv etmək və s.

TELL (TeP) Vilhelm—14 əsrdə xal- qın Habsburqlara qartı mubarizə- sini əks etdirən İsvecrə xalq əfsa- nəsinin qəhrəmanı. T. Habsburq foq- tu (kilsənin mulki vəzifəli pqəxsi) tərəfindən əz oqlunun bapına qoyul- mutp almanı oxla vurub salmara məc- bur edilmitdi. Bu, qeyri-adi sınaq- dan muvəffəqiyyətlə cıxan T. foqtu qayalıqda oxla vurub avldurmuit, həmin Hadisə xalq usyanı ucun siqnal olmuii- du. Q. haqqında son tarixi tədqiqatlar bu əfsanənin tarixi gercəkliklə səs- ləpidiyini gestərir. PQillerin eyni adlı dramı T.-ə həsr olunmutdur. TELLUR (lat. TePiaqyap), Te—kimyə- vi element. Elementlərin dəvri sis- teminin UT qrupundadırq at.n. 52, at.k. 127,60-dır:z ən nadir tapılan səpələnmii elementlərdəndir. Gumu- ipqu-aq kevrək metaldır, qızdırıldıq- da plastiklətpir: 450"S-də əriyir, 990 :1,02S-də qaynayır: 20*S-də sıxlı- qı 6,25 q/sm?-dir. Təbiətdə 8 sabit izotop ptəklində rast gəlir (kutlə ədədləri 120, 122—126, 128 və 130). Ən cox yayılanlar :28Te (31,79) və (30 Qe-dur (34.4892 ): sun”i radioaktiv izotopları :27Te və 129 Te niptanlan- MbiHI atom kimi iplədilir. T.-u ma- car mӱhəndisi F. Muller kəpif et- min (1782) və alman kimyacısı M. H. Klaprot bu kəifi təsdiq edərək onu ctellurə (lat. (ePiz, te|Ӧvpq15— Yer) adlandırmıtndır. T. yarımkecirici- dir. Birlətmələrində oksidlətimə dərəcəsi —2, 4-4, 4-6, az-az hallarda --2 olur. T. kukurd və selenin kimyə- vi analoqudur, lakin metallıq xas- sələri daha aydın nəzərə carpır. Ha- vada adi temp-rda oksigenlə tellur 2-oksid TeO, tellur 4-oksid TeO, və tellur 6-oksid TeO, əmələ gətirir. Təbiətdə telluridlər ptəklində və kulcə halında tapılır. Sənayedə mi- sin elektrolizi tullantılarından (mis plamları) istehsal edilir. T. metallurgiyada qurqupqun, mis, T0- lad ərintiləri istehsalında (aiqac kimi), Yarımkeciricilər texnikasın- da, qəhvəyi və qırmızı pqullnə alınma- sında, lateks qarıtptıqlarının vul- kanlapdırılmasında, V:|, Qez və Sb, Teş


termogeneratorlarda, S4Te gӱnə batareyalarında və s. itlədilir.

. bitki və heyvan toxumalarının daimi tərkib hissəsidir. İnsan qi- da və su vasitəsilə gundə 0,6 mq-a ya- xın T. alır: orqanizmdən, əsasən si- DİK vasitəsilə cıxır.


| Ədə Kudrivpev A. A., Ximil i texnoloqili Selena i tellura, 2 izd., M., 1968: Xalıkoqenidı, v. 3, Kiev, 1974:


zakin C. İ, ə MAL ar , Obidal i neorqaniceskal TELLURİ (nar, tellus, telluris—7ep)— Yerin Gunət ətrafına illik hərəkə- TİNİN VƏ ez oxu ətrafında gunluk fırlanmasının əyani təsviri ucun cihaz. T.-də Yeri təsvir edən kicik kӱrə Guӱnəti təsvir edən bəeyuk kurə ətrafına dolanır, həm də əz mərkə- ZİNDƏN Gecən və maili vəziyyətini dəyİNMƏYƏN ox ətrafında fırlanır. T.-də Ayı təsvir edən daha kicik kurə Yer ətrafına dolanır.

TELMAN (Thaytapp) Ernst (16.4.1886, Hamburq—18.8.1944, Buhenvald həbs dutərgəsi) — Alma- . ———.— niya və beynəlxalq | fəhlə hərəkatı xa- dimi. Yeniyetmə yapplarından fəhlə ipləmitpdir. 1903 ildə Almaniya S.- F. Partiyasına (ASDP), 1904 ildə nəql. fəhlələrinin həmkarlar ittifa- qına daxil olmuipq- dur. Birinci dunya muharibəsi devrun- | də beynəlmiləlci məvqe tutmupdur. 1915 ildə ordu sılararına ca- qırılmıt, orduda inqilabi fəaliy- yətinə gərə tə/qiblərə mə”ruz qalmın- dır. Beyuk Oktyabr sosialist inqila- bı T.-ı qəti olaraq inqilabi fəhlə hərəkatına baqladı. T. Almaniya Mus- təqil S.-D. Partiyası (AMSDP) sol cinahının tərkibində Noyabr inqi- labında (1918) fəal iptirak etmii- dir. 1920 ilin sonunda AMSDP-nin sol cinahı AKP ilə birləidiyi zaman T.-ın 1919 ildən bacısı olduqu Hamburq təpkilatının beyӱk əksəriy- yəti AKP-yə daxil oldu. T. 1920 ilin dekabrından AKP Hamburq təkila- tının sədri olmuii, 1923 ilin Tərə da AKP mərkəzinə (sonradan MK) se- cilmitdir. 1921 ilin yayında Komin- ternin 3-cu konqresinin numayəndəsi kimi SSRİ-yə gəlmit, Moskvada V. H. Leninlə gərutmulidu. Hamburq usya- nında (1923) rəhbər rol oynamıpiq, 1925 ildə AKP MK-nın sədri secil- midir. 1924 ilin mayından reyxstaq- da AKP-ni təmsil etmii, 1025 və 1932 illərdə Almaniya prezidentliyi- nə namizəd gestərilmiidi. 1924 ildən Kominternin İcraiyyə Komitəsinin uzvu və onun sədr muavinlərindən bi- ri olmuztidur. T. Almaniya iəraitində marksizm-leninizmin Yaradıcılıqla tətbiq edilməsində beyuk rol oynamıil, millətciliyə qariqı qətiyYYƏTLlə MHbİX- mıi, vahid antifaiyist xalq cəbhəsi- nin yaradılması uqrunda mubarizə aparmımdır. Almaniyada faitist dig- taturası qurulduqdan (1933) sonra giz- li fəaliyyətə kecmitl, 1933 il martın 3-də gestapocular tərəfindən ələ Ke- cirilmitidi. Həbsdə olduqu muddətdə (1933—44) AKP MK ilə muntəzəm əlaqə saxlayaraq imperializm və faitizmə qariı mӱbarizəni davam etdirmiiydir.



TEMBENCİ


1944 ilin avqustunda Buhenvald həbs dutərgəsinə gətirilmiti, Hitler və Himmlerin birbata gestəriti ilə əl- durulmutidur. Berlində 1.-ın muzeyi yaradılmıtidır (1980). Halle (ADR) i1,.-ndə T.-a abidə qoyulmutpdur (1981).

Bir qrup adlı-sanlı Bakı neft- cisinin 1935 il mayın 1-də T.-a yaz- dıqı həmrə”ylik məktubunda deyilir- di: v...İnqilabi quvvələrə mubariz baxıti gunu olan bu gundə hamının nəzəri sənə dikilmiidir...?.

zərb.SSR-də ad, KYHƏ, və s. var,

Əsərləri: İzbrannıe stathi i re- ci. K istorii qermanskoqo raboceqo dvi- jenil, t. 1—2, M,, 1957—58, Pishma iz torhmı rodnım i blizkim (1933— 1937 rr.), M., 1968.

Əd. Davidovic D. S., Telıman. Straniçı jizni i borhbı, 2 izd., M., 1971, Camofnon /İ. C., Jiznh v borhbe, M., 1977, Parnov E, İ., Sekretnıg uz- nik, 2 izd., M., 1978, Ərnst Telhıman. Bioqrafil, per. s nem., M., 1984, TELMAN DUİYƏRGƏSİ—RSFSR-in Voronej 11. yaxınlıqında ust Paleo- LİT devrunə aid arxeoloji abidə. Qa- zıntılar zamanı daiy alətlər (ləvhə- ciklər, tərəfləri kutləidirilmii ucluqlar, ditpəkli və gəzli ləvhəcik- lər, qapovcuqlar, kəsici alətlər) və fauna qalıqları aikar olunmudur.

Ədəa TpuropbehB I, IL, Bepxunü paleolit, v c6.: KameHHbili BEK Ha TEPDpH- torii SSSR, M., 1970 TELӦM (yun. :0105—son)—dixotomik budaqlanan, yarpaq və gəvdəyə ayrıl- mayan ilk ali bitkilərin gəvdəsinin uc hissəsi. T. sporlu və vegetativ olur. T. ali bitkilərin əsas orqanlarının baplanqıc formasıdır. TELOMERLƏİYMƏ—doymamıntn bir- ləptmələrin (monomerlərin) reaksi- Ya zəncirini tamamlayan (telogen) maddələrin zəncirvari reaksiyası. T. nəticəsində molekul kutləsi mux- təlif olan məhsul qarhıpıqı (telomer- pər) əmələ gəlir, bu zaman molekulu M. monomer hissələrdən qurulur, kə- nardakı qruplar isə A və V telogen molekulu fraqmentlərindən ibarət olur: ə

AB--nM ir A(—M—Y),V


T.—polimerlətmənin bir halıdır.

T. ucun istifadə olunan monomer- lərdən etilen, a-olefinlər, vinil- xlorid, vinilasetat, perfluoretilen, allil və akril birlətmələri, dienlər və onların tərəmələri daha cox eyrə- nilmipdir.

T.-Yə əsaslanan proseslərdən mak- rosikl laktonlar (ətirli maddələr) və s-aminturaular, irimolegullu kar- bon turpuları və s.-ip alınmasının tətbiqi əyəmiyyəti var.


KO/XO3


TELOFAZA – bax Mitoz. TELUQU DİLİ, telunqu, te- nuqu, tenunqu — teluquların


dili. T.d.-ndə təqr. 55 mln. adam da- HbilHibip (1980). İki nəvu (arxaik aqranthikaqt (hərfən—kitab) və umum- iilək cvyavaharikam (hərfən — ii- lək, 15 əsrdən)| var. *“*Vyavaharikaə ın. dialektlərinə əsaslanır. Rayalasim, telenqan və 11M.-pii1. dialektləri də se- cilir. İlk epiqrafik yazı abidələri 7 əsrə, bədii ədəbiyyat 11 əsrə aiddir. Əd. Petruniceva Z. N., Lzık teluqu, M., 1960, Azıki Azii i Afriki, kn. P., M., 1978, TELUQU ƏDƏBİYYATI—teliqula- rın ədəbiyyatı. 9—10 əsrlərdə təpək-


199


kul tapmıtppdır. İlk mə”lum abidəsi aMahabharatanın Nannaya Bhatta tərəfindən edilmiiy tərcuməsidir (11 əsrin əvvəli). 12— 16 əsrlərdə poeziya- da kasta sistemi və brahmanizm əley- hinə etiraz əksini tapmındır (So- manatha, Alasani Peddana və 6.). 15—16 əsrlərdə milli və dunyəvi noe- ziya inkipqaf etdi əə -Timmana, Kriprnadevaraya, inqali Suranna və b.). Humanist pair Vemana icti- mai bərabərlik ideyalarını təbliq etmipdir. 19—20 əsrin əvvəlində yeni, demokratik ədəbiyyat təpəkgul tapdı (Qurazada Apparao, Kandukuri Viresalinqam və b.). Unnava Lakimi- narayana, Vitvanathi Satyanarayana və b. realist romanlar, PTriranqam İPQrinivasa, Arudra, Dasarathi inqi- labi-romantik pe”rlər yazmınlar. S.


Satyanarayana, R. Ramamoxan Rao, V. Bhaskararao, T. Qopicand, A. Soma- sundar, R. V. PPastri, Buccibabu


və b. muasir yazıcıların əsərlərin- də zəhmətketlərin həyat və mubari- zəsi əksini tapmıtpdır.

Əd. Qurov N., Petruniceva Z., Literatura teluqu, M., 1967, Sovre- mennıe prozaiki teluqu, M., 1979,


TELUQULAR, andhralar—Hin- distanın cənubunda Andhra-Pradetp itatında, həmcinin Mədrəs və Maysur itatlarının ona qonpu r-nlarında yappayan xalq. Təqr. 55 mln. nəfərdir (1980). Teluqu dilində danınırlar. Etnogenezlərində əsasən, andhra, ka- linqa və teluqu tayfaları iitirak etmitdir. E.ə. 1-ci minilliyin orta- larına yaxın andhra və kalinqalar Pimali Hindistandan c.-a kecmur, e.ə. 2—eramızın 3 əsrlərində T.-la qarıpıb vahid xalq əmələ gətirmiip- lər. 4 əsrdən erkən feodal Qupta im- periyasının tərkibində olmuiilar, Bu dəvrdə T. arasında hinduizm məh- kəmlənmitdir. Muasir devrdə T.-ın milli mədəniyyətləri inkilaf etmək- dədir.

Əd:z Balaramamurti İ., Krat- kan istoriln naroda andxra, per. s teluqu, M., 1956: Zarubejnan Aziil, GYjnan Azii, M., 1982 (seril fStranı i narodı).


TELFER (ing. Ke1rheq, iyn. tele — uzaq--rheqo—aparıram)— yukqaldıran qurqu, bucurqaddan və əl ilə iiilə- dilən, yaxud elektrik intiqallı ge- diit hissəsindən ibarətdir. Birrelsli asma yolla hərəkət edir. T.-dən sex- daxili nəql. vasitəsi kimi istifadə edilir. Yukqaldırma qabiliyyəti 1—5 t olan elektrik T.-i daha cox yayıl- mhıpidır.

TELİYYAY— Lit.SSR-də məhəp. Tenm- yay r-nunun mərkəzi. D.y. st. Triko- Tax f-ki, hesablayıcı mapqınlar və Yar z-dları: tətbiqi incəsənət texni- kumu, elkəpqunaslıq muzeyi, xalq teat- rı var. Tikinti materialları və mey- və-tərəvəz konservi istehsal olunur. TEMA (Tema)—Tanana məhəp. Əh. 61 min (1970). Qvineya kərfəzi sahilin- də port. D.y.st. Aluminium, polad- tekmə z-dları, kimya, toxuculuq, Ye- Yinti sənayesi, avtomobilqayırma və neft e”malı muəssisələri var. Balıq ovlanır.

TEMBE—1Pərqi Afrika xalqlarında məskən tipi. Bir-birinə bititik duz- bucaqlı, yastıdlamlı və divarları gillə suvanmınt evlərdən ibarət olur. TEMBENCİ—RSFSR-in Krasnoyarsk əlkəsində cay. Kocecum cayının (Ye-


200



nisey həvzəsi) saq qolu. Orta Sibir yaylasındadır. Uz. 571 km, həvzəsi- nin sah. 21,6 min km?, Astanalıdır. Oktyabrdan mayadək donmuti olur. TEMBR (fr. sipbqe—səsin tonu)— səsin keyfiyyəti (ccalarıqz, cxarak- teriə), muxtəlif calqı alətlərində və muxtəlif adamlar tərəfindən ifa olunan eyni ucalıqlı səslərin fərq- lənməsi. səs mənbəyinin—musiqi alətinin vibratorunun hazırlandıqı materialdan, onun formasından (sim, plastinga və s.), eləcə də rezonator- larından asılıdır. T. musiqinin əsas ifadə vasitələrindəndir. T. səs rəqslərinin mӱrəkkəb xarakteri ilə baqlı olub, əsas tona qarılan ober- tonların hansı səs spektri sahəsin- də dapa guclu olmasından asılıdır. YPifahi pitqdə sait və s. sonor səs- lər T. ə gərə fərqlənir və bu fərq- lənmədə birinci və ikinci formant- lar əsas rol oynayır. Əsas ton tezliyi- nin formaptlar və harmonik oberton- larla əlaqəsi danınyanın fərdi nitq xӱsusiyyətlərini muəyyənlətdirir. Danınıq intonasiyasında T.-ə gərə emosiyaların butun mumkun olan ca- larları (sevinc, kədər, narazılıq qorxu və s.) ayırd edilir. TEMZA (Thape5)—B. Britaniyada cay. Uz. 334 km, həvzəsinin sah. 15,3 min km?-dir. Kotsuold yӱksəkliyindən baii- lanır. PQimal dənizinə təkuldur. Ya- qıip suları ilə qidalanır. Gəmicili- yə yararlıdır. Kanallar onu Bristol kerfəzi və İrlandiya dənizi ilə əla- qələndirir. London, Oksford və Re- dinq iy.-ləri T. sahilindədir. TEMH P—Tasax.CCP Aktubinsk vil.- ndə pəhər. Temir r-nunun mərkəzi. Temir cayı sahilindədir. Yar z-du: sovxoz-texnikum var. TEMİRKANOV Yuri Xatuyevic (d. 10.12.1938, Nalcik)—sovet dirijoru. SSRİ xalq artisti —- -—. (1981). SSRİ Dev- : lət mӱkafatı lau- reatı (1976). Diri- jorların YuyM- ittifaq musabiqə- CHHHH laureatı (1966, 1-ci muka- fal). 1968—76 il- lərdə Leninqrad filarmoniyası sim- fonik ork.-nin di- rijoru olmusdur. 1978 ildən S, M. Kirov ad. Leninqrad Opera və Balet Teatrının bat dirijorudur. London filarmonik ork. və Filadelfiya ork. ilə də cıxıi edir. Q.-un repertua- rına İ. Brams, Q. Maler, R. PPtraus, K. Debussi, P. Caykovski, İ. Stra- vinski, C. Gertvin, S, Prokofyev, R, Pedrin, A. Petrov və b.-nın əsər-


bəli



ləri daxildir. Sovet musiqisinin təbliqində xidməti var. Lenin ordeni ilə təltif edilmiidir.


TEMİR-KOMU 3—barmaqla calınan dilli qırrız musiqi aləti. Q, metal varqanın bir nəvudur.

TEMİRTAU (1945 ilədək Səmərqənd qəs.)—Qazax.SSR Qaraqanda vil.-ndə iləhər. D.y.st. ƏH. 223 mii (1983). Qa- raqanda metallurgiya, sintetik Kay- cuk, mexaniki-tekmə z-dları: kimya- mexanika və ipiaat texnikumları, tibb və musiqi məktəbləri və s. var. TEMİRXANOV Hacı Əlimurad or- lu (d, 8.7.1918, Bakı)—neftci, So- sialist Əməyi Qəhrəmapı (1959), Azərb.



TEMBR SSR neft ustası (1960). 1953 ildən


Sov.İKP uzvu. Bə- yuk Vətən muhari- bəsi iptirakcısı.


Əmək fəaliyyətinə


1937 ildə Bakı neft mə”dəplərində balilamı1i, qazı-


ma ustası, qazıma kontorunun direk- toru vəzifəsində calımıtadır.1963 ildən səhhətinə gə- rə pensiyadadır. Lepin ordeni və medallarla təltif edilmiiydir. TEMİR-XAN-İYURA (Teymurxan- II y p a) — Har.MCCP-nə Bufuakeck ur.- nin 1922 ilədək adı.

TEMİSAL, diuretin—kompleks dərman preparatı: qan damarlarını, xususilə urəyin tac damarlarını genəldir. Urək fəaliyyətinin dekom- pensasiyasından və beyrək xəstəliyin- dən tərənən eədemlərdə sidikqovan maddə kimi itlədilir. Mikstura və toz halında hazırlanır. TEMNİKOV — Mordva MSSR-də ipə- hər. Temnikov r-nunun mərkəzi. Mok- pa cayı sahilindədir. Quru sud, kər- pic, asfalt, kəndir z-dları, meypə kombinatı, kaqız f-ki: k.t. texniku- mu, tibb məktəbi, əlkəpqunaslıq muze- yi, Yaxınlıqında Mordva qoruqu var. TEMTH (uran. tempo, zar. tempus— vaxt)—1) Hərəkətin, iptin icrasının tezlik dərəcəsi. 2) İdmanda eyni hə- rəkətlərin ahəngdar təkrarlanma tez- liyi (məs., qacıtda, Yeripdə addım- ların T.-i).

TEMP, musiqidə — vəznin olcu vahidlərinin hərəkət (dəyitmə) sur”- əti. T. musiqi əsərinin ifasında mutləq sur”əti muəyyənlətidirir. T. musiqinin xarakteri ilə sıx baqlı- dır. Əsərin, yaxud onun hissəsinin daimi T.-i notda 17 əsrdən xususi italyan terminləri ilə ipyarə olunur. Əsas T.-lər: larqo, lento, adajio (aqır, sakit), andante, moderato (mu- layim), alleqro, vivace (vivo), presto (iti, surqətli), Bu terminlərin bir qismi əvvəllər, həmcinin musiqinin umumi xarakterini də bildirmitdir (məs., alleqro—hərfi mə”nası citən ə): bəqzisi bu xususiyyətini indi də sax- lamaqdadır. Terminlər əsas sozun mə”nasını gӱcləndirən və ya zəiflə- dən əlavə səzlərlə də iplənir (məs., molto—ccoxəş ma non troppo—clakin o qədər də yox?) və b. Əsərin dəqiq T.-H metronom vasitəsilə muçəyyənləi- dirilir. Q.-in dəqiqliyi, rəvanlıqı ÖƏİYK pema Yatə malikdir. Lakin əsə- rin ayrı-ayrı fraza və passajının bədii ifadəliliyi, cox zaman əsas Q.- dən yayınmarı tələb edir (bax Aqogi- ka). T.-də sur”ətin tədricən artması- nı (accelerando, strinjendo, piu mo- sso) və azalmasını (rallentando, ri- tenuto, meno mosso) bildirən xususi terminlərdən istifadə olunur. İlkin T.-ə qayıdıti tempo primo səzləri ilə gəstərilir.

Ədə NazankinskiNn muzıkalhınom tempe, M., 1965. TEMPERA (ital. tempera, temperare —rəngləri qarımpdırmaq)—boyakarlı- qın texniki ӱsullarından biri, bu usulla iplənmiiy rəsm əsəri. T.-na rənglərin yapıqldırıcı maddəsi su və yumurta sarısından, həmcinin yar ilə (yaxud yaq və lak ilə) qarıdı-


B. Va I


rılaraq suda həll edilmiiy bitki, ya- xud heyvandan alınan yapıqtqandan ibarət olur. Qədim Misirdə mə”lum idi. Orta əsrlərdə T. dəzgah boyakar- lıRının əsas texniki usulu olmuit, bə”zən də binaların divar rəsmlərin- də istifadə edilmiitdir. Q. ilə ii1- lənmii tabloların rəngi və tonu yar- lı boya ilə cəkilən əsərlərə nisbətən ətraf muhitin tə/sirinə daha cox da- vamlı olur, ilkin təravətini uzun muddət saxlayır.

TEMTEPAMEHT (var. temperamentum — hisslərin muəyyən nisbəti)—tpəx- siyyətin psixi fəaliyyətində dinamik cəhətlərin xarakteristikası:y insanın fərdi psixi xassələrindən biri. T. haqqında ilk fikri Hippokrat seylə- midir. O, T. adı altında insanın anatomik, fizioloji, psixoloji xu- susiyyətlərini bata dutur və belə hesab edirdi ki, T. bədəndə olan 4 mayenin nisbətinin pozulması ilə mӱəyyənlətdirilir. Bu mayelər: qan (lat. csanqvisə), selik (yun. vfleq- maz), ed (yun. cxole9ə) vəqara əd- dӱr (yun. cmaylenxoleə). Hippokrata gərə, həmin 4 mayenin qarıpıqında qan ustun olduqda—sanqvinik, əd us- tun olduqda—xolerik, selik ustun ol- duqda—fleqmatik, qara əd ustun ol- duqda— melanxolik T. alınır.

Akad. İ. P. Pavlov ali sinir fəa- liyyətinin tipləri haqqındakı tə”- limində T.-in fizioloji əsasları- nın elmi izahını vermindir. İ. P, Pavlova gərə T. sinir sisteminin tip- lərindən asılıdır. O, sinir sistemi- nin 4 tipini muəYYən edərək gestər- mipdir ki, Q.-in fizioloji əsasın- da Hippokratın irəli surduyu 4 maye deyil, sinir sisteminin umumi tipi durur. T.-in 4 ən”ənəvi tipinin (me- lanxolik, sanqvinik, fleqmatik, xo- lerik) əsasını insanın sinir siste- minin ӱmumi tipi (1. Quvvətli, mu- vazinətsiz, 2. Quvvətli, mӱvazinətli, hərəki, Z. Quvvətli mӱvazinətli, inert və 4. Zəif) təiqkil edir.


Əd.: Umumi psixologiya, B., 1982) Simonov P. V., Ertomi İl M., Tev- perament. Xarakter. Licnostı, M., 1984,


TEMTEPACM)A (nar. temperatio — mӱtənasiblik, qariılıqlı əlaqə), musiqidə—səs “sistemi pillələ- ri arasındakı interval nisbətinin tarazlapdırılması. Q.-nın mahiy- yəti intervalların (əsasən kvintala- rın) həcminin onların dəqiq akus- tTİK səslənininə nisbətən cӱzi dəyi- ipikliklərə məqruz qalmasındadır. Bu dəyipikliklərin nəticəsində acıq, xalis musiqi keku enharmonik bərabər musiqi səsləri olan qapalı musiqi kəkunə cevrilir. T.-lı musiqi kəekun- də səslər arasındakı komma həcmli fərq aradan geturulur, oktava 12 bə- rabər yarımtondan ibarət olur. 12 pilləli Q.-lı kəkun catıtimayan cə- hətlərini aradan gəturmək ccun okta- va daxilində 24, 36, 48, 53 pilləsi olan kəklər yaratmaqa cəhd gostəril- mi, lakin onlar əzunu doqrultma- mıipdır. Yaradıcılıqa və ifacılıq sənətinə hərtərəfli imkanlar acdırı ucun 12 pilləli T. geniit tətbiq olu- nur (bax həmcinin Kok, Səs sistemi). TEMPERATUR (lat. (epreqaqiqa — dӱzgӱn nisbət, mӱtənasiblik, normal hal)—makroskopik sistemin termodi- namik tarazlıq halını xarakterizə edən fiziki kəmiyyət. Termodinamik



TENDRYAKOV


201



tarazlıqda olan izolə edilmipt siste- min butun hissələrinin T.-u eynidir. İzolə edilmii sistem tarazlıqda ol- madıqda isti və soyuq hissələr arasın- da enerji (istilik) mubadiləsi nəti- cəsində muəyYƏN mӱddətdən sonra T. 6ə- rabərləpir. T. sistemi təkil edən zərrəciklərin enerjiyə (Boltsman statistikası), sur”ətə (Maksvell pay- lanması) gərə paylanmasını, ionlaii- ma dərəcəsini (Saha dusturu), taraz- lıqiqualanmanı—pualanmanın spekt- ral sıxlırqını (Plank qanunu), iqça- lanmanın tam həcmi sıxlırını (Ste- fan—Boltsman qaninu) və s.-ni tə/yin edir. Temperatur Boltsman paylanma- sında həyəcanlajtma, Maksvell pay- lanmasında kinetik, Saha dusturunda ionlaitma, Stefan— Boltsman qanunun- da radiasiya T.-u adlanır. Qazların kinetik nəzəriyYƏəsində və statistik mexanikanın baliiqa bəlmələrində T.- un ədədi qiyməti zərrəciklərin 3/2 kT-yə bərabər olan irəliləmə hərəkə- tinin orta kinetik enerjisindən tapılır (k—Boltsman sabiti, T— temp-rdur). T. umumi halda enerji- nin entropiyaya gərə tərəməsi kimi tapılır. Kinetik enerji musbət ol- duqundan bu qayda ilə tapılan T. hə- mipə musbətdir və mutləq T. (termo- dinamik temp-r pipkalasına gərə T.) adlanır. Beynəlxalq vahidlər siste- mində mutləq T. kelvinlə (K) əlcu- lur. Selsi iikalası ilə tə yin edil- mip temp-rla (2) mutləq T. (T) ara- sında əlaqə 1= T—273,15 K dusturu ilə ifadə olunur. T. anlayıtından həmcinin tarazlıqda olmayan sistemi xarakterizə etmək ucun istifadə edi- lir. Məs. astrofizikada KƏ) cisimlərinin parlaqlıqı—parlaq- lıq T.-u, iqualanmanın spektral tər- kibi (rəng T.-u) və s. gəstərilir. Cid- di muəyyənlətdirilmint T. anlayıtpı tarazlıqda olan sistemə aiddir. TEMPERATUR İNVERSİYASI (at- mosferdə)—atm.-in hər hansı tə- bəqəsində hava temp-runun yuksəkliyə gərə artması. Atm.-in Yerə yaxın təbə- qəsində və sərbəst atm.-də mullahidə edilir. Yerə yaxın təbəqədə T.i. cox vaxt guclu gecə soyuması nəticəsində əmələ gəlir. T.i.-nın qalınlıqı Yuz- lərcə m.-ə catır. İnversiya təbəqəsin- də temp-r 15—20*2S-yədək arta bilir. Azərb.SSR-də T.i ən cox Nax.MSSR- də yaranır. .

TEMPERATUR TİKİİYİ —material- da temp-r deformasiyası nəticəsində yaranan daxili gərginlikləri kənar


etmək ucun intaat konstruksiya və qurqularını ayrı-ayrı təcrid olun- muti hissələrə ayıran bopluq, yaxud konstruksiya və qurqular arasında


saxlanılan araboiluqu. T.t. bu hissə- lərin bir-birinə zərər yetirmədən ge- niplənməsinə imkan verir. Qikiiydən konstruksiyaya su gecməməsi ucun ona cox vaxt asfalt təkurlər.

TEMPERATӰR İYKALASI —tempera- turu ifadə edən ardıcıl ədədi QİY- mətlər sistemi. Temp-r termometrik maddənin hər hansı bir xassəsinin temp-rdan asılı dəyitməsinə gərə TƏ - yin edilir. Termometrik maddə və onun xassəsi, baplanrıc hesabat nəeqtəsi və temp-.-r pahidi—dlərəcə secilərək "ii. təyin edilir. Qlp. nda bəsit maddə- nin iki tarazlıq fazasına uyqun nəq- tələr (reper nəqtələri və ya sabit nəq- tələr) qeyd edilir. Onlar arasındakı məsafə ikalanın əsas intervalı adla-


nır. Reper nəqtələri olaraq suyun uc- luk nəqtəsi, su, hidrogen və oksigenin qaynama temp-ru, gӱmu1i, qızıl və s.- nin bərkimə nəqtəsi geturulur. Məs., lsi pkalasında reper nəqtələri olaraq suyun bərkimə (buzun ərimə) və qaynama temp-ru gəturulur. Bu nəqtə- lər arasındakı əsas interval (n — 100) bərabər hissəyə bəlunur.

Tli, temp-rui birqiymətli və mo- noton funksiyası olan fiziki gkə- miyyətin qiymətlər ardıcıllırı sis- temidir. Qli, secilmini termometrik maddə (qaz, maye, bərk cisim) və onun xassəsinə (istidən genitlənmə, temp- ra gərə elektrik muqavimətinin də- yipməsi və s.) gerə mӱxtəlif olur. Tai. reper nəqtələrinin ədədi qiymə- ti ilə fərqlənir. Məs., Selsi (?S), Reomyur (R) və Farenheyt (*E) iikala- larında normal pəraitdə suyun donma və qaynama nəqtələrinin ədədi qiyməti muxtəlif gəturulur. Bir ipqkaladan digərinə kecid belədir: ”*S=0,8t”2K = (1,8n 4327 F.

Termometrik maddəsi qaz (azot, hidrogen, helium) olan T.pi, ideal qaz ucun Avoqadro tərəfindən veri- lən nəzəri Tlp.-na yaxın olur. Mut- ləq sıfrı fiziki xassənin sıfrına uyqun ikala mutləq T.i. adlanır.

Tlp.-nın prinsipial catıtmazlı- qı onun termometrik maddədən asılı olmasıdır. Termodinamikanın ikin- ci qanununa əsaslanan termodinamik Tp.-nda (Kelvin tikalası) bu nəqsan yoxdur. Bu iikala Karno tsiklinə gerə qurulur (cisim T| temp-runda O: qədər istilik miqdarı alır, Tə


temp-runda isə (), qədər verir:


O,


Tə


nisbəti itici cisimdən asılı


9 olmur). lcu və cəki ӱzrə 10-cu Baiy kon-

frans termodinamik T li.-nda reper nəqtəsi olaraq suyun 273,16 K uyqun gələn ucluk nəqtəsini qəbul etdi. Sel- si ipqkalasında bu nəqtə 0,012S-yə uy- qundur. Termodinamik T.p.-nda temp-r kelvinlə (K) əlculur:

TK=10S4-273,159K, nK=pəsS,

1927 ildə Beynəlxalq praktik T.11. (BPTPP) qəbul edilmipdir. Bu mka- la təcrubədə əldə edilən dəqiqliklə termodinamik Tip. ilə ust-ustə du- mün Temp-ru əlcən butun cihazlar BİTYİP-ya gərə dərəcələnmiidir. TEMPERATUӰR İYXALANMASI — bax İstilik iqualanması. TEMTRET (rx. templet, template— ulgu, lekal, model)—1) aparat, cihaz, mapın, THKHHTH TOnlmarbi BƏ )a KOHCT- ruksiyanın iki 6ZüYZİY, miqyaslı yastı fotomodeli. Steid, pult, dəz- gah və s.-nin iplənilib hazırlanma- sında, elmi-tədqiqat və sənaye qurqu- larının, bina və s.-nin layihələn- dirilməsində istifadə edilir. T.-in tətbiqi keyfiyyəti artırır, qrafik itlərinin miqdarını və layihələmə muddətini azaldır. 2) Metaliqunas- lıqda—mə”mulatın mikrostrukturunu appkar etmək və əyrənmək ucun metal mə”mulat və ya pəstahdan kəsilib ayrı- lan yastı numunə. Bunun ucun T.-i pardaqlayır, sonra turpiqu və qələvilə- rin məhlulları ilə attılayırlar. TEMRYUK-RSFSR Krasnodar el- kəsində pəhər. Temryuk r-nunun mər- kəzi. Dəniz portu. Kuban cayında gə- mi dayanacaqı. D.y. st. Yeyinti sənaye-


CH, Təupyöə-MexaHVKa 3-Ny, THKMI f-ki:y elkəpqunaslıq muzeyi var. TEMӰKO (Təeptpiso)—Cilidə ipəhər. Kautin əyalətinin inz.m. Əh. 157 min (1978). D.y. qovpaqı, K.t. r-nunun ti- carət mərkəzi. Aəac e”malı, yeyinti səpayesi, tarix-etnoqrafiya muzeyi var. 1881 ildə salınmıtdır. TEN (Tale) İppolit Adolf (21.4. 1828, Arden, Vuzye—5.3.1893, Paris)— fransız filosofu, estetik, yazıcı, tarixci. Fransa demiyasının u3- vu (1878). Naturalizm nəzəriyyəsinin, mədəni-tarixi məktəbin banisidir. c“Tənqidi-təcrubələrə (1858), Fİngilis ədəbiyyatı tarixiz (1863— 64), *İncə- sənətin fəlsəfəsiz (1865—69) əsərlə- rinin, O. Balzak və Stendal haqqın- da etudlərin mӱəllifidir. Bədii )a- radıcılıqında xalq həyatına biganə munasibət nəzərə carpır. “Pireney sə- fəri. (1855), “İtaliyaya səyahətə (1866) ocerk kitabları, 4“Paris adət- ləri...ə (1867) satirik povesti var. T.-in estetik gərutləri 20 əsr Azərb. ədəbi tənqidinə də muəyyən tə sir gəs- tərminidir.

Əsərləri: Filosofil iskusst= va, M., 1933: İstoril əstetiki. Pamatniki


mirovon əsteticeskov mısli, t. 3, M., 1967.


TENARDİT (fransız kimyacısı L. J. Tenarın (Q.. Y. Thepaq4, 1777—1857) adından |—sulfatlar sinfinə aid mineral. Yataqları SSRİ (Qarabo- qazqol kərfəzi və s.), AB1P, Kanada və s. yerlərdə var. Əsasən, soda səha- yesində və iqliə istehsalında xammal kimi iplədilir. TENDER (ing. sepdeq, (epd—xidmət etmək)—1) adətən parovoza qopulan Z, 4 və6 oxlu qoiqu, icərisində su, yanacaq və kəməkci qurqular olur. 2) Birdorlu kicik yelkənli gəmi. Əvvəllər yelkənli donanmanın kicik hərb gəmiləri də Q.adlandırılırdı. TENDOVAGİNİT (yeni lat. tendo— BərTəp -- vagina— arTar)—BəTəp )aTaFbiHbiH kəskin, yaxud xronik iltihabı. Əsasən əl nahiyəsində, mil-bilək, apıq-bal- dır oynaqında olur. İnfeksion və catırtılı T. ayırdedilir. İnfek- sion T. infeksiyanın vətər yYataqı- na duiməsindən, catırtılı isə vətər yataqının aseptik iltiha- bından bap verir. Mualicəsi: immobilizasiya, fizioterapiya, anti- bakterial mualicə: irinli T.-də cər- rahiyyə əməliyyatı. Profilagk- tikası: infeksion QT.-də mikro- travmaları vaxtında mualicə etmək, Əd.: Spravocnik prakticeskoqo vra- qa, non red. A. İ. Vorobvheva, M., 1982.


TENDR YAKӦV Vladimir Fyodorovic (5.12.1923, Volsqda vil., Verxovajsk ə, Makarovskaya kK.—ə.8. 1984, oskva)—rus sovet yazıcısı. 1948 ildən Sov.İKP uzvu. Muasir sosial və mənəvi-əxlaqi problemlərə həsr olunmuit “İvan Cuprovun iflası (1953), “Sərt duyunə (1956), *E”cazkar? (1958), “Məhkəmə. (1961), “Qısa qa- panmaq (1962), “Nefertiti ilə gerup” (1964), *Qapıntıq (1965) “Bahar ku- ləklərik (1973), cBuraxılıqdan son rakı gecəə (1974) və s. povest və ro- manların. hekayə, ocerk pyes və sse- narilərin muəllifidir. Bir, sıra əsəri ekranlaidırılmınidır. 2 orden və medallarla təltif edilmiidir. Əsərləri Sobr soc., 1 1—4, M., 1978—80, Pacnnara. Ilonecru, M., 1982.


202


TENEZMLƏR


TENEZMLƏR (yun. Keypeztlov—mə”na- sız caqrırı:=nn, (et1pb–guc verirəm), gucənmələ r—defekasiyaya, ya- xud siyiməyə aqrılı, yalan caqırıit- lar. Sidikliyin və duz baqırsaq əzə- lələrinin tonik yıqılmasından batp verir. Əsasən, dizenteriya, duz ba- qırsaqın, yaxud sidikliyin, habe- lə ona yaxın orqanların (proktit, sistit) patoloji proseslərində tə- saduf edilir. Mӱalicəsi: T.-i teərədən əsas səbəbi aradan qaldır- maq, vanna, mikroimalələr, antispas- tik preparatlardan hazırlanmıi Pam- lar və s.


Əd. Liolhko A. V. Volkov L. hskal A. E.,


N. s ol kan |is , Kien, “983, R Pistitı TENERİFE (Tenerife) — Atlaptik


okeanında, Kanar a-rı qrupunda vul- kanik ada. İspaniya ərazisindədir. Sah. 1946 km2. ƏH. 500 mindən cox (1970). Bazaltlardan təikil edil- mipdir. Hund. 3718 m-ə qədər. İqli- mi tropikdir. İllik yaqıntı 300— 350 mm. Həmitəyatıl kolluqlar və mepələrlə ertuludur. Tropik əkinci- lik (banan, sitrus bitkiləri, tutun, uzum və s.) inkipaf etmipdir. Balıq- cılıqla məpqul olunur. Əsas ipəhəri Santa-Krus-de-Tenerifedir. İqlim ku-


Eu3o8i

ENZOVERİCİ (lat. (epzbiz—gərgin, dartılmın--verici)—bərk cismin de- formasiyasını elektrik siqnalına ce- virən cihaz. Muqavimət T.-sinin (ten- zorezistor) ili metal məftilin (və ya folqanın) deformasiya (dartılma və sıxılmay zamanı elektrik muqavi- mətinin dəyitiməsi xassəsinə əsasla- nır. T. konstruksiyaca məftildən (M1, Mo, Re əsaslı ərintilər, kons- tantan, nixrom) hazırlanmınq pəbəkə- dən, ya da folqa və ya yarımkecirici levhədən ibarətdir. Q. tədqiq olunan detalın ustunə yapıpidırılır. Detal yuk altında olduqda ipqəbəkə və ya levhə dartılır (sıxılır). Dartılan- da məftilin elektrik muqaviməti ar- tır, sıxılanda isə :azalır. Q.-lərdə əmələ gələn tenzoeffekt, onun tenzo- həssaslıq əmsalı ilə xarakterizə olunur: məftil T.-nin tenzohəssaslıq əmsalı 2—2,5, yarımkecirici T.-nin- ki isə 200-ə qədər olur. TENZOMETR (lat. (Kepziz—gərgin --... metr)—mapın detallarında, konst- ruksiya və qurqularda, habelə materi- alların mexaniki sınaqlarında de-


formasiyaların paylanmasının təd--


qiqi ucun iplədilən cihaz. Mexani- ki və elektrik T.-lər vardır. Mexani- ki T. hesablama və qeyd edən qurquları olan linglər kombinasiyasından iba- rətdir: əsasən, elastik materialların mehkəmlik xarakteristikalarının tə”yinində iplədilir. Elektrik T.- inin əsas elementi tenzorezistor ve- ricisidir (bax Tenzoverici). Elek- trik T.-i mӱrəkkəb ipəraitdə (aqressiv muhitdə, yugsək və ya alcaq temp-rlar- da və s.ӱstatik və dinamik deforma- siYanı əlcməyə imkan verir. TENZOR-bax Tenzor hesabı. TENZOR HESABI –riyazi nəzəriyyə: tenzorların xassələrini və onlar uzə- rindəki əməlləri eyrənir. Qenzor (lat. Qep5mı5—gərgin, dartılmıin) məf- humu 19 əsrin ortalarında Yaranmıii və iki məqnada iplədilir: 1) xususi nəv gəmiyyətlərin xususi qanun uzrə dəyipnməsi ilə izah edilir, 2) mexa-


nikada, xӱsusən elastiklik nəzəriyyə- əl:


sində sinonim kimi x vektorunu F.x vektoruna cevirən xətti operator olan F simmetrik a inordur. F-in simmet-


— —

rikliyi (u, F:x) skalyar hasilində x BƏ u vektorlarının yerini dəyiidik- də bu hasilin dəyinməməsi ilə izah olunur. Burada tenzor elastik defor- masiyada yaranan kicik dartılma (sı- xılma) ilə əlaqədardır və sonralar mexanikanın batqa sahələrinə kecu- rulmutidur. Məs., deformasiya tenzo- ru, gərginlik tenzoru, ətalət tenzo- ru və s.

T.h. vektor hesabı və matris nə- zəriyyəsinin inkipafı və umumiləi- məsi olub, diferensial həndəsə, Ri- man fəzaları, nisbilik nəzəriyyəsi, elektrodinamika və b. elm sahələ- rində tətbiq edilir. Tenzor hər koor- dinat sistemində bir necə ədədlə (tenzorun komponentləri) tə yin olu- nur, batqa sistemə gkecdikdə onların dəyitimə qanunu vektor komponentlə- rinin dəyitimə qanunundan murəkkəb- dir. T.H. koordinat sisteminin seci- lipindən asılı deyil, batipqa səzlə be- lə sistemdə tenzor komponentlərinin verilməsi, onların digər sistemdə ve- rilməsini təyin edir. Duzbucaqlı uc-


əlculu koordinat sistemində 3" sayda

Rul. 2, Z) ədədləri ilə ve- ik

rilmit və (x4, xə, xz) koordinat sis-

temindən (x,, Xə, Xa) sisteminə kec-

DİKDƏ


ə iq İş ə Lo

Ru... und” cı yə (1) dusturu ilə dəyitən kəmiyyətlərə ten- zor kəmiyyətlər (bə”zən tenzorlar) de.


İnnup, burada a1=s05 (x, xə). Bunları


təyin edən ədədlər sisteminə duzbu- caqlı koordinat sistemində tenzorlar, k ədədi tenzorun valenti (ranqı), Pisi, ədədləri isə komponentləri (ko-


ordinatları) adlanır. Fəzada istə- nilən əlculu tenzor analoji verilir. Məs., a vektorunun komponentləri a,


(1, 2, 3) olarsa, a, ədədləri birvalent- li tenzordur. İxtiyari a=|a, | və f— = (I) vektorlarına R,.=a,b, kompo-


iy 1 nentli tenzor uyqun tutulur və bu, diad adlanır. a (x1, X,, Xi) vektorlar meydanıdırsa, bunun hər nəqtəsinə

a q 1 =: | R, i .. "7 3: komponentli tenzor uyqun tu


y ıb əb

tulur və buna az la)) vektorunun t=

m (xu, X,, X)) vekto, una gərə torəmə- —ir


dir


Pu olarsa, R, simmetrik, R,, =--R.


olarsa, cəpsimmetrik tenzor adlanır. Simmetrik tenzorun altı, cəpsimmet- rik tenzorun uc asılı olmayan kom- ponenti var. Ətalət və gərginlik ten- zorları və vahid tenzorlar simmet- rikdir. Hər tenzorun simmetrik və cəp- simmetrik tenzorlara Yeganə ayrılı- pı var. a(t) vektoru elastik cisim hissəciyinin kicik deformasiyada yer-


) imi yazılır. R..= si deyilir və kimiy r )


— r


simmetrik hissəsi deformasiya tenzo-


dəyiimə vektorudursa, vektorunun


zən Ricci hesabı da deyilir. ..


pyHa uyqundur, potensial meydandır-


sa, = simmetrik tenzordur. Tenzor at

komponentlərinin funksiyaları gkoor-

dinat sisteminin secilitindən asılı

deyilsə, onlara tenzor invariantları

deyilir. Tenzorun PidPiş Pi H3H HH-


dr izi a(t) vektor meydanının divergen- siyasıdır. Bir afin koordinat sis- teminin digərinə nəzərən vəziyyəti


Ay və V1 ədədlər sistemi ilə verilir.


varianta misaldır. tenzorunun


F A 1-lər e, bazis vektorlarının kəhnə e, bazislərinə gərə komponentləridir


və ey=Ahe, olur. Bİ-nəp b, bazisləri- nin e, bazislərinə gerə komponentlə- ridir və e, = Bİ ey Dəyitimə qanunla- rına Aİ daxil olan tenzor kovariant,


Vu, daxil olan kontravariant, hər iki-


si daxil olan isə qarınıq tenzor adlanır. Tenzorlar çzərində əsas derd əməl ədənilir: toplama, vurma, iki və ya daha cox indekslərə gərə tenzorun bukulməsi və tenzorda indekslərin yer- lərini dəyiimək. Q.H.-nda kifayət qə-


dər diferensiallanan əyrixətli xi

koordinatlarına da baxılır. Hər nəq-

tə ətrafında həmin koordinatlar afin

koordinatlarla, afin koordinatların

bazis vektorları isə R nəqtəsindəki

q ko” uk... XY.YCH TƏPƏMƏCH r


olan — =e, vektorları ilə əvəz edi- dx" lir.

T.H.-nın yaranması 19 əsrdə cəb- ri forma və diferensial kvadratin forma nəzəriyyələrinin inkitafı ilə baqlıdır. Kvadratik forma sa- həsindəki tədqiqatlar səthlər hən- dəsəsi (K. Qauss) və coxelculu met- rik fəza Həndəsələri ilə əlaqədar- dır (B. Riman). T.H.-nın muasir 1p0- kildə olmasında italyan riyaziyyat- cısı Q. Ricci-Kurbastronun beyuk rolu olmutdur. Ona gərə T.H.-na bə”-


ideyaları ilgin vaxtlarda geni yılmamıldır, A. Eyniteyn çmumi nisbilik nəzəriyyəsini yaradandan sonra T.H.-na maraqdaha cox artdı (bu nəzəriyyənin riyazi hissəsi T.H.-na əsaslanır).

Əd. RaptevskinNn P. K., Rimano- va qeometrin i tenzornın analiz, 3 izd., M., 1967: Sokolınikov İ. S., Ten- zornın analiz, per. s anql., M., 1971, P o- bedralB. E., Legini po tenzornomu ana- lizu, M.,


TENİİDOZLAR — insan və heyvan helmintozus, sestodozlar qrupuna da- xildir. eərədiciləri baqırsaqda pa- razitlik edən teniid fəsiləsindən lentiəkilli qurdlardır. Ən cox te- nioza və teniarinxoza təsaduf edilir. Teniozun terədicisi donuz teni- yasıdır (Taepya zohip), uz. 1,5—2 m-ə qədərdir. Teniya surfələri—sisti- serklər donuzun əzələ va toxumasında parazitlik edir. İnsanlara bu xəstə- LİK donuz ətindən yoluxur. T. mə”də-ba- qırsaq (urəkbulanma, qarında aqrı və s.) və sinir pozeunluqlarına (tez-


TEODOLİT


203



yorulma, əsəbilik və s.), bə”zən qanaz- lırına səbəb olur. Teniarindxo- zun tərədicisi əkuz teniyasıdır (Taeniarhynchus saginatus), ya. 6—7 s- dir. Yoluxması teniozda olduqu kimi- dir. Mualicəsi: fenasal, erkək ayıdəəyi ekstraktı, qabaq tumu, sis- tiserkoz zamanı operasiya,. Pro- filaktikası: əhaliyə satılan ətə baytar-sanitariya nəzarətini ar- tırmaq, otlaqların ifrazatlarla cirklənməsinin qariısını almaq, əha- li arasında sanitariya maarifi iili- ni gӱcləndirmək və s.

Əd.: Tropiceskie bolezni, pod red. E. P. PTupvalovov, M., 1979. TENİOZLAR, heyvanların tenioz u—helmintozlar qrupu, te- niya (Taepqa) cinsinə aid 40 nəvdən artıq sestodun parazitlik etməsindən batı verir. Teniyalar lent mərhələ- sində muxtəlif yırtıcı məməlilərin, bəzən vəhtii və balıqyeyən qutiların baqırsaqlarında parazitlik edir. Pa- razitin aralıq sahibi gəmiricilər və gəviəyənlərdir. Xəstəliyin aqırlıqrı parazitin miqdarından və xəstə hey- vanın umumi vəziyyətindən asılıdır. Heyvan xəstəlikdən ələ bilər. M u a- licəsi" sestoda qarpı preparatlar- la dehelmintizasiya. TENİRS (Tepqeq5) David Kicik (15. 12.1610, Antverpen—25.4.1690, Brus- sel)—flamand boyakarı, Rəssamlıqı atası David T. Beyukdən eyrənmiti- dir. 1651 ildən Brusseldə ershersoq Leopold Vilhelmin saray rəssamı və pəkil qalereyasının direktoru ol-


| = əd


D.T-


mupdur. Antverpen Rəssamlıq Akade- miyasının yaradılmasının Temə6öyc- cusudur. Məmiət səhnələri, dini tab- lolar, yumoristik səhnəciklər, port- retlər və s. əsərlər yaratmıtdır. (*Meymunlar mətbəxdəə, 4“ Dar mənzərə- siəm, 1640, “Qarovulxana 1642, cKənd- də ,bayramə, 1646, * Kəndli toyYuə, 1652: hamısı Ermitajdadır, Leninqrad). TENGİZ, Dengiz—Qazax.SSR-də, Qazaxıstan xırda təpəliyində acı- ipor gəl. Sah. 1590 km”, uz. 74 k.m, eni 40 km, dərinliyi 8 m-ə qədərdir. Su- yunda mirabilit (duzluluq 3—1320o) var. Gelə Nura və Kulanutpes cayla- rı təkulur:-

TENNANTİT (|ingilis kimyacısı S. Tennantın (5. Teppap1: 1761—1815) adından|— falers qrupundan mineral Kimyəvi tərkibi Si tyAzZz Kubik


nirs.



6 Kənddə bayram tənliyizn. Luvr. Paris.


sinqoniyada kristallapır. Tetraed- ritlə izomorfdur. Sərtliyi 3—4, sıx- lıqı 4600 kq/m?. Rəngi poladı-boz, dəmiri-qara. Hidrotermal məniləli- dir. Mis filizidir.

TEHHECCH (Tennessee )— ABİII-na na). Ohayo cayının sol qolu (Missisipi sistemi). Appalac d-rının q. yamac- larından axan Holston və Frenc-Brod caylarının birləməsindən əmələ gə- lir. Uz. 1470 km, hevzəsinin sah. 104 min km?, Gəmiciliyə yararlıdır. SES-lər var. Noksvill, Cattanuqa və Florens 11.-ləri T. sahilindədir. TENNESSİ (Teppezzee)— ABPQ-ın c.- unda titat. Sah. 109 min km”. Əh. 4,6 mln. (1980). İnz.m. Naiqvill i,-dir. Ərazisinin 1i, hissəsini Appalac d-rı, q.-ini Missisipi ovalıqı tu- tur. İqlimi subtropik kontinental- dır. Orta temp-r yanvarda 3,5—5”S, iyulda 25*S-dir. İllik yarıntı 1100—1200 9. MyhyM cayları: Ten- nessi, Kamberlend. Sənaye-aqrar ita- tıdır. Elektrik st.-ları kompleksi (Tennessi cayı dərəsində), kimya, atom, əlvan metallurgiya, matınqa- yırma, arac emalı, toxuculuq, poli- qrafiya sənayesi və s. var. Kəmur, fosforitlər, sing, mərmər cıxarı- lır. Qaramal, donuz saxlanır. Əsa- sən, tutun, soya becərilir. Muhum ptpə-


hərləri: Natvill, Memfis, Noks- vill, Cattanuqa. TENNİS, laun-tennis (ing.


Yazup—cəmənlik -|- tennis, cox guman ki, fr., (epetq—budur, sizə catacaq, gəturun sezundən)—hHundurluyu 91 sm olan torla iki bə- rabər hissəyə bə- lunmuyp meydancada (kortda) top və ra- ketka vasitəsilə idman OİYHY, OİYH- cular topu tor uzə- rindən elə əturmə- yə calınırlar ki, rəqib onu duzgun qaytara bilməsin. 13—14 əsrlərdə İtaliya, Fransa, İngiltərədə T.-ə bənzər oyun olmupit, topa əl ilə zərbə vurulmulidur. 16 əsrin əvvəllərin- dən raketkalar tət- biq edilmiiddir. Muasir T. B. Bri- taniyada meydana gəlmii, 1875 ildə bu oyuna laun-ten- nis adı verilmiyl- dir, həmin il tennisin yaranması ili hesab edilir. 1912 “ildə Pa- risdə Beynəlxalq T. Federasiyası ya- radılmınidır. Uimbldon turniri (18/ 7 ildən) və Devis Kuboku yrpyu- da komanda yarıtları (1900 ildən) Q. uzrə ən bəyuk beynəlxalq yarıi- lardır.

Rusiyada T. 19 əsrin 70-ci illərin- də Yayılmaqa baiylamıtidır. T. uzrə SSRİ-nin ilk cempionatı 1924 ildə gecirilmitdir. 1923 ildə yaradılmıi


Umumittifaq Bəlməsi 1956 ildən SSRİ:T. Federasiyası ad. lanır.


Azərb.SSR-də T. 20-ci illərin axırı—30-cu illərin əvvəllərindən Yayılmaqra batlamın, 1970—8( illər- lə daha cox inkipaf etmitdir. Azərb. tenniscisi S.. A. Lixacov Q, uzrə


qopa yarıplarda dəfələrlə SSRİ və Avropa cempionu olmutdur. TEHHO (yaponca hərfi mə”nası— ilahi hekmdar) — Yaponiyada impe- rator titulu. Ədəbiyyatda, xususilə Yaponiyadan kənarda yapon impera- torları mikado da adlanır. TENOR (ital. tenorc, lat. (epoq—sax- layıram)—1) yuksək kipi səsi. Dia- pazonu birinci oktavanın do səsin- dən İKİNCİ oktavanın lya səsinə qə- dərdir. Lirik “((epoqe 41 qa2la) və dramatik ((Kepoqe 41 Eoqqa) nəvləri var. Lirik T. ucun yumtpaq tembr, melo- diklik, oynaqlıq, yungulluk səciyyə- vidir. Dramatik T. butun diapazon boyu səslənmənin guӱcu və genitliyi ilə fərqlənir. Lirik-dramatik T. və altino Q. da olur. 2) əfəslə calı- nan musiqi aləti. Adətən eyni erӱpa mənsub orta registrli bə”zi mӱsiqi alətləri də T. adlanır (T. saksofon, T. dombra və s.). 3) Orta əsrlərdə (12 əsrdən) təsi iki əsərlərdə əsas melodiyanın pəri olunduqu əsas səs (partiya). | | TENOCTİTLAN (TeposhıIap) — 14—16 əsrlərdə Mexiko vadisində iləhər, asteklər dəvlətinin paytaxtı. Əfsanələrə gerə, 1325 ildə Teskoko gəlunun q. hissəsindəki adada salın- mıtidır. 1982 ildə asteklərin baip məbədi (arxeoloji axtarınlara 1979 ildə baplanılmıildı) və b. maddi mə- dəniyyət numunələri aiykar olunmui1- dur. İspan ipqealları devrundə T. ta- mamilə darıdılmınq, yerində Mexiko iz. salınmıtqdır. . TENTAKULİTLƏR (Tentaculita) — nəsli kəsilmiii dəniz molyuskları sinfi. Silur—Devon dəvrlərində ya- pamınpdır. Canaqı konustəkillidir (uz. 3—7 sm). Eninə kəsiyi dairəvi, amar və ya naxınlı olur. Qabıq bopluqu eninə aragəsmələrlə kamera- lara bəlunur. Ən beyçk (qabaq) kame- rada molyuskun bədəni yerlətir. De- von cekuntulərinin stratiqrafiyası cun əhəmiyyətlidir.

EOBROMİN, Z,7-dimetilksan- ti n—purin əsasları qrupundan al- kaloid. Kakao paxlasının tərkibində olur. Tac damarları genəldir, urək fəaliyyətini stimulə edir, sidik if- razını artırır, kofeinə nisbətən mərkəzi sinir sisteminə yungul oya- dıcı tə”sir gəestərir. Koronar (tac damarlar) fəaliyyətin catınmazlı- qında, beyin və ӱrək damarlarının spazmasında ilədilir. TEODİSEYA (fr. theodicte, İyH. the- ӧs—allah--41gGe—ədalət)—callaha haqq qazandırmav, hər ipeyə qadir, mӱdrik və mərhəmətli allaha inam ilə dun- yadakı ipər və ədalətsizliyin məvcud- luqu arasında barınmaz ziddiyyətlə- rin olmasına hər vaəch ilə haqq qazan- dıran dini-fəlsəfi traktatların adı. 17—18 əsrlərdə muxtəlif T.-lar fəlsəfi ədəbiyyatın butəv sahəsi ol- mulidu. Leybnitsin T.-sı (1710) daha məphur idi: onun ideyaları Volterin c Kandidg (1759) satirik fəlsəfi ro- manında istehza obyekti olmundur. Sosial mahiyyətinə gərə T. istismar- cı cəmiyyətdəki bəla və ədalətsizliyə haqq qazandırmaq cəhdidir, indi də bu məvzuda coxlu teoloji əsər Ya- zılır.

TEODOLİT—ufuqn bucaqları əlLC- mək ucun geodezik alət. Əksər T.-lər- lə meyl bucaqlarını da elcmək mum- kundur. Bu məqsədlə onlarda iaquli


204


dairə olur. Konstruksiyasına gərə T. HKH HƏBAYD, təkrari T. və sadə T. Tək- rari Q.-də limb və alidada dairələri əz oxları ətrafında sərbəst fır- lanır və eyni bucaq limbin muxtəlif hissələrində əlculur. Sadə T.-də isə limb dairəsi dayaqa bərkidildiyindən fırlanmır. SSRİ-də sadə T. hazır- lanmır, 1972 ildən e”tibarən dev- lət standartına gərə bucaqəlcən dai- rələri iqupədən olan optik T. hazır- lanır. Kehnə teodolitlərə nisbəqən optik T.-in eəlculəri kicik, cəkisi az (futlyarda 6,5 kq), ondan hesabat gə- turmək isə xeyli asandır. Devlət stan- dartına gərə dəqiqliyi 0,5”-dən Z0”-yə qədər olan T.-lər buraxılır.

Əd. Əliyev M. H., Geodeziya və topoqrafik rəsmxətt, B., 1961 (baptkiuala- rı ilə birgə), Bakanova V. V., Qeo- dezil, M., 1980, TEODOLİT-TAXEOMETR — iaqul dairəsi, məsafəəlcəni və bussolu olan teodolit .

TEODORAKİS (Theödorakes) Mikis (d. 20.7.1925, Xios a.)—yunan bəstəka- ay” maqa rı, ictimai və si- yasi xadim. Yuna- — HblcTaH Kommunist partiyasının uzvu. a“ Xalqlar arasında sulhu məhkəmlət- məyə gərəzə Beynəl- xalq Lenin mukafa- tı laureatı (1983). Umumdunya Sulh PQurası Rəyasət Hey ətinin uzvu (1977 ildən). Muqa- ən simət Hərəkatı iptirakcısı. T.-in 1-ci simfoniyası (1951), Z-cu simfoniyası (1981), * Həlak olmutt qardajın nəqməsir (1962), c Mə- ləklər məhəlləsiq (1965) operaları, c Teruelli sevgililərə (1958) və 4“ An- tiqonaə (1959) baletləri yunan xalqı- nın azadlıq mubarizəsinə, Yunanıs- tandakı vətəndati mӱharibəsinə, “Kan- to Generalə (1973: 2-ci redaksiyası 1981) oratoriyası Cili vətənpərvərlə- rinin azadlıq mubarizəsinə həsr olun- mupdur. Bir sıra mahnı və rəqsləri ona ӱumumdunya ppehrəti qazandırmıpni- dır (4 Mərsinə, “Nar aracıə, € 3ƏHK- lər səslənəcəkə mahnıları, c Yunan Zorbaz filmindəki “Sirtakiə rəqsi və s.). Rəhbərlik etdiyi instrumental ansamblla batqa əlkələrdə qastrolda olmutpdur. T. Umumittifaq enin komsomolu mukafatı (1967), Tələbə və gənclərin 6-cı Umumdunya festiva- lının (1957, Moskva, 1-ci mukafat) laureatıdır. Fələstin Azadlıq Təi- kilatı himninin muəllifidir. T.-in 7-ci simfoniyası (“Bahar simfoniya- sız) 1984 ildə


mupdur. TEODORİX, Boyuk Teodorix,


ar... ”



Teonepnx (Theodoricus, Theode- rich) (rərp. 454, Hannonn)la — 26.8. 226, Ravenna) — ostqotların kralı


1493—526)|. “488 ildə İtaliyaya so- xulmut, Odoakrı devirdikdən son- ra hakimiyyəti ələ gecirmiil, ostqot- lar dəvlətinin əsasını qoymuyidu. Devlət idarəciliyi və qanunverici- liyində Roma tə”sisatlarını saxla- mıiy, mərkəzi hakimiyyətin guӱclənmə- si, əgincilik və ticarətin, elm və incəsənətin Yuksəliii ucun ipqərait ya- ratmılidı.

TEOKRATİYA (yun. (heokqana, həp- fi mə”nası — allahın hakimiyyəti:


SSRİ-də ifa olun-


TEODOL İT-TAXEOMETR


(heoz—allah --Kqakozv — hakimiyyət) — siyasi və dini hakimiyyətin ruhani- lərə məxsus olduqu dəvlət forması. Hazırda Vatikanda və bə”zi PPərq əlkələrində (İran, Kuveyt və s.) mev-


cuddur. : TEOLFGİYA (iy. theologia, theös— allah--...logiya), ilahiyyat muəyyən dini təqlimin sistemə salın- ması. Xristianlıq T.-sı batilıca ila- hiyyata, ehkamcı ilahiyyata, əxlaqi ilahiyyata, kilsə haqqında tə”limə və b.-na bəlunur. İslamda ehkamla sistemi Xilafət devrundə kar etmitp feodalizm cəmiyyəti yarandıq- dan (9—12 əsrlər arasında) sonra mey- dana gəlmiitdir.

T.-ya ifrat ehkamcılıq, avtori- tarlıq və sxolastika xasdır. Elm ilə T.-nın uyqunluqunu subuta calı- HraH dini fəlsəfə T. ilə birləpqir. T.-nın tənqidi elmi ateizmin ayrıl- maz hissəsidir. . TEOPEM (iyu. theörema, theör66— gezdən kecirirəm, tədqiq edirəm)— deduktiv nəzəriyyənin (bax Deduksi- ya) isbat vasitəsilə verilən təklifi. İki Hissəyə ayrılır: T.-in ipərti


və heəkmu. Məs,., rəqəmlərinin cəmi doqquza bəlunən ədəd doqquza bəlunur: burada rəqəmlər cəminin doqquza


belunməsi iqərt, ədədin bəlunməsi həkmdur. Bir T.-in ipərti digəri- nin hekmudursə və əksinə, belə T.- lərə qarpılıqlı tərs T.-lər deyi- lir. Məs., ədəd doqquza bəlunursə, rəqəmlərinin cəmi də doqquza bəlu- nur T.-i yuxarıdakı T.-in tərsidir. Bir T.-in iərti və həkmu verilmiiz T.-in hekmunu inkar edirsə, bu, ve- rilmiii Q.-in əks T.-i adlanır. Məs., rəqəmlərinin cəmi doqquza be- lunməyən ədəd doqquza bəlunmur T.-i yuxarıdakı T.-in əksidir. TEOSİNTE—taxıllar fəsiləsinin evxləna (Eish1aepa) cinsindən bitki nevu. Ən cox Meksika evxlenası- nı (E., texysapa) T. adlandırırlar. Hund. 3 m-dək olan birillik bitki- dir. Erkək sunbulcuklər supurgəvarı cicək qrupunda toplanmıipdır, dipti sunbulcukğlər yarpaq qoltuqlarında yerlətqir. Meyvəsi dənmeyvədir. Mek- sikada bitir (qarrıdalı əkinində alaqdır). PPimali Amerikanın c.-un- da və 4 r-nlarda qaramala yapıl yem kimi verilir, bə”zən dənli bitki kimi becərilir. TEOSӦFİYA (yun. (Heӧz— allah -- vor- Hta—mudriklik, bilik)—1) geni mə”- nada—xususi “ilahi sirləriə acmaq iddiasında olan hər hansı mistik tə"lim: 2) mӱrtəce dini-fəlsəfi tə”- lim. T.-da intuisiya ilə allahı dərk etməyin mumkunluyu fikri irəli su- ulur. Allah haqqında, tpeylərin ila- i mahiyyəti haqqındakı təsəvvurlər T.-nın nəzəri əsasını təkil edir. Mistika və sehrkarlıqda əz ifadəsi- ni tapmıtdır. Rus yazıçısı Y. P. Blavatskayanın 1875 ildə Nyu-Yorkda amerikan polkovniki Q. Olkolt ilə birlikdə yaratdırı T. cəmiyyəti (1879 İLLƏ onun Mərkəzi Hindistana keəcu- rulmuli və indi də fəaliyyətdədir) əsl Q. cəmiyyəti sayılır. T. celmiəv metədlarla ilahi hikməti dərk etməyi, onu iqəxsiyyətə catdırmaqı və nəticə də insanı elumundən sonra “ccənnəta Yetirməyinı mumkunluyunu iddia edir. Buna, fərddə ruhi-ilahi mahiyyəti atkar etməklə yalnız gizli bilik sa- hibləri— Q. custadlarız nail ola


bilər (bax Okkultizm), Qərb və PTər- qin muxtəlif dini və idealist sis- temlərini (əsasən buddizm və hind fəlsəfi cərəyanlar nı) eklektikcə- sinə birlətdirən TQ. dunya və insan haqqında qeyri-elmi mistik-fantastik təsəvvurlərin qarıpıqıdır.

Əd. Paxnovic M. İ., Sovre- Rə mistika v svete Hayk, M.—/.,


TEOTMYAKAH (Teotihuacin) —rənnM Meksikada ipəhər. Mexiko vadisin- də (indiki Mexiko itatının ərazi- si) erkən sinfi cəmiyyətin ən beyuk mərkəzlərindən olmuidur. Ehtimala gərə, e.ə. 2 əsrdə salınmıtdır. Era- mızın 3—6 əsrlərində T. mədəniyyəti Meksika və Qvatemalanın digər xalq- larının mədəniyyətinə beyuk tə”sir kəstərmipndir. 7 əsrin ortalarında iplm.-dan gəlmiii tayfaların basqını NƏTİCƏSİNDƏ Darıdılmı1i və yandı- rılmıptdır. Asteklər dəvrundə T.-ın xarabalıqı yaxınlıqında kicik ya- iayıti məskəni olmutidur. T. xaraba- lıqının sahəsi 15 km?-dən artıqdır. Əsas me”marlıq abidələri “Olulər yoluə adlanan yolun yaxınlıqrında- dır. c“Əlulər yolumnun im. qurtaraca- qında “Ay ehramıznın və onun ətəyin- də mə"bəd binaları kompleksinin, cƏkincilik mə”bədiənin (freskalar- la), “Tlalog mə”bədiənin, €Ciyuane- laqnın (v Kesalkoatl mə”bədiə) xara- balıqları qalmındır. “Əlulər yo- nyeHnaH m.-nə eKyHəu era (e.ə. 2 əsr—eramızın 9 əsri), Q. vadisində San-Aqustin monastırı (1539—60) yer- ləiyir. Q. arxeologiya muzeyi yaradıl- mınpdır. .

TEOFİLLİN, 1,3-dimetilksan- tin — purin əsasları qrupundan al- kaloidu az miqdarda cay yarpaqların- da var. Farmakoloji tə”sirinə gərə teobrominə yaxındır: ondan daha tə”- sirli sidikqovucu xassəyə malikdir. Xrək əzələsini tonuslandırır, bronx- ları genəldir, mərkəzi sinir siste- mini oyadır. Toz və tpam halında hazırlanır.

TEPLİTSE (Ter1:se) (kecmiti Tep- litse-|Panov, Terhse-Zapou)— CSSR- də Cexiya Sosialist Resp.-sının P1i- mali Cexiya vil.-ndə ipəhər. D.y. qov- iatı. Əh. 54 min (1981). Mapınqa- yırma, iqipə-keramika, toxuculuq, ti- kip, kimya, yeyinti sənayesi var. T. r-nunda qonur kemur və polimetal fi- lizlər cıxarılır. Balneoloji gu- rortdur.

EPLӦV Boris Mixaylovic (21.10. 1896, Tula—28.9.1965, Moskva)—sovet psixoloqu. RSFSR Pedaqoji EA-nın həqiqi uzvu (1945). RSFSR əməkdar elm xadimi (1957). İnsanın germə və epitmə duyquları, fərdi-psixoloji xususiyyətləri problemlərinə dair tədqiqat ipləri aparmıtdır. Psixo- logiya tarixinə dair əsərlərin, psi- xologiya uzrə dərsliklərin muəlli- fidir. Qırmızı Əmək Bayraqı orde- ni və medallarla təltif olunmuidur.

Əsərləri: Psixoloqil, 5 izd., M.. 1951: Problemı individualınıx raz- licii, M., 1961. TEPLOVOӦZ (rusca teplo—istilik -- voz—aparan: Yə”ni istiliklə hərəkətə gətirilən)—porpenli daxiliyanma muc- hərriki ilə hərəkətə gətirilən logo- motiv: əsas elementləri—teplovoz mu- hərriki, quvvə eturucusu və minik hissəsidir. T.-un maptın bəelməsində yerləpdirilən muhərrik yandırılan


TEREQULOV


205


rs... KB əəə əə ——..........0..9c.———,—


Yanacaqrın istilik enerjisini mexa- NİKİ VƏ Ya elektrik enerjisinə cevi- rir, bu enerji də mexaniki, hidro- mexaniki və ya elektrik guc eturu- cusu vasitəsilə təkər cutunu hərəkə- tə gətirir.

Lokomotivdə istilik enerjisin- DƏN istifadə etmək ideyası 19 əsrin axırında meydana cıxmındır. İlk magistral T.-u SSRİ-də 1924 ildə Y. M. Qakgelin layihəsi ilə yaradılmıni- dır. Elektrik eturuculu T. daha ge- ni Yayılmındır.

Ədə Drobinskif V. A.. Equ- nov P. M., Kak ustroen Hn rabotaet tep- nono3, 3 man., M., 1980.


TEPLOVOZ MUӰHƏRRİKİ—teplopo- zun daxiliyanma muchərriki (dizel). Qatarın kutləsi, yolun profili, iq- lim ppəraiti və bir sıra digər sə- bəblərdən asılı olaraq T.m.-nin iti rejimi, stasionar və gəmi muhərrik- lərindən fərqlənərək, cox muxtəlif və dəyipnkəndir. Magistral teplovoz- larında T.m.-nin gucu 4400 xem-a (=6000 a.q.-nə) catır, artırılıb 6000 (kvt-a (=8100 a.q.) catdırılması sa- həsində ip aparılır. T.m.-nin xususi effektiv yanacaq sərfi 204—230 z/ kvt.saat)-dır |150—170 q/(a.q.saat)|. Xususi kutləsi (effektiv gucə ce- virdikdə) Z,3— 22 kq/kat (2,4—16 kqya.q.). Dirsəkli valının maks. fır- lanma tezliyi 750—1500 deəavrydəq. T.M. 1-ci əsaslı tə”mirədək 35 min saatadək iplləYƏə bilir ki, bu da mə- safə ilə ifadə edildikdə, təqr. 1,2 mln. km-dəkdir.

TEPLOXOD (rusca teplo—istilik 4- xod—hərəkət, gediti) — daxiliyanma muhərriki ilə hərəkətə gətirilən gə- mi. 20 əsrin əvvəllərində ilk dəfə Rusiyada yaradılmıtidır (1903: 4“Van- dalə tankeri). Əsas su nəql. vasitəsi- dir. Q. paroxoda nisbətən cox qənaətli və sur"ətlidir. Qabariti və xususi yanacaq sərfi nisbətən kicik, hərəkət zaqlıqrı beyukdur.

QEPSEN--USSR Krım vil.-nin Plan- yorskoye qəs. yaxınlıqında 8—10 əsr- lərə aid məskən Qalıqları olan təpə. Qazıntılar zamanı bir necə xristian mə”bədinin bunevrələri, Yatayılip ev- ləri, Saltovo-Mayatsk tipli qab qı- rıqları, dəyirman daiları, qəlib formaları, məptuliyyət və qicarət əlaqələrini xarakterizə edən ərəb və Bizans sikkələri apyjkar edilmitidir.


TERAİ— Himalay d-rının c. ətək- lərində, Hindistan və Nepalda ba- taqlıq ərazilər. 900 m-dək Hund.-də


eni 30—50 km olan zolaq əmələ gəti- rir. Rutubətli tropik mepqələrlə ər- tuludur. Səthinin xeyli hissəsi lil- li sahələrdir. Bəzi Yerləri quru- dulmuti və ppumlanmındır.

TERAPİYA (yun. (heqareta—qayqı, Qul- luq, mualicə)—1) konservativ usul- larla—dərmanlarla (farmakoterapi- ya), antibakterial (kimyaterapiya, an- tibiotikoterapiya), hormonal (hormo- noterapiya) maddələrləs serum BƏ vak- sinlərlə, muxtəlif ionlatdırıcı pqualarla: iqlim iqəraiti ilə, palcıq- la, mineral sularla, masaj, elektrik və Samra fiziki amillərlə və s. mua- licə, 2) daxili təbabət,da- xili xəstəliklərin kli- nikası — daxili xəstəliklərin əmələgəlmə səbəbini (etiologiyasını), inkitpaf mexanizmini (patogenezini), apkarolma ӱsullarını (diaqnostika- pəyə di MYa/HHƏCHHH (HIya BƏ cərrahiy-


yə mӱalicəsindən batpqa) və profilak- tikasını eyrənən klinik fənn. Daxi- li orqanların—qan devrapının, tə- nəffusun, həzm sisteminin, beyrəklə- rin, qanın, daxili sekresiya vəzilə- rinin, maddələr mubadiləsinin pato- logiyası daxili xəstəliklərə aiddir.

T.-nın tarixi 19 əsrə kimi tibb tarixi ilə tamamilə uyqun gəlirdi. Əsrlər boyu T. cərrahlıq və mamalıq kimi tibb petpələri ilə məhdudla- mpırdı. Orta əsrlərdə həkimə, yə/pi terapevtə tibb alimi, pepəkar cərraha terapevt kimi baxırdılar. Buna mu- vafiq Qədim Yunanıstanın və Roma- nın, PTərqin, Renessans dəvru Avropa- sının ən bəyuk həkimləri ( Hippokrat, Qalen, İbn Sina, Parasels və 6.) həm də T.-nın inkitafında ən muhum sis- temlərin, məktəblərin və istiqamətlə- rin əsasını qoymutilar. Sovet tera- pevtlər məktəbinin banilərindən M. P. Koncalovski əsərlərində T.-nın umumi məsələlərindən bəhs etmiit, qa- nın və həzm orqaplarının patologiya- sını, revmatizmi, Q. F. Laiq qan dəvranı sistemi xəstəliklərinin təs- nifatını, D. D. Pletnyov kardiolo- giyanın klinik-eksperimental usul- larını, N. D. Strajesko, V. P. O6- raztsovla birlikdə miokard infark- qının klassik izahını ipləyib ha- zırlamıtilar. Muasir T.-nın prob- lemləri patologiyanın xarakterinin dəyitməsi, diaqnostika məqsədi ilə laboratoriya ӱsullarının genipt tət- biqi, dərman Q.-sının xususiyyətləri və s. ilə izah olunur. T. butun ali tibb məktəblərində əsas tibb fənni kimi tədris olunur. Umumittifaq Te- rapevtlər Cəmiyyəti 1922 ildə təpkil olunmusidur. Rusiya Terapevtlər qu- rultayı ilk dəfə 1909 ildə Kiyevdə kecirilmindir.


Əd. Abdullayev C., Daxili xəs- təliklər, B., 1967, Boqolobon M., Vnutrennie bolezni, M., 1983.


TERATOLOGİYA—bax Eybəcərlik.

TEPATOMA (iyH. teras, teratos—€ 6ə- cər --..omay) embrioma, di- zembrioma — insan və heyvanlar- da toxumanın embrional inkipaf poz- qunluqlarından tərəyən (imi, Əsasən, utaq və ya gənclərdə təsaduf edilir: cinsiyyət vəzilərində, bə”zən orqan- larda və bədənin Hissələrində olur. TERBİUM (lat. TeqIit), TI—kim- yəvi element. Elementlərin dəvri sisteminin Tİ qrupundadır: at.n. 65, ar.K. 158, 9254-ayp, nadir-torpaq ele- mentlərindəndir: lantanoidlərdən biridir. Acıq-boz rəngli metaldır, 1353:C-nə əriyir, 30412S-də qaynayır: sıxlıqı 25"”S-də 8,234 q/sm?-dir. Ok- sidlətmə dərəcəsi --3-dur. Kutlə ədə- di 149—164 olan izotopları mə”lum- dur. **1 TI izotopu sabitdir. İsvec kimyacısı K. Q. Mozander kəpf et- miidir (1843), adı da İsvecin İtter- bu (U neqIu) k.-nin adından geturul- muppidur. Yer qabıqrında miqdarı 1,5. .10—2*96 -ə yaxındır. Sənayedə mona- SİT, KSENOTİM VƏ evksenit mineralla- rından alınır. T. polimorfdur, kim- yəvi cəhətdən aktivdir, havada sur”ət- lə oksidlətir, elementlərlə ərinti və birlətimə əmələ gətirir. T. maq- nit materialların hazırlanmasında,


oksidləri və duzları isə adio- elektronikada tətbiq olunur, həmci- nin kristallofosfor və luminofor


kimi itlədilir.


Əd.Saviipkin E. M., Terexo- va V. F., Metallovedenie redkozemelv- nıx MeTannon, M., 1975, Savipkin E.M..Burxanov T. S., Redkie metal- lı i splavı, M., 1980,


TEPBOPX (Terborch, Ter Borch) Ke- rard (dekabrın sonu, 1617, Zvolle— V.12.1681, Deventer)—holland boyaka- rı. Harlemdə oxuna (1633—35), hap- lem, Amsterdam, Əpolle (yaxud Kampen, 1650—54) nə Deventerdə (1654 ildən) itləmipndir. Yaradıcılıqının er- kən caqında ipıq-kəlgə effektinin yumpaqlıRrı ilə: diqqəti cəlb edən məitət səhnələri cəkmiit (vFBıcaqiti- ləyənin ailəsiə, Berlin-Dalem PTəkil Qalereyası), cicəklənmə dəvrundə isə iəhər varlılarının Həyatını təsvir edən qablolar yaratmındır (c“ Musiqi



KG. Terborx. cBir


qədəh limonadk. Ermitaj. Leninqrad.


dərsiz, A. S. Pupjkin ad. Təsviri Sə- nət Muzeyi, Moskva, c“Nəzakətli za- bitə, təqr. 1662, Luvr, Paris, “Ata nəsihəti, təqr. 1655, “Konsert, təqr. 1672—75—hər iki əsər Berlin-Dalem |Pəkil Qalereyasındandır). TEREBOVLYA, Trembovlya — USSR Ternopol vil.-ndə ipəhər. Te- rebovlya r-nunun mərkəzi. D.y. st. Qu- ru sud z-du və 6. yeyinti sənayesi muçəs- sisələri, yolka bəzəyi f-ki, Lvov a“Proqressə ayaqqabı firmasının fi- lialı var.

TEREQULOV Hənifə (Məmmədhəni- fə) Həsən oqlu (7.11.1877, Tiflis— 18.12.1942, Bakı )— Azərb.-da Sovet ha- kimiyyəti uqrunda mubariz, mutənnİi, teatr xadimi. Əmək qəhrəmanı (1927). 1905 ildən Sov.İKP uzvu. Rori muəl- limlər seminariyasını itirmiiy (1899), Erivan qub.-nın Aptarak k.- ndə və Bakıda muçəllimlik etmipdir. 1903—04 illərdə Bakı fəhlələri ara- sında inqilabi iiy aparmıiy, 1905— (7 illərdə Bakıda məktəbli gənclər arasında inqilabi hərəkatın, s.-D. qrup və dərnəklərinin təpkilatcısı və rəhbərlərindən olmutdur. Tatar fəhlələrini inqilabi mubarizəyə cəlb etmək məqsədilə 1917 ildə Bakıda “Birlikə təpkilatını yaratmın və ona bapcılıq etmitpdir. 1918—20 il- lərdə Həptərxan və Orenburqda par- tiya ili aparmıt, Uralda əksinqila- bi qiyamın (Dutov qiyamı) yatırılma-


206


TEPEK



sında fəal iptirak etmitdir. 1920— 42 illərdə AK(b) P MK-da pe”bə mu- dirinin muavini, Azərb.SSR XKS İN- cəsənət idarəsinin rəisi, Azərb. Bapp Mətbuat İdarəsinin rəisi, Azərb. Foto-Kino İdarəsinin (AFKİ) rəisi (T. həmcinin AFKİ-nin təpkilatcı- larındandır) ipləmitdir. T. opera xorunun təpkilatcılarından və ilk opera tamapalarının əsas ifacıla- ra olmuti, Azərb. opera səhnəsində ofəl, Məstavər, keptti (“Leyli və Məcnunı, “Pah Abbas və Xuriidba- nuə, cƏsli və Kərəmə, U. Hacıbəyov), Aslan pah (“1Pah İsmayılə, M. Ma- qomayev) və s. rollarda cıxıi et- midir. – TEREK—PQimali Qafqazda cay. Uz. 623 km, həvzəsinin sah. 43200 km?, Ba:i Qafqaz, yaxud Suayırıcı silsilənin yamacından, Zilqaxox d.-ndakı buz- laqdan baplanır. Əvvəlcə 30 km-lik məsafədə Bai Qafqaz və Yan silsilə- lərin arası ilə axır. Sonra IM.-a dənərək Yan, Qayalı silsilələri və Qara d-rı kəsib kecir. Orconikidze it, yaxınlıqında darətəyi duzənliyə cıxır: Gizeldon, Ardon, Urux, Mal- ka qollarını qəbul edir. Da ca- yının mənsəbindən coxlu ada, burun və dayazlıq yerləri olan məcra ilə axır. Sunja cayının mənsəbindən aqparıda qol və axarlara parcalanır. Delta (sah. təqr. 4000 km?) əmələ gə- tirərək Xəzər dənizinin AqQraxan kərfəzinə təkulur. Qarılıq mənbədən qidalanır. İyul— avqustda cogsulu- dur. Orta su sərfi Orconikidze it. yaxınlıqanda 34 m?/san, mənsəbinin 16 km-liyində 305 m?/san-dir. Lilliyi 400—500 q/m?-dir. Balıqla zəngindir. Suvarmada istifadə olunur: Terek— Kuma, Lenin ad. və kanallar cə- kilmitdir. Ustundə SES-lər var. Or- conikidze, Mozdok, Qızlar ip.-ləri T. sahilindədir. Hərbi Gurcustan yolu qismən cayın dərəsindən kecir. TEREK SOVET RESPUBLİKASI — 1918 ildə Terek vil. xalqlarını bir- lətdirən sovet resp.-sı. Terek xalq- larının 2-ci qurultayında (Pyati- qorsk), RSFSR-in tərkib hissəsi kimi eqlan olunmutdur. Qurultay RSFSR XKS-nin hakimiyyətini tanıdı və rəsmin ali hakimiyyət orqanı olan erek Xalq Sovetini secdi (kabarda, balkar, cecen, inqui xalqlarının, Te- rek gazaklarının numayəndələri və b. daxil idi). Xalq Sovetinin təikil etdiyi XKS-yə bolteviklər, beynəlmi- ləlci menpeviklər, sol eserlər daxil oldular, XKS sosialist dəyitiklik- ləri haqqında dekretlər verdi. P1i- mali Qafqaz Sovetlərinin 1-ci qurul- tayı (iyul) vahid PPimali Qafqaz So- vet Resp.-sı yaratmaqı qərara aldıq- dan sonra T.S.R, dəvlət qurumu kimi fəaliyyət gəstərmindir. 1919 ilin fevralında aeqvardiyacılar revp.- nın ərazisini tutdu. 1920 ilin mar- tında burada Sovet hakimiyyəti bərpa olundu və Daqlılar Muxtar Sovet Sosialist Respublikası yaradıldı. TEREKTI SİLSİLƏSİ — Mərkəzi Altayda daq silsiləsi. Uz. təqr. 120 km. Maks. hund. 2820 m. Əsasən, kristal- lik iyist və effuzivlərdən təqiigil olunmutidur. Yamacları sidr və ipam mepələri, seyud kolluqları, alp cə- mənləri və daq-tundra bitkiləri ilə ertuludur. | TERENİN Aleksandr Nikolayevic (6.5.1896, Kaluqa—18.1.1967, Moskva)


— sovet fiziki, kimyacı. SSRİ EA akad. (1939: m. uzvu 1932). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1966). SSRİ Devlət mukafatı laureatı (1946). Əsas əsər- ləri ipıqın tə”siri ilə maddədə baiy verən fiziki-kimyəvi proseslərin təd- qiqinə aiddir. Buxar halında olan duz molekullarının ipıqın təsiri ilə parcalanmasını kəif etmiii, ӱzvi birlətmələrdə və qeyri-ӱzvi yarımke- ciricilərdə fotoelektrik hadisələri- ni əyrənmiii, spektral tədqiqatlar me- todikasını xlorofilin və onun ana- loqlarının fotokimyəvi reaksiyala- rına tətbiq etmit, enerjinin triplet- triplet kecurulməsi hadisəsini kəif etmimdir (V. L. Yermolayev ilə bir- likdə). Fizika və kimya sahəsində elmi məktəb yaratmındır. S. İ. Vavilov ad. qızıl medal almıtdır (1953). 4 dəfə Lenin ordeni, 2 bapqa orden və medallarla təltif edilmitdir. TERENSİ Publi (Publius Terentius) (e.ə. təqr. 195—159)—Roma dramatur- qu. Əsli karfagenlidir. Qul kimi Ro- maya gətirilən T.-ni Terensi Lukan almı1i və sonralar azad etmiiidir: adı da bununla baqlıdır. cYeni yu- nanə komediyasının (Menandr Bə 6.) sujet və maskalarından istifadə etsə də, humanist məzmunlu, yuksək bə- diiliyi, psixoloji dərinliyi ilə se- cilən gr lər yazmındır (4 Andros- lu qızə, 166, *Əz-ezunu cəzalandıranə, 163, *Formionə, 161: 4“Xacəə, 161: eTapnanınap?, 160, “Qayınanaəm, 160). Yaradıcılırı Avropa dramaturgi- yasının inkipafına tə”sir gestər- midir.

Əsərləri: Komedii, M., 1934: Devuplka s Androsa, v kn.: Anticnal dra- ma, M., 1970, Samoistizatelı, vn kn. An- ticnani literatura. Rim. Xrestomatild,


M,, 1981 Ədə Sultanlı Ə,, Antik ədəbiy-


yatı tarixi, B., 1958.


TEREFTAL TURİYUSU — n-dran turpusuy, benzoldikarbon turpusunun uc izomerindən biri. Bax Ftal tur- “uları.

TEREİYKOVA Valentina Vladimirov- na (d. 6.3.1937, Yaroslavl vil. Tyra- Yevr-nunun Maslen- =

nikovo k,)—SSRİ təyyarəci -kosmonav- tı. Sovet İttifaqı Qəhrəmanı (1963), texnika elmləri na- mizədi (1976), pol- KOBHHK - muhəndis (1970), dunyada ilk kosmonavt qadın. 1962 ildən Sov, İKP uzvu. Kolxoz- cu ailəsində doqul- mutidur. Yaroslavl – | Yungul Sənaye Texnikumunu (1960), N. Y. Jukovski ad. Hərbi-Hava Mu- həndisləri Akademiyasını (1969) bi- tirmindir. 1955—60 illərdə Yaro- slavlın c Krasnı Perekopu texniki parca kombinatında ipləmiidir. Ya- roslavl aeroklubunda parapqut idmanı ilə məpqul olmutidur. 1962 ildən kos- monavtlar dəstəsindədir. 1963 il iyu- nun 16—19-da “Vostok-bə gəmisində (V. F. Bıkovski ilə birlikdə) kos- mosda ucutda olmuit, 70 saat 41 dəq mӱddətində Yer ətrafına 48 devrə vur- Myuriyp. T. 1968 ildən Sovet Qadın- ları Komitəsinin sədri, 1969 ildən Beynəlxalq Qadınlar Federasiyası- nın vitse-prezidenti, uUmumdunya Sulh





PTurasının uzvudur, SSRİ Ali Sove- tinin (7—11-ci tarii deputatı- dır. 1971 ildən Sov. İKP MK və 1974 ildən SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey"- ətinin uzvudur. T. bir sıra sosialist əlkəsinin qəhrəmanıdır. Lenin orde- ni, Oktyabr İnqilabı rl ni, F. Jo- lio-Kuri ad. "Qızıl Sulh medalıı, K. E. ak neni ad. qızıl medal və bir cox xarici əlkə ordenləri ilə təltif olunmudur. T. SSRİ və xa- rici əlkələrin 15 pəhərinin fəxri vətəndatıdır. Ayın arxa tərəfindəki kraterlərdən biri onun iyərəfinə ad- landırılmıtqdır.

T. FAzərbaycan qadınız jurnalı- nın 50 illiyi munasibətilə Bakıda kecirilən pənliklərdə iptirak et- mipdir (1974),

Əsərləri: okean, M., 1964, ZdravstvuV, Vselennal|, M., 1964 (sovm. s V. F. Bıkovskim),

Ədə Borisenko İ. Q., Regəord- nın polet a“CaVkiə, M., 1906), Hara. lov V, A., Rebrov M. F., Kosmonav- tı SSSR, 3 izd., M., 1980,


TERJOLA—Kurc.SSR-də urr. Tepoxo- la r-nunun mərkəzi. Mahud, cay f-k- ləri, ipərab, konserv və limonad 3-d- ları var. TERİLEN—B. Britaniyada, Avstra- liyada, AFR-də və bə”zi baa əlkə- lərdə istehsal edilən polnefir lif- lərinin ticarət adı. TERİODONTLAR (Theqqodopba)—mə- məlikimilər yarımsinfinin nəsli kəa- silmip surunənlər yarımdəstəsi, Ust Permdən Orta Triasadək yapamıidar. T.-ın məməlilərlə yaxın əlamətləri var: kəsici, kəpək və azı diillər, ikinci damaq, uz hissəsi bir qədər qı- sa olan kəllə və s. Q.-ın əsas qrupu olan iktidozavrlar, ehtimal ki, məmə- lilərin yaxın əcdadı olmupplar. T.- ın qalıqları Cənubi Afrikada və SSRİ-nin Avropa hissəsində daha cox rast gəlir. TERYAN Vahan (təxəllusu: əsl adı və familiyası Vahan Sukiasovic Ter-Qriqoryan) (9.2.1885, indi- ki Gurc.SSR, Boqdanov r-nunun Qan- dzani g.—7.1.1920, Orenburq)—erməni sovet pairi, ictimai xadim. 1917 il- dən Sov.İKP uzvu, 1906 ildə Moskvada Lazerev Pərq dilləri in-tӱnu bitir- midir. cQurub xəyalları (1908) ad- lı ilk ppe”r kitabında kədər və tənha- lıq əhvali-ruhiyyəsi əksini tapmıip- dır. Sonralar yaradıcılıqrında so- sial motivlər guclənmitdir (“Nairi əlkəsiz ppe”r silsiləsi, 1915). Beyuk Oktyabr sosialist inqilabını alqı1- lamıdır (c“Səni vəsf edirəmə, *Xalq- lar aq gӱnə cıxdız və s. ipe rləri). V. İ. Leninin “Dəvlət və inqilabə, “Karl Marksə əsərlərini ermənicəyə tərcumə etmipdir. 3—4-cu Umumrusi- ya Sovetlər qurultayında U mumrusiya MİK-in uzvu secilmiidir.

Əsəri: Stixotvorenil, L., 1980,


TERM (lat. (heqpae, yun. (heqtdӧz—is- ti, qaynar)—Qədim Romada ictimai hamam: eyni zamanda ictimai, əyləncə və idman muəssisəsi idi. T. coxlu yer- ləpgəyə malik muxtəlif tikililərdən ibarət mӱrəkkəb kompleks olmundur. Simmetrik planlı əsas binada fri- gidari, tepidari və kaldari (soyuq, ilıq və isti hamamlar) va onların ətrafında 2 qrup eynitipli yerləil- gələr (vestibul, soyunub-geyinmə otaq- ları, yuyunmaq, massaj və buxarda


Vselennad—otkrıtın


TEPM İKİ QAZIMA


207



tərləmək ucun 0. vardı. Burada, eyni zamanda idman hərəkətləri ucun zal yerlətirdi. T.-lərin mehtəptəm da- xili otaqları beyuk taqlar və gunbəz- lərlə ərtulur |Romada Karakalla T.-inin (Z əsrin əvvəli) əsas binası- nın əlcusu 216x112 m, gӱnbəzin dia- metri 35 m idiy, mozaika, divar rəsm- ləri, heykəltərattlıq əsərləri və s. ilə bəzədilirdi. T.-lər dəpəmənin al- tında və divarlarda qurulmupt kanal- larla verilən isti hava ilə qızdırı- lırdı, cox vaxt 1200 (yer- altı isti sular) istifadə edilirdi. TERMAL SULAR (fr. thermal, yun, (heqpe—isti)—Yer qabıqının 20”C və daha yuksək temp-rlu yeraltı su- ları. İsti bulaqlar, qeyzer və buxar iırnaqları pəklində təzahur edir: kimyəvi və qaz tərkibi, minerallai- ması muxtəlif olur. T.s.-dan qədim- dən mualicə məqsədi ilə istifadə edilmitpdir. SSRİ-də T.s.-dan Be- lokurixa, Kuldur, Pyatiqorsk, Je- leznovodsk, Yessentuki, Soci-Masesta kurortlarında istifadə olunur. Bal- neologiyada T.s. ilıq (20—372*S), ter- mal (37—422S) və hipotermal (4226 dən yuksək) sulara bəlunur. İtaliya, İslandiya, SSRİ, ABPT və s. əlkə- lərdə T.s.-dan enerji qurqularında və isitmə sistemlərində istifadə edi- lir (Reykyavik (il, tamamilə T.s.-ın istiliyi ilə qızdırılır). T.s. Azərb. SSR-də Kəlbəcər, Astara, Lənkəran, Masallı, Dəvəci, Quba r-nlarında və Abteron y-a-nda var. TERMEZ—Əzb.SSR-də pqəhər. Surxan- dərya vil.-nin mərkəzi. Əfqanıstan- la sərhəddə, Surxandərya cayının Amu- dəryaya təkulduyu yerdədir. D.y.st. Beynəlxalq cay portu. min (1983). Pambıqtəmizləmə, kərpic z-dla- rı, dəmir-beton mə-mulatı və konst- ruksiyaları, ət-sud kombinatları: pe- daqoji in-t, initaat, k.t., bədən tər- biyəsi texnikumları, tibb və musiqi məktəbləri, musiqili dram teatrı, əlkəpqunaslıq muzeyi, ətrafında ar- xeoloji və me”marlıq abidələri var. T. ərazisində yapayıntq yeri Eneo- lit devrundən mə”lumdur. PTəhər KH- mi Yunan—Balx padiahlıqı dovrun- də (e.ə. 3—2 əsrlər) formalatmınn- dı. Kuman padıimahlıqı zamanı ci- cəklənmə dəvru gkecirmindir. 7 əs- rin sonunda T.-i ərəblər iiqal et- miplər. 9—12 əsrlərdə iri feodal iəhərinə cevrilən T. inz., və ticarət mərkəzi idi. 1220 ildə T.-i monqol- lar darıtmındılar. 13 əsrin 2-ci yarısında yenidən bərpa olunmur, 18 əsrdə tərk edilmipdir. T. yaxın- lıqında, Budda məbəd kompleksinin tapıldıqı Qaratəpədə arxeoloji qa- zıntılar aparılır. TERMENVOKS (ixtiracının adın- dan--lat. xox—səs)—elektrik musiqi aləti. 1920 ildə sovet muhəndisi L. S. Termen icad etmipdir. T.-da mu- siqi səsinin alınması ucun səs tez- liklərinin elektrik rəqslərindən is- tifadə olunur. generatoru rəqslə- rinin tezliyi və amplitudunu dəyiit- MƏK ucun pqaquli cubuq-antenadan isti- fadə edilir: antena qəvsiəkilli me- Tan uyöyra bərkidilir. İfacı T.-u əllərinin Hərəkəti ilə (antena ara- sında məsafəni dəyinməklə) nlara edir. T.-un terpsiton və coxsəsli 1. kimi nevləri var. TERMİDOR (fr. (heqpydoq, Yun. (heqa- ppe—isti 4-4oqop—hədiyyə)— Fransada


1793—1805 illərdə fəaliyyət gestər- mipi respublika təqvimi uzrə ilin 11- ci ayı. İyulun 19/20—avqustun 17/18- nə qədərki dəvrə muvafiq gəlirdi.

TERMİDOR CEVRİLİİYİ (1794) —— Fransada 1794 il iyulun 27/28-də (resp. təqviminin 2-ci ili termidor ayının 9-u) yakobin diktaturasının suqu- tuna səbəb olmutiq əksinqilabi cev- rilip,. T.c. nəticəsində M. Robesp- yer və tərəfdarları e”dam edildi, inqilabi-demokratik nailiyyətlər nəFB


olundu, iri burjuaziya hakimiyyət mppına gəldi. TERMİDORCULAR — əksinqilabi


Termidor cevriliminin (1794) itti- akcıları. Direktoriya dəvrundə mu- um rol oynamıdidılar. Sar və sol T.-a ayrılırdı. M. Robespyerin və onun silahdatlarının e”damından sonra saq T. sol T.-ı hakimiyyətdən kənar etməyə bapladılar, Jerminal usyanından (1795) sonra isə onların qruplaqmasını tamamilə darmadaqın etdilər,

TERMİK ANALİZ–istilik ayrıl- ması və ya istilik udulması ilə ge- dən proseslərin (məs, kristallaima, ərimə) baplama temp-runun tə”yini usulları. Vizual usulda tədqiq edilən maddəni soyutduqda və ya qız- dırdıqda ilk dəyitikliyin (məs., kristal cəkməsinin, bulanıqlıqrın itməsinin) bali verdiyi temp-r əlcu- lur. Daha umumi ӱsul vzaman-temp-rx əyrilərinin (qrafiklərinin) qurulmasıdır. Bu halda czaman” ab- sis oxunda, stemp-rə isə ordinat OXYH- da gəturulur. Ən dəqiqi diff e- rensial usuldur. Bu usulda analiz ediləcək maddə eyni ippəraitdə, təcrubə zamanı dəyitilməyən etalon maddə ilə birgə qızdırılır (və ya soyudulur), eyni qrafikdə gəturulmuin maddə ilə etalonun həm “zaman—temp-rə, həm də ezaman—temp-rlar fərqi* əyriləri alınır. Temp-ru əlcmək ucun butun termometr nəevlərindən, adətən, termo- elektrik vericilərindən, 2000— 2500" S-dən yuksək temp-rlarda isə optik vericilərdən istifadə edilir. T.a. ucun iplədilən qurqular avtomatlat- dırılmıpt murəkkəb aparatlardır. T.a. fizika, kimya, geologiya, metal- lofizika və metallurgiyada tətbiq edilir.

TERMİK DAVAMLILIQ — odada- vamlı və digər kӧvrək materialların qızma və ya soyuma zamanı istilik də- yitməsi nəticəsində meydapa gələn termik gərginliyə daqılmadan muqavn- mət gəstərmə qabiliyyəti. T.d. materia- lın istidən geninlənmənə istilikke- cirmə əmsallarından, elastikğlik nə digər xassələrindən, həmcinin mə”mu- latın forma və əlculərindən asılı olur. Praktikada Q.d. numunə (mə”mu- lat) catlayanadək və ya daqılanaldək (qismən, yaxud tamamilə) onun tab gə- tirdiyi istilik dəyitimələrinin (qız- ma və soyuma devrlərinin) sayı ilə, yaxud numunə catlayan apdakı temp-r qradiyenti ilə əlculur:.

TERMİK DİSSOSİASİYA—təempe- raturun yӱksəlməsi nəticəsində maddə- lərin parcalanması ilə gedən dənər kimyəvi reaksiya. Bu zaman bir maddə- dən bir

N.O, x 2 NO, STə2

və ya bir necə sadə maddə

2 N.O2S 2 H, Oz, SaSO, 2 SaO -- SO, alınır. T.d.-nın tarazlıqı kutlə-


lərin tə”siri qanununa əsasən yaranır. O, tarazlıq sabiti və ya dissosiasiya dərəcəsi ilə muəyyən edilir. .Le PPa- telye-Brain prinsipinə əsasən qızdı- rılma T.d.-nı gӱcləndirir. Su buxa- rının və karbon qazının parcalan- ması, bə”zi karbohidrogenlərin Hid- rogensizlətdirilməsi (homogen reak- siyalar), karbonatların, sulfidlərin dissosiasiyası (heterogen reaksiyalar) istilik texnikasında, kimya və metal- lurgiya sənayesində proseslərin əsa- sını təpkil edir.

TERMİK EKVATOR, istilik ekvatoru—1) Yer səthində ən yuk- sək orta temp-ra (aylıq və ya illik) malik yerləri birlətidirən xətts coR- rafi ekvatora nisbətən bir qədər (im,- da yerlətir. 2)Ən yuksək orta temp-ra (aylıq və ya illik) malik en dairəsi. TERMİK E"MAL, metalların termik e"malı—metal və ərin- tilərin strukturunu və xassələrini dəyit"idirmək məqsədi ilə aparılan istiliklə e”mal prosesi. Bunun ucun metal muəyyən temp-radək qızdırılır, həmin temp-rda bir qədər saxlandıq- dan sonra muəyyən surətlə soyudulur, T.e. mapın detalları və digər mə”- mulat istehsalının texnoloji prose- sinin muhum mərhələlərindən biridir. T.e.--dan metalın texnoloji xassələ- rini (məs., təzyiqlə, kəsmə və s. ilə e”malolunma) yaxtılaqtpdırmaq ucun aralıq əməliyyat kimi, mə”mulatda la- zımi xarakteristikaları tə”min et- mək məqsədi ilə ona mexaniki, fizi- ki və kimyəvi xassələr kompleksi apyı- lamaq ucun isə son əməliyyat kimi is- tifadə edilir. Əsas T.e. nevləri bun- lardır: tabalma, tablama, tabək- siltmə, :“normallaqdırma, metalla- rın kəhnəlməsi, termomexaniki eӱmal, kimyəvi-termiki e”mal, poladın so- yutmaqla e”malı, elektrotermik e”mal, patenxtirləmə.

Bə”zi T.e. nəvlərindən istifadə cox qədim dəvrlərə aid edilir. Məs., metal yumpaldıcı tabalma prosesi e.ə. 5-ci minilliyin sonunda, suda tabalma prosesi isə e.ə. 2-ci minil- liyin sonu və 1-ci minilliyin əvvəl- lərində tətbiq edilmiidi. TERMİK SOBA—metallurgiya və Ma- itınqayırma sənayesində metal mə”mu- latların termik e”malı əməliyyatla- rını aparmaq ucun soba. T.s.-lar devri (məs., vannalı soba, kameralı soba) və fasiləsiz (induksiya qızdı- rıcı qurqusu, gecid sobası və s.) miləyən nevlərə ayrılır. TəYinatına və texnoloji əlamətlərinə (tablama, sementləmə sobası və s.), qızdırılma usuluna (məs., elektriklə, alovla), ii fəzasının muhitinə (hava, qaz və ma- ye muhitli) və konstruksiyasına (məs., kameralı, vannalı) və s. gərə MYXTƏ- lif T.s. tipləri vardır. Bax həmci- nin Karusel sobası.

TERMİKİ QAZIMA—mə“dən suxur- larına səsdən sur”ətli, Yuksək temp-r- lu qaz axını və ya plazma ilə (bax Plazma ilə qazıma) tə”sir etməklə qu- yu qazıma usulu. T.q.-da iplədilən alət reaktiv muhərrik prinsipinə gərə ipləyir. Yanma kamerasına vuru- lan yanacaq burada oksidləndirici (adətən, oksigen və sıxılmıt=n hava) ilə qarıpıb yanır. Yanma məhsulla- rı odpuskurəndən beyuk sur”ətlə (san- də 1500— 2000 m) cıxaraq quyu di- bini 2400— 2700 K-ə qədər hərarətlə qızdırır, nəticədə quyudibinin mucəy-


208



yən hissəsi əriyir. Quyu dibinə vurulan su ani olaraq ərimiti suxuru soyudur: ərimipq suxur bərk dənəciklərə cev- rilərək massivdən ayrılır və quyudan qaz axıpı ilə cıxarılır. Bəzən əri- mi suxuru hava ilə, ya da həm Hava, həm də su ilə soyudurlar. T.q. 20 əs- rin 40-cı illərində ABPQ-da meydana gəlmitidir. SSRİ-də 50-ci illərdən tətbiq edilir. T.q.-dan kvarslı suxur- larda (məs., dəmirli kvarsitlərdə) is- tifadə etmək daha effektlidir. Cox baha bala gəldiyindən neft (qaz) qu- yularının qazılmasında, dərin qa- zımada tətbiq edilmir. TERMİKİ NEFTCİXARMA neft laylarına istilik (elektrik enerji- si, yeraltı yanma, buxar, qızdırıl- mıp su) verməklə neftin Yer səthinə qaldırılması usulu. T.n.-dan, əsa- SƏN, KİCİK təzyiqli və yuksək ezluluk- lu nefti olan layların iiplənməsin- də istifadə olunur. Bax Təkrar is- tismar usulları. TERMİN (nar. terminis—hənm, cəp- həd)—elmin, texnikanın, incəsənətin xususi anlayıtqlarını, təbiət və cə- miyyətdə bapl verən Hadisələri, is- tehsal proseslərini dəqiq ifadə edən səz və ya səz birləməsi. T. adi səz- lər kimi kontekstlə deyil, anlayı1- lar sistemi—muəyyən bir terminolo- giya sahəsi ilə baqlıdır. T. aid ol- duqu sahədə yalnız bir mə nada HüLTƏH- məlidir: bunsuz T.-in, ӱmumiyyətlə, el- mi dilin dəqiqliyini tə min etmək mumkun deyil. T. çmumitlək səzlərə, umumitplək səzlər isə T.-ə cevrilə bi- lər. Q.-lər adi sezlərə əlavə mə”na verilməsi, ana dilinə məxsus və alın- ma səzlərə muxtəlif sezduzəldici pəkilcilər artırılması, iki və daha artıq seəzun birlətdirilməsi, xalka və abreviatura yolu ilə yaradılır. Əd.: bax Terminologiya məqaləsinin ədəbiyyatına. TERMİNATOR lat. Keqpypo—hədd qoyuram, ayırıram)—planetin (peykin) diski ӱzərində xətt: onların ipıqlı və qaranlıq yarımkurələrini bir-bi- rindən ayırır. Atmosferi olan pla- netlərdə refraksiya və alaqaranlırın tə siri nəticəsində Q. yerini gecə yarımkurəsinə tərəf dəyitir (bax Ayın səfhələri). TEPMMHOROKM)A (mepxmuu “...no- giya)—elmin, texnikanın, incəsənə- tin, istehsalın, ictimai fəaliyyətin muəyyən bir sahəsinə məxsus terminlə- rin məcmusu (texpiki T., ədəbiyyat Q.-sı, musiqi T.-sı, ictimai-siyasi T.), dilciliyin terminoloji leksika- nı, onun inkipyaf qanunauyqunluqla- rını eyrənən belməsi. T. dilin luqət tərkibinin daha sur”ətlə inkitaf edən hissəsidir. Hər bir terminolo- ji sistem elm və texnikanın, iqti- sadiyyat və mədəniyyətin muasir HHKH- laf səviyyəsinə uyqun olmalıdır. Ona gərə də T. ӱnə ə ğasiya edilir və standartlatidırılır. T. luRətci- lik obyektidir. ."HblH TƏKMMnnƏMNLİH- rilməsi yollarıpdan biri ikidilli, coxdilli izahlı terminoloji lurət- lərin tərtibidir. T. ali və mapınla tərcumə, informasiya-axtarızi sistem- lərinin iplənilməsi, sənədlətdirmə və s. məsələlərlə baqlıdır. SSRİ-də Q, problemlari ilə SSRİ EA Elmi- Texniki Terminologiya Komitəsi və SSRİ Devlət Standartları Komitə- si, Azərb.SSR-də isə Azərb.SSR EA Terminologiya Komitəsi məiquldur.


TERMİKİ NEFTCİXARMA


Ədə Qasımon M. İPT,, Azərbaycan


dili terminologiyasının əsasları, B., 1973, Pebopmarecknü A. A., Cto takov termin i terminoloqin, M., 1959,


Danilenko V. P,., loqin, M., 1977,


TERMİSTOR Quqermo.,. --(rezi)stor|), termorezis tor—yarımkecirici cihaz: belə cihazda yarımkeciricinin elektrik mӱqavimətinin temp-rdan ası- lılıqından istifadə edilir. Əlcu- ləri kicik (bir necə mm-ə qədər), i11- ləmə muddəti beyukdur (bir necə min saat). T. istiliyə nəzarət sistemlə- rində, gucəlcən, maqnitometr və s. qurqularda temp-r dəyitmələrini qeyd etmək ucun tətbiq edilir.

TERMİT (yun. (Heqtla—istilik),ter- mit qarıpıq— aluminium me- talı, yaxud maqpezium tozu ilə bə”zi metal (dəmir, nikel və s.)“oksid to-


Russkal termino-


zunun qarılnıqı. Fitil qarıpqıqı- nın kəməyi ilə alınır və intensiv ekzotermik reaksiya gedir, nəticədə


aluminium, yaxud maqnezium oksidlə- izir və eyni zamanda oksidin metalı reduksiya olunur. Bu proses zamanı bəyuk miqdarda istilik ayrılır, temp-r 2000*S-dən yuxarı olur. Də- mir aluminium T. daha cox tətbiq olunur (relslərin qaynaq edilməsin- də, iri detalların təkmə iplərin- də). Bu T.-in alınma temp-ru 1300”S- dir (fitil qarıtnıqınınkı 80092S). ... texnikada Q. yandırıcı tər- kib kimi iplədilir. Bax Alumino- termiya.

TERMİT QAYNAREI—qaynaq usulla- rından biri. Bu usulda qaynaqlana- caq detalları qızdırmaq ucun termit- dən (aluminium, yaxud maqnezium ilə dəmir Z-oksid ovuntuları qarıntmıqın- dan) istifadə edilir. T.q. polad və cuqun detalları (relsləri, boruları), telefon, teleqraf məftillərini və s.- ni birləpdirmək ucun tətbiq olunur. TERMİTLƏR (Qeoreeqa)—həpərat (cu- cu) dəstəsi. Yuyruklərə (tarakanlara) və dəvədəlləyilərə yaxındır. 1 larda bir necə yuzdən mln, fərdə qədər cailəq halında yatayırlar. Ailədə cinsi Yetkinliyə catmıti erkək və di- ipidən, yaxud onları əvəz edən neote- HHK cinsi fərdlərdən bailqa cəsgərı və cipcix fərdlər də var. Q.-də po- limorfizm kəskin təmsil olunmutdur. Ana ərk mayalandıqdan sonra 15 mln.- dək yumurta qoyur. c-İpiciqk fərdlərin uz. 2—15 mm, vəsgərələrin uz. isə 20 mm-dək olur. T.-in əsas qida mənbəyi oduncaqdır. Bə”ziləri yalnız kif gəbələkləri ilə qidalanır. Qermit yuvaları forma və elcusunə gərə mux- təlifdir. Bə”zi tropik nevlərin yu- vasının Hund. 15 m-ə catır. Dunyada 6 fəsiləyə aid 2600, SSRİ-də 7, o cumlədən Azərb.SSR-də 2 novu yappa- yır. Zaqafqaziyada ziyaikar T. (Reti- culitermes pucifugus), Orta Asiyada isə Turkustan T.-i (Asap(hokeqtez biq- kestanicus) yayılmıtidır. Oduncaqı və ba:iqa materialları korlayırq Af- rikada və Hindistanda k.t. bitkilə- rimnə zərər vurur. TERMLƏR—termal sular terminipin siponimi. TERMO.,,.. (yun. (Heqqle—isti)—isti- liyə, temperatura (məs., termodina- mika), yuksək temperatur vasitəsi ilə ə mala, istehsala (məs., termo- fosfatlar), istilikdən istifadəyə (məs., termoterapiya) aidlik bildirən mӱrəkkəb səzlərin tərkib hissəsi.


nənhə: 2—əry- T. yuva- rucu linglər:


TERMOANEMOMETR (termo... -- anemometr)—maye və Ya qaz axını- nın sur”ətini əlcmək ucun cihaz. İspt prinsipi axının sur əti ilə axında yerlətdirilib elektrik cərəyanı ilə qızdırılan məftilin istilik verməsi arasındakı asılılıRa əsaslanır. TERMOANTRASİT S(termo... -H an- trasit)—termik e”mal edilmiiy an- trasit. yu məqsədlə antrasit 1150— 14007S temp-radək tədricən qızdı- rılır, NƏTİCƏDƏ onun termik dəzuӱm- luluyu və məhkəmliyi artır və tər- kibindəki kukurdun miqdarı azalır. Domna sobalarında və vaqrankalar- da koks əvəzinə iplədilir. Q.-dən elektrod da hazırlanır. TERMOBAROKAMERA — bax Baro-


kamera. TERMOBATAREYA H(mep4o...--öama- reya)—ardıcıl Və lin in bir necə termoelementdən ibarət termo- elektrik qurqru. Q.-da generasiya olu- nan gӱc (termoelektron generatorun- da) və ya vahid zaman ərzində ayrı- lan istiliyin miqdarı (termoelek- trik soyuducuda) termoelementlərin sayına mӱtənasib olaraq artır.

TERMOQRAF (termo... -- ...qraf) — Hava, su və s.-nin temp-runun dəyiyi- məsini fasiləsiz qeyd edən cihaz. T.-na həssas element kimi bimetal


ləphədən, mayeli və ya muqavimət ter- mometrlərindən istifadə olunur. Me- teorologiyada ən cox həssas elementi bimetal levhə (temp-r dəyitildikdə uqrayır) olan


deformasiyaya T.-dan


Termoqraf: 1|—bimetal


—qol: 4—ba- raban,



istifadə edilir. Bimetal levhənin (1) deformasiyası qola (3) əturulur, o da barabapa (4) dolanmıt .kaqız lent uzərində əyri xətt cızır. T.-ın ipinə civəli termometr vasitəsilə nəzarət edilir.

TERMOQRAFİYA (termo... --...qra- fiya) — genipt mə”nada obyektlərin istilik sahəsinin, yə”ni infraqırmı- zı (İQ) pualanma sahəsinin muxtə- I usullarla qeydə alınması (məs., infraqırmızı fotoqrafiya, istilik- lə germə). Dar mə”nada əlyazma, cap materialı və digər nev ittrixli ar- qara materialların surətinin opera- tiv cıxarılması və coxaldılmasın- da tətbiq olunan usul. Usulun mahiy- Yəti belədir: orijinalı İQ iqua tə”- sirinə mə”ruz qoyduqda, onun acıq yer- ləri İQ iquaları zəif udduqu ucun tund yerlərinə nisbətən az qızır: orijinal ӱzərinə kip qoyulmuii su- Dzətcıxarma materialının uyqun sa- ələripdə orijinalın muxtəlif yer- ləri eyni qaydada qızmadırından, muxtəlif cur dəyiikliklər bap ve- rir. Cox vaxt belə dəyitpikliklərə su- rətcıxarma materialının tərkibində- ki metal (məs., dəmir) duzları səbəb olur. Metalın pisbətən cox QIZDIRI (orijinalın tund rəngli sahələri


TERMOELEKTRİK ƏLCMƏ Cİ HAZI


209



ilə toqqutduqu) yerlərdə reduksiya bali verdiyi ucun həmin yerlər tӱndlə- iqir. Usulun ustun cəhəti surətcıxar-


manın tez və asan baha gəlməsi- dir. TERMODİNAMİK DƏNƏRLİK —


sistemin. duz istiqamətdə getdiyi bu- tun aralıq hallardan (ətraf muhit- dəki cisimlərdə Hec bir dəyipiklik əmələ gətirmədən) əks istiqamətdə ardıcıl olaraq baplanqıc Hala qa- yıtması prosesin. Denən proses siste- min termodinamik tarazlırını təyin edən parametrlərin (sıxlıq, təzyiq, temp-r və s.) sonsuz yavayi dəyipməsi ilə xarakterizə olunur(kvazista- tik proses). Kvazistatik proses də- nərlik xassəsinə malikdir, onun Hər aralıq halı tarazlıqda olan sistem olduquna gərə prosesin duz və ya əks istiqamətdə getməsinə həssas deyil, halı isə tamamilə xarici parametrlər (di), bə, 0, . 2 4,) və tempr-la (t) tə”yin


olunur. Belə proses zamanı xarici qӱvvələrə qariı gərulən ipi X A.40,


(A—umumiləmin xarici quvvə) dus-

turu ilə verilir. Deənən proseslər

ucun termodinamikanın ikinci qanu-

nunun riyazi ifadəsi Tds — dE —- n

SB 4 A:Vaydir. Bu tənliyi inte- 1—=

qralladıqda sistemin entropiyasının

a


dəyitməsi ucun tə Hər — İ = YER dE -L ZA, da,

m İ r

Butun qapalı depən proseslər ucun

Q =az=o-ir. Yəqin dairəvi də-



ifadəsi alınır.


nən proses gədə zaman sistemin en- tropiyası dəytimir. Deməli, entro- iyanın dəytinməməsi qapalı sistemdə termodinamik proseslərin dənərlik elcusudur. Butun kvazistatik istilik pro- sesləri, konservativ qӱvvələrin tə - sir etdiyi sistemlərdə baipl verən proseslər denəndir. Real hadisə ta- mamilə dənən olmur. Fiziki hadi- sələrin dənən olması nisbi xarak- ter datıyır. TERMODİNAMİK TARAZLIQ—ki- fayət qədər beyuk zaman fasiləsində ətraf muhitdən izolə edilmiyi siste- MİN Əz-ezudə aldıqı termodinamik hal, bu zaman sistemin parametrləri zamana gərə dəyinmir. Sistemin izo- lə edilməsi muhitlə muəyyən nev əla- qənin, məs., termostatla istilik əla- qəsi, maddələr mubadiləsi və s. olma- sını tam aradan qaldırmır. T.t. ha- lında sistemdə butun dənməyən iro- seslər (istilikkecirmə, diffuziya, kimyəvi reaksiya və s.) dayanır və onun butun daxili parametrləri Xa- rici parametrlərin (həcm, elektrik nə maqpit sahələri gərginliyi və s.) və temp-run funksiyası olur. Dina- mik tarazlıqda sistemin termodina- mik parametrlərinin tarazlıq QiyMmət- ləri zamana kərə ciddi fiksə olunmur və mikrohəcmlərdə əzlərinin orta Qiy- mətlərinə uyqun gəlir. Belə prosesdə parametrlər fluktuasiyaya mə ruz qalır. Sistem qapalıdırsa və Q.t. Ya: ranıbsa, onda sistem əzbalınla bu (aldan cıxa bilməs (1.t.-ın daya- nıqlıq xassəsi). Digər tərəfdən Q.t. zamanı sistemin butun hissələrinin


ASE—11, c 9


temp-ru eyni olur (T.t.-ın traizitiv- lik xassəsi).

Termodinamikanın ikinci qanunu- na gərə O (daxili enerji), M (hissə- ciklərip sayı), U və 4, (həcm və xa-


rici parametrlər) parametrləri ilə xarakterizə olunan və adiabatik izolə edilən sistemin tarazlıq halı en- tropiyanın maks. qiymətinə (İ =sop56, a,=sop5), izotermik sistemdə (1


— const, U=sop5() sərbəst enerjinin minimum halına, temp-r və təzyiq sa- bit olan sistemdə termodinamik poten- sialın minimum halına uyqundur. Fiziki cəhətdən bircins olan bir komponentli sistemin dayanıqlı ta-


R. dr razlıq ipərtləri Ş =0, ə |. 4 ()


olur. K komponentli ” fazadan iba- rət olan sistemin tarazlıq iqərti bu- tun fazaların kimyəvi potensialının bir-birinə bərabər olması ilə ifa- də olunur:


ib) =...bə) tt, Zu)


Termodinamik potensialların bir necə ekstremumu (entropiyanın bir necə maksimumu) ola bilər. Bunlar- dan ən beyuyunə (entropiya) və ya ki- ciyinə (sərbəst enerji və s.) uyqun olan hallara stabil hal, balpqalarına isə metastabil hal deyilir. TERMODİNAMİKA— enerji cevril- məsinin umumi qanununu əyrənən elm. T.-da adətən hər hansı bir cmaiyı- nınə—qurqunun enerjini bir nəvdən digərinə cevirməsindən bəhs edilir. Bu cmatını tarixən insan Yaratsa da, T.-nın qanunları universal xarakter datıyır və prosesin harada getməsin- dən asılı deyil. Q.-nın əsas qanunla- rı eksperimental faktlara əsaslanan postulat kimi qəbul edilir. Muasir elmdə T. uc hissəyə ayrılır: a) ta- razlıqda olan sistemin T.-sı. Bu, va- hid nəzəri sxemlə bir sinif denən proseslərin fenomoloji nəzəriyyəsini eyrənir. Tarazlıqda olan sistemin T.-sı uc postulata əsaslanır: Q.-nın birinciqanunu—qapalı sistemdə ener- jinin saxlanması (ekvivalent miq- darda bir nəvdən batqa nəvə cevril- məsi)y T.-nın ikinci qanunu—istili- yin tiə cevrilməsində ona qoyulan məhdudiyyət (entropiya qanunu) T.-nın ucuncu qanunu—mutləq sıfrın alın- masının mumkun olmaması. T.-Hbiu qapunlarını maddənin atom və ya mo- legulyar quruluila malik olması ba- xımından əsaslandırmaq olar. Elmin bu bəlməsi statistik fizika adla- nır. T.-nın qanunları cox ӱmumidir və sistem haqqında edilən hec sir sa- dələidirmələrdən asılı deyil. b) ta- razlıqda olmayan sistemin T.-sı. Bu, vahid bir nəzəri sxemlə cox genii sinif dənməyən proseslərin fenomo- loji nəzəriyyəsini əeyrənir, v) quru- lupun, dayanıqlıqın və fluktuasi- yanın T.-sız T.-nın bu belməsi elmin son nailiyyətlərindəndir. Bu sistem termodipamik tarazlıqdan uzaqlai1- dıqda pizamlı qurulu(iların əmələ gəlməsini tədqiq edir. Bu baxımdan T. muasir elmin butun sahələrində (fizika, kimya, biologiya və s.) MY- Hum rol oynayır.


Əd: Fermi Ə., Termodinamika, arhkon, 1969, Landau L. D., Lif- i ii E. M., Teoreticeskal fizika, M., 1976, Əbelinq V., Obrazovanie struk-


tur pri neobratimıx propessax, M., 1979: Klemantovic NƏ. L,, Statisticeskal fizika, M., 1982, TERMODİFFUZİYA—temp-r qradi- yentinin (AT) tə”siri ilə qaz qarı- ippıqının və ya məhlulların kompo- HEHTNƏPHHHH dapınması. DT =sop5g ol- duqda T. nəticəsində qarınıqın həc- mində sıxlıq qradiyenti (As) əmələ gəlir. Bu, həmcinin sistemin bir- cinsliyini bərpa etməyə calıpnlan adi diffuziyanı yaradır. Stasionar mə- raitdə As=sop56 olduqda, T. adi dif- fuziya ilə tarazlapır və həcmdə sıx- lıqlar fərqi yaranır.

Təzyiq, qradiyenti və xarici quvvə- lər olmadıqda qazların binar qarı- plıqında tam diffuziya seli y =


T = — pOu ədş Ur AT dusturu


ilə ifadə olunur (O, 2—diffuziya əmsalı, rӱ–T əmsalı, —vahid həcm-

py dəki qarıtıq atomların sayı, €, ə 1-ci komponentin (1=1, 2,...) zərrə- ciklərinin konsentrasiyası, K, =


D


Ə12


hasili ilə mutənasib olan T. əmsal- ları nisbətidir. Stasionar ipərait- də sıxlıqrın paylanmasını /, = 0 iyər-


tindən tapmaq olar: K Ds. = pi AT. T



komponentlərin sıxlıqları


T.-nı alman alimi K. Ludviq məh- lullarda kətif etmiit, isvec alimi İ1. Sore tədqiq etmii, qazlarda isə inkilis alimi S. Cepmen və isveCc ali- mi D. Enskoq nəzəri olaraq irəlicə- dən seyləmi, S. aaa F. Dutson təcrubədə təsdiq etmiinlər.

Bə”zi elektrolitlərdə, metal ərin- tilərində (RI—5 p və s.), bərk məh- lullarda (e, — Ac) və s. T. eyrənil-


mipdir. Metallarda və yarımkeciri- cilərdə termoelektrik hadisələri yuk dapıyıcıların T.-sı ilə izah edi- lir. Bu, qazlarda molekullararası qӱvvələri tədqiq etməyə imkan verir. TERMOELEKTRİK DEFEKTOSKb- PİYA—bax Defektoskopiya. TERMOELEKTRİK GENERATORU— istilik enerjisini bilavasitə elek- trik enerjisinə cevirmək ucun qur- qu. Termoelementlər əsasında hazır- lanır. Murəkkəb yarımkecirici bir- ləirmələrdən istifadə etməklə hazır- lanmı Q.g.-nun guӱcu onlarla vӱt-a qədər, f.i.ə. 2096 -—ə (termoelementlə- rin isti və soyuq lehim birləmə- lərindəki temp-r duptgusu 1000 K ol- duqda) catdırıla bilər. T.g. raket mӱhərrikləri, nuvə reaktorları, dom- na sobaları və s.-nin ipi zamanı ay-


rılan istilikdən istifadə zamanı xususilə səmərəli olur. TERMOELEKTRİK ƏLCMƏ CİHA-


ZI—bir və ya bir necə termoceviri- cidən və maqnitoslektrik əlcucudən ibarət əlcmə cihazı. T.əe.c. geniiy tez- lik diapazonunda (yӱzlərlə LThs-ə qə- dər) sabit və dəyitən cərəyan amper- metrləri, yaxud voltmetrləri (30 v-a qədər) kimi istifadə edilir. Gəstə- ricisinin cərəyan iliddəti və ya gər- gkinlik əyrisinin formasından asılı olmaması, beyuk yuklənmələrə Yol ve-


210


TERMOELEKTRİK SOYUDUCU



ilməməsi, gestəricilərin ətraf MY- itin temp-rundan asılılıqı və s,


T.e.c. ucun xarakterikdir. Əlcmə hədə


dini geniiləndirmək ucun pqunt və əlavə muqavimətlər, bə”zən də fotoguc- ləndirici və ya yuksək tezlikli cə- rəyan transformatorları tətbiq edi-


lir. TERMOELEKTRİK SOYUDUCU — soyuducu qurqu: soyuqluq iki MYXTƏ- lif materialın kontaktından elək- ə cərəyanı kecdikdə alınır (bax eltye hadisəsi). T.s.-nun iipləmə muddəti demək olar ki, qeyri-məhdud- dur, kӱtləsi və əlculəri kicikdir. Fizikada, tibdə, biologiyada, vakuum texnikasında tətbiq edilir. TERMOELEKTRİK HADİSƏLƏR— metal və yarımkeciricilərdə isti- lik və elektrik prosesləri arasın- dakı qariılıqlı əlaqəni ifadə edən 27 hadisələr toplusu. Zeyebek, eltye və Tomson Hadisəsi T.H.-dir. Zeyebek hadisəsi muxtəlif kecirici- lərdən duzəldilmiiy və toxunma yerlə- rinin temp-ru eyni olmayan qapalı dəvrədə termoelektrik hərəkət quvvə- sinin (termo e.H.q.) yaranmasıdır. Tam termo e.h.q. kontaktlardakı T, Bə T, temp-rlar fərqindən və materia- lın təbiətindən asılı olub kicik temp-r intervalında (T/— Q.) ilə duz mӱtənasibdir: E=a (Ti—T.), T—mutləq temp-r, a—xususi termo e.H.q.-dir. Peltye hadisəsi iki muxtəlif na- qilin kontaktından elektrik cərəya- nı kecdikdə istiliyin udulması və ya ayrılmasıdır. Ayrılan istilik miqdarı (O) kontaktdan kecən cərə- yan iiddəti (7) və onun gecmə muddə- TH (tf) ilə mutənasibdir: O, = 1111


(burada P—keciricinin materialla- rının təbiətindən və temp-rundan asılı olan əmsaldır).

U.,. Tomson a və P əmsalları ara- sında termodinamik munasibət yarat- mıtidır: P=aT. Tomson hHadi- səsinə gerə cərəyanlı naqil bo- yunca temp-r dutjusu varsa, adi Co- ul-Lents istiliyindən baptha cərəya- nın istiqamətindən asılı olaraq ya əlavə istilik miqdarı ayrılır, ya da udulur: O =t (T,—Q.) (burada t— Tomson əmsalıdır). T.h. termometr, termoelektrik generator, soyuducu qur- qular və s. cihazların yaradılması- na imkan verir.

Ədsə Kalapni kov S. Q., Elek- trik bəhsi, B., 1968, İoffe A. F., Po- luprovodnikovıe termozlementı, M.—L., 1307 Smit R., Poluprovodniki, M., 1982.


TERMOELEKTRON EMİSSİYASI, Ricardson effekti — ge- 3ƏDMHHI cisimlərin vakuumda və Ya mӱxtəlif muçhitlərdə elektron burax- ması. İngilis fiziki O, U. Ricard- son tədqiq etmitdir (1900—01). Sər- bəst elektronun metaldan cıxması ucun onun kinetik enerjisi (E,) ro-


tensial cəpərin dərinliyindən, yəni elektronun metaldan cıxı1q iiindən (ef) beyuk olmalıdır (EL -eq). Ama -


qı temp-rlarda belə enerjili elek- tronların miqdarı azdır. Temp-r art- dıqca onların sayı artır və T.e. da bəyuyur. Q.e.-nı iki elektrodlu ici boll lampada muttahidə etmək olar. Bu elektrodlardan biri cərəyanla gezərdilən məftil (katod), ikincisi termoelektronları yıqan soyuq elek-


ə, zi DA ğı. Yə br af" 3/ 5 2 4 | | | | | 1 0 U: Hər. 1.


trod(anod)-dur. T.e. zamanı (O, = O)


katoddan cıxan elektronlar onun ət- rafında mənfi yuklu bulud (fəza yuku) əmələ gətirir. Fəza yuku diodda potensialın paylanmasını dəyijl di- rir və elektronların hərəkət sur”əti-


ni gicildir. (U,-nın kicik mӱsbət


qiymətlərindən fəza yuku buludundakı elektronların konsentrasiyası, onun tormozlayıcı tə”siri azalır və anod cərəyanın piddəti Boquslavski— Lənq-


mur qanunu ilə (4, – 192) dəyitir (pək. 1, 0123 əyrisi). Anod gərginli- yinin muəyyən qiymətində (O) katod- dan cıxan (butun elektronlar anoda catır, cərəyan ipiddəti maksimum 1, (doyma cərəyanı) olur. £


ӱ "İN qiyməti gərginliyin sonrakı artmasından asılı olmur (iək. 1, 0125, 01236 və s. əyrilər). Doyma cərəyanının sıx-


LIRI (Ed katodun emissiyasını xa-


rakterizə edir və katodun təbiətin- dən, onun temp-rundan asılıdır. Va- kuumda bircinsli katodun /, doyma cərəyanı sıxlıqının temp-rdan ası- lılıqı Ricardson— Deiyman dusturu ilə ifadə olunur:


4=40 (1—/ )T2exr|—ef(T)/gT1 (1) Burada A—katod sabiti (metallar


| a — uyH A —120 4—=J" r ə * sm? dər" )" təlif enerjili termoelektronlar ucun potensial cəpərdən əks olunma əmsa: lıdır. Əksər diodlar ucun məlum olmaYan A və q kəmiyyətlərini atdıq- da (1) dusturu

(2)


ya = Au Tzexr |—eF, (TukT| iəklini alar. ef,(T) cıxınnı iti ka- todun həqiqief (T) cıxıi ipindən az


HCƏ MYX-


y (a-sm)

o

(2 | 10 250 20 40

5,0

-z 6.0 10 ə mi qır ağı k

0 4 1200 72000 2800 TH

PLək. 2,


fərqlənir, /, və T-nin təcrubədə Əl- culən qiymətlərinə gərə tə yin olunur, ef, (T) katodun termoemissiya xassə-


sinin Yeganə xarakteristikasıdır və Ya (T)-ni tə”yin etməyə imkan verir (iqək, 2).

(2)-dən gerunur ki, ef-nin azalma- sı emissiyanı kəskin artırır. ef-nin qiyməti katod səthinin vəziyyəti və qurululpundan asılıdır. Katodların emissiya qabiliyyətini və xidmət mud- dətini artırmaq, iici temp-runu aHa- qı salmaq ucun onların səthi qələvi torpaq metal (barium, stronsium, kal- sium) oksidi təbəqəsi ilə ertulur.

T.e. hadisəsindən elektron lam- palarında, elektron iqua boruların- da və s.-də istifadə olunur.


Ədə Xerinq K., Nigolıs M., Termozlektronnan əmissil, per. s anql., M., 1950: FomenkoV Əmission- nıe snonNstva materialov, Kiepv, 1970.


TERMOELEKTRӦN GENERATORU, termoelektron enerji ce- viricisi — istilik enerjisini birbapa elektrik enerjisinə cevirən qurqu, qızdırılmı1,i metalın elek- tronlar buraxması hadisəsinə əsasla- nır. Q. g.-nda cərəyan iiddəti elek- tron buraxan elektrodun emissiya cə- rəyanının iqiddəti ilə məhdudlanır. Elektrodun qızma temp-ru artdıqca f.i.ə. də artır. T.g.-nun tətbiqi az- guӱclu (onlarla vt), kicik qabaritli elektrik qurqularında daha perspek- tivlidir.

TERMOELEKTRON CEVİRİCİSİ, termoelektron enerji ce- viricisi—bax Termoelektron ge- neratoru. TERMOELEMENT—iit prinsipi ter moelektrik hadisələrinə əsaslanan muxtəlifcinsli keciricilər və ya ya- rımkeciricilərdən ibarət elektrik dəvrəsi (və ya dəvrənin bir hissəsi). T. vasitəsilə Həm istilik enerjisini birbata elektrik enerjisinə, həm də əksinə, elektrik enerjisini istilik enerjisinə cevirmək mumkundur. T. əlcmə texnikasında (termocut kimi), həmcinin termoelektrik generataru, termoelektrik soyuducu, kondisioner


və s.-nin hazırlanmasında tətbiq edilir. , TERMOZİT—posa sӱngərinin bali-


qa adı.

TERMOİZOLYASİYA MATERİAL- LARI--bax İstilik izolyasiyası materialları.

TERMOİON EMİSSİYASI — ke- zərmiyi cisimlərin ionlar buraxması. Kimyəvi cəhətdən mӱrəkkəb cisimlə- rin (mineral, duz, pquiiə və s.) T.e. metalların T.e.-ndan fərqlənir. Kim- yəvi mӱrəkkəb cisimlərin T.e. murək- kəb xarakterlidir. Metalların Q.e. metalın ionlarının (məxsusi T.e.), Ya da metalların tərkibinə və səthinə aiqar kimi duitən maddələrin ionla- rının buraxılması hesabına gedə bi- lər. Səthdən gedən T.e. daha ətraflı eyrənilmiyidir.

TERMOKAMERA əsasən, icərisində- ki Havanın temp-ru muəyyən qanun uzrə dəyipdirilə bilən rezervuardan iba- rət sınaq qurqusu. Bax həmcinin Ba- Frokamera.

TERMOKARST, termik karst (yun. (heqte-isti = karsi)— yeraltı bu- zun əriməsi və donmusi qruntda donun acılması nəticəsində yeraltı bo0i1- luqların, batıq və cəkək relyef for-


TEPMOMETP


211



malarının əmələgəlmə prosesi, İQli- min istiləiyməsi, qruntda istilik re- jiminin dəyməsi və s. səbəblərdən bati verir. Coxillik donuiluq su- xurları zonasında yayılmındır.

TERMOKAUSTİKA (termo... -- yun. KaizKozv—yandırıcı)— yuksək temp-r- la daqlamaq usulu. Muasir tibb təcru-


bəsində, əsasən, qalvapokaustikadan istifadə olunur. – TERMOKİMYA —umumi halda fiziki


kimyanın, xususi halda isə kimyəvi termodinamikanın bəlməsi. Reaksiya- ların istilik effsktini, faza ge- cidlərinin (məs., buxar əmələ gəlmə- sinin) və baqiqa proseslərin istilik miqdarını əlcmək və hssablamaq, isti- lik tutumlarını, maddələrin və fi- əngi-kimyYəvi sistemlərin entalniya və entropiyasını, həmcinin bu kəmiy- yətlərin temp-rdai asılılıqlarını eyrənməklə mətqul olur. Q.-nıi təc- rubi usulu kalarimetriyadır. Termo- kimyəvi əlcmələr kalorimetrlə aparı- lır. İstilik effektləri və istilik tutumlarını eəyrənməyin zəruriliyini ilk dəfə M. V. Lomonosov gəstərmiit- dir (1752— 1754). Termokimyəvi əlcmə- lərlə 18 əsrin 2-ci yarısında C. Blek, A. Laviazye və P. Laplas məii- qul olmuqilar. 19 əsrdə H. İ. Hess, P. Bertlo, V. F. Luqinin və 6.-nın inlə- rində kalorimetrik elcmələrin texni- kası xeyli təkmillədirilmizdir. Bir sıra proseslərin istilik ef- fektləri Hess qanunu ilə hesablanır. Hesablamalar ucun muxtəlif maddə- lLərii staipdar1t əmələgəlmə istilik-


lərindən (AN sa). uzvi maddələrin


qarlpılıqlı təsirində isə onların stapdart yapma istiliklərindən isti- fadə olunur. Kimyəvi reaksiyaların


AN, -i baiqa temp-rlarda Kirxhof


təpliyi ilə hesablanır. Termogimyəvi tədqiqat nəticəsində alınan məqlumat və muəyyən edilmiiy qapunauyqupluqlardan texnoloji pro- seslərin istilik balansını duzəlt- mək, yanacaqrın istilik yaratmaq qa- biliyyətini hesablamaq, maddələrin epergetik xarakteristikaları ilə tərkibi, qurululu, davamlılıqı və reaksiyaya girmək qabiliyyətləri ara- sındakı əlaqələri muəyyən etmək ucun istifadə olunur. Məhlulların ter- mokimyası (istilik tutumunu, həll- olma istiliyini, qarıtima və buxar- lanma istiliklərini və s. tə yin et- mək) kepiti ipkinmaf etmiidir. T.- nın usulları kalloid kimyada, bio- loji proseslərin eyrənilməsində və s. tədqiqatlarda tətbiq olupur.


Ədə Skuratov S. M., Kole- lon V. P. Varob hev A F.. Termoxi- min, c. 1—2, M.. 1964—66, Bepson S. Termoximiceskan kinetika, per. s anql., M., 1971: Manaxona A, M., Fizi- ceskan i kolloidnan ximin, Minsk, 1981,


TERMOKİMYƏVİ QAZ ANALİZA- TORU—bax Qaz apalizatoru.

TERMOGEN—hipotetik istilik mad- dəsi (cəkisiz maye): 18 əsrdə və 19 əs- rin əvvəllərində istilik hadisələri- pi (istilik mubadiləsi, cisimlərin qızması, istidəp genilənmə və s.) izah etmək ucun imtlədilirdi. T.-in cəkisiz və baiqa maddələrə nisbətən daha mӱtəhərrik olduqu və buna gərə də maddənin kicik məsamələrinə daxil olaraq onları geniiləndirə bildiyi qəbul edilirdi. İstilik hadisələri-


14*,


”


“ 8


nin atom və molekulların hərəkəti nəticəsində Yarandıqı subut olunduq- dan sonra (19 əsrin əvvəlləri) bu ideyadan imtina edildi. TEPMOKEH BAKTEPH/AHRAP (mep- MO... “- İYH. gen6s — TepəHəH)—66)/yMə prosesində xeyli istilik ayıran bak- teriyalar. T.b.-a yuksək temp-rda in- kipaf edə bilən bakteriyalar aid- dir (Bax Termofil orqanizmlər). TERMOMAQNİT EMALI —termik e”malın bir nəvuş metal və ərintilər- dən hazırlanan məmulatları maqnit sahəsində soyutmaqla, onların bə”zi maqnit xassələrini yaxitılaqdırmaqa imkan verir.

TERMOMAQNİT ƏRİNTİLƏR-—di- gər maqnit materiallarından fərqli olaraq maqnit induksiyası temp-r də- yipməsi ilə demək olar ki, xətti su- rətdə dəyitən metal ərintiləri. T.ə.- in uc əsasqrupu məqlumdur: mis-nikel (30—4096 Si), dəmir-nikel (3094 Ni) və xrom (1496 -dək), aluminium (1,596 - dək), manqanla (296 -dək) legirlənmiiy dəmir-nikel (30—38 94, MC1) ərintilə- ri. Kalmalloy, termalloy və kompen- satorlar bu qrupların tipik numayən- dələridir. T.ə.-dən maqnit-elektrik cihazlarında sabit maqnitlərin temp-r xətalarını azaltmaq ucun ipunt kimi istifadə olunur. Ərintilərin ill temp-rları diapazonu—50 ilə 1702S arasında dəyitir. TERMOMAQNİT HADİSƏLƏR—tem- peratur qradiyentinə malik kecirici- lərin və yarımgeciricilərin elektrik və istilik xassələrinə maqnit sahəsi- nin tə”siri ilə yaranan hadisələr: hə- rəkət edən yuklu zərrəciklərə maqnit sahəsinin tə”siri nəticəsində baii ve- rir. Maqnit sahəsi hərəkət edən yuk- lərin trayektoriyasını əyir, elektrik cərəyanını və onunla barlı istilik selipi əvvəlki istiqamətindən dəidə- rir (bax Lorents quvvəsi). Nəticədə elektrik cərəyanının və istilik se- linin maqnit sahəsinə perpendikulyar istiqamətdə toplananı meydana cıxır. T.h. maqnit sahəsinin iptensivliyi (N), keciricidəki temp-r qradiyenti (AT), istilik selinin sıxlıqrı (U/) və əlcӱulən əmsal istiqamətinə paralel vektorların (CM) qarlpılıqlı vəziyyə- tinə gərə iki sinfə bəlunur. İlkii temp-r qradiyentintə perieidikulyar və ya paralel istiqamətdə əmələ gələn T.H.-ə uyqun olaraq epipə və uzununa T.H. deyilir. Əsasən, dord (iki eninə, iki uzununa) termomaqpit hadisə var- dır. Eninə Nerist— Ettinqs- hauzen hadisəsi: N və UU vek- torlarına perpepdikulyar istiqamət- də potensiallar fərqinin: Riqi—Le- dug hadisəsi), N və M/ vektorlarına perpendikulyar istiqamətdə temp-r fərqininu, uzununa Nərnst— Ettinqs- hauzen hadisəsi numunə boyunca əlavə potensiallar fərqinin (termo e.H.q.- pip maqnit sahəsində dəyitməsi), Ma- ci—Riqi—Leduk hadisəqi isə numunə boyunca əlavə temp-rlar fərqinin əmə- lə gəlməsindən (istilikkecirməpin maqnit sahəsində dəyitməsi) ibarət- dir. Eninə Nernst— Ettinqshauzen Ha- disəsində elektrik sahəsinin yaranma- sı mexanizmi belədir: nӱmunədə temp-r qradiyenti olduqda, isti ucdan hərə- kət edən Yukdapıyıcıların sur”əti əks istiqamətdə ərəkət edənlərin sӱrqətindən beyuk olduruna gərə maq- nit sahəsinin tə”"siri ilə onların qart səthlərə yənəlməsi eyni olmur


və qərarlatimızll halda eninə poten- siallar fərqi yaranır. və" Smit R., Poluprovodniki, M.,


TEPMÖMETP (utermo...4-...metr) — maddələrin fiziki xassələrinin də- yipməsinə əsasən temperaturu əlcmək ucun cihaz. T.-lər əz xassələrinə və tətbiq sahələrinə gərə bir-birindən fərqlənir. Temp-ru əlcmək çcun həm- cinin təzyiqin, elektrik muӱqaviməti- nin, maqnit qavrayıcılarının, ter- moelektrik hərəkət quvvəsinin və s.- lin temp-ra gərə dəyidnməsindən isti- fadə edilir. QTermometrik maddələ- rə, onların xassələrinə, tətbiq sahə- lərinin spesifik xususiyyətlərinə gə- rə muxtəlif T.-lər var. Mayeli T.., qaz T.-i, mӱqavimət T.-i, termoelekt- rik T. daha genin yayılmımdır. Ma- yeli T.-lərdə (—200–-- 750*S) termome- trik cisim kimi muxtəlif mayelərdən istifadə olunur. Mayeli T.-in bir hissəsi maye ilə doldurulmuli odada- vamlı ipəffaf pqutiə boru və ona yapılidırılmıit rezervuarlardan iba- rətdir. Borunun ӱzərində, əlcmə in- tervalından asılı olaraq, bərabər hissələrə bəlunmuiq iqkala var. Prak- tikada mayenin həcminin temp-ra gə- rə dəyinməsindən istifadə edilir. Mayeli T.-də termometrik maddə kimi kerosin (—204-- 300*S), toluol (—80 -- 100*2S), civə (—35--7502S) və s. i11- lədilir. Yaxitı təmizləndiyinə, iqu- pəni islatmadıqına, doymui buxar təzyiqinin kicik olmasına gərə civə- li T.-lər geniti yayılmındır. Lakin mayeli T.-lərdə temp-r tikalası muçəy- yən dərəcədə termometrik cismin xas- sələrindən asılıdır. Termometrik maddə kimi qızdırıldıqda eyni tərz- də genitilənən seyrəklətdirilmiin qaz- lardan (M., N,, Ne) istifadə olunur. Bu T.-in həssas elementi qazla dol- durulan rezervuardır. Muəyyən miq- darda geturulmuti qazın həcmi (R = =s0P5() və ya təzyiqi (U—sop56) temp-r- dan xətti asılı olduqruna gərə ter- modinamik temp-r bu asılılıqdan beyuk dəqiqliklə tə yin olunur. Qaz T.-i temp-ru 25-1800 K intervalında


3:10—9—2-10—2 həssaslıqla elcur, maqnit sahəsinin tə”sirinə mə”ruz qalmır.

Qaz T.-ləri muxtəlif tədqiqatlar- da, stapdartla:tidırmada istifadə edilir. Qermoelektrik Q.-lərdə ter- mometrik maddə tətbiq sahəsinə və tə- ləb olunan həssaslıqa gerə secilir. Termoelektrik Hərəkət quvvəsinin əl- culməsinə gərə temp-ru təyin etmək ucun empirik dustur və cədvəldən is- af olunur. Termoelektrik T. cox yӱksək və cox alcaq temp-rları 0lc- məyə imkan verir. Qəmiz metal, ərin- ti və yarımgeciricilərin elektrik mӱqavimətinin (K) temp-rdan asılı olaraq dəyinməsinə gərə də temp-r tə”- yin edilir (muqavimət T.-i). Termo- Merrik maddə belə T.-lərdə də T.-in tətbiq sahəsinə gərə secilir. Kimyəvi cəhətdən tə”sirsiz və muqaviməti sa- bit olduquna gerə platin muqavimət T.-i (—263-- 10632S) geniiy tətbiq olu- nur. Platin T.-indən baiyqa mis, ni- kel, gumuli T.-ləri, tunc T.-ləri, Se, 5, və Ze yarımkecirici T.-ləri daha geniti yayılmıtddır. Alcaq temp-rla- rı əlcmək ucun kondensasiya 1.-i, akustik T., maqnit T.-indən də isti- fadə olunur.


212


Meteorologiyada havanın və torpa- qın, hidrologiyada suyun temp-ru, əsa- sən, mayeli (civəli, spirtli) T.-lərlə əlculur. Tibdə maks. temp-r prinsipi ilə ipləyən civə T.-i geniiy Yayıl- mıdır. Bədən temp-runu əlcmək ucun tibb T.-indən baiqa, elektrotermo- metrdən, habelə termoqrafdan da is- tifadə edilir (bax həmcinin Təmnə- ratur :ikalası).

Əd. Popov M. M., Termometril i kalorimetril, 2 izd., M., əd, Ca- nenbeBB. M., Eypc oömeiflt fiziki, t. 2, M., 1982,

TEPMOMEXAHHKH E”MAH (TME)— metal və ərintilərdə muxtəlif ardı- cıllıqla aparılan plastik deforma- siya, qızdırma (termik e”mal) və so- yutma əməliyyatları məcmusu. TME nəticəsində metalın son strukturu, buna muvafiq olaraq da onun xassələ- rinin formalaiması plastik defor- masiyanın yaratdırı yuksək sıxlıq və qurulunl catımimazlıqının opti- mal bəlutidurulməsi iəraitində baii verir. Yuksək temp-rlu və alcaq temp-r- lu TME-a bəlunur. Plastik deforma- siya poladın alcaq temp-rlu TME- da austenitin yenidən kristallaima temp-rundan apaqı temp-rda, yuksək temp-rlu QTME-da isə adətən polimorf cevrilmənin yuxarı bəhran nəeqtəsin- dən yuksək temp-rda aparılır. Plas- tik deformasiya və termik emal əmə- liyyatlarının aparılması ardıcıl- lıqına gərə QTME nəvləri 4 sinfə ayrılır: deformasiya termik e”mal- dan əvvəl aparılır: termik emal prosesində deformasiya edilir, de- formasiya termik emaldan sonra ye- rinə yetirilir: material həm termik eqmaldan əvvəl, həm də sonra defor- masiya edilir. TME materialların konstruktiv məhkəmliyinin yuksəldil- məsi yollarından biridir. TERMONUVƏ REAKSİYALARI — cox yuksək temperaturlarda (107 K və daha yuksək) yunguӱl atom nӱvələri ara- sında gedən sintez örpəəuqəl HYBƏ reaksiyaları. Yungul nuvələrin XY- susi (bir nuklona duttən) rabitə ener- jisi orta cəkili nӱvələrin xususi rabitə enerjisindən az olduqundan, yuӱngul nӱvələr birlətərək nisbətən vrır nӱvə əmələ gətirdikdə (sintez etdikdə) kulli miqdarda nӱvə enerji- si (reaksiyada alınan və zərrəciklə- rin kinetik enerjisi ipəklində) ayrı- lır. T.r.-nın getməsi ucun atom nuvə- ləri bir-birinə kifayət qədər (nuvə quvvələrinin təsir radiusu tərtibin- də =10:3 sm) yaxınlamqmalıdır. La- kin atom nӱvələri musbət elektrik yuğunə malik olduqundan, onlar ara- sında elektrostatik kulon dəfetmə quvvəsi məvcuddur. Bu onların bir- birinə yaxınlamasına mane olur. Atom nuçvələri beyuk kinetik enerjiyə malik olduqda, bu quvvəyə ustun gəlib bir-birinə kifayət qədər yaxınlata bilər. Bunun ucun atom nuvələrindən ibarət sistemin (plazmanın) cox yuğ- sək temp-radək qızdırılması tələb olunur. Kainatda Q.r. ulduzların da- xilində, Yer pəraitində isə guclu qaz bopalmaları, sur”ətli zərrəciklərin intensiv dəstəsi, lazer pqualarının guclu impulsu və Ya guclu nuvə part- layhipiları vasitəsilə alınmıiyq H0X yuğsək temp-rlarda gedə bilir.

Heliumun *Ne izotopunun nuvəsi digər yungul nuvələrə nisbətən bəyuk xususi rabitə enerjisinə malik oldu-


TERMOMEXANİKİ E”MAL



Cədvəl | Ayrılan “No Reaksiyalar pal Ye Reaksiyalar enerji K, (MeB) | (MeB) E- : : : R ———K———,.XVv.v.,..,. 1 rrəOze yd 2,2 8 T-T-Ne-2p 11,3 2 p3D-3He-?y 55 9 PO:zNe--“Necr 18,4 3 r-Tə*Ne--t 19,7 10 8He4-3He 9*Ne- 2r 12,8 4 D-:D-T-p 4,0 11 n-:“Li“HeoT 4,8 5 D:D-.He:n 3,3 12 p-7Li-——“He-“He “7 17,3 6 D:3D-."Hee7 24,0 13 — D4"Li--“He4“He 224” 7 D-4T--“Hein 17,6 14 D::7Li-“He-“Heinİl 15.0


-— — — — — —————......—...,.—,.,,.,,,,—,.,,————,”,”—.


qundan, T.r.-ında enerjinin ayrılma- sı, əsasən, dərd protonun (hidrogen nu- vəsinin) birlətərək *Ne nӱvəsi siptez etməsi nəticəsində ayrılır. T.r.-nda hidrogenin aqır izotopunun nuvəlsri deytron (O), triton (T) və s. yungul nӱvələr iptirak edir. Cədvəldə əsas T.r. və bu reaksiyalarda ayrılan enerji verilmiitdir.

r. ulduzların yaranması pro- sesində və ulduzlar daxilində gedən proseslərdə kimyəvi elementlərin atom nuvələrinin sintezinin əyrənilməsinə imkan verir.

Kainatda T.r. ulduzların enerji mənbəyi və kimyəvi elementlərin sinte- zi kimi iki muhum rol oynayır. Nor- mal homogen ulduzlar, o cumlədən Gunət ucun əsas enerji mənbəyi dərd protonun Helium *Ne nuvəsinə və iki pozitrona cevrilməsi prosesidir. Bu proses iki yolla gedir:

1) proton-proton x(rr) zənciri və ya hidrogen sikli:


pEDpəD He” kv, ey ə ə 2: r —- D— He Tı, 3Ne--*Neə*Ne-- 2r.

NƏTİCƏDƏ

Ar-“Ne-- 267 4- 26,72 Mev


alınır. 2) Karbon-azot (SC) və ya karbon sikli:


p4-12C-ə 3N “-yy 13N93C He” 4-v) p 3C”—”N-Evy, pc 1N”—50 Hy, 150-955N--e” vi p4-:19N”712C “He,

Nəticədə


4r — “Ne -- 267 -- 25,03 -- (1,70) Mev alınır. Burada **S nuvəsi kataliza- tor rolunu oynayır.


Cox yuksək temp-r və sıxlıqa malik olan ulduzlarda helium və neon sikli də məvcuddur. Bunlardan baiqa ul- duzların daxilində 3 *Ne ə 0 4- çu, £4C-L 4He—66O -Hvy, 18O 4- *Ne — 29Ce-- cu və s. Q.r. da gedərək kimyəvi element lər sintez olunur.

Gunəi və ulduzların kutlələri cox Ok olduqundan, Kainatda T.r. nın getməsi ucun isti plazmanın sax lanması və termoizolyasiyası qravi- tasiya hesabına əldə edilir. Yer ilə- raitində isə buplar cətinlik tərə- dir. Buna gərə də Yer iqəraitində be- yuk miqyaslı Q.r.-nın alınması və onun enerjisindən istifadə olunma- sı, hələlik Yalnız hidrogen bomba- sının partlayını ipəklində mumkun- dur. Hidrogen bombasının partla- ması ucun əvvəlcə onun daxilində olan atom bombası partlayır, cox Yuksək temp-r alınır, sonra isə T.r. gedir, hidrogen bombası partlayır. Hidro-


gen bombası partladıqda ayrılan enerjinin miqdarı (-102* erq) Yer ku- rəsində bir həftədə hasil olunan elek- trik enerjisi qədərdir. Hidrogen bombalarında, əsasən, cədvəldə veril- mi 4: 5: 7 və 12 T.r.-ndan istifadə olunur. Ən effektiv T.r. 7 reaksiya- sıdır.

Yer təraitində T.r.-nın enerji- sindən dinc məqsədlərlə istifadə et- mək ucun idarəolunan T.r. almaq la- zımdır. Burada əsas cətinlik cox yuk- sək temp-rlu plazmanın alınması və onun termoizolyasiyasıdır. İdarəolu- nan T.r. alınmasının tədqiqinə dair bir cox usullar və qurqular təklif edilmipdir. Bunlardan ən MYİYMY, sovet alimlərinin yaratdıqı cQoka- makə qurqularıdır. cQokamakə qurqu- larının daha da təkmillətdirilməsi sahəsində sovet və həmcinin, xarici əlkə alimləri geni tədqiqatlar apa- rır. İdarəolunan T.r. alınması ucun, əsasən, cədvəldəki 7: 5 və həm- cinin 4 və 12 reaksiyalarından isti- fadə edilir. 4 və 11 T.r.-ndan nadi HYBƏ yanacaqı olan 3H nuvəsinin (T) alınması ucun də istifadə olunur. T.r.-ndan sur”ətli neytron selinin mənbəyi kimi də istifadə edilir. İdarəolunan T.r.-nın gedə biləcəyi reaktorların yaradılması gələcəyin energetika məsələsinin həllində mu- hum rol oynayacaq.

Ədq Arpimovic L. A., Uprav- llemır termoldernır reakini, 2 izd.,, M.. 1963: Oraevski N V. N., İdernal onerqetika, Kiev, 1978, Pirokov 10. aa n N. P., İdernal fizika, M.,


TERMOPLASTLAR qəlibləmədən sonra Yenidən təkrar e mal oluna bi- lən plastik kӱtlə. Ən geniiy yayıla- nı "olivinilxlorid, polistrol, po- liet(l n tərkiblilərdir. TERMOREZİSTOR—bax Termistor. TERMOS (yun. (Heqqlӧəzv—ilıq, isti)— ərzaq məhsullarını sabit temp-rda saxlamaq ucun ikiqat divarlı qabd| Duar qabının bir nevu. Temp-ru 24 saata qədər sabit saxlaya ilir. Məpiətdə (həcmi 0,25 l-dən 2 l-dək) və ictimai iaiyə mӱəssisələrində (həc- MH 30 l-ə qədər) iilədilən (məhsulu saxlamaq və ya dapımaq ucun) T. nev- ləri var. Yeyipti məhsullarının sax- lanması ucun kisə pəklində hazır- lanmınn T.-lar da olur. TERMOSTAT (mepo...--iyH. statos— durqun, tərpənməz) — hududlanmın həcmdə temp-ru sabit saxlamaq ucun cihaz. İstilik izolyasiyası ilə xa- rici muhitdən təcrid edilmiiy boru (qab) ipəklindədir. Q.-da temp-run sabitliyi ttermotənzimləyici və Ya muəyyən temp-rda baiq verən faza Ke-


TERPENLƏR


213



cidi (buzun əriməsi, suyun qaynaması və s.) ilə tə min edilir. 60" S-dən 500*S-yə qədər temp-rlar intervalı Ucӱn mayeli Dpirtli, sulu, yarlı, duzlu).T., 5900”S-dən 1200"S-yədək temp- rlar ucun elektrik sobaları tətbiq edilir. 0*S-dən altarı temp-rlar ucun olan T.-lar kriostat adlanır. T. fiziki-kimyəvi, bakterioloji və s.


tədqiqatlarda, radioelektronikada, kinofototexnikada və s.-Də tətbiq edil


ir. TEPMOCOPEP—6ax Atmosfer. TERMOTERAPİYA, istilik mua- licəs i—fizioterapevtik mualicə usulu: orqanizmə istilik tə siri ges- tərən muxtəlif fiziki vasitələrin mualicə məqsədi ilə tətbiqi. Ev ilə- raitində su və elektrik isidicilərin- dən, habelə isidici kompreslərdən, təpitmələrdən istifadə edilir. Tibb mӱəssisələrində T. parafin, torf, mӱalicə palcıqları, ozokerit, isti qum, yerli və umumi vannalar, eyni zamanda gunəi pquaları, muxtəlif elektrik lampaları, yuksək və infra- yӱksəktezlikli elektrik və s. vasi- tələrlə həyata kecirilir.

.-nın orqanizmə umumi təqsiri reflektor yolladır: istiliyin tə si- rindən dəridə yerlətən sinir ucları qıcıqlanır, qıcıq mərkəzi sinir sisteminə nəql olunur. Nəticədə qan və limfa devranı yaxtılaqrır, mad- dələr mӱbadiləsi sur”ətlənir, bir sıra bioloji fəal maddələr yaranır, aqrılar azalır, iltihab sorulur. Sinir xəstəliklərində (radikulitlər, nevritlər, nevralgiyalar), hərəkət-is- tinad sistemi (artritlər, miozitlər və s.), qarın bopluqu orqanları, ha- belə bir sıra ginekoloji xəstəlik- lərdə və s. istifadə edilir. Kəskin iltihabi və irinli xəstəliklərdə, ya- man ppiplərdə, vərəm, aqır urək-da- mar xəstəliyində, həmcinin hiperto- niyada T.-dan istifadə etmək olmaz.

Əd. Pasınkov Y. İ., Umumi fi- zioterapiya, B., 1980.


TERMOTƏNZİMLƏ YİCİ—bina, qab boru kəməri, soba və s. obyektlərdə temp-ru lazımi səviyyədə avtomatik saxlamaq ucun qurqu. T. temp-run də- yipməsi ilə parametrləri dəyiiyən əlcmə ceviricisi (verici) və icra- edici orqandan ibarətdir. İiy prin- sipinə gərə verici (bax Dilatometr), termoelektrik və s. tipli Q.-lər var. TERMOFİL ORQANİZMLƏR (əzler- MO...-kİiyH. phil66--ceBHpəM), T € D M O- dq Hn n Ə p—45”C-nən İyxapbı TEMH-p4a yaayan orqanizmlər (əksər orqanizm- lər ucun məhv olma temp-ru). Bəzi ba- lıqlar, muxtəlif onurqasızlar (qurd- lar, cuculər, molyusklar) və mikro- orqanizmlər (ibtidailər, bakteriya- lar, aktinomisetlər, gəbələklər, yo- sunlar), bə”zi ayıdeiəyikimilər, ci- cəkli bitkilər T.o.-dir. T.o. isti bulaqlarda, termal sularda, torpaqın ust qatında, termogen bakteriyaların fəaliyyəti nəticəsində uӱuzvi maddələ- rin (nəm ot topası, torf, peyin) qız- dırdıqı yerlərdə yapayır. T.o. tro- piklərin sakinidiry həmcinin homo- yoterm heyvanların bədənində yatayan saprofitlər və parazitlərdir.

TERMOCEVİRİCİ — termoelektrik hadisələrinə əsaslanaraq dəyiiyyən cə- rəyanı sabit cərəyana cevirən qurqu. Əsasən, termoelektrik əlcmə cihazla- rında istifadə edilir. Dəytilən cə-


rəyan elektrik qızdırıcısından və termoelementdən (termocut) ibarətdir. İszlilik itkisini azaltmaq və T.-nin həssaslıqını artırmaq ucun T.-lər coxelementli qurulur və vakuumda yerlətidirilir.

TERMOCUT—əz aralarında birləit- dirilmii (lehimlənmiyi) iki muxtə- lifcinsli elektrikkecirici element- dən (adətən, metal keciricilərdən, bə”zən yarımkeciricilərdən) ibarət temp-r vericisi. Q.-un ipi Zeyebek hadisəsinə əsaslanır, Əgər lehimlər (kontaktlar) muxtəlif temi-rlarda yerlətdirilərsə, onda T. dəvrəsində THİMƏTH €HCTHP BƏ €COİYT?P KOHTAKT/a- rın temp-rlar fərqindən və kecirici- lərin materiallarından asılı olan e.h.q. yaranır.T. temp-ru əlcən qurqu- larda, muxtəlif avtomatlatdırıl- mıtl idarəetmə və nəzarət sistemlə- rində tətbiq edilir.

TERNİ (Teqp:) — İtaliyada ipəhər. Terni əyalətinin inz.m. Nəql qoviyarı. Nera cayı sahilindədir. Əh. 113,1 min (1979). Qara metallurgiya, matınqa- yırma, kimya sənayesi, toxuculuq, 1182- kər, dəri, mebel, cut mӱəssisələri, yaxınlıqında SES-lər kaskadı (Ve- lino cayında) var.

TERNOPOL, kecmipdə Tarnapol (adı geyəm tarlalarından gəturuӱl- mupdur)—USSR-də iəhər. Ternopol vil.-nin mərkəzi. Seret cayı (Dnest- rin qolu) sahilindədir. D.y. və avto- mobil yolları qovpaqı. Aeroport. Əh. 168 min (1983). Yeyinti, yungul, mapınqayırma, elektrotexnika və me- tal emalı, tikinti materialları sə- nayesi, cini, mebel muəssisələri, in-t, teatr, filarmoniya və s. var. 1540 ildən məqlumdur.

TERNOPOL VİLAYƏTİ—USSR-də vil. 1939 il dekabrın 4-də təpkil edilmindir. Sah. 13,8 min km”, ƏH. 1162 min (1983, 1 yanvar). 16 r-nu, 16 iəhəri, 15 iltq var. Mərkəzi Terno- pol i1.-dir.

Təbiət. T.v.-nin ərazisi Podol yuk- səkliyinin q. hissəsini tutur. Maks, hund. 443 m. İqlimi mulayim konti- nentaldır. Orta temp-r yanvarda c.-da —4,62S, 1im.-da —5,72S, iyulda muva- fiq olaraq 19,4 və 18,3” S-dir. İllik yaqıntı 600—680 mm. Ən bəyuk ua) Dnestrdir. Coxlu nohur var. Əsasən, qara torpaqlar yayılmımdır. Ərazi- nin 2/3-sindən coxu iumlanır. Meilə- lərə (vələs, goӧyruli, cəkə, palıd, ipam, fıstıq və s.) rast gəlinir. Tul- ku, boz dovian, porsuq, cəldonuzu, samur, ərdək, qaz, durna və s. var.

Əhali. Ukraynalılar, ruslar, pol- yaklar yatayır. Orta sıxlıq 1 km? də 84,2 nəfərdir. P1əhər əhalisi 3576 - dir. Muhum ipəhərləri: Ternopol, Kremenets, Cortkov, Terebovlya və s.

Təsərrufat. Yeyinti, yupgul, ma- iınqayırma və metal emalı, tikinti materialları, menə, aqac e”malı və selluloz-kaqız sənayesi inkipyaf et- miidir. Vil. elektrik enerjisini, əsasən, Dobrotvor DRES-indən (Lvov vil.) alır. Yeyinti sənayesi iyəkər, spirt, sud, pendir, yar-pendir, tu- tun-fermentasiya, gonserv BƏ €. MYƏC- sisələrdən ibarətdir. Mapınqayır- ma və metal eymalı sənayesi Ternopol, Cortkov və s. ipəhərlərdə cəmləiimin- Tikinti materialları istshsal


dir. olunur. Ən beyuk yungul sənaye muəs- sisələri: pambıq-parca kombinatı


(Ternopol), tikii f-kləri (Ternopol,


qrəmanı (27.2.1945), R


(Cortkov), ayaqqabı f-ki (Terebovlya), sun”i dəri z-du (Ternopol) və s. Me- bel mucəssisələri var. Bueda, arpa, qa- rabaqiaq, qarqıdalı, dənli-paxlalı bitkilər, 1pəkər cuqunduru, uzunlif- li kətan, kartof, tərəvəz becərilir. Meyvəciliklə mətqul olunur. Qara- mal, donuz, davar saxlanılır. D.y., avtomobil və hava nəql. var. Dnestr cayından gəmicilikdə istifadə edi- lir. T.v. Lenin ordeni ilə təltif olunmutidur (1967),

Mədəni quruculuq. Vil.-də Z ali məktəb, Lvov politexnik in-tunun fi- lialı, muzeylər, musiqili-dram teat- rı və s. var. tiran dilində 4V/l- ne jityaə (Azad həyatə, 1939) və €Po- vesnikə (1939) vil. qəzetləri cıxır. Yerli radio və televiziya veriliit- ləri Ukrayna və rus dillərində apa- rılır. Moskva və Kiyevdən radio və televiziya verilitləri retranslyasi- ya olunur.

TEROFİTLƏR (yun. (Heqoz—yay--rhu- (ӧp—bitki)—ilin əlveripsiz vaxtı- nı (soyuq, yaxud quraq) toxum halında kecirən birillik bitkilər. T.-in ək- səriyyəti Aralıq dənizi sahilboyu ərazisindədir, bunlar (xaccicəklilə- rin coxu, xatxatkimilər və s.) səh- ra, yarımsəhra və Pimal yarımkurə- sinin c. cəlləri ucun xarakterikdir. Mepə zonasında, əsasən, alaqlarla təmsil olunmupdur (məs., yarranotu, cilikburnu).

TER-OHANOV Arsen Aramovic (d. 28. 11.1925, Bakı)—Sovet İttifaqı QəhHh-


ə”. .. Hə ə





polkovnik. 1941 il də Sovet Ordusu- na caqrırılmınn- dır. Beyuk Vətən ie hayndər ap PTi- mali Qafqaz, Uk- rayna, Moldaviya uqrundakı deyuin- lərdə, Rumıniya, Polpa və Almani- yanın azad olunma- sında iptirak et- mipdir. Sovet qo- " iqunlarının Politsa cayını məvqe tutmalarında, Visla və


gecib ƏH Oder arasında gedən vuruimalarda qəhrə- manlıq gəstərmitdir. 1946 ildə ordu-


buraxılmıtidır. 1952 ildə M. Əzizbəyov ad. Azərb.Səpaye İn-tunu bi- tirmindir. Həmin ildən SSRİ Silah- lı Quvvələrində xidmət edir. 1-ci də- rəcəli Vətən muharibəsi ordeni və medallarla təltif olunmuidur.

TERPENLƏR—molekulu izopren his- sələrindən S.N, qurulmuzi, yə"ni tər- kibi (SN,), olan karbohidrogenlər


(i— 2, 3, 4,...). İzoprenoidlərə aiddir. T. molekulundakı izopren hissələrin sayına gerə monoterpenlərə Sl,Nta (T. adlanır), seskviterpenlərə (birya- DbiM T.), CişFlşa, AHTEpT€HTƏPƏ C,, Həq triterpenlərə S:, Nu, və s. bəlunur. T.-ə bitkilərdə (efir Yaqrlarında, skipidarda, qatranlarda, balzamlarda və s.) rast gəlinir. T. terpenoidlər adlanan oksigenli terəmələri (spirt- lər, efirlər, aldehidlər, ketonlar, turipular və s.) halında tapılır. Monoterpenlər rəpgsiz, xarakterik iyli mayelərdir (150— 1902 S-də qayna- yır), seskviterpenlər rəpgsiz, əzlu maye və ya asan əriyən, kristal mad- dələrdir (230—300” S-də qaynayır), iyləri monoterpenlərin iyindən zəif


dan


214


TEPHEHTHH


—4“H1:. ”. cll—L” CU ”tbhhthhkhtblhHiıt(dadÖdÖdıIA K —....—.,.,.,.,.,x-xQ,x.K


BƏ davamlıdır. Diterpenlərin tərə- mələrinə kanifolun tərkibində olan qatran turiquları (abiyetin, levopi- mar və s.), xlorofilin tərkib Hissə- si olan fitol (spirt) aiddir. Tri- terpenlərdən skvalen nərə balıqrının qaraciyərində tapılmındır. Sterin- lər və hormonlar (məs., xolesterin) triterpen qurululpludur.

T. suda həll olmur, qeyri-polyar uzvi həlledicilərdə yaxtı həll olur, asan oksidlətir, halogenlətir, izo- merlətir, polimerləpir. Sənayedə terpenoidlər asan bapa gələn T.-dən alınır. Məs., skipidarda olan (9595 -ə qədər) T. və terpenoidlər ətriyyatda, yeyinti essensiyalarında və tibdə i11- YR TERPENTİN-iynəyarpaqlı aqacları cərtdikdə zədələnmiii yerdən sızan qatranlı maddə. PTam, sidr, kuknar və qarapam aqaclarının oduncaq his-


səsində ermti qatran yolların- da olur. Q. aqacın qabıqrı uzərində bərkiyərək, oduncarqı qabıqyeyən bəe-


cək, gəbələk və s.-dən qoruyur. T. kani- fol və skipidar almaq ucun əsas xam- maldır. SSRİ-də adi iam (Rӱpiz 511ue5(q15) T. almaq ucun ən əlverini- li arac sayılır. Hər atqac ildə Ü,9— 20 kq T. verir. PQam T.-i xot iyli, ippəffaf mayedir. Tərkibi ucucu His- sədən (skipidar), ucucu olmayan qat- ran turitularından (kanifol) və su- dan ibarətdir. E”mal ucun z-da gəti- rilən T.-də təqr. 7596 skipidar, 1896 kanifol və, 6926 su olur. TERPENTİN YARI—bax Skipidar. TERPİQOREV Aleksandr Mitrofa- novic (21.11.1873, Tambov—V8.11.1959, Moskva) — mə”dən ipləri sahəsində sovet alimi. SSRİ EA akad. (1935). SSRİ Devlət mukafatı laureatı (1943). Peterburq Mə”dən İn-tunu bn- tirmitdir (1897). 1922 ildən Moskva Mə”dən İn-tunun prof. (1933—36 illərdə oranın direktoru), 1038— 59 illərdə isə SSRİ EA-nın Mə”dən İpləri İn-tunda :pe”bə mudiri ol- mupdur. Əsas tədqiqatları faydalı qazıntı yataqlarının yeraltı iytplən- MƏCH, MƏ” nəH HELTƏDHHHH mexanikləint- dirilməsi (ilk dəfə eyni adlı kursu ipləyib hazırlamınmd və dərs proqra- mına daxil etmitdir) və avtomatlai1- dırılması, mə”dən elminin inkiiYa- fı və s. problemlərə aiddir. 3 dəfə Lenin ordeni, 2 Qırmızı Əmək Bay- raqı ordeni və medallarla təltif olunmupdur.

Əd. Melhnikodv N. V., Qornıe injenerı..., M., 1974, TERPİNEOL, a- terpineol S.,N.O terpenlər sırasına aid spirt, yasəmən iyli rəngsiz kristal. 33—382S-də əriyir. Əsasən, terpin- hidratdan alınır. Ətriyyatda ətirli maddə, əlvan filizlərin zənginləi-


dirilməsində gəpukləndirici kimi inlədilir. TERPİNHİDRAT — bəlqəmgətirən


dərman maddəsi: skipidardan alınır. Xronik bronxit xəstəliyində toz və tablet halında iplədilir. Beyrəyi xəstə olanlara T.-dan istifadə etmək olmaz.

TEPTCMXÖPA (Terpsichora) — iymnaH mifologiyasında 9 muzadan biri, rəqs himayəcisi. TERRA-AMATA-–-Cəpub-TPərqi Fran- sada, Nitsa it, ərazisində Paleolit dutərgəsi. Arxeoloji tədqiqatlar za- manı aipyəl dəvrunə aid alətlər ( uor-


perlər, coppinqlər, əl capacaqları və qəlpələr), həmcinin yaqtayıtı tikili- ləri tapılmılidır. Dupptərgənin mə- dəni təbəqəsinin bir hissəsində Pa- leolit adamının sar ayarının izi ai1- kar edilmitdir. Onui əlcusunə gərə insanın boyunun 1,56 m olduqu muəyyən- ləpdirilmindir.

Ədə BorisovskiN P. İ., Drev- nentee proploev celopscestva, L., 1979.


TERRAZİT—dekorativ suvaq ucun ni?- mentlərlə boyanmıtı quru əhəng, se- ment və doldurucu (təbii və ya sun”i qum) qarıpıqı. Z-dlarda hazırlanır, istifadə yerində su ilə qarımdırı-


lır.

TERRAKOTA (ital. (eqqa so((a, lat. Seqqa—Yer, torpaq, gil-Eital. COtta— bitirilmiti)—rəngli, məsaməli saxsı Bə ondan hazırlanmınn pirsiz kera- mika məmulatı. Bədii və əməli əhə- miyəti vardır (qabqacaq, vazalar, hey- gəltəriplıq əsərləri, oyuncaqlar, kəalpı, uzləmə tavaları və me”marlıq detalları). Yandırıldıqdan sonra T. əzupə məxsus xarakterik rəng (acıq sa- rıdan qırmızı-qəhvəyi və qara rəngə- dək) və faktura (cod dənəvərlikdən tamam, yaxud qismən hamarlıadək) alır. Bədii T. Neolit devrunun ki- cik plastika əsərlərində, Qədim Yu- nanıstanda, etrusklarda, Qədim Cin, Qədim Hindistan və Amerikanın hey- gəltəratlıq fiqurları, sarkofaqlar, heykəl və heykəl qruplarında, qədim məbədlərin me”marlıq detallarında, Orta Asiya və Azərb. me”marlıqının katpı bəzəklərində, İtaliyanın Renes- sans devru bust-portretlərində əksini tapmıtidır. Muasir dəvrdə T.-dan daha cox kicik formalı plastika əsər- lərində istifadə edilir. TERRAMİSİN—bax Oxsitetrasik-


lin.

TEPPACHAP (dbp. terrasse, lat. (eq- qa—yer, torpaq)—dərə yamacları, gəl və dəniz sahillərinin pilləvarı rel- yef formaları. Hay, gel, dəniz və qa- rhıipıq məniləli T. var. T.-ın hər bir nəvundə səth, cıxıntı və kənar his- sələr ayrılır. Formaca akkumulya- tiv T. (alluvial, dəniz, gəl və ya gəl- buzlaq cəokuntulərindən təppkil olun- Myuı T.), erozion T. (koklu suxurlar- dan təpqkil olunmuli və səthi nazik alluvial qatla ertulmuti T.), tacva- rı T. (aaqı qatı cay, gol və ya dəniz cəkuntulərindən, yuxarı qatı isə KƏKLU ouxurlardan tətpigil olunmuii tacdan ibarət T.), kəklu T. (erozion T.-ın eynidir) məvcuddur. T.-dan əkin yerləri, yolların cəkiliiyi və s. məq-


sədlər ucun istifadə olunur. TEPPEHKYP (öp. terrain—iep, cahə -- alm. Kihq — mualicə), gəzinti


ilə mualicə — mucalicə-profi- laktika məqsədi ilə xususi marirutlar uzrə dozalalidırılmın piyada gəzin- ti. Ən cox sanatoriya-kurortlarda tət- biq edilir. Bu usuldan urək-damar xəstəliklərinin erkən dəvrundə bir sıra mubadilə pozqunluqlarında (piy- lənmə və s.), cumumi zəiflikdə, sinir- əzələ sisteminin bir sıra xəstəlik- lərində mucalicə və profilaktika məq- sədi ilə genin istifadə edilir. Hə- kim nəzarəti ilə aparılır. T. Azər- baycanın sarqlamlıq zonalarında da tətbiq edilir.


Əd. Huseynov Ə., Umumi fizio- terapiya, B., 1966: Pasınkov Y.İ Umumi fizioterapiya, B., 1980.


..


siqidə—1) uc pərdə


TEPPMKÖHHK (öp. terri conique, ter- ri— HMNƏ İapaMağ)aH eyxyp Hza)ybl --conique —konusitəkilli)—filiz mə”dənlərin- də iaxtalardan yer səthinə cıxarılan bol suxurları yıqmaq ucun konus- iəkilli qurqu. Suxur T.-in təpəsinə skivn və Ya bvaqonetdə Qaldırılır. TERRİKEN CƏKUNTULƏR (lat. (eqqa—yer4c-yun. şepev —yaranmıtn)— qurunun denudasiyası hesabına yaran- mı, əsasən, mӱxtəlif suxur və MH- neral qırıntılarından ibarət qırın- tı cəkuntulər. Dəniz hHevzələrində, həm də yerustu iəraitdə əmələ gəlir. TERROR AKTI—devlət xadimləri- nin, yaxud ictimai xadimlərin həya- tına qəsd, yaxud onlara digər forma- da zorakılıqq siyasi məqsədlərlə edi- lir. Sovet cinayət huququ T.a.-nı da- ha təhlukəli dovləti cinayətlərdən biri hesab edir və T.a.-na gərə ciddi cəza tədbirləri nəzərdə tutur. Muasir beynəlxalq huquq dəvlət" və Hhekumət baicılarını, diplomatik numayəndə- lik ӱzvlərini əldurməyi, Yaxud onlara qariqı digər qəsdləri, xarici .diplo- matları oqurlamaqı, silah tətbiq et- məklə təyyarələri qacırmarı və s.-ni T.a. (terrorculuq) hesab edir. EPCET (uran. terzetto, nar. tertius— ucuncu), musiqidə—1) 3 ifa- cıdan (əsasən vokalist) ibarət an- sambl. 2) 3 ifacı ucun yazılmın mu- siqi əsəri. T. vokal ansamӧl nəevu ki- Mİ cox zaman opera, kantata, orato- riya və operettanın tərkibinə daxil


ə

TEPCM)A Tunar. tertia divisio—caaTbiH ucuncu bəlgusu (dəqiqə və saniyədən sonra)|—sistemdənkənar kəhnəlmiyt za- man vahidi. 1 T. =1/60 san = 16,66667 msan.

TEPCM)A (var. tertia—yuyHuY), M y- əcmində in- terval. 3 rəqəmi ilə ipyarə olunur.


Beyuk T. (2 ton ), kicik T. R “ TOH),


artırılmın t.(25 ton), əksildil- mi T. (1 ton) olur. 2) Diatonik səs duzumunun 3-cu pilləsi. 3) Akkor- dun T. səsi (tonu).

TERSKEY ALATAUSU, Terskey Alataosu—Tyantanda dar silsi- ləsi. İssıkkul cəkəkliyindən c.-da- dır. Uz. 375 km, maks. hund. 5216 m. Buzlaqlar var. Buzlapmanın umumi sah. təqr. 1080 km?-dir. Əsasən, qranit, metamorfik ipist və əhəngdatılardan təiqkil olunmutdur. PTm. yamacında kuknar mepələri, yuksək daqlıq cəmən və cəmən-cəl bitkiləri var. TEP-XAHATY POB Arkadi Ambarsumo- vic (d.4.8.1928, Bakı)—informasiya- əlcmə və hesablama texnikası sahə- sində sovet alimi. Texnika e.d. (1973), prof.(1977). SSRİ Dəvlət mukafatı laureatı (1983). 1955 ildən Sov.İKP uzvu. 1975 ildən AzNKİ-nin infor- masiya-əlcmə və hesablama texnikası kafedrasında iiləyir. Əsas iləri neft sənayesi obyektləri ucun olan elcmə sistemləri, qurqu və elementlə- rinin strukturu və qurulma prinsip- lərinin iplənib hazırlanmasına aid- dir. Yuksək ixtisaslı kadrların ha- zırlanmasında xidməti var.


Əsərləri: Teledinamometriropa- nie qlubinonasosnıx skvajin, B., 1963 (sovm. s T. M. Aliepzım i İ. A. Nabie- vım): İzmeritelınıe informaiionnıs sis- temı v neftanon promınlennosti,M.,1981,


TETHC


215

1::Z-“HNut““—— —,.,” .—. ...“€— -————=——-=—————===========================—============= ===" itin ini iki ——————


(sovm. s T. M. Alievım i A. M. Melik- PQaxnazarovım). TECE (Theusets), T e a e y|—Afinanın əfsanəvi qəhrəmanı və padpiahı. An- tik ən”ənəyə gərə T. amazonlarla mu- haribədə, arqonavtların yuruçiqundə iptirak etmii, quldur Prokrust və Marafon əkuzu YESƏM Rə qələbə qazan- mı, Afinanı Kritin hegemonluqun- dan azad etmii, Attikanı birlə- dirmiit, İstm oyunlarının və s. bay- da tə sisatcısı olmupdur. ESLA (Tezya) Nikola (10.7.1856, Smilyan, kecmitt Avstriya-Macarıs- tan, indiki YSFR—7.1.1943, İy- York)—elektrotexnika və radiotexni- ka sahəsində ixtiracı. Qrats Ali Tex- niki Məktəbində və Praqa un-tində oxumuttdur (1875—80). 1882—84 illər- də Parisdə Edisonun kompaniyasında, sonra isə AB11-a muhacirət edib (1884) Edisonun və Vestinhauzun z-dlarında inləmitdir. 1888 ildə T. fırlanan maqnit sahəsinin mahiyyətinin elmi iərhini vermiil (Q. Ferrarisdən bir qədər əvvəl), coxfazalı elektrik mapınlarının və coxfazalı dəyipən cərəyan vasitəsilə elektrik enerjisi- nin eturulmə sistemlərinin ixtirası ucun patent almıtqdır. 1889 ildə yuk- səktezlikli elektromexaniki genera- torların ilk nӱmunəsini hazırlamınn Və yuӱksəktezlikli transformatoru (Tesla transformatoru) ixtira etmin- dir. 1896—1904 illərdə T. siqnalla- rın məftilsiz əturulməsinə dair ii1- lər aparmıldır. 1900 ildən sonra texnikanın muxtəlif sahələrindəki ixtiralarına (elektrik sayəacı, tez- likəlcən, radioaparatlarında və bu- xar turbinlərində bir sıra təkmil-


lipdirmələr və s.) gərə patentlər almhıpipdı


TESLA Beynəlxalq vahidlər siste- mində maqnit induksiyası vahidi: 1 m? səthdən 1 veber maqnit seli kecdikdə yaranan maqnit induksiyasına bəra- bərdir: tl ilə iplarə olunur. N. Tes- lanın ppərəfinə adlandırılmındır. TESLAMETR (?tesla --...metr)—teyri- ferromaqnit muhitdə maqnit sahəsinin gərginliyini və ya induksiya sahəsini əlcmək uçun cihaz. İnduksiyalı T.- lərdən m züra ferrozond, Holl effek- tinə əsaslanan, atomdaxili hadisələ- ə əsaslanan T.-lər də var. ESNYAKLAR, sıx sosialist- lər — marksist məvqelərdə duran bolqar s.d.-larının 1903—19 illərdə dapıdıqları ad. Bax Bolqarıstan Kommunist Partiyası məqaləsinə. TECCMTY PA (uran. tessitura, həpdin MƏ”HaChi —THapua, (ezzeqe—toxumaq)— musiqi əsərlərində səslərin yuksək- lik vəziyyətinin mutənni səsinin, YAa- xud musiqi alətinin diapazonuna mu- nasibliyi. Vokal əsərdə T.-nın mutən- ni səsinin xarakterinə, instrumental əsərdə isə həmin alətin texniki im- kanlarına uyqunluqu ifacılıq sənə- tində bədiiliyin (təbiilik, sərbəst- LİK, səslənmənin gӧzəlliyi və s.) əsas ptərtlərindəndir. TESTLƏR (ing. (e5—sınaq, yoxlama), psixologiya vəpedaqogi- kad a—tədqiqat metodlarından biri. T. sınaqdan gecirilən ppəxsin (uita- qın) psixoloji və iqəxsi keyfiyyətlə- rini, həmcinin bilik, bacarıq və vərditlərin səviyyəsini muəyyən etmə- Yə imkan verən standart tapipırıq- lardır. T. ilk dəfə 1864 ildə B. Brit.-da C. Fiqer tərəfindən tətbiq


edilmitdir. Burjua psixoloqları- nın yeganə metod kimi istifadə et- dikləri T. vasitəsilə utaqların in- tellektual inkitpaf səviyyəsini yox- lamaq cəhdləri və əldə etdikləri nə- ticələrin pərhi elmi prinsiplərə əsaslanmır. Sovet psixologiyasında T.-dən muəyyən sahələrdə (psixo-pato- loji diaqnostika, iqəxsin peyləyə yarar- lıqRıNnı və s. yoxlamaq ucun) istifa- Hə Eu

TESTOSTERON (lat. (e5I5—kipti gu- cu --yun. 5(eqebb—guclu edirəm, meh- kəmləndirirəm) — sintez usulu ilə alınan kipi cinsiyyət hormonu. Kipi cinsiy yət orqanlarına stimuləedici tə sir gestərmir, yalnız orqanizmdə catınqmayan təbii kipi cinsiyyət hor-


monu olan androgeni əvəz edir. Kiti cinsiyyət orqanlarının zəifliyində (impotensiya, hipogenitalizm, kipi


klimaksı), eləcə də qadın cinsiyyət orqanlarının xəstəliyində (klimaks, ulpaqlıq qanaxmaları), həmcinin :1pi11- lərin bə”zi nevlərində ipllədilir. TEST-FİLM (ing. (e5—sınaq, yoxla- ma--film)—kinosurətcıxarma və gi- noproyeksiya aparatlarının hazırlan- ması, istifadəsi, yoxlanılması və tə”miri zamanı onları sınaqdan ke- cirmək və tənzimləmək ucun yoxla- ma filmi. T.-f.-də sınaq cədvəl- ləri, nəzarətedici fotoqrafik və ya maqnit fonoqramları və s. olur. Filmlərdən surət cıxardıqda T.-f. vasitəsilə təsvirlərin aydınlıqı və dayanıqlıqına nəzarət edilir: proyek- siyalanan təsvirin ekrana nəzərən və- ziyyəti, kinoproyeksiya aparatlarının Dinamik keyfiyyətləri, ayırdetmə qa- biliyyəti və s. tə”yin edilir. TETANİYA (yun. (esapo—qıcolma, donma)—orqanizmdə kalsium mubadilə- sinin pozqunluqundan baqi verən qıc- olma. Qalxanabənzər ətraf vəzilərin funksional pozqunluqundan, yaxud ta- mamilə funksiyadan duӱptməsindən, ha- belə ishal (mə”də-baqırsaq T.-sı), qusma və s. nəticəsində orqanizmin coxlu su itirməsindən bai verir. Q., əsasən, tonik əzələ qıcolmaları, hərə- kət və hissi sinirlərdə elektromexa- niki oyanmaların yӱksəlməsi, daxili orqanların funksional pozeunluqla- rına səbəb olan vegetativ sinir siste- minin yuksək oyanmaları ilə təzahur edir. Gizli T. zamanı tutmalar muəy- yən amillərin (infeksiya, intoksika- siya və s.) tə”sirindən baiq verir. Mualicəsi: hormonal və kalsium preparatları və s.


di aniləri zamanı tə”cili yardım, 197


TETAHYC (nar. tetanus, iyH. tetanos— qıcolma, donma), doviancıq xəstəliyi — gəskin infeksion xəstəlik. Qərədicisi sporlu anaerob T. cepləridir. Əzələlərdə tonik və klonik qıcolmalarla təzahur edir. Xəstəlik acıq yaradan T. cəpunun


orqanizmə duiiməsi ilə baiy verir. Q.


cəpləri peyində, insan nəcisində tə- saduf edilir və torpara ayuəpək xəc- təliyin Yayılmasına səbəb olur. İn- kubasiya dəvru 4—14 gundur. Əla - mətləri: bapaqrısı, temp-r, yor- qunluq, coxlu tərləmə, yara ətrafında aqrı, gərginlik, əzələlərin gərilmə- si, skelet əzələlərinin tonik və klo- nik qıcolması vəs. Mualicəsi: yaranı təmizləmək. T. əleyhinə serum vurmaq, narkotik maddələr, neyrople-


gik preparatlar vermək və s. Pro- filaktikası: acıq zədələnmə- lər zamanı anatoksin vurmaq, yaranı mikroblardan təmizləmək, antisepti- ka qaydalarına riayət etmək və s.

TETANUS, fiziologiyada — kicik fasilələrlə aralanmılpl bir sıra ardıcıl sinir impulsunun tə”si- rindən baiq verən və bir-birinin da- lınca gələn (tək təqəllus dalqaları- nın zaman yekunlanmasına əsaslanan) uzunmuddətli əzələ təqəllusu (yıqrıl- ması). Dipqli və hamar T. ayırd edi- lir. Dipiqli T. zamanı əzələ əvvəl- ki təqəllusdən hələ tamamilə bopal- mamız yenidən gələn (ikinci, ucuncu və s.) qıcolmalara cavab olaraq YIRI- lır, ha mar T. isə nisbətən daha sıx qıcıq tə sirindən əmələ gəlir və hər bir sonrakı stimul, əzələnin qı- salma fazasına dupqur. Tetanik təqəl- lus amplituda (hundurluk) və mud- dət etibarı ilə tək təqəllusdən xey- li ustun olur. T.-un xarakteri nəv- bəti qıcıqın əzələ oyanıqlıqının hansı fazasına dultməsi ilə muəyyən edilir. T.-un kəmiyyətcə əzələnin oya- nıqlıq səviyyəsindən asılı olduqunu ilk dəfə N. Vvedenski gӧstər- mipdir. O qeyd etmipdir ki, qıcı- qın sıIxlıIqı artdıqca əvvəlcə T. maksimum amplitudaya catır (opti- mum), sonra isə T.-un amplitudası kəskin surətdə aparı enir (pessimum). Tetanik təqəllus edən əzələ lifləri ucun xarakter cəhət onun nisbətən tez yorulmasıdır, belə ki, T. əzələ- nin kulli miqdarda enerji ehtiyatı- nın sərf olunması ilə muttahidə edi- lir. Elektrofizioloji metodlarla muəyyən edilmipdir ki, onurqa beyni- nin hərəki neyronlarının (motoney- ronların) aksonları ilə skelet əzə- lələrinə gələn sinir impulslarının sıxlıqı T. verən impulsların sıx- lıqından bir necə dəfə azdır.

TETA-FUNKSİYAYLAR — nisbəti el- liptik funksiya olan (bax Xususi


funksiya) tam funksiyalar. Əsas iki HƏBY


Ül(z) c 221 əsin z — 2479 sin dz -- — 2q754 sin 3z..., Yə 14 9/4 09.(2) = 24 " so5q -- 2247 cos 3z -- -- 2q7514 cos öz - ə


nrəknnHnəanp (1q1x1). zdi ucun bu funksiyalar—1 qiymətini, 2--lt ucun uyqun olaraq —M, M qiymətini alır — “nin — — —2İK

(q € , Ng” e ,

TETEPEB—YCCP-nə cay. Dneprin saq qolu. Uz. 365 km, hevzəsinin sah, 15100 xm?. Dneprboyu yӱksəklikdən balplanır. Kiyev su anbarına təku- lur. Əsasən, qar suları ilə qidala- nır. Noyabrdan aprelədək donmut olur. Muhum qolları: Quyva, Zdvij. Gəmiciliyə yararlıdır. Atac axı- dılır. Jitomir, Korostıpev və Ra- domıtil it.-ləri T. sahilindədir. TETİS Qqədim yun. dəniz ilahəsi Fe- tidanın (The) adından|— Kembri- dən əvvəlki deəvrun axırı—Paleozo- yun əvvəlində muasir Avrasiya materi- kinin Yerində əmələ gəlmiit, HİM. BƏ c.-dan qədim platforma sahələri ilə əhatələnmiii qədim okean həvzəsi. At- lantik okeanı ilə Sakit okeanı bir- ləpdirmitdir. Guman edilir ki, Aralıq dənizi, Qara dəniz və Xəzər dənizi Q.-in qalıqlarıdır.“ Q.ə ter-


TETOBO


216 — — ——


minini 19 əsrdə E. Zuss təklif et-


mitidir.

TETOVO— Yuqoslaviyada, Makedoniya Sosialist Resp.-sında ipəhər. D.y. st. Əh. 40 min (1974). Tetovo cekəkliyin- də k.t. r-nunun mərkəzi. Yun parca kombinatı, dəri, tutun, konserv mu- əssisələri və s. var. Yaxınlıqında xromit cıxarılır.

TETRA (Quqiqiz)—tetralar fəsilə- sindən quli cinsi. Erkəklərin sukan lələkləri uzun və əyilmiiy olur. nevu məqlumdur: Adi T. (Q. Keblx) Avropa və Asiyanın meiyə və meylə-cel zonalarında yayılmıntndır. -rkəyinin uz. 53—57 sm, cəkisi 1,2-—1,8 kq-dır. Diitisi kicikdir, tund ləkələri var.


Torpaqda qazıdıqı yuvaya 4—14 yumur- ta qoyur.


19—25 gun kӱrt yatır. Zoq,



Tetra: a—diptpisiy 6—ergkəyi. giləmeyvə, cicək, toxum və s. ilə qi- dalanır. Qıtda cənuba tərəf əcr: Qiymətli ov qupudur. Qafqaz Q.- cbi (L, mlokosievviczi) Bəfyk Bə Krunk Qafqazın, o cumlədən Azərb.SSR-in endemik qupudur. Dar MEHATƏDİHİRƏ yapayır. Sayı azaldıqından muhafi- zə edilir. | TETRA..., tetr... (yun. (esqa—dərd)— derdluk bildirən mӱrəkkəb səzlərin tərkib Hissəsi (məs., tetralogiya). LTLETRAQONAL SİNQONİYA —kris- talloqrafiyada təsnifat vahidi: or- ta kateqoriyalıdır. Bir-birinə per- pendikulyar uc kristalloqrafik ox- la xarakterizə edilir. x və (/ oxla- rının eelcu vahidləri eyni, 2 oxu- HyHKy isə fərqlidir: a=)—==922-4= = f5=s.

T.s. kristallarında elementar əzək oturacaqı kvadrat olan duz prizma- dır. 7 sinfi var. Siniflərin hər bi- rində bir ədəd dərdluk simmetriya oxu olur.

TETRAEDR (yun. tetraedron, tetra— dərd 4-He4qa — oturacaq, uz) — duzgun coxuzlulərdən biri: duzgun ucbucaq- lı piramida. 4 ucbu- caqlı uzu, 6 tili və 4 təpəsi (hərəsində 3 til gəsittir) var. Həc-


Mu V = u5 v 2/12 -



“ 0,118 a?, səthi isə 5 = 1,773 a? dusturu ilə hesablanır (a—tilin uzunlu-


qudur).

TETRAEDRİT—falers qrupundan mi- neral. Kimyəvi tərkibi Siəb49z. Qa- tıppıqlardan (Ar, No, 7p, Ee, C1t) asılı olaraq muxtəlif nəvlər əmələ gətirir. Kubik sinqoniyada kristal- lapır. Adətən, tennantitlə izomorf qatızpıq təplgkil edir. Hidrotermal mətpəlidir. Mis filizidir.


TETPAETMRTYP FYLIYH (C,H,).Pb—


rəngsiz, yaqlıtəhər, ucucu maye. Sıx- lıqı 1,65 q/sm?-dir, 195*S-də parca- lanmaqla qaynayır. T. etilxlorid


S.N,S1 və qurqutunun natriumla ərin- tisinin RICa (1096 Na) qaripılıq- lı təsirindən alınır. T. etil ma- yesinin tərkibində antidetonator ki- mi karburatorlu daxili yanma muhər- riklərində iilədilir. T. zəhərlidir.

orqanizmə tənəffus yolu və zədə- lənmiiy dəri vasitəsilə daxil olur. Zəhərlənmənin ilk əlamətləri: kəskin San aqrısı, zəiflik eyforiya, qan təzyiqinin, temp-run azalması, nəbzin zəifləməsi və s. Yungul formaları asteniya və vegetativ pozulma, arır- ları isə intoksikasiyalı psixoz 1pək- lində olur. Mualicəsi mə"də- nin yuyulması, yuxugətirən və urək-


dinə əx ə BƏ s. TETRAKONX (tetra...-Hkonxa)—mər- kəz tipli məbəd. Belə tikililərdə


dərd, planda yarımdairəvi apsida mər- kəzi fəzanın (adətən gunbəzaltı) yan- larında simmetrik ipəkiddə qrupla- iır. T. 6 əsrdən məqlumdur (erkən xristian me”marlıqında). 6—7 əsrlər- də Azərb. (Ləkit məbədi, 6 əsr), Er- mənistan və Gurcustanda yayılmıntdı. TETRALAR (Tesqaop:aae)—toyuqkimi- lər dəstəsindən qui fəsiləsi. Bədə- ninin uz. 30—110 sm-dir. Cəkisi (),4- dən 6,5 kq-dək olur. Mahmızı yoxdur. Əlcusunə və rənginə gərə erkək fərd- lər diptqilərdən fərqlənir. Avropa, Asiya və PPTimali Amerikada 18, SSRİ-də 8, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 1 nəvu var. Əsasən, meytə qutları- dır. Coxu poliqamdır. Torpaqda, bəziləri aqacda duzəltdiyi Yuvaya 4—16 yumurta qoyur. Bitki ilə qi- dalanır. Qiymətli ov quplarıdır. TETPAHHH, 1 , 2, 3, 4,.—T eT pa h Hn z- ronaftalin—rənksiz, naftalin iyli maddə. 207,62S-də qaynayır, sıx- nbirbi (20”C-nə) 0,970 q/sm?-dir, suda həll olmur, uzvi Həlledicilərdə həll olur. Sənayedə naftalinin ka- talitik hidrogenlətməsindən alınır. Lak-boya sənayesində həlledici, motor yanacarına əlavə kimi itlədilir. TETRALӦGİYA (tetra...4-...logiya) —bir mӱəllifin sujet xətti, ideya məzmunu, əsas qəhrəmanları vəhdət təpkil edən 4 əsəri (T, Mannın cİosif və qardapilarız, V. Kataye- vin “Qara dənizin dalqalarıq T.-la- rı və s.)., TETRAMİSA—Kurc.SSR-də, Kutaisi


it, yaxınlırında son Neolit dəzru dulpərgəsi. 1924—32 illərdə P. İ. Cabukiani tədqiq etmiidir. Q.-dan


yapayınl evlərinin divarlarına vu- rulmuyi gil suvaq qırıqları, əkinci- liyə aid əmək alətləri (toxa, dən dai1- ları, dəstək, yırma oraq dilləri), pazpəgilli baltalar, qaovlar, bı- caqvarı levhələr, silahlar (ox ucla- rı), mergel dapından qolbaq və ko- bud gil qab qırıqları tapılmındır. TETRAPLFİD—bax Loliploid.

TETRASİKLİNLƏR — xususi nev iqualı gəbələkdən alınan antibio- tiklər. Muxtəlif nӧvləri var. Qram- musbət və qrammənfi bakteriyala- rı, spiroxetləri, leptospirləri, sa- də və iri virusları, rikketsiyaları, mikoplazmaları məhv edir. Pnevmo- niya, septik endokardit, bakterial və amyeblu dizenteriyalarda, gey əskurək, angina, skarlatina, sӱzənək, irinli meningit və s. xəstəliklərdə iyilədi:


lir. Tablet və məlhəm (gəz ucun) halında hazırlanır. TETRAFLXORETİLEN, perf- luçoretilen, SE,= SER, —rəngsiz və iysiz qaz) suda həll olmur, Y3BH həlledicilərdə həll olur, —76,3"S-də mayelətir. Asan polimerləir və bir cox monomerlərlə (məs., viniliden- fluorid, heksafluorpropilen, tri- fluorxloretilen, etilen) kopolimer- ləpir. Sənayedə T. 650—800"S-də və atmosfer təzyiqində difluorxlorme- tanın pirolizi ilə alınır. T. zəi zəhərlidir, havada yol verilən qatı- lıqı 20 mqym?-dir. Politetrafluo- retilen istehsalında tətbiq olunur (bax Fluorplastlar).

TETRAXӦRD (yun. tetrachordon, tet- qa—dərd--shoqde — sim), musiqi- də — kvarta həcmində dərdpilləli səsduzumu. T. qədim Yunan musiqisin- də məqamların, eləcə də butun səs du- zumunun əsasını təpkil etmiidir. Qədim yunan diatonik Q.-larının adları (ionik, frikik, dorik, lidik və s.) muasir musiqi nəzəriyyəsində də tətbiq olunur. Azərb. məqamları 5 nəv T.-un 4 usulla (zəncirli, ayrı, orta yarımton və orta ton vasitəsilə) birləptməsindən yaranmındır. TETRİL — 2, 4, 6—trinitrofenilme- tilnitroamin S,N,.C.:Ol,, ipıqda sara- lan aq kristaldır, 129,52S-də əriyir, sıxlıqı 1,73 q/sm”-dir, suda Həll Ol- mur, benzolda, asetonda və dixloretan- da yaxtı həll olur. M—metil və Ya M, M—dimetilanilinin, ya da 2,4-di- nitro—C—metilanilinin sulfat du- zunu nitrolatdırmaqla alınır. T. brizant partlayıcı maddədir: sıxlı- qı 1,63 q/sm? olduqda detonasiya sur”- əti 7500 m/san-dir, partlayıli zamanı 4609 kc/gq (1100 kkalykq) istilik ay- rılır. Kapsul-detonatorlar və ara- lıq detonatorlaz kimi iplədilir. TETPHCKAPO—Kypu.CCP-nə məhəp. Tetriskaro r-nunun mərkəzi. Trialeti silsiləsinin c. yamaclarında, Mar- neuli d.y. st.-ndan 33 km q.-dədir. Kon- serv z-du var. Pendir istehsal edilir. TETROD Qtetpra...4- (elektruod|—ga- toOD, anod, idarəedici və ekranlayıcı torları olan elektrodlu elektron lampası. Yuzlərlə M.s-ə qədər tezlik- lərdə qəbuledici-kucləndirici lampa və ya generator lampası kimi istifa- də edilir.

TETUAN, Tatuvan (el yar, gəli) — Məraketin iim.-q.-ində ipəhər. Te- tuan əyalətinin inz.m. ƏH. 137,1 min (1973). Yeyinti, aqac emalı, kimya, me- tal emalı, toxuculuq, semept sənayesi, me”marlıq abidələri, muzeylər (17 əsr) və s. var. 9 əsrdə salınmındır. TETURAM, antabus, disul- fira m—alkoqolizmin mualicəsin- də iilədilən dərman. Alkoqolun ok- sidlətmə prosesini pozur, spirtli ickilər icdikdə orqanizmdə sirkə aldehidi toplanır, nəticədə tənəf- fusun cətinlətməsi, urək deyuӱnməsi, qorxu hissi və s. əlamətlər mutpahidə olunur. T. stasionarda tablet halında mӱalicə məqsədi ilə iilədilir. TEUANTEPEK (Tehlap(eres)— Meksi- kada bərzəx. Atlantik okeanı ilə Sa- kit okean arasındadır. Eni 215—240 km. Sahilləri alluvial-dəniz ova- lıqlarından ibarətdir. Mərkəzi His- sədə hund. 650 m-ə catan yӱksəkliklər var. Tropik meipələr və savannalar- la ertuludur. Faydalı qazıntıları: kukurd, neft və qaz. T., adətən, Mər-



TEXHHKA


217



kəzi Amerikanın ipərti pimal sər- hədi kimi qəbul edilir.

TEUHEJ Suq (Tahir) Əliyevic 115. V.1855, Qabukay (indiki " Adıge MV., Teumeğjabl) aulu—26.1.1940, Pone- jukay aulu | —adıge sovet ppair-aqpı- rı. itkin ie”rlərində zulm və istismar əleyhinə mubarizəyə ca- qırmıpdır. Sovet dəvru əsərlərində Q“Vətələ (1939) poeması, €Xoni6əxrT- likə, €Kəhnə və yeniz, “Staxanovə və s. ie”rləriy Adıgeyada sosializm quruculuqu tərənnum olunur. “Knyaz- lar və ə"yYanlarla muharibəə (1938), “Urısbiy Mefokok (1939) tarixi poe- maları var. Qırmızı Əmək Bayraqı ordepi ilə təltif edilmiidir.


Əsəri: İzbr. proiza., M., 1956,


TEFİYA— Saturn planetinin peyki. Diametri təqr. 1000 km, onun mərkə- zindən orta məsafəsi 295 min km-dir. Fransız astronomu C. Kassini kəiif etmiidir (1684).

TEFLON—ABPQ-da istehsal olunan politetrafluoretilenin ticarətdə iit- lədilən adı.

TEXAS (Texaz) — AB1P-ın itat. C.-da Meksika kerfəzi ilə əha- Hir. Sah. 692 min k.m? (ərazisinə gərə PT-da Alyaskadan sonra 2-ci Yerdədir). ƏH. 14,2 mln. (1980). İnz. M. Ostin 1ip. Səthi cox yerdə plato (Eduards və Lyano-Estakado) və dəniz- Yapı ovalıqdır. Hund. q.-də, Kordil- yer d-rında 2665 m-ə qədərdir. İqli- Mİ C.-İ1.-də isti, subtropik, Q.-də kon- tipentaldır. İri cayları: Red-River, Tripiti, Brazos, Kolorado, Rio-Qran- de. Q. sənaye-aqrar iitatıdır. Neft, təbii qaz və s. cıxarılmasına, pam- bıq, duyu istehsalına, mal-qaranın sayına gərə ABP1-da 1-ci yerdədir. Mədən, neft e"malı, kimya, aerogos- mik, əlvan metallurgiya sənayesi in- kipaf etmiidir. Yeyinti, yupgul, mapınqayırma sənayesi var. K.t.-nda əkincilik əsas Yer tutur. Buqda, qar- qıdalı, tərəvəz, meyvə (o cumlədən sitrus) və s. becərilir. Əsas dəniz portları: Hyuston, Bomont, Port-Ar- tur, Korpus-Kristi.

Avropalılardan T. ərazisinə ilk dəfə ispanlar soxulmutqlar (16 əsrin 1-ci yarısı). 17 əsrdən Yeni İspaniya mustəmləkəsinin, 1821 ildən isə Mek- sikanın tərkibinə daxil idi. 19 əs- rin əvvəllərindən Amerika plantasiya sahibləri T.-a soxularaq burada kə- ləliyin əsasını qoydular: 1835 ildə isə qiyam qaldırdılar və 1836 ildə Q.-ı ABİPQ-ın c“himayədarlıqıq altın- da mustəqil resp. e”lan etdilər. T.- ın 1845 ildə ABYP tərəfindən ilhaq edilməsi Amerika— Meksika muharibə- sinə (1846 —48) səbəb oldu, Meksika Q.-ı ABPQ-a kӱzəmtə getməyə məcbur oldu. ABİ1-da Vətəndaiq muharibəsi devrundə (1861– (65) T. Cənubi quldar ipptatları konfederasiyasının tərgi- binə daxil idi.

İrqi ayrı-seckilik və zorakılıq .-In ictimai həyatının xarakter cəhətləridir. ABPQ prezidenti C. Ken- nedi 1963 ildə T.-da əldurulmuddur. TEXHECMYM (nar, Technetium), Te— radioaktiv kimyəvi element. Element- lərin dəvri sisteminin Uİİ qrupun- Ddadır: at. ni. 43, at. k. 98,0062-dir: DƏyӱlə bilən, plastik, gӱmuiqu-boz me- taldır: 2200 50*2S-də əriyir, 4700”S- DƏ qaynayır: sıxlıqı 11,487 q/sm2-dir. Havada rəngi yavaq-yavati tutqunla-


c.-uida


urbıp. T. sun”i yolla alınmıily ilk kimyəvi elementdir (yup. (eshpe(65— sun”i deməkdir). Onu 1937 ildə ital- yan alimləri E. Seqre və K. Perrye molibden atomunun nӱvəsini deytron- larla bombardman etməklə almınlar. T.-un, kӱtlə ədədləri 92-dən 108-ə qə- dər olan radioaktiv izotopu var, prak- tik əhəmiyyətlisi 9*Ts və 9*9”–Ts-dir. Sabit izotopu isə yoxdur. Birlətmə- ləripdə — dəi --7-yə qədər oksidləir- mə dərəcəsi gostərir. Oksidləimə də- rəcəsi 7 olan birlətimələr daha davam- lıdır. T. və ya olun birlənmələri oksigenlə reaksiyaya girdikdə suda həll ola bilən Ts.O, və QsO,, xlor və fluorla reaksiyaya girdikdə QsHb, TsH,, TsH. tipli halogenidlər, bə”- zən də TeOz H tipli oksihalogenidlər əmələ gəlir (burada H —halogendir). TşO,-pin suda məhlulunu buxarlan- dırdıqda tund-qırmızı kristallar mpəklində pertexnetat turpusu NTsOxl alıpır: onun duzlarına (məs., KTsO,, S:TsO) pertexnetatlar deyi- lir. Q. xlorid turiusu ilə reaksi- yaya girmir, lakin oksidlətdirici turpularda—pitrat turpusunda, zər- həldə, qatı sulfat turtusunda, eləcə də hHidrogepn-peroksiddə həll olur. Molibden, sirkonium, inobium, titan, skandium, hafnium zə s, metallar ilə ərintiləri alınmınqdır. Q. və onun molibdenlə əriptiləri ifrat- keciricidir. Ammonium-pertexpetat duzu CN,.TsO, korroziyaya qarı yax- pı inhibitordur. *?Ts izotopundan ra-


diasiya diaqiostikasında standart beta-iqualar məpbəyi kimi istifadə edilir.

Əd. Spippdın V. İ,, Kuzina


A. F., Texnepin, M., 1981,


TEXNİKA (yun. techinike—mahrp, tech- pe—sənət, ustalıq, bacarıq)—istehsal proseslərinin yerinə yetirilməsində və cəmiyyətin istehsalla əlaqədar ol- mayan tələblərinin edənilməsində is- tifadə ucun yaradılan vasitələr məc- musu. İctimai istehsalın rənkiia- fı boyu bətəriyyətin əldə etdiyi təc- rubə və bilikləo 7.-da əz maddi tə- cəssumuiu tapməpipdır. TQ.-pın əsas vəzifəsi—insai əməyini yungulləii- dirmək və əmək məhsuldarlıqrını yuk- SƏLTMƏK MƏQSƏDİ İLƏ onun istehsal funksiyalarını qismən və ya tamami- lə əvəz etməkdir. T. təbiət qanunla- rıpın dərk olunması əsasında insan əməyinin effektipliyini yӱksəltmək və onun məqsədəuyqun əmək fəaliyyətin- gkeptimiləndirmək


dəki imkaiplarını ucun pərait Yaradır. Q.-pın kӧməyi ilə təbii sərvətlərdən səmərəli (kom-


ileks tərzdə) istifadə olupur, yerip dərinlikləri, Dunya oksapı, hava və kosmik fəza məqimsəlilir. İstsehsalın iqkipafı və yepi əmək alətlərinin meydapa cıxması ilə əla- qədar Q. ardıcıl surətdə pisapın fi- ziki və zehni əməklə baqlı olan is- tehsal funksiyalarını ez ӱzərinə gӧo- turur. Maddi və mədəni ne”mətlərin yaradılmasında əmək predmetlərinə təsir gəstərmək| enerji əldə etmək, onu cevirmək və əturməks təbiətin və cəmiyyətin inkitaf qapunlarını təd- qiq etmək: rabitə yaratmaq: informa- siya toplamaq, saxlamaq, emal etmək və eturməku cəmiyyəti idarə etmək: məmiət xidməti gəstərmək: muharibə aparmaq və mudafiəti tə”mip etmək və s. ucun T.-dan istifadə edilir.


Funksional təyinatına gərə T, istehsal T.-sı (matınlar, alətlər, texnoloji proseslərin və maqınla- rın idarəsi ucun aparatlar, energe- tika matpınları, binalar və tikili- lər, yollar, kərpulər, kanallar, nəql., kommunikasiya və rabitə vasitələri, nəzarət-idarə və hesablama matpınla- rı və s.) və istehsalla əlaqədar olma- yan T. (kommunal mapınlar, soyudu- cular, televizor və maqnitofonlar, hərəkət T.-sı, idman T.-sı, mədəniy- yət və maarif T.-sı, hərbi T. və s.) kimi təsnif olunur. Hələlik T.-nın universal təsnifatı yaradılmamıit- dır. Bə”zi hallarda təsnifatda T.- pın ayrı-ayrı sahələrinin təbii-el- mi əƏsaslarına da istinad olunur (məs., nӱvə T.-sı, soyuducu T., heca6- lama T.-sı).

Tarixən T. ibtidai insanın bəsit əmək alətindən baitlayaraq muasir is- tehsalın mӱrəkkəb avtomatik mapın- larınadək uzun inkipqaf yolu kecmiii- dir. İctimai istehsalın inkipafın- da muəyyən texnoloji və nəql. funk- siyalarını yerinə yetirən iy ma:pın- ları boyuk rol oynamınydır. 18 əsrin sonu və 19 əsrin əvvəllərində ixtira olunmui toxuculuq və buxar maın- ları sənaye cevrilityinə səbəb olmuit, mapufaktura istehsalatından matın- lı istehsal usuluna kecilmitndir. Muxtəlif əeturucu mexanizmlərin tək- millətdirilm1id buxar mapını ilə birgəistifadəsi (bir necə ii maı- nıpın bir buxar mapını ilə hərəkətə gətirilməsi) genili pyaxəli mexaniki sistemlərin yaradılmasına səbəb oldu. Yeni matın, mexanizm və materialla- rın meydana gəlməsi kutləvi (sənaye) istehsalın yaradılması zərurətini doqurdu. 19 əsrin sonlarında buxar mapınları tədricən daxiliyanma muӱ- hərrikləri ilə sıxıpidırılıb cıxa- rıldı. Daxiliyaima muhərrikləri ye- ni Tipli 111 və nəql. mapınlarının (avtomobil, traktor, təyyarə və s.) yara- dılmasına səbəb oldu. Enerji cev-

ilməsinin yepi usulları (buxar və idraplik turbinlərin elektrik cə- rəyapı keperatorlarına birlətdiril- məsi nəticəsində) tapıldı. 20 əsrin 1-ci yarısında təkmillətdirilmini elektrik muhərrikləri ti mapiqınla- rının intiqalları kimi geniii yayıl- dı. 20 əsrin ortalarında kiberne- tika elminin meydana cıxması və onun muxtəlif iaxələrinin inkipafı nə- ticəsində insanın zehni əmək fəaliy- Yətindəki imkaplarını daha da geniit- ləidirən pə məhsuldarlıqını artıran Yeni Q. yarandı.

Q.-nın pikipafı elmi-texpiki tə- rəqqi ucun muhum iərtdir. Muasir T.- pın ən boyuk nailiyyətləri təbiətiqu- paslıqın muhum kəiflərinə əsasla- nır. Əgər kecmində T., əsasəi, əmək vasitələrinə akkumulyasiya olunmulnd empirik biliklərdən və təcrubədən ibarət idisə, hazırda T. daha artıq dərəcədə elmi biliklər in maddiləii- məsi (PpƏKLİNDƏ Ə3YHY K tərir.

T.-nın əsas gestərici. əri: məhsul- darlıq, etibarlılıq və istismarda qənaətlilikdir, Məhsuldarlıq vahid zamanda hazırlanan (və ya e/mal olunan, daptınan və s.) məhsulun miq- darı ilə muəyyən olunur. E"tibar-


lılıq Q.-nın imtinasız olaraq tələb olunan miqdarda keyfiyyətli


məhsul verməsi, yaxud da lazımi mud- dət ərzində əz texnoloji vəzifəsini


218


yerinə yetirməsi ilə xarakterizə olu- nur. Q.--nın istismarda qəna- ətliliyi xammal, material, yana- caq və enerji sərfinə, habelə T.-dan istifadə ucun normal ipəraitin yara- dılmasından ətru zəruri olan kəmək- ci vasitələrin (bunevrələrin, isteh- salat meydancalarının və s.) qiymət- lərinə gərə muəyyən edilir. Məhsul- darlıq, e”tibarlılıq və istismarda qənaətlilik Q.-nın əsasən moderin- ləmpdirilməsi (yə”ni icra or- qanlarının, əturmə mexanizmlərinin təkmillətdirilməsi, həmcinin ti proseslərinin avtomatlatidırılması və s.) yolu ilə yuksəldilir.

Muasir T. erqonomika, texniki estetika və ekologiya tələblərinə də cavab verməlidir. Elmi nailiyyətlər əsasında inkipaf edən T. əz nənbə- SİNDƏ elmin inkitafı ucun stimul olub qaritısında yeni vəzifələr qo- yur, elmi fəaliyyət vasitələrini tək- millətdirir. T.-nın inkipafı ic- timai istehsal sistemi ilə sıx bar- lıdır. Texniki tərəqqinin .sur”ətini sosial-iqtisadi ptqərait muəyyən edir. T.-nın inkiafı ucun kommunist is- tehsal usulu daha boyuk imkanlar Yaradır, cunki bu usulda butun elmi- texniki nailiyyətlər istehsal quvvə- lərinin inkipafına, cəmiyyətin mad- di və mədəni tələblərinin odənilmə- sinə sərf olunur. Halbuki kapitalist cəmiyyətində TQ.-nın tətbiqi, matın sənayesinin yaratdıqı tərəqqi sosial ziddiyyətlərin kəskinləiməsinə səbəb olduqundan gəliri artırır və nəticə- də Xırda əmtəə istehsalcılarını if- lasa uqradır, fəhlə sinfinin istis- marını gucləndirir və inflyasiya əmələ gətirir.

Muasir devrdə T.-nın inkipafı modernlətdirmənin sur”əti, istehsa- lın texniki vasitələripin daha tək- milləri ilə əvəz olunması, yeni ma- HIbIH Tap nomenklaturunun genitlən- dirilməsi, mə“mulaqlarıpn maksimal standartlatdırılması və unifika- siyası, elektronika, radiotexnika, kimya texnologiyası, aviasiya və kos- mik T.-nın, nӱvə T.-sı, avtomatik idarəetmə və tənzimləmə sistemləri- nin, lazer və hesablama T.-sının və s.- nin intensiv inkipafı ilə xarakte- yu olunur. 20 əsrin 2-ci yarısında

.-nın inkipafında ən muhum isti- qamətlərdən biri kombinəli maiınla- rın Yaradılmasıdır. Belə matınlar- da texnoloji ardıcıllıqla yerləintən muxtəlif aqreqatlar avtomatik olaraq əmək predmetipə tə”sir gəstərir. Sə- nayedə kombinə edilmənin və apvtomat- lapdırmanın inkipafı isə ən yuksək iqtisadi səmərəyə malik avtomat xətlə- rin, avtomat sexlərin və aptomat zavod- ların yaranmasına gətirib cıxarır.

Q.-nın inkipafında xarakterik istiqamət—zehni əməyin yungulləaidi- rilməsi və onun məhsuldarlıqının yӱksəldilməsi ucun effektiv texniki vasitələrdən istifadədir. Elektroni- ka və kibernetikanın inkipafı, ha- belə hesablayan elektron mapınların təkmillətdirilməsi insanın yalnız idarəetmə funksiyalarının deyil, həm də məntiqi funksiyalarının, yəni onun zehni fəaliyyətinin funksiyala- rının mapınlara həvalə edilməsi ucun zəmin yaradır. Nəzarət-idarə- etmə, informasiya və hesablama ma- iınlarının tətbiqi nəticəsində is- tehsalın planlaqidırılması və idarə 


TEXNİKA EVİ


olunması optimallatdırılır, zehni əməyin məhsuldarlıqı yuksəlir, insan bir cox cətin Hesablama əməliyyatla- rını Yerinə yetirməkdən azad edilir, bupunla da inzibati-idarəetmə apara- tına sərf olunan xərclər xeyli aqiparı dçiqur. Q.-nın digər sahələrə də tə”- siri boyukdur. Məs., hərbi texnika- nın, xӱsusən strateji vasitələrin in- kipafı dəvlətlər arasındakı mupa- sibətlərin muhum aspektlərini muəyyən edir, onların iqtisadi vəziyyətinə təsir gəstərir. Təhsil sistemi, mədə- nNİYYƏT və məiyət daima inkipaf edən T. vasitələrinin tə”siri altında də- yipikliyə uqrayır. Kino, radio və te- leviziya Yeni-yeni incəsənət nəpvləri meydana cıxarır və onları geptin xalq kutlələrinə catdırmaqla butun bətəriyyətin mədəniyyətinə dərin tə”- sir gestərir. Texniki təylim vasitə- lərinin yaranması və yayılması orta və ali məktəblərdə təhsil prosesinin effektivliyini yӱksəltməyə, proqram- lı təqlimə kecməyə imkap verir. Bədən tərbiyəsi, idman və tibbin inkipafı ucun T. stimula cevrilir. Məs., lazer- dən cərrah aləti kimi istifadə edil- məsi nəticəsində tibbin muhum sahəsi olan gəz mikrocərrahiyyəsi yarapmıni- dır. T. insanın psixologiya və dun- Yagərupqunə də beyuk tə”sir gostərir.

Bir sıra murəkkəb və baha baqpa gələn yepi T. pevlərinin ipnkipafı Yeni elmi-texniki nəticələr əldə et- mək ucun bir əlkənin deyil, bir pe- cəsinin elmi idarələrinin birlikdə sə”y və fəaliyyət gestərməsini tələb edir. Məs., televiziya sahəsində əmək- daplıq—interviziya, avroviziya kimi sistemlərin yaranmasına imkan ver- miidirq atom energetikası sahəsində elmi-texniki kooperasiya—Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi tərəfindən koordinasiya olunur, sosialist əlkə- ləri İntermetal, İnterkimya və s. ki- mi təlpkilatlarda əməkdaitlıq edirlər. Kosmonavtika sahəsində sovet-ameri- kan cSoyuze— Apollon (bax EPLAS) gəmilərinin birgə ucutpu mçvəffəqiy- yətlə baxa catdırılmıtidır (1975), c“NPnterkosmosə və digər proqramlar uzrə sosialist əlkələrinin beynəlxalq əməkdaiplıqı həyata kecirilir. Elm və Q. sahəsində beynəlxalq kooperasi- Yalar—elmi-texpiki tərəqqinin ən mu- Hum problemlərinin xun: yepəl- dilmin muhum proqramların Həyata kecirilməsi yolunda ən effsktli na- sitədir. Bax həmcinin Elmiotnexniki tərəqqi, Elmi-texniki inqilab.

Ədəa Marks K., Kapital, c. 1, B., 1060: Engels F., Apti-Durinq, B., 1067: Marks, Ənqelıs o texnikə, M., 1933: Lenin V. İ., Rusiyada kapitalizmin pingkipafı, Əsər. tam kulliyyAtı, c. Z: Puti razvitin texniki pn SSSR |1917— 1967), M., 1967, Rasinet naugi Sovetskoqo Azerbandjana, B., 1980: Rasinst azerbad- djanskoN nluki—torjsstpo leninskon na- pionalınon politiki, B., 1982, TEXNİKA EVİ, elmi-texniki təbliqat evi—sənaybs, nəql. və ya iniaatın bir, yaxud bir necə sahə- sinin fəhlə və muhəidis-texpiki 111- ciləri arasında elmi-texniki təb- liqat aparan, qabaqcıl istehsalat- texniki təcrubə mubadiləsi təpkil edən idarə. SSRİ-də 100-dən artıq T.e. fəaliyyət gəstərir. Q.e. ən son elm və texpika yeniliklərindən isti- fadə etmqclə, texniki təkmilləimə sahəsində aktual məsələlərin muzaki- rəsini təiqkil edir, alimləri, muhən -


, YİFYHUYFYHVH


dis-texniki və elmi itciləri mutə- rəqqi texnologiyanın kompleks mexa- niklətdirmə və avtomatlaidırmanın istehsalata tətbiqinə dair məsələlərin həllinə cəlb edirq, muəssisələrin texniki kabinet, kitabxana və infor- masiya burolarına metodik yardım gəstərirykonfrans və seminarlar, mə”- ruzə və mӱzakirələr və s. təpikil edir. TEXNİKİ A İZ — sənayedə is- tehlak, yaxud istehsal olunan xammal, yarımfabrikat və hazır məhsulun fi- ziki, fiziki-kimyəvi və kimyəvi ana- liz usulları. Analizin nəvu, çsulu, texnikası, ipdədiləcək reaktivlər və s. dəvlət standartı və ya texniki mərtlər ilə muəyyən edilir. Q.a. mux- təlif mərhələlərdə texnoloji proses- lərə nəzarəti əhatə edir. Belə nəza- rət texnoloji reqlamentə əsasən apa- rılır. Q.a.-ə həmcinin istehsalat tullantılarının (TYCTY qazları, iilak, toz, iilənilmini su və s.) ana- lizi də daxildir. Q.a. 3 qrupa ayrı- lır: cmarkav apalizləri—materialın kimyəvi tərkibinin həmin marka (ce- iid) ucun nəzərdə tutulmuiy tərkibə


yoxlanıldıqrı analiz- lər: ekspres analizlər—texnolo- ji prosesin gedimlində materialın


kimyəvi tərkibinə sur ətli usulla nə- zarət etmək ucun analizlər, arbit- pa x analizləri — materialın key- fiyyəti barədə mal gəendərən təiyki- latla mal alan təikilat arasında mupaqtpə bali verdikdə aparılan yox- lama (kontrol) analizləri.

TEXNİKİ BİTKİLƏR — becərilən bitkilər: sənayenin muxtəlif sahələri ucun xammal kimi istifadə edilir. Bir nscə qrupa bəlunur.Nipasta- lı bitkilərin kek yumruların- da piiasta, pməkərli bitki-


lərin gəpdəsi, meyvəkəku və cicək qrupunda ipəkər, yYarlı bitki- lərin toxum və meyvəsində bitki yaqları, efir yaqlı bitki- lərin yerustu Hissəsində, cicək,


meyvə, kək və kekumsovunda efir Yaq- ları, lifli bitkilərin gevdə, yarpaq, toxum və meyvəsində toxuculuq lifləri toplanır. Bajqa

əhəmiyyətlisi ka u-


qru" T.b.-dən ən cukavserən, quttapercal-ı,


apı, boyaq, dərman, nar- kotik və s. bitkilərdir. Bəzi T.b.-dən iki cur istifadə


edilir. Məs., gkənaf və pambıqdan həm ə həm yar, xaixaii və boyaqotudan həm tiryək, həm də dərman alınır. SSRİ- də və Azərb.SSR-də T.b.-dən kartof, gӱnəbaxan, pambıq, kənaf, tutun, dər- map bitkiləri və s. becərilir. TEXNİKİ DİAQNOӦSTİKA—maiqın- ların, qurquların, onların bənd və elementlərinin (texniki sistemlərin) vəziyyətini xarakterizə edən əlamət- lərin muəyyən edilib vyrənilməsi (Siti rejimində onların paramstrlərində- ki mumkun olan meylləri qabaqcadan bilmək ucun), habelə onlardakı qu- surların aikar edilib lokallayqdı- rılması ucun metod və vasitələrin (normal niy rejiminin pozulmasının qariqısını vaxtında almaq məqsədi ilə) tilənilməsi. T.d. texniki obyekt- lərin etibarlılıqını təmin etmək: və saxlamaq ucun iplədilən muhum vasitələrdən biridir. .

TEXNİKİ EKSPERTİZA—bax Məh- gəmə ekspertizası.

TEXNİKİ ENSİKLOPEDİYALAR BƏ 1 Y F31T4399Ə pD—TEXHHKa (TEXHOZOXMH


avadanlıq və proseslər) və onunla əla- qədar elmlər çərə mə”lumatlar kulli- yatından ibarət sistemlətidirilmi elmi-soraq nətrləri.

E.ə. Qəsrdə Roma me”marı və muhən- disi Vitruvinin -Me”marlıq haqqında on kitabə əsəri, sonralar Renessans devru alimlərinin muxtəlif soraq kitabları T.e.-ı xeyli muddət əvəz etmitidir. . Birinqucconun “Pi- rotexnika haqqındaə (1540) və Q. Aq- rikolanın “Mə dən ipləri və metal- lurgiya haqqındaə (1556) əsərləri ilk T.e. sayılır. Əsas nəiri 17 mətn və 11 eqravuraqə (mətnlərə illustra- siya) cildindən ibarət olan fransız c Elm, incəsənət və sənətkarlıqa da- ir ensiklopediya və ya izahlı lu- qətə-inin elm və texnikanın popul- yarlapldırılmasında beyuk rolu ol- mutdur. Əsər 1751—80 illərdə Pari- sin kitab natpiri L. Bretonun TƏHIƏÖĞ- busu və D. Didronun məs”ul redak- torluqu ilə buraxılmındır. 1776—77 illərdə 4 əlavə illustrasiyalı cild, 1780 ildə 2 cild gestərici cap olun- mupdur. Rusiyada T.e. 19 əsrədək tər- cӱmə ədəbiyyatından ibarət idi. 19 əsrin əvvəllərindən “Tam təsərru- fat kitabızə (c. 1—5, M., 1813—15), aPQəhər və kənd təsərrufatı leksi- koHyə (u. 1—12, M., 1836—38), “Mə”- dən nyrəruə (u. 1—3, M., 1841—43) və s. ensiklopedik nərlər buraxıl- mıtpdır. 1911—18 illərdə ellpocsem- ipeniyeə nətiriyyatının buraxdıqı 8 cildlik FTexniki ensiklopediyaə o dəvrun elm və texnikasının ən yeni nailiyyətlərini əks etdirirdi.

SSRİ-də T.e. nətrinə Sovet haki- miyyətinin ilk illərindən baiylan- mıpt, 20-ci illərdə coxcildli c“Kimya və texnikaya aid soraq kitabıə bura- xılmındır. 1927—36 illərdə nər olunmuql 26 cildlik = Texnika ensik- lopediyasız sovet elminin o dəvrdə beyuk nailiyyəti idi. Əsərin 1937 ildə 2-ci təkmillətidirilmiii nətrinə bai1- lanmın, 1941 ilədək 14 cildi bura- xılmındır. 1945 ildən sonra SSRİ- nə c“Mapınqayırmaq (c. 1—16, M., 1946—51) ensiklopedik luqəti, “Atom enerjisiə (M., 1958), “İniaatə (c. 1—3, 1964—65), c Kosmonavtikav (M., 1968), “Kibernetika ensiklopediyası” (c. 1—2, Kiyev, 1974), “Gənc texnikin ensiklopedik luçqətiə (M., 1980), “Po- litexnik lukətə (M., 1980) və s. nər edilmindir.


CSSR-də (“Kicik texniki ensik- 1966), Mac.


lopediyaə, c. 1—2, Praqa, XR-də (“Texniki leksikonə, c. 1—3, Budapept, 1970—74), RSR-də (xPy-


ensiklopediyası, c. 1—19, Buxarest, 1957—68) və digər sosialist əlkələrində də T.e. bura- xılır. PXR-də 1966 ildən “Texnika ensiklopediyasıv seriyasından nӱvə energetikasına, tikinti texnikasına, kimyaya, avtomatikaya və texnikanın digər sahələrinə aid ayrı-ayrı cild- lər nəpr edilir.

Kapitalist əlkələrindən ABPQ-da “Elm və texnika ensiklopediyası (c. 1—15, Nyu-York, 1971, İtaliya və Fransada tərcumə nəirləri var), AFR-də “Texnika və dəqiq elmlər lek- sikonuzq (c. 1—10, Frankfurt-Mayn, 1972) və s. umumi T.e., həmcinin tsx- nikanın ayrı-ayrı sahələrinə dair s0-

aq kitabları buraxılır. TEXNİKİ ESTETİKA— insanın məz- munlu həyat və fəaliyyəti ucun sənaye


mın texnika


TEXNİKİ MƏRTƏBƏ


istehsalı vasitələrinin kəməyilə YA- radılan ahəngdar predmet mӱhitinin formalatmasında sosial-mədəni, təx- niki və estetik problemləri əyrənən elmi fənn. T.e. dizaynın nəzəri əsa- sını təinkil etməklə, onun ictimai təbiətini və inkittaf qanunlarını, bədii konstruksiyalamanın prinsip və usullarını, rəssam-konstruktorun (dizaynerin) professional Yaradıcı- lıq problemlərini eyrənir. T.e.-nın əsas bəlmələri— ӱmumi dizayn nəzə- riyyəsi və bədii konstruksiyalama nə- zəriyyəsidirr. Umumi dizayn nəzəriyyəsi dizaynın sosial mahiyyətini, meydanagəlmə iyəraitini, tarixini, mçasir vəziyyətini və inki- tpaf perspektivlərini, incəsənət və texnika ilə, habelə butəvlukdə mədə- niyyətlə qartılıqlı əlaqəsini, pred- met muhitinin estetikasını eyrənir, T.e.-nın sənaye məhsullarına təqdim etdiyi tələbləri ifadə edir, sənaye məhsulu keyfiyyətinin texniki-estetik gestəricilərinin kompleks QİYMƏT- ləndirilməsi usullarını, həmcinin ahəngdar predmet aləminin Yaradıl- ması piqərtlərini həll edən optimal əmtəə assortimentinin formalaitma prinsiplərini muəyyənlətdirir. B ə- dii konstruksiyalama nə- zəriyyəsi layihələmə prosesinin umumi strukturunda bədii konstruk- siyalamanın yerini, onun tipoloji xususiyyətlərini tə”yin etməklə bəra- bər, rəssam-konstruktorun professio- nal yaradıcı fəaliyyəti ucun vasitə və metodlar axtarıb tapır. T.e.-nın baplıca məqsədi bədii konstruksiya- lamanın nəzəriyyə və praktikası nə- ticəsində əldə olunan nailiyyətlərə əsaslanmaqla insan ucun onun yarat- dıqı əiyalar aləmində ən əlveritli ƏMƏK, MƏHHİƏT və istirahət ipəraiti yaratmaqdır. Harmonik inkiptaf et- mipp insanın tərbiyə olunmasında və onda yuksək estetik zevqun formalail- masında T.e. muhum rol oynayır. TEXNİKİ KİBERNETİKA-kiber- netik elmi ideyalar və metodlar əsa- sında idarəolunan texniki sistemlə- in tədqiqi ilə məptul olan elm sa- zəsi. Q.k., avtomatik tənzimləmə və idarəetmə nəzəriyyəsinin muasir HHKH- cı mərhələsi olub murəkkəb idarə- edici sistemlərdə informasiyanın qə- bulu, saxlanması, eturulməsi və cev- rilməsinin umumi qanunları haqqın- dakı kibernetika elminin bir istiqa- mətidir. Avtomatlmpdırılmın ida- rəetmə sistemlərində icra olunacaq funksiyaların avtomatik ipləyən qur- qularla insan arasında səmərəli pay- lanması problemi (cinsan-maınə problemi) T.k.-nın muhum problemlə- rindən biridir. Məqsəd, insanın fi- ziki və intellektual fəaliyyəti ilə avtomatikanın texniki vasitələri ara- sında muəyyən birlətmələrin əldə edilməsidir. T.k. bir sıra texniki idarəetmə sistemlərinin (məs., mətn- oxuyan avtomatların, gəmilərin və ucuti aparatlarının avtomatik idarə- olunma sistemlərinin) iilənib ha- zırlanması ucun təbiətdə olan uyqun obyektlərdəki (məs., canlılarda, bit- kilərdə) mə”lum qanunauyqunluqlar və fəaliyyət ӱsullarından istifadə edir (bionika, onun muxtəlif bəlmələri olan hidrobionika, neyrobionika və s.).


T.k.-nın Mӱstəqil istiqamətlərindən olan ob razların tanınması MmMə1ndO xXu- yan avtomatların yaradılmasında,


219


texnoloji proseslərin muxtəlif və- ziyyətlərinin bir-birindən secilməsi və analizində avtomatlaidırılmır tibbi diaqnostika qurqrularının Ya- radılmasında və s,-də bəyuk əhəmiyyə- tə malikdir. İdarəolunan obyektlərin dinamik xarakteristikalarının, onun bir sıra parametrlərinin, xarici tə”sirlərin əlculməsi və tədqiqinə əsasən təyini, həmcinin avtomatik proqnozlaiqdırıcı qurquların yara- dılması ucun aparılan tədqiqatlar da muəyyən dirəkəli T.k.-yYa aiddir. T.k. istehsalatın kompleks avto- matlaqpidırılması, nəql. və s. kimi mӱrəkkəb idarəetmə sistemlərinin ya- radılması ucun elmi əsasdır. Mua- sir hesablama qurqu və mapınların- dan istifadə etməklə muçəssisələrin avtomatlapdırılmınid idarəetmə sis- temlərinin və texnoloji prosesləri- nin avtomatlaidırılmız idarəetmə sistemlərinin yaradılması cox əhə- miyyətlidir. Muxtəlif avtomatlap- dırılmınq idarəetmə sistemlərinin yaradılmasında istehsalat proseslə- rinin alqoritmlətdirilməsi (yə”ni, idarə olunacaq obyektlərin, formal Bən və teyri-rormal evristik ipər- inin alınması), həmcinin tələb olu- nan standart texniki vasitələrin se- cilməsi, yaxud yenilərinin (məs., in- formasiyanı əks etdirən qurquların, muxtəlif idarəetmə pultlarının və s.) iplənməsi kimi mӱrəkkəb iptlər gərulməlidir. Dayanıqlıq məsələləri və insana vizual informasiyanın ve- rilməsi probleminin həlli, həmcinin idarəetmə prosesində insanın intel- lektual. fəaliyyətinin eyrənilməsi (onun fəaliyyətinin məntiqi itərhi, evristik proqramlatdırma və s.) T.k.- pın problemlərindəndir. Q.k. murək- kəb idarəetmə sistemlərinin abstrakt modellərinin qurulması və onların tədqiqi istiqamətində inkiaf edir. Bunun ucun riyazi semiotikadan, cox- luqlar nəzəriyyəsi, riyazi məntiq, eh- timal nəzəriyyəsi, abstrakt cəbr və s.- dən istifadə olunur. T.k.-da beyuk miqdarda qariqılıqlı əlaqələri olan elementlərdən (altsistemlərdən) iba- rət mӱrəkkəb sistemlərə aid məsələlə- rin həlli metodları da vacibdir (mə- sələlərin coxelcululuyu problemi). Bunun ucun dekompozisiya və aqreqat- laidırma kimi əsas iki istiqamət vardır. T.k.-da, həmcinin cinsan-ma- İPINR sistemlərinin modellətidiril- məsi məsələləri də həll olunur. T.k.- ya layihələndirmənin avtomatlayidı- rılması problemi də daxildir. Əd. Əsgərov T., Rəqəmhesabla- "yıcı mapınlar, B., 1974:Əsgəron T., Allahverdiyev N., Kibernetika


və muasir Həyat, B., 1983.

TEXNİKİ MƏKTƏBLƏR, SSR İ-də —orta məktəbi bitirən gənclər ucun texniki petpə məktəbləri. Yuksək sə- viyyəli orta təhsilli və ixtisaslı fəhlə kadrları yetitdirir. 1954 ildən fəaliyyət gestərir və azı 400 peitə ara ixtisaslı fəhlə hazırla- yır. Təhsil mӱddəti 1—2 ildir. Bax həmcinin Texniki pevqə məktəbləri, Texniki pemə təhsili.

TEXNİKİ MƏRTƏBƏ —binada MY- həndis avadanlıqı və kommunikasiya- nın yerlətdirilməsi ucun mərtəbə. T.m. binanın ayparı (texniki zirzəmi), yuxarı (texniki cardaq) və orta hissə- sində yerlətdirilə bilər. Bə”zi hal- larda bir necə Q.m, tikilir. T.m.-də


220


TEXNİKİ NORMALLİDİRMA



isitmə sistemi, su kəməri və kanali- zasiya boru gəmərləri, havaəturəplər, enerji təchizatı qurquları və ma- gistral ipəbəkələri, liftlərin matın ite”bələri və s. yYerlətdirilir. T.m. çoxmərtəbəli yatayınl binalarında, ictimai binalarda, həmcinin muhən- dis kommunikasiyaları sıx olan, ha- va mӱhitinin parametrlərinin stabil- liyi tələb olunan sənaye binaların- da qurulur. TEXNİKİ HOPMAHALIAbIPMA, əməyin texniki norma- lapdırılması–-texniki cəhət- dən əsaslandırılmızn vaxt (hasilat) normalarının muəyyən edilməsis bax Əməyin normalaidırılması. TEXNİKİ PARCA — kimya, rezin, ayaqqabı, avtomobil və s. sənaye sahə- lərində mapın, qurqu və texniki mə”- mulatların detallarının hazırlap- masında əsas və ya keməkci material kimi istifadə edilən toxuculiq par- cası. Pambıq parcalardan kord, bel- tinq—avtomobil iinləri, konveyer lentlərinin hazırlanmasında, kirza isə dərini əvəz edən material kimi istifadə edilir. Kətan T.p: olan bre- zentdən yanqınsendurən iqlanqlar, yun T.p.-dan araqatı, sӱzgəc və s. hazır- lanır. İpək T.p., əsasən, ələk ucun, asbest T.p. sӱzgəc və mӱxtəlif oda- davamlı məmulatlar hazırlanmasın- da tətbiq edilir. Kimyəvi liflərdən (lavsan, kapron, xlorin və s.) hazır- lanmızn T.p.-lar da geni yayılmıp- dır. Kalka, mӱqiməmbə, araqatı hazır- lanmasında istifadə edilən mitkal və tənzif də T.p.-lara aiddir. TEXNİKİ PEİYƏ MƏKTƏBLƏRİ— SSRİ-də 1958 ildən texniki peiə təhsilinin mӱxtəlif tipli və pro- filli məktəbləri. Kənd Bə məhəp T.p.m, səkkizillik və umumi orta təhsil əsasında x.t. ucun 1400-dən cox pepə uzrə ixtisaslı fəhlə ha- zırlayır. 70-ci illərdə yaradılmıil orta T.p.m. pagirdlərə fəhlə ixti- sası ilə yanapı, umumi dk təhsil də verir. SSRİ-də 7500 Q.p1.m.-ndə, o cӱmlədən orta təhsil verən təqr, 5 min Q.p.m.-ndə isə 4 mln.-dan cox, Azərb.SSR-də 199 T.p.m.-ndə, o cumlə- dən orta təhsil verən 112 Q.p.m.-ndə 110 mindən cox ipagird. oxuyur (1984). Bax həmcinin Texniki peə təhsili. TEXNİKİ PEYYƏ TƏHSİLİ, SSRİ -də—x.t. ucun ixtisaslı fəh- lələr hazırlayan texniki təhsil for- ması, xalq maarifi sisteminin tər- kib hissəsi. 1919 ildə RSFSR Xalq Maarif Komissarlıqrı Yanında T.p.t. belməsi yaradılmıt, 1920 il yanva- rın 29-da (Azərb.-da 1920 ilin avqus- tundan) Ba Petpə Təhsili Komitə- sinə cevrilmitdir. 1921 ildə Fabrix- Zavod Pyagirdliyi məktəbləri (FZİYF) haqqında əsasnamə qəbul edildi. 1940 ildə SSRİ Dəvlət Ehtiyat Əmək Quv- vələri sistemi yaradıldı: FZİT mək- təblə i sənət, dəmiryol və Fabrik- Yavod Təhsili məktəblərinə (FZT) fevrildi. 90-ci illərin ortalarında K.t.-nı mexaniklətdirmə məktəbləri, orta təhsil verən texniki məktəblər Yaradıldı. 1958 ildən Dəvlət EhHti- yat Əmək Quvvələri sistemi /leBnəT Texniki Pepə Təhsili sisteminə cev- rildi, əhər və kənd texniki peptə məktəbləri, axiam kursları və s. ya- radıldı.

Sov.İKP MK və SSRİ Nazirlər Sovetinin, muvafiq olaraq AKP MK


və Azərb.SSR Nazirlər Sovetinin 1969, 1972, 1975, 1977 və s. illərdə texniki peə təhsilini daha da in- kipaf etdirmək haqqında qəbul et- dikləri qərarlar bu sahədə muhum rol oynamılmldır. Sov İKİ MK-nın aprel (1984) plenumunda bəyənilmin və 11-ci carırınq SSRİ Ali Sovetinin birinci sessiyasında qəbul olunmui cUmumtəhsil və petpə məktəbi islaha- tının əsas istiqamətləri) xalq maa- rifinin, o cӱmlədən texniki peppə təh- silinin dovrun tələblərinə uyqun tək- millətdirilməsi sahəsində boyuk so- sial-siyasi əhəmiyyətə malik sənəddir.

İstehsalat muəssisələri ilə uzvi əlaqə sovet T.p.t. sisteminin xarak- terik cəhətidir.

Q.p.t. sistemində FElytiyat Əmək Quvvələriq Umumittifaq Kepullu İd- man Cəmiyyəti (1943 ildən), SSRİ XTNS-də “Texniki petə təhsiliə pa- vilyonu (1959 ildən) fəaliyyət kostə- rir, 5*Professionalno-texpiceskoye ob- razovaniyeə aylıq jurnalı buraxılır. TEXNİKİ SƏNƏDLƏR — istehsala- TIN TƏMKİLİNDƏ VƏ yaradılmasında, bina və muxtəlif tikililərin tə”mi- ri və istismar itlərində, həmcinin məhsulları sınaqdan kecirmək və s.

cun istifadə edilən sənədlər toplusu. .S.-İN əsas nəvləri bunlardır: in- tpaatda layihə və ipci səpədləri, sə- nayedə konstruktor və texnoloji, elə- cə də normativ-texniki səpədlər. TEXNİKİ SUR"ƏT—d.y. nəqliyya- tında qatarın orta hərəkət surəti: vahid zaman ərzində qət edilən məsafə ilə (km) ifadə olunur. T.s., qatarın iyə salındırı andan batlayaraq təd- ricən artan sur”əti və dayanacaqlar qarilısında tədricən azalan sur”əti nəzərə aldırı ucun, qatarın adi yol sur ətinə nisbətən kicik olur. SSRİ- də qatarların orta Q.s.-i saatda 47— Ə0 km-dir. Halbuki yol surəti: yuk- lu qatarlar ucun—90, yuksuz qatarlar ucun—100, sərnittin qatarları ucun 120—140 km/saat muəyyən edilmitdir. Bunlardan əlavə, d.y. nəql.-nın ilpini xarakterizə edən konstruksiya sur "əti (lokomotivin əlveritili iqəramtdə mumkun olan maks,. sur”əti) vəkommersiya sur”əti (ara- lıq st.-lardakı bompdayanmalar da nə- zərə alınmaqla iki depo st. arasın- dakı sur”əti) adlanan sur”ət gəstəri- ciləri də məvculdur. TEXNİKİ TƏRƏQQİ—bax Elmi-s-tex- niki tərəqqi, Tərəqqi, Texnika, “TEXNİKİ TƏRƏQQİ UERUNDA:— 43A TEXHHHECKM HPOTPECC?-—ai- lıq elmi-texniki jurnal. 1961 ildən Azərb.SSR Nazirlər Soveti Dovlət Elmi-Tədqiqat İtplərini Əlaqələndir- mə Komitəsi və Azərb.SSR Xalq Tə- sərrufatı Purasının, 1970 ilin noya- brından— Azərb.SSR Nazirlər Sove- ti Dəvlət Plan Komitəsinin nəpri. Azərb. və rus dillərində cıxırdı. 1981 ilin yanvarından yeni adla (“Azərbaycan xalq təsərrufatır—cNa- rodnoye xozyaystvo Azerbaydjana) Azərb.SSR Dəvlət Plan Komitəsinin aylıq iqtisadi-istehsalat jurnalı kimi nətri (yenə də 2 dildə) davam etdirilir. Jurnalda resp. k.t.-nın inkitafı, texniki tərəqqi, iqtisadiy-


"


Yat, planlapdırma və idarəetmənin aktual məsələləri ipıqlandırılır.


Tirajı 1600 nusxədir (1984). TEXNİKİ TƏHSİL, SSRİ -də— sənaye, tikinti, nəqliyyat, rabitə, k.t.,


mepə təsərrufatı ucun muhəndis və texpiklərin hazırlanması sistemi (x.t. ucun ixtisaslı fəhlələr texxi- ki pemə təhsili sistemində hazırla- nır). Xususi, Yardımcı və ӱmumi T.t, movcuddur. Yardımcı T.t. ali məktəb və orta ixtisas məktəbi tələ- bələrinə elm, maarif və mədəniyyətin bir sıra sahələrində tətbiq olunan mapınların, mexanizmlərin, aparat- ların, avtomatlaidırılmın idarə- etmə vasitələrinin eyrənilməsi və on- lardan istifadə edilməsi ucun tex- piki bilik və vərdiilər verir. Umumi T.t. tpakirdlərə orta umum- təhsil məktəblərində əmək təlimi, politexnik tə”lim prosesində verilir (bax Politexnik təhsil). Xususi T.t. sisteminə geologiya, mədən, ener- getika, metallurgiya, mapınqayırma, cihazqayırma, radioelektronika, kim- ya-texnoloji, texnologiya, initaat, geo- deziya, metpə mӱhəndisliyi, hidrome- teorologiya, nəqliyyat və rabitə sahə- ləri daxildir. Politexnik və sənaye ip-tlarında, sahə ali texniki məktəb- lərində, bir sıra un-tlərin texniki fakultələrində, həmcinin ali texniki hərbi məktəblərdə ali T.t.-li mutə- xəssislər (bax Ali təhsil), orta ixti- sas məktəblərində texniklər (bax Or- ta ixtisas təhsili) hazırlanır. El- MH-TEXHHKH inqilab pəraitində bilik sahələrinin sur”ətli inkipafı ilə əlaqədar Q.t.-ə ixtisası təkmilləi- dirmə sistemi də daxil edilmin-


dir.

TEXNİKİ XİDMƏT STANSİYA- SI—avtomobillərə texniki xidmət gəstərən və onların cari təmiri ilə məpqul olan muəssisə. Universal və ixtisaslatmıtpi nəvləri var. Birin- cilərdə — muxtəlif markalı və mo- delli avtomobillərə, ikincilərdə isə muəyyən bir modeldən olan avtomobil- lərə kompleks texniki xidmət gestə- rilir. Cox vaxt avtomobil z-dları- nın əz T.x.s. (servis avtomərkəzi) olur və orada həmin z-dun buraxdıqı avtomobillər ucun, nəzərdə tutulan profilaktik xidmətdən əlavə, zəmanət tə miri yerinə yetirilir, onların aqreqatları yeniləri ilə əvəz edilir, mapınlar rənglənir və s. Universal tipli T.x.s.-nda xidmət nevlərinə (diaqnostika xidməti, yaqrlama və s.) gərə mustəqil postlar təikil olunur. Postlar qaldırıcı qurqular, quraii- dırma və sekmə vasitələri, mӱxtəlif alətlər və s. ilə təchiz edilir. İxti- sasla:imısi T.x.s.-nda avtomobillərə profilaktik xidmət z-dlarda, cari tə”mir ipləri isə ayrıca zonalarda Yerləiən sahə və ya sexlərdə gəstəri- lir. SSRİ-də T.x.s. eynitipli layihə- lər əsasında tikilir. Belə st.-lar 6, 11, 15, 25 və 50 postlu olur. Bəzən T.x.s.-nda əzunəxidmət sahələri DƏ olur ki, bunlarda da mapın sahibləri st.-nın alətlərindən istifadə etməklə tə"miri əzləri yerinə yetirirlər. TEXNİKİ İYƏRTLƏR—mcəhsulların konkret tiplərinə, marka və artikul- larına qoyulmult texniki tələblər kompleksini muəyyən edən normativ- texniki sənədlər. Texniki tələblər mə mulatların əsas parametr və əlcuӱ- lərini, xassələrini və ya istismar Xa- rakteristikalarını, məhsulların key- fiyyət gestəricilərini və s.-Nİ TƏ - yin edir. Qli. muvafiq dəvlət stan- dartları və onlara edilən əlavələr əsasında milənilib hazırlanır.


TEHRAN


221


TEXNİKİ-İQTİSADİ GƏSTƏRİ- CİLƏR—mçəssisənin (birliyin) mad- di-istehsal bazasıpın pə resurslardan kompleks istifadəni xarakterizə edən gəstəricilər sistemi. İsltehsdlın nə əməyin təpikilipi, texniki səviyyəsi- ni, məhsulup keyfiyyətini, əsas və dəh- riyə fondlarından, əmək ehtiyatla- rından istifadəni plaplatidırmaq və təhlil etmək ucun tətbiq olulur. Mu- əssisənin texniki-sənaye-maliyyə pla- nının tərtibində, mӱtərəqqi texiiki- iqtisadi norma və normativlərin mu- əyYəƏn edilməsində əsasdır. Butun mu- əssisə və sahələr ucun vahid və ayrı- ayrı sahələrin xususiyyətlərini əks etdirən spesifik T.-i.g. var. TEXNİKİ-İQTİSADİ nnAHnRALI- DIRMA–—–bax Əsvoddaxili planlaiı- dırma. : TEXNİKİ-SƏNAYE-MALİYYƏ PLA- NI—bax L/uəssisənin texniki-səna- Ye-maliyyə planı. TEXNİKUM--SSRİ-də və bir sıra xarici əlkələrdə ortatəhsilli mutə- xəssislər hazırlayan məktəblərin əsas qismi. İlk T.-lar 18 əsrdə Almaniya, İsvecrə və digər Qərbi Avropa əlkə- lərində yaradılmıldır. İlk orta texniki petpə məktəbləri Rusiyada 18 əsrdə, Azərb.-da 19 əsrin QOXU DR da acılmı, lakin konkret c“Q.g ad: lanan məktəblər 1910—15 illərdən fəaliyyət kestərmitdir. SSRİ-də 1920 ildən x.t., səhiyyə, mədəpiyyət və maa-


rifin muxtəlif sahələri ucun mu- təxəssislər hazırlayan xususi orta təhsil muçəssisələri T. adlanırdı


(sənaye, tibb, pedaqoji, teatr, mədəni- maarif və s. T.-lar). 1937 ildən, əsa- sən, texniki profilli orta ixtisas məktəbləri (sənaye, iniyaat, nəqliyyat, rabitə, k.t. QT.-ları), həmcinin orta ixtisas təhsili verən statistika, ma- liyyə, ticarət məktəbləri T. adlanır. Bax həmcinin Orta ixtisas məhcu- li, Orta məktəb məqalələripə. TEXNOLOJİ VƏRƏQ, texnolo- jpi xəritə --texnoloji sənədlə- rin bir forması. Burada məqmula- tın butun e”mal prosesləri, butun əmə- liyyatlar və onların tərkib hissələ- ri, tipllədiləcək materiallar, isteh- salat avadanlıqı, alət, texnoloji rejim, mə”mulat hazırlamaq ucun la- zım olan muddət və s. gestərilir. TEXNOLOJİ ƏMƏLİYYAT –texno- loji prosesin bir Hissəsiz bir ii yerində bir və ya bir necə pici tərə- findən, habelə adamların tpptirakı olmadan, -yaxud onların nəzarəti al- tında (avtomatlapdırılmıin istehsa- latda) yerinə yetirilir. T.ə. istehsal obyektinin və avadanlıqının dəyiit- məzliyi ilə xarakterizə olunur. Q.ə. məhsuldarlıqın tə”yini və avadanlıq yӱğlənməsinin planlaidırılması ucun, həmcinin əməyin texniki nor- malaipdırılması ucun əsas hesablama vahididir. TEXNOLOJİ PROSES-istehsalat prosesinin bir hissəsi, istehsal əi1- yasının dəyinməsi və sonrakı e malı əməliyyatlarından ibarətdir. Məs., qaynaq T.p.-inə hazırlıq, quraidırma, detalların qaynaqı və qaypaq qovila- qının təmizlənməsi iləri daxildir. T.p. nəticəsində emal olunan obyekt keyfiyyətcə dəyitir. T.p.-lər texniki sənədlərə daxil olan texnoloji və Ya mariqrut vərəqlərində (cədvəllərində) ptərh edilir. Muəyyən mə”mulat tiplə- ri ucun standart (tipik) və Ya qrup-


lar ucun T.p. ipləyib Hhazırlayır- lar, bu da yeni mə”mulatın eypi za- manda bir pecə muçəssisədə istehsalı- pa hazırlıq tiplərini sur”ətləndir- məyə imkan verir. TEXNOLOJİ SƏNƏDLƏR—cəhsul hazırlanmasının texnoloji proses- ləripi tə”yin edən qrafiki və məti səpədləri. Buraya əsas istehsalatda istifadə edilən opexnoloji vərəq, mayrlarut vərəqi, tə”limat, əməliyyat certyojları və s. sənədlər, həmcinin konstruktor sənədləri, sifarit siya- hıları, material, yarımfabrikat, alət pə s. sərfinin normasını gestə- rən sənədlər aid edilir. TEXNOLOJİLİK, texnoloji əlveritlili g—mə”mulatın is- tehsal və istismar tələblərinə uyqun- luqu. T. məqmulatın konstruksiyası iplənib hazırlandıqda muəyyən edi- lir. Texnoloji cəhətdən əlperitli olan mə”mulatın konstruksiyası və tərkib elemeitləri məhsulun istismar keyfiyyətlərini təqmin etməli və vpe- rilmtin seriyalı istehsalatda - mini- mal əmək və material sərfi ilə ha- zırlanmalıdır. Qexnoloji əlveriyi- li konstruksiya quratqdırılma usu- lunun sadəliyi, formalarının mukəm- məlliyi ilə xarakterizə olunur. Onun elementləri elə, yerlətməlidir ki, yıerılması və təmiri asan bata gəl- sin. T.-ə nail olmaq ucun yeni detal konstruksiyalarında ondan əvvəl ha- zırlanmıqi mə”mulatlardakı detal- lardan və yıqma (quraidırma) vahid- lərindən, habelə normalaidırılmınp və standart detallardan genii isti- fadə olunmalıdır. TEXNOLOGİYA (yun. (eshpq—sənət, ustalıq, bacarıq-E...logiya)—1) is- tehsalat prosesində hazır məhsul al- maq ucun indədilən xammal, material və ya yarımfabrikatların e”malı, hazırlanması, aqreqat halının, xas- sələrinin, formasının dəyitdiril- məsi metodlarının məcmusuy xammal, material və Ya yarımfabrikata muva- fiq istehsal alətləri ilə təsir gəs- tərmə usulları haqqında elm. T.-nın iplənilib hazırlanması istehsalat sahələri uzrə (məs., mapınqayırma T.-sı, cihazqayırma T.-sı, kimya T.- sı) həyata kecirilir. Texnika inki- tpaf etdikcə daima muxtəlif isteh- salat Q.-ları Yenilətidirilir və də- yipdirilir (bax Texnoloji proses). Bir elm kimi T. daha tə”sirli və iq- tisadi cəhətdən sərfəli istehsalat proseslərini muçəyyən etmək və onlar- dan praktikada istifadə etmək məqsə- di ilə fiziki, kimyəvi, mexaniki və digər qapunauyqunluqları aikara cı- xarmaq məsələlərini eyrənir. Məs., mapınqayırma Q.-sında texnoloji proseslərin . layihələndirilməsinin əsasları, mə mulat səthlərinin mexa- niki emal usulları, muçəyyən tip ne- talların hazırlanması prosesləri və s. tədqiq edilir və inlənilir. 2)Kosmik texnologiya— kosmik fəza ptəraitində materialla- rın alınması və onların ezlərini necə aparması haqqında elm. Kosmik T.-da, əsasən, kosmik fəza ipəraiti: nin, yəni temp-run, vakuumun, kosmik iqualanmanın və cəkisizlik iləraiti- nin materialların xassələrinə birgə təsiri eyrənilir. Bu sahədə dunyada ilk eksperiment 1969 ildə “Soyuz-bə sovet kosmik gəmisində (bax cSoyuzə) həyata kecirilmitdir. Kosmik T.-da


materpalların qaypaqı pə kəsmə pro- sesləri, metallurji itlər, bərk mad- dələrin sintezi, monokristalların yetipdirilməsi, kompozit materialla- rıp, iluiyə və s.-nin alıpması tədqiq edilir. Bu tədqiqatları həyata gecir- mək ucun hazırda Yerətrafı orbit- lərdə kosmik T. laboratoriyaları ya- radılır. Kosmik T.-nın ipnkitafı kosmosda muxtəlif konstruksiyalar qurmaqa, Yer pəraitində istifadə et- mək ucun xususi saf metallar alma- qa və qabaqcadan verilmiyi xassəli gey- fiyyətcə yepi materiallar istehsalına imkan verir. Bax həmcinin cSalyutə,

Ədə Qritin S. D. i dr., Kocmm coskal texnoloqin i proiznodstno, M., 1978: Epic A. F., İndustrild v kosmose, M., 1978, Barta C, ii dr., Kosmiceskan texnoloqin: rojdenie kristallop p nevs- 0 vokn.2 Nauka i celonecestvo, M.,


TEXNOLOGİYA İNSTİTUTU, Azərbaycan Texnologiya İn-t u—resp.-da texnoloq kadrları hazırlayan ali təhsil muəssisəsi. 1981 ildə Kirovabadda yaradılmıid- dır. 3 fakultəsində (mexanika, yeyin- ti istehsalının texnologiyası: to- xuculuq və yungul sənayenin texnolo- giyası) 10 ixtisas uzrə mӱtəxəssis ha- zırlanır. Əyani, qiyabi BƏ axımaM imə"- bələri, 21 kafedrası, muasir avadan- lıqla təchiz olunmunq laboratoriya- ları, fənn kabinetləri, tədris e”ma- latxanaları var. Təhsil muddəti 5 ildir. İstehsalatla əlaqənin məH- kəmləndirilməsi ucun Kirovabadın bir sıra iri sənaye mӱəssisələrində in-tun muvafiq kafedralarının fi- lialları acılmıtdır. İn-tun Azərb, və rus bəlmələrində təqr. 3000 (o cum- lədən əyani ipe”bədə 1732 nəfər) tələ- bə təhsil alır, 180 muəllim dərs de- yir (1983 84). Azərb. və rus dillərin- də coxtirajlı “ Texnoloqə qəzeti nəir edilir (1983 ildən). TERPAH (viy) —HpanbıH Tayraxrtr. Əlkənin əsas siyasi, iqtisadi, tica- rət-maliyyə və mədəniyyət mərkəzi. Mər- kəz ostanının inz.m. D.y., avtomobil və hava yolları qovpaqı. Elbursun en- dar hissəsində, Dəmavənd d. ətəyində, 1100—1300 m Hund.-dədir. İqlimi sub- tropik kontineptaldır. Orta temp-r Yanvarda 22S, iyulda 29,42S-dir. İl- lik yarıntı 240 mm. Sah. təqr. 250 km?, ƏH. təqr. 7 mln. (ətrafı ilə, 1982). PQəhər idarəciliyini əhalinin sec- diyi 1Pura Həyata kecirir. 1 əsrdə (batpiqa məlumatlara gərə 12 əsrdə) İranın qədim paytax- Tbi Pe) m. yaxınlıqında salınmın- dır. 13 əsrdə monqollar Reyi daqıt- dıqdan sonra T. tədricən beyuməyə bailadı. 1785 ildə İranın paytax- tı elan edilmitdir. Tkinci dunya muharibəsindən (1939—45) sonra in- tensiv inkitpaf etməyə batilamıdır. 1943 ildə Q.-da uc muttəfiq dəvlətin —SSRİ, ABİT və B. Britaniyanın he- kumət bapcılarının konfransı keci- rilmitdir (bax Tehran konfransı (1943)|. T. 1978—79 illərdə İranda antimonarxiya, antiimperialist inqi- labıq əsas mərkəzlərindən olmupdur: 1979 il fevralın 12-də inqilabcılar silahlı usyan nəticəsində T.-da mah- lıq usuli-idarəsinə son qoydular. iri sənaye mərkəzidir. Əlkənin sənaye istehsalının təqr. 1/3-ini ve- rir. Mapınqayırma və metal e”malı (avtomobil və təyyarəquratlidırma 3-d-


TEHRAN KONFRANSI



= =. “


E 9 - də zad 205”) va—” “Ayk: Yalı ağam Ri ləli,



m vn Bul Bİ


Tehran. 1. Hləhəpnən önp xəepyuym., 2: dbnpnenci MelnaHıı, 3. Barrm-Mnnu xapna3acbı,


177


-


“ail | əl ". YR ə



4. PPəhər parkında,


ları, radio aparatları, televizor, soyuducu və s. istehsalı), kimya, neft eqmalı, metallurgiya, poliqrafiya, tikinti materialları, yungul, yeyinti sənayesi var. Kustar sənətkarlıq in- kipaf etmitidir.

T. 1870—72 illərdə yenidən qurul- muli kəhnə ipəhərdən və 20 əsrin 30- cu illərindən tikilən yeni itəhərdən ibarətdir. T.-ın iqəhərsalma qurulu- punda duzbucaqlı itəbəkə əmələ gəti- rən kucələr, meydanlar, baqlar, fəv- varələr, muasir Qərbi Avropa me”mar- lıqrı ruhunda tikilmiiy coxmərtəbəli mehmanxanalar, banklar, inzibati bi- nalar, mulk-kotteclər və 10—12 mər- təbəli yapayıti evlərindən ibarət mə- həllələr (19—20 əsrlər) ustun yer tu- tur. Pəhərin Abbasabad r-nunda 1990- cı illərədək tikilməsi nəzərdə tutu- lan ipəhər icərisində ipəhərədə əsas həkumət idarələri və inzibati bina- lar, həmcinin səfirliklər yerləitə- cəkdir. Me”marlıq abidələri: Gulus- tan sarayı (18 əsrin sonu—19 əsr), Sipəhsalar və PQaH məscidləri (19— 20 əsrlər) və s. cAsiyav kinoteatrı (20 əsr), Məclis binası (1959), T. ya- xınlıqındakı Hilton-otel (1962) muasir İran me”marlırının diqqətə- layiq numunələrindəndir. İranın 2500 illik yubileyi (1971)-ilə əlaqədar ge- nipq miqyasda iqəhərsalma və tərtibat ipləri gərulmutdur.

T.-da un-t və in-tlar, əlkənin bo0- yuk elmi idarələri və kitabxanala- rı, arxeologiya, etnoqrafiya muzey- ləri və s. muzeylər, muxtəlif teatr- lar fəaliyyət geəstərir.


Əd. İvanov M. S., Ocerk is- toriin İrana, M., 1952:


lm ə ə əl Yəadə ab də OD ə mə


ə mi ə nə Zi ssa, Les problemes sociaux de İla ville de Teheran, Teheran, 1984, A h r e n s P.G., Die Entvvick- lung der Stadt Teheran, Oplanden, 1966.


TEHRAN KONFRANSI (1943) — İkinci dunya muharibəsində uc mut- təfiq ön nm SER, ABII və B. Britaniya həkumət bacılarının, diplomatik mutpavirlərin və hərbi qərargahların nӱmayəndələrinin ii1-


tirakı ilə 1943 il noyabrın 28-i— dekabrın 1-də Tehranda gecirilmiyln konfransı. Konfransda ikinci cəb- hənin acılması ilə əlaqədar məsələ əsas yer tuturdu. ABPT və B. Brita- niya nӱmayəndələri bildirdilər ki, La-Maniq boqazından amerikan-ingi- lis qompunlarının Avropaya cıxarıl- masını nəzərdə tutan € ÖBEp/OD AP ƏMƏ- liyyatı 1944 ilin mayında baiplana- caq və Cənubi Fransada desantın kə- məyi ilə həyata geciriləcəkdir. İ. V. Stalin bildirdi ki, alman qopunla- rının Qərb cəbhəsinə gəndərilməsinə mane olmaq ucun sovet qopunları hə- min vaxtda hucuma bapqlayacaqlar. So- vet tərəfi həmcinin Avropada hərbi əməliyyatlar qurtardıqdan sonra Yapo- niyaya qarı muharibəyə baplayacaqrı barədə təəhhud geturdu. Konfrans bir sıra digər məsələləri də nəzərdən kecirdi. Kəniqsberqin (indiki Kali- ninqrad) Sovet İttifaqına verilməsi haqqında qərar prinsipcə razılai1- dırıldı. Polia və onun sərhədləri haqqında məsələyə də baxıldı. 1943 il dekabrın 1-də qəbul edilmiii 4 Uc devlətin bəyannaməsi9midə gəestərilir- di ki, əldə olunmu razılıq xalq- lar arasında məhkəm sulhu təmin edəcəkdir. “*İran haqqında bəyannaməq- də uc dəvlət baqicısının bu əlkənin tam mӱstəqilliyini, suverenliyini və ərazi butəvluyunu qorumaq arzusu təs- diq olundu. :

Əd.: Perepiska Predsedatela SopeR Ministrov SSSR s prezidentami SİA i premıer-ministrami Velikobritanii HO nreml VelikoN OtecestvennoV nöfHbi 1941— 1945 qq., 2 izd., t. 1—2, M., 1976: Sovet- skiN Sooz na mejdunarodnıx konferen- pinx perioda VelikoV Otecestvennoİ von- nı 1941—1945 qq., Teqeranskan konferen- pin trex spoznıx derjav—SSSR, SİYA i


Velikobritaniin. 28 nonbra—1 dekabra 1943 q., Sb., dokumentov, M., 1978. TEHRANTUT — tut sortu. Azərb.-da


xalq seleksiyası yolu ilə alınmı1- dır. Moqiz ayfa nəevunə aiddir. Hund. 20 m-dək, gəvdəsi acıq-palıdı, budaq- ları acıq-bozumtul olur. Yarpaqları tutqun-yapıl, butəv, ovalpəkillidir, uz. 14sm, eni 10 sm-dir. Ar, itirin: uzunsov, oval formalı meyvəsinin uz. 3.5—4 sm olur: tərkibində 16,996 mə-


kər, 0,176 turpu, 21,696 s vitamini var. PQirə cıxımı 67,826 -dir. Mey- vəsi yeyilir, qurudulur, ondan ilirə, mӱrəbbə və s. hazırlanır. | TECON, Tecjo n— Koreyada məhəp. Cxuncxon-Namdo əyalətinin inz. M, di qovipaqı. Əh. 507 min (1975). Mu- hum kaqrız sənayesi və ipəktoxuma is- tehsalı mərkəzidir. Pambıq parca, yeyinti, mapınqayırma muəssisələri var. Yaxınlırında volfram filizi cıxarılır. TELIEHMT (Hazırda Cexoslovakiya (Tebp— Teptin) və Pola (Slezqup—Se- ilin) sərhədində yerlətmin iyəhərin alm. (Tezshep— Tepen) adından)—tam kristallik tund rəngli Hipabissal qələvi suxur. Əsasi plagioklaz, augit və analsimdən ibarət olur. Tərkibində həmcinin hornblend və b. zeolitlər də iiytirak edə bilər. Adətən, diabaz quruluqiludur. Kicik massivlər, day- ka və sillər əmələ gətirir. SSRİ-də Qafqazda və Cənubi Sibirdə yayıl- mhpipdır. T. qəpəng uzluk dapıdır. TEYYİ K-TAİY — Ozb.SSR Surxandər- ya vil.-nin Baysuntau d.-nda Paleo- lit dəvrunə aid maqara dupərgəsi (bax Demikdai4).

TEİYT— Azərb.-da məittətdə iplədilən genaqızlı, dayaz mis qab, murəbbə, doənpab və s. bitirmək ucun istifadə edilir. Bəzən paltar yumaq, ulaq ci- mizdirmək ucun də ipnlədilirdi. Hələ qədimdən Qafqaz, Yaxın PTərq əlkə- lərində də yayılmındır.

TƏBDİL (ər. .)-d2—dəyitdirmə) —bir muəllifin əsərinin umumi ruhunu, məzmununu saxlamaqla, bapt verən hadi- sələrin məkanının, vaxtının, surətlə- rin adlarının və s. dəyitidirilərək yerli pəraitə uyqunlatdırılması | məs., N. Vəzirovun c Arakərimxan Ərdəbiliəz komediyası Molyerin cXə- sisə əsərindən T. edilmiytidir. TƏBƏQƏ —layın bir hissəsi. TƏBƏQƏ KONSTRUKSİYALAR—tə- bəqə və ya vərəq piəklində olan metal- dan (polad və ya aluminium ərintilə- rindən) hazırlanmı konstruksiya- lar, muxtəlif maye, qaz və dənəvər materialları dapımaq və saxlamaq ucun istifadə edilir. Məs., rezer- vuar, qazholder, bunker, bəyuk dia- metrli boru kəməri, ventilyasiya və tustu boruları, neft və kimya sənaye- si aparatları və s.—T.k.-dır. Onlara səmərəli forma verdikdə metal, əsa- sən, dartılmaya itlədiyi ucun məh- gəmliyindən tam istifadə olunur. T.g. cox vaxt nazikdivarlı qabıq kon- struksiyalara aid edilir. T.k.-da alu- minium ərintiləri daha cox iplədi- lir. Cəkisinin azlıqrı zəruri olan elementlərdə (məs., asma divar və ta- vanlar, dam ərtukləri və s.), səthi gərilmiii fəza "və mӱstəvi konstruk- siyalarda da T.k. geniii tətbiq olunur. TƏBƏQƏ POLAD, vərəq polad— yayma stanlarıpda slyab və ya gӱlcə- lərdən qızmar və soyuq yayma usulla- rı ilə hazırlanan polad təbəqə (vərəq) və ya zolaq. T.p. nazik (qalın- lıqı 4 mm-ə qədər) və qalın (qalın- lıqı 4—160 mm) olur. T.p.-dan elek- trotexnika, gerpuqayırma BƏ KƏMHTA - yırmada, əymə və pitamplanmıpq pro- fillərin hazırlanmasında, binala- rın dam əertuklərində, butəv en kə- sikli konstruksiya sistemlərində (MƏC., THD, CYTYH, HəpuHnə), pesepByaDp, boru və s. istehsalında istifadə edi- lir. Nazik T.p. səthinə bəzən korro-


TƏBHƏT


223


————esG —BLLKk—— kk s ə ə hə


ii ertuk (nun, qalay, r , aluminium və s.) cəgilir. 75 BƏƏLİK--bax Vətəndailıq. b TƏBƏRZİN (far. 23 x1 x—baltaç- .zӱ—yəhər)— kecmitdə Yaxın İTərq əl- gələrində, o cumlədən Azərb.-da soyuq silah nevu. Q.-i suvarilər yəhərə bar- layır və əlbəyaxa dəyuti zamanı isti- fadə edirdilər. Zaqafqaziyada daha cox tapıldıqından elmi ədəbiyyatda cZaqafqaziya T.-lərik də adlanır. E.ə. 14—9 əsrlərdə genip yayılmıii- dı. 16—17 əsrlərdə Avropada da ya- Yıl mı ipDdI. dən yalnız piyada əsgərlər istifadə edirdi.


Tunc tə- bərzin. Asəp6 CCP Xanlar ra- yonunun Ketiku kəndi. E.ə.


əsrlər.


58 2= 7”


Aki"


bə



Arxeoloji qazıntılar zamanı Azərb.-dan (PTQamxor, Xanlar, Mingə- cevir, Quba, Talıpq və s.) coxlu tunc T. nӱmunələri və onları duzəltmək


ucun muxtəlif daiq qəliblər tapıl- mıtdır.


Ədə Aslanov Q., Azərbaycanın tunc təbərzin baltaları, B., 1982,


TƏBƏRİ (en), Əy Hədbəp Məhəmməd ibn Cərir ət- Təbəri (838- və ya 839, İranın Amol ip1.—923)—ərəb tarixcisi, ila- hiyyatcı. Coxcildli “Tarix ər-rəsul və -l-mulukə (*Peyqəmbərlərin və hekm- darların tarixiə) əsəri Yaxın PTərq əlkələrinin qədim və orta əsrlər ta- rixinin əyrənilməsində muhum mənbə- dir. Əsərdə ərəblərin Azərb.-ı ippeal etməsi, xӱrrəmilər, Babək hərəkatı, Məzyədilər və Sacilər dəvləti və s. haqqında da geniii məlumat veril- mipdir. T.-nin 30 cildlik 4Cami əl-bəyan fi təfsir əl-Quran (€Typa- nın təfsiri ucun izahlar toplusuə), cildlik - Kitab ixtilaf əl-fuqəhaə (4“Fəqihlərin ixtilafları haqqında kitabə) və s. əsərləri ilahiyyata həsr olunmutdur. Onun ərəb poeziyası, qrammatika, riyaziyyat, tibb və s. elm sahələrinə aid də əsərləri var.


Əsəri:

“ Y “r iy əlyz € —1 AD. AL ə Yə-L dəb Əd. Bunimnltov Z. M., Obzor is-


tocnikov po istorii Azerbaidjana (is- tocniki arabskie), B., 1964.


TƏBƏPH (,..) Ehcan (x. 1917, Mazandaran ostanı, Sari (.)—İran pairi, yazıcı və ictimai xadim. İran Xalq Partiyasının (İXP) mu- əssislərindəndir. İXP-nin MK, MK Siyasi heyqətinin uzvu, MK katibi olmutdur. İXP qadaqran olunduqdan sonra muhacirətdə yapamıqpdır (1950 —80). 1980 ildə İrana qayıtmıpt, 1983 ildə həbs olunmuttdur. İran zəhmət- ketplərinin azadlıq mubarizəsi bədii Yaradıcılıqrının əsas məevzusudur (“Mehriqan nəqməsiə, *İran Xalq Par- tiyası haqqında mahnız, “Gecəə, c Xalq qəhrəmanları mahnısız, 4 Məhkəməə,


Avropa ordularında T.-


cTufap yaxıplatmırə, “Neftci mah- nısı və s, pe”rləri). “Qızıl ulduzə, c Vladimir İlic Leninə, “ Rəhbərə, c Moskva pə s. ipe”rlərində sovet adam- larının yaradıcı əməyi, Kommunist partiyası və Sovst dəpvlətinin mudrik sulhsevər siyasəti, SSRİ və İran xalqlarının dostluqu tərənnӱm edil- midir. Bə”zi əsərləri Azərb. dilinə tərcumə olunmutdur.

TƏBMƏT-. 1) getiti mənada mopcudat, forma muxtəlifliyi olan butun aləm. T. anlayınpı bu mə”nada materiya, universum, kainat aplayıtqları ilə bir sırada durur. 2) Dar mə”pada elm obyekti, daha dəqiq desək, təbiətiqunas- lıqRıNn məcmu obyekti. T. butevlukdə obyekt haqqında umumi anlayın ol- maqla bu və ya digər konkret pred- metin aplaoılması və izahının sxe- mini verir. Bu umumi T. aplayıtı fəlsəfə və elmi metodologiya cər- civəsində hazırlanır. Son dərəcə umumi abstraksiya olan T.-in Əsas sə- ciyyəsi universallıq, qanunauyqunluq, əzəlilik, əbədilik, sonsuzluq və ka- filikdir. Muasir elm və fəlsəfə T. anlay Hıipının əvvəlki dəpvrlə rdaki məzmunundan faydalanmaqla opun mu- hum əlamətlərini əhəmiyyətli dərəcə- nə inkipaf etdirir. Məs,, Eynitey- nin nisbilik nəzəriyyəsi və T.-də o6- yektlərin məkan-zaman təpqkili haqqın- da təsəvvurlərin dəyinməsi, mikro- aləm fizikası və səbəbiyyət anlayıpı- nın məzmununun zənginlətməsi, eko- logiya və vahid sistem olan təbiətin tamlıqı prinsipi və s. 3) T.-in ən cox iplənən mə”nası insan cəmiyyəti- nin yapadıqı təbii pqəraitdir. Bu məqnada T. anlayınyı insanın T.-ə olan mӱnasibətində T.-in yeri və ro- lunu ifadə edir. T. təkcə təbii itə- raiti yox, habelə insanın yaratdıqı təraiti də (ikinci T.ə) əhatə edir. K. Marks yzır ki, insanla təbiət arasında daim Həyata kecirilən mad- dələr mubadiləsi ictimai istehsalı tənzim edən qanundur: bu cur muba- diləsiz insan həyatının əzu mumkun olmazdı (Marks K.i Ənqelhs F., Soc., t. 23, s: 96, 54).

İnsanın " T.-ə munasibətinin real əsası onun fəaliyyətidir, bu fəaliyyət həmitnə T.-də və onun materialı ilə həyata gecirilir. İnsain—təbiət muna- sibətlərində iki mərhələ pə iki for- ma vardır: 20-ci əsrin ortalarına qə- dər olan ekstensiv və ondan sonrakı intensiv mӱnasibət. Birinci mərhələ- də, istifadə edilən materialın miq- yasının giciğliyi səbəbindən T.-ə tə”- sir zəifdir, T. əzu təkrar istehsal edir və ahəngdarlıqını saxlayır. El- mi-qexniki inqilabın batilanması ilə insanların T.-dən aldıqı material və enerjinin miqdarı onların T.-də- ki ehtiyatı ilə muqayisə olunur. İn- sanın fəaliyyəti T.-in ahəngində, həm də onun maddi substratında ciddi dəyipniklik tərədir. Əgər əvvəllər təkcə insan T.-dən asılı idisə, indi T.-in əzu də muəyyən mə”nada insandan asılıdır. Muasir dəvrdə insan—tə- biət munasibətlərini tənzimləməkdə elm muhum bir vasitəyə cevrilir. Elm təbiətin əzunun təkrar istehsalını və Q.-dən insanın istifadə etməsini planlapidırmaq imkanı Yaradır. Nə- ticədə qlobal idarəetməyə əsaslanan intensiv munasibət yaranır ki, bu da T.-dən səmərəli istifadənin, T.-in saxlanması və təkrar istehsalının


proqramına əsaslanır. Q. getdikcə daha bəyuk miqyasda sospal orqaniz- mip muhum pə məqsədli idarə olunan unsurulə cevrilir.

İnsanın fəaliyyəti ilə yaradı- lan cikinci T.əj hadisələripin miq- yası T. hadisələri ilə həməlculu ol- duqda, yəqni insanın fəaliyyəti kos- mik miqyas aldıqda Q.-ə xırda praq- matik munasibət sosial-tarixi muna- sibətlə əvəz edilir ki, bunun da ba1- lıca səciyyəsi T.-ə insanın Həyat məs- gəni, mədəpiyyət yuvası kimi baxmaq, onun imkanları və tələblərini nə- zərə almaqdan ibarətdir. Bu cӱr mu- nasibət əz nevbəsində sosial və təbii,


ahəngdar və uzlapimıpl idarəstməni zərurilətidirir. Elm və texnikanın muasir inki-


pafı sahəsində T.-dən istifadə so- sial-iqtisadi qurulupun xarakterin- dən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Son məqsədi maksimum gəlir əldə et- məkdən ibarət olan kapitalizmdə T.- dən amansızcasına, vehtqicəsinə isti- fadə edilir ki, bu da ekoloji bəh- ran yaradır. Hava və su hevzələri zi- billənir və zəhərlənir, bitki zolaq- ları azalır, təbii sərvətlər tukənir. Nəticədə Q.-in ahəngi pozulur, hə- yatın mevcudluqu təhlukə qartısın- da qalır. Hələ K. Marks yazmıtndır ki, c...əgər mədəniyyət kortəbii inki- taf edirsə, pçurlu surətdə istiqa- mətləndirilmirsə,... əzundən sonra səhra qoyur (yenə orada, t. 32, s. 453). Kapitalizm qurulupqu T.-dən məqsədyənlu və səmərəli istifadə edilməsinə ciddi əngəl tərədir. Bu əngəlləri aradan qaldırmaq, T.-i el- mi əsaslarla idarə etmək ucun T.-ə burjua munasibəti məhv edilməlidir.

İctimai mulkiyyətə əsaslanan so- sializm cəmiyyətində əhalinin butun təbəqələrinin məqsəd və mənafe umu- miliyi T.-dən ən səmərəli və qoptimal istifadə etməyin zəminidir. Ətraf muhitin muhafizəsi və T.-in saxla – nılması məqsədlərinə sosialist əl- kələrində kulli miqdar vəsait sərf edilir, təbii maddə və enerjiyə əvəz- ləyicilər axtarılıb tapılır. İlİyö- həsiz ki, ekoloji problemlər sosia- lizm cəmiyyəti qarurqısında da durur. Lakin sosializm cəmiyyətində plan- lapdırma və idarəetmə orqanlarının (partiyanın, dovlətin), elmi quvvələ- rin birgə səyi nəticəsində ekoloji problemlər bəhran səviyyəsinə qalxma- dan muvəffəqiyyətlə həll edilir. So- sializmdə T. xalqın umumi sərvəti, cəmiyyətin məhsuldar quvvələrinin sur”ətlə inkitafının maddi əsası- dır, istehsal ilə təbii və sosial gercəkliyin insan naminə rasional də- yippdirilməsi vasitəsidir. Burada cə- miyyətin məhsuldaf quvvələrini inki- paf etdirmək və istehsalcıların qa- biliyyətini formalatdırmaq yolu ilə əməyin yaradıcı-dəyindirici imkan- larının T.-in qӱvvələrinin obyektiv zənginliyi və xususiyyətləri ilə ahəng- dar əlaqələndirilməsi baip verir. Hə- min prosesdə T. istehsalın muhum məhsuldar amili, insan fəaliyyətinin həyati unsuru və onun insani məvcud- luqunun əsası olur. Beləliklə, Q.-dən rasional istifadə ictimai-tarixi prosesin obyektiv qanunu kimi cıxıip edir.

Əd. Engels FR., Təbiətin dialekti- kası, B., 1966: yenə onun, Anti-Durinq, B., 1967, Lenin V. İ., Materializm və


224


empiriokritisizm, Əsər. tam kulliyya- tı, c. 1EvT Dorst J. L., Do toqo kak um- qet priroda, M., 1968, Celovek, oblİestvo i okrujakidal Sreda, M., 1973, Sen - Mark F., Sopializapnil prirodı, per. s frani,, M., 1977, Fedorov E. K., Vzaimodenstvie obipestva i prirodı, L., 1972: Qerasimov İ., Budıko M,, Aktualınıe problemı vzaimodenstvin ce- loveka i prirodı, cFKommunistə, 36 10, 1974: Celopek i mir celoneka, Knev, 1977: Tuqarinov V. P., Priroda, pivili- zamin, celovek, L., 1978, Sopializm i pri-


pona, M., 1982, U pakov E. Sopi- alıno-zkonomiceskoe razvitie i prirodo- oxrannan deltelınostı, M., 83.


TƏBİƏTDƏ MADDƏLƏR DƏVRANI — Yerdə uzvi və mineral maddələrin dəvri xarakterli cevrilmə və yerdə- yiiqmə prosesi. Təqr. 5 mlrd. il əvvəl Yer maddəsinin diferensiasiyası baiq vermin və Yer kimyəvi tərkibi, fizi- ki və termodinamik xususiyyətləri ilə fərqlənən konsentrik qatlara, yaxud geosferlərə (atmosfer, hidrosfer: Yer ni qranit, bazalt və s.) bə- lunmuttdur. Geosferlər arasında və qonların daxilində maddələr mubadi- ləsi daim davam etmitdir.

Muasir devrdə gkeosferlər apa- sında maddələr dəvranı ilaquli is- tiqamətdə Yer səthinin 10—20 km, bə”- zən 50—60 km-liyində daha fəal ge- dir. Fasiləsiz maddələr devranı at- mosfer, hidrosfer, litosfer və bio- sferdə mutpahidə edilir. Maddələr muvazinətdə olduqu termodinamik sis- temdən cıxan kimi qismən ilk vəziy- yətə kecmək ucun cevrilmələrə uqrayır. Lakin tam əvvəlki vəziyyətə gecə bil- mir. Belə təkrar olunan proseslər nəticəsində Yer səthi relyefinin sta- billiyi təmin olunur. Buna, təbiətdə suyun devranı misal ola bi- lər. Okean səthindən coxlu su buxar- lanır. Atmosferə qalxmıpq su buxa- rı oradakı qazları udur, yaqıpq ha- lında Yerə qayıdır. Burada suyun muӱ- əyyən hissəsi muxtəlif maddələrlə birlətir. Muəyyən hissəsi Yer qabıqı- nın .kevrək cekuntuləri ilə kristal- lohidrat və s. formada əlaqələnərək gemulur və uzun muddət əsas dəvran- dan cıxır. Sonralar bu su vulkanlar və s. ilə yenidən Yer səthinə qalxır. Suyun əsas hissəsi isə axan ar cəkun- tuӱlərindən suda həll ola bilən mad- dələri qəbul edir və caylarla yenə okeana axır.

Kalsiumun devranında əhəngdatı parcalanır, suda həll olan kalsium duzları caylarla dənizə axır. Hər il qurudan dənizlərə təqr. 5-108 t. kalsium atılır. İsti dənizlərdə- ki ibtidai orqanizmlər (foramini- ferlər, mərcanlar və s.) skeletlərini qurmaq ucun kalsium-karbonatdan is- tifadə edir. Həmin orqanizmlər ələn- dən sonra onların skeleti dənizin dibinə cəkur və metamorfizm nəti- cəsində əhəngdatına cevrilir.

Karbon əsas biogen elementdir: biosferin canlı maddəsinin əmələ gəlməsində muhum rol oynayır. Atmo- sferdə olan SO,-dən fotosintez pro- sesində muxtəlif uzvi birləimələr əmələ gəlir.

Azot, əsasən, atmosferdə qaz Ha- lındadır, azot biogen dəvrana iki Yolla daxil olur: atmosfer azotu elektrik və fotokimyəvi oksidləimə prosesi nəticəsində (MO,, CO, və s.) əmələ gələrək yaqıni suyunda həll olub torpaqa, okean sularına qarınqır: azot kək yumrularındakı bakteriya-


TƏBİƏTDƏ MADDƏLƏR DƏVRANI


larla, sərbəst azot bakteriyaları və s. ilə bioloji fiksə olunur.

Fosforun biosferdə mənbəyi, əsasən, maqmatik suxurlarda olan apa- titlərdir. Fosforun cevrilməsində canlı maddələr muhum rol oynayır. Orqanizmlər fosforu torpaqdan, sulu məhlullardan alırlar: heyvan sumuk- lərində fosfor xususilə coxdur. Or- qanizmlərin məhv olması nəticəsində fosfor torpaqa və dib cekuntulərinə qarınlır və yenidən biogen dəvrana qayıdır.

Kukurdun dəvranı da canlı maddə ilə əlaqədardır. Təbiətdə mik- roorqanizmlərin iptirakı ilə kukurd sulfidi oksidləiib, suda və torpaqda olan kukurd sulfatına (5O,) cevri- lir. Bitkilər sulfatları mənimsə- yir. Orqanizm qalıqları parcalanar- kən kukurd birləmələri dəyiptir. Zulallar mikroorqanizmlərin iptti- rakı ilə parcalanarkən hidrogen- sulfid (N,5) alınır. N.5-in oksid- ləiiməsi isə sulfat və ya kukurd ele- menti verir. Yenidən kukurd dəvranı balilayır.

İnsanın təbiətə tə”siri nəticə- sində biosferdə maddələr və enerji dəvranının yeni-yeni yolları Yara- nır, minlərlə yeni kimyəvi birləpt- mələr əmələ gəlir. İnsanın istifa- də etdiyi coxlu metal, fosfor, ku- kurd, azot: birlənmələri, gӱbrə eh- tiyatı, sun”i gəllər, beyuk kanallar və s. təbiətdə adi geokimyəvi proses- ləri dəyitdirir. Bu proseslərə duz- gun istiqamət vermək, ətraf muhiti qorumaq, təbii sərvətlərdən səmərə- li istifadə etmək ucun Q.m.d.-nı ey- rənmək vacibdir.


Ədə Vernadskinn V. İ., Ocerki qeoximii, 4 izd., M.—Sverdlonsk, 1934: Vilhams V. R., Sobr. soc., t. 6, kə 1951, Zavarzin Q. A., Litotrofnıe mikroorqanizmı, M., 1973: Odum KƏ., Osnovı əkoloqii, M., 1975: Pvari S. C,, Əkoloqiceskie zakonomernosti əvo- lopii, M., 1980.


TƏBİƏTİ MUHAFİZƏ CƏMİYYƏ- Tİ—SSRİ-nin butun multəfiq resp.- larında yaradılmınq kӱtləvi kəenullc təpkilatu, əsas vəzifəsi əhalini tə- biətə ehtiyatla yana:imaqa, opu sevmək ruhunda tərbiyəyə, təbiəti mӱhafizəyə, təbii ehtiyatlardan duzgun istifadə- yə və onların bərpasına, iəhər, kənd, yol və s. obyektlərin yapqlıllatdırıl- masına cəlb etməkdir. əy Tə- biəti Muhafizə Cəmiyyəti 1924 ildə təmpkil edilmisdir. Q.m.c. ardıcıl olaraq təbii sərvətlərin qorunub sax- lanması və bərpa olunması tədbirlə- rinin Yerinə yetirilməsinə nəzarət edir. Ən”ənəvi kampaniyalar—cQutlar gupuçə, “Mepə həftəsiə, c Təbiəti mu- hafizə aylıqık və s. gecirir, təbiə- tin muhafizəsinə dair yarınlar, mu- sabiqələr təikil edir. Azərb.SSR-də T.m.c. 1963 ildə yaradılmıtdır.

“TƏBİƏTİN DİALEKTİKASI — F. Engelsin fəlsəfi əsərisz ilk də- fə SSRİ-də (1925) cap olunmutdur. 1873—86 illərdəki qeydlərdən ibarət- dir. Əsərdə nəzəri təbiətiqunaslıqın muhum problemlərinin dialektik-ma- terialist anlapılması ətraflı ipərh edilir. 4“ Q.d.ə bitməmiiy əsərdir, bizə əlyazması ipəklində (2 plan layihə- si, 10 az-cox iplənmiiy məqalə, 169 qeyd və fraqmept) gəlib catmıtdır. F. Engels gkəstərirdi ki, dialektik- materialist fəlsəfə yalnız ictimai


elmlərin deyil, təbiyyat elmlərinin də muhum nəticələrinin ӱumumiləidi- rilməsinə əsaslanmalıdır və təbiyyat elmləri yalnız dialektik-materia- lizm əsasında səmərəli inkipyaf edə bilər. 4*Q.d.ə-nda tarix və təbiətiqu – naslırın muhum məsələləri dərin fəlsəfi tədqiq olunmuit, mexanisiz- min, metafizik metodun, təbiətiqunas- lıqda idealizm və aqnostisizm kon- sepsiyalarının tənqidi verilmitdir. Engels təbiətə metafizikcəsinə ba- xhiiların elmin inkitpafı ilə da- xildən sarsıldıqını və əz yerini dialektik metoda verdiyini, təbiətiqu- nasların getdikcə metafizik təfək- kurdən dialektik təfəkkurə gecməyə məcbur olduqunu gəstərmiidir. O, ma- teriyanın hərəkət formaları haqqın- da dialektik-materialist nəzəriyyəni inkitaf etdirmiit, təbiyyat elmləri- nin təsnifi prinsiplərini ippləyib hazırlamınl, 4 Q.d.ə-nın əsasını təiq- kil edən əz konkret təsnifini irəli surmutidur. Engels təbiətiqunaslıqın əsas inkipaf qanunlarını hərtərəf- li tədqiq etmit, onların dialektik xarakterini aikara cıxarmıpdır. Enerjinin saxlanması və cevrilməsi qanununun mə”nasını gestərməklə, En- gels termodinamikanın ikinci prin- sipini təhlil etmi:i, Kainatın is- tilik elumu bali verəcəyinin uydurma olduqunu aikara cıxarmındır. En- gels nəevlərin məniəyi haqqında Dar- vinin nəzəriyyəsini dərin təhlil edə- rək gəstərmitdir ki, bu tə”limin əsas məzmunu (inkitaf nəzəriyyəsi) materialist dialektikaya tam uyqun gəlir. Engels insanın formalatma- sında əməyin rolunun iplənməsinə beyuk diqqət vermipdir. O, həmcinin riyazi anlayıni və əməliyyatlar, tə- biətdəki ppey və proseslərin munasi- bətini, təbiətdə onların əz real tim- salının olmasını gestərmiiy və qeyd etmitdir ki, dəyitən həcmlərin tət- biqi dialektikanın riyaziyyata nufuz etməsidir. 4“ T.d.ə-nda Engels təsaduf və zərurətin nisbəti məsələsini araii- dırmıl, mexanistik və idealist ba- xıpiların yanlıqi olduqunu aipkara cıxarmınl və Darvin tə”liminin mate- rialı əsasında, təbiətiqunaslıqın dialektikanın muvafiq muddəaları- nı necə konkretlətdirdiyini gestər- mipdir. 4 T.d.ə-nda təbiətpiqunaslıqın xususi məsələlərinə toxunan ayrı-ay- rı təfərruatlar elmin tərəqqisi nə- ticəsində kehnəlməyə bilməz, lakin təbiətiqunaslıq məsələlərinin təhli- linə və onların fəlsəfi umumilət- dirilməsinə Engelsin dialektik-ma- terialistcəsinə yaniapması muasir devrdə də ez “əhəmiyyətini saxlamaq- dadır. Q.-d.-ndakı bir sıra muddəa təbiətiqunaslıqın inkipafını cox qabaqlamıtlddır. Əsər təbiətiqunaslı- qın murəkkəb problemlərinə dialek- tik yanaima numunəsidir. Əsər Azərb. dilində 1966 ildə nəptr olunmudur. TƏBİƏTİN MUHAFİZƏSİ, ət- raf muhitin muhafizəsi —təbii ehtiyatlardan istifadə, 01- ların saxlanmasını və səmərəli is- tehsalını tə min etmək ucun dəvlət və huquq tədbirləri sistemi. SSRİ-də, o cӱmlədən Azərb.SSR-də T.m. muӱva- fiq dəvlət orqanları, qoruqları, OB- culuq təsərrufatları və 6. muəssisə- lər tərəfindən həyata kecirilir. T.M. torparın, su ehtiyatlarının, ha- vanın sənaye tullantıları və zəhər-



TƏBİƏTİQTNASLIQ


225


ləyici kimyəvi maddələrlə cirklənmə- məsi, meiqə və otlaqların muhafizə- si, .. tapılan və nəsli kəsilmək- də olan faydalı bitki və heyvanların muhafizəsi, təbii sərvətlərdən duӱz- gun istifadə edilməsi, təbii abidə- lərin qeydiyyatı, mӱhafizəsi və bər- pası, balneoloji və iqlim ehtiyatla- rından maksimum istifadə olunması, termal və mineral mənbələrin muhafi- zəsi, həmcinin T. m. ideyası və təbiə- tin qorunmasına yenəldilmiiq tədbir- lərin İRİ VƏ S. İLƏ MƏPRULl olur. Eyni zamanda geni miqyasda tarlaqo- ruyucu metpə zolaqları salınır, tor- paqın qӱvvətləndirilməsi, meliorasi- yası haqqında tədbirlər gərulur, su və kӱlək eroziyasına qarpı mubarizə aparılır. Su ehtiyatlarının muha- fizə edilməsi ucun iplər gərulur. Dəniz və batqa su hevzələrinə tekulən axar suların zərərsizlətdirilməsi ucun xususi təmizləyici qurqular qu- rapdırılır.

T.m. eyni zamanda təbii ehtiyatla- rın saxlanılması və bərpasının umu- mi prinsipləri və metodlarının iii- lənilməsinə aid elmi fəndir. Bu fən- nin bəlmələri torpaqın, suyun, at- mosferin, bitki və heyvanat aləminin, təbii komplekslərin (landilaftın) qo- runması və s.-dən ibarətdir. İnsanın saqlamlıqı və onun rifahı ucun tə- bii sistemlərin fiziki, kimyəvi və bioloji parametrlərinin optimal sə- viyyədə saxlanılmasına yenəldilmitn ictimai-siyasi, inzibati-təsərrufat, regional, devlət miqyaslı və ynəl- xalq tədbirlər kompleksinə ətraf mu- hitin muhafizəsi (ƏMM) deyilir.

Azərb.SSR-də nə T.M. yapə Myhy əəən kecirilir. Belə ki, nadir flora, fauna və əhəmiyyətli obyekt- ləri qoruyub saxlamaq ucun diqqətə- layiq iplər gərulur, devlət qoruq- ları, yasaqlıqlar, ovculuq təsərru- fatları yaradılır.

Azərb.SSR-də 12 devlət qorurqu, 16 yasaqlıq, 2 devlət ovculuq təsər- rufatı var. T.m.-nin əsas forması təbii ehtiyatlardan səmərəli və kom- pleks istifadə etməkdir. Azərb.SSR Ali Soveti 1959 ildə “Azərb.SSR- də təbiəti mӱhafizə haqqındaz qəra qəbul etmipdir. Həmin ildə Azərb. SSR Nazirlər Sovetində təbiəti mu- hafizə idarəsi təpkil edildi (1967 ildən Azərb.SSR Nazirlər Soveti yanında Təbiəti Muhafizə Komitəsi adlanır). Bundan əlavə resp.-da su təc- hizatı, su ehtiyatlarının muhafizə- si və onlardan istifadə etmək ucun Dəvlət İstehsal Komitəsi, Dəvlət Mepə Təsərrufatı Komitəsi və s., 1963 ildə isə Azərb.SSR-də Təbiəti Muhafizə Cəmiyyəti yaradıldı. 1975 ildən “Azərbaycan təbiətiz elmi-me- todik məcmuəsi nətr olunur. CCPH- nin bir sıra un-tlərində, o cumlə- dən Azərb. Dəvlət Un-tində ə MY- hitin muhafizəsi kafedrası = var.

Huquqi problemlər. Sovet qanun- vericiliyində təbiətin huquqi muha- fənn təbii pqəraitin qorunmasına,

rpası və yaxpılapdırılmasına yev- nəldilmii hyryru tədbirlərin məcmu-


sudur.

SRİ-də T.m.-nə muhum dovlət və- zifəsi kimi baxılır. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabından sonra dər- hal, bu sahədə bir sıra qanunverici- lik aktları qəbul edildi: onlardan ən əsası V, İ. Leninin Torpaq haq-


ASE—15, c, 9


qında dekreti idi. Sonra URMİK-in 1918 il 27 may 4 Mepələr haqqındaı, RSFSR XKS-nin 1919 il 20 mart auUmumdevlət əhəmiyyətli mualicə yerləri haqqındaqh, 1919 il 14 may cYe- rin təki haqqında və s. dekretlər qə- bul edildi.

SSRİ Konstitusiyasında gəstəri- lir ki, indiki nəslin və gələcək nə- sillərin mənafeyi ucun SSRİ-də su ehtiyatlarının, bitki və heyvanlar aləminin muhafizəsi, havanın və su- yun saflıqının qorunması, insanı əhatə edən muhitin yaxtılatidırıl- ması ucun lazımi tədbirlər geruçlur.

.m. sahəsindəki mӱnasibətlər hyryru cəhətdən mӱttəfiq resp.-ların T.m. haqqında qanunları, SSR İttifaqı və mӱttəfiq resp.-ların torpaq, su, səhiyyə, mepə haqqında qanunları və s. ilə nizamlanır. 1957—63 illərdə bu- tun resp.-larda (Azərb.SSR-də 1959 il- də) Q.m. haqqında qanun qəbul edil- mipdir. Həmin qanunlar insanı əhatə edən muhitin muhafizəsi problemlə- rinə kompleks yanatimanı tə"min edir, qadaqan tədbirləri muəyyənlətdirir, təbii obyektlərdən istifadənin bə”zi iərtlərini nizamlayır və s. 1969 il- də SSRİ Ali Soveti SSR İttifaqı və muttəfiq respublikaların səhiyyə haqqında qanunvericilik Əsaslarını qəbul etmipdir. Əsaslara muvafiq olaraq muttəfiq resp.-larda (Azərb. SSR-də 1978 ildə) səhiyyə az ka qa- nun qəbul edilmitdir: orada əhalinin əmək, məipət və istirahət ipəraitini tə”min edən (o cumlədən torpaqın ha- va və su hevzələrinin) sanitariya-gi- giyena tələbləri muəyyən olunmutdur. 1972 il dekabrın 27-də Sov İKİ MK və SSRİ Nazirlər Soveti “Təbiətin muhafizəsini gӱcləndirmək və təbii ehtiyatlardan istifadəni yaxtJvılaji- dırmaq haqqındak geniit qərar qəbul ETMHULTƏD. “Təbiətin muhafizəsini gӱcləndirmək və təbii sərvətlərdən istifadəni daha da yaxpıla:tdırmaq sahəsində əlavə tədbirlər haqqında qərar (1979), AtiBərər havasının muhafizəsi haqqında (1980) və cHey- vanlar aləminin muhafizəsi və ondan istifadə haqqında = (1980) SSRİ Qa- nunları qəbul edilmitdir.

T.m. tələblərinə riayət etməmək nə- ticəsində vurulmuii maddi ziyan ədə- nilməlidir, ətraf muhitin qorunma- sı haqqında qanunları pozan vəzifə- li ipəxslər və vətəndailar isə qanun- la muəyyən olunmuni qaydada məs”uliy- yət (cinayət məs”uliyyəti daxil olmaq- la) dapıyırlar.

Sosialist əlkələrində T.m. sahə- sində umumi qanunlarla yanaiqı, tə- bii muhitin ayrı-ayrı unsurlərinin muhafizəsi haqqında qanunlar məv- cuddur.

Kapitalist əlkələrində təbii mu- hitin pozulması təbii fəlakət xa- rakteri alır və təkrar istehsal pro- sesi ucun muhum maneə yaradır ki, bu da burjua dəvlətini T.m. uzrə təd- birlər gərməyə məcbur edir. nm etmiil kapitalist əlkələrində ətra(


muhitin pisləpməsi ilə mubarizə ucun milli proqramlar irəli su- rulur.


Əd. Əliyev H. Ə., Həyəcan təbili, B., 1983, Ələsgərov M., Təbiətin mu- hafizəsi, B., 1980: Ob oxrane okrujaqo- meh sredı. Sb. dokumentov partii i pra- viqelıstva. 1917—1981, M., 1981: Pravo- van oxrana prirodı v SSSR, M.. 1976.


TƏBİƏTİYUNASLIQ—təbiət haqqın- da elmlər sistemi, elmi biliyin uc əsas (texniki və ictimai elmlərlə ya- nalı) sahələrindən biri. T.-ın pred- meti olan təbiət insan fəaliyyətilə qırılmaz vəhdətdə arapdırılır. T.- ın vəzifəsi hərəkətdə olan materiya” nın muxtəlif nəevlərini dərk etmək, təbiət quvvələrindən insanın məna- feyi naminə istifadə etmək məqsədilə maddi aləmin qariılıqlı əlaqədə olan qanunauyqunluqlarını eyrənmək- dir. T. təbiət hadisələrinin mahiy- yətini, qanunlarını tədqiq edir və bu zəmində yeni hadisələri irəlicə- dən gərur və yaradır, həmcinin dərk olunan qanunlardan praktik istifadə imkanlarını acıb gestərir. T. təka- mul və inqilab yolu ilə inkipaf edir. İnqilabi inkitpaf prosesində T.-ın hakim nəzəri əsaslarında KƏK- lu parcalanma bali verir və onun ma- terialist məzmunu .ətrafında Sina mubarizə kəskinlətməyə baplayır.

da bir-biri ilə əlaqədar olan nəzəri, eksperimental və istehsal-tətbiqi tə- rəflər məvcuddur. T.-ın nəzəri dun- yası dunyagerupqu funksiyası ilə qı- rılmaz vəhdətdədir. Dunyageruiqu funksiyası dunyanın təbii-elmi mən- zərəsini yaradır, təbiət haqqında di- ni təsəvvurləri inkar edir. T. mate- rialist fəlsəfə ilə sıx barlıdır. V. İ. Lenin təbiətpqunaslarla filo- soflar arasında ittifaqın vacibli- yini qeyd edərək yazırdı: 4Bunsuz be- yuk təbiətiqunaslar fəlsəfi nəticə- lər cıxarmaqda və umumilətdirmə- lərdə indiyə qədər olduqu kimi yenə də tez-tez aciz qalarlar. Zira təbiət- itunaslıq elə surətlə tərəqqi edir və butun sahələrdə elə dərin bir in- qilabi dənuii mərhələsi kecirir ki,


əlsəfi nəticələr cıxarılmadan tə- nətiqunaslıq əsla gecinə bilməzə (Əsərləri, c. 33, səh, 235). T.-ın


ilə əlaqəsi fəlsəfi prin- siplər və muhum tun qanun- lar vasitəsilə əyata gecirilir. İdeologiya T.-a nufuz edərək dunya- gerupqu problemləri vasitəsilə onu kəskin ideoloji mubarizə sahəsinə cevirir. T.-ın tarixi materializmin idealizmə, dialektikanın metafizi- kaya, elmi dunyageruiqunun dinə qar- ilı mubarizəsi tarixi olmutmdur. Təbiət haqqında biliklərin rutpey- mi qədim naturfəlsəfədə yaranmıp- dı və əslində təbiətin bilavasitə seyri ilə xarakterizə olunurdu. Orta əsr- lərdə T. teologiyanın tə siri altın - da olmuidur. Lakin həmin dəvrdə təbiəti tədqiq etməyin eksperiməental metodu meydana gəlmii, təbiyyat elm- ləri xeyli inkipaf etmiiydi. Ko- pernikin dunyanın heliosentrik sis- temi haqqında tə”limi T.-da inqilabi cevriliit oldu. Q.-ın sonrakı tərəq- qisi kapitalist mӱnasibətlərinin in- kipafı ilə əlaqədardır. 16—18 əsrlərdə T. muxtəlif bilik sahələri barədə beyuk faktik material topla- dı. 19 əsrdə dialektik materializmin təbin-elmi əsaslandırılmasında enər- jinin saxlanması və itməməsi Qanu- nu, canlı orqanizmlərin huceyrə Qu- rulutu nəzəriyyəsi, C. Darvinin təkga- mul təlimi beyuk nəzəri ӱumumilət- dirmə rolunu oynadı. Sonralar isə təbiətin dialektikasını daha dolRrun aikar edən birləimələrin kimyYəvi qurulullu nəzəriyyəsi (A. M. Butle- rov), elementlərin devri sistemi (D.


ideologiya


226


TƏBİİ BORATLAR



İ, Mendeleyev), elmi fiziologiyanın əsasları (İ, M. Secenov), ipqıqın elektromaqnit nəzəriyyəsi kimi kəif- lər edildi. Lakin təbiyyatiqunaslar təbiətin dialektik inkipafını təs- diq edən kəpflər etsələr də, metafi- ziKk tərzdə dӱpqunməkdə davam edirdi- lər. 19—20 əsrlərin ayrıcında T.-da, əsasən, fizikada (Q. R. Herts tərə- findən elektromaqnit daləalarının kəpfi, V. K. Rentgenin kəiif etdiyi qısadalqalı elektromaqnit pqualan- ması nəzəriyyəsi, T. C. P. Tomsonun


elektron tə limi, M. Plank tərəfin-


dən kvant ideyasının daxil olması, A. Eyniteynin nisbilik nəzəriyyəsi, E. Rezerford və F. Soddinin kəif etdikləri radioaktiv parcalanma, A,

Popov tərəfindən radionun kəpfi və s.) bali verən cən yeni inqilabə ma- teriya, onun qurulupqu, xassələri, hə- rəkət formaları haqqında metafizik təsəvvurləri iflasa uqratdı. Lakin ideya irticası dəvrundə idealistlər T.-dakı inqilabdan materializmə qar- pı mubarizədə istifadə etmillər.

Marksist partiyalılıqı prinsip- lərini əsas tutan V. İ. Lenin T.-da- kı cən yeni inqilabıq dərindən təh- lil edərək, o devrdə fizikada batp vermill behranın mahiyyətini acıb gestərmindir. V. İ. Lenin yazırdı: aMuasir fizikadakı bəhranın ma- hiyyəti ondan ibarətdir ki, kəhnə qanunlar və əsas prinsiplər tamamilə pozulur, pquur xaricindəki obyektiv reallıq rədd edilir, yə ni materia- lizm idealizmlə və aqnostisizmlə əvəz olunurq (Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 18, səh. 285). O, əzunun 4 Materializm və empiriokritisizmə əsərində T.-da bap vermiyl fundamental kəifləri əsl elmi dialektik materialist metodolo- giya mevqeyindən izah etmək yolunu ipləyib hazırlamımndır.

20 əsrdə T.-da qazanılan nailiyyət- lər elm tarixində baqi vermiit kəif- lərlə mӱqayisədə misilsiz hadisə ol- mulidur. Atomlar aləmində baqi verən proseslərdən praktiki istifadə olun- manın əyrənilməsi (nӱvənin bəlunmə- sinin kəifi sayəsində atom enerji- sinə nail olmaq, hesablama texnika- sının yaradılması, kibernetikanın meydana gəlməsi), Kainatın uzaq o6- yektlərinin əyrənilməsi və insanın yaxın kosmosa cıxması təbiətin dərk edilməsində nəhəng sıcrayıtip oldu. Kvant mexanikasının meydana gəlməsi makromiqyaslarda (məs., lazer, ifrat keciricilik) kvant hadisələrinin təs- viri ucun geərkəmli olan bir sıra təbiyyat elmlərinin inkipafına baza oldu. Əgər 20 əsrin ortalarına qədər T.-ın mərkəzində fizika dururdusa, hazırda bununla yanapı təbiyyat elm- ləri qrupu— biologiya (xususilə gene- tika, molekulyar biologiya), kimya (xususilə makrokimya, polimerlər kimyası) aparıcı rol oynay r. Ast- ronomiyada baiq verən inqilab kosmo- sun eksperimental tədqiqinə imkan verir. Atom enerjisinin praktik tət- biqi T.-ın bəyuk nailiyyətidir. Ekolo- giya, ətraf muhiti mӱhafizə problem- ləri bəyuk əhəmiyyət kəsb edir. Elmi- texniki inqilab iqəraitində Q.-ın ro- lu durmadan artmaqdadır. Muasir T.-ın nailiyyətləri elmi-texniki tə- rəqqinin əsası, sosial tərəqqinin zə- ruri ipərti olaraq qalmaqdadır. İyH- ki T.-ın nailiyyətlərinin muӱvəffə-


qiyyətlə tətbiqi cəmiyyətin məhsuldar quvvələrinin inkitafında həlledici amil olmutdur. Muasir T. materiya- nın və onun xassələrinin tukənməz- liyini əyani subut edir. Təkcə SSRİ- də hər il sun”i yolla 4 mindən artıq maddə alınır ki, bunların da xeyli hissəsi istehsalatda tətbiq olunur. Muasir QT.-ın xarakterik əlaməti onun bilavasitə məhsuldar quvvəyə cevrilməsidir. Materiyanı obyektiv reallıq kimi qəbul etməklə T. meh- kəm fəlsəfi əsasa yiyələnmit, alim- lər qarilısında dunya və onun qanu- nauyqunluqlarını dərk etmək perspek- tivlərini acmıtidır. Atomun bəlun- məsi, onun tӱkənməzliyi, materiyanın butun alının dəyitkənliyi haqqında T.-ın mə”lumatları isə əz nevbəsində dialektik materializmin ideyalarını təsdiq edir. Q.-ın inki- pafı muasir ideoloji mubarizə ipə- raitində gedir. Bəptəriyyətin gələcəyi nəinki məhsuldar, həmcinin sosial quvvəyə cevrilmiii T.-ın nailiyyətlə- rinin duzgun və . tətbiqindən asılıdır. SSRİ təbiətipqunasları planetimizin sulhsevər quvvələrinin elmin potensialını artırmaq iitinə, elmi-texniki tərəqqinin inkipafına layiqli tehfə verirlər.


Əd. Engels F., Təbiətin dialek- tikası, B., 1966: yenə onun, Anti-Du- rinq, B., 1967, Lenin V. İ., Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 18: yenə onun, Yenə ora- da,c. 222 KedrovB. M., Predmeti vzai- mosvazı estestvennıx nauk, M., 1967, Qott V. S., Toxtin V. be. Çudi- non Ə. M., Filosofskie problemı sov- remennoqo estestvoznanin, M., 1974, Nauc- no-texniceskal revolopin i sovremennoe estestvoznanie, Kinev, 1978: Filosofin, estestvoznanie, Sovremennosth. İtoqi i a issledovanin. 1970—1980, M.,


TƏBİİ BORATLAR—bor turttusu- nun duzlarından ibarət minerallar sinfi(z ortaborat, metaborat və piro- boratlara, həmcinin polibor turiu- sunun duzlarına ayrılır. Q.b.-ın struktur əsasını 1BO:15— Bə (BO,)?”” anionları təpkil edir. Susuz və su- lu boratlar məvcuddur. T.6. təqr. 85 mineralı əhatə edir: uleksit, tinkal və kernit, kolemanit, iniont, inderit, aparit və s. T.6., əsasən, rombik və monoklinik sinqoniyalarda kristal- lapır. Coxu ar və ya rəngsiz olur. Sıxlıqı 2000—3400 kq/m? (nadir hal- da daha cox). T.b. vulkanogen-cəekmə, endomen və hallogen-cəkmə yataqlar əmələ gətirir. Bunlardan vulkano- gen-cəkmə yataqlar daha beyuk (ehtiya- Tbl OH BƏ Yӱz mln. t-laradək) olur. TƏBİİ QAZLAR, Yer qabıqı- nın qazları—–—Yer qabıqrında sərbəst halda, suda və neftəd məhlul h“əklində, suxurlarda, xususilə qazın- tı kəmurlərdə udulmuli halda rast gələn qazlar. Qaz əmələ gətirən pro- seslərdən asılı olaraq 9 genetik qru- pa ayrılır. Bunlardan katagenetik, metamorfik, vulkanik, biokimyəvi, radioaktiv və hava məniqəli qazlar daha muhumdur. Kimyəvi tərkibinə gərə T.q. 3 əsas qrupa bəlunur: karbo- hidrogenli, azotlu və karbon qazlı. Qazların sərbəst və həll olmuit ipə- kildə miqrasiya etməsi xassəsi onla- rın muxtəlif məniəli qazlarla qarıpqmasına və təbiətdə geniiy ya- yılmasına səbəb olur.


TƏBİİ QATRANLAR — bitkilərin normal fizioloji mubadilə zamanı və eləcə də zədələndikdə ayırdıqla- rı maddələr. Muxtəlif rəngli (acıq- sarıdan tund-qırmızı və qonuradək) amorf maddələrdir. İynəyarpaqlı aqacların ipirələrinin 6596 -ə qədəri- ni T.q. təpkil edir. Tropik bitkilər T.q.-la zəngindir. T.q. suda Həll ol- mur, spirt, efir, yaqlar və digər həlledicilərdə həll olur. Nazik ər- tuk əmələ gətirir, qızdırdıqda yum- palır və əriyir: bəqziləri qələvilər- də sabunlapır. Ən cox yayılmıitlar kanifol, kəhrəba, pellak, qummiqut, əjdaha qanı və dr Bə”zi T.q.-ın xarakterik iyi olur. Kimyəvi tərkib- ləri mӱrəkkəbdir: umumi formulu SoNz, O, olan qatran turiuları və SzoN,OO olan qatran spirtləri. SSRİ- də T.q.-dan ən cox iplənəni kanifol- dur. O, bərk sabunlara qatılır, po- limerizasiya proseslərində, təbabət- də, ətriyyatda və s.-də iplədilir. TƏBİİ EKSPERİMENT —psixologi- ya elminin tədqiqat metodlarından biri. Bu usulun tətbiqi zamanı ipəxs (uppaq) əz ӱzərində eksperiment apa- rıldıqını hiss etmir, hec bir gər- ginlik, narahatlıq kecirmir, əzunu adi həyat tpəraitində olduqu kimi (mə- sələn, elmi-tədqiqat iptində, dərsin geditində, səhbət və ya oyun zamanı, əmək prosesində və s.) aparır. T.e. metodunu ilk dəfə 1910 ildə rus psi- xonory A. F. Lazurski psixologiya elminə daxil etmiitdir. Sovet psixo- loqları ez tədqiqatlarında, xususən uiqaq psixologiyası və pedaqoji psi- xologiya uzrə elmi tədqiqatlarda T.e.- dən geniti istifadə edirlər. TƏBİİ EHTİYATLAR—bəpəriyyətin varlıqı ucun zəruri olan və təsərru- fatda istifadə edilən təbiət element- ləri. Gunət enerjisi, Yerin daxili istiliyi, su, torpaq və mineral ehti- yatları, bitki ərtuyu, heyvanat aləmi T.e.-hIH əsas nevləri sayılır. T.e. tӱkənən, lakin bərpa olunan, tukənən, lakin bərpa olunmayan və tӱkənməyən qruplara bəlunur. İstifadəsinin xa- rakterinə gərə Q.e. maddi istehsal sahələrində (energetika, sənaye, k.t. və təsərrufatın digər sahələri) və qeyri-maddi istehsal sahələrində (məs., istirahət məqsədi ilə) istifa:- də olunan nəevlərə ayrılır. İstifadə ucun hazırlanan və təsərrufat dəv- riyyəsinə cəlb edilən T.e. məhsuldar quvvələrin muhum komponentinə cev- rilir. Aikar edilən, lakin hələlik istifadə olunmayan T.e. potensial T.e. sayılır. Hər il təbii muhitdən 35—40 mlrd. ?t-a qədər muxtəlif nəv maddə hasil edilir. İnsan cəmiyyəti- nin T.e.-la tə”min olunması ən mu- hum problemlərdən biridir. T.e.-ın yerlətidirilməsi məsələləri ilə coR- rafiyanın xususi bəlməsi sayılan təbii ehtiyatlar coqrafiyası məit-


kul olur. : ƏBİİ EHTİYATLAR CORRAFİ- YASI—coqrafiyanın xususi bəlməsiy təbii ehtiyatların ayrı-ayrı nevləri- nin strukturu və ərazi uzrə yerlətimə- si, onların iqtisadi cəhətdən qiymət- ləndirilməsi və təsərrufatda səmə- rəli istifadəsi problemlərinin təd- qiqi ilə məiquldur. Təbii ehtiyatla- rın və ətraf muhitin muhafizəsi və təkrar istehsalının, həmcinin bəptə- riyyətin təbii ehtiyatlarla Tə MHH-


TƏBİİ OCAQLAR


tı —————ı—————nnınıg,


olunma dərəcəsinin coqrafi baxım- dan əyrənilməsi ilə əlaqədar T.e.c.- nın əhəmiyyəti artır. T.e.c.-nın tor- paq fondunu, bitki və heyvanat alə- mini, aqroiqlim, yeraltı, Dunya okea- nı və qurunun hidroloji ehtiyatları- nı eyrənən bəlmələri var. T.e.c.-nın qarpqısında duran problemlər həm iq- tisadi coqrafiya və sahə iqtisad elm- lərinin, həm də təbiyyat elmlərinin (fiziki coqrafiya,


. torpaqpqunaslıq, biologiya, geologiya, okeanologiya və s.) birgə səyi nəticəsində həll


oluna bilər.

Hələ inqilabdan əvvəlki Rusiya- da bir cox coqrafi tədqiqatlarda tə- bii ehtiyatlarla əlaqədar məsələlə- rin həllinə də fikir verilirdi. So- vet hakimiyyətinin ilk illərindən bailayaraq əlkənin təbii ehtiyatla- rının eyrənilməsinə daha bəyuk diq- qət yetirilir. Sovet coqrafiyaiqunas- ları digər elm sahələrinin alimləri ilə birlikdə əlkənin təbii ehtiyatla- rına Həsr olunmutt bir sıra əsaslı əsərlər (“Sovet İttifaqının təbii ehtiyatları, onların istifadəsi və təkrar istehsalı, coxcildli -“SSRİ- nin təbii ppəraiti və təbii ehtiyatla- rıq və s.) yazmınlar. T.e.c.-nın nə- zəri əsaslarının inkitpafına sovet alimlərindən V. İ. Vernadski, A. Y. Fersman və V. S. Nemcinovun əsərlə- rinin beyuӱk tə”siri olmutdur. Azərb.

SR-də T.e.c.-nın aktual problemləri ilə resp. EA-nın muvafiq elmi-tədqi- qat in-tlarında məptqul olunur.

Əda Nəbiyev N. Ə., Təbii sərvət- lər və istehsal, B., 1983, Melhınikəev N. V., Problemı ispolızovanila prirodnıx resursov, M., 1967, Mini A. A.,. Əkono- miceskan openka prirodnıx resursovi uslo- vin proizvodstva, M., 1968: Resursı bio- sferı na territorii SSSR, M.., 1971, Mi- ropoN nodnın balans i vodnıe resursı Zemli, L., 1974, Lıvvovic M. İ., Mi- rovıe vodnıe resursı i ix budupdee, M.., 1974: PalamarcukmM.M., Qorlen- ko İ. A.. İsntok T, E., Mineralınıe resursı i formirovanie promıplennıx territorialınıx kompleksov, Kiev, 1978.


TƏBİİ EHTİYATLARIN KOSMİK TƏDQİQİ İNSTİTUTU (TEKTİ), Azərb.SSR EATəbii Ehti- yatların Kosmik Tədqi- qi İn-tu — 1978 ildə Azərb.SSR cXəzərə Elmi Mərkəzi əsasında ya- radılmıtpdır (Bakı). İn-tun nəzdin- də kosmik cihazqayırma uzrə sınaq z-du, radiofiziki cihazqayırma uzrə xususi konstruktor burosu (Ordubad it.), ətraf iə aviagosmik vasitə- lərlə nəzarət uzrə xususi konstruk- tor-texnoloji burosu (Sumqayıt ii.) var. TEKTİ təbii muhitin kosmik texnika vasitələri ilə tədqiqi sahə- SİNDƏ ƏLKƏMİZDƏ İLK ixtisaslaimıin elmi-tədqiqat in-tudur, Yerin kosmos- dan eyrənilməsi uzrə əsaslı və tətbiqi problemlər sahəsində elmi ip aparır. TEKTİ-nin alimləri ilk fə olaraq muxtəlif hundurluklu infor- masiya-əlcmə platformalarında (peyk- lərdə, təyyarələrdə, qitə və dəniz da- pıyıcılarında) yerlətdirilən ci- az qruplarının tərkibini elmi ba- xımdan əsaslandıraraq funksional cəhətdən birlətdirməklə mukəmməl komplekslər yaratmıtd, bunun sayə- sində təbii muhitə peyk nəzarətinin avtomatlalidırılmınq idarəetmə sis- temini hazırlamıtlar. Bu sistem- lərin nəzəriyyə və praktiki qurulma


159, c, 9


227


prioriteti TEKTİ alimlərinə məx- susdur. Həmin tədqiqatlar nəticəsin- DƏ QİTƏ VƏ dəniz poliqonları ucun nə- zərdə tutulmuti cihazları elmi-me- todik, fiziki-texniki və konstruk- tiv-texnoloji cəhətdən təkmilləi- dirmək mumkun olmutdur. Dunya prak- tikasında ilk dəfə olaraq TEKTİ tə- rəfindən yaradılmınq peykaltı sis- tem “Salyut-bə st.-nın beynəlxalq və əsas hey”ətlərinin ucuitları zamanı SSRİ, Mac.XR və MXR poliqonla- rında eksperimental sınaqlardan cı- xarılmı, sistemin ayrı-ayrı cihaz və kompleksləri PXR, Kuba, CSSR və digər əlkələrdə tətbiqi təcrubədən kecirilmindir. İn-tun alim və mu- təxəssisləri aman edən əlkələr ucun kadrlar hazırlıqrı proqramının yerinə Yetirilməsində iptirak edir- lər. İn-tun fəaliyyəti əsasında BMT 1977 və 1980 illərdə Asiya, Afrika və Latın Amerikası mudavimləri ucun elmi seminarlar kgecirmiindir. 1982 ildən in-t (N. Tusi ad. PTa- maxı Astrofizika Rəsədxanası da daxil olmaqla) Azərb.SSR EA Kos- mik Tədqiqat Elmi-İstehsalat Bir- liyinə cevrilmitdir. Birlik bir sıra muxtəlif səviyyəli kosmik eks- perimentlərin təlppkili və keciril- məsində 4“İnterkosmosəe ppurasının bati təpkilatı olmaqla bərabər, umu- miyyətlə SSRİ EA sistemində ilk belə elmi idarədir, birlik tərəfin- dən 1934 ildə Azərb.-ın (im. -q.-ində (PPəki (pi, r-nunda) *İnterkosmose ii1- tirakcısı olan əlkələrin alimləri ilə əməkdatilıq tpəraitində coxmərtə- bəli (kosmos-təyyarə-Yer) e€EyHətni-849 beynəlxalq aerokosmik eksperimenti kecirilmit və bunun nəticəsində hə- min sahələrdəki torpaqların tərkibi, bitkilərin xəstəlikləri, Mingəcevir su anbarında minerallaqtmanın səviy- yəsi və s. haqqında xeyli yeni mə”lu- mat toplanmıpdır. Eksperimentlərdə SSRİ təyyarəci-kosmonavtları V. A. Lyaxov və L. İ. Popov da iptirak €TMHUHTƏP. TƏBİİ ƏDƏDLƏR SIRASI, na- tural ədədlər — artan musbət tam ədədlər ardıcıllıqı | =|1, 2, Z,...) kimi itarə edilir. TƏBİİ ƏSAS— bax Əsas. TƏBİİ ZONALAR--bax Cokrafi zo- nalar. TƏBİİ KAUCU K—əsasən, rezin mə”- mulat hazırlanmasında iilənən bit- ki məniəli elastik polimer. T.k. gau- cuklu bitkilərin sudiəgilli ipirə- sində, qabıq və Yarpaqlarında olur. Sənaye əhəmiyyətli Q.k. məntəyi Brazi- liyadan olan heveya aqacının iyirə- sindən alınır. Avropaya kaucuk ilk dəfə 1738 ildə C. Amerikadan gəti- rilmitdir. Uyrun həlledicilər ta- pıldıqdan (Makintoit, 1839) və vul- kanlaidırma gkəif edildikdən (Qud- yir, 1839, Gengkok, 1843) sonra T.k. sənayedə genii tətbiq edilməyə bai1- lanmındır. -Heveyanın Loteks adla- nan sudlu iirəsi yappı 5 ili gecmi aqacların gəvdəsini cərtməklə yırı- lır. T.k. hazırlamaq ucun sudlu iyi- rəni—lateksi yıqılan yerdə formiat və Ya asetat turipusu vasitəsilə koa- qulyasiya edirlər (jelatinlətdirir- lər), alınan konsentratı su ilə yuyur, kalandlarda təbəqə halına salır, son- ra isə tustu kameralarında hisə ver- MƏK/ZƏ və ya acıq havada qurutmaqla


pəffaf acıq kəhraba rəngində T.k, təbəqələri (smoked-pit) alı- nır. Nisbətən az miqdarda iqəffaf olmayan acıq krem rəngli T.k. təbə- qələri də hazırlanır (koaqulyasiyadan əvvəl lateksə arardıcı-natrium-bi- sulfit əlavə edilir). T.k.-un tərki- bində 93—9496 əsas maddə-kaucuk olur, qalan hissəni zulallar (2,4—2,99(), iqəgər (0,396 ), qatran (2,5—396) və qeyri-uzvi maddələr (0,396 ) təpkgkil edir. Makromolekulun əsas struktu- runu izopentan (—SN.,—S=SN— | CHə

SN,—) qrupları təpkil edir. Orta molekul kӱtləsi 15000—500000 arasın- da, molekul zəncirinin uzunluqru 10000—40000 A, en kəsiyi 3 A olur. T.k. karbohidrogenlərdə (məs., benzin- də), xloroformda, karbon-sulfiddə və s.-də həll olur, spirt, aseton, su, karbon tӱrpularında həll olmur. T.k. və ondan Lazırlanan rezinin (vulka- nizatın) su və qazı kecirməməsi, yuk- sək dielektrik xassəsi, bir sıra aq- ressiv kimyəvi maddələrin tə”sirinə davamlı olması, onların texnika və məipətin butun sahələrində geniiy tətbiq edilməsinə imkan yaratmıpndır. T.k.-un cox hissəsi e”mal vasitəsilə rezinə (vulkanizata) cevrilir, cox az bir hissəsi (194 -ə qədər) rezin yapıii- qanı və s. istehsalında iplənir. Ha- zırda dunyada hər il 2 mln. tona ya- xın T.k. istehsal və e”mal olunur. Onun 6095 -i avtomobil ipinləri h - zırlanmasına sərf edilir. SSRİ-də ipin istehsalı və digər tətbiq sahə- lərində T.k., əsasən, sintetik izopren kaucuku ilə əvəz edilir.

Ədl. Bızonv B. V., Prirodnın kau- cuk, L., 1932, Doqadkin B. A., Ximil i fizika kaucuka, M.—L., 1947: Doqad- KHHB.A.,/loHuonA.A.,,llepmiuön V. A., Ximin əlastomerov, M., 1981.


TƏBİİ LİFLƏR — iplik hazırla- maq ucun yararlı olan mineral, bit- gn və heyvan məntəli toxuculuq lif- ləri. Bitki məniəli liflər pambıq, kətan, cətənə və s.-dən alınır. Əsa- sən, paltar, yorean-depək aqları, suf- rə, tikii sapları və s. hazırlanma- sında istifadə edilir. Heyvan mən- iəli liflər qoyun, geci, dəvə və s. heyvanların yunundan, həmcinin b4- ramadan alınır. Kostyumluq, paltar- lıq, paltoluq, texniki və s. parcalar hazırlanmasında iilədilir. Asbest mineral lifdir. Muxtəlif texniki parcalar (yanmayan parca və s.) is- tehsalı ucun ipliyin hazırlanmasın- da istifadə edilir. T.l. təmiz, həm- cinin qarhiyıq (məs., yun-pambıq) ilə- kildə iplədilir. Liflərin qarıqtdı- rılması onların keyfiyyətini İYKCƏT- dir (komponentlərin yaxqpı xususiyyət- lərini birlədirir), istehsalı ucuz- laqidırır, muxtəlif effektli geru- nuli almaqa imkan verir.

TƏBİİ OCAQLAR—-cmuəyyən bir əra- zidə, insan və onun təsərrufat fəa- liyyətindən asılı olmayaraq yaran- mıpi1 və uzunsurən epizootoloji ocaq- ların olması. Belə ərazidə tarixən biosenozlar yaranır. Buraya trans- missiv xəstəlikləri terədən amillər daxildir: bu xəstəliklərə tutulan onurqalılar, qansoran cuӱcu və gənə- lər transmissiv xəstəlikləri muhafi- zə edir və onu xəstə orqanizmdən CaF- lam orqanizmə kecirir. Belə ərazilə-


228


TƏBİİ SECMƏ


rin təsərrufat məqsədi ilə istifadə olunması nəticəsində qeyd etdiyimiz egoloji zəncirə—biosenoza, ev hey- vanları və hətta insanlar da qopu- lurlar. İnsanlarda transmissiv xəs- təliklərin təbii ocaqlıqı haqqında təqlimi Y. N. Pavlovski (1939) əsas- landırmındır. Onlarda təbii ocaqlı gəstəliklərin viruslar, bakteriyalar, gəbələklər, rikketsiyalar, ibtidailər və helmintlər tərəfindən yarandıqı muəyyən edilmitpdir. Bunlara quduz- luq, vəba, leptospiroz, toksoplazmoz, ornitoz, piroplazmidozlar və trixo- monozlar aiddir.

Əd.: Bioloqiceskie problemı prirod- nov ocaqovosti boleznen, M., 1981.


TƏBİİ SECMƏ—canlılar aləmində təkamul prosesinin əsas amillərindən biri. Daima fəaliyyət gəstərən QT.s.- ni ilk dəfə ingilis alimi C. Dar- vin apykar etmiiy və T.s. nəzəriyyəsi- ni yaratmıpdır. T.s. insanın ipti- rakı olmadan təbiətdə yayılmıil . Kran və bitki orqanizmlərinin əla- mət və xususiyyətlərində bat verən dəyipikliklərin muəyyən həyat ppərai- tinə uyqunlaypması, uyqunlaqpa bilmə- yənlərin isə tədricən aradan cıxma- sıdır. Darvin gestərir ki, hər han- sı bir orqanizmin yapadıqı muhit iəraiti dəyiiərsə, həmin itərait on- larda bu və ya digər istiqamətdə cuzi də olsa dəyitpkənlik əmələ gətirir. Əgər belə dəyitkənlik yapamaq uerun- da mӱbarizədə orqanizmin faydasına- dırsa və nəsildən-nəslə gecərək davam edirsə, onda həmin dəyitikənlik guc- lənir. Əsrlərlə davam edən bu pro- ses nəticəsində tədricən əmələ gələn belə dəyitikənliklər adi nəvdən fərq- lənən nəvdəyitkənliklərinə, nevmux- təlifliyinə, sonra yarımnəvə və nəha- yət, Yeni nevun əmələ gəlməsinə sə- bəb olur. Yeni əlamət və xususiyyət- lərə malik olan nəvlər əlveriiqsiz muhitə dutpdukdə bəziləri uyqunla- iparaq yapayır, uyqunlaqa bilməyənlər isə tədricən məhv olur. Nev ucun faydalı olan yeni əlamətlərin nəsil- lər uzrə əmələ gəlməsi, gӱclənməsi və toplanması T.s. yolu ilə Həyata ke- cir. Darvin təbiətdə məvcud olan bu- tun heyvan və bitki nevlərinin ol- masının səbəbini eəzunun T.s. nəzə- riyyəsi ilə izah etmiit, T.s.-yə yara- dıcı quvvə kimi baxmıpit və onun ro- lunu belə məph etmitdir: “ Məcazi mə nada ifadə etsək demək olar ki, təbii secmə butun dunyada cuzi dəyi11- kənlikləri hər gun izləyir, bunlar- dan yaramazlarını ataraq, yaxtıla- rını toplayaraq, etidilmədən və gə- rulmədən fəaliyyət gestərirvə. Təbiətdə meəvcud olan muxtəlif heyvan və bitki nəvləri yalpamaq ur- runda mubarizədə T.s. yolu ilə ez rəng- lərinə, formalarına və bə”zi xusu- siyyətlərinə gərə yapadıqları mu- hitə o qədər uyqunlatmındar ki, cox zaman onları həmin muhitlən sec- mək cətin olur. Bə”ziləri isə həyat- da bioloji varlıqlarını təmin et- MƏK ucun 63 xarici gerunctilərinə gərə baiqa nəvə bənzəyirlər. Belə- liklə, Darvin subut etmitdir ki, sunqi senmədən fərqli olaraq T.s. Yalnız muəyyən həyat ipərantində HƏB- lərdə fayda verə biləcək əlamətlə- ri secib saxlayır. Əgər belə olmaz- sa, onda həmin nevlər əz həyatını


davam etdirə bilməz və tədricən on- ların nəsli kəsilər.

TƏBİİ SƏSDUZUMU—musiqi akus- tikasında Yuxarı qalxan obertonların sırası. Obertonların rəqs tezliklə- rinin nisbəti təbii ədədlər ardıcıl- lıqrı ilə ifadə olunur. PTərti olaraq T.s.-ndə əsas ton birinci oberton ə sab edilir. Bəyӱk oktavanın do səsi- nin T.s.:

Bə”zi obertonlar (--ilə iparə olu- nan) rəqs tezliklərinə gərə tempera- siyalı kekun eyni ucalıqlı səslə- Hali ta ləti lər.

ƏBHM CMRMHKATHAP (nar. silex— caxmaq daqı)—ən geni yayılmıqn minerallar sinfi. Yer qabıqının 7596 -indən, puskurmə suxurların 9594 - indən coxunu tətikil edir. T.s.-a təqr. Ə00 mineral nevu daxildir. Muhum suxur əmələ gətirən mineralları: cəl ppatları, piroksenlər, amfibollar, mikalar və s. T.s.-ın struktur əsası- nı tetraedr formalı silisium-oksid


radikalı ISiO.1”— Təmknn eanp. T.s. silisium-oksid tetraedrlərinin bir- lətmə usuluna gərə adalı, halqalı, zəncirli və lentli, laylı, karkaslı olur. Tetraedr radikalının tərkibin- dən asılı olaraq T.s. bəsit və mu- rəkkəb silikatlara ayrılır. Murək- kəb silikatlarda ISiO1”” tetraedr- lərilə yanapqı aluminium (alumosili- katlar), bor (borosilikatlar), titan (titanlı silikatlar), uran (uranlı silikatlar) və s. tetraedr qrupları da itptirak edir. T.s. 13, Ve, S, 1q, Hf, TR və s. metalların filizi, qiy- mətli dapların (zumrud, akvamarin, topaz, xrizolit, turmalin və s.) mine- ralı, aluminium, potait, soda və s. alınmasında texniki xammaldır (cel ilpatları, kianit, sillimanit və s.). TƏBİİ SULFATLAR (lat. ziyrhiq, siybiq—kuӱukurd)—sulfat turiusunun təbii duzlarından ibarət minerallar sinfi. Təqr. 150 mineralı əhatə edir. Ən muhum mineralları: anhidrit, ba- rit, gips, selestin, alunit, mirabilit və s. Q.s.-ın əsas kristallokimyəvi struktur vahidi 5O,-dur. T.s.-ı əmə- lə gətirən muhum kationlar: Ee (əsa- cən, Fe”), Na”, K”, Cu”", Mg?", A13”, Ca7”, Pb”, Ba?”". Rombik, mo- noklinik, nadir hallarda triklinik sinqoniyalarda kristallatpır. Adətən, izometrik kristallar əmələ gətirir. Rəngi xromofor ionlarından, mine-


ral puruzlarından və s. asılı ola- raq ə lar olur. Sıxlıqı 1490— 6920 gq/m?. Sərtliyi 2—3,6. T.s.-ın


coxu gəl və laqun sularından və arid iqlimli r-nlarda hipergenez zona- sında cəkmə yolla, bir qismi hidro- termal proses nəticəsində və sulfid yataqlarının oksidləitmə zonasında əmələ gəlir. Kimya (5q, R1, A1 metal- larının alınmasında xammal kimi), kaqız, rezin, iqəkər, əczacılıq, də- ri və s. sənaye sahələrində, qazma za- manı (gilli məhlulda aqırlatdırı- cı kimi), kalium gӱbrələrinin alın- masında və s. istifadə“edilir.

TƏBİİ SULFİDLƏR, sulfid- n Ə p —KEHHH Yayılmıpl minerallar sinfi, metalların təbii kukurdlu birləmmələri. Yer qabıqı kutləsi- nin 0O,1596-ni (cəkisinə gərə) təpkil edir. T.s.-də mӱstəqil mineral əmələ gətirən elementlər, əsasən, Pe, Si, Zn, Pb, Mo, Bi, Ni, Co, As, Sb, Hg-


dir. Tərkibinə gərə, adətən, coxkom- ponentli olur. Sadə T.s.-ə, disul- fidlərə və murəkkəb T.s.-ə bəluçnur. T.s.-in muasir təsnifatında əsas kim- yəvi tiplər daxilində struktur tipi- nə muvafiq qruplara bəlunən Yarım- siniflər ayrılır: koordinasi- yalı T.s.-ə qalenit, sfalerit və s., adalı T.s.-əpiritvəs.,zəncir- varı T.s.-ə antimonit, Millərit və s, təbəqəli T.s.ə molibden vəs, karkaslı T.s.-ə argentit, falers və s, dəvrəvi T.s.-ə real- qar qrupları daxildir. Q.s. metal parıltıya, nisbətən az sərtliyə və yYuk- sək sıxlıqa malikdir: əsasən, hidro- termal məniqəlidir. Bir cox metalla- rın filizidir. Q.s. xususiyyətləri- nə gərə antimonidlərə, arsenidlərə, selenidlərə, telluridlərə və bismu- titlərə Yaxındır. |

TƏBİİ TƏRBİYƏ—tərbiyənin məq- sədini upaqın sərbəst inkipafına kəmək etməkdə gərən pedaqoji nəzəriy- yə. T.t.-nin əsasını J. J. Russo əzu- nun 4Yeni Eloiza (1761) və *Emil və ya Tərbiyə haqqında? (1762) romanla- rında qoymupdur. Dəvrunun tərbiyə sistemini tənqid edən Russoya gərə, utpaq zehni inkipafdan əvvəl fiziki cəhətcə saqlam olmalı, ona mustəqil- lik, sərbəst beyumək və tərbiyə olun- maq imkanı verilməlidir.

TƏBİİ HUQUQ—siyasi və Huquq fik- ri anlayıtplarından biri, guya insan təbiətdən doqan və MYƏİ)ƏH COCHaAT HƏ- raitdən və dəvlətdən asılı olmayan prinsiplərin, qaydaların, huquqla- rın, sərvətlərin məcmusunu ifadə edir. T.H. ideyası xususilə antik dəvrdə inkipaf etmiidi. Orta əsr- lərdə T. H. teoloji forma kəsb edir- di. Muasir dəvrdə də T.H. katolik kilşəsinin rəsmi teoloji və siyasi doktrinasının tərkib hissəsidir (bax Neotomizm). 17—18 əsrlərdə T.H. ide- yası feodalizmə qaritqı mubarizədə əsas ideoloji vasitəyə cevrildi. T.H. ideyaları insan və vətəndai huqu2-


ları bəyannaməsində (1789) və 6. aktlarda əz əksini tapmındır. 19 əsrin burjua ideoloqları T. H.-dan


imtina etmiyi, burjua qurulullunu ye- ganə mumkun və ədalətli quruluİ e"”lan etmitlər. 20 əsrdə buqjua ideo- loqları T.H. nəzəriyyəsindən sosialist ideyalarına qariqı istifadə edərək xususi mulkiyyətin inkar edilməsini T.H.-un əsas prinsiplərinin pozulma- SI KİMİ qələmə verirlər. Huququ sin- fi cəmiyyətin iqtisadi qurulupqunun və siyasi strukturunun ifadəsi hesab edən marksizm-leninizm T.H. anlayı- ptını rədd edir. TƏBİİ İYORALAR —azot turiusu duzlarının mineralları: kalium i0- rası (Hindistan porası) KM O-, nat- ium porası (Cili porası) MaMOz. alium iporası rombik, natrium 110- rası triqonal sinqoniyada kristalla- iır. Tli. qabıqlar, nadir hallarda sıx sal kӱtlələr və s. əmələ gətirir. Rəngsiz, aq, bə”zən sarımtıl olur. Sərtliyi 1,5—2: sıxlıqı 2000— 2300 kq)m?. Əsasən, bitkisiz quru isti sa- hənəpnə azotlu ӱzvi maddələrdən, nit- robakteriyalardan və s. biokimyəvi oksidlətmə yolu ilə əmələ gəlir. Ya- taqları Cili, Hindistan, PTri-Lanka, AB1P və s. yerlərdə var. Barıt və gӱbrə istehsalı ucun xammaldır. Ka- lium tiorasından ərəblər qədimdə ba- oıt istehsalında istifadə etmitlər.


TƏBPH3


220



ABPQın c.-undakı maqaraların yataq- larından 1812 il muharibəsi dəvrun- də istifadə edilmipdir. T.pp.-ın eh- tiyatı az olduqundan s | TƏBİİ-ƏRAZİ KOMPLEKSİ CO rafi kompleks—təbii və corra- fi komponentlərik qanunauyqun əlaqə- də olduqu vahid maddisistem. T.-ə.k., adətən, relyefi, atm.-in yer səthinə yaxın təbəqəsi, yerustu və yeraltı su- ları, torpaq ərtuyu, canlı orqanizm qrupları ilə birlikdə yer qabıqının ir hissəsindən ibarət olur. Ayrı-ay- rı T.-ə.k.-ləri və onların komponent- ləri arasında daim maddələr və ener- ji mubadiləsi batp verir. TƏBİL—zərb musiqi aləti. Əksər xalqlarda genit yayılmındır. Rezo- nator məqsədi daiıyan ici ÖOlil KƏBHƏ- si və ya cərcivəsi- nə bir, yaxud iki tərəfdən dəri cə- "3 kilir. Səs, əsasən, Y) cubuqları membra- nın uzərinə vur- maqla alınır. T.- dən hələ qədimdən qziqnal aləti kimi, həmcinin rəqsləri, təntənəli numa- Yiti və dini məra- simləri muipayiət etmək ucun istifa- də olunmusndur. nəfəs alətləri orkes- trlərində beyuk və kicik (yaxud hərbi) T. tətbiq edilir. Beiyk T. yumpaq ucluqlu toxmaqla calınır) səsi guclu, boquq və bəm olur. Kicik T.-in gevdəsi alcaq olur) apaqı memb- ranın səthi ӱzərindən simlər tarım cəkildiyindən gurultulu səs alınır. Ucları yoqun iki arac cubuqla calı- nır. Pioner T.-i kicik 1.-ə oxtayır (lakin ondan da kicik olur). TƏBİL BOİYLURU —insanda və qu- ruda yapayan onurqalılarda orta qu- laq bopluqu. Qəbil pərdəsi ilə daxi- li qulaq labirinti və bir necə kəllə sumuyu arasında yerlətir. – TƏBİL PƏRDƏSİ —quruda l)ama)aH onurqalılarda və insanda təbil b6oi1- luqunun bayır tərəfində Yerlətən nazik səfhə: birlətjdirici toxumadan (zardan) əmələ gəlmitdir. Səs daləa- ları Q.p.-nə cataraq onu ehtizaza gə- tirir, bu da qulaq sumukcukləri va- sitəsilə daxili qulaqa verilir. TƏBLİ EAT—siyasi, elmi, nəzəri, bə- dii, texniki və s. bilikləri, ideya- ları gkutlələr icərisində Yaymaq məq- sədi ilə aparılan iyi fəaliy- yət. Məhdud mənada T. onun nəvlə- rindən birini — kutlələrdə MuəYYəN dunyagerupqu formalaqidırmaq məqsədi daiıyan siyasi, yaxud ideoloji TQ.-ı bildirir. Siyasi T.-ın əzəyini muçəy- yən sinfin ideologiyası təiykil edir. Muasir dəvrdə dunyada bir-birinə zidd iki T.--kommunist T.-ı və bur- jua T.-ı var. Burjua T.-ının məqsə- di imperialistlərin aqalırını sax- lamaq və məhkəmləndirməkdir. Anti- kommunizmi əzunə baqilıca pquar et- mii burjua T.-ı saxtakarlıq və beh- tancılıqla sosializmə qara Yaxmara calınır. Kommunist T.-ının əsasını K. Marks və F. Engels qoymuti və onun ilk təbliqatcıları olmuttlar. Kom- munist T.-ının bailıca muddəaları- nı V. İ. Lenin yaradıcılıqla inki- iaf etdirmiindir. Kommunist T.-ı



Simfon HK,


Sİ, coq-


kommunist partiyalarının ippləyib hazırladıqrı elmi cəhətdən əsaslandı- rılmıtq fəaliyyət sistemi, sosialist inqilabının və kommunizm uculu- qunun qudrətli vasitəsidir. Partiya- lılıq, sinfilik, elmilik, doqru- luq, mubarizlik, həyatla sıx əlaqə kommunist T.-ının əsas prinsipləri- dir. Kommunist T.-ının batlıca və- zifəsi xalq kutlələrini marksizm- leninizm təlimi ilə, bu tə limin həyata tətbiqinin təcəssumu olan par- tiya siyasəti ilə, inqilabi mubarizə və sosializm quruculuqu təcrubəsi ilə silahlandırmaq, nəzəriyyə və siyasəti


genitl kutlələrə yiyələndirməklə onu


maddi quvvəyə cevirmək və əməkcilə- ri kommunizm quruculuqunun pquurlu, fəal iptirakcısı etməkdir.

T. tifahi (muntəzəm məiytələ və muhazirələr) və yazılı iyəkildə (qə- zet, jurnal, kitab və s.) ən Con.HKİl MK-nın iyun (1983) ple- numu partiya T.-ını inkipaf etmi sosializmin təkmillətdirilməsi və- zifələri səviyyəsinə qaldırmaq, onun ip uslubunu təkmilləttdirmək, təsər- rufat və mədəniyyət quruculuqu proq- ramının həyata kecirilməsində, idəeo- loji mubarizədə onun rolunu və sə- mərəsini artırmaq vəzifələrini irə- nu CYDMYLI, ideoloji ipti butun par-


tiyanın, hər bir KOMMYHHCTHH HUIH eqlan etmipdir. Əd. Lenin V. İ., Əsərləri (bax


Mə”lumat cildi, H. 1, səh. 427—429), V. İ. Lenin—teoretik kommunisticeskon propaqandı, M., 1981, İdeoloji iqpi və siyasi tərbiyə ipini daha da yaxtılanl- dırmaq haqqında. Sov İKP MK-nın qə- rarı. 26 aprel 1979-cu il, B., 1979, Sov. İKP XXUCT qurultayının materialları, B., 1981, Sov İKP Mərkəzi Komitəsi ple- numunun materialları. 14—15 iyun 1983- cu il, B., 1983: Azərbaycan KP MK plenu- munun materialları. 8 iyul 1983-cu il, Və 127 Partiya təhsilinin metodikası,


“TƏBLİRATCI — bax cAzərbaycan kommunisti. TƏBRİZ — İranda pəhər. Cənubi Azərb.-ın ən beyuk iiəhəri, iqtisadi və mədəniyyət mərkəzi. PQərqi Azərbay- can ostanının inz. m. Avtomobil Yol- ları qovpaqı. İranla SSRİ və Tur- kiyə arasında ticarətdə muhum tran- zit d.y.|Culfa—T. d.y.-nu (uz. 146 km) 1916 ildə Rusiya cəkmipdir:s bu yol sovet mutəxəssislərinin kəməyi ilə elektriklətdirilmindir (1981). T.— Tehran d.y. (751km) 1058 ildə istifa- dəyə verilmiidir) məntəqəsi. Aero- port. Acıcayın vadisində, 1364 M


hund.-dədir. 852, 1721, 1780, 1844, 1936 illərdə lu ƏƏ. məruz qalmılidır. Əh. 598 min (1976).


T. Azərb.-ın qədim iqəhərlərindən- dir. Mənbələrdə Tarmakis, Tavrakis, Təvrej, Tarmakiza, Tavriz, Toris, Təvreiq, Tarbiz, Tərbis, Qəvrez, Ta6. riz, Terbiz və s. kimi qeyd olunan


4 Q.z sezunun etimologiyası və ipəhə- .


rin salınma tarixi haqqında muxtə- lif fikirlər mevcuddur.

hələ e.ə. iyəhər-qala olmutidur. Son illərdə T. yaxınlıqında (Hə- sənli təpəsində) aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmıpit maddi mədəniyyət nӱmunələri, həmcinin A1- pur həkmdarı 11 Sarqona (e.ə. 722— 705) məxsus kitabədə Tarmakis qa- lasının da adı cəkilir. Kitabədə qalanın əzəmətli diparlarla əhatə- ləndiyi və ətrafında xəndək qazıldı-



Təbriz bələdiyyə idarəsi.


vı gəstərilir. 3 əsrdə T. Atropate- nanın əsas iqəhərlərindən idi. Sasa- nilər dəvrundə strateji əhəmiyyəti olan T.-də qarnizon saxlanırdı. 7 əs- rin ortalarında ərəb qopqunları T.-i ital etdi. “ə devrundə T. ma- hal mərkəzi idi. Babək hərəkatı T.-ə də yayılmındı. 852 il zəlzələsi za- manı T. darılmın, bir muddət sonra bərpa edilmitdi. Xilafətin zəiflə- diyi dəvrdə Azərb.-da yaranmın Rəv- vadilər dəvlətinin paytaxtı T. idi. T.-in yun, ipək və pambıq parcaları, xalcaları xarici əlkələrə də ixrac olunurdu. 10 əsr ərəb muӱəlliflərin- dən Muqəddəsi, İbn Havqəl və 6. T.- dən abad bir pqəhər kimi bəhs etmint- lər. 1054 ildə səlcuq sultanı 1 Tor- rul T.-i tutdu. 1174 ildən Qızıl Ars- lanın iqamətgahı olan T. sonralar Azərb. Eldəgəzlər dəvlətinin paytax- tına cevrildi. Q.-də abadlıq ipləri aparıldı, yeni kəhrizlər qazıldı) kehnə suvarma izəbəkələri bərpa olun- du. PTəhərdə toxuculuq xeyli inkiaf etdi. 1220 ildə monqol KonkuDu T.-i iki dəfə muhasirəyə aldı. Q. əhalisi bac verməklə qarət və daqıntılardan xilas oldu. 1224 ildə monqol qopun- ları yenidən T.-ə yaxınlayidı. ə- hər rəisi PYəms əd-din Tuqrai T.-in mӱdafiəsini təpkil etdi. 1225 ildə Xarəzmiah Cəlal əd-din T.-i tutdu- 1231 ildə Cormaqun noyonun baiycı – lıqı ilə monqol qopunu T.-ə hucum etdi. 1258 ildən T. Elxanilər devlə- tinin tərkibinə daxil oldu. Sonra- lar bu dəvlətin paytaxtı Maraqadan T.-ə kəcuruldu. Elxanilər dəvrundə T.-in ərazisi 5—6 dəfə geniiləndi. 13 əsrin 60-cı illərində T.-də monqol zulmunə qariqyı bali vermin cıx hillar amansızlıqla yatırıldı. Keyxatu dev- ana 1129 1—95) Q.-in illik gəliri s tumənə (bir qumən 10 min dinar idi) catırdı. Qazan xanın hakimiyyəti devrundə |1295—1304) T. Yaxın və Orta PTərqin ən beyuk sənətkarlıq, ticarət və mədəniyyət mərkəzlərindən biri idi. Venesiya səyyahı Marko Polonun (13 əsr) mə”lumatına gərə T. gezəl və əzəmətli inəhən idi: Əha- li, əsasən, ticarət və sənətkarlıqla


230


TƏBPH3



məpqul olurdu. T. ətrafında PTənb-i Qazan (Qazaniyyə) və Rəb-e Rəti- di ipəhərcikləri salınmıntdı. Burada rəsədxana, məktəb, mədrəsə, kitabxa- na, dar u1ip-tppəfa, karvansara, hamam və s. var idi. Qazan xan dəvrundə T.- in ərazisi təqr. 5 dəfə beyudu. T.-in mudafiə divarları əsaslı surətdə bərpa edildi. Elxanilər dəvlətində itilədilən butun cəki və əlcu vahid- ləri T. cəki və əlcu vahidləri ilə muӱəyyənlətdirilirdi.

1356 ildə Qızıl Orda xanı Canı- bəy T.-i iptal etdi. 1358 ildə isə Cəlairi Peyx Uveys T.-də hakimiyyəti ələ aldı. Peyx Uveys T.-də geni ti- kinti ipləri apardı. 1385 ildə T.-i Teymur iptal etdi. 1386 ildə isə Qı- zıl Orda xanı Toxtamının qopunu T.-i mӱhasirəyə aldı. Əhali məhəp hakimi əmir Vəli və Xalxal hakimi Mahmӱdun bacılıqı ilə mudafiəyə qalxdı. ToxraMbim bac verilərsə, mu- hHasirədən əl cəkəcəyini bildirdi. Lakin o, 250 tumən qızıl pul bac al- dıqdan sonra iyəhərə soxuldu, T. 10 gun talan edildi. 1387 ildə Teymur T.-n ələ kecirdi) T. sənətkarlarının bir Hissəsi Səmərqəndə aparıldı. Teymurun oqlu Miraniah Azərb. Hha- kimi olarkən T.-də xeyli tarixi və mədəniyyət abidəsini daqıtdırdı. Tey- murun eluçmundən sonra (1405) Miran- pahın oqlu Əmər Mirzə T.-ə hakim oldu. 1406 ilin əvvəlində Əmər Mir- zənin əmirləri bir il əvvəlin ver- gisini tələb edərək T. əhalisindən zorla xeyli pul topladılar. Teymuri- lərin ezbapınalıqrı usyana səbəb ol- du. Usyancılar Əmər Mirzənin ma- liyyə məqmurunu əldurdulər. Usyanın gərkəmli numayəndələrindən PTeyx Əli Qəssab və Qazı İmadəddin məhəp bay1p- cısı secildilər. PTəhər 2 ay (yanvar— fevral) usyancıların əlində qaldı. Usyancıların muraciətinə cavab ola- raq Pirvantah 1 İbrahim 1406 ilin mayında mӱqavimətə rast gəlmədən HlƏ- hərə daxil oldu- Lagin iyul ayında Cəlairi Sultan Əhməd və Pəttoyualu ə Yusif T.-ə hucum etdilər. 1 İ6- pahnM İlinpBaHa cəkilməyə məcbur oldu.

Sonradan Cəlairiləri də darmada- qın edən Qara Yusif 1410 ildə Qara- qoyunlu dəvlətinin (1410—68) əsası- nı qoydu. Yeni devlətin paytaxtı T. oldu. QaraqoYunlular, xususilə Cahan- pah T.-in abadlaidırılmasına xusu- si diqqət verirdi. 1468 ildən T. Qara- qoyunlular devlətinə son qoymuii Ar- qoyunluların paytaxtına cevrildi. Ar- qoyunlu Uzun Həsən T.-də əsriyyə və Məqsudiyyə mədrəsələrini, məihur Qeysəriyyə bazarını və s. tikdirdi. 1501 ildə qızılbatlar 1 İsmayılın bappcılıqı ilə T.-ə daxil oldular. T. Səfəvilər dəvlətinin paytaxtı e”lan edildi. 1514 ildə Osmanlı sul- tanı 1 Səlimin qopunları T.-i tutdu: iqəhər qarət edildi. Altı gundən son- ra qopunda Həyəcan baliladıqı ucun

Səlim T.-i tərk etməyə məcbur oldu. O, mindən artıq T. ustasını ailəsi ilə birlikdə İstambula apardı. Sə- fəvi— Osmanlı muharibələri dəvrun- də T. dəfələrlə əldən-ələ kecdi və qarət edildi. PTah 1 Təhmasibin dəv- ə (1524—76) aqır vergilər və :pə-

ər hakiminin əzbatınalıqı T. zəh- mətkeilərinin usyanına səbəb oldu (bax Təbriz usyanı (1571—731.

15—17 əsrlərdə T. Yaxın PTərqin

muӱhum sənətkarlıq və ticarət mərkəz-


lərindən idi. 1404 ildə T.-də onmynı ispan diplomatı Klavixo burada 200 mindən artıq adam yappadıqrını gəstə- rirdi. 16 əsrə aid bəzi mənbələrdə isə T. əhalisinin 300 min nəfər ol- duqu qeyd edilir.

.-İ 4PTərqin pay- taxtız adlandıran 17 əsr tarixcisi Oruc bəy Bayat Osmanlılar təra- findən daqılana- dək ipəhərdə təqr. 360 min nəfər (80 min ev) yailyadı- qını yazır. Fran- sız səyyahı P/ar- den (17 əsr) T.-in İsfahandan bəyuk olduqunu və burada İLDƏ 5 min tay ipək (təqr. 4 min pud) istehsal edildiyini gestərir. Turk səyyahı Evliya Cələbinin mə”- lumatına gərə məxmər, darayı və s. parca istehsalı ilə məphur olan T.- də 200-dək karvansara, 7 min dukan, 47 mədrəsə olmutdur. T.-də zərgərlik, zərbaflıq və s. sənət sahələri xusu- silə inkipaf etmiidi. Burada isteh- sal olunan pambıq, yun parcalar, ayaq- qabı, ipal, xalca, silah, bəzək peylə- ri və s. xarici əlkələrə də ixrac edilirdi. .1İN toptəkmə ustaları (Bərxudarbəy Ənis, Heydərbəy Ənis, Muradbəy və 6.) Səfəvilər dəvlətin- dən kənarda da məihur idilər.

15—17 əsrlərdə T. Ən Asiya kar- van ticarətinin ən beyuk mərkəzi he- sab olunurdu. Trabzon, Cin, Hin- distan və s. yerlərə gedən karvan yol- ları buradan kecirdi. Yaxın PTərq əlkələrindən Avropaya ipək və s. mal- lar T. vasitəsilə ixrac olunurdu. T. İraq, Genuya, Venesiya, Beyuk Mos- kva knyazlıqı, Osmanlı imperiyası, Hindistan, Orta Asiya, Cin, İngil- tərə, İsvec, Polpa, Danimarka və s. yerlərlə ticarət edirdi.

17 əsrin sonlarında Azərb. iqti- sadiyyatının umumi tənəzzulu ilə əlaqədar T.-in əhalisi getdikcə azal- dı. 1725 ildə Osmanlı qopunu T.-i mӱhasirə etdi. Bir həftəlik kucə 00 yblHH/(aH sonra T. tutuldu. 1 ildə Nadir ipah T.-i geri aldı. 18 əsrin ortalarında Qə iə ya- ranmınq mustəqil feodal dəvlətlə- rindən biri də Təbriz xanlıqı ol- mulpdur. Qacarlar dəvrundə T. vəli- əhdin iqamətgahı idi. 1826—28 illər Rusiya— İran muharibəsi zamanı Ru- siya qopunu T.-i tutdu (oktyabr, 1827). Turkməncay muqaviləsinə (1828) əsa- sən Q. İranın hakimiyyətində qaldı.

19 əsrin sonlarından batlayaraq əslində imperialist devlətlərin mucs- təmləkəsinə cevrilmii İranda, o cum- lədən Q.-də iqtisadi ppərantin aqır- lapması təhər əhalisinin bir Hissə- sinin ila məqsədilə Rusiyaya getməsinə səbəb oldu. Rusiya proleta- riatının tə siri ilə onların milli və sinfi iuuru artdı. Rusiyada inqi- labi mӱbarizə məktəbi kecmiiy bu fəh- lələr sonrakı İran inqilablarında muhum rol oynadılar.

nqilabi ədəbiyyatın bir hissəsi Rusiyaya Berlin—Vyana— Təbriz— Ba- kı Yolu ilə gətirilirdi. 4“İskraənın



Təbriz dəmiryol vaqrzalı,


və digər marksist ədəbiyyatın T.-də qəbulu ucun xususi gizli məntəqə ya- radılmıtdı. Bu əməliyyata gərə giz- li partiya yazıtpmalarında Bakı isk- racıları “Lopyadiq (“Atlarə) ppərti ləqəbi ilə adlandırılırdılar. Za- qafqaziya bolteviklərinin təsirilə T. İranda inqilabi-azadlıq mubari- zəsinin əsas mərkəzinə cevrildi. 1803 ildə pah həkumətinin KƏMDYK siyasə- tinə, 1903—04 illərdə isə məhtəkir- liyə qarpı T.-də cıxınlar baiq ver- di. Rusiyada 19005—07 illər inqila- bının tə siri ilə 1905 ilin dekab- rında T.-də kutləvi numayit və TƏ”- tillər kecirildi. Q.-də əncumənlər təpkil olundu: “Mucahidəin T. təp- kilatı yaradıldı. 1907 ilin yanva- rında T.-də irticanın tədbirlərinə qaripı ӱsyan oldu. Xalq hərəkatının təzyiqi ilə həmin il sentyabrın 9-da Muzəffərəddin (iah məclisə secki- lər kecirilməsi haqqında fərman ver- di. Tehranda məclis daqıdıldıqdan sonra 1908 il iyunun 28-də T.-də ӱsyan qalxdı. İran inqilabının (1905—11) ən yuksək mərhələsi olan T. usyanına Səttarxan, Baqırxan, Əli Musyə və 6. rəhbərlik edirdi. Oktyabr ayında iah qopunları və irticacılar T.- dən qovuldu. Usyanda T. s.-d. tətiki- latı muhum rol oynayırdı. V. İ. Lenin T. usyanı haqqında yazırdı: ca. . Təbrizdə gedən qızqın mubarizə, demək olar, artıq tamamilə darmada- qın edilmiti kimi gərunən inqilab- cıların dəfələrlə hərbi muvəffə- qiYYƏT qazanması gestərir ki, Hətta rus Lyaxovları və ingilis diplomat- larının kemək gestərdiyi ppah baiyı- pozuqları aiaqıdan ən guclu muqavi- mətə rast gəlirlər. Kehnənin bərpa edilməsi tətləbbuslərini hərbi TYBBƏ ilə dəf edə bilən, belə təpəbbus qəh- rəmanlarını yadellilərdən kemək is- təməyə məcbur edən inqilabi Hərəkat məhv edilə bilməz...ə (Əsər. tam ... liyyatı, c. 17, cəh. 191). İnqilabın gedipində əncumənlərin muhum rolu olmutpdur: Q. əncuməni əslində butun Azərb.-da pqah hekumətinin fəaliyyə- tinə nəzarət edirdi. 1909 ilin yanva- rında irtica quvvələri T.-i muhasi- rəyə aldı. Aprelin 29-da car Rusiya- sının silahlı mudaxiləsi nəticəsin- də Q. usyanı yatırıldı. Bu dəvrdən Cənubi Azərb., o cӱmlədən T. cariz- Min itiqal zonası oldu.

T. Birinci dunya muharibəsinə qə- dər İranın Avropa əlkələri, xususi-


TƏBRİZ BƏYLƏRBƏYİLİYİ


ost



lə Rusiya ilə ticarətində muhum rol oynayırdı. 1917 ilin avqustunda Ton Azərb. Demokrat Partiyası (ADP) ya- radıldı. Beyuk Oktyabr sosialist in- qilabının qələbəsi Cənubi Azərb.-da, o cumlədən T.-də azadlıq hərəkatını gӱcləndirdi. 1919 ilin oktyabrında Cənubi ərb.-da İngiltərənin mus- TƏMLƏKƏCİLİK siyYasətinə qarpı usyan oldu. T. usyancıları valini ipəhər- dən qovdular. İran hekuməti Cənubi Azərb.-da cəza tədbirlərini yumialt- maqra, siyasi təpkilatlara azadlıq verməyə məcbur oldu. 1920 ilin mar- tında T.-də ingilis mustəmləkəcilə- rinə qartı Yeni izdihamlı numayiin- lər kecirildi. 1920 il aprelin 7-də Peyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbər- liyi ilə T.-də ӱsyan batlandı: Xiya- baninin bappcılıqı ilə Milli Həku- mət yaradıldıqı e”lan edildi. PQah əkuməti T.-ə silahlı qopun gəndər- di. 10 gunluk kuӱcə vurutimalarından sonra usyan yatırıldı. T. usyanı Azərb. milli azadlıq hərəkatı tari- xində muhum hadisə idi (bax Təbriz uӱsyanı (1920)|. 1922 ildə Ə. Lahuti- nin rəhbərliyi ilə T.-də bali vermiyd usyan da amansızlıqla yatırıldı. İkinci dunya muharibəsi ərəfəsin- də fatist Almaniyası İrandan Sovet İttifaqına qartı təxribatcılıq mey- danı kimi istifadə etməyə calıtır- dı. Sovet--İran muqaviləsinə (1921) əsasən 1941 il avqustun 15-də sovet qopunları İrana daxil oldu-. T.-də antifatist və demokratik hərəkat gӱcləndi. Ana dilində bir necə qəzet və jurnal xəm, olundu. 1942 ilin yazında T.-də İran Xalq Partiyası- nın komitələri yaradıldı. 1944 il oktyabrın 26-da T.-də mərkəzi hekumə- tə qarpı kutləvi numayit kecirildi. Noyabrın 7-də T.-də Beyӱk Oktyabr so- sialist inqilabının 27 illiyi muna- sibəti ilə fəhlələrin tə tili oldu. Dekabrın 1-də kecirilən mitinqdə 50 min nəfər Bəyan edirdi. 1949 il sentyabrın 3-də Q.-də Azərbaycan De- mokrat Firqəsi (ADF) Yaradıldı. ou 20—21-də T.-də Azərbaycan Xalq Kopqresi carırıldı: Azərbaycan Milli Komitəsi yaradıldı. Dekabrın 12-də (21 azər) T--də Azərbaycan Milli Məclisi (AMM) ipə bailadı və S. C. Pipəvəri baida olmaq- la Azərbaycan Milli Həkumətinin (AMH) tərkibini təsdiq etdi. Milli hekumət T.-də bir cox mədəni, ictimai və siyasi tədbirlər həyata kecirdi. 1946 il iyulun 13-də T.-də İran Hə- kuməti ilə AMH arasında baerlanan sazitpə gərə, AMH lərev edildi və vil. əncu məninə cevrildi: 1946 il deka- brın əvvəllərində İran qopunları Q.-ə hucuma bapladı. Q.-də Milli həkumətin tədbirləri ləqv edildi, de- mokrat hərəkatı iptirakcılarına amansız divan tutuldu. T.--də tərədi- lən qırrınların tiikilində ABİL imperialistləri yaxından iptirak edirdilər. 1947 ilin əvvəllərində T.- də tətillər oldu. Mayın 23-də Milli həkumətin prokuroru Firudin İbra- himinin: e”damı ilə əlaqədar, Q.-də gənclərin numayitpi kecirildi, irti- caya qarpı mubarizə ucun “İntiqam komitəsiə yaradıldı. 1953 ildə T. un-ti tələbələrinin, f-k və z-d fəh- lələrinin tə tili oldu. randa 1978—79 illər inqilabın- da T. əhalisi ən şan izyəkildə iptirak etdi, İnqilabi hərəkatın əvvəlində


(1978 il, 18—109 fevral) T.-də tpah anə qarilı bazi vermi usyan

randa yeni inqilabın planqıcı oldu. T. usyanı hərbi hissələr, tank və zirehli matın birləimələrinici hucumu nəticəsində mərlubiyyətə uqra- dı. Yuzlərlə inqilabcı əlduruldu., minlərlə adam yaralandı. T. usyanı İran cəmiyyətinə guӱclu tə sir KƏCTƏP- di. İran xalqlarını inqilabi cı- xhtplara səfərbər etdi. İnqilabın qələbəsi ilə, T.-də yenə də Azərb. dilində qəzet və jurnallar cıxmara baqplamıtidı. T. zəhmətketləri Cə- nubi Azərb.-a İran daxilində muxta- riyyət verilməsi, Azərb. dili və mədə- niyyətinin inkipafına iərait yara- dılması və s. uqrunda mubarizəni da- vam etdirirlər.

T.T üs Kəbrizi, Xətib Təbri- zi (11 əsr), Pəms Təbrizi (13 əsr), Əssar Təbrizi (14 əsri Vəhid Təbri- zi (15 əsr), Sadıq bəy Əfitar (16 əsr), Qevsi Təbrizi, Saib Təbrizi (17 əsr), M. Ə. Talıbov (19 əsr), M. Tərbiyət (20 əsr) kimi pair və alimlərin, Kom- munist partiyasının gərkəmli xadimi M. F. Qasımov və b.-nın vətənidir.

T. muhum sənaye mərkəzidir. Ma- pınqayırma və metal e”malı, Yungul (toxuculuq, trikotaj, dəri), yeyinti (o cumlədən konserv), neft e”malı, pquppə və s. sənaye sahələri, radioyır- MA z-du var. Yeni sənaye muəssisələ- rinin tikilməsində sosialist əlkələ- ri ilə əməkdatlıqın muhum rolu ol- mupdur. SSRİ-nin kəməyi ilə Q.-də İES, RSR-in keməyi ilə traktor z-du (1971), CSSR-in geməyi ilə matınqa- yırma z-du (1972) tikilmitdir. Xal- cacılıq, kustar sənətkarlıq inkitpaf etmipdir. Un-t (1946) var, Radio və televiziya verilitləri aparılır.

T. qədim me”marlıq abidələri ilə zəngindir. Bir cox abidənin məhv ol- masına baxmayaraq ipəhər, əsasən orta əsr simasını qoruyub muhafizə etmiiti- dir. T. bazarı P1ərqin ən qədim, iri və gəzəl bazarlarından biridir (haq- qında qədim məqlumat 10 əsrə aiddir). Taqqavanlar və guӱnbəzlərlə ertulu ticarət kӱcələri sistemindən ibarət bazar kompleksinə tacir sarayları, məscidlər, karvansaralar, mədrəsələr, hamamlar, zorxanalar və yeməkxana- lar da daxildir. Bazar kompleksinin mərkəzi hissəsi Sahib-ul-əmr meyda- nıdır (bax Sahibabad meydanı). T.-də təqr. 200 məscid (Bəyuk Cumə məsci- di, 11 əsr, Həsən pyah məscidi, 15 əsr, Sadiqiyyə məscidi, 17 əsr, İmam Cuӱmə məscidi, 19 əsr, Mollabatı məs- cidi, 19 əsr, Hacı Xalaoqrlu məsci- di, 20 əsr), mədrəsələr (Sadiqiyyə, Talibiyyə, Zahiriyyə, hamısı 17 əsr, Xacə Əliəsgər, Hacı Səfərəli mədrə- sələri, hər ikisi 19 əsr), xanəgahlar



Təbriz universitetinin korpusları,


(Seyid Həmzə xanəgahı, Əli xanəgahı, həp ikisi 14 əsr), turbələr (Əmir Vəhsudan Məmlan turbəsi, 11 əsr, Yed- dilər turbəsi, 13—14 əsrlər, Siqqə- tul islam tӱrbəsi, 20 əsr), kerpulər, qədim yapayınd evləri qalmılldır. Ən qədim abidələrindən biri də Məqbə- rət cpi-pquəradır (PTairlər qəbirista - nı). T. ərazisində məphur me”marlıq komplekslərinin — Əlimah məscidi, Ərk qalası, Gəy məscid və s. qalıqla- rı muhafizə olunmupdur. 20 əsr ti- kililərindən Bələdiyyə idarəsinin binası, Təbriz un-ti kompleksi, Gu- lustan barı və s. fərqlənir. iri bədii sənətkarlıq və təsviri sənət mərkəzi olmutdur (bax Təbriz minia- tur məktəbi).


Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1—2, B., 1961—64, İ brahimov C.,, Azərbay- canın XU əsr tarixinə dair ocerklər, B., 1959: Dəlili H. Ə., Təbriz qalası və istehkamları haqqında (X U1İ—X1X əs. rin əvvəlləri), Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, fəlsəfə və huquq seriyası), 1973, Cə ə Vəlixanlı n. M., 1TXx—XP əer ərəb coqrafiyaptunas-səyyahları Azərbay- can haqqında, B., 1974, Pərifli M. X., 1X əsrin ikinci yarısı—X1T1 əsrin ƏB- vəllərində Azərbaycan feodal dəvlətləri, B., 1978, Piriyen V. Z., Azərbaycan Hulakulər dəvlətinin tənəzzulu dəvrun- də (1316—1360-cı illər), B., 1978, Onullahi S.M., X1P1—XUP əerlər- də Təbriz ptəhəri, B., 1982, Alizade A. A., Sopialhno-zkonomiceskan i poli- ticeskal istorin Azerbaidjana Xİ1—X1U BB., B., 1956: Taqieva PT, A., Napio- nalıno-osvoboditelıhnoe dvijenie -v İran- skom Azerbaidjane v 1917—1920 tq., B., 1955: Əfendiev O. A., Obrazovanie Azerbandjanskoqo qosudarstaa Sefevidov v nacalq XU1 veka, B., 1961, yenə onun, Azerbandjanskoe qosudarstvo Se- fevidov v XUT veke, B., 1981, Buniml- tov Z. M., Azerbandjan v UP—1X vv., B., 1965, yenə onun, Qosudarstvo ata- bekov Azerbandjana (1136—1225 qq.), B., 1978, Abdullaevbfb Q. B., Azerbaindjan B XVIII veke i hzaimootnopeniln eqo s Ros- sieh, B., 1965: Qebdarov M. X., Re- meslennov proizvodstvo n qorodax Azer- baddjanan XU 11 v., B., 1967, yenə onun, Qoroda i qorodskoe remeslo Azerbandjana X1P—XUX1 vekov, B., 1982, Mamedov M. A., O qeoqraficeskom nazvanii Teb- riz, İzv. AN Azerb.SSR (seril litera- turı, izıka i iskusstva), 1974, Ne 4, Raxmani A. A., Azerbandjan v konie XVI ii v XUT1 vekəe, B., 1981,

"ə BI ə dk ə əb” Gə biyə səl


OS, Ed? ozӱ əyə nas |1bB|Y" Əb AİT ələ yə ee əz?


TƏBRİZ BƏYLƏRBƏYİLİYİ, Azər- baycan bəylərbəyiliyi—Sə- fəvilər devlətinin inzibati vahid- lərindən biri. Mərkəzi Təbriz it. idi. Cuxursəd, Qarabaqr, PQirvan, İran əyalətləri və Osmanlı imperiyası ilə həmsərhəd olan T.b. 16 əsrin 1-ci yarısında yaradılmıtpdı. T.b.-nə Maraqa, Urmiya, Soucbulaq, Xoy, Sal- mas, Mərənd, Maku, Qaradaqr, Ərdə- bil, Miyanə, Talı:qi, Arasbar, Sul-


— taniyə, Zəncan və s. əyalətlər daxil


idi. T.b.-ndə əkincilik, maldarlıq və sənətkarlıq inkipaf etmipidi. İc = timai-iqtisadi və strateji cəhətdən Səfəvilər dəvlətinin ən zəngin və muhum əyalətlərindən olan T.b. pay- taxtın Qəzvinə (1555), sonralar isə İsfahana (1598) kecurulməsinə bax- mayaraq o, əlkənin siyasi və iqtisadi həyatında muhum rol oynayırdı. Sə- fəvi ordusunun iqəxsi hey ətinin (təqr. 60 min nəfər) 1/5 hissəsi (təqr.


232



11—12 min) T.b.-nin payına duturdu. T.6.-Hə ən nufuzlu. qızılbati əmirlə- ri (əsasən təkəli və turkman tayfa batp- cıları) hakim təyin edilirdi. 1531 ildə Uləma Təkəli bəylərbəyi idi. Sonralar T. 6. turkman əmirlə- rinin nəvli idarəsinə kecdi. 1583/84 ildə pamlı və ustaclı əmirlərinin təqkidi ilə tӱrkman tayfa bacısı Əmir xan bəylərbəyilikdən KəHap edil- di. Bu, qızılbaplar arasında qanlı toqqulpmalara səbəb oldu. Əmir xana təkəlilər də yardım edirdi. Bu cı- kıplar Osmanlı imperiyası ilə mu- haribə aparan Səfəvilər dəvlətini cətin vəziyyətə saldı: T.b.-nin idarə - si yenidən turkmanlara qaytarıldı. 1 PQah Abbasın dəvrundə (1587—1629 | T.6.-nin ərazisi Osmanlı qopunla-

rından azad edildikdən sonra 1605 ildə bəylərbəyilik yenidən turkman əmiri Pirbudaq xana (pornək oymaqın- dan) tapipırıldı. Onun əlumundən sonra yerinə oqlu PTahbəndə xan təyin edildi. PPahbəndə 1624/25 ildə Gur- custana hərbi səfər zamanı eldurul- du. Onun 3 yaqilı oqlu Pirbudaq bəy- lərbəyi təyin edildi və idarə ipləri xususi vəkilə tappırıldı. Bu tə”yi- natlar, butun vasitələrlə mərkəzləil- dirmə siyasəti yurudən 1 PPah Abbasın da T.b.-nin irsi hakimləri—turkman tayfa bapcıları ilə hesablatmaqa məcbur olduqunu subut edir. Nadir ipahın əldurulməsindən (1747) sonra T.b. ərazisində bir necə mustəqil xan- lıq (məs., Təbriz xanlıqı, Urmiya xanlıqı, Xoy xanlıqı, Qaradaer xan- lıRı və s.) yarandı.

— Əd. Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961, Petrupev skiN İ. PM., Ocerki po istorii feodalınıx otnopenin v AzerbanNn- djane i Armenii v XUT—nac. XTX vv., VL, 1949, PaxmaHH A.A. €TapHx-H anam apaf-n Aööacıs xak HCTOHHHK TO HCTOPHH Azerbaidjana, B., 1960, yenə onun, Asepöafi mxaH B koHue XVI n v XU PP veke, B., 1981, ƏbennmnebB O. A.,, Asepöafi- Djanskoe qosudarstvo Sefevidov v XU1 v., B., 1981. TƏBRİZ DƏVLƏT FİLARMONİ- YASI–—İranda ilk filarmoniya. 1946 il sentyabrın 2-də acnılmındır. Azər- baycan Milli Həkumətinin qərarı ilə təpkil olunan T.d.f. Cənubi Azərb.-da fəaliyyət gestarən musiqi xadimlərini vahid sənət ocaqında birlətdirmək ucun yaradılmındı.

cılıpında S. C. Piməvəri cıxın etmitpdi. 200-dən artıq musiqi xadi- minin fəaliyyət gestərdiyi T.d.f.-nın mudiri pair Əli Tudə, bədii rəhbəri əstəkar Hacı Xanməmmədov idi. Fi- larmoniyada milli orkestr (əsasını Təbrizdəki Sovet mədəniyyət evində calınan bəstəkar C. Cahangirov qoy- mupdu), apıqlar ansamblı (rəhbəri apıq Huseyn Cavan), orlan və qızlar- dan ibarət rəqs ansamblı (rəhbəri Bəhmən Heydərzadə), sazcı qızlar an- samblı fəaliyyət gestərir, repertua- rında muram, təsnif, xalq mahnıla-

ı, apıq musiqisi əsas yer tuturdu.

əbriz sənətkarlarından Həsən Uzza- ri, Qulam Huseynxan, Yaqub Nəvapə- rəst, Asatur Xacaturyan (tar), İsma- Yıl Tiq (kamanca), Mahmud Fərnam (dəf), Beyuk İbadi (santur), Hacara Uzzari (viola), 12 yapplı aptıq İsa (saz), Nailə xanım (rəqqasə), muӱqənni- lərdən Ələsgər Rizvan, Sahib Ruhi (PTukurov), Hidayət Məmmədzadə, Sə- məd DƏ. Puran xanım, Raziyə xa- nım, Fatma xanım və 6. T.d.f.-nın


-boqulması ilə əlaqədar


məphur solistlərindən olmuplar. Fi- larmoniyanın konsertləri radio ilə efirə verildiyindən əlkənin muxtə- lif yerlərində dinləyicilərin geniyi rəqbətini qazanmındı. Filarmoniya- nın səhnəsində ayrı-ayrı sənətkarla- rın, o cumlədən Sovet Azərb.-ndan gəlmipq muqənni və ifacıların (S. Qacar və b.) konsertləri təppkil olu- nurdu. Konsertlərdən yıqılan vəsait- lə muçəyyən tədbirlər həyata kecirilir- di. Kollektiv Cənubi Azərb.-ın mux- təlif mahallarında fəhlələr, kənd- lilər, ziyalılar, fədailər və əsgər- lər qarpısında cıxısi etmiti, Milli həkumətin ideyalarının genin xalq kutləsi arasında Yayılmasına kəemək gestərmitdir.

1946 ilin dekabr ayında Cənubi Azərb.-da milli azadlıq hərəkatının .D.f.-nın fəaliyyəti dayandırılmındır.


ƏÖ. diyən gU əla qalez a "əs yi dir


TƏBRİZ ƏSGƏR VƏ MULKİ DE- PUTATLARI SOVETİ (TƏMDS)— Təbrizdə rus hərbi hissələrində yara- dılmısi inqilabi hakimiyyət orqanı. 1917 il martın 14-də təpikil edil- mipdir. İcraiyyə Komitəsinin sədri boltevik A. Qəmbərov idi. TƏMDS Rusiyadakı hadisələri izləyir, Zaqaf- qaziya inqilabcıları ilə əlaqə saxla- yırdı. Sovet ilk gundən əksinqilab- cı zabitlərə və murtəce xadimlərə qarpltı mubarizə aparmı:l, Cənubi Azərb.-da milli azadlıq və inqilabi hərəkatın genitlənməsinə sə”y gestər- mipdir. Sovetin kəndli bəlməsi Ru- siyanın ayrı-ayrı qub.-larında kənd- lilərin vəziyyəti və torpaq məsələlə- rinin necə Həll olunduqunu əyrənmək ucun həmin yerlərə əz numayəndələri- ni gəndərmii, Rusiya kəndlərinə mu- raciət edərək, orada bat verən inqi- labi hadisələri alqıplamıtndı. Be-


yuk Oktyabr sosialist inqilabının qə-


ləbəqindən sonra Qafqazda burjua- mulmgədar hakimiyyətinə, Qafqaz Ordu- su Əlkə Sovetinin sazipcilik fəa- liyyətinə qarilı cıxmıil, onun tərki- bini bolpeviklərin xeyrinə dəyindir- mək məqsədilə yenidən secilməsini irəli surən qərar qəbul etmiiydi. TƏMDS-nin uzvləri Rusiya və İran əsgərləri, həmcinin zəhmətkeilər ara- sında inqilabi iyi aparmıil, Yerli əhalinin rus əsgərləri ilə dostluqunu məhkəmləndirmək məqsədi ilə birgə numayitl və mitinqlər gecirmiidir. Sovet 1917 ilin dekabrında rus əsgər- ləri vətənə qayıtdıqdan sonra fəaliy- yətini dayandırmıtndır.

Əd. Həbibov Ə. M., İran Azər- baycanında rus əsgər deputatları Sovet- larinin yaranması və fəaliyyətinə dair, Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, fəlsə- fə və huquq seriyası), 1970, 2, Əzi- mov H. S., İnqilab əsgərləri, Azərbay- canda əsgər təpkilatları və əsgərlərin


inqilabi hərəkatı (1917—1918-ci illər), B. yenə onun, Bakinskan Kom-


5., 1978: | : muna (1917—1918), B., 1982,


TƏBRİZ MEMARLIQ MƏKTƏBİ Orta əsrlərdə Azərb.-da ən beyuk me”- marlıq məktəbi. Elxanilər dəvrunun genili beynəlxalq mədəni əlaqələri mu- hitində formalapmıtndır. Beyləqan- dan Həmədana, Qəzvindən PTərqi Ana- doluyadək beyuk bir ərazini əhatə edən T.m.m. zonasında pəhərsalma sənəti genip inkipaf etmitidi. Bir sıra qədim ipəhərlər (Maraqa, Təbriz, Sal-


gir, Abdulla Seyrəfi


TƏBRİZ DƏVLƏT FİLARMONİYASI



mas, Ucan və s.) bərpa edilib genii- ləndirilmii, yeni ipəhərlər (Qutluq, Balıq, Mahmudabad, Sultanabad, Sul- taniyyə və s.) salınmınl, iri me”mar- lıq kompleksləri (Təbrizdə PTənb-i Qazan, Rəb-e Rəpidi, Əliiah məscidi) tikilmipdi. 12—14 əsrlər T.m.m.- nin copqun inkipaf dəevru olmuiqdur (Təbriz, Ucan, Sultaniyyə və 6. izəhər- lərdə Elxanilərin bar-saray kompleks- ləri, Maraqada Goy gunbəz, Xivədə


Sultan Heydər turbəsi, Ərdəbildə TPeyx Səfiəddin turbəsi (bax LPPeyx Səfiəddin kompleksi), Naxcıvanda


Qarabaqlar turbəsi, Sultaniyyədə Əl- caytu Xudabəndə turbəsi, Sarcam, Mərənd və 6. iqəhərlərdə karvansara- lar və Cl. 15 əsr 1.m.m.-nin klassik yetkinlik devrudur. Təbrizdəkic Hətt

iptə (€CƏKKH3 cənnətə) sarayı (1486), Qeysəriyyə bazarı, Dar ui/-iə- fa, Muzəffəriyyə (1467), Nəsriyyə (1478— 1485) kompleksləri, Gey məs- cid və s. abidələrdə bu dəvr T.m.m,- nin uslub xususiyyətləri əksini tap- mılldır. 16—17 SCAR Təbrizin Sam meydanı olan SaLlibabad meydanı, Ərdəbildəki PLeyx Səfiəddin komp- leksi tam formalaptmınt, me”marlıqda mərkəzi gӱnbəzli və qopa minarəli məscidlər (Təbrizdə Pah Təhmasib məscidi, Xoy və Həmədanda cumə məs- cidləri), gӱnbəzli tӱrbələr |PTeyx Cu- neyd turbəsi (bax Həzrə turbəsi), Ər- dəbildə PTeyx Cəbrayıl, Sultaniyyədə Məvlanə Həsən Kai, Qəzvində İmam- zadə Huseyn turbələri və s. | muhum yer tutmulpdur. T.m.m. Azərb. me”marlı- qına abidəvi əzəmət, genin vus”ət, klassik incəlik, bəzək əlvanlırı gə- tirmiil, məphur me”marlar (Tacəddin Əliiah Təbrizi, Əsir Əli, Xacə Əli Kucəci, Xoca Əli Hafiz və b.) və me”- marlıq bəzəyi ustaları (Nizam Bənd- əöpusu, He"- mətulla Bəvvab, Əli Rza Abbasi Təb- pusu və b.) yetipdirmitdir. T.m.m.- nin uslub xususiyyətləri Hindistan, Misir, Turkiyə, Yuqoslaviya və s. əl- gələrin me”marlıqında əksini tap:- mı, PTərqin bir sıra me”marlıq abi- dələrinin tikintisində azərb. ustalar iptirak etmiilər (Səmərqənddə Bibi- xanım məscidi, Aqrada Tac-Mahal və s.). T. m.m. Yaxın və Orta TPərqin bir sıra yerli me”marlıq məktəbləri- nin Yaranması BƏ inkipafına ciddi təsir gestərmipdir.


Ədə. Salamzadə A. V., Arxitek- tura Azerbabdjana, XU1—X1X vv., B., 964, Qinsi Dj. A., Tebrizskan arxi- tekturnal pkola (XİT1—XU 11 vv). Avto- referat gand. diss., B., 1978,


TƏBRİZ MİNİATUR MƏKTƏBİ— Orta PQTərq miniatur sənət məktəblə- rindən biri. 13 əsrin sonu—14 əsrin əvvəllərində Təbrizdə yaranan, forma- lapan T.m.m. tezliklə Yaxın və Orta PQTərqdə bədii yaradıcılıqın, xusu- silə kitab sənəti və miniatur boya- karlırının ən qudrətli mərkəzinə cevrilmitidir. 14 əsrin əvvəllərində Rəiidəddinin təpkil etdiyi kitabxa- nada Yerli xəttat və rəssamlarla ya- Hamını PTərqi Turkustan, Orta Asiya və s. PTərq əlkələrindən toplanmıpl sənətkarlar fəaliyyət gestərir, dini, elmi, tarixi və poetik əsərlərin bədii əlyazma nusxələrini hazırlayırdılar. Bu devrdə hazırlanan əlyazmaların- dan c“Vərqa və Gulilag (13 əsr, Topqa- pı muzeyi, İstambul), İbn Bəhtutii-


TƏBRİZ MİNİATUR MƏKTƏBİ


nin “Mənafi əl-heyvan (1297/98, Morqan kitabxanası, Nyu-York) əsər- lərinə, eləcə də Rətidəddinin cCami ət-təvarixə əsərinin mə”lum nusxələ- rinə (1306, Edinburq yilırM, İllornanzı. ya: 1314, Kral Asiya Cəmiyyəti, Lon- don, 1318, Tepqapı muzeyi, İstambul) cəkilmii illustrasiyalar PTərqdə mi- niatur sənətinin ən qədim numunə- lərindəndir. = əsrin ortalarında Təbriz rəs- samları qrafik usulla boyakarlıq usu- lunun sintezindən doqan bədii uslub- larını Yaratdılar. Bu uslubun for- malaması 1340—50 illərə aid edi- lən FBəyuk Təbriz 1Pahnaməsiənin miniatӱrlərində bədii əksini tap- mıpiqdır. Əksəriyyəti 14 əsr rəssam- ları TTəmsəddin və Əhməd Musa tə- rəfindən implənmiiy bu miniaturlər azırda dunyanın muxtəlif muzeylə- rində saxlanılır. 15 əsrin əvvəllə- rində Nizaminin “Xosrov və Pirin poemasının (1405— 1410, Frir qale- reyası, Vapinqton), əsrin sonlarında isəc Xəmsək nin əlyazmasına (1481, Top- qapı muzeyi, İstambul) cəkilmiiy mi- niaturlərin uslubu və bədii estetik kamilliyi Təbriz məktəbinin təkmil- ləimə prosesini əks edirir. Bu devr- də Azərb.-dakı məvcud ictimai-siyasi iqəraitlə əlaqədar olaraq Təbriz rəs- samlarının bir coxu Səmərqənd, He- rat və s. yerlərdə fəaliyyət gestərir- di. Məphur alman sənətiqunası ə PTults Təbriz məktəbini qontu PTərq əlkələrinin miniatur sənətinin in- kipafında muhum rol oynayan FAna məktəbə (4“Mi(Fbeq 5shiyeə) adlandır- mıpqidır.

T.m.m.-nin inkitpaf zirvəsi 16 əs- rin ortalarına təsaduf edir. 16 əs- rin əvvəllərində mərkəzləpqmin Sə- fəvilər dəvlətinin yaranması ilə Təbriz yenidən Yaxın və Orta PTərqdə mədəniyyətin, bədii yaradıcılırın əsas mərkəzinə cevrilir. Təbrizdə PPah İsmayıl və PTah Təhmasibin sa- ray kitabxanasında ustad Sultan Mə- həmmədin rəhbərliyi ilə Mir Musəv- vir, Mirzə Əli Təbrizi, Mir Seyid


Əli, Mӱzəffər Əli kimi istedadlı rəssamlarla birlikdə PTərqin gərkəm- li sənətkarları Kəmaləddin Behzad, Aqamirək İsfahani və b. fəaliyyət gəstərirdi. İstambulun Topqapı mu- zeyində saxlanılan “Xəmsə (15 əsrin sonu—16 əsrin əvvəlləri), Leninqrad- dakı M. Y. Saltıkov-PTedrin ad. ki- tabxanada və Ermitajda saxlanılan cQuy və covkanəı, “Cami ət-təvarixə, 4 PQahnamək və s. əlyazmalarına cəkil- mip miniaturlər 16 əsrin əvvəli T.m.m.-nin dəyərli numunələrindən- dir. T.m.m. 1530— 1540 illərdə PTərq miniatur sənətinin ən yuksək inki- iaf mərhələsinə catır. Bu devrdə bədii-estetik və sənətkarlıq baxımın- dan qiymətli miniaturlərlə bəzədil- mip əlyazmaları hazırlanır. Bu əsər- lər coxfiqurlu kompozisiyanın tən- tənəli dekorativliyi, rəsmlərin plas- tik ifadəliliyi, parlaq, əlvan rəng- lərin və rəng calarlarının kontrast AY3YMY BƏ ritmik təkrarlanmasından doRran zəngin koloriti ilə secilir. Təbriz məktəbinin əzunəməxsus us- lub xususiyyətlərini, Azərb. sənətkar- larının yaradıcılıq nailiyyətlərini əks etdirən misilsiz miniaturlərlə bəzədilmii nəfis əlyazmaları, 4“P1ah- HaMƏə və “Xəmsəə nuӱsxələrinə, Hafiz, Sə”di, Cami, Dəhləvi, Nəvai və 6. PTərq klassiklərinin əsərlərinə cə- kilmit miniaturlər yuksək sənətkar- lıq səviyyəsinə, təmtəraqlı dekorativ keyfiyyətə, emosional tə”sir quvvəsinə malikdir. PTərqdə ən cox miniatur rəsmləri Firdevsinin 4“PQahnaməəsinə və Nizaminin -“Xəmsəəsinə cəgilmii- dir. PTərq miniatur sənətinin ən gər- kəmli mərkəzləri Herat, PTiraz, Qəz- vin, İsfahan və Buxara məktəbləri, bu məktəblərin gerkəmli xəttat və rəssamları həmitə daha nəfis, daha zəngin bəzəkli 4“PTahnaməq və *Xəmsəv yaratmaqa calıpnmınqlar. Bu yarınqda cox zaman Təbriz məktəbi qalib gəl- midir. 258 miniaturlə bəzədilmikdn 4“PYahnaməə (1537, cox hissəsi, Hour- ton kolleksiyasında, bir hissəsi isə Metropolten-muzeydədir, Nyu-York)


233


və PTərqdə kitab sənətinin ən qiymətli incisi sayılan € XəMcəə (1539—43, Britaniya muzeyi, London) nӱsxələri nəfis dekorativ bəzəyi və zəngin mi- niaturlərinə gərə T1Pərqdə miniatur boyakarlıqının pah əsərləri hesab edilir. Hər iki əsərin miniaturləri- ni dəvrun gərkəmli rəssamları Sul- tan Məhəmməd, Aqamirək İsfahani, Mir Musəvvir, Mirzə Əli Təbrizi, Mir Seyid Əli və Muzəffər Əli cəkmitdir. Bu dəvrdə Təbrizdə fəa- liyyət gəstərən rəssamların, xususi- lə Sultan Məhəmməd və onun məktə- binin yalnız Azərb. miniaturunun deyil, ӱmumiyyətlə PTərq miniatur sə- nətinin inkipafında beyuk rolu ol- mupidur. Atası Mir Musəvvirlə bir- likdə uzun muddət Hindistanda Mo- qol hekmdarları Humayun və Əkbərin sarayında ipləmini Mir Seyid Əli- nin yerli sənətkarların hazırlanma- sında, Moqol miniatur məktəbinin Yaranması və inkitafında muhum lu olmutidur. İyahqulu Nəqqai, Ka- mal Təbrizi, Vəlican Təbrizi və 6. Təbriz rəssamları muxtəlif devr- lərdə stambulda fəaliyyət gestər- mi, turk miniatur sənətinin inki- pafına əməli kəmək etmiiylər. 16 əsrin sonlarında bir sıra Təbriz sənətkarları, o cumlədən Məhəmmədi, Sadıq bəy Əfiar, Siyavuı bəy, Mir Zeynalabdin Təbrizi bir muddət Qəz- vində, sonra isə İsfahanda saray ki- tabxanalarında ipləmitt, Qəzvin və İsfahan miniatur məktəblərinin in- kipafına guclu tə”sir gəstərminldər.

T.m.m.-nin tə”sir dairəsi yalnız miniatur sənəti ilə məhdudlatmır. Onun geniiq yayılmıni bədii uslub xӱsusiyyətləri uzun muddət Azərb. və İranın divar rəsmləri HƏ dekorativ sənətlərində əz əksini tapmıpqdır. Bu tə”sir nəticəsində sujetli xalca və parcalar, bədii metal və keramika sənətində miniatur uslubunu xatır- ladan bir cox dəyərli əsərlər yaran- mhpidır.

Orta əsrlərdə Azərb. təsviri sə- nətini dunya miqyasına cıxaran, sə-



Təbriz miniatur məktəbi:


dan kscirirrk: Muzəffər nu.


soldan—Sultan il tarixlı əlyazmasına miniatur. Britaniya Muzeyi. London: Atqamirək İsfahani


Məhəmməd.


cSultan Səncər və qarık. Nizami vXəmsəksinin 1539—43 , “CD rpuyH ornaHnnapmıHbi CuHAT" aRustəmin Akgvanı tə"qib etməsiz (2 və 3-cu miniatӱrlər Firdəvsinin 4//Yahnaməv


əsərinin 1537 il tarixli əlyazmasımadır. Metropoliten-muzey. Nyu-York).


234



nət tarixində ona genin mehpər ra- zandıran T.m.m. olmupidur.

ƏƏ: Salamzadə Ə. V., Kəri- mov K. C., XUT1 əsrdə Təbriz miniatur" məktəbi və rəssam Sultan Məhəmməd, Azərb. SSR EA Xəbərləri, 1959, MHI5, Kəri- mov K., Azərbaycan miniatӱrləri, Albom, B., 1980: yenə onun, Sultan Muxam- med i eqo tpkola, M., 1970: Denike B., P., Jivopish İrana, M., 1938, Kaziev A. K)., Xudojestvennoe oformlenie azer- bavdjanskoV inan kniqi X1İ—XUP vv., M., 1977,

TƏBRİZ TEATRI—T.t.-nın tarixi M. PPəfizadənin 1909 ildə Təbrizdə tamapaya qoyduqu birpərdəli “Xəyalatı (Ə. B. Haqverdiyev) pyesi ilə bapqla- nır (ilk tamaipada M.PTəfizadə, PTeyx Həsən Cərəkci, doktor Rəhimxan, Ələs- gərxan, Ələkbər Bəradəran, Armenak və b. cıxıtid etminlər). Həmin il Sidqi Ruhullanın Təbrizə qastrola gəlməsi və yerli həvəskarların iptiti- gözu ilə bir sıra tamata gestərməsi

".t.-nın yaranması və təptəkkulu ucun zəmin hazırlamıpdır. Təbrizdə teat- rın yaranıb inkitpaf etməsi milli azadlıq Hərəkatı ilə balı idi. İran inqilabı (1905—11) dəvrundə Azər- baycan Əyalət Əncuməni və Səttarxan teatrın təppkili və maddi vəsaitlə tə”min edilməsi haqqında xususi ges- tərip vermitdi. Teatrın xususi bina- sı olmadıqından tamatalar muxtəlif yerlərdə gestərilirdi. 1920 ildə S.. Ruhulla, M. PTəfizadə, M. R. Veizza- də 3 Muəyyidzadə və b.-nın təpqəbbusu ilə Təbrizdə ilk teatr binası—c Xey- riyyə teatrıq tikildi. Teatrın səh- nəsində N. B. Vəzirovun * Ev tərbiyə- sinin bir ipəkliə, . Nərimanovun cNadir pahqe, C. Məmmədquluzadənin aƏlulərə, Ə. B. Haqverdiyevin “Bəxt- siz cavanı, Pəri caduə pyesləri ta- mapaya qoyulmutpdur. PPTeyx Məhəmməd Xiyabani “Xeyriyyə teatrıuna, 1920— 22 illərdə Təbrizdə yatayan C. Məm- mədquluzadə teatrın inkipafına mu- əyyən kəmək gəstərirdi. Teatrın kol- lektivi U, Hacıbəyovun “Aritın mal alanə, “Mətədi İbadə operettaları, 4cƏsli və Kərəmə operası, Z. Hacıbə- yovun - Appıq Qəribə operası ilə Təb- riz, Urmiya, Xoy və 6. ipəhərlərdə cı- xın etmitdir. 1928 ildə Təbrizdə 700 tamapacı tutan 4“PTir-e xortidu teat- rı tikildi. Lakin teatrın binasın- dan pəxsi məqsədlər ucun istifadə edildiyindən və onun səhnəsində Yer- li mӱəlliflərin fars dilində bədii cəhətdən zəif pyesləri tamaplaya qoyul- nyryHnan ellinp-e xopun,y r T.t.-nın inkitafına kemək gestərə bilmədi.


1946 ilədək Təbrizdə mӱxtəlif truppalar fəaliyyət gestərmiiydir: “Azərbaycan artistləri Dəstəsi ə


(1909—21, tətpkilatcısı M. PTəfiza də), *Cəmiyyəti-islahi-tərəqqiyi-maari-

i-Azərbaycang (1921, yaradıcısı Mu- ciriddəvlə), “Ariyenq (“LAriya-Nin- jadə, 1922—41), aLyineyi-ibrətəv (1924—30, yaradıcısı Mehdi Zəhiri), aDram Təbrizə (1929—30: yaradıcısı R, ifəpran), 4Təbrizə, “İranu, “Həqi: qətə, *FAzərbaycanq, *Firdəevsiz (1941— 46) və s. T.t.-nın təpəkkulu və Forma- lapimasında M. PQəfizadə, R. PTərqli, M. R. Vaizzadə, Ablulla Fərivər, Əsədi, Hacıxan Cələbi, Səməd Səbahi, Hilal Nasiri, İ. Vəkili, C. Baqca- ban, C. Ədib, M. Muzduri, H. Ərəb- oqlu və b.-nın muhum xidməti olmui- dur. Azərb. sovet teatrının gerkəmli xadimləri S. Ruhulla, M. Əliyev, H.


TƏBRİZ TEATRI


Abbasov, Ə. Qurbanov, Ə, Salahlı, İ. İsfahanlı, Qəmər xanım, M. Mər- danov, İ. Əfəndiyev və 6, teatrın inkipafına xey- li kəmək gestərmitlər.

Azərbaycan Milli he- kumətinin yaranması ilə T.t.-nın inkipafında yeni dəvr acıldı. 1946 ilin mart ayında Təbriz Dəvlət Teatrı tətikil edildi. Teatr C.Məmməd- quluzadənin “Anamın ki- tabız pyesinin tamatası ilə fəaliyyətə batiladı. 1945—46 illərdə T.t.-Ley- li və Məcnunqı, “Əsli və Kərəmə operalarının və “Artın mal alanv, “Mətədi İbadı operetta-


larının, M. F. Axundovun “Hacı Qaraz, H. Cavidin “Xəyyamə, S. S.. Axundovun “Epiq və intiqamı, A. PTir-


vanzadənin “Namus, C. Cabbarlının “Sevilq, 4Od gəlinir, “1905-ci ildəə, V. Pekspirin *Otelloz, F. PQille- rin a“Qacaqlarə pyeslərinin, eləcə də


yerli muçəlliflərin əsərlərinin (4*Azərbaycan nuӱmayitpiz, “Cətirbaz- largk, *Azərbaycan anasız, “Ərbab və


ƏKİNCİRF və s.) tamapasını gəstərdi. Teatrda Məhəmmədəli Vəlizadə, Həzi Ətari, Yadulla Nəbati, Qasım PTər- baf, Məhəmməd Məhəmmədi, Salman


Suleymanpur, Həbib Quluzadə və 6. aktyorlar, Leyla Məehsunpur, Capa Bəfqəmi, Səfurə Səmburani, Qəmər Huseynzadə (Nikpur), Arptalus Mar-


tirosyan, Anaxanım Seyfullahi, Sara Miyanpur, Validə Kehnəptəhri və b. aktrisalar cıxınt etmitlər. 1946 ilin dekabr ayında Cənubi Azərb.-da milli azadlıq hərəkatının moəlubiy- yətindən sonra Təbriz Devlət Teatrı daqıldı və T.t.-nın fəaliyyəti da- yandırıldı.

Əd. Kəndli"Q., Azərbaycan drama-


turqlarının əsərləri Cənubi Azərbay- can səhnəsində (1941—1946), Azərb.SSR EA Xəbərləri, 1959, 63, Əvəz Sa-


dıq, Təbriz teatrı tarixindən, onun aSecilmip əsərləriv kitabında, B., 1971,


TƏBRİZ XCSYANI (1571--73)—qı- zılbatl feodal hakimlərinə qaripı Təbriz sənətkarları və pəhər yoxsul- larının usyanı. Usyanın batlanma- sına Təbriz daruqası Allahqulu bəy Ustaclının ezbaitınalıqrı və zul- mu bəhalə oldu. Feodal istismarın- dan təngə gəlmii təbrizlilər Allah- qulu bəyin mulazimlərindən birini

ərcuyə məhəlləsində deydulər. Bir necə gӱndən sonra Allahqulu bəy mu- qəssir olduqu guman edilən məhəllə saginlərindən birini e”dam etdirdi və onun basdırılmasına mane oldu. Qə- zəblənminy əhali daruqanın bir cox mulazimini eldurdu, ezunu isə qacma- qa məcbur etdi. İqtipzati tezliklə bu- tun pəhəri burudu. Usyancılar daru- qanın, seyid və din xadimlərinin, var- lıların evlərini qarət etdilər. PTə- hər iki ilə yaxın usyancıların əlin- də qaldı. Yerli ə"yan və varlılar nə- fələrlə usyanı yatırmaq yuyH mahnan qolun gendərməsini xahit etdilər. Lakin usyanın daha na genitlənəcə- Yindən qorxuya dutən 1 Təhmasib 11524—76| usyancılara guӱzəttə getməyə məcbur oldu. Təbrizə Yusif bəy Ustac- lı hakim təyin edildi. O, məhəllə batpcıları ilə danıptıqa battladı. Lakin ppəhər yoxsulları, o cӱmlədən





aArtın mal alanı (U. Hacıbəyov) tamatpasından səhnə,


Təbriz teatrı. 1946 pəhləvan Yarının batcılıq etdiyi usyancı dəstələri mubarizəni davam etdirdilər. Danıttıqlar yolu ilə hec bir nəticə əldə etməyən Yusif bəy ipah- dan kəmək istədi. PTiə ӱləmaları da usyancıların əlumunə fitva verdilər və bunun piəriətə uyqun olduqunu elan etdilər. PPahın əmrilə Qaradaq haki- mi Sehrab bəyin bapicılıqı altında qızılbaii qopunları pəhərə daxil oldu. Qızılbai qopqunu uusyancıların məhəllələrini muhasirə etdi. Muqa- vimətin əbəs olduqunu gərən usyancı - lar ipəhərin muxtəlif yerlərində gizləndilər. Lakin Yusi y xeyli usyancı tutub həbs edə bildi. Usyan - cılara amansız Divan tutuldu. Pəh- ləvan Yarı, pəhləvan Əvəz, Alay Hə- səncan, Gəycə, Nəpmi, Ləng Musta- fanın oqlu PTərəf, palduz PTunci, cəkməci Həsən və 6. usyan bazicıla- rı ilə yanapı 150-dən cox adam e”dam edildi.

Usyan Yatırılsa da hakim dairə- lər xalqı sakitlətdirmək və yeni iqtitpatiların qarpısını almaq ucun bəzi gӱzətitlərə getməyə məcbur oldu- lar. 1 Təhmasib əvvəlcə təbrizliləri snətkarlıq vergisindən (mal-i muhtə- rifə), sonra isə butun divan vergi- lərindən azad etdi.


Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961, O nullahi S. M., XİP1—XU11 əsrlər- də Təbriz pəhəri, B., 1982, Petrutev- sgiNn İ. P., Vosstanie remeslennikov i qorodskon bednotı v Tebrize v 1571—

3 qq., v kn. Sbornik statenN po istorii Azerbaddjana, v. 1, B., 1949: İstorin stran Azii i Afriki v srednie veka, M., 1968, Z gendien O. A., Azerbabdjanskoe qosudarstvo Sefevidov v XUT v., B,, 1981,


TƏBPH3 YC)AHbi (1908 —09) —mah hakimiyyəti və feodallar əleyhinə xalq ӱsyanı. Məhəmmədəli ipahın HM" perialistlərin kəməyi ilə Tehranda mӱrtəce cevrilipindən (1908, 23 iyun) sonra bailanmıtidı. Konstitusiyanı bərpa etmək pquarı altında baillanan usyanda fəhlə, kəndli, ipəhər yoxsul- ları və milli burjuaziya iiytirak edirdi. Səttarxan, Barırxan və 6.- nın rəhbərlik etdiyi T.u.-nı yatır- maq ucun 40 minlik qopun gendəril- di. TTəhərin 12 məhəlləsindən 11-i iah qopunları və irticacılar tərə- findən tutulsa da, 20 minlik fədai dəstələri 1908 ilin oktyabrında KY- cə dəyutilərindən sonra əksinqilabi quvvələri iqəhərdən cıxara bildi. T.u: Devrundə itəhərdə yerli ezunuidarə or- qanı — əncumən yaradıldı. Əncumən bir sıra demokratik tədbirlər (var- lıların pul və ərzaqı, xanədan mӱlk” ləri musadirə edildi və s.) həyata gecirdi. 1908 ilin noyabrından Cə-


TƏBRİZ XALCACILIQ MƏKTƏBİ


nubi Azərb.-ın bir hissəsi Təbriz usyancılarının tərəfinə gecdi. İn- qilabın mudafiəsi, konstitusiya qay- dalarının bərpası, ana dilində maa- rif və mədəniyyətin inkipafı sahə- SİNDƏ Oir sıra tədbirlər gəruldu. RSDFP Zaqafqaziya Tamkanarnabı T,u.-na canlı quvvə, silah və s. dəyçii ləvazimatı ilə yardım edirdi. T.u. İran inqilabının (/905—11) zirvəsi olub, onun yeni yuksəlipinə təkan verdi. İran irticası usyanı əz quv- VƏSİ İLƏ Yatırmaq iqtidarında deyil- di, 1909 il aprelin 16-da car qo- iunları Təbrizə daxil oldu və usyan yatırıldı. İ. Lenin “Dunya si- Yasətində alımpqan maddəə, e€bankaH- larda və İrandakı hadisələrə adlı məqalələrində T.u.-nı ipıqlandır- MbiHl və usyanı boran carizmi kəskin


tənqid etmiidi (bax Əsər. tam kulliy:- yatı, c. 17, səh. 191, 24 — sos). 9, 246—47,


Əd.: bax İran inqilabı (1905—11) məqaləsinin ədəbiyyatına.


TƏBRİZ CSYANI (1920)—İran ho- kumətinin murtəce siyasətinə qartı antiimperialist xalq usyanı. Hərəkət- verici quvvələri fəhlələr, ipəhər yox- sulları, sənətkarlar və tacirlər idi.

syanda ziyalıların, milli burjua- ziyanın, kəndlilərin, liberal mulkə- darların, orta və xırda ruhanilərin nӱmayəndələri də iptirak edirdilər. Aprelin 6-da battlanan usyana rəhbər- lik etmək ucun PTeyx Məhəmməd Xiya- baninin balicılıqı ilə İctimai Hey”- ət Yaradıldı. Usyancılar Təbrizdə əsas devlət idarələrini tutdular. Maraqa, Xoy, Ərdəbil və s. iqəhərlər- də hakimiyyət usyancıların əlinə kec- di. Cənubi Azərb. *“Azadistanə (*Azad- lıq elkəsi?u) adlandırıldı. İyunun 22-də Xiyabaninin baılıqı ilə milli həkumət yaradıldı: iqtisadiy- yat, maarif, səhiyyə, qismən aqrar və s. sapələr uzrə islahatlar gecirilməyə baplandı. T.u.-nın məqsədi butun İranda konstitusiyanın həyata geci- rilməsi və təkmillətdirilməsi, in- gilislərin aqralıqına son qoyulması, iah Hekumətinin devrilməsi, burjua- demokratik resp. yaradılması, Cənu- bi Azərb.-a İran daxilində muxtariy- Yət verilməsi, Sovet Rusiyası ilə dostluq munasibətləri yaradılması və s. idi. PTah hekuməti ingilis im- perialistlərinin fəal keməyi ilə sentyabrın 11-də usyancılar ӱzərinə qopun Yeritdi. Usyan yatırıldı. Səna: Ye proletariatının yoxluqu, geniii kəndli kӱtlələrinin usyana cəlb olun: maması, usyan rəhbərlərinin mudafiə məvqeyi tutması, usyanın Umumiran milli azadlıq hərəkatından təcrid olması və s. Q.u.-nın məqlubiyyətinə səbəb oldu. Usyancılara ttiddətli di- van tutuldu: sentyabrın 14-də Xiyaba- ni vəhtiicəsinə elduruldu.


ƏdəTaqisva PT, A., Napionalıno- osvobolitelınov dvijqnie vn İranskom A aep6afi mxane B 1917—1920 rr., B., 19356, Yenə onun, Peix Moxammed Xinbani i napionalhno-osnoboditelhnoe dvijenie v İranskom Azerbandjane v 1917—1920 qt., v kn.: İran. İstorin i sovremennosth. Sb, Stateİ, M., 1983: İ vanova M. N., Na- inonalhno-osvoboditelınos dpijeniq v Prane 1918—1922 rr., M., 1961,


. z “4 qo - ə I 4 zə AӦəta Hu Bə? 5 ə ən) od ə .F


3 vil... Fr A . il


, iii ə , əyə


VvİTS-Ir? “ə” FT


TƏBRİZ USYANI (1978)—İranda mah Hekumətinin xalqa zidd mӱrtəce daxili və xarici siyasəti əleyhinə baq vermin usyan. T.Y.-HbiH bailən- masının əsas səbəbi əlkədə xalq kut- lələrinin iqtisadi vəziyyətinin aqır- laqiması, demokratik huquq və azad- lıqların boqulması, Cənubi Azərb.-da guclu assimilyasiya siyasətinin apa- rılması və s. olmuidur. PTiələrin mӱqəddəs saydıqları Qum i,-ndə ya- payan azərb. ruhanilərin Həkumətin antidemokratik siyasətinə qariı e ti- raz numayitinə cıxmaq carırınına cavab olaraq fevralın 18-də (hicri HTƏMCH yalanı ilə bəhmən ayının 29-u: usyanın İranda 429 bəhmən usyanız adlanmasında buradandır) Təbriz əha- lisi kucələrə axhıpiydı. Hərəkatda fəhlələr, ipəhər yoxsulları, sənətkar- lar, tələbələr, məktəb ppagirdləri, xırda və orta ticarət burjuaziyası və b. iptirak edirdi. Lakin ppah hə- kuməti fevralın 19-da polis, ordu və hərbi: texnikanın gӱcu ilə usyanı boqdu. T.u. əslində 1978—79 illər İran inqilabının baltlanqıcı oldu, paH rejiminə ilk zərbə vurdu və onu antimonarxiya, antiimperialist isti- qamətə yənəltdi. ü TƏBRİZ XALCAHCILIQ MƏKTƏBİ — Azərb.-ın ən qədim va məphur xal- cacılıq məktəblərindən biri. Tə6 Ha, Ərdəbil, Maraqa, Mərənd, Maku, Xoy, rmiya, Zəncan, Qəracə, Heriz, ə- rab, Əhmədabad, Miri:p, Əhər, Salmas, Gerəvan, Sennə, Qaradaq və s. xalca məntəqələrini əhatə edir. Bu ərazidə yatmamıni tӱrkdilli tayfalar Hələ qə- dimdən xalcacılıqın yaranması və inkitpafında muhum rol: oynamıit, muxtəlif devrlərdə (Midiya, Əhəmə- nilər dəvləti və s.) İran xalca sə- nətinin təpəkkulunə ciddi tə ”sirgəs- tərmitlər. Orta əsrlərdə PTərqin ən muhum ticarət mərkəzlərindən və zən- gin pəhərlərindən olan Qəbrizin PTərq əlkzləri, eləcə də Avropa ilə ticarət əlaqələri xalcacılıq sənətinin sur”- ətli inkipafına səbəb olmupidur. Artıq 11—12 əsrlərdə cicəklənmə dəv- ru kecirən T.x.m. 13—14 əsrlərdə Təb- riz miniatӱr məktəbinin bədii xu-


susiyyətlərini mənimsəmiii, 16— 17 əsr-


lərdə yuksək inkitaf mərhələsinə catmıtidı. Bu məktəbə mənsub xov- lu və xovsuz xalcalar, həmcinin xsv- suz xalca mə mulatları (məfrəii, cu- val, cul, xurcun, Heybə və s.) bədii tərtibat, rəng ahəngdarlırı, orna- mental bəzəklərin muxtəlifliyi ilə fərqlənir. T.x.m, əsas xalca kompo- zisiyalarına gerə 2 qrupa ayrılır: Təbriz və Ərdəbil qrupları.

. Təbriz qrupuna “Təbrizə, cBaxiza- yılir, cQərəcəz, cGərəpanə, v Herizə, aLəcəkturuncə, cƏfianə, €Araqnbıb,


4Ovculuqa, “Dərd fəsilə kompozisi- yaları, ə qrupuna FƏrləbilə, “1Peyx Səfi, “P”aha/basıə, 4“Səra-


Önə, “Zəncanə, *“Mirə pə cAcma-yum- maq cepniləri daxildqr. Xovsuz xal- calardan Təbriz qrupuna daxil olan məntəqələrdə palaz, kilim, vərni və zili, Ərdəbil qrupunla isə vərni, zili və cecim daha genin yayılmın- “Abip. T.X.M.-HHH € Bar-GehninTə, € bar- MELƏb, “Balıqə, “Butaə, “Dərvitə c Kətəbəliə, c“Gərdəstə, 4“Gellu, guilə: Liz FKuldanlıq, “Leyli və Məcnunə, e Məmahupə, eMyuvə, “Namazlıqə, 4 Nə- caqlız, cSərvistanə, €Cəpnanvə, €Cə- həndə, “Silsiləvi ləcəkə, *Fərhad və


235


PTirinə, “Xəyyamə, 4 Xətai, *Həddadə, cCərxi-gulə, c“Ceyranlıə və s. klassik kompozisiyaları da məphurdur. Bu xalcaların bəzəklərində incə nəbati ornamentlər, həndəsi naxınlar, in- san və heyvan fiqurları, stilizə edil- mip bədii xatt nəvləri (nəsx, nəstə- liq və s.), gӱl-cicək, təbiət mənzərə- ləri və me”marlıq abidələrinin təs- viri əsas yer tutur. T.x.m. iki istiqa- mətdə inkipaf etmiiydir: ornamental və sujetli xalcalar. Ornamental xal- caların (“Ləcəkturuncə, cƏfilanə, 4Xətaiə, *İslimibəndlikə və s.) hələ- zunlar (spirallar) ӱzərində qurulmui mӱrəkkəb kompozisiyası ləcəkli nəba- ti naxınlar, qəncə, gӱl, yariaq təs- virlərindən ibarətdir. Təbrizdə to- xunmuti Ləcəkturuncə kompozisiyalı Məuhyp elllcix ӱn xalısı (əlcu- su 56, 12m2, 1539, Viktoriya və Albert muleyi, London) ornamental xalca- ların ən gəzəl numunəsidir. T.x.m.- nin sujetli xalcalarından FDərd fəsilə, *Ovculuqə (4PQikariə, 17 əs- rin əzvəllərinə aid ən yaxiqı numunə- si Nyu-Yorkdakı Metropoliten-muzey- dədir), “Leyli və Məcnunə, FƏjdaha və simurqə, FDərviiə, “Xəyyamı və s. kompozisiyalar daha genin yayılmıni- dır. Sujetlər, adətən bir-biri ilə herulmuli ornamental naxhiilar fo- nunda verilir, ritm-hərəkət xalcanın arasahəsində bir fiqurun digəri uzə- rində yerləitməsi və Ya eyni motivin təkrarı ilə gestərilir.

T.x.m.-nin xalcaları azanı formada (dəyirmi, uzunsov, kvadrat və əlcudə (1 m?-dən—40 l2-dək: bəzi hallarda daha cox) toxunulur. By xal- caların ilmə Hhund. 2 mm-dən 15 mm- lak (nadir hallarda ilmə hund. 49 mm olan xalılvra da təsaduf edilir), ilmə sıxlıqı 1 m?-də 60 mindən 360 minədək (bə”zən 400 mini) olur. Bu xalcaların əksərkyyəti qullabı ilmə (bəzi hallarda dolama ilmə) usulun- da toxunulur. Məqmulatların toxu- nulmasında muxtəlif nevlu yun, pam- bıq və ipəkdən, qızıl, gӱmuti və di- gər metal saplardan istifadə olu- nur. İpəkdən, qızıl və gumuçui sap- lardan toxunmut xalcaların, xalca toxunutilu pərdələrin və xovsuz xal- caların inkipaf mərkəzi Təbriz ip. olmutdur. T.x.m.-nin xalcaları (xu- susilə 4 hissədən ibarət dəst xalı- gəbələr) rənglərinin ipuxluquna və ahəngdarlıqına gerə də geniii ipehrət qazanmıtidır. Xalcaların rəng tərti- batında gupəti spektrinin butun rəng calarlarından yuksək sənətkarlıqla istifadə olunur. Arasahə yerliyində Azərb.-ın digar xalcacılıq məktəb- lərindən (Qarabaq, Quba-PQirvan, Gən- cə-Qazax) fərqli olaraq acıq yaiiful, acıq cəhrayı, acıq ipəkəri və s. rəng- lər ustun olur. Tund yerlikli (tund qırmızı, tund surməyi, tund yalpıl) xalcalara da təsaduf elilir. Xalca- ların uzərindəki naxhipların rəngi arasahə yerliyinin rənginə muvafiq olaraq verilir. Hajiyələr Həm rəng, həm də naxhıti cəhətdən arasahədən o qələr fərqlənmir, əksinə arasahənin davamı kimi bədii cəhətdən onu ta- mamlayır.

T.x.m.-nin F“Balıqə, F*Sərabiə, FƏf- ianə, FLəcəkturuncə kompozisiyaları Abiqeronun “Xiləbӱtaə, “Xiləəfiyanə, Qarabaqın *“Xanlıqu, “Balıqə xalca- ları ilə bədin cəhətdən uyqunluq tətpgkil edir.


236


TƏBRİZ XANLIRI



Təbriz xalcalarının ən gəzəl nӱmunələri dӱnyanın bir sıra məii- hur muzeylərində, eləcə də SSRİ- nin və Azərb.SSR-in bədii kollek- siyalarındə (Azərb. İncəsənət Mu- zeyi, Azərb. Tarixi Muzeyi, Azərb. Xalcası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dəv- lət Muzeyi və s.) saxlanılır. Yapınzdırma pqəkil, bax səh. 192-193

Əd. Kərimov L., Azərbaycan xal- ca sənətinin əyrənilməsinə dair, cAzər- baycan incəsənəti kitabında, B., 1959:


yenə onun, Azərbaycan xəlcəsi, c .1, B.—L., 1961, yenə onun, Azerbah- djanskiN kover, t. 2—3, B., 1983, yenə


onun, K izucenikə azerbaӧgdjanskoqo kon- rovoqo iskusstva (Tebrizskin tip), İzv.AN Azerb.SSR, 1954, 7, Muӱuciri C,, Azərbaycan xalcacılıqı, B., 1977, Ab- dullaevan., Kovrovoe iskusstvo Azer- bandjana, B., 1971. TƏBRİZ XANLI RI—18 əsrin or- talarında Azərb.-da yaranmınq feo- dal dəvləti. Xoy, Naxcıvan, Tapanar, Sərab və Maraqa xanlıqları ilə həm- sərhəd olmuidur. Mərkəzi Təbriz 1. idi. Əhalisi əkincilik, barcılıq, qismən də maldarlıqla məpqul olur- du. Sənətkarlıq və ticarət inkitaf etmiddi. Təbriz, Guney və Mərənd Ma- hallarına bəlunurdu. Ayrı-ayrı ma- halları bəylər, naiblər, kəndxudalar və b. idarə edirdi. Xan və divanxana mə murlarının huququ qeyri-məhdud idi. Xanlıqın daimi qopunu (bə”zi məlumatlara kərə 10 min nəfər) vardı. Muharibə zamanı xanın sərən- camına mahallardan cərik dəstələri gendərilirdi. T.x.-nda divan, xalisə, mӱlk, vəqf, camaat torpaq mulkiyyəq Torisları məvcud idi. Kəndlilər və pəhər sənətkarları onlarca vergi ve- rir və muxtəlif mӱkəlləfiyyət daqtpı- yırdılar T.x. baltiqa xanlıqlara nis- bətən siyasi cəhətdən zəif idi. T.x.- nın siyasi həyatında dumbuli tayfa balicıları muhum rol oynayırdı. Nadir pahın ədumundən sonra (1747) Təbrizdə yalancı ppahzadələrdən ə əzunu, 11 Sam Mirzə adı ilə uı elan etdi. Lakin o mustəqil devlət Yaratmaq niyyətində olan Azərb. dalı Əmiraslan xana məqlub oldu. Əmiraslan xan qısa muddətdə Təbriz, Xalxal, Ərdəbil və Cənubi Azərb.-ın bir sıra batqa əyalətlərini ezunə tabe etdi. Əmiraslan xan İranda Adil pah adı ilə Həkmdar e”lan edilən Əliqulu xanın, 1748 ilin sonupda isə onun saray cevrilipqi nəticəsində tax- ta cıxmın qardapı İbrahim Mirzə- nin hakimiyyətini tanımadı. İbra- him Mirzə bəyuk quvvə ilə Əmiras- lan xanın uӱzərinə hucum edib onu məqlubiyyətə uqratdı. Təbrizə gələn İbrahim Mirzə əzunu ipah e”lan etdi. Lakin Məphəd və İsfahanda usyan baiy verməsindən xəbər tutan İbrahim mah Ə “ə nu sbnən olan Məhəm- məd xanı Qəbrizə hakim təyin edərək iəhərdən cıxdı. Məihəddə vurulima zamanı İbrahim iyah həlak olarkən, təbrizlilər usyan qaldırıb Məhəmməd xanı əldurdulər. Azərb. torpaqları - nı vahid dəvlət daxilində birləi- dirmək siyasəti yurudən urmiyalı Fə- təli xan Əfiar yaranmıiy ipərəitdən istifadə edərək digər Azərb. feodalı Naqı xanla birlikdə hucuma gecib Təbrizi tutdu və əz paytaxtını Urmi- Yadan oraya gecurtdu. Feodal ara mu- haribələrində fəal ittirak edən Fətəli xan Əftar cox vaxt Təbrizlə gərunmurdu. Onun Kərim xan Zəndlə


muharibədə olmasından istifadə edən qacar tayfa baqicısı Məhəmmədhəsən xai 1757 ildə Təbrizə hucuma kecdi. Maneəsiz iahərə daxil olan Məhəm- mədhəsən xan oqlu Ara Məhəmməd xanı Qəbrizə hakim tə”yin etdi. Məhəmməd- həsən xan sonralar Urmiya qalasını almaqa və Fətəli xan Əfiarı da əzundən asılı vəziyyətə salmaqa nail oldu. Lakin Məhəmmədhəsən xan Kərim xan Zənd ilə vuruzimada məqrlubiyyətə uqradı. Yenidən mustəqil siyasət yu- ima bapplayan Fətəli xan Əfiyar

əbrizin idarəsini Nəcəfqulu xan Dumbuliyə taqipırdı.

1760 ildə Azərb.-a hucum edən Kə- rim xan Zənd Təbrizi muhasirəyə al- lı. Lakin ciddi muqavimətə rast gə- lib geri cəkilməyə məcbur oldu. Kə- qrim xan bir ildən sonra yenidən Təbri- zə hucum edib ipəhəri ələ gecirsə də dumbuli tayfasının etimadını qa- zanmaq və əz tərəfinə cəkmək məqsədi ilə Nəcəfqulu xanı yenidən Təbrizə hakim təyin etdi. Lakin tezliklə Hə- cəfqulu xan xeyli guӱclənmii xoylu Əhməd xandan asılı vəziyyətə dulidu. O, lazım gəldikdə Əhməd kana qolun, pul və s. vasitəsilə kəmək edirdi.

əcəfqulu xanın vəfatından (1780) sonra hakimiyyətə oqlu Xuladad xan kecdi. Xudadad xan Xoy xanlırından asılılıqa son qoyaraq mustəqil siya- sət yurutməyə baplladı. Əhməd xan və qarabaqlı İbrahimxəlil xan ittifaq baqlayaraq Təbrizə hucum edib nrəhəpu muhasirəyə aldılar. PTəhər ə”yanları- nın xəyanəti nəticəsində Təbriz mut- təfiqlərin əlinə kecdi. Xudadad xan həbs edildi. T.x. mustəqilliyini iti- rib Xoy xaplıqrına tabe edildi. T.x.- nın ərazisi sonralar Qacarlar dəevlə- tinin tərkib hissəsinə cevrildi.

Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961: Dəlili H. Ə., Azərbaycanın cənub xanlıqları (XUİT əsrin ikinci yarı- sında), B., 1979: bax həmcinin Təbriz mə- qaləsinin ədəbiyyatına.


TƏBRİZİ Əbu Səid (11 əsrin sonu— 12 əsrin əvvəli)—Azərb. filosofu. 1123 ildən əvvəl Beyhəq p.-nə səfər edibmit. Əli ibn Zeyd Beyhəqi mutə- fəkkirin Hikmət, xususən fəlsəfi kateqoriyalar sahəsində iiəhrət tap- dıqını gəstərmiii, kəlamlarından nӱmunələr vermitdir. T. əqli yetkin- lik, səxavət və təvazəkarlırı yuksək qiymətləndirmi—i, bunların əksini pisləmi(iiDir: “Varlı o kəsdir ki, acgezluk buxovunda əsir deyildirə: aDostlarla lovqa davranan adam onla- rın səmimi məhəbbətini qazana bil- MƏ35, “Birisi tərəfindən tə“riflən- DİKDƏ vəcdə gəlib sevinən ppəxs, əzu eəzunu tə rifləmiti kimidirə 4 Malik olmadıqın keyfiyyətə gerə səni tə”- rifləsələr, ələ salmınu olarlarə. Əd.: Məmmədov Z. C., Azərbay- kk əsrlərdə fəlsəfi fikir,


QAL əlil dı xə url giz əlkə


AR ə


TƏBRİZİ Əminəddin Muzəffər ibn Əbulxeyr Varani (1:69, Təbriz — 1224, PQiraz)— Azərb. muctəfəkkiri, fəqih, mutəkəllim. Baqladda Nizamiy- yə, Misirdə Nəsiriyyə mədrəsələrində dərs demipdir. Uc cilddə “Simt əl- fəraidə (4 Mirvarilər həmayiliə), iki cilddə “Səbt əl-məsailə (4 Məsələlə- rin səlisia) və b. əsərlər yazmıit,


Əbu Hamid Qəzalinin və Fəxrəddin Razinin fiqhə və kəlama dair trak- tatlarını xulasə etmiptdir.

Ədl Məmmədov Z. C., XPQ əsr- də yappamıti bə"zi Azərbaycan mӱtəfəkkir: ləri haqqında, Azərbaycan SSR EA Xə- bərləri (tarix, fəlsəfə və huquq seriya- sı), 1968, X Z.


TƏBRİZİ Məhəmmədrza ibn Əbdulmu- təllib (? —1698, Tehran)— Azərb, fi- losofu, fəqih. “Kitab əl-itparət fi-l- fiqhə (“Fiqhə dair iparət kitabı), aKitab ət-pəfaə (4PQəfa kitabı), aPQərh əl-Məfatihə (eəl-Məfatihin ipqərhiə) və s. əsərləri var. Həyat və ya- radıcılıqı haqqında məlumat azdır.

Əd. Əminzadə Ə. Ə., Azərbay- canda fəlsəfi və ictimai-siyasi fikir tarixindən, B., 1972,


TƏBRİZİ Rəcəbəli (7? — 1669 )— Azərb. filosofu. Dəvrunun əsas bilik sahə- lərinə yiyələnən T. *İsbat əl-vacibə (4 Vacib varlıqın isbatı), vəl-Əsl- əl-əsilə (FƏsl əsasə) və b. əsərlərin muəllifidir. Vahid təxəllusu ilə təkin ipe”rlər də yazmınmdır. T. zərb.-da Aristotel ən”ənələrinin da- vamcısıdır. Onun yaradıcılıqrında iiraqiliyin və sufiliyin də mçəyyən təqsiri duyulur. Peripatetik filosof kimi T.-nin varlıq tə limi ortodok- sal islam ideoloqlarının əqidələri ilə uzlapqmır. Varlıqrı on geni həcmli anlayıtp saymıli, mahiyyətin varlıqa nisbətdə ikinci olması haq- qındakı peripatetik muddəaya tərəf- dar cıxmhipdır. O, İyərq peripate- tizminin emanasiya nəzəriyyəsini, hər cəhətdən xalis bəsit vahiddən yalnız vahid cıxdıqını, məvcudat silsilə- sində səbəbiyyət əlaqəsinin olduqunu qəbul etmiidir. T.-yə gərə, səbəb ilə nəticə arasında əzunəməxsus munasi- bət, substansional baqlılıq vardır. FƏsl əsasə traktatında maddə və for- ma, hərəkət və 6. kateqoriyalar peri- patetizm məvqeyindən arapdırılmıin- dır. Q. allahın ipəxsiyyətsiz varlı - qına inanmaqla bərabər, onu məvcuda- tın varlıqından xaric saymıti, PTərq peripatetizminə sadiq qalaraq, pan- teist dunyagerupqundən uzaq olmustidur. Ədl Məmmədov Z. C., Azərbaycan-


əə əm əsrlərdə fəlsəfi fikir, B.,


TƏBRİZİ— Azərb.-da xalq seleksiyası yolu ilə alınmınq yuksəkkeyfiyyətli sufrə uzumu sortu. Gəncə sufrə uzumu də adlanır. Tənəyi guclu boy atır: ci- cəyi ikicinsiyyətlidir. Tam yetitmin giləsi ar-qızılı rəngdə olur: orta muddətdə Yetipir. Vegetasiya dəevr

223 gӱnədək olur. PYirəsində zə, iqəkər, 5,4 q/l turipu var. Hər 1/4-dan 119—150 s-dək məhsul yıqrılır. Sen- tyabrın ortasında yetipir, Azərb.SSR uzum sortları standartına daxildir. TƏVƏKKUL İBN BƏZZAZ (Yu U)0, Tavəkkuli ibn İsma- il əl-Ərdəbili (?—?)–-Səfəvi tarixcisi (14 əsr), “Səfvət əs-səfaə (*“Saflıqın saflıqıq) agioqrafik əsərinin muəllifi. Səfəvi ipeyxi Sədr əd-dinin muridi olmuppdur. Səfəvilərin əcdadı peyx Səfi əd-di- nin həyat və fəaliyyətinə həsr olun- mut əsəri Ərdəbil c“Səfəviyyəə təriqə- tinin tarixinin eyrənilməsində muhum mənbədir. Səfi əd-diani cturk peyxir, aturk piriq adlandıran .i. H.-ın məqlumatları Səfəviləri farslap-



dırmatqa calıpan İran burjua təd- qiqatcılarının cəhdlərinin əsassız olduqunu gəstərir. Fars dilində ya- zılmınph = Səfvət əs-səfaə 1911 ildə Bombeydə nəpqr olunmutdur.

ƏƏ.: Əfendiev O. Ak osvetde- nikə nekotorıx voprosov istorii Sefevi- dov v Sovremennon iranskon istorioqra- fii, v kn.: Protiv burjuaznıx falhsi-


fikatorov istorii i kulıt - djana, B., 1978. ulıturı Azerbani


TƏQVİM—beyuk vaxt intervalları nın hesablanması sistemi. Əsasını gəy cisimlərinin hərəkəti ilə əla- tədar olan dəvri təbiət hadisələri təpkil edir. T.-in inkipaf tarixin- də xalqların təsərrufat tərzinin imərtləri əz əksini tapır. T.-də-qilin fəsillərinin, gecənin


| BƏ KYHAYAYH nəvbələtməsindən, Ay səfhələrinin dəyipməsindən istifadə edilir. Gun,


sinodik ay və tropik il vahidləri on- larla əlaqədardır. Tam sayda sinodik ay və orta gunəiz gӱnlərindən ibarət tropik il olmadıqından T. yaratmaq cox cətindir. Znev T. yaradılmındır: Gunəi təqvimi (əsas vahidi tropik ildir), Ay (qəməri) T.-i (əsas vahidi sinodik aydır) və Ay-Gunəp (əsas va- Hidi ay və ildir) T.-i. Sonuncu T. cox mӱrəkkəbdir. Burada Gunəptin hərəkə- ti Ay səfhələrinin nəvbələtiməsi ilə uzlatpdırılır. Gunəiz təqvimində ilin baplanqıcı həmitə eyni vaxta dupqur. Ay təqvimində isə batqa fəslə dulpqə bilər. Vaxtı Ay səfhələrinə və fəslin real dəyitməsinə gərə hesab- layarkən yaranan təhrifi ləəv etmək ucun Ay təqvimində əlavə ay qəbul edi- lir. Bu duzəliiydən sonra alınan təq- vim Ay Gunəp T.-i adlanır. Xristian- lıq qəbul edilənədək bu təqvim bir cox əlkədə iplədilmitdir. Ay-Gunəpt və Ay təqvimləri Afrikanın, Yaxın və Uzaq PTərqin bir cox əlkəsində i11- lədilir. Gunət T.-i ən genii yayıl- mıtpi beynəlxalq T.-dir. İlk Gӱunət təqvimi Yuli təqvaimidir. RSFSR XKS-nin dekreti ilə Rusiyada Qri- qori təqvimi qəbul edilmitdir (24. 1.1918). T.-də ilin sıra nemrəsi tiər- ti baplanqıcdan gəturulur (bax Era). İttilətdiyimiz T.-in batilanqıcı 4 İsa- nın doqulduqu. ısə hesab edilir. SSRİ-də belə T. hesablama sistemi cbizim erah, yaxud cyeni eraxjx adla- nır. Umumdunya T.-i yaratmaq ucun T. islahatı problemi ilə BMT-nin İQ- tisadi və İctimai PQurası məqul olur (bax həmcinin Hicri təqvim),

Əd. Biqerman öÖ., XpoHonorun Drevneqo mira, per. s anql., M., 1975, İdelhson N. İ., İstoril kalendari, zə kn.: Əpodı po istorii nebesnov mexa- niki, M., 1975, Selepnikov S,İ,,


İstoril kalendari i xronoloqii, 3 izd., M., 1977.


TƏQVİM AYI —təqvimə gərə ayın İLK və son KYHNTƏPH arasıpdakı mud- dət. Qriqori təqvimində və Yuli təq- vimində 28—31 gundur. TƏQVİM İLİ—təqvimə gerə İLK və son gӱnləri arasındakı mud- dət. Qriqori təqvimində adi il 365, R il isə 366 gundur.

"QİB (hərbidəy)— geri cəkilən duiq- məni tamamilə darmadaRrRın etmək MəT- sədilə hucum. Q. aviasiya, raket və atəi zərbələri endirilməsini, qopyun- ların surətlə hərəkət edərək du/11- mənin cinahlarına və arxasına cıx- maqla onu muhasirəyə almaqı, qrup- lara ayıraraq məhv etməyi nəzərdə


ilin


TƏDAVUL


tutur. T. surətlə, fasiləsiz, gecə və gӱndӱz, qӱvvələrin yuksək fəallıqrı ilə duiməni darmadaqkın edənədək, getdiyi Yolla (frontal) və ya paralel istiqamətdə aparılır.

TƏQLİD, psixologiyada—6baii- qalarının hərəkət, əməl hə iplərini təkrar etmək, yamsılamaqy bu zaman insanda rəftarın yeni formaları ya- ranır. Heyvanlarda T.-in ibtidai for- malarına təsaduf edilir. İnsanlar- da keyfiyyətcə baiqadır və xusu- silə upyaq Yalilarında yeni davranıni formalarına yiyələnməkdə muhum rol oynayır.

TƏQLİDCİLİK, epiqonculuq —-ədəbiyyat və incəsənətdə muəyyən cə- rəyan və ya bədii usul ən”ənələrinin, obraz, sujet və motivlərinin, uslub xususiyyətlərinin qeyri-yaradıcı, me- xaniki iəkildə qəbul edilməsi. İste”- dadsız təqlidcilər əsərlərini hər hansı bir muəllifin əsərinə oxiyat- maqa calıpnırlar ki, bu da Həmin əsərləri əezunəməxsus məzmun və for- madan məhrum edir, onları orijina- lın sənuk, bəsit təkrarına cevirir. T. dunya ədəbiyyatında, eləcə də klassik PDərq, o cӱmlədən Azərb. poe- ziyasında da məvcud olmutdur. Azərb. poeziyası tarixində Nizami və Fuzu- lini onlarla iair təqlid etmipt-


dir.

TƏQRİBİ DUSTURLAR — /(x) — | *(x)--e(x) dusturundan alınan riyazi dusturlar: burada e(x)—xətadır və qiy- mətləndirmələn sonra atılır. Onda T.d. /(x)=/*(x) ipləklində olur. Məs., (1-xy-142x dusturu (1--x)2 ifadə- SİNDƏN KİCİK |X| ucun alınır və x= = 0,0707, 0,0223 olduqda uyqun olaraq yuzdə bir, mində bir dəqiqlik tələb hesablamada


olunan | itlədilir. TƏQRİBİ İNTEQRALLA MA — hazas- lama riyaziyyatının belməsi: muəyyən


inteqralın təqribi hesablanması usul- ları ilə məpquldur. Qa, B|-də iəsil- məz /(a) funksiyasına uyqun E(l) ibti- dai funksiyasının a —d BƏ x b HƏTTƏ- lərində qiyməti məqlumdursa, Nyuton — Leybnits dusturuna əsasən Y(/)= = E(Ӧy—E(a), məqlum olmadıqda isə /(f) öanıra usulla (məs., kvadratura dusturu ilə) hesablanır (bax Duzbu- caqlılar dusturu, Trapesiyalar dus- turu, Simpson dusturu).

Ədə Məmmədov R., Ali riyaziy- yat gursu, H. 2, B., 1981: Berezin İ. S. Jidkov N. P., Metodı vıcisle- nil, 3 izd., c. 1, M., 1966, Krılon V.


İ., Priblijennoe vıcislenie inteqralon,


2 izd., M., 1967, Sobolev S. L., Vve-


ə v teorik KyÖaTypHbix diopuya, M.,


TƏQRİBİ HESABLAMA—verilənlə- ri və ya hec olmasa nəticəsi uykun kə- miyyəqlərin həqiqi qiymətlərini təqri- bi ifadə edən ədədlər olan hesablama. Məsələlərin təqribi həlli ilə əlaqə- dar yaranmıltdır. T.H.-nın qayda və usullarının nəzəriyyəsi ədədi usul- lar adlanır (bax Ədədi uşul).

TƏQRİBİ HƏLL, diferensial tənliyin T. H.-i — diferensial tənliyin axtarılan xususi həllinə muəyyən dəqiqliklə yaxınlatan anali- tik ifadənin və Ya təqribi qiymətin tapılması. Bu ifadə sıra ipqəklində (quvvət sırası, triqonometrik sıra və s.), ardıcıl yaxınla:ima usulu, Rits və Qalyorkin uşilu, kicik para- metr usulu və Caplıgin usulu ilə ta- pılır. Həll sonsuz sıra tpəklində


237


axtarılırsa, T.H, sonlu parcada ta- pılır.

Əd.: bax Təqribi inteqrallama mə- qaləsinin ədəbiyyatına.


TƏQSİR, huquqda— huquq norma- sının tələblərini pozan ictimai təh- lukəli hərəkətin və ya hərəkətsizli- yin daxili, subyektiv cəhəti. T. /pəx- sin tərəqdiyi əməlin xarakterinə və onun nəticəsinə psixi munasibəti- dir. T. anlayımyına qəsd və e h- tiyatsızlıq, civayət huququnda isə cinayətin motivi, məqsədi və digər subyektiv cəhətlər də daxildir. Ci- nayət etmiil (yaxud huququ pozmuil) iəxs əz hərəkətinin və ya hərəkətsiz- liyinin ictimai təhlukəli olduqunu, onun ictimai-təhlukəli nəticələrini əvvəlcədən gərdukdə və bunları arzu etdikdə və ya belə nəticələrin baii ver- məsinə pquurlu surətdə yol verdikdə cinayət (yaxud əməl) qəsdən edilmiii hesab olunur. Cinayət etmii (Yaxud huququ pozmuti) pəxs ez Hərəkat və ya hərəkətsizliyinin ictimai-təhlukəli nəticələr verə biləcəyi imkanını əvvəlcədən germçii, lakin onların qar- pısını alacarınayelbeyinliklə umid baqlamıpdırsa, yaxud da bu nəticələ- rin bali verəcəyini qabaqcadan germə- li və ya gərə bilməli olduqu halda onları gərməmiidirsə, cinayət (yaxud əməl 5” uzundəv tərədil- mil hesab olunur. |

TƏQSİRSİZLİK PREZUMPİSİYA- Cbi (nar. praesumptio--kyMmaH) — hy- quqda hal: buna əsasən muttəhim təq- siri qanunla muəyyən olunmuiy qayda- da subut edilməyənədək təqsirli he- sab olunmur. T.p. ilk dəfə İnsan və vətəndai huquqları bəyənnaməsində (1789) elan edilmitidi. T.p. prinsipi muasir burjua qapunvericiliyində və burjua cinayət prosesi elmində qəbul edilsə də, burjua dəvlətlərinin məh- kəmə praktikasında təqsirlik tə zumpsiyası ustundur. T.p. İnsan pu- quqları bəyannaməsində (1948) ləsbit olunmuqidur. Sovet cinayət prosesində T.p.-nın məqsədi ataqıdakılərdır. məxsiyyətin huquqlarını mudafiə et- mək, muttəhimin konstitusiyada elan edilmit mudafiə huququnu Həyata ge- cirmək, təqsirsiz pəxsi qanunsuz və əsassız olaraq cinayət məs”uliyyətinə cəlb olunmaqdan mudafiə etmək. T.p. prinsipi SSR İttifaqı və multəfiq respublikaların cinayət mchakimə ic- raatının Əsaslarında (1958), SSRİ Ali Məhkəməsi plenumunun 1969 il 30 iyun tarixli 4“ Məhkəmə həkmu ba- rəsindəz qərarında və s.-də əks edil-


mipidir. TƏTTVİ (əp. A.lai? — KƏCMƏ, ayırma)— ile”rin hər bir misrasında durruya) fasiləyə əsaslanan belgu. T. həm he- ca və əruz vəznlərində, həm də sər- bəst ppe”rdə olur. Vəzndən asılı olaraq, hər misrada bir, iki və Ya daha cox T. ola bilər. PPe”rin səlis- liyi, ahəngdarlıqrı T.-lərin dəqiq- liyindən, yerli-Yerində olmasından cox asılıdır.

TƏDAVUL—əmək məhsullarının və balqa mulkiyyət obyektlərinin alrı- satqı yolu ə mubadiləsi forması əmtzə təsərrufatı ucun xarakterik- dir. T. bilavasitə mӱbadilədən (Ə—Ə ) onunla fərqlənir ki, o pul vasitəsilə (Ə—P—Ə), yəqni əmtəənin pula, pulun da yenidəv əmtəəyə cevrilməsilə həyata kecirilir. T. tarixən əmtəə istehsa-


238


TƏDAVUL VAXTI


kı –——Tj–—ih———jsjt—qkjtj-—jqKtjjjijjdjİiikkhg—jhqjhqtjimm,—Dbjıcık


lı ilə meydana gəlir və kapitalist istehsal usulunda ən yuksək inkipaf nəqtəsinə catır. Əmtəz istehsalı və Q.-u zəminində kapitalın T.-u mey- dana gəlir. Kapitalist T.-u ND—Ə—P: (mənfəətlə satmaq naminz almaq) dus- turu uzrə ba verir. Bu umumi dus- turla kapitalın T.-u məqsədi KƏCTƏ- rilsə də, mənfəətin əmələ gəlməsi mənbəyi —ə=1i quvvəsinin istismarı gərunmur. Kapitalın T.-unun həp yu forması (pul, kapital, məhsuldar kapital və əmtəə kapital) kapitaliz- min ziddiyyətlərini kəskinlətdirir, lakin eyni zamanda kapitalist istis- marını da pərdələyir, fetitlətdi- rir (bax Təkrar istehsal, İqtisadi behranlar). Kapitalizmə məxsus zid- diyyətlər T. prosesini ləngidir. T. vaxtı artdıqca, daha cox kapital və əmək istehsal dairəsindən T. dairə- sinə kecir, qeyri-məhsuldar əməyin xus. c., xalis tqədavul xərcləri ər- tır. Butun bunlar məhsuldar quvvə- lərin inkipafını ləngidir. Sosia- LİZMDƏ ƏMTƏƏ VƏ PUL saxlanıldırın- dan, əmtəə T.-uӱ də qalır. Onun xarak- teri sosialist mulkiyyəti ilə MYƏİ- yən olunur. T. sosializmin əsas iqti- sadi qanununun tələblərinə və kommu- nizm quruculuquna xidmət edir. Sosia- lizmdə istehsal vasitələrinin əsas hissəsi dəvlət mulkiyyətində olluqrun- dan, 1 tӱvvəsi isə artıq əmtəə ol- madıqından T. dairəsi də kapitalizm- dəkinə nisbətən məhduddur. Sosializm- də T. planlı surətdə həyata keciri- lir. T. vaxtının qısaldılması əsas və devriyyə foidlarının dəvriyyəsini suӱr”ətləndirir, sosialist istehsalı- nın iqtisadi effektliyini yuksəldir.

Ədə Marks K., Siyasi iqtisadın tənqidinə dair, B., 1955, yenə onun, Kapital, c. 1—3, Lenin V. İ., Karl Marks, Əsər. tam kulliyyatı, c. 26, Obra- meHne sredstv proizvodstva v uslovilk so- iialisticeskoqo xozanstvovaniln, M., 1980,


TƏDAVUL VAXTI —kapitalın (ka- pitalizmdə), yaxud muəssisə BƏCBHTH- nin (sosializmdə) tədavul sahəsində qaldırı muddət. T.v.-na daxildir: hazır məhsulun anbara daxil oldutu andan realizəsinədək olan vaxt: hazır məhsulun realizəsindən əldə edilən pula yeni istehsal sikli çcun zəruri olan istehsal vasitələri alınması vaxtı. Kapitalizmdə T.v. dəvrundə pul kapital məhsuldar kapitala və əmtəə kapital pul kapitala cevrilir. Texni- ki tərəqqi, nəql. və rabitə vasitələri- nin inkipafı, ticarətin təpkilinin təkmilləpdirilməsi T.v.-nın xeyli azalmasına imkan yaradır. Sosializm- də T.v.-nın azalması muəssisə ... larından istifadənin effektliyinin artırılmasından, xususilə dəvriyyə vəsaiti dəvriyyəsinic sur"əqləndiril- məsindən atılıdır. 1.v.-nın azal- dılmasının əsas yolları və metodla- rı bunlardır: texniki tərəqqi, tica- rət, nəql., rabitə vasitələrini, anbar təsərrufatının təqikilini və satıil orqanlarının operativliyini təkmil- ləpdirmək, nomenglatura, cepid və keyfiyyə uzrə plan tatqipırıqlarını Yerinə yetirmək: maddi-texniki təcpi zat orqanlarının fəaliyyətini yax- pılasiadırmaq və s.

TƏDAVUL FONDLARI — təsərru- dar hesablı sosialist muəssisələri- nin (təikilatlarının) devriyyə və- saitinin bir Hissəsiy tədavul sahə- sində əmtəə və pul formasında fəa-


liyyət gəstərir. Muəssisələrdə isteh- sal olunmuyit, lakin satılmamıiz ha- zır məhsul ehtiyatlarından, ticarət mӱəssisələrində əmtəə ehtiyatların- dan, tədavul prosesində iptlədilən tara və digər maddi dəyərlərdən, de- bitor borcundan və hesablaimaların digər vəsaitindən, həmcinin kassada- kı, hesabdakı pul vəsaitindən iba- ətdir. Sosialist muəssisələrində .f. istehsal fondları ilə birgə tək- rar istehsalın fasiləsizliyini tə". min edir. TƏDAVUL XƏRCLƏRİ —əmtəə təda- vulu prosesi ilə əlaqədar məsrəflə- rin məcmusu. İqtisadi təbiətinə gərə xalis və əlavə xərclərə bəlunur. Xa- lis xərclər alqı-satqı aktları, dəyər formasının dəyipilməsi (əmtəələrin ealizəsi prosesində) ilə ipərtlənir, ec bir yeni dəyər yaratmır və qeyri- məhsuldar xərclərdir. Əlavə T.x. əm- təə tədavulu dairəsində istehsal pro- sesinin davamı ilə əlaqədardır, də- yəri artırır və məhsuldar xərclər- dən ibarətdir. ə Kapitalist təsərrufatında T.x.- nin əsas hissəsini xalis xərclər təii- kil edir və bunlar izafi dəyərdən ədənilir. T.x. qiymətin tərkib His- səsi olduqundan aqırlıq da zəhmət- ketilərin ӱzərinə duiqur. Sosializm- də T.x. pul formasında ictimai-zə- ruri əmək məsrəfidir. SSRİ-də T. x.-nin həcmi iqtisadi-sosial ingkiyla- fın vəzifələrinə uyqun olaraq planlı qaydada muəyyən edilir. T.x. həcminin durmadan artmasına baxmayaraq, səviy- yəsi daim apaqı dupqur. Ticarətdə (ictimai iailə də daxil olmaqla) T.x.- nin umumi məbləqi pərakəndə əmtəə devriyyəsinə nisbətən 1940 ildə 8,2196, 1970 ildə 6,9494, 1983 ildə 6,76906, Azərb.SSR-də 1970 ildə 6,3294, 1983 ildə 6,4296 olmupdur. TƏDARCLK, tədaruk muqavi- ləsi—SSRİ-də sosialist təikilat- ları arasında onların məhsulun və əmtəənin satıppı ilə baelı təsərru- fat muçnasibətlərini rəsmilətdirmək ucun baqlanan muqavilə. T. muqaviləsi- nə gərə, tədarukcu təpkilat muəyyən muddətlərə Hər iki təikilat ucun məcburi olan məhsul bəlgusunə dair plan aktı ilə muəyyən edilmiini məh:- sulları alıcı (sifaritci) təpikila- tın mulkiyyətinə və Ya əməli surətdə idarə edilməsinə verməyi əhdəsinə gəturur, təpikilat—alıcı isə məhsu- lu qəbul etməyi və onun muəyyən edil- MHM qiymətini ədəməyi ehdəsinə gə- YEYP: T. harrbı na YMYMH qaydalar 0, R İttifaqı və muttəfiq respub- likaların mulkiqanunvericilik Əsas- ları (1961) və digər aktlarla nizam- lanır. T. muqaviləsində aiyarıdakı- lar muəyyən edilməlidir: T. edilən məhsulun adı, miqdarı və keyfiyyəti: mӱqavilənin qӱvvədə olma mudləti və T. mӱddətləri, məhsulun qiyməti və T.-un umumi məbləri: hesablama qay- dası, tara və qablaipdırma və s. muqaviləsinin tpərtlərini pozmara ge- rə tərəflər əmlak məs"uliyyəti dapı- yır. Məs., istehsal-texniki təyinatlı məhsulun T.-u gecikdirildikdə və Ya natamam olduqda tədarukcu alıcıya dəbbə pulu verməlidir. T.-lə əlaqədar mӱbahisələr arbitrajda həll edilir. TƏDARUK, kənd təsərruf a- tı məhsullarının təda- ru kk u—bax Kənd təsərrufatı məh- sullarının satın alınması.


TƏDARCUK QİYMƏTİ—bax Sotınal- ma qiyməti. TƏDQİQAT SİLSİLƏSİ—Qutbyanı Uralda dar silsiləsi. Uz. 175 km, hund. 1894 m-ə (Narodnaya d., Ural d-rında ən yuksək zirvə) qədərdir. Muasir buz- laqlar var. Yamaclarının aaqı His- sələri tayqa məpələri, yuxarı Hissə- ləri yӱksək daqrlıq tundradır. TƏQDİYƏ BALANSI, ədəmə ba- lansı—hər hansı əlkənin muəy- yən vaxt (il, rub və s.) ərzində xaric- dən daxil olmui pul ilə həmin el- kənin xaricdəki butun pul ədəmələri arasındakı nisbəti. Daxil olmutn pul ədəmələrdən artıq olduqda bu, .6.--nın aktiv, musbət saldosunu, ək- sinə olduqda passiv, mənfi saldosunu (kəsirini) gestərir. T.b.-nda əlkələr arasındakı muxtəlif beynəlxalq ədə- mələrə səbəb olan curbəcur iqtisadi munasibətlər, habelə siyasi, elmi-tex- niki və mədəniyyəq sahəsindəki beynəl- xalq əlaqələr əks etdirilir. T.b.-nın aktivliyi, Yaxud passivliyi əlkənin xarici iqtisadi, xususilə valyuta və- ziyyətinin muhum gəstəricisidir. T.6b.- nın passivliyi, pulun qiymətdən du1- məsinə səbəb ola bilər. T.b.-nın pas- siv saldosu qızıl, yaxud sərbəst kon- versiya oluna bilən vəlyuta ilə tə”- min edilmədikdə valyuta məzənnəsi alpaqı dupqur, bu isə əlkə daxilində qiymətlərin artmasına səbəb olur, T.6.--nın aktivliyi valyuta məzənnə- sinin artmasına tə sir gestərir. T.b.- nın vəziyyətini yaxpılapdırmaq məq- sədilə kapitalist əlkələri cox za- man valyutanın devalvasiyasına əl atırlar. Sosialist əlkələrinin xa- rici iqtisadi əlaqələri dəvlət xari- ci ticarət inhisarı və valyuta inhi- sarı əsasında həyata gecirildiyin- dən Q.b, xarici ticarət və valyuta planı əsasında formalapır. TƏ"DİYƏ QABİLİYYƏTLİ TƏLƏV, əhalinin təqdiyə(edəmə) qabiliyyətli tələbi — in- sanların pul vəsaiti ilə tə”min olu- nan iəxsi tələbatlarının təzahur forması. Sadə əmtəə təsərrufatı- NIN VƏ deməli, əmtəə-pul munasibət- lərinin meydana gəlməsilə yaranır. .Q.T. MƏCMİ ictimai məhsulun sosi- al-iqtisadi təbiətindən, strukturun- dan, milli gəlirin həcmindən və bol- gusunun xarakterindən, xalqın rifa- hından asılıdır, iqtisadiyyatın və mədəniyyətin inkipaf səviyyəsi ilə tə min olunur. İqtisadi mə”nada T.q.t.- it reallıqı əhalidə olan pul vəsaiti İLƏ muəyyənlətdirilir. K. Marks qeyd edirdi: “Tələbə gəldikdə, o ancaq əz sərəncamında mubadilə vasitələri olduqda, gercək tələbdir. Bu vasitə- lər ezu də məhsuldur, mubadilə də- yəridirə (Marks K., Fəlsəfə yox- sulluqu, B., 1975, səh. 30). T.q.t.-in qarpısında bv...təklif, yə”ni bazarda olan, yaxud bazara cıxarıla biləcək məhsulə (Marks K., Kapital, c. 3, B., 1960, səh. 194) layanır. Tələb və təklif bir-birinə tə”sir edir. On- ların arasındakı ziddiyyətdə əmtəə dəyəri ilə əmtəənin istehlak dəyəri arasındakı, habelə alqı nə satqı arasındakı ziddiyyət əz ifadəsini təpır. Əmtəə satını istehlak dəyər- lərinin təklifi formasında, alın- ması isz Q.q.t.-in reallatpidırılma- sı formzsında həyata gecirilir. Ka- pitalizmdə T.q.t.-lə əmtəə təklifi arasındakı nisbət kortəbii yaranır


TƏZƏKƏND


239


və bazar qiymətinin konkret səviyyə- sinə tə”sir edir. T.q.t.-in Hi ep pitalizmin əsas iqtisadi qanunu ilə muəyYƏNLƏPDİRrİilir və sənaye tsikli zamanı kəskin surətdə enib qalxır. Sosializmdə T.q.t. ictimai tələbat KİMİ CIXI1P edir, onun daha tam ƏDƏNİLMƏSİ sosialist istehsalının məqsədidir (bax Sosializmin əsas i?- tisadi qanunu). |

TƏ”QDİYƏ İNTİZAMI — sosialist mӱəssisələri (birlikləri) və təpki- latlarının pul ehdəlikləri" uzrə edəmələrin muddətinə və qaydaları- na dəqiq riayət etmələri: məcəppydam hesabının mehkəmləndirilməsi izərt- lərindən biridir. SSRİ-də ədəmə- lərin muəyyən ardıcıllıqı məvcӱd- dur (bax Naqrdsız hesablaima). Xst.- nda qəbul olunmup hesablatma qay- dalarını pozmara gərə səsərrufat


təpkilatlarının və huquqi məxc- lərin məs uliyyəti muəyyən olunmui- dur. T


.İ.-NI pozmara gərə bank maliy- Yə sanksiyaları tətbiq edir.

TƏ”Dİ YƏ TAQİYIRIRI, SSRİ- də hesab sahibinin, ona xidmət edən banka əz hesablatma hesabından mu- vafiq pul məbləqini vəsait alanın hesabına kecirmək barədə verdiyi ya- zılı sərəncam, əmtəə alınmasına və xidmət gəstərilməsinə gərə Hesab- lappmalar aparılmasında, kreditor borcunun ədənilməsində, Həmcinin tey- ri-Əmtəə əməliyyatları və maliyyə əh- dəlikləri uzrə vəsaitin baqa hesaba kecirilməsində istifadə edilir. T.t. quvvəsini 10 gӱn muddətində saxlayır. TƏ:DİYƏ TƏLƏBİ, edəmə tələ- bi, SSR İ-də—malgəndərənin mal kendərilməsi, yaxud xidmət gestəril- məsi muqabilində tə”diyəcinin hesa- bından muvafiq vəsait məblərini onun hesabına kecirməsi barədə əmris ak- sept hesablatlma formasında icra olunur. Hazır məhsulun bir iəhərdə, yaxud baqa ipəhərə dapınmasında və tranzit gəndərilməsində tətbiq olu- nur. T.t. mal gəndərildikdən sonra uc ii gunu ərzində tərtib olunub banka verilməlidir.

TƏ”DİYƏ CƏDVƏLİ (siyahısı) — muhasibat kassa sənədi: fəhlə və qul- luqculara əmək haqqının verilməsi- ni sənədlətdirmək uӱcundur. Butəv- lukdə mӱəssisə (təikilat), sex və HƏ- bələr uzrə, əmək haqqının hesablayi- ma cədvəlləri, Yaxud fərdi hesab və- rəqələri əsasında ipləyənlərin ka- teqoriyaları uzrə tərtib olunur, T. c.-ndə ipcinin tabel nəmrəsi, fami- liyası, adı və atasının adı, ələ ve- riləcək əmək haqqının məbləri gəs- tərilir və pulu almaqa gərə imzala- ma qrafası ayrılır. TƏDRİS VƏSAİTİ—6biliyin daha yaxtı mənimsənilməsi ucun tədriə proqramı və dərslərin tələbinə ca- vab verən vəsait. T.v,-nə dərsliklər, lӱqətlər, məqlumat kitabcaları, kon- tur xəritələr, tədris filmləri, ci- hazlar, modellər və s. daxildir. Mey- və, tərəvəz, toxum kolleksiyası, tex- niki əiyalar və s. təbii T.v.-dir. TƏDRİS İLİ, dərs ili—təhsil mӱəssisələrində məiqələlərin bali- lanqrıcından Yay tə tilinədək olan vaxt. İlk dəfə 16 əsrin axırı—17 əsrin əvvəlində Qərbi Avropa və Uk- raynada tətbiq edilmiindir. SSRİ- nin təhsil muəssisələrində T.i. əsa- sən, sentyabrın 1-dən nevbəti il ma- yın 20—30-dək davam edir,


TƏDRİS İNSTİTUTLARI, SSRİ- D ə—x.t.-nın, elm və mədəniyyətin muӱx- təlif sahələri ucun ali ixtisas təh- silli mutəxəssis, elmi və pedaqoji kadrlar hazırlayan ali təhsil muəs- sisələri. Bax Ali məktəb, İnstitut. TƏDRİS KİNOSU —elmi KuHO HƏB- lərindən biris tədris və təlim pro- sesində kəməkci vasitə kimi istifadə onyHyp. 1.K.-Ha, aHnərTəH, MƏLİFƏTƏ HƏ- raitində tədris materialının qav- ranılması cətin olduqda muraciət edilir. Kinematoqrafiya sur”ətlə ge- dən prosesləri yavapıdılmıpp ucsulla numayil etdirməyə (bax Yavaiıdıl- mı kinocəkmə) imkan verdiyi ucun T.k.-nda belə hadisələri yerli-yerində gəstərmək, gəzlə gərunməyən proseslə- ri beyutmək, onların daxilinə nufuz etmək, həmcinin uӱmumilətdirmə və mӱcərrədlikləri multiplikasiya va- sitəsilə əyanilətdirmək olur. Q.k. kecilən fənnin və ya gesqərilən ha- disənin fərdi xususiyyətlərinə, audi- toriyanın ya və bilik səviyyəsinə, habelə didaktik prinsiplərə gərə qruplara ayrılır.

.K., LTumyer qardampları tərəfin- DƏN kinematoqrafın ixtirasından (1895) sonra inkipyaf etməyə batla- mhildır. İlk tədris filmi 1898 il- də Fransada cəkilmitdir. 1907 ildə Rusiyada, 1908 ildə ABPT-da tədris filmlərinin istehsalına baitlanıl- mhipdır. Kinoproyeksiya aparatının ixtirasından sonra T.k. tarixində yeni mərhələ baplandı. Moskva, Le- ninqrad, Sverdlovsk və Kiyevdə mun- təzəm surətdə tədris filmləri isteh- sal olunur. Muttəfiq resp.-larda, o cӱmlədən Azərb.-da da tədris film- ləri cəkilir. 1967 ildən əlkəmizdə Umumittifaq tədris filmləri fes- tivalı kecirilir.


Ədl Ucebnın filım. Sb, stateİ, M., 1961, Paxmaev N. M., Didakticeskie problemı primenenin texniceskix sredsti obucenin v sredneV tikole, M., 1973, E v- ropehfvpenaqQ. N., İspolhzonanie uceb- nıx filhmon na urokax fiziki v srednix proftexucilitnax, M., 1983,


TƏDRİS PEDAQOJİ ƏDƏBİYYATI NƏİYRİYYATI —bax “Maarifə, TƏDRİS PLANI –—hər hansı tədris mӱəssisəsində eəyrənilən tədris fən- lərinin tərkibini və vaxtını muəy- yənləndirən, bunları illik və butçi təhsil muddəti ucun bəluidurən sə- nəd. SSRİ-də eynitinli təhsil MYƏC- sisələri ucun vahid T.p. muttəfiq resp.-ların muvafiq nazirlik və ya komitələri tərəfindən təsdiq edilir. TƏDRİS PROQRAMI–—hər hansı tədris fənni uzrə təhsilin əsas məz- mununu, pagirdlərin mənimsəyəcək- ləri zəruri bilik, vərdi və baca- rıqın həcmini muəyyənlətdirən, həm- cinin bəlmə və məvzuların məzmunu- nu tədris ili uzrə bəluidurən sənəd. SSRİ-də eynitipli təhsil muəssisə- ləri və ixtisaslar uzrə vahid dəvlət T.p. var.

TƏDRİS USULLARI—bax metodları.

TƏDRİS FƏNNİ—təhsil muəssisə- lərində eyrənilmək YHYH elmin, tex- nikanın, incəsənətin, istehsalat fəa- liyyətinin muəyyən sahəsindən secil- mili bilik, bacarıq və vərditlər sis- temi. Məzmununa gərə umumtəhsil T.f. və ya mutəxəssis hazırlanması ilə əlaqədar xususi Q,f, olur,


Tə lim


TƏDRİS FİLMİ—bax Tədris ki-


noşi. TƏDRİS-TƏCRUBƏ SAHƏSİ, mək- təbyan ı—tiagirdlərlə tədris iiti və gənc təbiyyatcılarla dərnək ipi aparmaq məqsədi ilə yerli Sovetlərin icraiyyə komitələri tərəfindən ayrıl- mhpi (2 La-dək) torpaq sahəsi. T.-t.s.- idə mətqələlər sinif rəhbərinin (ib- tidai siniflərdə) və biologiya MYƏT- liminin baicılıqı ilə kecirilir. TƏZAD (ər. :(2—bir-birinə zidd)— fikir və ya hissi daha qabarıq, can- lı və tə sirli ifadə etmək məqsədilə əks mənalı həyat ləvhələrinin qar- izılatdırılması, T.-a me”pnə daha cox təsaduf edilir. M. F. Axundo- vun “Puikinin əlumuçnə PTərq poema- sımjnda təbiətdəki baharla ipairin crəyindəki gədər arasındakı T.-dan məharətlə istifadə edilmiindir. Əks mə”nalı seəz və ifadələrin yanatı iit- lədilməsi də (bax Antonimlər, Antı- teza) T.-a Yaxındır. TƏZƏ (:|)S)—Mərakepdə iqəhər. Tə- zə əyalətinin inz.m. D.y. st. Əh, 55 Mum (1971). Atqac eqmalı, dəri, toxuculuq, unuyutmə sənayesi: Milli park var. ustar ӱsulla xalca toxunur. Dark ku- rortudur. 8 əsrdən mə”lumdur, TƏZƏ AyY—bax Bədirlənmii Ay, TƏZƏ ALVADI—Azərb.SSR Masal- lı r-nunda kənd. T, A. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 15 km :im.- q.--də, Bakı— Astara avtomobil yolu gənarında, Lənkəran ovalırındadır. ƏH. 4558 (1985), uzumculuk və heyvan- darlıqla məpquldur. Orta və səkkiz- illik məktəb, klub, 2 kitabxana, ki- noqurqu, tibb məntəqəsiy arxeoloji abidələrdən Dəmir dəvrunə aid kur- qanlar var. Bəyuk Vətən mӱharibəsin- də həlak olmui həmyerlilərin ipərə- finə abidə qoyulmuzidur. TƏZƏ (DİLYAN — Azərb.SSR Ucar r-nunun Mususlu sovetliyində kənd. R-n mərkəzindən 37 km ip.-də, Pirvan duzundədir. ƏH. 2076 (1985): pambıq- cılıq, taxılcılıq, baramacılıq və heyvandarlıqla məpqtquldur. Orta mək- təb, klub, kitabxana, kinoqurqu var. TƏZƏKƏND — Azərb.SSR Aqcabədi r-nunun Husulu sovetliyində kənd. R-n mərkəzindən 16 km q.-də, Qarabaq du- zumdədir. Əh. 1230 (1985): pambıqcı- lıq, taxılcılıq və heyvandarlıqla məiquldur. Heyvandarlıq kompleksi, orta məktəb, kitabxana, tibb məntəqə- si var. TƏZƏKƏND —Azərb.SSR Bərdə r-nu- nun PTirvanlı sovetliyində kənd. R-n mərkəzindən 8 km c.-da, Qarabar duӱzuӱn- dədir. ƏH. 1205 (1985), pambıqcılıq, taxılcılıq, heyvandarlıq və barama- cılıqla məptquldur. SəKkizillik məka təb, klub, gitabxana var. TƏZƏKƏND — Azərb.SSR Jdanov r-nunda gənd. T. sovetliyinin mərgkə- zi. R-n mərkəzindən 9 km HTM.-Za, AY- zənlikdədir. ƏH. 2030 (1985), pambıq- cılıq, taxılcılıq və heyvandarlıqla məpquldur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, kitabxana, xəstəxana var. Bəyuk Vətən muharibəsində həlak olmui həm- Yerlilərin iqərəfinə abidə qoyulmu11- dur. TƏZƏKƏND—Azərb.SSR İsmayıllı r-nunda kənd, Q. sovetliyinin mərkə- zi. R-n mərkəzindən 11 km i1.-də, DaR ətəyindədir. ƏH. 1172 (1985). Əsas. tə- sərrufatı uzumculukdur. Orta məktəb, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var,


240


TƏZƏKƏND


————ə.— —,,”, ——".uuuuuuuuunı———.— iexj =


TƏZƏKƏND--Azərb.SSR Lacın r-nun- da kənd, T. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 39 km iim.-da, dar ətəyin- dədir, ƏH. 263 (1985). Əsas təsərru- fatı heyvandarlıqdır. Klub, kitab- xana, xəstəxana var.

TƏZƏKƏND — Azərb.SSR Masallı r-nunun Yeddioymaq sovetliyində kənd. R-n mərkəzindən 22 km i1.-də, Lənkə- ran ovalıqındadır. Əh. 1963 (1985), tərəvəzcilik və heyvandarlıqla məi- quldur. Səkkizillik məktəb, klub, ki- tabxana, kinoqurqu, tibb məntəqəsi var, TƏZƏKƏND—Azərb.SSR Pupjin r-nu- nun Atqalıkənd sovetliyində kənd. R-n mərkəzindən 10 km c.-da, Muqan du- zundədir. Əh. 787 (1985), pambıqcı- lıq, taxılcılıq və heyvandarlıqla məpquldur. Səkkizillik məktəb, ki- tabxanay arxeoloji abidələrdən Tunc əyçə anı 2 kypraH (€Tomarənəs”) Bap. TƏZƏKƏND—Azərb.SSR Salyan r-nu- nun Qarabaqlı sovetliyində kənd. R-n mərkəzindən 24 km (im.-da, Cənub-TPər- qi PTirvan dӱzӱndədir. ƏH. 1542 (1985), Əsas təsərrufatı pambıqcılıqdır. Klub, tibb məntəqəsi var. TƏZƏKƏND — Azərb.SSR P1amxor r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkə- zi. R-n mərkəzindən 12 km ip.-də, Gən- cə-Qazax dӱzənliyindədir. ƏH. 7528 (1985), pambıqcılıq və uzumculuklə məpquldur. Orta məktəb, xəstəxana var. TƏZƏKƏND--Erm.SSR-də Yerevandan 12 km im.-da Zəngi (indiki Razdan) cayı sahilində arxeoloji abidə. Orta Tunc devrunə aid qəbirlərdən qırmı- zı rəngli saxsı qablar tapılmındır. Son Tunc və ilk Dəmir devrlərinə aid qəbirlərdən isə pardaxlanmıpq qara və boz rəngli gil qablar, həmcinin tunc ətlYalar apqkar edilmiildir. T. boyalı qabları Azərb.SSR, Gurc.SSR, Cənu- bi Azərb. və İran ərazisindəki abi- dələrdən tapılmıtn qablarla oxilyar- lıq təpkil edir.

TƏZƏKƏND ABİDƏLƏRİ—Ərənqala iz, xarabalıqından 8 km c.-it.-də qə- dim Yapayıt yeri. Azərb.SSR Jdanov r-nunun Qəzəkənd ərazisindədir. Biri digərindən 700 m aralı iki təpədən


(hund. 3—4 m| birinci 5,5 ha, ikin-


cisi—1,3 ha) və qəbiristandan ibarət- dir. Qəpələr xəndəklə əhatə olunmun- dur. 1936, 1955 və 1957 illərdə arxeo- loji axtarıpnlar zamanı dadan iki sutun altlıqı, kup qəbirləri, Roma imperatoru Avqustun gӱmuti pulları, gil pamdanlar, dən dapları, saxsı qab"qırıqları, təndir qalıqları və s. tapılmıpdır. Materiallar antik dəvr və erkən orta əsrlərin əvvəllə- rinə . (e.ə. 2—eramızın 5 əsrləri) aiddir. T.-də 12—13 əsrlərdə də yapa- Yvpp olmutidur. Tədqiqatcıların bir qisminin fikrincə T. Paytakaran 11:.- nin xarabalıqıdır.


Əd:ƏhmədovQ. M., Orta əsr Bey- ləqan pəhəri, B., 1979 (bibl.).


TƏZƏNƏ—saz, tənbur və s. musiqi alətlərində istifadə olunan mizrab. T., adətən, albalı aqacının qabıqın- dan duzəldilir.

TƏZƏPİR MƏSCİDİ—Azərb. me”- marlıq abidəsi. Bakıdadır. 1905—14 illərdə tikilmitdir (me”mar Z. ƏH- mədbəyov). Kvadratplanlı T.m,-nin bapp faşadındakı uctaqlı eyvanı, cinah- larındakı minarələr və gunbəz ay- dın və dəbdəbəli me”marlıq kompozi- siyası əmələ gətirir. Məscidin 66e- Yuk ibadət zalı (20x20 m) sferik gun-


bəzlə (diametri 20 m) ərtulmulldur. İbadət zalının icməkan qurulutu yerli me”marlıq konstruksiyaları ilə iplənmit, gӱnbəzi saxlayan catmatar formalarından istifadə olunmutdur. T.m. Bakı-Abtperon dini tikililəri arasında xususi yer tutur. Məscidin tikintisində PTQərq me"marlıqrı monu- mental formalarının dəbdəbəli usul- ları yerli me"marlıq ən”ənələri və elementləri ilə uzvi surətdə əlaqələn- dirilmiptdir.

ZƏ: Fatullaev PT. S., Qrado- stroitelıhstvo Baku XQX—nacala XX ve-


kov, L., 1978


TƏZYİQ—bir cismin digərinin sət- hinə perpendikulyar istiqamətdə tə”- sirini xarakterizə edən fiziki kə- miyyət. Quvvələr (Ey) səth uzrə bəra- bər paylandıqda təzyiq R—R/8 kimi tə”yin edilir (5—səthin sahəsidir). Əks halda E təzyiqin orta qiymətinə uyqun gəlir. Sukunətdə olan mayenin istənilən nəqtəsində T. butun istiqa- mətlərdə eynidir. Bu, hərəkətdə olan ideal ma yelər və qazlar ucun də dor- rudur. T. vahidləri: n/m? (Beynəlxalq vahidlər sistemində), at, bar, mm c- sut. və s. T. maonmetr, barometr, va- kuummetr və s. cihazlarla əlculur. TƏZYİQ ALTINDA TƏKMƏ—Y1) me- talları T.a.t.—qəliblərdə əlvan me- tallardan və bə”zi polad markaların- dan təkmələr alma usulu. T.a.t. Ha- zır detalın formasına və əlculə- rinə maks. Yaxın forma və əlculər- də təkmə almaqa imkan verir. Proses soyuq və isti presləmə kameraları olan tekmə maqpınlarında aparılır. Bu məqsədlə formalatdırıcı qəlib bopluquna birlətidirilən presləmə ka- merasına tekulmuti maye metal porilen- lə basılır, nəticədə ərinti sur”ətlə qəlibə dolur, təkmənin formasını alaraq bərkiyir. Təkmə qəliblər (pres- qəliblər adlanır) poladdan hazırla- nır. Təkmə mapınlarında dəq-də 50 təkmə almaq olar. 1 dəfə tekmədə 20 detal almaqa imgap verən cox yuvalı qəliblərdən də istifadə edilir.

2) Polimer materialları T.a.t.— plastik kӱtlələrdən (termoplast, reak- toplast) və rezin qarıtıqlarından



muxtəlif formalı mə”mulat hazırla- ma metodu. Bu məqsədlə təkmə matını- nın qızdırma silindrində material qızdırılıb yumpaldılır, buradan o, sonsuz-vint, yaxud porpenin təzyiqi altında təkmə qəlibə basılır. Soyu: duqdan (termoplastlar), bərkidikdən (reaktoplast) və ya vulkanlatdırma- dan (rezin qarıtpıqları) sonra mate. rial mə”mulatın konfiqurasiya və əl: culərini əzundə saxlayır.

TƏZYİQ MƏRKƏZİ —maye və ya qaz muhiti icərisində sukunət vəziyyə- tində və ya ərəkətdə olan cismə həz min muhit tərəfindən tə”sir gəstə-




kə iz İk. gə Təyyarə qana= Təzyiq R A dına təsir mərkəzi ik edən havaaxı= ” | daş nının təzyiq — ——


mərkəzi. ada rən təzyiq quvvələri əvəzləyicisinin ehtimal olunan tətbiq nəqtəsi. Məs., təyyarə qanadı ucun T.m. aerodinamik TYBBƏHHH təqsir xətti ilə qanadın və- tər mustəvisinin kəsipdiyi nəqtə he- sab olunur (pqək.). T.m.-nin vəziyyəti cismin hərəkətinin dayanıqlıqına be- yuk tə”sir gestərir.

TƏZYİQ TƏDBİRLƏRİ—bax Penpec- saliy (lar.

TƏZYİQLƏ EUMAL,metalların təzyiqlə e"malı — texnoloji proseslər qrupu. Q.e. nəticəsində xa- rici quvvələrin tə”siri altında me- Tanı pəstahın forması onun butəevluyu- nə toxunmadan ayrı-ayrı hissələrinin nisbi yerdəyinməsi hesabına, Yə”ni plastik deformasiya yolu ilə dəyiiq- dirilir. Yayma, presləmə, metalcəkmə, dəymə və :qitamplama əməliyyatları T.e.-ın əsas nəvləridir. T.e. nəticə- sində bir qayda olaraq metalların fi- ziki-mexaniki xassələri yaxtılamır. TƏZGİRƏ (ər. /:—xatırlatmaq,4,/ —xatirat, tərcumeyi-hal)—orta . lərdə Yaxın PTərqdə, eləcə də Azərb.- da genii yayılmır elmi-ədəbi əsər. Əsasən, ədəbiyyatcı və tarixci alimlər tərəfindən yazılır və əlyazması ha- lında yayılırdı. T.-lərdə gərkəm- nu maHp və yazıcıların həyat və Ya- radıcılıqı haqqında mə”lumat, əsər- lərindən numunələr verilirdi. AƏB- lətiyah Səkərəndi, Ə. Nəvai, Əhdi Baqdadi, Sam Mirzə, Lətifi, Sadiq bəy Əfiqar, Lutfəli bəy Azər, M. MCC-


təhidzadə, M. M. Nəvvab və 6.-nın T.-ləri Nipturlur. TƏZMİNAT—6beynəlxalq huquqda dəy-


miiy ziyanı ədəməyi (adətən pulla) nə- zərdə tutan əvəzetməş sulh muqavilə- si, yaxud bapqa beynəlxalq aktlar əsa- sında Həyata kecirilir. İlk dəfə T. Bepcan cyAh Ayzasunəcundə (1919) əcac- landırılmıpdı. Fapqist Almaniyası və onun mӱttəfiqlərinin İkinci dun- ya muharibəsi nəticəsində vurduqları ziyanın T. formasında ədənilməsi Krım konfransında (1945) və Pots- dam konfransında (1945) muəyyən edil- mipdir. 1947 il sulh muqavilələrin- də Almaniyanın tərəfində Avropada vurulan devlətlərdən də T. almaq nə- zərdə tutulmuzlpdur. Restitusiya for- masında da həyata kecirilə bilər.

TƏ”YİN—cumlənin ikinci dərəcəli uzvlərindən biri. T. mubtədanın, elə" cə də, isimlə ifadə olunan digər cum- lə ӱzvlərinin əlamətini bildirir. Əsasən, sifətlə, Həmcinin say, əvəz" lik, isim, habelə fe”li və ismi CH“


x


ƏYYARƏ AERODİNAMİKASI



fət tərkibləri, təyini səz birlə , rlətp- mələri və muxtəlif nit - rindən əmələ gələn | 5 də oluna bilir. “ Ən İcasir Azərbaycan dili, 3 cild- TƏ"”YİN OBLASTI —Həqiqi dəyitpən- li funksiyanın asılı olduqu sərbəst dəyipənin ALDIRI qiymətlər coxlu- qu. Funksiyanın T.o. oblast olmaya da, bilər. Q.o. birbata gestərilmə- yibsə, dusturla verilmit funksiya- nın T.o. dedikdə, cox vaxt arqumen- tin mumkun qiymətləri coxluqu (ar- qumentin elə qiymətləri ki, həmin dus- turdan Funksiya ucun həqiqi qiymət- lər alınır) bata duqulur. Məs., q:=|pu 1—x?—u2 funksiyası ucun T.o. baplanqıcı koordinat baplanqıcında olan vahid radiuslu 22--) = 1 dairə- sinin daxilidir. TƏYYARƏ (ər. = ..—ucmaq: kəhnə adı —aeroplan)—dartı quvvəsi yarat- maq ucun guc qurqusu, atmosferdə hə- rəkət etmək məqsədi ilə qaldırıcı quv- və yaratmaqdan etru qanadları olan havadan arqır ucupq aparatı (UA), Yuk- şək sur”əti, cox yuk getӱrə bilməsi, hərəkət radiusunun beyukluyu və istis-


marının e”tibarlı olması sayəsində /*


ən cox iplənən UA nəvudur. T.-nin inkutpaf tarixi və əsas gəstəricilə- ri haqqında aviasiya məqaləsində mə”. lumat verilir. T.-lər mulki və hərbi olur. Mulki T. qrupuna — nəql. (sərniiyin, yuk və yuk-sərnitpin), id- man, rekord (sur”ət, qalxma hund., yuyuı uzaqlıqı və s. uzrə), turist, inzibati, tə”lim-mətiq, K.t., sani- tar, xususi nev (məs., xilasetmə itntlə- ri ucun, teleidarəolunan) və eksperi- mental:, hərbi T. qrupuna—qırıcı, qırıcı-tutucu, qırıcı bombardman- cı, mbardmancı (raketdatıyan), hucumcu, kəpfiyyatcı, coxməqsədli (bir necə Tunusiyanı icra edən), qa- yıqvuran, Hhərbi-nəql., rabitə, sanitar və s. T.-lər (bax həmcinin Hərbi Hava Quvvələri) daxildir.

T.-nin əsas hissələri (tpək.) qanad, fuzelyaj, quyruq cıxıntıları, qalx- ma-enmə qurquları (bax Təyyarənin qalxma-enmə qureqiları), guc qurqusu, idarəetmə sistemləri və kəməkci ava- danlıqdır (hərbi T.-lərdə silah və digər xususi avadanlıq da olur). Q a- nad atmosferdə hərəkət zamanı qal- dırıcı quvvə yaradır: eninə hərəkəti idarə edən orqanlardan—eleronlardan (interseptorlardan), quyruq cıxıntı- ları olmadıqda isə uzununa hərəkə- ti idarə edən elevonlardan, qalxma- enmə qurqularına daxil olan aerodi- namik mexaniklətdirmə vasitələrin- dən ibarətdir. F uzelyaj (gevdə) idarə edən heyət, sərniptin, avadan- lıq, yanacaq, yuk, silah, guc qurqusu və s.-nin yerləiddirilməsi ӱcçidur. Qanad, quyruq cıxıntıları (bəzi Q.


nəvlərində ppassi dayaqları da) fu- zelyaja birləpdirilir. Quyrut q bl X-bi H T bi / a p hi (171)—1.-HHH da-


yanıqlıqını və idarə olunmasını tə - min edən aparıcı səthlərdir. Yöyru və pqaquli olur. Ufuqi QC T.-nin uzu- nuna oxuna nisbətən hərəkət dayanıq- lıqını və idarəetməni tə min edir. Sur”əti səs surətindən az olan lərdə ufuqi QC adətən, tərpənməz sta- bilizatorlardan və mutəhərrik hun- durluk sukanından ibarətdir. Səsdən- sur”ətli T.-lərdə, adətən, hundurluğ


ASE—16, c. 9


tərkiblərlə ifa- qu





. 2 = zı" rəd n”ka An si u Hu" 3. bi ən. “ RN ə "I q A m ea u . 2 .— bə RI en - “ Da qə Y 1 . ul" “ir : . 2 = i "ai




r


vd “NS Ak opara, s ə A Tala iz” “ə : a Əl dz "o 1 SA OK kə İM nü zi









lq bə


1 46 “Li “s Pre. istiqamətinin (?0-- Yal. s “”Sx——— un) dayanıqlıqını və idarəolunm-.t tb Dİ lizatorla (diferensial sapma zamanı) 600”. birlikdə isə eninə (krem uzrə) dayaak =. d “Qemli 42 “İn, “ləq x , 404 m -T


öl Mu = 1 "əə Qal F sə l


da.



əsi Tü H


Ca)


2—idarəedən fuzelyaj,


nıqlıqı edir. PTaquli QC kildən və meyledən istiqamət sukanın-


təmin tərpənməz


və idarəolunmanı adətən,


dan ibarətdir. Guc qurqusu aviasiya mӱhərriklərindən BƏ .onla- rın ipini tə”min edən qurqru və sis- temlərdən ibarət kompleksdir. Əsas və- zifəsi: T.-nin hərəkəti ucun zəruri olan dartı qunvvəsi yaraqmaq və . sistemlərinin ipqləməsi ucun. enerji əldə etməkdir. Muasir T.-lərin Kyu qurqularında cӧx vaxt qaz-turbin mu- hərrikləri, o cӱmlədən turboreaktiv mӱhərriklər, turboventilyatorlu mu- hərriklər (ikikonturlu) və turbo- vintli mӱhərriklər tətbiq olunur. Porpenli muhərriklərdən yalnız yun- gul T.-lərdə istifadə olunur. Raket muhərrikləri eksperimental T.-lərdə və sur ətləndiricilərdə tətbiq edilir. Umumiyyətlə, T.-də bir və ya bir necə mӱhərrik olur, onlar qanadın uzə- rində, altında (pilonlarda) və icəri- sində, fuzelyajın burun və ya quyruq bəlmələrində, quyruq hissəsinin fu- zelyaj bortlarında, fuzelyajın al- tında yerləplir. 50—60-cı illərdən ballayaraq bir sıra əlkələrdə ppaquli qalxan və enən T.-lər yaradılmaqda- dır. Belə Q.-nin ӱstun cəhəti nisbətən qısa qalxma-enmə zolarından istifadə edə bilməsidir. Lakin həmin T.-lərdə gӱc qurqusunun yaratdıqı quvvə T.-nin aqırlıq qӱvvəsindən 1,2 dəfə artıq olmalıdır. İdarəetmə sis- temləri —T.-nin havada və yerdə Hərəkətini idarə edən bort qurquları- dır. Əsas və kəməkci qruplara ayrı- lır. Əsas qrupa ucutun trayektoriya- sını idarə edən sistemlər (əmr dəs- təkləri, pedallar və idarəetmə orqan- larına gedən naqillər), xususi mexa- nizmlər və icraedici qurulupplar, gəməkci sistemlərə isə qanadarxası hissələri, hava tormozlarını və s.-ni idarə edən mexanizm və qurqular da- xildir. Muasir T. avadanlı- qı — pilotaj-naviqasiya cihazları, gӱc qurqusunun ilinə nəzarət edən





ql. : 1: ..



o unu


4


vs” rır:


Qurboreaktiv İl-62 təyyarəsi: 1/—tpassinin qabaq dayaqı


eyətin kabinəsiy 3—girip qapısı: 4—


5—qabaq sərnipin salonu: 6—tassinin əsas

dayatı: 7—qanad: 8—muhərriklər, 9—texniki belmə:

10—stabilizator: 11—antenay, 12—gil: 13—apxa cəpHH" muHE canoHy: 74—öy der, 15—rapnepo6,


aparatlar, radiorabitə vrə radiologa- siya avadanlıqı, naviqasiya sistemlə- i, elektrik avadanlıqrı, xidmətci ey ətin və- sərnitinlərin həlar mə- raitini təchiz edən sistemlərdən və s.- dən ibarətdir.

Konstruksiyasına gərə T.-lər, adə- tən, qanadlarının sayından nə yerləit- mə qaydasından, fuzelyajının tipin- dən, mӱhərrikinin, iassisinin nəvun- DƏN və s.-dən asılı olaraq qruplaii- dırılır. Qanadlarının sayına gərə monoplan və biplan, yerlətmə qaydası- na gərə qanadları fuzelyajın aila- qısında, orta hissəsində vz yuxarı- sında yerlətən olur. T. fuzelyajın tipinə (birfuzelyajlı və ikitirli qondolalı) və ipassisinin tipinə gə- rə (quru təyyarələri, Hhidrotəyyarə və əə ufanap) nə Myxrənud.anp.


Ədə İkovlenv A. S., Sovetskie samoletı, M., 1982, Koxeman D., Az- rodinamiceskov proektirovaniq samole- tov, M., 1983, Pix oqp Ə,, Sverxzvuko- vıe samoletı, M., 1983.


TƏYYARƏ AERODİNAMİKASI aerodinamikanın bir bəlməsi, təyya- rənin hava ilə qarpılıqlı tə”sirini, aerodinamik hesablama ӱsullarını əyrənir. Hava axınının qanada tə”- siri nəticəsində aerodinamik quvvə (E) əmələ gəlir. Bu quvvənin hava axınına nəzərən tpaquli toplananı — qaldırıcı qӱvvə (U), ufuqi toplana- nı isə en muqavimət quvvəsi (O) ad- lanır (bax Aerodinamik quvvə və mo- ment, Aerodinamik muqavimət). Ən mӱqavimət havanın təyyarə qanadı sət- hinə surqunmə quvvələri (Ökyəpm), hava axınının təzyiqi (O,,3ə) və


qanadda qaldırıcı quvvə olduqda əmə- lə gələn induktiv muqavimətin (O,də) cəmindən ibarətdir (O, -- O,,əzy)— profil muqaviməti adlanır). O,də yuksək təzyiqli qanadaltı sahədəki ha- va alcaqtəzyiqli qanadustu sahəyə axa-


—


242



raq qanadın ucunda burulqanlar. əmə- lə gətirdikdə meydana cıxır. Ucuii sur”əti səs sur”ətinə yaxın olduqda dalqavarı mӱqavimət (Oddd,) əmələ gə-


lir. Təyyarənin qaldırıcı quvvəsi) adətən, qanadın qaldırıcı quvvəsinə, ən muqaviməti isə qanad, quyruq və s.- nin onları əhatə edən hava axınına muqavimətlərinin, həmcinin interfe- rensiya mӱqavimətinin (bu hissələrin qarilılıqlı lə”sirinin) cəminə bəra- bərdir. Qaldırıcı quvvənin en muqa-


vimətə nisbətinə İK =


b təyyarə

nin aerodinamik keyfiyyəti deyilir.

Muasir təyyarələrdə aerodinamik key- iyyət 10—20-yə catır.

ƏYYARƏ İDMANI–ərbi-texniki idman nəvuş aviasiyanın, YMYMH BƏ idman təyyarələri istehsalının inki- ipafı ilə əlaqədardır. T.i.-na aqır- lıRı, muhərrikləri muxtəlif olan təyyarələrdə sur ət, yukqaldırma qabi- liyyəti, ucuti Yuksəkliyi, məsafəsi və muddəti uzrə rekordlar mçəyyən etmək

cun ucutplar, həmcinin ali pilotaj Qulu iyu) uzrə yarıtilar daxil- dir. T.i. 20 əsrin əvvəllərində yaran- mı1i, 1905 ildə Parisdə Beynəlxalq

Aviasiya Federiei yası (FAİ) təpkil olunmutppdur. Rusiyada T.n.-pın ya- ranması 1908 ildə Petsrburqda Umum- rusiya aeroklubunun təikili ilə əla-


m CPİİ SRİ-də, o cumlədən Azərb.SSR-də 20—30-cu illərdə T.i. uzrə yarıllar epizodik xarakter dapımındır. T.i.- nın inkitafı hava donanmasına kə- mək edən muxtəlif xə təpkilat- ların (Osoaviaxim, SSRİ OADKYC və s.), SSRİ Mərkəzi Aeroklubunun şr ilə baqlıdır. 1950 ildə SRİ Aviasiya İdmanı Federasiyası yaradılmıtdır (1960 ildən FAİ-nin uzvu). 1965 ildə mustəqil SSRİ Təyya- rə İdmanı Federasiyası təpqkil olun- mupdur. Hazırda SSRİ-də, o cumlə- dən Azərb.SSR-də T.i. klublarının genitt pqəbəkəsi fəaliyyət gəstərir. arici əlkələrdə— ADR, B. Brita- niya, AB1P, Fransa, AFR, CSSR və s.- də genitp yayılmıtidır. TƏYYARƏ GƏMİSİ, təyyarəda- pıyan gəmi, aviadaiıyı- c ı—suustu hərbi gəmi, ӱzən aviasiya bazası. Dutimənə zərbə ucun nəzərdə tutulmui əsas deyuiy quvvəsi—geyər- təsində yerləpdirilən və raket, bom- ba, torpedalarla təchiz olunmuin təy- yarə və vertolyotlardır. Əzunu qoru- maq ucun T.g.-ndə zenit-raket kom- pleksləri və 100—127 mm kalibrli ze- nit-artilleriya qurquları da olur. T.g.-ndən Birinci dunya muharibəsin- də istifadə etməyə bailamıiylar. İkinci dunya muharibəsində T.g. ADLI, Yaponiya və B. Britaniya lonan- masının əsas zərbə quvvəsini təikil edirdi, muharibə illərində cəmi 194 T.g. duӱzəldilmidir. Muasir ən iri T.g.-nin su basımı 95 min m-nəK, enerji qurqusunun gucu 206 Mvul- dək (280 min 4-q), sur"əti isə 35 mil-dək- dir (64.8 km/saat): hey”ətində 6300-dək adam olur. T.g.-ndə ucui geyərtəsi, 2—4 katapult, geyərtəaltı anqarlar, ucupp aparatını qaldırıb endirmək ucun liftlər, deyuiy sursatı, o cum- lədən nuvə sursatı ucun anbarlar və s. avadanlıq olur. ABİ1 HDQ-ndəki T.g. təyyinatına gərə coxməqsəlli, zərbə endirən və qayıqvuran, enerji qur-


TƏYYARƏ İDMANI



qusuna gərə isə adi və atom T.g.-nə ayrılır. T.g.-ndən donanma quvvələ- rini məhv etmək, sahil obyektlərini daqıtmaq, okean (dəniz) kommunikasi- Yasını qorumaq və s, ucun istifadə edirlər. Məvcud ən guclu T.g.-ndən biri ABİPP-ın zərbə endirən €EH- terprayzı atom Q.g.-dir (su basımı 90 min tt, sur”əti 35 mil, bortunda 100-ə yaxın təyyarə Yerləklir), NATO HDQ-ndə 25 T.g. vardır (1982). TƏYYARƏ MEYDANI —bax Aerodrom. TƏYYARƏ MUHƏRRİKİ—təyyarələr- də tətbiq olunan əsas aviasiya muhər- riki. Muhum nəevləri porienli mu- hərriklər, turbovintli mӱhərrik- lər, turboreaktiv mӱhərriklər və ikikonturlu turboreaktiv muhərrik- lərdir. Kəməkci muhərrik (məs., start surqətləndiricisi) kimi isə təyyarə- lərdə raket mӱhərriklərindən isti- adə edilir.

TƏYYARƏ TƏRƏZİSİ—təyyarənin uc nəqtəsində dayaq reaksiyasını tə”yin etməklə onun cəkisini hesablayan tə- rəzi. Təyyarənin aqırlırı uc tenzo- vericiyə dupqur. Qenzovericilər əlcu- cu quruluiila uc ekranlı kabel va- sitəsilə birləpir və vericilər dev- rədəyipən acarla ardıcıl olaraq əlcu kərpusunun sxeminə qopulur. Verici —-uzərinə diametri təqr. 30 mkm olan məftil mutapimət yapıqidırılmınl polad sutuncuqdan ibarətdir. Muqavi- mətin qiyməti yuk təqsiri altında ar- tır və dərəcələnmii (kq ilə) cihaz- da qeydə alınır. İki verici 50 m-ayr yuklərə, biri isə 25 ?t-lura hesablan - mıtpdır. Hər bəlgunun qiyməti 50 7)-a hesablanmıti vericidə—10 kq, 25 ?t- luq vericidə—59 k2-dır. Tərəzinin maks. xətası aqırlırı tə yin edilən yukun cəkisinin --0,596 -i qədərdir. TƏ ))APƏHALIbI)AH KƏMM AVİA- SİYASI, aviadatıyıcı avi- asiya — Hərbi-Dəniz Quvvələrinin (HDQ) aviasiya nəvutu təyyarədatıyan gəmilərdən baza kimi ə edir (bax Təyyarə gəmisi). Gəmi geyərtə- sində yerləpdirilən qırıcı təyyarə- lər, hucumcu təyyərələr, qayıqvuran təy- yarələr və vertolyotlardan ibarətdir. Funksiyası havadan gəmilərə, nəql.-a, desant gəmilərinə və sahil obyektlə- rinə zərbə endirmək, həmcinin HDQ gəmi birləmələrinin dəyui fəaliy- yətini lə”min etməkdir. TƏYYARƏİDARƏETMƏ, təyyarə- surmə—ucut zamanı təyyarə və ya digər uculi aparatını (UA) idarə etmək ucun əməliyyatlar toplusu. UA- HbiH yuyuly qəbul olunmuli koordinat sisteminə nəzərən aparatın kutlələr mərkəzinin irəliləmə hərəkətindən (yerləyitməsindən) və UA-nın həmin mərkəz ətrafında hərəkətindən iba- rətlir. Birinci— hava naviqasiyası vasitələri ilə, ikinci isə U A-nın pilot tərəfindən və ya avtomatik idarəetmə vasitələri ilə idarə olun- ması (ucuiq rejimini dəyindirmək və ya saxlamaq məqsədi ilə) nəticə- sində ba:pa gəlir. Pilotsuz UA-nın ucupqu yerustu məntəqədən operatorun əmrlərini U A-na elektromaqnit dalqa- ları vasitəsilə catdırmaqla (teleida- rəolunan pilotsuz UA), yaxud da bort avtomatik idarəetmə sisteminin qa- baqcadan tərtib olunmu:il proqrama uyqun əmrləri ilə (avtonom idarəolu- nan pilotsuz U A) yerinə yetirilir.


TƏYYARƏ-MƏRMİ—bax Qanadlı ra- T


ket,


TƏYYARƏNİN AERODİNAMİK HESABLANMASI—təyyarənin ucuiy xarakteristikalarını: ucu sur”ə- tini, havayaqalxma sur ətini, qalxdı- qı hundurluk həddini, ucuiy məsafə- CHHH və ilən tə Yin etmək ucun aparılan hesablamalar. | TƏYYARƏNİN QALXMA-ENMƏ QUR. RULARI — təyyarənin yerdən qalxma- sını, yerə enməsini və Yerdə (suda) hərəkətini idarə edən qurqular: bura- ya qiassi, qanadın aerodinamik mexa- nikləidirmə vasitələri, sur ”ətgetur- mə (yerdən) və tormozlama qurquları daxildir. Ucuili zamanı en muqavi- məti azaltmaq ucun, adətən, ipassi yı- qılır (yalnız bə zi porienli yungul- motorlu təyyarələrdən batqa). Qanadın aerodinamik mexaniklətdirmə pasitə- ləri (baqlayıcılar, qanad eənlukləri, enmə sipərcikləri və s.) qalxma və enmə zamanı sur əti azaltmaq ucundur. Qalxma zamanı yerdə qacıpl məsafə- sini azaltmaq məqsədi ilə muasir təy- yarələrdə xususi start sur”ətləndiri- ciləri adlanan qurqulardan istifadə olunur. Yerə endikdə isə qacıiy məsa- fəsini azaltmaq uucun təkər tormozla- rı, tormoz parapqutləri və digər me- xanizmlər, habelə muhərrikin dartı evers mexanizmi itə salınır. TƏYYARƏCİ-KOSMONAVT--bax Kos- monavt, SSRİ təyyarəci-kosmonavtı. TƏK ƏDƏD—2 ədədinə TaM ÖƏnYHMƏ- yən tam ədəd. Məs., =1, =3, ə. Hər T.ə. 2m-1 və ya 2 /t—1 kimi yazılır. TƏK FӰNKSİYA—bax Cut və tək funksiyalar. TƏKAMUL, bioloji təkamul — orqanizmlərin tarixi inkitafı. İrsi dəyipkənlik, yapamaq uqrunda mubarizə, təbii və suni secmə ilə muəyyən edilir. T. mahiyyətcə, orqa- nizmlərin yatpadıqı muhi:ə uyrunlai- malarının formalapqması, populyYa- siyaların, nəvlərin genetik tərkibi- nin dəyipilməsi, az uyqunlatimıyi nev- lərin məhv olması, biogeosenozla- rın və butunlukdə biosferin dəyi- ipilməsi ilə nəticələnir.

T.-un səbəb və qanunauyqunluqları təkamӱl tə”liminin predmetini təi1- kiledir. 4“ T.ə lerminindən biologiya- da ilk dəfə İsvecrə təbiətipqunası və filosofu PT. Bonne (1762) istifadə etmiidir.

“TƏKA MӰLə–Azə b. dilində leqal bolpevik qəzeti, -Hummətə təikila- tının orqanı. 4Də”vət-Qocı baqlandıq- dan sonra onun əvəzinə S. M. Əfən- diyevin təpəbbusu və bilavasitə iiiti- akı ilə Bakıda nəpr olunmutdur. İlk nemrəsi 1906 il daxasrın 16-da, sonuncu 1907 il martın 26-da (cəmi 14 nəmrə) cıxmıtdır. 4T.ə boltevik- lar partiyasının strategiya və takti- kasını, inqilabi sosial-demokrati- ya, xalqlar dostluqu və proletar bey- nəlmiləlciliyi ideyalarını təbliə etmi, həmkarlar ittifaqlarının hə- yatını ipıqlandırmıd, millətci- liyi tənqid atəpinə tutmutdur. Qəzet 1907 il martın 26-da car həkuməti tərəfindən czərərli istiqamətinə GƏ- rəq baqlanmıtidır.


Əd. Rəfiyevbv X. A., Leqal bolqjpe" vik qəzeti 4Qəkamulə, B.., 1962,


TƏKAMUL VƏ İNQİLAB—inkipla fın muxtəlif cəhətlərini səciyyələn- dirmək ucun illədilən anlayınjlar. əkamul cisim və hadisənin tədriclə elə dəyipməsidir ki, bu zaman onun


| TƏKƏLDUZCULUQ 243


əsas xӱsusiyyətləri, qanunauyrunluqla- V. V., Dialektika poznanil əvolopion-


rı dəyiiyməz qalır, qeyri-əsas xassə- ləri isə kəmiyyətcə dəyinir. Məc., tə- kamul dəyitimələri prosesində kapi- talizm quruluunun məhsuldar quvvə- ləri və istehsal munasibətləri, idarə formaları və i.a. qismən dəyitildiyi halda, əsas xӱsusiyyətləri və qanuna- uyqunluqları qalır.

Təkamuldən fərqli olaraq inqilab cisim və hadisənin qurulupiunun, əsas xassələrinin, qanunauyqunluqla- rının keyfiyyətcə dəyiiməsi, baqqa cisim və hadisəyə cevrilməsidir. So- sialist inqilabı nəqicəsində burjua hakimiyyəti proletar hakimiyyəti ilə, xususi mӱlkiyyət ictimai mulkiyyətlə əvəz olunur. Q. və i. dialektik vəhdət- dədir və biri digərini tamamlayır. Əgər təkamul inqilabın inkipafı ucun iyərait yaradırsa, inqilab təka- mulu balla catdırır, onun gələcək inkipafına imkan yaradır. İnkila- fın T. və i. formaları kəmiyyət də- yipmələrinin keyfiyyət dəyinmələri- nə, fasiləsizliyin fasiləliyə, geh- HƏHHH yepiyə kecməsini də ifadə edir. Cisim və hadisələrin kəmiyyətcə təga- MY/IY dəyinmələri muəyyən mərhələdə onların keyfiyyətcə kəklu, inqilab dəyinmələrinə gətirib cıxarır. V. İ. Lenin gestərirdi ki, c...təbiətdə həyat və inkitpaf həm tədrici təkamulu, həm də sur”ətli sıcrayıtiları, tədrici- lik fasilələrini... əhatə edirə akr tam kӱlliyyatı, c. 20, səh. 71).

arici muhitin tə siri ilə uzvi təbiətdə gəhnə orqanizmlərin və nev- lərin yox olması və sıcrayıpi Yolu ilə yenilərinin yaranması qanunauyeun surətdə bali verir. Orqanizmin və ya butevluklə nevun kəhnə keyfiyyət ha- lı cərcivəsində, maddələr mubadilə- sinin kehnə cərcivəsində inkitpafı daha mumkun olmur. Bu da sıcrayıp yolu ilə kəhnənin yeni ilə əvəz olun- masına gətirib cıxarır. İctimai in- kipafda kəhnənin yenini əvəz etməsi qanunauyqun prosesdir. Kəhnə cəmiyyət icərisində tədricən bali verən təka- mul dəyitmələri nəticədə inqilab yolu ilə kəhnə munasibətlərin daqılması- na və yenisinin yaranmasına gətirib cıxarır c...dinc inkipaf dəvrləri deyilən dəvrlərdə tədriclə toplanan yıqın-yıqın ziddiyyətlər məhz inqi- lab dəvrlərində həll olunur (yenə orada, c. 16, səh. 25). Təkamul dəyipmələri inkipafın fasiləsizliyini, inqilabi dəyiiyik- liklər isə fasiləliyi gestərir. Qeyri- marksistlər, məs., reiformistlər cəmiy- yətin dəyitiməsində təkamulu əsas TY” tur, sinfi mubarizə əvəzinə sinfi əməkdaplıqı irəli şurur, islahat yo- lu ilə kapitalizmdən sosializmə ke- cilməsinin mumkunluyunç əsaslandır- maqa calınırlar. Onlara gərə, in- qilabi cevrilinlər inqilabi ipərait yaranmadan, hec bir hazırlıq dəvruç olmadan, tədricən qӱvvələr toplanma- dan, habelə təkamul olmadan baiy ve- rir. Bu, obyektiv aləmin inkitafına ӱytqun deyildir. Cunki yalnızytəkamul dəyinmələrinin, ya da təkcə inqilabi dəyinmələrin birtərəfli olaraq qəbul edilməsi cisim və hadisələrdə baiy ve- rən dəyinmələrin muxqəli formala- rını, onların inkimaf prosesinin məzmununu inkar edir. 42 tomonov GƏ). Q., Razmıpt- "k. Hi caterini, M.. 1976: Am- barpuman V. A., Kazotinskia


169 c. 9


nıx propessov vo VselennoV, V kn.: Fi-


losofin i sovremennoe estestvoznanie, vıp. 1, M “ 1982,


TƏKAMUL TƏRLLİMİ (biologi- yada)—canlı təbiətin tarixi inki- nzafı haqqında biliklər kompleksi: uyerunlamaların, orqanizmlərin fər- di inkipafı təkamulunun (ontogenez), təkamulu istiqamətləndirən amillə- rin, ayrılıqda orqanizm qruplarının və butunluklə ӱzvi aləmin tarixi inkimafının (filogelezin) konkret yollarını təhlil edir. T.t.-nin əsa- sını təkamul nəzəriyyəsi tətgil edir. Həyatın məniyəyi və insanın məniməyi konsepsiyaları da T.t.-nə aildir.

T.t.-nin tarixi, Empedokl, Demok- rit, Lukretsi Kar və 6. antik filo- sofların əsərlərində, həyatın inki- iafı barədə bioloji faktlarla təs- diq edilməmiti dahiyanə zənnlərin məvcudluqruna baxmayaraq, uzun muddət nəvlərin allah fak Yaradıl- dıqını və dəyitməzliyini nəzərdə Ty- tan kreasionizm konsepsiyası məvcud olmuidur. 18 əsrdə transfor- mizm meydana gəldi. 18 əsrin sonu, 19 əsrin əvvəllərində gərkəmli tracs- Kari lir J. Byuffon və E. J.

ent-İler (Fransa), E. Darvin (İn- giltərə), İ. V. Gete (Almaniya), K. F. Rulye (Rusiya) nevlərin dəyipilməsi- ni, yaxın nevlər arasında aralıq for- maların olmasını bitki və heyvan orqanizminin vahid plan əsasında qu- rulması ilə izah edirdilər. Onlar nəvlərin dəyitilməsi səbəblərini və amillərini germurdulər.

. B. Lamark cZoologiyanın fəl- səfəsiq (1809) əsərində təkamulun hə- rəkətverici qӱvvələri barədə təsəvpur- ləri pqərh etmii və T.t.-ni )aparmara cəpd kestərmitdi. Lamarka gərə nev- lər ibtidai həyati formalardan ali formalara doqru qradasiya is- tiqamətində dəyitilir.

Təkamulun təbii amillərini C. Darvin muəyyən etmipdir. .LTamarkizm və darvinizm təkamulu busbutun bir- birinə əks olaraq itərh edir: lamar- kizm təkamulu uyqrunlatma (adapta- siya) ilə, darvinizm isə uyrunlaima- nı təkamuӱllə izah edir.

Nəvun daxilində ban verib, nəv- əmələgəlmə ilə nəticələnən inkitaf —mikrotəkamul, nəvdən yuksək orqanizm qruplarının tarixi inkipia- fı isəmakrotəkamuladlanır.

Biogenetikqanunda ges- tərilir ki, orqanizm fərdi inkitia - fında ezunun mənsub olduqu sistema- tik qrupun tarixi inkipafının əsas mərhələlərini qısa ipəkildə təkrar edir. Yailı orqanizmdə baiq verən mutasiyalar Onun ontogenez prosesi- ni dəyinir. Ona gerə də yaiilı fərd- lərin təbii secməsi ontogenez prose- sinin təkamulunə, İ. -İ. 1Pmalhauze- nin dediyi KİMİ OntOogenetik korrelyasiyaya gətirib cıxa- rır. Hərəkətverici secmənin təsiri ilə ontogenetik korrelyasiya sistemi- nin dəyipilməsi—filembriogenezin dəyipilməsinə, orqanizmdə yeni əla- mətin formalaimasına səbəb olur. Sa- bitlətidirici secmənin tə”siri altın- da ontogenetik korrelyasiyanın təka- muӱlu ilə ontogenezi daha artıq tə”- min edən kӧorrelyasiyanın 2. nə səbəb olur. T.t. və onun əzəyi sa- yılan təkamul nəzəriyyəsi muasir bio- logiyanın metodoloji əsaslarından


biri olub, dialektik materializmin təoni-elmi əsasını təpkil edir.


Əd.. Ablokov A. V., Osufov A. Q., Əvolopionnoe ucenie, M., 1981, N s. i dr., Əvolopil, nep. c aHrı.,


TƏKANVERƏN GƏMİ—yedək gəmi- sinin bir neəvu. T.g. yedəyə aldıqı gəmini itələməklə hərəkətə gətirdi-


yi ucun onun burun hissəsi xususi for- mada ol R Bax Yedək gəmisi.

TƏ KEY) UZ (lat. Moposeqo5)—ek- vatorial burc. Ən parlaq EL 3,8 vizual |/lduz əlculudur. SSRİ-nin yr ərazisində gerunur. TƏKDİRNAQLILAR, təkbar-


maqlılar (Reqyzodasqu1a )—məmə- lilər dəstəsi. İri, bə”zən də orta 6ə- yuklukdə heyvanlardır. Ən ətrafla- rında 1—3, yaxud 4, arxa ətrafların- da 1, yaxud 3 barmaq olur. 3-cu barmaq o birilərinə nisbətən inkipaf etmit olur və heyvanın butun bədən aeqırlı- qı onӱn ӱzərinə dutpur. 1 cut sud və- zisi var. Otyeyəndirlər. bala do- qurlar. Afrikada, Asiyada, Cənubi Amerikada və ev pəraitində butun ma- teriklərdə yayılmıtlar. Muasir fau- nada 3 fəsiləsi (atkimilər, kərgə- anlar və tapirlər) var.

TƏKƏLDUZCULUQ— Azərb.-da geni yayılmınl bədii tikmə sənəti nevu, Təkəlduz tikmələr qırmızı, mavi, sӱrməyi, yapplıl, qara rəngli mahud və məxmər parcalar uzərində ipplənir. Parca muxtəlif formalı (girdə, duz- bucaqlı) saqanaəra tarım cəkilir, əv- vəlcədən karız uzərində hazırlanmıil kompozisiyanın kənar, gəzmə xətləri karandaii və ya tabatirlə parcanın ӱzərinə kecurulur. Əvvəl kompozisi- yanın gəzmə xətləri tikilir, sonradan isə naxıiy və ornamentlərin icərisi doldurulur. Təkəlduz tikmələr ucun aqac qulplu xususi metal milcədən və muxtəlif rəngli saplardan istifadə edilir. Saqanaqda tikildiyinə gərə təkəlduz tikmələrə cox vaxq csaranaq- lı tikməq də deyilir.

T. qədim tarixə malik sənət nevu- dur. Azərb.-da muxtəlif məninət ətiya- larının (o cӱmlədən balıiy, mutəkkə,



ӱ I Tara Qu. . an . yar" ib, ut. YDU" VƏ. YR id Mo “ə du


x AR.


əla Lv sının ıni


AS HA Aİ KK


Təkəlduz numunəsi. Fraqment. 19 əsr, Azərb. Tarixi Muzeyi. Bakı.


244


TƏKƏLƏ



dəpyəkcə ӱzləri, pərdə, carpayı ertu- mu, hamam xcası, məcməyi ərtuyu, tənbəki torbası, divar xalcası, həm- cinin qadın, bə”zən də kipi paltarla- rı) bədii tərtibatında və bəzək iplə- rində T. a tətbiq edilmiidir. T. Azərb.-ın Quba, Bakı, Gəncə, Təbriz,

amaxı, PLəki, PTupta və s. yerlərin- də genii yayılmıldı. Əsas istehsal mərkəzləri Təbriz və PYəki ptp.-ləri olmutdur. 19 əsrdə PTəkidə T. ilə məptqul olan 80-ə yaxın e”malatxana fəaliyyət gestərirdi. Bu dəvrdə T. usulu ilə bəzədilmiil məiptət əpiyala- rı Azərb.-dan buqun Zaqafqaziyaya, eləcə də Rusiyaya ixrac edilmitdir. = Təkəlduz tikmələrdə nəbati motiv- li naxımların bir-birinə hərulmə- sindən əmələ gələn murəkkəb quruluii- lu kompozisiyalardan, cox vaxt real

urmada verilən qızılgul, qəncə, qə- rənfil və s, naxıtjilardan, eləcə də kompozisiyanı bədii surətdə tamamla- Yan qopa quli təsvirlərindən istifadə edilir. Divar ucun nəzərdə tutulan təkəlduz tikmələrin ara sahəsi nəba- ti motivli gəl, muxtəlif heyvan təs- virləri ilə bəzədilir, kompozisiya-


nın ətrafı hatiyə ilə ertulur. Ge- 6


zəl kompozisiya, zəngin rəng kolori- ti, simmetrik naxıii və ritmlə Azərb. T. nӱmunələrinin səciyyəvi xu- susiyyətləridir. Bunların ən yajxpı nӱmunələri Azərb. Tarixi Muzeyi, R.

ustafayev ad. Azərb. Dəvlət İncəsə- nət Muzeyi, Azərb. Xalcası və Xalq Tətbiqi Sənəti Devlət Muzeyində və s. yerlərdə saxlanılır.


Əd: Əfəndi R.,, Azərbaycan el sənəti (parca, tikmə, xalca), B., 971, Azərbaycan tikmələri. Albom, M., 1971: Salamzadə Ə. R. və bapqaları, Azər- baycan incəsənəti, B., 1977, Alieva Q. M., Xudojestvennıe tkani Azerbai- djana X1X—nacala XX vv. Avtoreferat kand. diss., B., 1972,


TƏKƏLƏR, Qafqaz qaya keci- si (Tiqiz)—kecilər cinsindən cut- dırnaqlı heyvan yarımcinsi. Qafqaz T.-i (T. saisazsa) adlı 1 nəvu var, 3 yarımnevu (PTərqi Qafqaz, yaxud Da-


lər. Səfəvilər dəvlətinin siyasi həya- tında muhum rol oynayan T.-in bir hissəsi sonralar mərkəzi hakimiyyətə qarppı cıxdıqlarına gerə 1596 ildə 1 PPah Abbas tərəfindən məhv edil- mipp, qalanları ərb.-ın muxtəlif yeri inə Yayılmılar,

TƏKƏR DUSTURU—1) aptomobilin kecicilik qabiliyyətindən asılı ola- raq onun gediit hissəsinin iərti dus- turu, məs., 3H./I-130 —4x2, TA3-66— 4x4, 3H/I-131—6x6. Burada mapı- nın markasından sonra verilmiti rə- qəmlərdən birincisi—təkərlərin umu- mi sayını, ikincisi isə aparan tə- kərlərin sayını gestərir. 2) Loko- motivin gedit Hissəsinin pərti xa- rakteristikası: cox dusturuz |da ad- lanır. Q.d. təkər oxlarının sayı- nı və yerlətmə qaydasını gestərir, məs., dərd ikioxlu arabacıqı olan V-oxlu VL-10 elektrovozu ӱn T.d. be- lə yazılır: 2, —2, —2, —2,, burada 409 indeksi gestərir ki, butun təkər cutlərinin fərdi intiqalı var. , TƏKƏSAQQAL, keciyemliyi (5soqqopeqa)—murəkkəbcicəklilər fə- siləsindən bitki cinsi. Coxillik, ə”zən ikiillik yarımkollardır. Lə- ləkvarı bəlumlu yarpaqları nəvbəli duzulur. Cicəyi ikicinsiyyətlidir. Orta Avropa və Aralıq dənizi sahil- boyu ərazisindən PTərqi Asiyaya qə- dər quraq vil.-lərdə 170-dək, SSRİ- də, əsasən, Orta Asiya və Qafqazda 80- DəƏn cox, o cumlədən Azərb.SSR-də 1 nevu mə”lumdur. Bəqzi nevlərinin kəkundə kaucuk olur, bir qismi yax- ptı yem bitkisi və balverəndir. Coxu dekorativdir.


dir TƏKƏ-TURKMANLAR—bax Turkmən-


lər.

TƏKƏİY, Əbu-l Muzəffər Təkəpt ibn əl-Arslan (?7 —1200)—Xarəzmtpah (1172 ildən). Xarəzmi qarakitayların vas- sallıqından qurtarmaq məqsədi ilə 12 əsrin 70—80-ci illərində Mavərauӱn- nəhrə yurutilər eqmitdi. ilə el- dəgəz hekmları MəLləmməd Cahan Pəh- ləvan arasında dostluq munasibəti ya- ranmıtndı, T. Nipapuru (1187), Reyi



Təkələr" 1. Qafqaz təkəsi. 2. Daqıstan təkəsi.


tqıstan T.-i, Mərkəzi Qafqaz, yaxud Guӱldenitedt T.-i, Qərbi əri yaxud Severtsov T.-i) məqlumdur. Azərb.SSR- in Bəyuk Qafqaz ərazisində Darıstan T.-H genit yayılmındır.

TƏKƏLİLƏR — qızılba tayfaların- dan biri. ə tayfasının bir qolu olan T. Cənubi Azərb.-da və Kicik Asiyada kecəri həyat sururdu-


(1192) və Mərvi (1193) tutmut, 1194 ildə q səlcuq sultanı P1 Torru- lun, 1196 ildə xəlifə Nasirin qopun- larını məqlub etmiafdi. T.-in dəv- rӱndə Xarəzm Orta Asiya və Yaxın

ərqin qudrətli dəvlətlərindən bi- rinə cevrilmitdi. Q.-in əlumundən sonra hakimiyyətə oqlu Məhəmməd il Əlaəddin kecmiyydi.


TƏKMHAHRnRƏP, Təkə ə p—rypk- mən tayfası (bax Tӱrkmənlər). TƏKLƏ— Azərb.SSR Masallı r-nun- da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 19 km iim. da, Lənkəran ovalıqındadır. Əh. 4028 (1985). hey- vandarlıq və uzumculuklə məpqul- dur. Orta və səkkizillik məktəb, klub, kinoqurqu, tibb məntəqəsi var. Beyuk Vətən muharibəsində həlak ol- Myu Həmyerlilərin iqərəfinə abidə qoyulmutidur. TƏKLƏ— Azərb.SSR Cəlilabad r-nun- da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 15 km q.-də, dar ətəyində- dir. ƏH. 482 (1985), uzumculuk, taxıl- cılıq və Heyvandarlıqla məpquldur. Orta məktəb, tibb məntəqəsi var. TƏKLƏ MİRZƏBABA — Azərb.SSR PPamaxı r-nunun Leninabad sovetli- yində gənd. R-n mərkəzindən Z0 km c.- it.-də, dar ətayindədir. Əh. 1589 (1885). Əsas təsərrufatı uzumculukdur. Sək- kizillik məktəb, klub, tibb məntəqəsi: yaxınlıqında arxeoloji abidələrdən orta əsrlərə aid qədim qəbiristan var. ƏKLƏLƏR—turkdilli tayfa bir- ləpməsi. Oquz tayfa ittifaqına da- xil olan T. əvvəllər Turkiyə ərazisin- də yapamıpi, 1540 ildə isə tayfa bait- cısı Qazı xanın rəhbərliyi ilə Sə- fəvi hekmdarı 1 Təhmasibin haki- miyyətini qəbul edib Mahmudabad əra- zisində (indiki Salyan r-nu) məskun- lapmıtlar. Sonralar PYahsevənlərin tərkibinə daxil olmutlar. Qəklə (Atsu, Kӱrdəmir. Masallı, Cəlil- abad r-nları) və Qəklə Mirzəbaba (P1a- maxı r-nu) kəndlərinin adları Q.-lə əlaqədardır. TƏKLƏ-MƏKAN—Qərbi Cində səh- ra. Dunyanın ən beyuk qumlu səhrala- rından biri. Kapqariya (Tarim) duӱ- zənliyinin mərkəzi hissəsini tutur. Uz. (q.-dən pt.-ə) 1000 km-dən cox, eni 420 km-ə qədər, qumluqların sah. 320 min g.m?-dən artıqdır. Hund. 800— 1300 m., maks. hund. 1664 m. İqlimi mula- yim-isti, kəskin kontinentaldır. İl- lik yarıntı 50 mm-dən azdır. Cayla- rı, adətən, mənsəbə catmadan qumluq- larda itir. Yalnız Xotan cayının suyu yayda TQarim cayına catır. Vahə-


lər vr TƏKMƏ”NALILIQ—dilin leksik-se- 


mantik sisteminda coxmə”nalılıqdan


fərqli olaraq, səzlərin ancaq bir mə" na bildirməsi. Səezlərin T.-ına mono- semiya (yun. popoz—tək4- zetpa—itparə) da deyilir. Dildəki bir qrup səzlər yalnız təkmə nalıdır: mən, sən, qırx və s. Muxtəlif elm sahələrinə aid terminlər həmipə bir mənada iilə- dilir. TƏKNƏ, tə hn ə—Azərb.-da ev məi- pətində iplədilən qab. Atacdan du- zəldilir. Xəmir yoqurmaq, cerək YıR- maq və s. ucun ə ə Sud məhsullarının (qaymaq və s.) hazır- lanmasında da iplədilir. Dərinliyi 7—8 sm (bəzən 10—15 sm-dək) olan T. uzunsov və dairəvi olur. Azərb.- da erkən orta əsrlərdən (təqr. 3—7 əsrlər) geni istifadə edildiyi mə - lumdur.

Əd. Cavadov T. C,, Azərbaycanda aqacitpiləmə sənəti haqqında, Azərbaycan Ethoqrırnk məcmuəsi, buraxılısi 3, B.,


TƏKNİKAHLIQ—bax Monoqamiya. TƏKRAR İNTEQRAL—inteqral he- sabının anlayılı. x=a, xb AY5


TƏKRAR İSTEHSAL


245


XƏTHƏDH BƏ gg) (x), u = q? (x) əipn- ləri ilə hududlanmıin 5 səth | f (x, vu) funksiyasının ən


yo Di U) dx du T.i.-ı


ou fs ?a(x) | =“ 1. əə Q bə) v) di | -


dusturu ilə hesablanır. Beləliklə, ikiqat inteqral iki adi inteqrala gə-


tiyilir. |

TƏKRAR İSTEHSAL—fasiləsiz və daim təkrarlanan ictimai istehsal prosesi. Maddi ne”mətlərin, ipi quv- VƏSİNİN və istehsal munasibətləri- nin T.i.-ını əhatə edir. Muxtəlif tarixi ptəraitdə T.i. da muxtəlif ol- muidur. Sadə Q.i. və geni T.n, fərq- ləndirilir. Sadə T.i.-da istehsal dəyinməz həcmdə, geni T.i.-da daim artmaqla təkrarlanır, Sadz T.i. ka-


pitalizmdən əvvəlki formasiyalar ucun xasdır. Kapitalist T.n.-ı. Kapitalizm


pəraitində T.i. təkcə maddi ne”mət- lərin Q.i.-ından ibarət deyil, o həm- cinin kapitalın və izafi dəyərin də T.i.-ını əhatə edir və bu halda onun hərəkətverici quvvəsi izafi dəyər və mənfəət ardınca qacmaq olur. Bu da kapitalistlərdə geni T.i.-ı, yaxud kapital yırımını Həyata kecirmək meyli Yaradır. Kapitalizmdə ii quv- vəsinin T.i.-ı onun əmtəə kimi T.i.-ı xarakterinə malikdir: muzdlu fəh- nə 63 ƏMƏK haqqına zəruri yaltayıpi vasitələri alıb istehlak etməklə əzu- nun əmək qabiliyyətini bərpa edir və hər dəfə onu yenidən kapitalistə sa- tır. Burjua cəmiyyətində muzdlu fəhlələr sinfi ilə kapitalistlər sinfi arasındakı istismar munasi- bətləri təkrarlandıqından kapita- list istehsal munasibətlərinin də. T.i.-ı bapi verir. Sadə T.i. kapitalizm ucun xarakterik deyil, bununla belə o kapitalist geniiy T.m.-ının real un- suru və muhum tərgib hissəsidir. O, həm ayrıca kapitalist muəssisəsi cər- civəsində (yə ni fərdi kapitalın i.-ı), həm də butəvlukdə geturulmuti kapitalizm cəmiyyətində bati verir. Əmtəə istehsalı iqəraitində ”" istehsal və tədaqul proseslərinin vəh- dətindən ibarətdir. T.i. prosesinin maddi ifadəsi məcmu ictimai məh- silun Q.i.-ı, məcmu qictimai kapita- lın Hərəkətidir. Axırıncıya ist h- sal, bəlgӱ, mubadilə və istehlak da- xildir. İstehsal və istehlak bu zən- cirin son halqası olmaqla bir-biri- ni pərtləndirir. cİstehsalsız is- tehlak yoxdur, istehlaksız istehsal yoxdur... İstehlak, hər iteydən əvvəl, istehsal əməliyyatını bata catdırır, məhsula bir məhsul olmaq e"tibarilə mӱkəmməllik verir, onu yox edir, mustəqil ipey formasını istehlak edirə(Marks K,, Siyasi iqtisadın tənqidinə dair, B., 1955, səh. 204— 205). Normal T.i. prosesi istehsal olunan məhsulun keyfiyyət və miqdar cəhztdən cəmiyyətin tələbatına Uy qun gəlməsini nəzərdə tutur. Lakr kapitalizmdə ictimai istehsal nisbət- lərinin puurlu tənzimlənməsi M YMEYH deyil. Butun istehsalcı kapitalist- lər bazarı oriyentasiya tutur. Bu və- ZİyYYət istehsal olunmuli məhsulun rea- lizəsini muhum problemə cevirir. K. Marks məcmu ictimai məhsu- lun T.i.-ının əsas nisbətlərini kəif


etməklə kapitalizmdə sadə və genitp T.i.-ın bali verməsi ppərtlərini gəs- tərmipdir. Məcmu ictimai məhsulun realizəsi pərtlərinin aydınlaqdı- rılması onun dəyərcə və natural-mad- di formaca strukturunu bilməyi nə- zərdə tutur. Məcmu ictimai məhsul dəyərcə S-- 0--tz (sabit kapital-- də- yipən kapital-- izafi dəyər)-dən iba- rətdir. Natural-maddi formaca isə istehsal vasitələrinə və istehlak predmetlərinə ayrılır. Buna muva- fiq olaraq butun ictimai istehsal iki bəlməyə—istehsal vasitələri is- qehsalına (T bəlmə) və istehlak pred- metləri istehsalına (İP bəlmə) ayrı- lır. Bu bəlmələrin məhsulu yekunda illik ictimai məhsulu təpjkil edir. Sadə T.i.-da 1 beəlmənin məhsulu na- tural formasına muvafiq olaraq muəs- SİSƏDƏ AlİiINMIi avadanlıqın, iit- lədilmii xammal və yanacarın əvə- zini almaq ucun kapitalist tərəfin- dən mənimsənilir. 11 bəlmənin məh- sulu natural ə muvafiq olaraq yalnız fəhlənin və kapitalis- tin ppəxsi isqehlakına xidmət edə bilər. Beləliklə, 1 bəlmənin məhsu- lu həm 1 və həm də P bəlmədə sərf olun-


.mull sabit kapitalın vdənilməsinə


gedir, İN bəlmənin məhsulu isə həp iki belmənin fəhlələri və kapita- listləri tərəfindən (0-4-?”t) məblə- Rində (milli gəlir məblərində) əl- də edilir. Hər iki bəlcmə arasında mubadilə olur: 1 bəlmədən istehsal vasitələri 11 bəlməyə kecməklə Q bel- mədəki fəhlə və kapitalistlərin 11 bəlmədə əldə etdikləri istehlak pred- metlərinə mӱbadilə olur. Məcmu ic- timai məhsulun realizədi ipərtləri apaqrıdakılardır: Q (o--t)=P s. İs- tehsal vasitələri hər iki bəlmədə nə qədər apınıbsa o qədər də istehsal olunmalıdır: 1 (s4--o--t)=1 s-- P s. İstehlak predmetləri də hər iki 6el- mədəki fəhlə və kapitalistlərin əldə edəcəyi qədər istehsal olunmalıdır: İP (s--o4-t)=1 (o4-t)--P (set). Bu iqərtlərə riayət edildikdə butun ic- timai istehsalın proporsional inki- ilafı və istehsal olunmuzt butun məh- sulun tam (ictimai istehsalın miq- yası dəyitilmədikdə) realizəsi təmin


olunur. otımamor geniii Q.i.-ı sadə T.i.-dan bununla fərqlənir ki, izafi ləyərin bir hissəsi kapitallatır, yə”- ni fəaliyyətdə olan kapitalla birlə- iir və istehsal həcminin artırılma- sına yepəldilir. Nəticədə kapital Yıqımı bai verir. Yıqılan izafi də- yərin bir hissəsi əlavə istehsal vasi- tələri alınmasına, digər hissəsi— əlavə iiy quvvəsi alınmasına xərclə- nir. Yıqılan izafi dayər s-- o (sabit və dəyityən kapitalın) artmasına sərf olunur: bu nisbət kapitalın yanu qu- riluniynun orta ictimai səviyyəsi ilə muəyyən edilir. Məcmu ictimai məhH- sulӱn realidəsi kapitalist genip T.i.-ında da Jak, izyərt olaraq qalır. Genit Q.in. iəraitində proporsiyalar aiyaqıdağı nisbətlərdə səciyyələnir: I (vd ni) 11 c-nən Q və İ bəlmələrdə YıRıM ucun lazım olan əlavə istehsal vasitalərinin həcmi qədər cox olma- lıdır: 1 bəlmənin butun məhsulu vdə- z fondundan cox olmalıdır, yə”ni Er -t)=1s-- Ps (T və N bəlmələrdə yıqılan s-nin Həcmi qadar), butun milli gəlir isə həmin həcmdə İP bəl- mənin məhsulundan cox olmalıdır:


(o--t)--P (ox-t)ə P (s-- -- 04-t), öyr. ki milli gəlirin bir hissəsi isteh- lak olunmur—yıqılır. Bu nisbətlərə riqyət edilməsi normal genin T.i. prosesi ucun vacibdir, lakin kapita- lizmdə bunlar daim pozulur. Kapita- lizmin ziddiyyətləri və hər tpeydən əv- vəl onun əsas ziddiyyəti—istehsalın icqimai xarakteri ilə mənimsəmənin xususi kapitalist forması arasında- kı ziddiyyət ayrı-ayrı sahələrin inki- iafındakı nisbətlərin pozulmasına, ifrat istehsal iqtisadi bəhranları- nın yaranmasına səbəb olur: bunların təqsiri altında kapitalist T.i.-ı tsi- klik xarakter alır (bax Kapitalist tsikli). İctimai istehsalda daimi proporsionallıqın saxlanılması yal- nız butun təsərrufatın planlı inki- ipafı zamanı mumkundur, bu isə yal- nız sosializmdə ta kecirilə bilər.

Sosnalist T.n.-ı. Sosializm ppə- raitində T.i. ictimai istehsalın fasiləsiz təkrarlanması, genitlən- məsi və texniki cəhətdən təkmillət- dirilməsinin planauyqrun prosesidir və butun cəmiyyət uzvlərinin rifahı- nın və hərtərəfli inkipafının da- ha dolqun təmin olunması məqsədi gudur. İstehsal vasitələri uzərində ictimai mulkiyyət və iqtisadiyyatın planauyqun inkipafı (bax Xalq tə- sərrufatının planauyerun, propor- sional inkimafı qanunu) sokialist T.i.-ının kapitalist T.i.-ı YALANA" ki ustunluyunu iqərtləndirir. Sosia- lizmdə maddi rə əmək resurslarından daha səmərəli istifadə etmək, muəyyən inkipaf mərhələsində istehsalın op- timal sahəvi strukturunu muəyyənləii- dirmək imkanı yaranır. Sosializm cəmiyyəti pquurlu olaraq butun x.t.- nın texniki səviyyəsini muəyyən edən daha mutəraqqi sənaye sahələrin sur” ətlə inkipaf etdirir. Bu zaman əl- kənin mudafiəsi, sosialist əlkələri və inkippaf edən əlkələrlə əməkdaiv- lıq da nəzərə alınır. Sosnalizmdə xalqın rifahının muntəzəm yuksəli- ipi Hazır məhsulun satın bazarını daim genipləndirməyə imkan verir. İstismarcı siniflzrin və bununla barlı tufeyli istehlakın olmaması yırım imkanını xeyli artırır (bax Sosialist yıqımı). İFrat istehsal behranlarının, rəqabət mӱbarizəsinin və bununla baqlı itkilərin olmaması- nı da buna əlavə etmək olar. Nəticədə istehsalın daha yuksək sur”ətlə artı- mı tə”min edilir.

İctimai ət də effektliyinə elmi-texniki inqilab əhəmiyyatli tə”- sir gəstərir. Onun sosializmin us- tunlukləri ilə birlətməsi sosialist təsərrufat sistemini dunyada ən di- namik iqtisadi quvvəyə cevirir (bax Dӱnya sosializm sistemi). Sosialist geniyi Q.i.-ı iki yolla: ekstensiv— əlaRə əmək resurslarının cəlb olun- ması və istehsal fondlarının texni- ki əsasını dəyitdirmədən həcmini artırmaq hesabına və intensiv—əsa- sən, istehsal vasitələrini təkmillət- dirmək və əmək məhsuldarlırını yuk- səltmək hesabına təmin olunur.:İngi- iaf etmit sosializFcəmiyyətinin qu- rulması ilə geniti T.n.-ın intensiv forması en plana kecir: o, sosializm qurulutlunun ustunluklərindən və HM- kanlarından geniiy istifadə olunma- sına əsaslanır. Genipl T.i.-ın mən- bəyi milli gəlirin artmasıdır, belə ki, onun bir hissəsi yYıqım fondu


246


vaşftəsilə cəmiyyət tərəfindən muntə- zəm olaraq istehsal və qeyri-istehsal fondlarının artırılmasına yenəl- dilir. İntensiv genii T.i.-ın fond- tutumlu və Fondqoruyucu formaları fərqləndirilir. ha mutərəqqisi, sosialist T.i.-ı məqsədlərinə daha cox muvafiq gələni fondqoruyucu for- masıdır. O, eyni miqdar əsaslı vəsa- it qoyuluptu və istehsal fondları ilə istehsalı artırmaqa və xalqın ri-

ahını yuksəltməyə imkan verir (bax

aslı, vəsait qoyuluunun iqtisadi effektliyi).

Məcmu ictimai məhsulun muxtəlif hissələrinin iqtisadi əhərxəs HCTH- fqdə olunmqsından asılı olaraq bu- tun ictimai məhsul iki bəlməyə ayrı- lır: istehsal vasitələri istehsalına və istehlak predmetləri istehsalına. Sosialist T.i.-ı pqərti məcmu məhsu- lun elə bir planlı bəlkusundən iba- rətdir ki, bu zaman sərf olunmu:i istehsal vasitələrinin əvəzi ədəni- lir, yıqım fondu və istehlak fondu yaradılır. İctimai məhsulun reali zəsi 1 bəlmə məhsulunun bir hissəsi- nin həmin bəlmə daxilindəki muəs- sisələr arasında mubadiləsini, yə”ni il ərzində sərf olunmuiq istehsal vasitələrinin edənilməsini və isteh- salı genipləndirmək məqsədilə is- tehsal fondlarının artırılmasını tə min etməyi nəzərdə tutur. P bəlmə daxilində də məhsulun bir hissəsi DƏVLƏT VƏ KOOp.-kolxoz muəssisələri arasında bəlutdurulur. Bu məhsulun hesabına P bəlmədə calıptan və əlavə cəlb olunan ipcilərin ipəxsi tələba- tı ədənilir. Bundan, batqa, məhsulun muəyyən hissəsi qeyri-istehsal sahəsin- də calınzanların gəlirinə (mənbəyi izafi məhsuldur) mubadilə olunur. Hər ini bəlmənin qalan məhsulları onlar ticədə 1 bəlmə P bəlmədə istehsal fondlarının genitp T.i.-ını, P belmə isə 1 bəlmənin butun ipcilərini la- zımi istehlak predmetləri ilə tə”- min edir. Sosialist T.i.-ının bəl- mələri arasındakı nisbətin və bir sıra sahələrarası və sahədaxili nis- bətlərin saxlanılması ictimai məh- sulun istehsalı və bəlkusu balans- larının keməyi ilə mumkun olur (bax SSRİ xalq təsərrufatı balansı).

Ədl Marks K., Qota proqramının tənqidi, B., 1982, yenə onun, Kapi- tal, c. 1, fəsil 21—23: c. 2, 21, Engels F., Anti-Durinq, B., 1967 (Sosializmə bəlməsi), Lenin V, İ., Bazarlar məsələsi deyilən məsələyə dair, Əsər. tam kulliyyatı, c. 1, yenə onun, Rusiyada kapitalizmin inkipafı, yenə Orada, c. Z- yenə onun, Bir daha real- lapdırma nəzəriyyəsi məsələsinə dair, yenə orada, x. 4, raӧӧini vosproizvod- stva v period razvitoqo sopializma, M., 1976, MeHbmukoB C, M., Sovremen- nıvg kapitalizm: Ot grizisa k krizisu, M., 1981, Politicesgal əkonomin, t. Stol red. A. M. Ruminpeva i dr.), M.,


TƏKRAR İSTEHSAL MƏR HƏLƏLƏ- Rİ—məcmu ictimai məhsulun hərə- kət mərhələlər istehsal, bəlgu, mubadilə və isti lak. Onların ara- sında daxili qartiılıqlı əlaqə var və burada istehsal mərhələsi ustun- luk təpkil edir.

TƏKRAR İSTİSMAR USULLARI, layların neftvermə q a- biliyyətinin artırılma- s ı—quyuların məhsuldarlıqını və


arasında bəluçtdurulur. Hə-.


TƏKRAR İSTEHSAL MƏRHƏLƏLƏRİ


layın neftvermə qabiliyyətini artır- MAT YUYH tətbiq edilən termiki və kimyəvi usullar. T.i.uӱ. ilə tərkibin- də parafin-qatran-asfalten maddələri cox və ezluluyu yuksək olan aqır neft- lər laydan qismən (bə”zən tamamilə) cıxarılır. T.i.uӱ. quyudibi ətrafı zonasını qızdırma, laya termiki və kimyəvi tə”sir etmə ӱsullarına ayrı- lır. Birinci iki usulla laya tə”sir etdikdə oraya cəkən parafin-qatran- asfaltenlər əriyir, neftin əzluluyu azalır və nəticədə neft istismar qu- yusuna yaxtpı suzulur. Quyudibi ətrafı zonası elektrik qızdırıcısı, buxar, isti su, turiqu və digər vasitələrlə qızdırılır. Bu usul ilk dəfə 1920 ildə ABİT mə”dənlərində sınaqdan ke- cirilmipdir. Termiki təsir usulu əzluluyu cox olan aqır neftlərin layda suzulməsini yaxtılatndırmaq məqsədi ilə aparılır. Bunun ucun laya buxar və isti su vurulur, yaxud laydaxili yanma ocaqrı Yaradılır. Bu usul ilk dəfə 193F ildə Maykop neft yatarında tətbiq edilmitdir.

Buxar və ya isti su ilə layın muəy- yən (25—3096 ) hissəsini qızdırdıq- dan sonra oraya istilikdən səmərə- li adan etmək ucun su vurulur. Su yaranmıti istilik səddini layda istismar quyularına doqru hərəkət etdirir. Quyu gəvdəsində istilik it- kisinin qarpısını almaq məqsədi ilə istiliyə davamlı pakerlərdən is- tifadə edilir. Laydaxili yanma pro- sesini aparmaq ucun quyunun dibində elektrik qızdırıcısı ilə və ya kim- yəvi usulla 400—6009S-dək yanma oca- qı yaradılır və o hava vasitəsilə la- ya gecӱrulərək istismar quyularına doqru hərəkət etdirilir. Proses, adə- tən, quru vənəm yanma kimi iki vari- antda aparılır. Laydaxili Yanma oca- qı birinci variantda hava vasitəsi- lə, ikincidə isə havaya su (1 m? ha- vaya 0,002 m?) əlavə etməklə layda hərə- gkət etdirilir. Laya termiki tə sir etməklə onun neftvermə qabiliyyətini 25—3096 artırmaq mumkundur.

Quyudibi ətrafı zonasına kimyə- vi təsir usulunda muxtəlif həlledi- cilər (məs., səthi aktiv maddələr), polimer və mikroemulsiya məhlulla- rından istifadə edilir. Laya vurul- mupi suya əlavə olunan səthi aktiv maddələr suyun neftlə toxunma sər- hədində səthi gərilməni xeyli azal- dır və neftin suxurlardan yaxpı yu- yulmasına pərait Yaradır, nəticədə layın neftvermə qabiliyyəti 6—896 artır. -Laya orta hesabla 0,594 poli- merin (poliakrilamid) su ilə məhlu- lunu vurduqda layda polimer məhlu- lundan ibarət sədd yaradılır. Son- ra laya su vurmaqla həmin sədd lay- da hərəkət etdirilir. Polimer məhlu- lunun ezluluyu laydakı neftin ezlu- luyundən cox olduqundan onu su ilə hərəkət etdirdikdə məhlul layın,, bu- tun effektli qalınlıqını əhatə edir. Bu usulla layın neftvercə qabiliyyə- tini 10—1296 artırmaq olar. Azərb. SSR neft mə”dənlərində T.in.u.-ndan geniti istifadə olunur.

Əd.. Bababakov N, K. idr., Ter- mointensifikapdin dobıci nefti, M., 1971, Qriqarepenko Q. İ,, Mirza- djan-zade A. V. idr... Pramenenr polimerov v neftedobıce, M., 1978. TƏKRAR KRİSTALLAYYDIRMA, təkrar kristallaiıima — 1) bərk halda T.k.—maddəni qız-



otura və s.


dırdıqda və ya soyutduqda (onun aqre- qat halını dəyipndirmədən) kristal qurulutlunun dəyiiqilməsi|, tərkibində- ki komponentlərin polimorf (allotro- pik) cevrilmələri nəticəsində nı verir (bax Allotropiya, Polimor- fizm), 2)məhluldan T.k.—kris- Tan maddəni qatıtıqlardan təmizlə- mək məqsədi ilə ocun suda Həll edilmə- si və alınan məhluldan həmin gkristal- ların yenidən cəkdurulməsi prosesi. TƏKRAR METAL—istehsalatda metal qırıntısı və tullantıları ipəklin- də alınan və yenidən əritmək ucun ip- lədilən xammal, yenidən əritməklə alınan əlvan metal gkulcəsi. T.m. polad, eləcə də bə”zi əlvan metallar (mis, aluminium, qurqutpun və s.) is- tehsalında xammaldır. TƏKRAR XAMMAL—ilkin tam is- tifadədən (yeyilmədən) sonra isteh- salatda xammal kimi təkrarən tətbiq oluna bilən material və məmulat. Metal qırıntısı, qara, əlvan və qiy- mətli metal tullantıları, iilən- mip surtku yaqları, zay detallar, is- tifadədən cıxmın polietilen mə”- mulatı, yeyilmitl avtomobil ipini, iplənmiti sulfat turiqusu, makula- .xX.-ın əsas nəvləridir. TƏKRİR (ər. s —təkrarlama, tək- rar)—bədii uslub vasitəşi, ppe”rdə eyni səz, ifadə və ya misranın qəsdən, məharətlə təkrarı. İste dad və bədii təfəkkurun zəifliyini, səz - ehrTu)a- tının azlıqını gəestərən luzumsuz təkrardan fərqli olaraq, yerində ii1- lənmit T. bədii mənanı, əsərin dil və uslubunu daha da quvvətləndirir (məs., cusyan yarat, usyan yarat, us- yan yarat, usyan |9—- Suleyman Rustəm). TƏK-TƏK İSTEHSAL—istehsal tipi: muxtəlif və dəyipkən nomenklaturalı məhsulların tək-tək (ədədi) hazırlan- ması ilə səciyyələnir. T.-t.n.-a iri turbinlər, yayma stanı, gəmi, nadir dəzgahlar, metallurgiya və mə dən ava- danlıqı istehsal edən muəssisələr, həmcinin tə”mir və təcrubə z-dları aildir. Kutləvi istehsaldan və se- riyalı istehsaldan fərqli olaraq T.-t.i.-da mə”mulatın ii yerləri uzrə reqlamentlipndirilmədən hərəkətinə və sərbəst ipi rejiminə icazə verilir. İi yerləri, alətən, universal avadan- lıqla təchiz olunur. Hər bir sifari- ipin istehsal prosesi fərdi layihə- ləpdirilir. TƏKHUCEYRƏLİLƏR, birhucey- rəlilər--bədəni bir Huceyrədən ibarət olan bitki və heyvan orqanizm- ləri. T.-in arasında 2 quruluz səviy- yəsi ViPOxapsrr və eukariot) məvcud- dur. Birhuceyrəli prokariotlar Y"YH (Sakteriyalar, gey-yaplıl yosunların ir qismi) mitozun və diferensiasiya etmili nuvənin olmaması xaragterik- dir: irsi informaviya aparatı nӱk- leotiddən ibarətdir. Birhuceyrəli eukariotlarda (birhuceyrəli yalpıl və bə”zi digər yosunlar, heyvanlardan— ibtidailər) mntoz yolu ilə bəlunən ceyrə nӱvəsi olur. T. umumi suru- tp planına və orqanellaların dəs-




= inə gərə coxhuceyrəli orqanizmlə-


rik huceyrələrinə oxtardır. Bə”zi . koloniyalar əmələ gətirir. TƏKCƏ, XUSUSİ VƏ mumi— gercəkliyin tey və təzahurləri ara- sında dialektik vəhdəti və fərqi əgs etdirən fəlsəfi kateqoriyalar. Qə k- cə (və ya ayrıca) muvafiq zaman və məkan ilə, mӱvafiq keyfiyyət ilə sə-


TƏL-ƏVİV


247


tə —IBG—LRQBGUR1G5*1B151QQQR1ƏQGKQKK1il—ikin ıı ıl ms ==ııng ymək alı ah ——— III nı


ciyyələnən ayrıca ptey və təzahurdur. Təkcə uӱmuminin dialektik .... və elcusu, onun varlıq usulu kimi mevcuddur. U mu midə konkret key- fiyyət muəyyənliyi həddində predmet- lər, peylər, proseslər arasında obyek- tiv məvcud olan birlik nəzərdə tu- tulur. Xususidə umumi və təkcə- nin dialektik vəhdət cəhəti əks olu- nur, xususi umuminin konkret təzahu- ru KİMİ meydana cıxır. Xususidə TƏKCƏNİN və umuminin birtərəfliyi aradan qaldırılır.

T., x. və u.-nin bir-bi sibətini muxtəlif fəlsə lar mӱxtəlif ipəkildə iqərh edirlər. C. Lokk və b. yalnız təkcənin . real məvcudluqunu qəbul, umuminin obyek- tiv məvcudluqunu isə inkar edirlər. Hegel umumini mutləqləpdirir, onu təkcənin bapplanqıcı, cəsasıq, czəmi- niə sayır. Materialist dialektikaya gərə bunların hər ikisi yanlıtpdır. Muasir pqəraitdə təftiticilər hadi- sələrdə ӱmumini nəzərə almayıb, tək- cə və Xususiyə, ehkamcılar isə əksi- nə, yalnız umumiyə diqqət yetirirlər.

Marksizm-leninizmə gərə hər bir predmet və hadisədə təkcə ilə umumi dialektik vəhdətdədir. Hər bir təkcə umuminin tərəfi, məqamı, təzahuru, məvcudluq formasıdır. Umumi həmi- ppə predmet və hadisələrin tək cəhətlə- z və xususiyyətlərində təzahur edir.

. İ. Lenin deyirdi: c...ayrıca umu- miyə doqru aparan əlaqədən batiqa bir halda mevcud deyildir.Umumi yalnız ayrıcada, ayrıcanın vasitəsilə məv- cuddur. Hər bir ayrıca (bu və ya bapi- qa tərzdə) ӱmumidir. Hər bir umumi ayrıcanın (hissəciyi və ya tərəfi, ya- xud mahiyyəti)dir. Hər bir umumi butun ayrı-ayrı predmetləri yalnız təqribən əhatə edir. Hər bir ayrıca cmumiyə natamam daxil olur və i.a. və i.a. Hər bir ayrıca baqa nev ayrı- calarla (peylərlə, təzahurlərlə, pro- seslərlə) minlərlə kecidlər Rasitəsi- lə LADA va i.a.ə (Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 29, səh. 336—339). PPey- lərin obyektiv dialektikasını əks etdirən T., x. və u. həmcinin idrakın hərəkət prosesini gəstərir. Təkcədən mӱtləq umumiyə, ondan konkret umu- miyə və yalnız sonra xususiyə İYKCƏ- lən elmi idrak, predmeti onun tərəf- ləri, əlaqələri və munasibətlərinin

utun rəngarəngliyi ilə yenidən can- landırır. uasir dəvrun aktual problemlərini, məs., muxtəlif əlkə- lərin kapitalizmdən sosializmə kec- MƏCHHHH umumi qanunauyqunluqları nisbətini və spesifik xususiyyətləri-


HHƏ MYHa- i cərəyan-


ni həll etmək unun T., x. və Y.-HHH qarpqılıqlı əlaqələrinin dialektik materialisqcəsinə anlatjılmasının


Kuti əhəmiyyəti var.

TƏLQİN (tibbdə)—mualicə məqsədi ilə xəstəyə, yaxud bir qrup xəstələrə həkimin psixi tə”siri. Psixote apiya- nınuubir nevudur. Qibb təcrubəsində ezunutəlqin də genitp yayılmı:hdı Əzunutəlqin bə”zən xəstəlik hissiy- yatının mənbəyi ola bilər (isterik nevrozlarda). T.-in fizioloji təbiə- tini İ. P. Pavlov tədqiq etmip, onun psixoloji təbiətini V. M. Bexterov əyrənmitp, alkoqolizmin mçalicəsin- də hipnoz və T.-dən genisqp istifadə etmitpdir. T. bir sıra xəstəliklərdə (nevroz, narkomaniya, sinir sistemi- NİN pozqunluqları və s.) də tətbiq edilir.


TƏLQİN (suqqestiya, psixolo- giyad a—pqəxsiyyətə psixi təsirin xususi nevu. T. insanda onun iquur və iradəsindən asılı olmayaraq muəy- yən halətlərin (ruh Yarar inam), hisslərin (qorxu), munasibətin (ob- yektlərə, əzunə, duliduyu vəziyyətə) Tə- zahuru, ya da onun bilavasitə qəbul etdiyi norma və prinsiplərdən irəli gəlməyən hərəkətləri ilə lar. Qrup, kollektiv, sosial təbəqə də T. obyekti ola bilər (kutləvi T.). Tər- biyə ipində, mӱalicədə T.-in muxtə- lif formalarından istifadə olunur. TƏLƏ—xəzli vəhtpi heyvanların (ca- navar, ayı, tulku, pələng və s.), həm- cinin k.t. zərərvericilərinin (sun- bulqıran, daq sicanları və s.) tutul- ması və ovlanmasında istifadə edi- lən alət. Ovculuqla əlaqədar Dai dəv- rundə meydana gəlmipdir. Muxtəlif nevləri var. Leac və ya dəmirdən dӱzəldilir. T. heyvan yatayan yerlər- də, onların cox gedib-gəldiyi cırır- larda, gecidlərdə, su kənarlarında və s. qurulur. Heyvanı cəlb etmək | n bə”zi T. nəvlərinə yem qoyulur. Rİ-də T. ilə dırnaqlı heyvanla- rın ovlanması qadaqandır. TƏLƏB VƏ TƏKLİF–əmtəə istehsa- lının iqtisadi kateqoriyası. Tələb pul ilə ifadə olunan və məhdudlai1- dırılan ictimai tələbatdır. Əhali- nin istehlak predmetlərinə və XİD- mətlərə olan ehtiyacının əsas hissə- si tədiyə qabiliyyətli tələb :pək- lində olur. Muəssisələrin istehsal vasitələrinə olan tələbatı da əmək vasitələri və predmetlərinin konkret nevlərinə “olan tələb formasında tə- zahur edir. K. Marks təklifi ən .. mənada c...bazarda olan Yaxud zara cıxarıla biləcək məhsul (Kapital, c. 3, B., 1960, səh. 194) ki- mi mӱəyyən etmitdi. Təklif tələbə uy- qun gələn əmtəə ehtiyatlarından, ba- zara cıxarıla biləcək əmtəə kutləsin dən ibarətdir: əsasən, istehsalın in- kipafı ilə pzərtlənir. T. və t. ara- sındakı munasibətlərin xarakteri mevcud ictimai qurulutpun obyektiv iqtisadi qanunları ilə muəyyən olu- nur. Kapitalizmlə istehsalın ictimai xarakteri ilə mənimsəmənin xususi kapitalist forması arasındakı əsas ziddiyyətə uyqun olaraq T. və t. də an- taqonist ziddiyyətlərlə səciyyələnir. Zəhmətketplərin alıcılıq qabiliyyəti- nin məhdud olması, inflyasiya və ”i- sizlik nəticəsində təklif tələbdən yӱksək olur. Bu uyqunsuzluq ifrat iqtisadi bəhtanlara gətirib cıxa- rır. Sosializmdə istehsal vasitələri uzərində ictimai mulkiyyət istehsalla istehlak, T. və t. arasında planauyqun və pquurlu proporsiya saxlamaqra imkan verir. Q. və t.-in birgə inkitpafı, onlar arasında dinamik proporsio- nallıq istehsalın yuksək sur”ətlə aotmasını, əhalinin tələbatının da- ha dolqun edənilməsini, əmtəələrin maneəsiz, ən az istehsal və tədavul xərcləri ilə realizəsini tə”min edir.


Ədi Marks K., Fəlsəfə yoxsullu- qu, B., 1975, yenə onun, Kapital, c.

3, yenə onun, İzafi dəyər nəzəriy- yələri (*Kapitalbın QU cildi), H. 2, B., 1968, Lenin V. İ., Rusiyada kapitaliz- min inkipafı, Əsər. tam kulliyyatı, c. ƏZ, Levin A. İ., Sodialisticeskiv vnut- rennin rınok, M., 1973, Potrebnosti ni spros v razvitom sopialisticeskom obtde- STV, M., 1979,


TƏLƏBATIN YUKSƏLMƏSİ QA- NUNU--cəmiyyətin inkipaf qanunu: məhsuldar qӱvvələrin və mədəniyyə-


tin inkitltafı ilə cəmiyyətin tələ-


batının artmasını və təkmillətmə- sini ifadə edir. Cəmiyyət inkipaf etdikcə ӱzvlərinin tələbatı da ar- tır və dəyinir. Bə”zi tələbatlar yox olur, yeniləri yaranır, nəticədə tə- ləbatın dairəsi geniiylənir. Eyni za- manda tələbatın strukturunda keyfiy- yət dəyitiklikləri baiy verir. İntel- lektual və sosial tələbatların payı artır. Fiziki tələbatlar xeyli cnə- cibləpirə—onların yaranmasında və edənilməsi ӱsulunun muəyyən edilmə- sində sosial- mədəni amillər bəyuk rol oynayır. T.y.q. cəmiyyətin hər bir ay- rıca uzvunun tələbatına munasibətdə deyil, yalnız ictimai tələbat siste- MİNƏ, O cumlədən cəmiyyətin butun çavlərinin ipəxsi tələbatı məcmusuna munasibətdə obyektiv olaraq fəaliyyət gestərir və təzahur edir.

T.Y.q. hər bir sosial quruluqtda fəaliyyət gəstərir, lakin muxtəlif tarixi pəraitdə muxtəlif formada cı- xıi edir. ializmə qədərki sinfi formasiyalarda T.y.q. antaqonist for- mada fəaliyyət gəstərir. Sosial-iqti- sadi bərabərsizlik saxlanılır. Ha- kim siniflər əsas istehsal vasitələri- nə sahi5 olmaqla muhum inqellektual fəaliyyət sahələrini və sosial-iqtisa- di idarəetmə Cnksiyalarmin inhisa-

a alırlar. ializmdə QT.y.q.-nun nın u cəmiyyətə xas olan tamamilə yeni xususiyyətləri yaranır. Bunlar- dan ən muhumləri apaqıdakılardır: tələbatların umumi və hərtərəfli art: ması, onların strukturunun sosial- iqtisadi cəhətdən tədricən |bərabər- ləpməsi, tələbatların planauyqun,

asiləsiz və yuksək sur”ətlə artması.

QƏLƏ BƏ —ali və ya orta ixtisas mək- təblərində təhsil alan ippəxs. Qədim Romada biliklərə yiyələnməklə məpt- qul olan hər kəs T. sayılırdı. Bir sıra xarici əlkədə orta məktəb BƏ kolleclərdə oxuyunlara da T. deyilir. TƏLƏ BƏ ELMİ CƏMİYYƏT ƏRİ, SSRİ-də—ali məktəblərdə tələbə- ləri elmi-tədqiqat iplərinə cəlb et- mək məqsədilə yaradılmıp kənullc təpkilatlar. Rusiyada ilk T.e.c. El- mi-Ədəbi Hənıyyaq adı ilə 1882 ildə Peterburq un-tində yaradılmıtdır. SSRİ-nin, o cumlədən Azərb.SSR- in (1940 illərdən) gədə ali məktəb- lərində T.e.c. var. Bu cəmiyyətlərdə elmi-tədqiqat ipi ilə 1,7 mln, tələbə məiptul olur (1083). Sovet tələbələri- nin elmi intiləri ADR, Mac. XR, CSSR, Hindistan, Kanada, ABİ1 sərgilərində numayiti etdirilmindir. TƏL-ƏBİV. İsra in muhum iqtisa- di və mədəniyyət mərkəzi. D.y. və avto- mobil yolları qoviaqı. Aralıq dəni- zi sahilində port. Yaxınlıqrında bey- nəlxalq aeroport (Lidda),var. Əh. 400 min (1980). İqlimi subtropik Aralıq dənizi tiplidir. Orta temp-r yanvar- da 122S, iyulda 259S-dir. "

1Pəhərin əsasını 1909 ildə Av- ropa mustəmləkəciləri qoymuii, İs- rail dəvləti yarandıqdan (1948) son- ra onun paytaxtı olmuidur. İsrail

əkuməti BMT Baqi Məclisinin Qud-

sun xususi statusu haqqındakı qəra- rına (1947) zidd olaraq, 1950 ildə (1980 ildə yenidən) Qudsu paytaxt elan etmipdir. Lakin BMT-nin uzvu olan əlkələrin musləq əksəriyyəti Qudsu


b


248



İfvsrailin paytaxtı kimi tanımaqdan imtina etmitlər. Xarici səfirlik- lərin əksəriyyəti T.-Ə.-də qalmıidır. Maptınqayırma, metal emalı, kim- ya, əczacılıq, toxuculuq, yeyinti, ka- qız, dəri-ayaqqabı, poliqrafiya və s. sənaye sahələri var. Almaz e”malının iri mərkəzidir. Almaz (cilalanmıpp), neft, neft məhsulları, mapın və avadanlıq, nəql. vasitələri idxal olu- nur. Cilalanmıp almaz ixrac edilir. T.-Ə. iotlandiyalı me”mar P. Ged- desin tərtib etdiyi bat:i plan əsasın- da tikilmipdir. Me”marlıq abidə- lərindən Mahmudiyyə məscidi (1810) diqqəti cəlb edir. Umumi Əmək Fede- rasiyasının binası (1953), konsert zalı (1957), Beylinson qospitalı (1958), yeni un-tin sinaqoqu (yəhudi mə”bədiy 1950-ci illərin 2-ci yarısı) əsas mӱasir tikililərdəndir. PTəpərdə un-t, elmi idarələr, Bələ- diyyə kitabxanası, etnoqrafiya və folk- lor, incəsənət, arxeologiya muzeyləri və s., teatrlar, konservaqoriya var. TƏLİQ (əp. 344 )—əpə6 hə yazılan əsas bədii xətt nevlərindən biri. 14 əsrdə Mran xəttatı alman İsfahani tərəfindən toqi və ruq”ə xətlərinin əlaqələndirilməsi əsasın- ”- g u b



Təyliq xəttindən numunə.


da yaradılmıtppdır. Kursiv xətti olan T. sur”ətlə yazılma xassəsinə malikdir. Q.-in sonrakı dəvr xəttat- lıq sənətinin inkipafında bəyuk ro- ny onmyuuyp.

TƏ”LİM—bilik, bacarıq və vərdipi- lərin bapqasına verilməsi pə mənim- sənilməsi prosesi, insanı həyata və əməyə hazırlamarın əsas vasitəsi. Qəh- sil və tərbiyənin məqsəd və vəziyyət- ləri T. prosesində, əsasən tədris mu- əssisələrində hayata kecirilir. Fər- di-briqadaz, sinif-dərs, kurs, muhazi- rə-seminar və s. Q. sistemləri var. Sinfi cəmiyyətlə T. sinfi xarakter dapıyır. T.-in məzmun və xarakteri onun həyata kecirildiyi əlkədə cə- miyyətin ictimai, siyasi qurulutu, maddi və mədəni inkipaf səviyyəsi ilə muəyyən edilir. T. ikitərəfli proses olub, eyrədənin və eyrənənin qariılıqlı əlaqəsindən asılıdır. TƏ”LİM MAİYINI —cmuəyyən tatqipı- rıqı tələbələrə eyrətmək, onun mə- nimsənilməsi prosesinə nəzarət etmək və tələbələrin biliyini yoxlamaq ucun mapın. Bax həmcinin Əyrədən matın. TƏ”LİM METODLARI, umum- təhsil məktəblərində — təhsilin məzmununun tpakirdlər tərə- findən mənimsənilməsinə yenəldilmiynd ip usulları. Tə”limin məqsəd və məz- mununa, pagirdlərin yaqp xususiyyəti- nə uyqun olaraq T.m.-nın duzgun secil- məsi uzpaqların idrak fəaliyyətinin


TƏLİQ


inkipafına, qazandıqları bilikləri praktikada tətbiq etmək bacarıqrı və vərditlərinə yiyələnmələrinə gəmək edir, dunyagerutilərini formalaidı- rır, onları kollektivdə ipləməyə, bi- likləri mustəqil eyrənməyə hazırla- yır. T.m. keyfiyyətcə coxcəhətlidir (qnoseoloji, məntiqi, psixoloji, pe- daqoji və s.). SSRİ məktəblərində elmi cəhətdən əsaslandırılmınq və praktikada yoxlanılmınd əsas T.m. apaqıdakılardır: informasiya-mə”lu- mat metodu, izahlı illustrativ me- tod, problemli metodlar (problemli iyərh, qismən-axtarılı, tədqiqat metod- ları) və s. Tə”lim prosesinin səmərə- sini artırmaq ucun tədris vəsaitin- dən, proqramlapdırılmıt tə”limdən genipq istifadə edilir. TƏ”QLİM PRİNSİPLƏRİ — gənc nəslin tərbiyə və təhsili məqsədlə- rinə uyrun olaraq tə”limin xarakte- rini muçəyyənləndirən əsas prinsip- lər. Sovet pedaqogikası tə”limin di- daktik prinsipləri sistemini, tər- biyə və təhsilin mahiyyətini kommu- nizm quruculuqu məevqeyindən muəy- yən edir. Sӧvet məktəblərində muəl- lim- və pagirdlərin butun fəaliyyə- ti tərbiyələndirici təlim prinsi- pinə əsaslanır. Q.p. muӱntəzəm- lik və ardıcıllıq qanunauy- qunluquna tabedir: pagirdlərin puurlu vəaktiv fəaliyyə- tinə əsaslanır: tə”lim prosesində əyanilik ustunluk təpkil edir): tədris materialı pagirdlərin yap xususiyyətinə və fərdi keyfiyyətləri- nə uyqun olduqu ucun hamı tərəfindən anlampılandır, ppagirdlərdə fərdi yanamtma prinsipinə uy- qundury mӱəllimdən hər ipagirdin bi- lik və bacarıqını diqqətlə əyrənmək- lə, butun sinfin (kollektivin) u mu- mi səviyyəsini yӱksəltməyi tə- ləb edir. TƏ"LİMAT (ər. 04e),huquqda— idarəcilik aktıy Hər hansı fəaliy- yətin həyata gecirilməsi qaydasını və iqərtlərini nizamlayan normalar- dan və qaydalardan ibarətdir. T.-la- rı SSR İ, muttəfiq və muxtar resp. nazirləri (səlahiyyətləri daxilində) verir. SSRİ Nazirlər Soveti, muttə- həl və muxtar resp.-ların Nazirlər ovetləri devlət komitələrinin, batp idarələrinin və idarələrinin, həmci- nin yerli xalq deputatları Sovetləri icraiyyə komitələri p6”bə və idarələ- rinin də Q. oni huququ var. TƏLİMDƏ FƏRDİLƏYİDİRMƏ — pagirdləri, onların fərdi xususiy- yət və zehni inkipaf qabiliyyətləri- ni nəzərə almaqla, eyrətməyin usul və metodlarını muəyyənlətdirən tə”- lim prosesi. tə limin umumi vəzifə və məzmunu cərcivəsində hə- yata kecirilir. TƏLL ƏD-DUVEYR (qədim Lahi m) —Qudsdən 40 km c.-q.-də Tunc və ilk Dəmir dəvrlərinə aid. Yatpayılnl məs- kəni. Qədim iyəhər mədəniyyəti ilə CƏ- ciyyələnən T.D.-də e.ə. 3-cu minilli- yin sonundan sənətkarlıq inkipta etmitdi. E.ə. 18 əsrdə istehkam, e.ə. 16 əsrdə isə tpəhərin mərkəzinə cev- rilən mə”bəd tikilmipdi. Kən”anın məhkəmləndirilmii ppəhərciklərin- dən biri olan T.D. bir necə dəfə Mi- sir DƏVLƏTİNİN tərkibinə Qatılmıp1- dı. T.D.-dən tapılmıtl e.ə. 18—12 əsrlərə aid kitabələr və e.ə. 6 əsr yə- hudi yazıları xususilə maraqlıdır,



T.D.-i e.ə. 6 əsrdə Babil həkmdarı II Navuxodonosor daqıtmhildır. TƏLL ƏL-AMARNA—bax Amarna. TƏLL ƏL-AMARNA ARXİVİ—Mi- sirdə, Nil cayının iy. sahilində qə- dim yapayınt yerində apkar olunmut gil levhəciklərdən ibarət arxiv (bax Amarna). TƏLXƏLƏR (So1iHheq)—suilanları fə- siləsinin bir cinsi. Uz. 2,4 m-dək olur. Bədəninin ust tərəfi, adətən, birrəngli, bə”zən tund-zolaqlı və lə- kəli, alt tərəfi bir qədər acıqrəng- lidir. 100-dək nəvu var. Cənubi Av- ropa, Asiya, PTimali və PPərqi Afri- kada, PPimali, qismən də Mərkəzi e- rikada yayılmınq 30-dək, SSRİ-də, Orta Asiyada, Qazax. SSR-də və Qaf- qazda 20, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 8 nəvu var. Cox cəlddirlər. Gəmiri- ci, kərtənkələ, kicik quptlar, cucu- lər və s. ilə qidalanır. T. yumurta (25-dək) qoymaqla coxalır. T.-in dip- ləməsi insan ucun təhlukəsizdir, la- kin arrılıdır. Bə”zi nəvləri nəsli kəsilmək uzrə olduqundan c“Qırmızı kitabəa salınmındır. TƏMAYEV Nəbi Korotlu orlu (21.7. 1887, indiki Babək r-nunun CyCT K.— 2.6.1957, Babək r-nunun Beyuk Duz k.) --Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1948), 1931—57 illərdə indiki Babək r-nun- dakı 26 Bakı komissarı ad. k-zda co- ban tipləmipdir. 194/ ildə qoyuncu- luq sahəsində yuksək əmək gəstərici- lərinə nail olmutdur. Nax, MSSR Ali Sovetinə deputat (4-cu caqırın) secilmippdir. Medallarla təltif edilmitdir. TƏMƏRKUZLƏYİMƏ, konsen 1 a- si ya—cəmləmə, yıqrma, toplama, bir- ləpmə. Bax İstehsalın təmərkuӱzləi- məsi, Sosialist istehsalının tə- mərkuӱzləiiməsi. TƏMİZQANLI MİNİK ATI — dunyada ən itiqacan at cinsi, B. Bri- taniyada 17 əsrin sonu—18 əsrin əv- vəllərində yerli cinslərin PTərq (bar- bar, turk, ərəb və turkmən) və Avro- pa (Neapol və İspaniya) atları ilə cutlətdirilməsindən alınmındır. Sonralar cins at yetitdirmə usulu ilə təkmillətdirilmitidir. əsr- dən baplayaraq bu cins butun əlkələ- rə o cӱmlədən Rusiyaya yayılmındır. ri, mӱtənasib bədən qurulutlu at- lardır. Bapı yungul, suysunu hun- dur və uzun, beli nisbətən qısa, ayaq- ları quru və Yaxptqı gerunən vətərlə- rə malikdir. Rəngi kurən, kəhər, acıq- qəhvəyi, qara, aq və boz olur. Suysunu- nun “ə 161—162 cə, nem qucumu 182—186 sm-dir. T.m.a.-ndan bir cox minik atlarının (Trakenen, Hanno- ver, Budyonnı, Kustanay və s.) yax- pılaqqdırılmasın istifadə edi- lir. Rekordcuları Cıdırda 1200 m məsafəni 1 dəq 07,4 san-də, 2400 m mə- safəni 2 dəq 23 san-də, 3200 m məsafə- Nİ 3 dəq 19 san-də qət edir. Bu atlar ən cox Avropa və ABPQ-da, SSRİ-də isə RSFSR, USSR, Gurc.SSR, Azərb. SSR, Qırq.SSR və Qazax.SSR-i


atcı- lıq 3-dlarında yetipdirilir. SSRİ tərədici-ayqrırları B. Britaniya,


Fransa və ABPT-dan alır və əz atla- pan İtaliya, Fransa, ADR, AFR, exoslovakiya, Macarıstan, Bolqarıs- tan və Poltaya gəndərir. TƏMİZƏCHCİXARMA—bax tasiya. TƏMİZLƏMƏ İYYLƏRİ (mə”dən imilərində )—faydalı qazıntı


Reabili-


“TƏNBƏL QARDAPPə


249



nı yataqdan yeraltı ӱsulla cıxarma ipləri, Q.i. zamanı faydalı qazın- tılar yataqdan birgə və ayrı-ayrı- lıqda—selektiv (bu halda filizlə- rin ayrı-ayrı təvləri, kemur və s, Yataqdan əlahiddə) cıxarılır. T.i, nəticəsində Yaranan mə”dən yerləri təmizləmə qazmaları adlanır. T.i, mexanikləndirilmindir.

TƏMİZLİK SİNİFLƏRİ–--səthin kələ-Keturluyunun əsas parametrləri- nin (profilin orta hesabi meyli və nahamar Yerlərin 10 nəqtədə hund.) ədədi qiymətlərinin umumiliyinə gə- rə qruplapan səthlər toplusu. T.s.- nə yeni standartla kələ-keturluk si- nifləri deyilir. Bax Sətlin kələ-


kəturluyu. - | TƏMİZCİNSLİ YETİYDİRMƏ— k.t. heyvanlarının yetitidirilməsi-


nin əsas usullarından biri. T.y. za- manı nəsil almaq ucun eyni cinsdən olan heyvanlar cutlətdirilir. T.Y. anlayınlı 16—17 əsrlərdən mə”lum- dur. Bu anlayıtpl 18—19 əsrlərin əv- vəllərində, təmizqanlı minik və Or- lov ləhrəmi at cinslərinin yaradıl- dıqı bir dəevrdə fərmalatmındır. T.y.-də əsas məqsəd cinsin qiymətli əlamətlərini saxlamaq, gələcəkdə istə- nilən istiqamətdə təkmillətdirmək və onları irsi yyətdə məhkəmlətməkdən ibarətdir. Bunun əsas iqərtləri aila- qıdakılardır: 1) suru daxilində və ya umumiyyətlə cinsdə mӱxtəlif hey- vanların qohumluq əlaqəsini və əcda- dını dərindən bilməklə onların ara- sında daimi secmə BƏ carpazladırma aparılması: 2) delluk ip zamanı qohum olmayan, muxtəlif keyfiyyətli ailə və xətlərdən ibarət cinslərin olması: 3) cinsin muxtəlif təbii və təsərrufat pqəraitinə uyerunlatmaq Ta- biliyyətini tə/yin etmək məqsədi ilə onun arealının genipliyi və miqda- rının coxluqu:, 4) cavan heyvanların istiqamətli yetiidirilməsis Ə) dəl- luk heyvanların hərtərəfli və duz- gӱn secilməsi.

TƏ"MİNATLAR VƏ ƏVƏZ (əmək huqu- qunda)—fəhlə və qulluqcuların əmək huquqları və mənafelərinin muhafi- zəsini, əmək munasibətlərinin sabit- liyini TƏ”MHH edən qaydalar və tədbir- lər. SSRİ vətəndailarının SSRİ Konstitusiyasında təsbit edilmi hy- QuQ və azadlıqlarının təminatıdır. Əmək qanunvericiliyinə əsasən iilci- lər ucun tə”minatlar apaqıdakı hal- larda verilir: 1) dəvlət və Ya icti- mai vəzifələri yerinə yetirdikdə, 2) ixtisaslarını artırdıqda: 3) tibbi muayinəyə gəndərildikdə, 4) donor və- zifəsini icra etdikdə: 5) ixtira et- dikdə və səmərələidirici təkliflər verdikdə, 6) xidməti e”zamiyyətə gən- dərildikdə və s. Fəhlə və qulluqcu- lar tərəfindən cəkilən xərclərin əvə- zi ataqıdakı hallarda dəvlət hesa- bına ədənilir: 1) eyzamiyyət dəvrun- də: 2) itici basiqa ii Yerinə kecurul- dugdə:s 3) tmicinin Hü alətlərindən mӱəssisənin xeyrinə istifadə olunduq- da, 4) ipciyə ipi paltarı və piy ayaq- qabısı verilmədikdə:s 9) mə zuniyYƏT- dən istifadə edilmədikdə və s. TƏ”MİR—əsas fondların (istehsal vasitələrinin), yaxud iyəxsi istifadə predmetlərinin istehlak ləyərinin saxlanması, qismən, Yaxud tam bərpa- sı ilə baqlı olan texniki-iqtisadi və təpkilati tədbirlərin məcmusu. Tex- nikiqurquların T.-i onların sazlı-


qının, yaxud ip qabiliyyətinin bər- pası məqsədilə geruluӱr. Konstruktiv xӱsusiyyətindən, qurquların ayrı-ayrı tərkib hissələrinin zədələnməsi .xa- rakterindən və aınması dərəcəsin- dən, eləcə də bərpa itlərinin əmək tutumundan asılı olaraq cari (kicik), orta və əsaslı T. fərqləndirilir. ari T, zamanı qoviaq və detalla- rın dəyindirilməsi, yaxud bərpasıilə xırda zədələnmələr aradan qaldırı- lır, eləcə də nizamlama iləri apa- rılır. Orta T.-də qurqu qismən se- kulur, qoviaqların texniki vəziyyəti yoxlanılır, ӱzə cıxan qusurları ara- dan qaldırılır, bə”zən də ayrı-ayrı hissələri əsaslı T. edilir. Əsas- l ı T., stasionar iqəraitdə T. muəssisə- lərinin Yerinə yetirdiyi tam və əmək tutumlu T. nəvudur. Pəxsi istifadə predmetlərinin T.-i əhalinin hesabı - na məiinət xidməti mӱəssisələri tərə- findən yerinə yetirilir. TƏ” MMPAPACbı GEDİ(İ—-relsli və relssiz nəql. vasitələrinin iki əsas- lı təmir arasında getdiyi yolun KH- lometrlərlə ifadəsi. T.g. norması, adətən, nəql. vasitəsinin birinci əsas- lı tə"mirə qədər getdiyi məsafə ilə muəyyən olunur. Bu zaman nəql. vasitə- sinin modifikasiyası (nəvu), istis- Map tppəraiti, istismar olunduqu zona (rayon) və s. nəzərə alınır. TƏRMİRƏYARARLILIQ — mə"mula- tın, onda baiq verə biləcək zədələnmə- lərin və yaranma səbəblərinin, texni- ki xidmət və tə”mir aparılması yolu ilə əvvəlcədən aiqkar edilməsinə və aradan qaldırılmasına uyqrunluq xac- səsi. T. mapının, yaxud mexanizmin iti qabiliyyətinin tam və ya muəyyən dərəcədə bərpa olunması ucun sərf olunan əmək, vaxt və vəsaitin miqda- rı ilə xarakterizə olunur. Bərpa olunan mə qmulatın Q.-ını yuksəlt- mək ucun nasazlıq bali verən yerlər avtomatik usullarla axtarılır, xa- rab olmu:i detallar cəld dəyipdiri- lir. Bərpa olunmayan mə”mulatlarda T, isə texniki vəziyyətin yoxlanılma- sına və profilaktika iiylərinin (tə- mizlənmə, Yaqlanma və s.) aparılması- na onların yararlılıq xassəsidir.


TƏMSİL (ər. 42 —bənzətmə, oxitat- ma)—nəsihətamiz məzmunlu satirik əsər. Həcmcə kicik, əsasən, mənzum


olur. Bə”zən mənsur T.-lərə də təsaduf edilir. Q.-də bədii ideya alleqoriya vasitəsilə ifadə olunur, insan xarak- terləri, ictimai həyat hadisələri və munasibətləri Heyvan və ya bitgilər aləminin təsviri yolu ilə verilir. T., adətən, bədii mətləbi yekunladı- rap qısa nəsihətamiz nəticə ilə qur- tarır. T.-in tarixi qədimdir. Ezopun T.-dəri, “Pancatantraq, — Və Dimiək kimi qədim T. topluları, La- Şərə İ. A. Krılov, D. Bednı və nın T.-ləri məiyhurdur. B. Za- kir. S. Ə. İPirvani və M. Ə. Sabirin T.-ləri Azərb. ədəbiyyatında bu jan- rın gezəl numunələridir. Hikmət Ziya, R. Zəbioqlu və 6. Azərb. sovet ədəbiyyatında T. janrını davam et- dirmiilər.


Mətnlər: Təmsillər nə alleqoriya- lar (tərtibci M Sultanov), B., 1978: Klas- siceskan basna, M., 1981,


“*TƏMSİLATUu— M. F. Axunlovun 1859 ildə Tiflisdə capdan cıxmıit kome- diyalar məcmuəsinin adı. Bu ad mən- HTƏHƏ “təmsil ə səzu ilə barlı olsa da,


M. F, Axundov onu ckomediyaları mə”- nasında inlətmiyydir. TƏNASUB (riyaziyyatda)—iki


nisbətin bərabərliyi: : a vəa


Ba T.-un kənar, b və s isə orta Hədləri adlanır. ənar hədlərinin hasili orta hədlərinin hasilinə bərabər ol- malıdır. fs=aa. Bu, T.-un dorru- luqunu yoxlamaq və bir həddini di- gərləri vasitəsilə tapmaq YUYH TƏT-


biq edilir | məs., bz .

TƏNASUXİLİK (ər. 2 2—cardıcıl kecmə, nəvbələtiməz?, cruhun kecməsik səzundən)—bədənin ian sonra ruhun əlməyib, baiqa bir bədənə kec- məsini iddia edən dini-fəlsəfi tə”- lim. T. bu vəya bapqa məzmunda qədim PQərq dini-fəlsəfi fikrində, xurrə- milikdə, xususən =tiəlikdə geni ya- yılmındı. Sokrat, Platon və neo- platoncular da T. tərəfdarı olmuit- lar. PLərq peripatetizmini mukəmməl


eyrənib, ona tənqidi yanatpan Azərb. filosofu Nəcməddin Naxcıvani də (13 əsr) tənasux təliminə gӱclu meyl


gəstərmitdir. PTərq peripatetikləri (İbn Sina, Bəhmənyar və 6b.), habelə iiraqilik fəlsəfəsinin banisi PTi- habəddin Suhrəvərdi T.-i inkar et- miplər. İpqraqiliyin numayəndələrin- dən bə”ziləri (məs,, Cəlal əd-din Dəvvani) isə insan cisminin məhvin- dən sonra onun ruhunun əri) bapqa insana, habelə heyvana, bitkiyə,


hətta minerala kecməsini mumkun saymıtlar. Ədə Məmmədov Ə. C., Azərbay-


canda DİN əsrlərda fəlsəfi fikir,


TƏHBƏKM (Nicotiana rustica)—TyTyH bitkisi cinsinin bir nəvu. T.-nin və- təni Cənubi Amerikadır. 16 əsrdə Avropaya gətirilmiti, 17 əsrin əvvəl- lərindən Ukraynada yetiidirilir. Azərb.-a 17 əsrin axırı və 18 əsrin əvvəllərində gətirilmitdir. Əsasən, qəlyan (cubuq) vasitəsilə cəkilir. Qurudulmuniq yarpaqların tərkibində 1—1026-ə qədər nikotin, 15—2096 uz- vi turiu, o cumlədən 1096 -dən cox li- mon turiusu var. Sarıyarpaqlı T, daha keyfiyyətli hesab edilir. Səna- yedə fermentləindirilmiin T. yarpaq- ları sapları ilə Əş nə xırdala- nıb satıla verilir. Q.-dən burunotu da (iynənilən T.) hazırlanır.

TƏNBƏKİ XUSYANI—İranda ilk


antiimperialist xalq hərəkatı. Nəs-


zəldin ipahın ingilis kapitalisti olbota İranda tənbəki alınıb-sa- tılması, e"malı və ixracı uzərində inhisar Yaratmaq imtiyazı verməsi


(1891, 9 mart) elkədə beyuk narazılı- qa səbəb oldu. Təbriz, Tehran, İsfa- han və 6. iəhərlərdə ingilis tiirkə- tinə qariı izdihamlı mitinqlər ke- cirildi. T.ӱ.-na ruhanilər və milli burjuaziya baicılıq edirdi. 1891 ilin dekabrında mӱvəqqəti olaraq bu- tun elkədə papiros cəkilməsi haram e"lan elildi. 1892 il yanvarın 4-də usyancılar Tehranda ipah sarayına Hu - cum etdilər. Yanvarın 5-də ilah həky- məti xalq kutlələrinin təzyiqi altın- da Tolbotla baqlanan mӱqaviləni lətv etməyə məcbur oldu. T.u. xalqın qələ- bəsi ilə nəticələndi.

“TƏNBƏL QARDAİIYuı — Azərb. xalq teatrı nəvlərindən biri. El arasına


250


TƏNBƏLƏN


N I II İIİ Kİ İDDK"S"Znytiəə———-—jhihhkj-———–——LjkJKs əəə ə — hə ə ı—-d


da bu tamaiyaya cƏkəndə yox, bicəndə yox, yeyəndə ortaq qardaiyf da deyilir. Adətən, meydanda oynanılırdı. u səhnədəm ibarət 4T.q.ə tamapasında zəhmətə xor baxan, muftəxorluqla batp girləyən kicik (tənbəl) qardapq tən- qid edilir, əz əməksevərliyi, calıpp- qanlıqı ilə fərqlənən bəyuk qardapa haqq qazandırılır, Tamaiyanın axı- rında pepman olan və tənbəllik et- məyəcəyinə and icən kicik qardapi tə- sərrufata (ərik edilir. Yumoristik Yə) nanıbığaH € T.r.. TaMamacbızna məhkəm sӱjet, bitkin və aydın xarak- terlər, dramatik Hərəkət vardır, Əd. Məmməd Ariyf, Secilmipt əsərləri, c. 3, B., 1970, Əfəndiyev p. Azərbaycan itifahi xalq ədəbiyyatı, 

TƏNBƏLƏN—1) bucaqın T.-i—buca-

RIN TƏPƏ NƏQTƏSİNDƏN Gecən və onu ya- rı belən mya, bucaqın tərəflərin- dən eyni uzaqlıqda olan neqtələrin həndəsi yeri, 2) Ucbucaqın T.-i—bu- caq T.-inin təpə nəqtəsi ilə qarpı- dakı tərəf arasındakı hissəsi. Uc- bucaqın T.-i qariqıdakı tərəfi yan tərəflərlə mutənasib hissələrə bəlur. Əksi də doqrudur. TƏNBUR (ər. ,,-5, far. ,,5)—miz- rabla calınan ucsimli PTərq musiqi aləti. 19 əsrin axırlarınadək Azərb.- da da Yayılmındı. Orta əsr rəssamla- rının miniaturlərində təsvir edil- mil, Nizami, Fuzuli və 6.-nın əsər- lərində adı cəkilmiidir. Xarici ge- runupqu saza oxpiyayır. Uzun qoldan və armudabənzər kicik canaqdan ibarət- dir, Umumi uz, 1100—1300 mm-dir.


Yazılı mənbələrə gərə Azərb.-da T.-un simlərinin sayına və əlcusunə gərə fərqlənən setar, cartar, tietptar kimi nəvləri də olmutdur. Marla Zaqa- tala və Balakən r-nlarında T. adlanan, calov ipəkilli gəvdəsi olan ikisimli musiqi aləti məvcuddur. T. muasir əzbək və tacik xalq calrı alətləri F. .1İNDƏ əsas musiqi alətlərindən iridir.

TƏNQİD—bax Ədəbi tənqid. TƏNQİD VƏ ƏZUNUTƏNQİD—icti-


mai inkitafın ziddiyyətlərini acmaq T


və aradan qaldırmaqmetodu: marksist- leninci partiyaların, sosializm cə- miyyƏətində xalq kӱtlələrinin inqilabi dəyitdirici fəaliyyətinin batplıca prinsiplərindən biriz sosializm cə- miyyəti inkipafının hərəkətverici qӱvvələrindən biri:z insanların mə”- nəvi tərbiyə, əzunutərbiyə, mə”nəvi lağı prinsipi. T. və ə. ziddiyyət- ləri, səhv və neqsanları apqkar etmək- lə onların aradan qaldırılmasına, sosializm və kommunizm quruculuru- nun ən yaxpı forma və metodlarının tapılmasına kəmək edir.

Marks kapitalizm ppəraitində ctənqid silahına proletariatın sin- fi mubarizəsinin tə”sirli vasitələ- iindən biri kimi baxırdı, V. İ.

enin sosialist inqilabı və Kommu- nist partiyasının fəaliyyəti ucun T. və ə.-in həyati əhəmiyyətini KƏCTƏP- mipdir. Tənqid silahından sinfi, milli azadlıq mubarizəsində, kapita- lizmin istismarcı təbiətini, hakim siniflərin siyasətini ifita etmək ucun geniipq istifadə olunmusdur və İNDİ də olunur,


Sosialist cəmiyyətində yaradıcı silaha cevrilən T. və e.-in obyektiv ilkin ipərtləri sur”ətlə artan ic- timai tələbatla onu ədəmək imkan- ları arasındakı ziddiyyətlərdən, istehsalı və butun ictimai munasi- bətləri daim təkKmillətdirmə zəru- rətindən yaranır. Sosializmdə is- tehsalatda, insanların munasibətin- də, psixologiyası və əxlaqında yeni- liklə kəhnəlik, mutərəqqi ilə muha- fizəkar arasında fasiləsiz muba- rizə gedir. İctimai həyatın butun sahələrində xalqın ideya-siyasi bir- liyi Yarandıqı ucun bu mubarizə so- sial ziddiyyətlərə cevrilmir.

Sosializm cəmiyyətində və partiya- da tənqidin xarakteri, tənqid obyektindən asılı olaraq muəy- yən olunur. Sov. İKP həmitə impe- rializmi, onun siyasətini, ideologi- Yasını kəskin tənqid etmipdir, Bu cur tənqid mubarizə vasitəsidir. Sov. İKP əz muttəfiqləri arasın- dakı fikir ayrılıqını və ziddiy- yYətləri inandırma metodu və yoldalp- LIQ tənqidi vasitəsilə ləqv etməyə calınır. Sosializmdə tənqid adam- ları tərbiyə vasitəsidir. Tənqidin qiyməti onun dӱzgӱn olmasında, qal- dırılan məsələlərin ictimai əhəmiy- yətindədir. Partiya prinsipial tənqi- din geniyy mudafiə olunmasına, tən- qidi qeydlərin vaxtında nəzərə alın- masına və həyata kecirilməsinə calı- iqır. Belə munasibət kutlələrdə T. BƏ ə.-in əhəmiyyətinə inam doqurur, onları catınmazlıq və nəqsanların vaxtında aradan qaldırılmasına səvq edir, onlarda fəal həyat məvqeyi tər- biyə edir. SSRİ-də ctənqid ustundəz təqib qadaqandır. “Tənqid ustundə tə"qib edən pəxslər məs”uliyyətə cəlb olunurları (SSR Konstitusiyası, maddə ).

TƏNQİDİ REALİZM, fəlsəfə- d ə—19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllə- rində alman, ingilis və amerikan fəl- səfəsində idealist cərəyan, T.r. anla- yıppı İ, Kantın ckritisizmik ilə əla- qədardır. Alman T,r.-i kantcılırın crealistcəsinəg iplənməsindən ibarət- dir və bə”zən geniii mə"nada yeni kant- cılıqa aid ir (A. Ril, O. Kul- pe, E, Bexer və b.). B., Britaniyada .r. personalizmə yaxın idi (A. Set, D. Xiks). Mustəqil məktəb kimi ABİ1- da 20 əsrin 20-ci illərində meydana gəlmipdir (D. Dreyk, Lavcoy, C. Pratt, A. Rocers, C. Santayana və 6.). Neorealizmdən fərqli olaraq, T.r. yalnız vasitəli idrakın mumkunluyu- nu irəli surur kn, bu da ikili ay- dınlapdırılır: ya obyekt cvarlıqınu kəməyilə oybekt və subyektdən fərqli, lagin birincinin bə”zi cəhətlərini ifadə edən məntiqi mahiyyət kimi dərk olunur, Ya da vasitəlilik maddi ətyaları əks etdirən və ya simvollai- dıran psixi təsəvvurlərin kəməyi sa- yəsində həyata kecirilir. Buna uyqun olaraq T.r. nӱmayəndələri obyektiv idealistlərə (Santayana, Dreyk, HU, O. Stronq) və materialistlərə yaxınla- tppan naturalistlərə (R. V. Sellers, Lavcoy) bəlunurlər. “T.r.ə termini ge- nip mə"nada muasir burjua fəlsəfə- sində sadələvh realizmə əks olaraq ii1- lədilir və idrak predmeti ilə onun ba- rəsində subyektin biliyi arasında fər- qin qəbul olunması ilə əlaqədardır.

Əd. Boqomolov A. S., Burjuaz-

nan filosofil SİLA 20 v., M., 1974, Bur-


formaları :


juaznal filosofil kanuna i nacala im" perializma, M., 1977. m

TƏNQİDİ REALİZM, ədəbiyyat və incəsənətdə—bax Realizm, TƏNDİR—cərək bitirmək vasitəsi, soba. T. oturaq həyatın məvcud olduqu- nu gəstərən maddi mədəniyyət unsur- lərindən biridir. T. gil, saman, qum və s. qatıpıqından hazırlanmıpt pal- cıqdan dӱzəldilir. Qədim zamanlarda T.-dən ev qızdırmaq, gil mə mulatı bitirmək, meyvə qurutmaq, xərək hazır- lamaq və s. ucun də istifadə edilir- di, Yeraltı və yerustu T.-in cdəymər, abadlız, ckərpicə nəvləri var. Yaxın 1Pərq, Orta Asiya, Qafqaz xalqları



arasında genip yayılmıtdır. Azərb.- da Neolit dəvrundən mə”lumdur. El arasında T. muqəddəs sayılır. Xalq məitpətində T.-dən indi də istifadə olunur. | TƏNƏZZUL—inkipafın tipi, onun ucun ən yӱksəkdən ən apaqıya kecid


səciyyəvidir. T.-un məzmunu darıl- ma, təppkil səviyyəsinin əqparı AYI məsi, bu və ya digər zəruri vəzifəni yerinə yetirmək bacarırının itiril- məsi proseslərindən ibarətdir, dur-


qunluq devrləri, vaxtı kecmii r- Ma və qurulutlara qayıtmaq da 1,-ə aiddir. İstiqamətinə gərə T. tərə42-


qinin əksidir. Onlar arasında - rəkkəb coxcəhətli əlaqə var: bir tərəf- dən, sistemin çmumi inkilafı cər- civəsində bə”zi tənəzzul dəyipiklik- ləri mumkundur, digər tərəfdən isə butevlugdə sistemdə tənəzzul DƏYİ- piklikləri gӱcləndiyi halda, onun ayrı-ayrı tərkib hissələri mutərəqqi inkipaf istiqamətini saxlaya bilər. İctimai inkipafda T. tarixi prose- sin ziddiyyətli mahiyyətindən doqur. V. İ. Lenin gestərirdi ki, “Qarix əy- ri-uyru və dolanbac yollarla gedir? (Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 36, səh. 90). Murtəce siniflər və quvvələr muəyyən muddətdə (irtica, fatizm dəvrləri tərəqqi quvvələrinə ustun gələ bilər- lər. Lakin bu T. təzahurləri daha umumi sistem cərcivəsində inkitpaf prosesinin qaritısını ala bilməz.

TƏNƏK, meynə — uzunsov elastik gəvdə (liana). Kək sistemi gucludur. Gevdənin nazik zoqları 3—5 m uz.-da olur, buqumludur. Ustdəki buqӱmlar- dan Yarpaq, altdakılardan bic zoqlar və tumurcuqlar ingitaf edir. Alt bu- qumlarda cicək qrupu, ӱst buqumlarda bıqcıqlar (isəklini dəyitpmiti çicəğ qrupu) əmələ gəlir. Bunların KƏMƏ"


İn ilə zoqlar aqaclara, plantasiya- larda isə sun”i dayaqlara dırmanır. Cicəkləri xırda, yapıl olub suturgə cicək qrupunda toplanmıtidır. Meyvə- si 1—4 bərk xırda toxumdan ibarət- dir, meyvəyanlıqrı (ləti) yaxtı inki- ilxaf etmipdir. Giləmeyvəısi (uzum) SALXIM cicək qrupunda toplanmındır. TƏNƏKƏ—soyuq yayılmıl polad (baip- lıca olaraq az karbonlu polad), qa- lınlırı 0,08—0,5 mm olan nazik lent və Ya vərəq pqəklində hazırlanır. Qida muhitinin tə”sirindən və atm, korro- ziyasından qorumaq ucun uzərinəqalay, xrom, xususi laklar, plastik kutlə və s. qoruyucu ertuklər cəkilir. T.- dən baplıca olaraq konserv qabları və s. metal qutular hazırlamaq ucun istifadə olunur.

TƏNƏKƏ BANKA İSTEHSALATI— yeyinti məhsullarını konservlətdir- mək və qablapdırmaq, həmcinin kimya məhsullarını qablaidırmaq ucun ban- ka hazırlayan istehsalat sahəsi, T.b.i. dəq-də 400—500 banka istehsal edə bi- lən avtomat xətlərlə təchiz edilmisi- dir. Bankalar və onların qapaqları uzəri hər iki tərəfdən qalaylanmınn nazik polad vərəqdən və ya tənəkədən Hazırlanır. Tənəkənin səthi xromla- no, uzərinə qara lak, yaxud Yeyinti qabları hazırlamaq ucun səhiyyə orqan- ları tərəfindən icazə verilən batpqa qoruyucu materiallar cəkilir. Banka- lar ayrıca hissələrdən—gevdə, qapaq və altlıqdan yıqılır və ya butəv ipə- kildə ptamplanır. Yıqma bankalarda- kı tikipq Yerləri lehimlənir. Banka- lar silindr, oval və dӱzbucaqlı mada olur.

SSRİ-də daha cox yayılmıt si- lindrik bankaların elculəri (daxili diametrxhund., mm-lə) bunlardır:

12,8x89,9, 83,4x49,4: 99,0 x31,9:

99,0 x 74,0, 99,0 x 116,0.

TƏHƏQd?d) YC —okcuxeHHH OpraHHƏMƏ da- xil olması və ondan karbon qazının xaric olmasını (xarici T,.)tə”min edən proseslərin məcmusu: uzvi maddələrin oksidləptməsi və canlıların Həyat fəaliyyətində zəruri enerjinin azad olunması ӱcӱn (toxuma T.-u, hӱceyrə T.-u) hӱceyrə və toxumaların oksigen- dən istifadə etməsi.

Heyvanlarda və insanda T. İbtidai heyvanlarda, sungərlərdə, Öarbıpcar- bopluqlularda və bə”zi baqiqa orqa- nizmlərdə O, bilavasitə diffuziya yo- lu ilə bədən daxilinə nufuz edir. Bədən qurulutunun mӱrəkkəblətməsi və bədən əlcusunun bəyuməsi nəticə- sində xususi tənəffus orqanları, həmcinin qan devranı sistemi əmələ gəlir. Həpəratda O, traxeyalar vasi- təsilə toxumalara verilir. Balıqla- rın bir coxunda öarbıpcar T.-y MYhYM rol oynayır: suda yapayan heyvanların coxunda qaz mӱbadiləsi (əsasən, SO,) dəri vasitəsilə icra olunur. Quruda Yapayan heyvanlarda xarici Q, bilava- sitə akciyərlər vasitəsilə bali verir, Qilldarda, məməlilərdə və insanda xa- rici T, sinir sistemi tərəfindən ko- ordinasiya edilən T. əzələlərinin (əsasən, diafraqma və qabırqaarası əzə- lələr) ritmik ipi ilə tə”min olunur. Bir dəfə nəfəsalma zamanı ciyərlərə dolan havanın miqdarı (orta hesabla 500 ml) tənəffus həcmi: dərin nəfəs- alma zamanı aqkciyərlərə hava miqda- rından əlavə dolan havaya əlavə hava (1900 ml təpkil edir), dərin nəfəs


for-.


TƏNZİMLƏYİCİ


verdikdə tənəffus həcmindən və əla- və havadan balpqa yenə də 1500 ml həcm- də hava" qӧvmaq mumkundur ki, buna eh- tiyat hava, aqciyərlərdə daimi qalan və 1500 ml-ə bərabər olan hava qalıq hava (bunların hamısı bir yerdə ar- ciyərlərin umumi həcmi olub ml-ə qa, Yerdə qalan hava isə arciyərin hava tutumu (3500 ml) adlanır, dəq-də aeciyərdən gecən hava miq- darına dəqiqəlik tənəffus həcmi (DTH) deyilir. DTH T, həc- mi ilə T. tezliyinin hasilinə bərabər olub yaplı adamlarda sakit vəziyyətdə 3—8 l/dəq təpkil edir. DT H-nin an- caq 70964-i alveola daxil olub qaz mu- badiləsində iptirak edir, qalan hissə- si isə hava yollarında qalır. Nəfəs- alma zamanı arqciyərlər genəlir və ora- dakı mexanireseptorlar qıcıqlanır və bu qıcıqlar azan sinirin lifləri- lə Q. mərkəzinə verilir. Aeciyərlərin həcmi muəyyən dərəcəyə catdıqda nəfəs- vermə bat verir. T. və onun tənzim mexanizmləri pozulduqda qanın qaz tərkibi dəyipir (bax Hipoksiya). Bitkilərdə T. onların butun or- qan, toxuma və hӱceyrələrinə aid ol- masına baxmayaraq eyni sur”ətlə get- mir. T. prosesi bitki orqanizmində cavan, tezbəyuӱyən orqan və toxumalar- da intensiv, reproduktiv orqanlarda, yarpaqda daha aktiv, gevdə və kəkdə zəifdir, kif gəbələklərində və bak- teriyalarda nisbətən daha beyuk sur"- ətlə gedir. Kelgəyədavamlı bitkilər ipıqsevən bitkilərdən zəif T, edir. Temp-run, habelə mexaniki və kimyəvi qıcıqlandırıcı amillərin (yaralan- ma, bə”zi zəhərli və narkotik maddə- lər) Q. prosesinin sur”ətlənməsinə bəyuk tə"siri var. Temp-run hər 102S artması T.-un 2—3 dəfə sur”ətlənmə- sinə səbəb olur və 45—50”S. temp-rda T. tamamilə dayanır. Temp-r ataqı dutdukcə T. prosesi zəifləyir. İstər heyvan, istərsə də bitki orqanizmin- dən T, prosesi və ATF-in (adenozin- trifosfat) sintezi hӱceyrələrdə olan mitoxondrilərdə gedir, 1, prosesinin nəzəri cəhətdən eyrənilməsində A. N. Baxın və V, İ. Palladinin iiləri- nin boyӱk əhəmiyyəti olmutidur. Mua- sir təsəvvӱrə gərə ӱzvi maddələrin T. prosesində oksidləməsi həmin maddə- lərin elektronları itirmələri ilə əlaqədardır. Oksigenin yuksək oksid- ləidirici potensiala malik olması- na baxmayaraq o bilavasitə oksidlə- ilən maddələrlə reaksiyaya girə bilmir. Ədl Kostıcev S. P., Fizioloqil rasteniM, 3 man.,.T. 1, M.—L., 1937: Pal- ladin İ., İzbr. trudı, M., 1960, Mixlin D. M., Bioximin kletocnoqo dıxanil, M., 1960, Requlapdin dıxanin u celoveka, M., 1961: Fizioloqin celoveka, M., 1966, Breslav İ. S., Proizvolh- noe upravlenie dıxaniem u celoveka, L., 1975 (bibl.): Serqievskin M. V.i dr., DıxatelınıN pentr, M., 1975,


TƏNƏFFUS ƏMSALI —eyni vaxt- da orqanizmdən ixrac olunan karbon qazı həcminin udulmup oksigenin həcminə olan nisbəti ə r.

| O, RQ, R. T.ə. orqanizm ilə muhit ara- sında gedən qaz mubadiləsinin və or- qanizmdə maddələr mubadiləsinin xu- susiyyətini izah edir. Orqanizmin ok- sigenlə tə”min olunması ppəraitində T.ə.-nın 1-ə bərabər olması tənəffus



bərabərdir), qalıq havadan bap-


251


prosesində karbohidratların, 0,7 ol- duqda yaqların, O,8 olduqda zulalla- rın, 1-dən artıq olduqda isə uzvi turpuların tənəffus prosesində ok- sidləiməsini kg “=

TƏNƏFFUS ORQANLARI — orqa- nizm ilə xarici muhit arasında ge- dən qaz mubadiləsini "tə”min edən or- qanlar. T.o, ancaq oksigeni havadan və yaxud sudan alan aeroblarda məv- cuddur. Anaeroblarda və ibtidai ae- ob orqanizmlərin əksəriyyətində T,o, yoxdur. Bu orqanizmlər oksigeni zərif dəriləri vasitəsilə diffuziya Yolu ilə alırlar. Bir sıra balıq və suda- quruda Yapayanlarda dəri ilə tənəf- fus beyuk rol oynayır. Quruda yalpayan canlıların T.o. akciyər və traxeyadan, suda yatpayanların .0, QƏLSƏMƏDƏN


ibarətdir. TƏNƏF YC PİQMENTLƏRİ — tə- nəffus prosesində iptirak edən və oksidlətimə nəticəsində rəngi dəyi- iilən maddələr. TƏH3HMAT (rYpKvə tanzimat, əp., a.Bz —nizama salmaq)—Osmanlı imperiya- sında 1839 ildən 19 əsrin 70-ci illə- rinin əvvəlinə qədər kecirilmiyi is- lahatlar. Rəmid pamanın tərtib et- diyicGulxanə xətt-i nəririnin elan olunması ilə (1839, noyabr) bati- lanan və sədr”əzəm (bali vəzir) Əli papanın tərtib etdiyi cXətt-i huma- yunu (1856, İB fevral) əsasında davam etdirilən islahatlar devru Turkiyə tarixində 4Q. devruӱz adlanır. T.-ın əsas məqsədi əlkədə iqtisadi-maliyyə pozeunluqunu aradan qaldırmaq, idarə sistemində Avropa tipli bə"zi dəyi- iikliklər etmək, Balkan xalqları- nın milli azadlıq hərəkatının qar- pısını almaq, Qurkiyənin daxili ii1- lərinə Avropa dəvlətlərinin mudaxi- ləsinə Yol verməmək, Osmanlı imperi- yasını parcalanmaqdan xilas etmək idi. c“Xətt-i pərifədə imperiyanın butun təbəələri ucun həyat və əmlak toxunulmazlıqrı, əmurluk Hərbi mu- kəlləfiyyətin ləqv edilməsi, məhkəmə qaydalarında dəyipikliklər edilməsi, dӱnyəvi məktəblərin acılması və s. nəzərdə tutulurdu. c“Xətt-i humayunəda Osmanlı bankının, ədliyyə və xalq maarifi nazirliklərinin təikili, ti- carət və torpaq haqqında qanunlar, inz. bəlgu aparılması və s. Dİ lif lər irəli surulurdu. Murtəce hakim dairələrin, ruhanilərin və Avropa imperialist deəvlətlərinin kəskin mu- qaviməti nəticəsində T. tam həyata kecirilmədi. Bununla belə, T. Tur- kiyənin iqtisadi-maliyyə həyatında muəyyən canlanmaya, iqtisadiyyatda yer- li burjuaziyanın rolunun artması- na, elm və mədəniyyətin inkipafına səbəb oldu.

Əd..Novicev A. D., İstorild Typ- pin, t. Z, L., 1973: Pabanov F. D1,, QosudarstvennıN stroN i pravovan siste-


ma Turpii v period tanzimata, B., 1967, Todorova M. N., Anqlil, Rossil i tanzimat (Vtoral cetvertıv XTX v.), per.


s bolqarskoqo, M., 1983, Du li na N. A., ər i Mustafa Pemnn-nama, M.,


TƏNZİMLƏYİCİ—qurqunun və ya prosesin parametrinin verilmiiy həd- də saxlanılması (stabillətldirilmə- si), parametrin verilmii qanun uzrə dəyipməsi (proqramlı T.): ekstremu- mun axtarılması və saxlanması (eks- tremal T.) ucun qurulup. Təzyiq, temp-r, səviyyə, sur”ət, sərf, elektrik


252


TƏNZİMLƏYİCİ KLAPAN


ğ—————————————"qqh” Ki lə as ə Iki kn —————————- tmə.


gərginliyi, cərəyan piddəti, tezlik, KYN Bə s. 1.-si olur. Əsas hissələri


əlcmə, muqayisə və icra orqanlarıdır. Və İHMM LAPAN — bax


Canan, | TƏNZİMLƏMƏ (İLUZU—suvarma və


digər su təchizi qurqularında, habe- be


lə su kanallarında suyun sərfolunma rejimini dəyitən hidrotexniki qurqu. Aztpaqıdakı nəvləri var: ba pi: Tip.— kanala suyun mənbədən və ya iri (ma- gistral) kanaldan verilməsini tənzim- ləyir, səviyyə saxlayan Tali. kanaldan su az sərf olunanda onӱn səviyyəsini sabit saxlayır: yuyucu Tlp. kanalın qurquya yaxın hissələ- rində gəlmə cəekӱntuləri təmizləyir: suayırıcı Tli, kanalın ipaxə- ləndiyi Yerdə suyu paylapdırır:, su tullayıcı Tlip.—istifadə olun- mamıpt suyu kənar edir. |

Tap. əksər hallarda dəmir-betondan (cox vaxt Yıqma konstruksiyalardan) Tӱrmilirilır. : TƏNZİMLƏNƏN KAPİTALİZM NƏZƏRİYYƏLƏRİ — burjua refor- mist və təftipci konsepsiyaların məcmusuyz iqtisadiyyatın dəvlət tərə- findən tənzimlənməsi əsasında kapi- talist təkrar istehsalının antaqonist ziddiyyətlərini aradan qaldırmaq, im- kanını təbliq edir. T.k.n.-nin for- malapması 20 əsrin əvvəlinə aiddir. Kapitalist iqtisadiyyatının tsiklik inkipafını investisiya prosesinin qeyri-bərabərliyi və istehlak tələbi- nin enib-qalxması ilə əlaqələndirir, tsiklik iqtisadi bəhranların qariı- sını almaqrı, yaxud onları yunguӱllən- dirməyi kapital qoyuluipqu və isteh- lak tələbinin umumi həcmini tənzim- ləməkdə KƏDYD.

Dəvlət-inhisarcı kapitalizmin in- kipafının ilkin mərhələsində kapi- talist tsiklinin caradan qaldırıl- masınaq dair burjua konsepsiyaları arasında tsiklin monetar-kredit nəzə- riyyəsinə əsaslanan kreditlə tənzimlə- mə usulları mərkəzi yer tuturdu. La- kin 1929—33 illərin dunya iqtisadi bəhranı bu nəzəriyyənin əsassızlırı- nı gestərdi. 30-cu illərin sonunda ilk dəfə C. M. Keynsin iplədiyi ka- pitalist tsiklinin makroiqtisadi kon- sepsiyası dəvlət-inhisarcı tənzimləmə

qramının nəzəri əsası olmupddu.

eyns ona əsaslanırdı ki, muasir ka- pitalizm kortəbii inkipaf edən və əzunu tənzimləyən təsərrufat sistemi kimi daha fəaliyyət gestərə bilmir. Keynscilik tərəfdarları bunun əsas səbəbini xususi (ppəxsi) ceffektli tə- ləbinə catınmazlıqında gərmut və buna gərə də burjua dəvləti tərəfin- dən tələbi (ədənilməklə) genitlən- dirmək proqramını irəli surmutilər. İkinci dunya muharibəsindən sonra T.k.n. keynscilik istiqamətində iplə- yən iqtisadcıların əsərlərində inki- ipaf etdirilmitdi. Onların fikrin- cə kapitalist iqtisadiyyatının tən- zimlənməsi həm avtomatik (məs., rəqa- bət mexanizminin kəməyi ilə), həm də həkumətin xususi (cdiskresionə) iqti- sadi tədbirləri vasitəsilə həyata ke- cirilməlidir. Muasir reformizm və təftitci nəzəriyyəcilərin coxu da bu məvqedə durur. Muasir Q.k.n.-nin MYX- təlif variantlarının məvcudluqruna baxmayaraq, onları burjua devlətinin iqtisadiyyatı cumumi rifah- yolu ilə planlı inkiaf etdirmək iqtidarın - da olması ideyası birləpdirir (bax


cӱmumi rifah dəvləti nəzəriyyəsiz). Lakin, V. İ. Leninin qeyd etdiyi ki- mi, kapitalist trestləri hec vaxt tam planlatdırmaya nail olmamıpq və ola da bilməz. Muasir iqəraitdə ən inki- iaf etmiiq kapitalist dəvlətləri lə aqır iqtisadi sarsıntıdan azad deyil. Bu əlkələri burumuli inflya- siya və imsizlik devlət-inhisarcı tənzimləmə metodlarının tam əsassız- Tbi FDİHbl- KƏCTƏPHD. TƏNZİF (ər. .ə.d2—təmizləmə, pak etmə), cunayhı—polotno toxunui- lu yungul, =ppəffaf, yumtaq, hurpoc- kopik pambıq parca, Aqardılmıit, bəzən də xam ipəkildə istehsal edi- lir. Sarqı materialı kimi, həm də paltar tikilitində kəməkci materi- al kimi, poliqrafiyada (xəritələri yapıpidırmaq ucun) və s.-də istifa- də edilir. TƏNGƏ, Təngk i—Azərb.SSR-in Ty- ba r-nunda, Vəlvələ cayının Yan sil- siləni kəsdiyi yerdə dar dərə. Təqr. 750 x hund.-də, Afurca k. yaxınlı- qındadır. Quba—Qonaqkənd avtomobil yolu buradan gecir. Bax Boyuk Qaf- qaz məqaləsindəki pəklə (Beyuk Qaf- qazda dar dərə). TƏNGƏ— Orta Asiyada (Xivə, Buxa- ra, Daikənd, Kokand) 14 əsrdən 1893 ilədək kəsilmiyi gumuii sikkə, Təqr. 20 qəpiyə bərabər idi. TƏNGƏRUD, Təngəru — Azərb. SSR-in Astara r-nunda cay. Uz. 48 km, hevzəsinin sah. 273 km2?. Talıyi sil- siləsindən (1520 m Hhund.-dən) baiila- nır. Xəzər dənizinə təkulur. Əsa- CƏH, İaFbiNI suları ilə qidalanır. Su- varmada istifadə edilir.


"TƏNGƏRUD— Azərb.SSR Astara r-nun-


da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 18 km 1im.-da, Bakı— As- tara avtomobil yolu kənarında, Lən- kəran ovəlıqındadır. Əh. 2284 (1985), tərəvəzcilik, caybecərmə və heyvandar- lıqla məptuldur. Orta məktəb, mədə- niyyət evi, kinoqurqu, 2 kitabxana, xəs- təxana: meqmarlıq abidələrindən Təkiyə, arxeoloji abidələrdən or: ta əsrlərə aid qədim qəbiristanlar


var.

TƏNGNƏFƏSLİK-tənəffus tezli- yinin və dərinliyinin pozulması) ha- va catınimazlıqı ilə muliaynət olu- nur. T. urək xəstəliklərində, fiziki idən bali verə bilər: kəskin T. tutma- ları (ən cox gecə) crək astmasının tə- zahurudur. Belə halda inspira- tor T. (nəfəsalma cətinləttir) bali verir. Ekspirator T. (nəfəs- vermə cətinləiqir) xırda bronx və bronxiolların (məs., bronxial astma- da) mənfəzinin daralmasından və ya atciyər toxumasının elastikliyinin itməsindən (məs., xronik akciyər em- fizemasında), beyin T.-i tənəffus mərkəzinin qıcıqlanmasından (iliii- lər, qansızma və s.) baiy verir. TƏNLİK—iki funksiyanın qiyməti bərabər olduqda arqumentlərin qiymət- lərinin tapılması məsələsinin ana- litik yazılınqı. Bu funksiyaların asılı olduqu arqumentlərə məchullar, funksiyaların qiymətlərini bərabər- liyə cevirən məchulun qiymətlərinə “əz in həlləri (kekləri) deyilir. Məs., x2=4 T.-inin həlli x = -2-dir. Q. umu- mi iqəkildə E(dn, 25) X,)=E(x1,e, X,)


kimi yazılır. Funksiya x1,.... lu, dəyi- pdənlərindən asılı coxhədlidirsə, T.


cəbri T. adlanır. Birməchullu umu- mi cəbri T.


dx" mə” nəf a 0


iqəklindədir: a, kompleks ədədləri əm- sallar, ” natural ədədi cəbri T.-in dərəcəsi adlanır (a,*=0, 1 =0, ”). Bir və ikidərəcəli T.-uH Həlli qaydası hələ qədimdən mə”lumdur. Cəbri T.-in həlli 16—17 əsrlərin ən vacib məsə- lələrindən biri olmupi, Z və 4 dərə- cəli T.-in həlli ucun dusturlar ta- pılmındır (bax Kardano dOusturu). Dərəcəsi 4-dən bəyuk olan cəbri T.-i umumi iqəkildə radikallarla həll etmək mumkun deyil. Cəbri T.-in ra- dikallarla həlli məsələsi Qalua nə- zəriyyəsinin yaranmasına səbəb olmui- dur. Hər cəbri tənliyin hec olmasa bir həqiqi və ya kompleks kəku var (bax Cəbrin əsas teoremi). Bir T.-in həlli digərinin də həllidirsə (və əksinə) bunlara ekvivalent (eyniguc- lu) T.-lər deyilir. T.-in həllinin varlıqı kəklərin hansı coxluqda ax- tarılmasından asılıdır. Məs., bir- məchullu ikidərəcəli x2=—2=0) tənli- yinin rasional ədədlər coxluqunda həlli yoxdur, həqiqi ədədlər coxlu-


qunda var və x = --u 2. Lakin x24-1= =() tənliyinin həqiqi ədədlər coxlu- qunda həlli yoxdur, kompleks ədədlər coxluqunda həlli var və x= :1. Məc- hulların mumkun qiymətləri coxlu- qunda butun ədədlər T.-i edəyirsə, ona oblastda eynilik deyilir. Məs., x =


r-—-— q

= x? mənfi olmayan ədədlər coxlu- tunda eynilikdir, həqiqi ədədlər cox- luqunda isə eynilik deyil.


Transsendent dəyitəndən asılı funksiya daxil olan T.-ə transsen- ent tənlik, məchulu radikal altın- da olan T.-ə irrasional tənlik de- yilir. Ədədlər nəzəriyyəsində qeyri- muəyyən T. eyrənilir. Belə T.-ə bir necə məchul daxil edilir, tam və ya rasional kəklər axtarılır (bax Diofant tənliyi). Məs., x2? 4-/2=22 tənliyinin tam həlləri 2=t24-n?, u = 2tp, x = tq? —p2? ipəklindədir (t, p—tam ədədlərdir). 4T.ə ter- mini digər təbiyyat elmlərində də iplənir (bax Kimyəvi tənliklər, Vaxt tənliyi). TƏNTƏN—Yaxın PTərq musiqi ədə- biyyatında musiqi əlcusunu (vəzn, bəhr) qeyd etmək ucun istifadə olu- nan vəzn bəlguӱsu (tən, tənnən, TƏHƏ- nən, təntən və s). TƏNTƏNƏLİ MARCMY — paradlarda, baxı tdlarda, deyuti bayraqları, orden- lər, SSRİ mudafiə nazirinin vım- pelləri təqdim edildikdə, abidələrə, deyuticulərin məzarlarına əklillər qoyulduqda və s. hallarda əsgəri his- sələrin (birlətqmələrin) musiqi səda- sı altında cərgələrlə kecib getməsi. Bax həmcinin marqi, rəsm-kecid. TƏHYXM (əə2), Əbu Əli əl- Muhesin ibn Məhəmməd ət-Tənuxi (939—994)—ərəb alimi, c Kitab nitivar əl-muhazira və əxbar əl muzakərah (*“Muhazirələrin tərtibi və mӱzakirələrin məqlumatıh) antolo- giyasının mçəllifi. Əsərdə Babək hə- rəkqtı, Dərbənd, onun əhalisi, Əbu-S- Sac tərəfindən Azərb.-ın im. sər- hədlərinin mehkəmləndirilməsi və s. haqqında da məlumat vardır.


253


—-.rkxsuox—x—x—unununı—xn—.ncnıxxxn—xusunnun———ıx—-n-xınısıı——x—xı-“—“—“oÖx—ıas?sd“asDsS”um———,—,.,”.— —.—————————--——.


.... R nb nı . M., Obzor is: po istorii Aze)| 1 tocniki arabskie), B., tərbağdikna (is


TƏPƏ —nisbi hund. 200 m-ə qədər, ya- macları az meylli, zirvəsi girdə və Ya ovalilyəkilli, bə”zən də ətəkləri ət- rafındakı sahələrdən az secilən sə ət relyef forması. TƏPƏ—qədim tikili qalıqları və mədəni təbəqələrlə ərtulmui yuksək- lik (Hund. təqr. 30—40 m). Orta Asiya, Qafqaz (o cumlədən Azərb. SR), Ya- xın PTərq (ər. təll), Hindistan və Balkan əlkələrində yayılmındır. T.-lərdəki məskənlər əsrlər, hətta min illər boyu məvcud olmuzidur. T. lər coxtəbəqəli qazıntıların apa- rılması və onun stratiqrafiyasının


(Azərb.SSR-də Kultəpə, Tur.SSR-də ə Əzb.SSR-də ə və s.


muəyyənlə məs - ə in idirilməsində. mu TƏPƏ YATA EI — Azərb.SSR Xacmaz r-nunda ilk Qunc devrunə aid (e.ə. -cu minillik) yaptayılp yeri. Hund. 3—4 m olan uzunsov təpədə Yerlətir. Mədəni təbəqənin qalınlırı 2 m-dir. Təsərrufat və mənipətə aid tikili qa- lıqları, ocaq yerləri, təsərrufat quyuları, qara və acıq cəhrayı rəngli gil qablar (kasa, celmək, təsərrufat kupləri, tava qırıqları və s.), dən- dapı, həvəngdəstələr, buləv daitları, sumuk bizlər, heyvan sumukləri və s. apkar edilmitdir. Əhali əkincilik və maldarlıqla məiqul olmutdur. T.y. PPimal-Pərqi Azərb.-da Kӱr-Araz mə- dəniyyətinin xarakterik arxeoloji abidələrindən biridir. TƏPƏ GAVRA, TəpəGa y pa(əşşf” o) — Mosul i.-ndən (İraq) 25 km iq.-də, e.ə. Ə—2-ci minilliklərə aid coxtəbə- qəli Yaayıti yeri. 1927, 1931—38 il- lərdə amerikan arxeoloji ekspedisi- yası qazıntılar aparmımldır. Aqqaqı təbəqə (XX) Xələf mədəniyyətinə (e.ə. Ə-ci minillik) aiddir. XTX—XP ta- bəqələr Ubeyd mədəniyyətinin yerli variantıdır. XT1—Uİ1 təbəqələr bo- ya ilə naxhiplanmıinq keramika, ingki- iaf etmii metallurgiya və zəngin ma- teriallı daiyq sərdabalarla səciyyə- lənən xususi mədəniyyətə mənsubdur. V11—V1 təbəqələrdə (e.ə. 4-cu minil- liyin sonu—3-cu minilliyin balilan- Rıcı) dulus carxında duzəldilmiin qablar əksəriyyət təqkil edir və si- lindrik məhurlər meydana gəlir. T. G.-da həyat e.ə. 2-ci minilliyin orta- larınadək davam etmiidir. Onun ust (111—1) təbəqələri gerunur, hurrilər mədəniyyəti ilə xarakterizə olunur. Əd. Caild Q., Drevnenpin Vostok v Svete novıx raskopok, per. s anql., M


TƏPƏ SİALK — İranda arxeoloji abidə (bax Sialg).

TƏPƏ HİSSAR—PTimal-PTərqi İra- nın Damqan (pi. yaxınlıqında Eneolit və Qunc dəvrlərinə aid yaayıi yeri. Ən qədim təbəqə (e.ə. 4-cu minilliyin 2-ci yarısı) Həndəsi naxınlı yapma keramika ilə səciyyələnir. Əhali ciy kərpicdən tikilmiti evlərdə yalpamıid: dır. Sonrakı təbəqələrdən dulus car- xında hazırlanmıil, uzərində geci, bəbir, quti təsvirləri olan keramika tapılmıtpdır: metallurgiya inkittaf etmitidi. E.ə. 3-cu minilliyin 1-ci ya- rısında tədricən naxıstlı keramika- nı qonur keramika əvəz etmipidir. E.ə. 3-cu minilliyin 2-ci yarısı—


QƏRBİYƏ


2-ci minilliyin əvvəllərində cicək- lənmə devru kecirmitdir. Həmin dəv- rə aid qəbirlər zəngin avadanlıqı ilə fərqlənir. T.H.-da varlı patriar- xal ailəyə məxsus olduqu gӱman edi- lən ayrıca Yaqpayıti evi də tədqiq edil- miidir. Bu da ibtidai icma qurulu- iyunun darılmasını gestərir.


Əd.. Masson V. M., Srednla Azil i DrevninV Vostok, M.—L., 1964,


TƏPƏDALI QƏBİRİSTANI Azərb.SSR Atqsu r-nunda, Qırlar k. yaxınlıqında antik və orta əsrlərə aid yatpayıti məskəni. Buradan Qaf- qaz Albaniyası dəvrunə aid qiymətli maddi mədəniyyət numunələri aikar olunmutdur (bax Qırlar). TƏPƏGƏ 3— Azərb. mifologiyası və folklorunda antropomorfik obraz. Divə yaxındır. 4 Kitabi-Dədə Qorqudə- un cBasatın Təpəgəzu əldurduyu ÖO- yuunda pəri ilə insan (coban) evladı, alnının ortasında tək gəzu olan azman kimi təsvir olunmutdur. T., əfsanəyə gərə, kərpə ikən ona sud ve- rən dayələrin qanını sorub əldur- mulidur. Anasının sehirlədiyi T.-u yalnız gezundən oxla vurmaq, əz til- simli qılıncı ilə əldurmək olar. Dastanda Basat T.-ə qalib gələrək, xalqı fəlakətdən qurtarır. T. suje- tinə və obrazına cQaraoelumg dasta- nında, Azərb. naqıllarında da təsa- duf edilir. T.-un bir cox dunya xalq- ları mifologiyası və folklorunda paralelləri |kikloplar, Homerin c Odisseyaəsında Polifem, Orta Asiya xalqları folklorunda Birgezdu, Jelqızgez (qazax), Jelqızkezdi dev (qırqız), Ekegəz, Təpəgez, Dəpəgəz (turkmən, qaqauz) surətləri və s.Y var. Əd. Təhmasib M. H., 4Dədə Qor- qudə boyları haqqında, Azərbaycan pyi- fahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər, kitab 1—2, B., 1961—66, Sultanlı Ə., Dədə Qorqud dastanı haqqında qeyd- lər, onun 4*Məqalələrə kitabında, B., 1971, Bartolıd V. V., TurepkiNn ənoc M Kavkaz, Soc., t. 5, M., 1968: Koroqlı X. Q., OquzskiA qeroiceskin əpos, M., 1976: Mifı narodov mira, t. 2, M., 1982.


TƏPİTMƏ— dərini, toxuma və orqan- ları isitmək ucun inlədilən mӱalicə usulu. Q. ucun istiliyi pis gecirən maddələrdən (İslandiya mamırı, gə- tan toxumu, kӱl, torf və s.) istifadə olunur. Quru və nəm T. mə”lumdur. T. məqsədi ilə isti palcıq və parafindən də istifadə edilir. Azərb.-da qədim- dən bəri undan, un və yumurta sarı- sının qarıpıqından isti xəmir ha- zırlayıb T. məqsədi ilə iilədirlər. TƏPMƏYƏN TOPLAR —atəi acılar- kən luləsi təpməyən (arxaya hərəkət etməyən) reaktiv silahlar. T.t.-da atəil zamanı barıt qazlarının bir qismi lulənin xəzinə hissəsindəki deipikdən arxaya cıxaraq təpmə quvvəsinə əks istiqamətli reaktiv quvvə yaradır və təpməni aradan qaldırır. Kalibri 57—120 mm, cəkisi 50—310 kq-dır. Kumulyativ və qəlpələnən mərmilərlə atəi acır. 400 mm-dək qalıplıqda zirehi depə bilir. Bir və coxluləli, yedəyə qopulan, əzugedən və avtomobi- liv kuzovunda datınan olur.

TƏR—tər vəzilərinin ifraz etdiyi rəngsiz, azacıq pYor maye. İnsai QT.- inin 98—9926-ini su, O,196-dək qədə- rini sidik cevhəri, sidik luriyusu, ammonyak, muxtəlif duzlar, yaqlapr, uzvi və qeyri-uzvi maddələr və s. təp1- kil edir, Dəri səthində toplanan T.-ə



piy vəzilərinin sekreti qarıpqır. Ətraf muhitin temp-ru Yuksəldikdə, arır əzələ ipi zamanı və isti maye qəbul etdikdə və s. T. ifrazı kəskin artır. T. parcalanma məhsullarının orqanizmdən cıxarılmasında, istili- yin tənzimlənməsində və osmotik təzyi- qin sabit saxlanmasında yaxından ii1- tirak edir. T.-in tərkibi orqanizmin vəziyyətindən, qanda mӱxtəlif maddə- lərin olmasından vz s.-dən asılıdır. TƏR VƏZİLƏRİ– insanda və bir cox məməli heyvanlarla dərialtı birləit- dirici toxuma qatında tər ifraz edən boruvarı sadə vəzilər. T.v.-nin sayı (insanda 2-dən 5 mln.-dək)və beyukluyu bədənin muxtəlif yerlərində də rabər yayılmıtidır. Ən cox ovucda, ayaqaltı nahiyədə, qoltuqaltı bopyluq- da, alında və digər bukutilərdə olur. Bu nahiyələrin hər sm?-ində 140—340- dək T.v. yerləlir. T.v.-nin fəaliyyəti muhit teml-rundan asılı olaraq kəs- kin dəyinir. T.v. istilikherməni tən- zimləyir, orqanizmdən azot mӱbadiləsi məhsullarını və qələvi metalların duzlarını, o cӱmlədən natrium-xlori- di ifraz edir.

TƏRAKİ (,/:/) Nur Məhəmməd (1917, Qəznə əyaləti, Mukur (1i,—8.10.1979, Kabil)—Əfqanıstan dəvlət xadimi, yazıcı. Kəndli ailəsində dorulmuit- dur. Qəndəharda konserv z-lunda fəh- lə ipləmitdir. 50-ci illərin əvvə- lində c“Oyanan gənclikə siyasi qrupu- nun yaradılması nə fəaliyyətində ya- xından itptirak etmindir. 1965 ilin yanvarında Əfqanıstan Xalq Demok- rat Partiyasını (ƏXDİ) yaratmıpi, partiyanın 1-ci plenumunda ƏXDİ MK-nın birinci katibi (1977 ildən Bap katibi) secilmipdir. ƏXDİ-nin orqanı olan 4“Xalqə məcmuəsinin re- daktoru (1965 ildən) idi. 1978 il Ap- pel inqilabının qələbəsindən sonra IDR İnqilab PQuqasının sədri (1978, aprel— 1979, sentyabr) və ƏDR-in Ba naziri (1978—1979, marl1) olmutdur. 1978 ilin dekabrında SSRİ- yə rəsmi səfəri zamanı dostluq və əməkdatllıq


haqqında Sovet—Əfqanıstan muqavi- ləsi imzalanmıpldı. T. imperializmin agenti H. Əmi-


nin əmri ilə partiya və dəvlət vəzi- fələrindən uzaqlalpdırılmopi (1979, sentyabr), sonra isə vəhiyicəsinə əl- durulmutdur.

T. 1953 ildən ədəbi yaradıcılıqla məpqul olmuqidur. Əfqan xalqının inqilabaqədərki acınacaqlı həyatın- dan bəhs edən povestlərin (*Banqın sərgərdanlıqıg (1958), cHərlənməə (1958), 4 Tənhaq (1962)|, hekayə, ocerk və publisistik yazıların muəllifi- dir. Yaradıcılıqı əfqan ədəbiyya- tında realizmin inkiipyafına tə sir gestərmipdir. Klassik rus və sovet ədəbiyyatından tərcӱmələr etmiiydir.


Əsəri: povesti, M.,


TƏRBİYƏ —pəxsiyyətin ictimai və mə- dəni Həyatda, istehsalda fəal iptira- kına nail olmaq ucun onun məqsədyen" lu, sistemli surətdə formaladırıl- ması prosesi. Q. ailənin, məktəbin, məktəbəqədər və məktəbdənkənar mMuəs- sisələrin, ulaq və gənclər təigilat- larının birgə faaliyyəti sayəsində həyata kencirilir. T. tə”lim prosesin- də də verilir və onunla vəhdət təiPQ- kil edir. Tə lim T.-nin guclu BaCH“ təsidir.


Skitanil Banqa i druqie 80.


254


T. sinfi xarakter dapıyır. K. Marks və F. Engels burjua T. usu- lunu kəskin təpqid edərək, prinsipcə yeni, proletar T. usulunu irəli sur- mulplər. V. İ. Lenin kgəstərmiidir: cGənclərin tə”lim ipini, təpkilini və tərbiyəsini biz yalnız kəkundən də- Yipdirməklə mӱvəffəq ola bilərik ki, GƏNC nəslin səyləri nəticəsində kəh- nə cəmiyyətə bənzəməyən bir cəmiyyət, yəni kommunizm cəmiyyəti yaradıl- mıpi olsunə (Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 41, səh. 325).

SSRİ-də həyata gecirilən vahid T. sistemi kommunist tərbiyəsidir. T. vəzifəsinin yerinə yetirilməsində sovet ailəsinin rolu beyukdur (bax Ailə tərbiyəsi, Məktəbəqədər tər- biyə). Bununla yanapyı, gənc nəslin kollektivcilik, doqruculuq, pquurlu intizam, “əməksevərlik, insanpərvər- lik, vətənpərvərlik, beynəlmiləlci- lik ruhunda Q.-sində pioner və komso- mol təpkilatlarının, televiziya, ra- Dio, kino, teatr, kitabxana və s. də rolu az deyildir (bax Məktəbdənkənar və sinifdənkənar ii, “Məktəbdənkə- nar syəccucənəp). T. muhitlə qariı- lıqlı əlaqədədir. Sovet adamlarının kommunist Q.-si ictimai muhitin daha da yaxpılaqidırılması və təkmilləii- dirilməsinə yənəldilmipdir. T. eyni zamanda mӱhitin tə”sirinə də mə“ruzqa- lır. Muhitin bu və ya digər amilləri T. ipini Həm asanlatidıra, həm də cə- tinləpdirə bilər. Ona gərə, utpaqla- rı əhatə edən muhitdə nəqsan və qusur- lar dərhal aradan qaldırılmalıdır.

T.-nin ictimai fəaliyyətlə, kommu- nizm quruculuqu prinsipləri ilə sıx əlaqələndirilməsi, umaqların icti- map-faydalı əməyə cəlb olunması, T. ipinin kollektivdə və kollektiv va- sitəsilə təpkili, uttaqların ya:i və fərdi xususiyyətlərinin nəzərə alın- ması, ptəxsiyyətə hərmətlə tələbkarlı- qın vəhdəti T.-nin əsas prinsiplə- ridir. T. prosesində utpaqların hiss və puuruna, davranhitına tə”sir edən, onları əxlaqi normalara əməl etməyə alıpdıran bir sıra usullardan isti- fadə olunur (bax Tərbiyə uşulları), PQəxsiyyətdə mutpahidə edilən zərərli əxlaqi keyfiyyətlərin aradan qaldı- rılması (Yenidəntərbiyə və əzunutər- biyə) da T.-nin tərkib hissəsidir. t. nin qanunauyequnluqları cəmiyyət, is- tehsal, təqlimin məzmunu, T. oluna- nın Yapp və fərdi xususiyyətləri, tər- biyəcinin hazırlıq səviyyəsi və s. ilə sıx əlaqədardır. T. cəmiyyətin ən zəruri funksiyalarından biridir: o6- ektiv prosesdir, adamların arzu və istəyindən asılı deyil.


Kommunist T.-sinin nəzəriyyə və


metodikası məsələləri N. Krup- skaya, M. İ. Kalinin, A. V. Luna- carski, N. N. Nərimanov, A. S. Ma-


karenko, V, A. Suxomlinski və digər DəVlət xadimləri və sovet pedaqoqla-" rının əsərlərində ətraflı :iərh edil- mipdir. T.-nin məqsəd, məzmun və və- zifələri Kommunist partiyası və So- Vet dəvlətinin direktiv sənədlərin= də, o cumlədən Sov. İKP MK-nın iyun (1983) və fevral (1984) plenumların- Da əks olunmuztdur.


ö Əö.: Marks K., Ənqelıs F., . vospitanii i obrazovanii, t. 1—2, M., 1978: Lenin V. İ.,*Kommunist tərbi yəsi mə nəviyyatı Haqqında, B., 1977, yenə onun, O vospitanii i obrazovanii, t. 1—2, M., 1980: Sov. İKP Proqramı, B..


TƏRBİYƏ PRİNSİPLƏRİ


1977, Sov.İKP Mərkəzi Komitəsi Plenu- munun materialları. 14—15 iyun 1983-cu il, B., 1983, Sov İKP Mərkəzi Komitəsi Plenumunun materialları. 13 fevral 1984- cu il, B., 1984, Muradxanov, M. Makarenkonun pedaqoji irsi, B., 1965: Makarenko A. S., Soc,, v .7-mi t,, t. Ə, M., 1958, SuxomlinskinB. A., O vospitanii, 4 izd., M., 1981, Kabalev- skinND., Vospitanie uma i serdia, M..1981, TƏRBİYƏ PRİNSİPLƏRİ Tərbiyə,

TƏRBİYƏ XUSULLARI–—tərbiyə olu- nan pəxsə lazımi əxlaqi keyfiyyətlər apılamaq ucun istifadə edilən təd- birlər. Sovet pedaqogikasında T.y. bunlardır: 1)inandırma— kom- munizm qurucusunun əxlaqi keyfiyyət- lərinin həyati əhəmiyyətinə inam və əqidə yaratmaqy 2) alıpmpdırma— pəxsdə (utpaqda) əxlaqi hərəkətin də- fələrlə təkrarı yolu ilə adətə cevril- MƏCH Z)urərbətləndirmə və cəzalandırma–rərbətləndirmə zamanı tiəxsin (utaqın) diqqətini onun yaxpı, ictimai-faydalı hərəkət- lərinə yənəltmək, bu hərəkətlərin bəyə- nildiyini onun nəzərinə catdırmaq, pəxvi (uptaqı) dəyərli, :-ictimai-fay- dalı hərəkətlərini təkrarlamaqa hə- vəsləndirmək. pəxsin (uzlparın) diqqətini onun pis hərəkətlərinə yənəltmək, bu hərəkətlə- rin pisləndiyini ona bildirmək, onu bu hərəkətlərdən cəkindirmək. Pər6əT- ləndirmə və cəzalandırma zamanı pe- daqoji tələblərə əməl edilməlidir. . TƏRBİYƏVİ XARAKTERLİ MƏC- BURİ TƏDBİRLƏR – SSRİ-də həd- di-buluqa catmamıpnlara bəyuk icti- mai təhluləli cinayət hesab edilmə- yən əməllərə gərə, cinayət məs”uliy- yəti tətbiq oluna bilməyən yatda edil- MHH ictimai təhlӱkəli əməllərə ge- rə, cəmiyyətə zidd hərəkətlərə (məs., xırda xuliqanlıq) və s. huquq pozun- tularına gərə cinayəq cəzası əvəzi- nə tətbiq olunan tədbirlər.

T.x.m.t. bunlardır: camaat qar- pısında və ya məhkəmə tərəfindən muəyyən edilmitl batqa formada zə- rər cəkmiti ipəxsdən uzr istəmək və- zifəsini uçzərinə qoymaq təhmət və ya iiddətli təhmət e”lan etməş Hhəddi- buluqa catmamıtp ipəxsi valideynlə- rin və ya onları əvəz edən pqəxslərin ciddi nəzarətinə vermə: ictimai tər- biyəcinin, xalq maarifi orqanları- nın və ya məktəblərin nəzarətinə ver- məs ictimai təpkilatın və ya əmək kollektivinin (onların razılıqı olarsa) nəzarətinə verməy xususi muça- licə-tərbiyə mӱəssisəsinə yYerləidir- məqs həddi-bulura catmamınlar ucun tərbiyə koloniyalarına gendərmə. T.x.m.t. məhkumluq hesab olunur. TƏRBİYƏDƏ (YƏXSİ NU MUNƏ — tərbiyə edənin (muəllim, valideyn və b.-nın) əz iəxsi hərəkətləri, fəa- liyyəti ilə tərbiyə olunana təsiri. Tərbiyəcinin 1pəxsi numunəsi tərbi- yə prosesinə əsaslı kəmək gestərir. Utpaq və yeniyetmələrdə yuksək əxlaqi və iradi keyfiyyətlər tərbiyə etmək ucun Hər ppeydən əvvəl, tərbiyəcinin əzu belə keyfiyyətlərə malik olmalı, əməklə, ailədə, davranızyda, uçmumiy- yətlə, butun fəaliyyətində baiqala- rına numunə olmalıdır.

K. D. Uminski T lp.n.-ni Hec bir dərslik, hec bir əxlaqi nəsihət, hec bir cəza BƏ rəqbətləndirmə vlə əvəz edilə bilməyən ecazkar quvvə adlan: dırmısidır,


bax


əzalandırma zamanı


TƏRBİYƏ-ƏƏMƏK KOLONİYASI— SSRİ-də azadlıqdan məhrumetməyə məhkum olunmut və hHəddi-buluqa cat- mamıntl cinayətkarların cəza cəkdik- ləri islah-əmək -idarəsi. Otlanlar və qızlar ucun ayrılıqda T.-ə.k. yaradı- lır: ӱmumi rejimli və mehkəm rejim- li koloniyalar da məvcuddur. Meh- kəm rejimli koloniyaya əvvəllər azadə lıqdan məhrumetmə cəzasını cəkmipq, yaxud aqır cinayətlərə gerə məhkum olunmupq və ya rejimi qərəzli surətdə pozmaqa gərə umumi rejimli koloni- yadan kecurulmuti ovrlanlar gəndəri- dir. Həddi-buluqa catdıqda tərbiyə- ləndirilənlər islah-əmək koloniyası- na kecurulurlər. Tərbiyələndirilən- lərin hamısı məcubri təhsil, ixti- sası olmayanlar, həmcinin pepə texni- ki təhsili almalıdır. T.-ə.k.-nda 8 və 10-cu sinifləri, peə təhsilini, yaxud ixtisasını artırma kursunu bitirənlərə umumi tipli attestat və vəsiqə verilir. Onlar əmək qanunveri- ciliyinin normalarına riayət etməklə əməyə cəlb olunurlar. Tərbiyələndi- rilənlərin saxlanılmasına sərf olu-


ənnan xərclərin bir Hissəsini və tə-


rətdikləri cinayətlərin vurduqu mad- di zərəri ədəmək ucun onların əmək haqqından pul tutulury bununla yana- piı rejimi pozmayan tərbiyələndiri- lənin əmək haqqının 4596 -i onun pəxsi hesabına kecurulur.

Koloniyadan azad edilmiit tərbi- yələndirilənlər, bir qayda olaraq, va- lideynlərinin, yaxud onları əvəz edən pəxslərin yanına gəndərilir:z bu məqsədəuyqun hesab edilmədikdə onlar həddi-bulura catmamıiların iiləri uzrə komissiyaların kəməyi ilə kolo- niya Yerlətdiyi yerdə İLİƏ əə TƏRBİYƏLƏNDİRİCİ TƏ”LİM — pagirdlərin bilik, bacarıq, vərdi əldə etməsini onların ippəxsiyyət kimi formalatması ilə uzvi surətdə əla- qələndirən təlim. Təlimin tərbiyə- ləndirici təsiri onun məzmunu, təip- kili, planlalpdırılması, usul və Fərməları ilə barqlıdır. Sovet mək - təblərində T.t. prosesində kommunist tərbiyəsinin əsas vəzifələri həyata geci ər TƏRBİ YƏT Məhəmmədəli Mirzə Sa- dıq oqlu (26.5.1877, Təbriz— 17.1.1940,




Tehran) — Azərb. uzunu alimi, maarifci- Nu demokrat, ictimai

xadim. Təbrizdə


təhsil almıpt, ərəb, fars, fransız və ingilis dillərini mӱkəmməl eyrən- mipdir. Təbrizdə yeni tipli €Təpön- yətə mədrəsəsi(1899 ) və eyniadlı ki: | tabxana an bli, caGəncineyi-fununı | (F Bilik xəzinəsizr, 1903) jurnalını nəpir etdirmitt, 4İttihadə (1908) qə- zetinin redaktoru olmupdur. Yaxın PPərq və Avropa əlkələrinə səfər et" miip, bir muddət Bakıda iranlıların ca İttihadə məktəbində mudir ipləmii- dir. İran inqilabının (1905—11) . iptirakcısı olmup, onun məRlu" iyyətindən sonra Berlində və İstam- bulda mӱhacirətdə yalpamıpdır. 19 ildə vətənə qayıtmıpl, Cənubi Azərb. maarif idarəsinin rəisi, Təbrizin bələdiyyə rəisi olmusqi, bir necə dəfə İran milli məclisinə deputat secil"


TƏRƏVƏZCİLİK İNSTİTUTU


mitidir. *İran və fars mətbuatı tərindən səhifələri (5915) ə 20 əsrə qədərki Cənubi Azərb., İran mətbuat və mətbəə tarixi tnıqlandı- rılır. Qədim" dəvrlərdən 20 əsrin 30- cu illərinədək yazıb-yaratmı:t azərb. pair, yazıcı, rəssam, nəqqait, xəttat, musiqici, alim, jurnalist və digər .... xadimləri əkə KEHHLI məlumat verilmiqi cDanipməndani- Azərbaycanı (1935) əsəri Azərb. ədəbiy- Atı və mədəniyyəti tarixinə dair mu- um mənbədir. Cənubi Azərb.-ın cor- rafiyasına dair əsərləri də var. Fir-


dik ... yubileyində

-yə gəlmiii akıdla olmuti

(1934). , ulidur Əsəri:


ks "bər Feb ST ə kəl


Əd.: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, 3 cilddə, c. 2, B., 1960, səh. — a m"


TƏRBİ YƏHCİ—genip: mə”nada—tərbi yə edən, eyrələn adam, kollektiv: məhdud mə nada: tədris-tərbiyə muəssisəsindzə T. vəzifəsini ifa edən itəxs. Məktəbə- qədər tərqiyə muəssisələrində T. ura- tı var. (mumtəhsil məktəblərində T. vəzifəsini butun mӱəllimlər yerinə


ə

ƏPƏ (Chenopodiun)—rəpəunsəknn-nəp fəsiləsindən bitki cinsi. Bir və ya ikiillik otlar, bə”zən yarımkollar, az hallarda aqaclardır. Cicəkləri igicinsiyyətlidir: supurgəvarı, yaxud sunbulvarı cicək qrupunda toplan- mıtidır. Meyvəsi təktoxumludur. Mu- layim qurptaqlarda 200-dən artıq, SSRİ-də 30-dək, o cumlədən Azərb. SSR-də 13 nəvu məqlumdur. Aərım- tıl T. (SH. ayHip) qaramal ucun yax- iptı yemdir. Bunun və nəvlərinin yarpaq və cavan zorları dovqada, salat və porbada istifadə edilir. Toyuq T.-sinin tərkibində olan xenopodi ya- qından qurdqovucu vasitə kimi isti-

adə edilir.

ƏRƏVƏZ BİTKİLƏRİ—Secərilən və ya yabanı ot bitkiləri: bunların pirəli hissələri—tərəvəzi yeyilir. T.b.-nə 1200-dən artıq nəvu əhatə edən 78 fəsilə aiddir: təxminən yarısı becərilir, qalanından yabanı halda istifadə edilir. T.b.-nin (pomidor, badımcan, istiot, xiyar, yerkəku, kə- ləm, turp, soran, sarımsaq, kəvər, cu- qundur və s.) meyvəsi, kəku və gəvdə- sindən istifadə olunur. T.b. bir, iki və coxillik olur. Birillik T.b. hə- yat tsiklini (toxumdan toxuma qədər) bir ildə bapa vurur və butunluklə quruyur (paxlalılar, qabaq fəsiləsi, qırmızı turp, pquyud və b.). İkiil- lik T.6. birinci il yeməkdə istifadə edilən məhsullar, ikinci il toxum (soran, sarımsaq, meyvəkəklulər, qır- mızı qurp və gələmdən baiqa) əmələ gətirirlər. Coxillik T.b. (rəvənd, turpəng, tərxun və 6.) təkrarən meyvə verməsi ilə xarakterizə olunur. T.b.-n- dən coxu tropik və su pik quripaq- larda əmələ gəlmitpdir: bir qismi is- tiliksevən, bəziləri isə soyuqsevən bitkilərdir. T.6. SSRİ-nin butun zonalarında becərilir.Bax həmcinin


əvəzcilik.

TƏRƏVƏZ VƏ MEYVƏ KONSERVLƏ- Rİ—muxtəlif tərəvəz və meyvələri xususi e”maldan gecirməklə (sterili- zasiya və ya pasterizasiya) hazırlan- mı yeyinti məhsulları. T ə R ƏBƏ3 konseraləri (TK) istehsalın- dan və lə yinatından asılı olaraq təbin, qəlyənaltı, pəhriz, nahar çcun


konservlərə, həmcinin qatılaqtidırıl. mhip tomat məhsulları, tərəvəz ipirə- si, sirkəyə qoyulub pasterizə edilmin və s. qruplara bəluӱnur. Təbii TK Ha- zırlamaq ucun pərtulmuii tərəvəzin (gey noxud, gey lobya, yerkəku, cuqun- dur, gul kələm və s.) uzərinə 2—394 - li duz məhlulu təkulub sterilizə edi- lir. Qəlyanaltı TK ucun bitki yarqın- da qızardılmı(l soran, Yekə və s. doqranılıb ic hazırlanır. Bibər, po- midor və 6. tərəvəzin ici doldurulub uzərinə tomat sousu əlavə edilir. Qəlyanaltı TK-nin ən cox yayılmıln nəvu tərəvəz (badımcan və s.) kurusu- ayp. Nahar konservləri 1-ci və 2-ci xərək (borti, porba, tərəvəz raqusu və s.) reseptləri uzrə hazırlanır. Bu konservlərdə suyun miqdarı adi xərək- lərə nisbətən 2 dəfə azdır. Meyvə konservlərinə təzə yə və tizəkərdən muxtəlif usullarla hazır- lanmıii kompot, sterilizə edilmit pure, pirələr, murəbbə, cem, jele və s. daxildir. TƏRƏVƏZCİLİK—1) tərəvəz bitki- lərinin yetipdirilməsi ilə məpRul olan k.t. sahəsi. T. k.t.-nın muhum bir sahəsi kimi insanların qidasında is- tifadə edilən və mualicə əhəmiyyətli tərəvəz bitkilərinin becərilməsi ilə məprul olur. Elmi fənn kimi T. tə- rəRəz bitkilərinin bioloji xususiy- yətlərini və bunun əsasında onların becərilmə qaydalarını eyrənir. Bos- tancılıqda—bostan bitkilərinin (qar- pız, yemiti, qabaq) yetippdirilməsi T.-ə aiddir. Acıq qrunt va ertulu qrunt T.-i ayırd edilir. Acıq qruntda tərə- vəz və toxum almaq ucun yaz-yay vz pa- yız dəvrundə tərəvəz bitkiləri yetitpə dirilir. İqlim ipəraitinə gərə məhsul almaq mumkun olmadıqda tərəvəz ertu- lu qruntda yetipdirilir. Acıq və ər- tulu qruntlar bir-biri ilə sıx əlaqə- dar olub biri o birini tamamlayır, butun il ərzində tərəvəz istehsalını tə min edir. SSRİ-də“acıq qruntda 60-dək tərəvəz (kələm, pomidor, xiyar, soran, yerkəku, cuqundur) və həmcinin ədviyyat bitkiləri (tərxun, kəpniqt, reyhan, kəvər, nanə və ac ərtulu qrunt- da isə xiyar, pomidor, soran, həmcinin gӱl kələm, turp, kahı daha cox əkilir. SSRİ ərazisində tərəvəz yetitidi- rilməsi haqqında ilk təsəvvurlər era- Mbl3blH Ə ƏCpHHƏ aiddir. 11—1 mol Rusiyada T. əz dəvru ucun yuksək səviy- yəyə catdı. Sovet hakimiyyəti illərin- da T. geni inkitaf yoluna qədəm qoy- du. Belə ki, iri iyahərlərin (Moskva, Leninqrad, Kiyev, Xarkov və s.) ətra- fında ixtisaslipdırılmıiz T. s-zla- rı yaradıldı. SSRİ-də tərəvəz isteh- qalı bitkilərin məhsuldarlıqının arxırılmayı hesabına əldə olunur. İnqilabdan əvvəl Azərb.-da T. az bio sahəni (3300 ha) əhatə edir və əhalinin tərəvəzə olan tələbinin cəmi 10—1595-ini ədəyə bilirdi. İnqilab- dan sonra resp.-da tərəvəz əkinləri sa- həsinin xeyli genipləndirilməsinə baxmayaraq 1960 illərin əvvəllərinə qə- dər bu sahə ləng inkipiaf edir nə qədim dirrikcilik r-nlarından gə- ə cıxa bilmirdi. Sov.İKP MK və SSRİ Nazirlər Sovetinin c Azərbay- can SSR-də kənd təsərrufatını in- kmipaf etdirmək tədbirləri haqqındaq (1970, iyul) və cAzərbaycan SSR-də gənd təsərrufatı istehsalını laha da intensivləidirmək tədbirləri haq- qındaə (1975, iyul) qərarlarından


255


sonra T. Sur ətlə inkipafa batladı. Tərəvəz istehsalı respublikanın 4 iq- tisadi oonasında— Lənkəran-Astara, Quba-Xacmaz, Abiyeron və Kirovabad- Qazax zonalarında mərkəzləptdiril- miidir. İqlim-torpaq pqəraitinə, cor- rafi məvqeyinə və iqtisadi məqsədəuy- qunluquna gərə Lənkəran-Astara zona- sında farai tərəvəz istehsalı, Quba- Xacmaz zonasında konserv sənayesi və Bakı, Sumqayıt iqəhərlərinin əhali- SİNİ QİSMƏN TƏ MİN etmək ucun tərəvəz istehsalı inkipaf tapmıpdır. Ab- peron və Kirovabad-Qazax zonaları- iın T.-i, əsasən, yerli əhalini tə”min etmək ipinə xidmət edir. İndi resp.- da tədarӱk edilən tərəvəz məhsulla- rınıp 9026-ni təkcə iki zona (Lənkə- ran-Astara, Quba-Xacmaz) verir. Tərə- vəz, an bitkiləri və gartof əkin- ləri 69,3 min La sahəni tutur. Bunun- la yanapı, Lənkəran-Astara zonası Umumitti tərəvəz bazası e”lan edilmipdir və əlkənin iri sənaye mə- hərlərini faraiq tərəvəzlə tə”min edir. Tərəvəz istehsalı 016,7 min tona (1982), 2a-dan məhsuldarlıq isə 1969 ildəki 120 s-dən 1982 ildə 219 s-ə cat- dırılmındır.

h, xarici əlkələrdən ən cox BXR. də inkipaf etmipdir. Burada istəh- sal olunan tərəvəzin cox hissəsi, tə- zə tərəvəz və tərəvəz konservi 30-dək əlkəyə eksport elilirMacXR, RSR və qismən ADR-də T. ingipaf etdirilir. Cində T. əkinciliyin ən qədim sahə- lərindən biridir. Burada 80-dək tə- rəvəz becərilir.

apitalist əlkələrindən ən cox tərəvəz əkən İtaliyadır. Nide land inkipaf etmipq T. əlkəsidir. Nider- land dunyada adambaptına dupqən is- tixana sahəsinin ən cox olduqu əlkdə- dir. AFR-də 30-dan artıq HƏ- BY, B. Britaniyada isə mnaxnanbı TəD3- vəz bitkiləri BƏ kələm əkilir. ABPQ- da T. k.t. istehsalının ən bəyuk sahə- sidir. T. Yaponiya, Meksika, MƏR, Əlcəzair, Məraketi və s. əlkələrdə də inkitaf etdirilir.

2) Tərəvəz bitkilərinin biologi - yasını və becərilmə usullarını əy- sə elm sahəsi.

TƏRƏVƏZÇİLİK İNSTİTUTU, Azərbaycan Elmi-Taəadqi- qat Tərəvəzcilik İnsti- tut u—Azərb.SSR Meyvə-Tərəvəz Tə- sərrufatı Nazirliyinin elmi-tədqi- qat mӱəssisəsi. 1965 ildə Azərbaycan Elmi-Qadqitat Əkincilik İn-tunun tərəvəzcilik pe”bəsi əsasında yara- dılmıindır. İn-tun 4 ppe”bəsi, 16 la- boratoriyası, Lənkəran, Qusa cay, To- vuz zona təcrubə st.-lapı asallı dayaq məntəqəsi, elit kartofculuq s-zu, Abieron yardımcı təcrubə təsərrufa- tı var. İn-tda yuksəkməhsuldar, tez- yetipən, xəstəlik və zərərvericilərə davamlı, uzaq məsafələrə dapına bi- lən, uzun muddət saxlanması mumkun olan tərəvəz, bostan bitkilərinin və kartofun yeni sortlarının yaradıl- ması ilə yanaptı, toxumculuqun duz- gun təpkili, ӱzvi və mineral gubrə- lərin səmərəli normalarının aptar edilməsi, əkin, becərmə və yıqım it- lərinin mexaniklətdirilməsi, xəstə- LİK və zərərRericilərə qarpqı mubari- zə tədbirləri, nəvbəli əgin sistemi, mӱtərəqqi aqrotexniki usulların acız Və ertulu sahələrdə Hi dair tədqiqat iplərin aparılır. İn- tun əməkdaiyları tərəvəz bitkilərinin


256


TƏRƏQQİ



(pomidor, gələm, soqan, sarımsaq, yer- kəku və s.) bir cox yeni yӱksəkməhsul- dr sortunu Yaratmhıllar. TƏRƏQQİ, cəmiyyətdə--cəmiyyə- tin ən sadədən ali pilləyə doqru inki- pafı. Burjua filosoflarından bə”- zisi ictimai dəyipikliklərin istiqa- mətsiz xarakterdə olduqunu, baqkJkala- rı cəmiyyətin dairəvi, ucunculəri isə geri (tənəzzul) hərəkətdə olması fikrini seyləyir. Bəqəriyyətin inki- ppaf yolu murəkkəbdir. Cəmiyyətin in- kipafında dairəvi hərəkət halları da, tənəzzul devrləri də olmupdur. Lakin tarixin ayrıca qısa muddəti deyil, beyuk bir devru, tarixi mər- hələsi nəzərdən kecirildikdə inkippa- fın çmumi meylini —T. yolu ilə hə- rəkətini muəyyənlətdirmək slar. Bu, ictimai-iqtisadi formasiyaların də- yiptməsində ifadəsini tapır: onun zsa- sında məhsuldar quvvələrlə istehsal munasibətlərinin qarpılıqlı tə si- ri, gehnə istehsal usulunu mudafiə edən siniflərlə qabaqcıl ictimai quvvələrin mubarizəsi durur. İctimai T.-nin obyektiv “ə cəmiyyətin maddi əsasındadır. V. İ. Lenic məhsuldar quvvələrin inkiiya- fı mənafeyini cictimai tərəqqinin ən yuksək me”yarız (Əsar. tam kulliyya- tı, c. 16, səh. 234) saymıqldır. İnsald həyatının həlledici sahəsi maddi is- tehsal olduquna gərə, bu me”yar ən ƏB- vəl məhsuldar quvvələrin inkilyafı- nı, insanın ictimai bərabərsizlik- dən, istismardan azad olması dərəcə- sini ehtiva edir. Həmin me”yar baxı- mından ibtidai icma, quldarlıq, feo- dalizm, kapitalizm və kommunizm for - masiyaları bəpzəriyyətin yӱksələn HF- kipafında qanunauyqun mərhələlər- dir. Kutləlzrin mənəvi inkitafı cəmiyyətin umumi T.-si ilə tə min edi- lir. Kapitalizmdə T. antaqonist, qey- ri-bərabər xarakter dapıyır. İsteh- salın, texnikanın, elmin inkitafı, əsasən bir qrup insanların mənafe- yinə. xidmət edir. Sosializm muasir devrdə cəmiyyətin hərtərəfli T.-si ucun tərait yaradır. Bundan məqsəd cəmiyyətin butun qrup və ӱzvlərinin səadəti və rifahını təmin etməkdir. Əd. Petropavlovski N R. V., Dialektika proqressa i ee prolvlenie v nravstvennosti, M., 1978, Momdjaln X. N., Problemı obadestvennoqo proqres-


sa v sonremennoN ideoloqiceskon borhbe, M., 1981.


€TƏPƏTTMə — Asəpö. nınnnə nurnMaH- siyasi, iqtisadi, ədəbi qəzet. İlk nəm- rəsi 1908 il iyunun 8-də, sonuncusu — 1909 il oktyabrın 6-da (cəmi 434 nəm- rə: 46-cı nemrəyədək həftədə 5 ləfə, sonra gӱndəlik) Bakıda nəpir edil- mipdir. Redaktor və napiri Əhməd- bəy Aqayev İdi. “İriadzın davamı olan 4 Q.ə ideyaca panislamizmi və panturkizmi təbliq edən milli li-


beral-burjua qəzeti idi. 4T.ə-nin nəprində F, Kecərli, Əmər Faiq, U. Hacıbəyov, M. Hadi və ititirak


etmiplər. Qəzet maliyyə cətinliklə- rinə gerə barlanmıtdır.

“TƏRƏQQİ NAMİNƏ İTTİFAQUu— Latın Amerikası əlkələrinə cyar- dımə proqramı: 1961 ilin martında ADI prezidenti C. Kennedi elan ETMHMHI, avqustunda Amerika Dəvlət- ləri Təpkilatı İqtisadi pə Sosial PQurasının sessiyasında təsdiq olun- mutpdur. Latın Amerikası əlkələ- ripə 10 il (1961—71) mӱddətində hər


il 2 mlrd. dollar verilməsini nəzər- də tuturdu. Latın Amerikası əlkələ- rinin BPT-dan asılılıqını guc- ləndirmək və regionda inqilabi də- Yipiklikləra muӱqazimət gestərmək məqsədi gulurduӱ. Ayoılmın pul məb- ləqinin xeyli Hissəsi Amerika mal- larının kəndərilməsinə və budcə kəsirinin edənilməsinə sərf olunur- du. 60-cı illərin sonunda “T.n.i.v proqramının səmərəsizliyi bəlli ol- du. 70-ci illərin əvvəlində bir sıra Latın Amerikası əlkəsinin kecirdi- yi muhum sosial-iqtisadi islahatlar ABHT imperialist siyasətinə ciddi zərbə vurdu və ABPT həkuməti €T.H.H.ə- daq əslində imtina etdi,

TƏRƏZİ--cisimlərin kutləsini), o1- lara tə sir edən cazibə qӱvvəsinə əsa- CƏli MYƏİİƏH etmək ucun itilədilən ci- haz. Bəzən digər fiziki gəmiyyətlə- ri əlcmək ucun iplədilən cihazlara da T. dəyilir (məs., cərəyan T.-si, Ku- lon T.-si). İnsanlar arasında tica- rət əlaqələrinin baqplanması ilə orta- ya cıxan və tədriclə butun xalqlar arasında yayılan T. elm və istehsalat inkitaf etdikcə təkmillətdirilmini- dir. Bərabərqollu asma (manivelalı) T. eramızdan hələ 2500 il əvvəl Qə- dim Babilistanda və 2000 il əvvəl Misirdə genitl intipar tapmıtidı. Sonralar qolları bərabər olmayıb, muəyyən nisbətlərdə geturulən T. nəv- ləri yaradılmıpq və e.ə. 4 əsrdə Aris- totel bu tipli T.-nin ippləmə prin- sipi haqqında pəzəriyyə irəli sӱrmui- Dur (quvvə momentləri qaydası). İNnki- paf edən sənaye və nəqliyyatın bəyuk yukləri cəkmə tələbatı 19 əsrdə onluq (cəki dapının kutləsinin yӱkə nisbə- ti 1:10) və yuzluk T. Yaranmasına gə- tirib cıxarmındır. Axın istehsalı- nın təikili ilə əlaqədar 19 əsrin sonu və 20 əsrin əvvəllərində yukləri fasiləsiz cəkən konveyer tipli, doza- layıcı və s. Q. nəvləri yaranmıqidır. İndi dəqiq cihazqayırmanın cox ki- cik Hissələrindən bailayaraq yuklu avtomatthın və vaqonlara qədər hər ppeyi cəkə bilən curbəcur T.-lər var. Elmi- tədqiqat ipləri ucun analitik, mikro-


1, 1 = 1



TPək. 1. Bərabərqallu ikigezlu mikroana- litik tərəzi (ən coxu 20 q cəkir): tərəzi qolu: 2—sagitlətdiriciy 3—daxi- li cəki daplarını (1—999 mq) qoyan me- xanizm: 4— hesablama pkalasının əks olunduqu ekran: 9—tərəzinin gəzunç pən- cərəyə tərəf cəkən manipulyator, 6—tərə- zi qolunu temperaturun dəyitməsi tə si- rindən və hava axınlarından qoruyan arakəsmə: 7—daxili cəki dapları.


| —


PLək. 2. Stol-



ustu sifer- vs) 13 Di blatlı tica. əy : rət tərəzisi: (


HHH CXEMH£: /— birqollu əsas . maninelay 2— dayaq prizma- = Cbi, 2, 4—Y39- rinə yuk du- pən prizma- lar, 5, 6—tə- rəzinin gəz" lərini HeH- rilməyə qoyma- Yan dirəklər, 7—kvadrant, 8—əqrəb: 9— ppkala. q


analitik (pək. 1) və digər dzqiq T. konstruksiyaları da itlənib hazır- lanmındır.

İiləmə prinsiqinə gərə T.-lər manivelalı, yaylı, elektrotenzomet- rik, hidrostatik və hidravlik olur. Bunlardan ən genip yayılanı mani- velalı T.-lərdir. Onlar manivelanın muvazinət qanunu əsasında ipiləyir. Manivelanın (T. qolunun) dayaq nəq- təsi ortada (bərabərqollu T.-lərdə) və ya kənarda (muxtəlifqollu və birqol- lu T.-lərdə) yerləptə bilər. Metrolo- ji, nӱmunəvi, analitik və texniki T,, eləcə də ticarət (ipək. 2), tibb, vaqon, avtomobil T.-si tiplərinin coxu, av- tomatik və porsiya ayıran T.-lərin isə hamısı manivelalı Q. prinsipin- də qurulmutmdur. Manivelaların da- yəqı, adətən, xususi poladdan ərə ya sərt dadan (əqiq, korund) prizma və yastıq pəklində hazırlanır. İMillə- dilmə Yerlərindən asılı olaraq numu- nəvi (cəki daplarını yoxlamaq ucun), laboratoriya (məs., analitik), çmumi təyinatlı (elm, texnika və x.t.-nın muxtəlif sahələrində iiiləliləp) və ixtisaslapdırılmısn T.-lər vardır. Cəkmə qabiliyyətinkn maks. qiymətinə gərə umumi təyinatlı T.-lər stolustu (50 kq-dək yuk cəkən), səyyar (50 kq-dan 6 t-dək) və stasionar (5 t-dan 200 t- dək) T.-lərə ayrılır.

TƏRƏZİLƏR (lat. T.Iqa) — zodiak burcu. Ən parlaq ulduzu 2,6 vizual ilduz (5 Azərb.SSR-də gv- runur (bax Ulduz xəritəsi).

c“ TƏRƏKƏMƏ — Azərb. xalq rəqsi. Məntəyinin tərəkəmələrlə əlaqədar olması gӱman edilir. 4 1.ə-nin muxtə- lif variantları məvcuddur. Əsasən, kippi və qadınlar solo ifa edirlər. Gəziptmə, sӱzmə, fırlanma rəqsin əsas hərəkətləridir. 4T.ə-nin melo- diyası lirik, gumrah xarakterli olub bir musiqi frazasının variasiya- 20 ibarətdir. Məqam əsası se- gah, musiqi əlcusu 6/8, tempi cəlddir. C. Hacıbəyov (c- Artqın mal alan ope- reqtası), R. M. Qlier (“Təntənəli uverturaqk), Ə. Bədəlbəyli (“Qız qala- sız baleti) 4“Q.ə məlodiyasından is- tifadə etmipllər.

TƏRƏKƏMƏLƏR. azərb -ın etnogene- zində iptirak etmii tӱrkdilli tayfa. Əvvəllər Sırdəryanın saq sahilində Yaplamınt və ərəb istilalarından sonra turkmən adlandırılmıiy oruz turglə- ri 11 əsrdən İran, Zaqafqaziya, Ki- cik Asiya və Mesopotamiyaya yayıl- mıpdılar. Kecəri həyat surən oruz- ların bir hissəsi tərəkəmə (ər. turg- mən səzunun cəmidir) adlandırıl- mıtpdı. Azərb.-da Kur-Araz ovalırı, Mil-Qarabaq, Muqan və ə AY3“ lərində yatayan və icma halında yay-



= = i Tər LA | mu LL — M “rdi un. m



- y

1





"YR Yİ


TƏRKİBİN SABİTLİYİ QANUNU


257



mara gedən T. həm də əkinciliklə məii- qul olurdular. T.-in kənddə qalan hissəsi aranda bicini qurtarır, payız əkininə hazırlıq gərurdu. T. əsasən Heyvandarlıq məhsulları (yaq, pendir, yun və s.) istehsal edir, onları taxıl və sənətkarlıq məhsulları ilə dəyi- pirdilər. Xalcacılıq, toxuculuq və s. də inkiplaf etmitdi. “Tərəkəmə xalq rəqsinin T.-lə əlaqədar olması guman olunur. Əd: Koroqlı X., OquzskiN qe-

roiceskiN əpos, M., 1976.

TƏRƏFLƏR, məhkəmə prose- sind ə—məhkəmə prosesinin muəyyən huquqlara malik iptirakcıları. So- BET hӱququna gərə mӱlki iiidə iddianı və cavabdeh, cinayət itpində isə it- tihamcı, muttəhim, mudafiəci, zə- rər cəkmii (əxs, həmcinin mulki ca- vabdeh, mulki iddiacı və onların nu- mayəndələri T.-dir. | TƏRƏCHCİCƏKLİLƏR FƏSİLƏSİ (Sheporofaseae)—ikiləpəli bitki fə- siləsi. Otlar və ya yarımkollar, az hallarda kol və ya alcaq boylu aqac- lardır. Yarpaqları nəevbəli duzulur. Murəkkəb cicək qrupunda toplanan ci- cəkləri iki və ya bircinsiyyətlidir. Meyvəsi birtoxumludur. T. f. iki be- yuk qrupa (yarımfəsiləyə) bəlunur. Aralıq dənizi sahilboyu ərazisində, Asiya, Afrika və 27557 cəh- ralarında, həmcinin erikada 100- dək, SSRİ-də 50-dək, o cumlədən Azərb.SSR-də 31 cinsi mə”lumdur. T.F.-nin bir cox nevləri Azərb.SSR- in bitki landiaftının yaradılma- sında iptirak edir. Bə”zi nəvləri yem bitkisi, coxu alaqdır, HCuqundur, is- panaq, saksaul, əldurgən, TƏDƏ, HODaH- gə və s. Q.f.-nə aiddir. TƏRƏCƏ—qarqı, qamıpq və s.-dən he- rulən tikinti materialı. Dam və ev- lərin tavanının ertulməsində, hə- yət cəpərinin cəkilməsində, muxtə- lif təsərrufat tikililərində, həm- cinin yay yapayıti evlərinin inilasın- da T.-dən genin iqtifadə olunurdu. T. hazırlamaq ucun qarqı və qamıipn bərkiyib bali baqlayanda onu qurudub muəyyən əlcudə bir-birinə sıx para- lel duzulmuii halda (yoqun qarqını cox vaxt yarı belub) herurlər. 20 əs- rin əvvəllərinədək Azərb.-ın əsasən aran r-nlarında geniiq yayılmındı.

ƏRZİ Mahmud bəy (1867/68, Qəznə— 1934/35, İstambul)—Əfqanıstan dəv: lət və ictimai xadimi, yazıcı, tarix- ci, publisist. cGənc əfqanların ideoloqlarından idi. 1911—19 illər- də “Sirac ul-əxbarə (“Bilik ziyası) qəzetinin naiyiri və redaktoru, Əmə- nulla xanın hakimiyyəti dəvrundə Əfqanıstanın ilk xarici iplər na- 1007 olmuqpdur (1919—22, 1924—27). 19 ildən Turkiyədə muhacirətdə yapamıqpdır. T. yeni əfqan ədəbiyya- tının bapisidir. c-Mudriklik barı (1913) kitabı əfqan xalqının yadel-


li ipqalcılara qariqı mubarizəsin- .


dən bəhs edir. Yaradıcılıqı demo- kratik əfqan ədəbiyyatının inkipLa- fına tə”sir gəstərmitdir.

Əsəri: Stixi, Fİnostrannal li- Teparypas, 1981, . 5.

Əd. Qerasimova A., Qirs Q., Literatura Afqanistana, M., 1963: Ocilhdiev D. M., Obiestvenno-poli- ticeskan mıslı Afqanistana nakanune za- voevanil nezavisimosti, Taptkent, | 19731. TƏRZİ ƏFİYAR (?, Cənubi Azərb., Urmiya—?)—17 əsr Azərb. piairi.


ACE—17, v. 9


(Dapc nHnmnə nə iaəMbininbip. Əcəp- lərində əhalini incidən hərbcilər, dutikun Həyat surən yuxarı təbəqə nu- mayəndələri tənqid atətinə tutulur): məsnəvilərinin birində vəqf idarəsi mə”murlarının surundurməciliyi və ruilvətxorluqu ifita edilir. T.Ə. pove- ziyada forma Yeniliyinə cəhd gestər- mi (muxtəlif adlardan yeni fe”llə əmələ gətirmiti, fars səzlərinə Lzərb. pəkilciləri artırmınt), əzu dediyi kimi yeni ədəbi usul—cTərzi tərzi yaratmıtidır. Bəhri-təvillər də yaz- mıtidır. Muləmmələri fars, Azərb. və ərəb dillərində misraların nəv- bələtməsi czərində turulmutdur.

Ədz Araslı H., XUP—XUP1 əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, B., 1956: Bertelıhs E. Ə., Tarzi Aftar i eqo tvorcestvo, Zapiski İnstituta postoko- vedenil AN SSSR, t. Z, L., 1935 Marr NY. N., O sefevidskom pozte Tərzi Afiopa- re, v eqo kn.: Stathi, soobtpenin i rejo- me dokladon, t. 1, M.—L., 1936.


TƏRZİBAYYI Əta Ӧmər oqlu (d. 11. 11.1924, İraq, Kərkuk)—İraq-lurkman (Azərb.) əl eiyazsı, publisist, dilci, tənqidci. Qurk Dil Qurumunun (Turkiyə) fəxri uzvu. İraq turkman- larının folklor nӱmunələrinin top- lanması, nətri və tədqiqində muhum xidməti var. cPTərqilər və turkulərə (1953), *Kərkuk xoyratları və manilə- riq (c. 1—3, 1955—57), *Kərkuk ha- valarıq (1961), “Gərkuk əskilər sə- zuz (1962) və s. kitablarında folk- lor materialları ilə yanaqtı, elmi arappdırmalar da muhum yer tutur. cKərkuk pairlərik (c. :5, 1963-— 68) kitabında İraq-turkman pairlə- rinin həyat və yaradıcılıqına dair məlumat və əsərlərindən numunələr verilmipdir. Fuzuliyə və M. Həh- riyara həsr olunmuli məqalələri var.

..ənın topluları əsasında Bakıda c Kərkuk bayatılarıq (1968), 4“İraq- Kərkuk atalar səzləri (1978), € Apabı- Qəmbərə dastanı (1971), cİraq-Kər- kuk bayatılarıq (1984) kitabları cap olunmuzidur.

Əd. Papayev Q., Bir əmurdən CƏ- hifələr, “Arzı-Qəmbərə kitabında, B., 1971. TƏRİQƏT-–buddizm, tianlıq, islam və b. cərəyandan ayrılmıti dini qrup və icmaların adı. Bax Təriqətckilik. TƏRİQƏTCİLİK, sektantcı- lı q—1) buddizm, iudaizm, xristian- lıq, islam və 6. dinlərdə hakim tə”- limdən ayrılaraq ona muxalifətdə olan muxtəlif dini qrup, icma və birliklərin (bax Qəriqət)çmumi adı. Demokratik hərəkat iəklində meyda- na cıxmılı T. hakim quruluta qar- itı e”tirazı dini pərdə altında ifa- də etmit, lakin ictimai inkipaf ge- diitində əzunəməxsus burjua kilsəsi- nə (Qərbdə ən cox protestantlıqra) cevrilmitdir: muasir cəmiyyətdə qatı murtəce rol oynayır. 20 əsrin 2-ci ya- rısında Avropa və Amerikada T.-in (daha səp) gə ckilsəyəv cevrilmit

r


iudaizm, xris- dinlərdə hakim


təriqətlər) genii yayılmın formala- rı: metodistlər, baptistlər, kva- gerlər, adventistlər, iyeqovistlər. Mustəmləkə və asılı əlkələrdə bə zən T. mustəmləkəciliyə qariqı milli azad- lıq mubarizəsi ilə culqapırdı. Ru- siyada mologanlar, dӱxoborlar və b. təriqətlər mevcud olmupt, 15 əsrin 60-cı illərindən baptizm, 80-ci il- lərdən adventizm və s. yayılmındır.


Orta əsrlərdə islamda ismaililik, xaricilik, qərmətilik və s., yeni dəvrdə vəhhabilik, mehdicilik , babi- lik, bəhailik təriqətləri anti na:. sosial istiqamətdə olmutlar. Lakin sosial e”tirazın dini forması kimi məhdudluquna və 6. səbəblərə gərə T. tarixi inkitpaf gediptində dəyipir, daxili ziddiyyətlər . apkara cıxır, T. ckilsələtirə.

Beyuk Oktyabr sosialist inqilabı ərəfəsində Rusiyada təqr. 1 mln. T. tərəfdarı var idi. T. rəhbərləri in- qilabı duqiməncəsinə qarpıladılar, bə”zi təriqətlər kollektivləiməyə mu- qavimət gestərdilər. Lakin sıravi dindarların təzyiqi ilə bir cox tə- riqət və onların rəhbərləri 20-ci illərdən Sovet hakimiyyətinə loyal munasibətlərini bildirdilər.

2) Bə”zən, inqilabi fəhlə hərəka- tında antimarksist sol opportunist cərəyanı — sektantcılıqı bildirən termin.

TƏ”RİZ (ər. saz əxi —numayit etdirmək) —PPərq, o cӱmlədən Azərb. klassik ədə- biyyatında satirik bədii ifadə və uslub vasitəsi. T.-də yazıcı əz e”ti- razını, tənqid obyektinin eyiblərini birbata deyil, dolayısı ilə, ustuər- tulç iəkildə bildirir. Sezun məca- zi mənası çzərində qurulan kinayədən fərqli olaraq T.-də səzun Həqiqi mə na- sından doqan yeni mə”na ifadə edilir. TƏRRİF, definisiya— hər han- sı obyekti fərqləndirməyə, tapmara, qurmaqa, elmə yenidən daxil edilən, yaxud artıq elmdə məvcud olan ter- minin əhəmiyyətini dəqiqlətdirməyə kəmək edən məntiqi vasitə. TƏRKİB—PtTutitər və Humayun qamlarında əsas pe”bə. TƏRKİBBƏND (ər... — tərkib -k bəndӱ—PTərq, o cӱmlədən Azərb. klassik tpe”r forması. İrihəcmlidir. Hər er ucun bəndlərin və misraların sayı muxtəlifdir: 6-dan 24-dək, bə”zən isə 30 və daha cox misrası olan bir necə bənddən ibarətdir. Qafiyə siste- mi ya qəzəldəki kimidir, yaxud da ay- rılıqda hər bəndin misraları həmqaə fiyədir. Bəndlərin sonunda hər dəfə dəyinilən 757 beyt gəlir. Əsa- sən, məhəbbət, habelə fəlsəfi və s. mӧv: zularda yazılırdı. Fuzuli, Zakir və S. Ə. PQirvaninin maraqlı T.-ləri var. TƏRKİBİN SABİTLİYİ QANUNU —kimyanın əşas qanunlarından biri. Hər bir muəyyən kimyəvi birləimə, alınma usulundan asılı olmayaraq, eyni elementlərdən ibarətdir, onla- rın kutlələrinin nisbəti sabitdir, atomlarının nisbi miqdarı isə tam ədədlərlə ifadə olunur: məs., suda 11,1996 N və 88,8196 O (kutləcə) var- dır: mol.k. 18,016-dır, bu, N.O-ya uyqundur. T.s.q. yalnız qaz və maye ha- lında olan kimyəvi birləptmələrə tətbiq edilə bilər. Kristal maddələ- rin tərkibi həm sabit, həm də dəyit- kən olur və sonuncu halda atomların tam ədədli nisbətlərinə uyqun gəlmir. Dəyitikən tərkibli maddələr bertol- lidlər, T.s.q.-na dəqiq uyqun gələnlər isə daltonidlər adlanır. T.s.q.-ndan kimyacılar (T. Berqman, A. Lavuazye) hələ 18 əsrin sonu—19 əsrin əvvəllə- rində, əzləri belə dərk etmədən isti- fadə etmitlər. Bu qanunu K. Bertolle ilə uzun muddətli (1801—08) mubahi: sələrdən sonra fransız kimyacısı J. Prust qəti muçəyyənlətldirmindir.


mu-


TƏRK-SİLAH



TƏRK-SİLA H—muharibə aparma vasi- tələrinin tamamilə məhv edilməsi, ya- xud əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlai- dırılması, dunya nuvə muharibəsi təhlukəsinin aradan qaldırılması ucun əlveripli ippərait yaradılması- na yenəldilmii tədbirlər sistemi.

Silahlı toqquitmalara və muhari- bələrə qartı tutarlı vasitə kimi T. ideyası coxdan mə”lumdur. Lakin an- taqonist sinfi cəmiyyətdə bu ideya hakim siniflər tərəfindən siyasi manevr, dulimən tərəfin hərbi cəhət- dən zəiflədilməsi və əz hərbi poten- sialını artırmaqı pərdələmək ucun istifadə edilmitdir.

Yalnız Sovet dəvləti Yarandıqdan sonra T. probleminin həlli ucun real imkanlar yarandı. V. İ. Lenin ə 1916 ildə yazmımldır ki, c“Tərksilah sosializmin idealıdır. Sosializm cə- miyyətində mӱharibələr olmayacaqdır, deməli tərksilah həyata kecəcəkdirə (Əsər. tam kulliyyatı, c. 30, səh. 174), Genuya konfransında (1922) Sovet nu- mayəndə hey”ətinin irəli surduyu ha- mılıqla silahları azaltmaq təklifi buna parlaq subut oldu. Numayəndə Heyətinə daxil olan Azərb.SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri Nərimanov yazırdı: “ Tərksilah haqə qında ilk səz butun dunyada bizi Ta- nıtdı. Konfransa qədər bizə cvəhiyi- lərə, cbolpevik barbarlarə kimi acıq- lı-acıqlı baxırdılar. Lakin biz ha- mıya tərksilah olunmarı birinci də- fə təklif etdikdə, bu təklif burada iptirak edənləri, hamını, butun Av- ropanın ictimai dairələrini ayılt- dıq (bax XaNnpman V., Sovetskii Sokoz. Razorujenie. Mir. Sobıtil i faktı. 1917—1962, M., 1962, səh. 18).

T. uqrunda mubarizə Sovet dəvlə- tinin butun tarixi ərzində SSRİ- nin leninci sulhsevər xarici siyasət xəttinin ayrılmaz tərkib Hissəsi ol- mupdur. Sov. İKP MK-nın 26-cı qu- rultaya hesabat mə ruzəsində qeyd ol. nur ki, c mӱharibə təhlukəsinin zəif- lədilməsi, sur”ətlə silahlanmanın cilovlanması uerunda mubarizə par- tiya və dəvlətin xarici siyasət fəa- liyyətinin əsas istiqaməti olmulpdur və əsas istiqaməti olaraq qalırq (Sov. İKP XXCT qurultayının material- ları, B., 1981, səh. 34). 24-cu qurultay- da (Sulh proqramı), 25-ci qurultayda (Sulh, beynəlxalq əməkdaiylıq, xalqla- rın azadlırı və istiqlaliyyəti uqrun- da mubarizənin daha da genitləndi- rilməsi proqramı), 26-cı qurultayda (60-ci illər ucun gӧ sa proqramı) və sonrakı illərdə T. sahəsində irəli su- rulmui geni tədbirlər proqramı bu- na parlaq subutdur. Muharibədən son- akı illərdə Sovet həkuməti umumi

. və bətəriyyəti muharibə təhlugəsin- dən xilas etməyə yənəldilmii 150-dək əməli təklif irəli CYDMYULİYD.

Sovet İttifaqının ardıcıl və inadlı səyləri nəticəsində 60—70- ci illərdə surətlə silahlanmanın məhdudlapdırılması və T.-a dair 20- dən cox muӱhum əhəmiyyətə malik bey- nəlxalq saziip imzalanmılidır. SSRİ və qardaiq sosialist əlkələri nuvə muharibəsinin qarilısıpı almaq ucui əllərindən gələni edir, Dərə ən aktual probleminə cevrilmiiy məsələlərinə həsr olunmuiy muxtəlif beynəlxalq məclislərdə, o cӱmlədən BMT tribunasından Yepi Yeni konkret və ipguӱzar təkliflər irəli sӱrməkdə


davam Dr rlar 26-cı qurultayın 80-ci illər ucun Sulh proqramına muvafiq olaraq Sovet İttifaqı T. yolunda mu- hum addım olmaq etibarilə nuvə mu- haribəsi təhlukəsinin aradan qaldı- rılması, sur”ətlə silahlanmanın ci- lovlanmasına yenəldilmiiy yeni sulh təpqəbbusləri irəli surmutidur. BMT ban Məclisinin T.-a dair İkinci xususi sessiyasında (1982, iyun) bi- rinci nuvə zərbəsi endirməmək barədə SSRİ-nin birtərəfli qaydada getur- duyu əhdəlik buna parlaq subutdur. CC öy sessiyada həmcinin, mərhə- lələrlə həyata kecirilməsini nəzərdə tutan nuvə Q.-ı proqramı hazırlanma" sı təklifini irəli surmuiddur. SSRİ-nin kosmik fəzanın hərbiləit- dirilməsinə yol verməmək barədə Co- vet— Amerika danılpıqlarına bailla- maq (1984) təklifi butun dunyada raq zılıqla qaritılanmıtidır.

SSRİ və Variava Muqaviləsi tə11- kilatının uzvu olan digər əlkələr T. probleminin bir sıra konkret mə- sələləri uzrə Qərblə. Pərq arasında umumi razılıqra səy gəstərirlər. Bu- nunla əlaqədar onlar Qərb dəvlətlə- rinə tərksilaha dair Cenevrə Komitəsi cərcivəsində nӱvə silahı sınaqları- nın tam və umumi ipəkildə qadaran edilməsi barədə muqavilə, kimyəvi si- lahların qadaqan olunması və ləvevi barədə beynəlxalq konvensiya, neytron silahının qadaqan olunmasına dair konvensiya baqlamaq təklifini irəli surmuti, adi silahların və silahlı quvvələrin indiki səviyyəsini xeyli azaltmaqa, hərbi xərcləri artırmama- qa caqırmınlar. Lakin sosialist əl- kələrinin T. yolundakı inadlı sə” ylə- ri Qərb dəvlətləri tərəfindən e”tina- sızlıqla qarpqılanmıtdır. Bir sıra Qərb əlkələri ərazisində 1983 ilin sonlarından ABPQ-ın orta mənzilli nuvə raketlərinin yerlətldirilməsinə baqilanması isə beynəlxalq miqyasda T. ipinə beyuk zərbə vurmutdur.

BMT Bali Məclisinin xususi ses- siyasının və ӱmumdunya Sulh PQura- sının qərarı ilə 1984 il oktyabrın 24—31-də dӱnyanın butun əlkələrin- də T. uqrunda fəaliyyət Həftəsi ge- cirilmitdir.

Əd. Cernenko K, Y., Secilmitp nitqlər və məqalələr, B., 1983, Orucov rR., Gərginliyin zəiflədilməsi uqrunda Sovet İttifaqının mubarizəsi, B., 1983) XafuMan B., CCCP i problema razo- rujenin (mejdu pervon i vtoron mirovı- mi voNnnami), M., 1959, Yenə onun, SSSR i problema razoru jenin. 1945—1969, M., 1970: Borhba Sovetskoqo Sokoza za ra- zorujenie. 1946-—1960 qq., M., 1961, Sov- remennıe problemı razorujenin, M., 1970, Strateqin imperializma i borıba SSSR aa miri razorujenie, M., 1974, Petrov- skifn V. F., Razorujenie: konpepinin problemı, mexanizm, M., 1982, Za mir, ra- zorujenie i bezopasnostı letopisv vnepə neh politiki SSSR, M., 1983.


TƏRLİKLƏR (Ra qapestaqlay—infizor- lar sinfindən ibtidai Heyvan cinsi, Bədəni uzunsov-oval (0,3 mm-ə qədər) olub, səthini qiiya (pellikula) ərtur. Bir necə nevu var. İPirin sularda, o cumlədən gəlməcə və suni gəllərdə yapayır. Quyruqlu tərlik (I. caudatum) KeHHüi yayılmıil, adətən, HY- rumə prosesi gedən sularda rast, gə-


lir. Muxtəlif təcrubələrdə istifadə olunur. Kisəməkilli tər- lik (R. Biqzaqqa), əsasən, TƏMİZ suda


yaayır. Huceyrədə yapayan zooxlorel-


la ona yapqıllıq verir. Azərb.SSR-də 3 nepy (P. caudatum, P. aurelia, P, putrinum) Bap. TƏRNƏYUT— Azərb.SSR Aqdam r-nu- nun Geytəpə kənd sovetliyİNDə kənd, Yaxınlıqrında erkən orta əsrlərə aid ama ip yerinin və alban (Qafqaz) xristian məbədinin qalıqları var. Tədqiqatcıların (S. Yeremyan, M. Barxudaryan, R. Vahidov və 6.) fik- rincə erməni salnaməciləri Sebeos (7 əsr) və Asoqrikin (10 əsr) İran — Bizans mӱharibələri zamanı 623 il hadisələri ilə əlaqədar adını cək- dikləri Tiqranokert yalayıni məntə- qəsinin qalıqlarıdır. Arxeoloji qa zıntılar aparılmamındır.

Əd. Vahidov R. M., Govurqala" da arxeoloji qazıntılar, Azərbaycanın maddi mədəniyyəti, c. 6, B., 1965,


TƏRRAHLIQ—Azərb.-da ən ənəvi ppar- baflıq sənətinin bir sahəsi, toxuma texnologiyasının tələbinə muvafiq olaraq cillə tellərinin muəyyən qaya dada dəzgahın nirə və ilana Hissələ- rindən kecirilməsi ilə barlı peiyə nəvu. İpək məqmulatının hər bir ne- BY ucun xususi cillə duzumu yaradan, toxuma əməliyyatının planını cəkən sənətkar, petpə sahibi tərrah adlanır. Tərrah cillə tellərinin alt-ust ol- maqla aqız acmasını təmin etmək ucun onları muəyyən qayda uzrə nirə lingələrindən və plana dəndənələrinin arasından kecirirdi. Bu məqsədlə tər- ah xususi dəzgahdan istifadə edirdi. ecmində adətən, hər bir karxananın əzunun ayrıca tərrahı olurdu. PTar- bafların sifariti ilə evdə iiy KƏ- rən xususi tərrahlar da in. ə baqpilıca olaraq ipək parca istehsalı mərkəzlərində (PTamaxı, Gəncə, PTƏə- ki, PQulya, Mucu, Basqal və s.) yayıl- mıpdır. Ədl. Mustafayev A. N., Pirvana da tərrahlıq, Azərb.SSR EA Xəbərləri ərik, fəlsəfə və huquq seriyası), 1976,


TƏRS ƏDƏD — vahidin sıfırdan yen ədədə nisbəti. Hasili vahidə ərabər olan iki ədədəqarpılıq- lı T.ə.-lər deyilir. TƏRS MUTƏNASİB KƏMİYYƏTLƏR —bax Mutənasiblik. TƏRS TEOREM —bax Teorem. TƏRS TRİQONOMETRİK FӰNKSİ- YA, dairəvi funksiya—triqo" nometrik funksiyanın tərs funksiya- sı. sinT, cosx, tg, Cİga, SECT BƏ COSE€CS funksiyalarının uyqun olaraq Aqs 51px (apKCHH yc X), Arccosr (arkko- CHHYC 9, Arctgrer (arktan- K € H c ), Arcctigr(apKKOTaHKEH€ x), Aqszesx a DKCEKaHC 3) BƏ Aqsaozesx (arkkosekansj) İYHEK- siyaları, Aqsupx və Aqssozx funksiz yanapbı 1xlc 1, Arctge nə Arcctgx HXTHe yari x, Aqszesx və Axeosior vcə lal 21 ucun tə”yin edilmitdir. T.t.f. coxqiy: mətlidir. Bu funksiyaların birqiy- mətli (bali) hissəsi aqs51px, aqsso5J,.... kimi iparə edilir. Məs., aqs51px funksiyası Aqsupx funksiyasının — l/2 € arcsinx = l/2 budaqıdır. aqs sozx, aqsbox və aqssbdj də uyqun olaraq 0 c arccos x € x, —x/2-c.arctgx € z/2 və 0saqssd xal kimi tapılır. T.t.F. arqumentin kompleks qiymətləri ucun DƏ TƏ )HH güm. TƏRS FӰUNKSİYA — verilən /(t) funksiyası ilə ifadə edilmiyl x=-i =(r(u) asılılıqrına cevrilən funksi"


ya. Məc., i=ax4-I ucun T.f. a =(u—b)/a, u=e" çcun x= 1pu funksi- yasıdır. T.Ff.-nın tə”yin oblastı ve- rilmit funksiyanın qiymətlər coxlu-


dur.

TƏPCAHƏ (ər. cəS.ə/1 4. —arsenal, za- vod, fabrik, |5—ev, bina -- a2Şə—səna- ye, istehsal)—1) gəmi inila edilən və ya qurapdırılan muəssisə. 2) Diri- jablların tikildiyi bina və ya qurqu. TƏRSİMİ HƏNDƏSƏ —hHəndəsənin bəlməsi, neqtələrin məcmusundan iba- rət fəza fiqurlarını onların pro- yeksiyaları (bax Proyeksiya) vasitəsi- nə ənar, T.h.-nin əsas vəzifələrin- dən biri ucelculu fiqurların mus- təvidə təsvir usulunu yaratmaq və bu təsvirlər vasitəsilə fiqurlarla əla- qədar məvqeli və metrik məsələlərin həlli ucun çsullar ippləyib hazır- lamaqdır. T.H. məzmun və usullarına gərə muhəndis yaradıcılırında zəru- ri olan fəza təsəvvurunu inkipaf etdirmək ucun ən yaxtı vasitədir. T.H. insan təfəkkurunun ixtisası sa- yılan certyoj tərtibatının nəzəri əsasını təpkil edir.

Proyeksiya təsvirlərinə tətəbbusə hələ e.ə. yalpamınln xalqlarda təsaluf edilirdi. Lakin T.H.-nin elmi əsasla- rını fransız alimləri J. Dezarq və Q. Monj itnləmiti, banisi isə Monj sayılır. Məsələlərin T.H. usulları ilə həlli qrafiki yerinə yetirilir. Həlletmə zamanı ən sadə əməliyyat iki xəttin kəsiimə nəqtəsinin tə yinidir. Butun Həndəsi qurmalar ancaq xətket və pərgarla icra olunduqundan kəsiii- məsi tapılmalı xətlər duz xətlər və cevrələrdir. Bapqa səzlə, T.h.-nin teorem və qaydaları vasitəsilə, muva- fiq ardıcıllıqla duz xətt parcaları və cevrə qəvsləri (nadir hallarda isə lekal əyrilərinin bir hissəsini) ke- cirməklə elm və texnikanın mӱrəkkəb məsələləri həll edilir. Həll prose- sinin elementar, eynitipli əməliyyYAat- lara bəlunə bilməsi həllin Hesab -


lama texnikasının kəməyi ilə av- tomatlalpdırılması imkanını Ya- ratmıiidır.


Me”marlıqda,.intaatda, təsviri sə- nətdə, sənayedə və elmdə T.H.-nin rolu 6eiykayp. Məs., T.h.-nin proyeksiya usulları obyektin və butev kompleksə lərin əyani təsvirini almaqa imkan verir. T.H. sayəsində muxtəlif formaq- lara malik yer səthinin relyefləri mustəvi uzərində təsvir olunur, Yol, kanal, tunel layihələri ilə əlaqədar məsələlər sadə qrafiki usullarla Həll edilir. Aviasiya, avtomobil sənayesi, gəmiqayırma və texnikanın baiqa sa- hələrində murəkkəb səthlərin kons- truksiyası ucun ən rasional YOL T.h usullarıdır. Coxkomponentli sistem- lərin və ərintilərin hal diaqramla- rının tədqiqində coxəlculu T.H. tət- biq edilir. Riyaziyyatın batqa sahələ- ri kimi T.H. də insanda məntiqi təfək- gӱru inkitaf etdirir. T.h. MyhəHuuc təhsilinin əsasını təiykil edən fun- dlamental fənlərin tərkibinə daxil:


dir.


Əd: Məmmədov Ə. M., P uz ı-


revski V. F... Məmmədov K. H.. Tərsimi həndəsə, B... 1964) Qordon V. O. Semenion- Opevski M. A.. Kurs nacertatel hnoİN qsometrii, 18 izl., M., 1977, Frolov S. A., Nacerta-


telınan qsometrin, M., 1978.


TƏRTƏR — Azərb.SSR-in Kəlbəcər, Mardakert, Mirbətir və Bərdə r-n-


17)“ 9


TƏSADUF İ KƏMİYYƏT


larında cay. Kurun saq qolu. Uz. 184 km, hevzəsinin sah. 2650 km?. Qarabaq yaylasından (3120 m hund.-dən) Ganına- Hblp. Amarbı axını QarabaRr duzundə- dir. Əsasən, yeraltı sularla qidala- nır. Orta illik su sərfi 23,1 m/san, illik axım həcmi 729 mln. m-dir. Suvarmada istifadə edilir. Ustundə Sərsəng şu qoviarı yaradılmıtndır. TƏRTƏR—Mirbəmir 11.-nin 1949 ilə- DƏK adı.

TƏRTƏR RAYONU—Mirbəmir ra- yonunun 1949 ilədək adı. TƏRTƏRLƏR—9—13 əsrlərdə Cənu- bi Rus cəllərində və PTimali Qafqaz- da yamaMbıı qıpcaq tayfası. Təqr. 1280— 1323 illərdə Bolqarıstanda ha- kimlik etmit həkmdar sulaləsi də məntpəcə T.-dən idi. T.-in bir qismi- nin erkən orta əsrlərdə Azərb.-a gəl- mələri ehtimal olunur. Bəzi tədqi- qatcılara gərə Tərtərcay hidronimi T.-lə əlaqədardır. 19 əsrdə Azərb.-da yalpayan tayfalar arasında Tərtərli tayfasının da adı cəkilir.


Əd. Popov A. İ., Nazvanil naro- dov SSSR, L., 1973.


TƏRTİB—riyazi obyektin ədədi xa- rakteristikası. 1) Ən yӱksək dərəcə-


li Həddinin dərəcəsinə coxhədlinin


T.-ır, 2) Ipp a/8V" sonlu limiti varsa və sıfır deyilsə, ”* ədədinə o sonsuz kicilənin f


sonsuz ÖƏİYİƏHƏ nəzərən


ti varsa və sıfır deyilsə, ” ədədinə


|(x) funksiyasının a sıfrının T.-i, 4) funksiyanın necə dəfə diferen- siallandıqını gəestərən ədədə tərəmə- nin T.-iys 5) tənlikdəki tərəmələrin ən yuksəyinə diferensial tənliyin Q.-i: 6) sətir və ya sutunlarının sayına kvadrat matrisin T.-i, 7) elementləri- nin sayına sonlu qrupun T.-i deyilir. Baiqa nev T.-lər də var.

TƏRXAN, tarxan (turk dillərin- də)—1) orta əsrlərdə turk xalqların- da, xususən Xəzər xaqanlıqında hekm- darların titulu. 2) Zaqafqaziya və Orta Asiyada, Kazan, Həpqtərxan xan- lıqlarında feodalların dӧvlət ver- gilərindən azad edilmiiy mulku və tor- paqı. 3) Azərb.-da Elxanilər dəvrun- də vergi və muӱkəlləfiyyətlərdən azad olan kəndlilər (maaf termininin si- nonimi). 4) Orta əsrlərdə Rus dəvlə- tində umumi-huquqi akt novu—imti" yazlı fərman.

TƏRXİS (ər. şa- —rusxət, musaidə, buraxma)—hərbi qulluqcunun muha- ribənin qurtarması, həqiqi hərbi xid- mətinin bata catması, xəstəliyi, Ya- xud ailə vəziyyətinə gerə silahlı qӱvvələrdən buraxılması.

TƏPXYH (aArtemisia dracunculus) — mӱrəkkəbcicəklilər fəsiləsinin yov- ipan cinsindən coxillik bitki ne- BY. Hund. 60—125 sm-dir. Tamkəparlı yarpaqları lanset formalıdır. At aicəkləri girdə səbətdə toplanmıit1- dır. Vətəni Monqolustan və Cənubi Sibirdir. Kicik və Orta Asiya, Mon- qolustan, Pimali Cin və İllnMazn Amerikada yayılmısidır. İran, Hin- distan, ABPT, Braziliya, IIpu Lanka, B. Britaniya, AFR, MXR və BXR-də, SSRİ-də isə Zaqafqaziyada, həmlinin Azərb.SSR-də becərilir. Ətirli yar- paqlarından və cavan budaqlarından




tərəvəz, ədvə kimi, spirtli və spirt- siz ickilər istehsalında istifadə edilir.


259


TƏR H—orta əsrlərdə bə”zi Yaxın PQərq elkəsində, o cumlədən Azərb.- da xususi feodal qayda-qanunu. El- xanilər dəvrundə geniyi yayılmıp- dı. iki iqəraitdə Həyata Keunpn- lirdi: 1) əlkədə qıtlıq bap verər- kən devlət xəzinəsinə lazım olan hər hansı məhsul, mal, əmtəə və s. əhali- dən bazar qiymətindən dəfələrlə ucuz qiymətə alınırdı: 2) devlət anbarla- rı və xəzinələrində toplanmıti artıq mallar bazar qiymətindən bir necə dəfə aha qiymətdə satılırdı. Zorla həyata kecirilən T. əhalini soymaq ən biri idi.

TƏRCAN VURUİYMASI (1473) — Aqqoyunlularla Osmanlılar arasın- da Tərcan duzundə Ğamı BepMHM neiym. Bax Otluqbeli vuruiması (1473). TƏPMMBƏHA (əp. A. / —HərəpaT, TƏK- pap-- bənd )—Hləpr, o cӱmlədən Azərb. klassik per forması. Bir necə bənd- dən, hər bəndi isə 6—14 və daha cox (bəzən 40-dan artıq) misradan iba- rət olur. Tərkibbəndin ən populyar variantıdır. Adətən, birinci bənd butunlukdə, hər sonrakı bənd isə (son beytdən batqa) ayrılıqda həmqafiyə olur. Bə”zən qəzəl formasında da ya- zılır. Birinci bəndin son beyti (bey- ti-vəsilə) nəqərat ipəklində hər bən- din sonunda təkrarlanır. Fuzuli, Qəvsi Təbrizi, Aqa Məsih PTirvani, Nəbati və b. Azərb. ipairlərinin T.- ləri məphurdur. TƏRCUMEYİ-HAL—bax Avtobioqra-


fiya. TƏRCUXLMƏ—bax Bədii tərcumə. TƏSADXMF—bax Zərurət və təsa-


duf.

TƏSADUXFİ ƏDƏDLƏR VERİCİSİ --ehtimalları (O,1) intervalında, demək olar ki, bərabər paylanmıiy asılı olmayan təsadufi ədədlər ardı- cıllıqını hasil edən qurqu. Bu vaxt təsadufi kəmiyyətin (TK) gəstərilən intervalın istənilən parcasına du11- mə ehtimalı həmin parcanın uz.-na bə- rabər olur. TK rəqəmlə hesablayan ma- iqının (RHM-nın) yaddapına daxil olunduqundan o, ikilik say sistemin- də hasil olunur (hər bir mərtəbədəki rəqəmin qiyməti, qalan mərtəbələrdəki rəqəmlərin qiymətindən zəif asılı olub, təqr. 0,5 ehtimalla (0) və ya 1 qiymətini alır). T.ə.v.-nin ipi kuyun (məs., elektron lampasındakı) alın- ması, onun qiymətinin əlcmələrin bir- birindən qeyri-asılılıqını təmin edən zaman intervallarında əlculmə- si və alınmınt gəmiyyətlərin kvant- laidırılmasındanv ibarətdir. Bu vaxt paylanmasına gərə Bernulli ardıcıl- lıqrına Yaxın olan O və 1 rəqəmləri- nin bərabər ehtimallı ardıcıllıqı alınır. Qurqunun tərkibinə genera- tor, formalaidırıcılar, ilkin təsa- dufi prosesi (kuyu) rəqəm cevrilmə- ləri ucun əlveriiyli (yəklə salan guc- ləndirici-formalapdırıcı, forma- laidırılmın təsadufi siqnalı bəra- bər ehtimallı diskret formaya salan rəqəm ceviricisi və s. daxildir. QT.ə.v. ardıcıl, paralel və kombinə edilmil olur. Paralel T.ə.v.-nin sur əti beyuk, istifadə olunan avadanlıqı coxdur. T.ə.v.-ndən Monte-Karlo çsulunda is- tifadə olunur.

TƏSAD UFİ KƏMİY YƏT—təsadufdən asılı olub, bu və ya digər qiymətləri muəyyən ehtimalla alan kəmiyyət. Zə- rin atılhipında xalların duiiməsi- nin və telefon xidmətini gəzləyən si-


260


TƏSADUFİ PROSES



faritpcilərin sayı, cihazın saz ipt- ləmə muddəti, muəyyən momentdə hərə- gət edən obyektlərin koordinatları və s. Q.k.-ə misaldır. İki nev T.k. var: diskret T.k. və kəsilməz T.k. Qiymətləri ardıcıllıqı sonlu və sonsuz hesabi sayda olan və bu qiymət- ləri muəyyən ehtimalla alan kəmiyyət disgret 1.k.-dir. Deməli diskret T.k. x/,,e, x, qiymətləri və ona uy-


eyn Ri)... RA ehtimalları ilə veri-


lir. Diskret T.k.-in paylanma qanunu RŞE=x,) kimi verilir (1=0, 1, 2,..,).


T.k.-in ixtiyari |a, IY Vit valına duilmə ehtimalı R(a=ӱE=“b)=(ӧ)—E(a) paylanma funksiyası ilə təyin edi- lir. Mənfi olmayan elə R(x) funksi- yası varsa ki, ixtiyari x ucun E(x)=


= (= R(:) aq-dir, onda R(x) T.k.- — Od


in ehtimal sıxlırı (və ya sıxlıq funksiyası) adlanır. Belə T.k. kəsil- məz kəmiyyət adlanır. T.k.-in bə”zi umumi xassələri ədədi xarakteristi- kalar (riyazi gəzləmə, dispersiya, me- dian, moda və s.) vasntəsilə tam təsvir


olunur. TƏSADUFİ PROSES ehtimal- lı və ya stoxastik T.p.—və- ziyyətləri zamana gərə muəyyən ehtimal- la muxtəlif olan proses. Broun hərə- gəti T.p.-dir. Fizika, texnika, ra- diotexnika və 6. sahələrdə T.p.-dən geniti istifadə edilir. Riyazi usul- ların T.p.-ə tətbiqi ucun sistemin ani vəziyyətlərini hər hansı faza (vəziy- yətlər) fəzasının nəqtəsi kimi nəzə- rə almaq imkanı olmalıdır. T.p. /za- mandan asılı ()-da qiymətlər alan E(t) funksiyası kimi verilir. Praktiki cəhətdən tətbiqinə gərə əlveritlisi O-nın nəqtələrinin bir, yaxud cox- lu sayda ədədi parametrlərdə veril- məsidir. Riyazi tədqiqatlarda Q.p. dedikdə, əksər halda E(:) ədədi funk- siyası bapa dupqulur. İxtiyari arqu- mentli təsadufi funksiyalar nəzəriy- yəsi, xususi halda T.p. lərin azı nəzəriyyəsi, ehtimal nəzəriyyəsinin muasir belmələrindəndir. T.p.-ə dair İLK nəticələri diskret asılı ardı- cıl sınaqlar sxemi uçcun A. A. Mar- gov almındır (ən mӱhӱmləri Markov prosesi Və stasionar T. p.. ndur). TƏSADUFİ PROSESLƏRİN STA- TİSTİK TƏHLİLİ —riyazi statis- tikanın bəlməsiqs təsadufi proseslə- rin mupyahidələrinin istifadəsinə və təhlilinə dair usullardan ibarətdir. I təsadufi prosesini bir dəfə mu- tppahidə etdikdə alınan x (1) qiyməti- HƏ onun muplyahidə qiyməti, deyilir.

.P.Ss.T.-NDƏ ipilədİilən statistik MƏ"- lumat dedikdə verilmii x (1) reali- zasiyası ucun muəyyən vaxt intervalın- dakı qiymətlərə dair mə”lumat nəzərə alınır. Bunlar E (() ilə hər Hansı itzəgildə barlı kəmiyyətə aid ola bi- lərq məs.,


nif) $(() m(t), öypaza n(f) Myinahimə onynan proses- dir və E(:) ilə hər hansı csəsinə cə- midir Bu c€cəcHə x(/)-nin qiymətləri- nin əlculərindəki səhvlər və xarici maneələr terədir. T.p.s.t.-nin eyrən- DİYİ məsələlərdən praktiki cəhətdən ən əhəmiyyətlisi kӱy icərisindən siq- nalı tapmaqla baqlı məsələlər sin- fidir. Riyazi cəhətdən bunlar hLi- potezlərin statistik yoxlanması- na gətirilir. Verilmiil funksiya-


nın mutpahidə nəticələri əsasında muəyyən edilməlidir ki, cbu funksi- yanın E(*) və t(()-nin cəminə bərabər olması və cfunksiyanın ancaq m(t)- yə bərabər olmasız hipotezlərindən hansı doqrudur. 2(() siqnalının for- ması mə”lum deyilsə, ona daxil olan namə”lum parametrlər statistik qiy- mətləndirilir. T.p.s.t. muəyyən sinif qeyri-parametrik məsələlərin həllini əyrənir: 2E(:)-nin mutpahidə qiymətləri- nə əsasən onun ehtimallarının pay- lanmasını xarakterizə edən bə"zi funksiyaların qiymətləndirilməsi: məs., E(:)-nin ehtimallarının sıxlıq funksiyasının və ya M E(1)-E(5) kor- relyasiya funksiyasının, stasionar proses ucun E(X) spektral Funksiya- sının tapılması, T.p.s.t. zamanı xu- susi sinif məsələlərə baxılır və E (E)-nin statistik strukturu muəyyən pərtlərə (ən əhəmiyyətlisi E (:) təsa- dufi prosesinin stasionar olması- dır) tabe olur. Muəyyən 0=2=2T inter- valında x (() mutpahidəsinə əsasən əhəmiyyətli statistik nəticələr tapı- lır. Məs., xususi halda


— 1 (T XT = 00” (2) dt ədədi orta qiyməti və secmənin a ikfFirtq R, (t) = (4 x (t) x (tv) at


korrelyasiya funksiyası, uyqun ola- raq Q-əso pərtində M E(1)=a və t(1)= = ME (0)-E (1--t) ucun doqru qiymətlər olur. T.p.s.t.-ndə normal stasionar proseslər və Markov prosesi YyuyH muhum nəticələr alınmınqdır.

Əd. Rozanov G). A., Stapionar- nıe slucannıe propessı, M., 1963: İ 6- ramxalilov İ. PT.., Skoroxod A. V., Sostoltelınıe openki parametrov slӱucannıx propessov, Kiev, 1980.


TƏSADUFİ STASİONAR PROSES t


—xususi sinif təsadufi proses. Tex- nikada və təbiətiqunaslıqda ehtimal nəzəriyyəsinin tətbiqi ilə əlaqədar


cox rast gəlir. E (:)o vaxt T.s.p. ad- T


lanır ki, * vaxtı kecdikcə onun eh- timal xarakteristikalarından Hec biri dəyinmir, Məs.,E (()-nin ehti- mallarının paylanması butun £f-nəp ucӱn eynidir, 2(54) və 2E(5,)-nin birgə paylanması ancaq 5) VƏ 55 vaxtlar fər- qindən asılıdır: (E (4), E (5:)) və (B (14-54), E(44-34)) cutlərinin pay- lanmaları ixtiyari 5, və 545 ucun eyni- dir. T.s.p.-lər fizika, mexanika, texnika və b. sahədə yaranmını coxlu sayda real hadisələri təqribi dəqiq- LİKLƏ Yaxtapı təsvir edir. Beləliklə, T.s.p.-ləri umumilətdirən yeni sahə- lər—verilmipl tərtibdən stasionar artımlı təsadufi proseslər, umumi- ləpmi T.s.p.-lər və bircins T.s.p.- lər Yarandı. (E (:))-nin qiymətlərinə uyqun paylanma momentlərinin T.s.p.- lərin riyazi təhlilində əsas rolu var. Riyazi gəzləmə vəqt (5, ()= MI):

E (5) korrelyasiya funksiyası bir cox

riyazi məsələdə T.s.p.-in bu xarakte- ristikaları ilə baqlı xassələrinin əyrənilməsi ucun kifayətdir. Məs., Qauss tipli normal stasionar proses ezunun riyazi gəzləmə və korrelyasiya

ungsiYası ilə tə”Yin olunur. 4 riya- zi gəzləməsi 1-dən asılı deyilsə və " (4, 5) korrelyasiya funksiyası ancaq 5—41-dən asılıdırsa, q (2, 5)= q (5—:), onda |E (:))| genin mə"nada T.s.p. ad- lanır. (() və q(q)u-nin Furye və


Furye--Stiltyes inteqrallarına ayrı- lıpının T.s.p.-in riyazi təhlilində beyuk rolu var. E(:)-yə prosesin Xin- cin teoreminə əsasən


o) = | ebkato)


pəklində spektral ayrılıntı deyilir (burada, t(i)—asılı olmayan artımlı təsadufi funksiyadır). Bu inteqral uyqun inteqral cəminin orta kvadra- tik mə”nada limiti kimi bata duӱpqu- lur. Uyrun korrelyasiya funksiyası


q (6) = - ev a F (iy)


kimi Yazılır, F (i) monoton azalma- yan funksiyadır və E (:)-nin spektral

unksiyası adlanır (Stiltyes inteq- ralı mə”nasında), | * |-so itərtində (1) sur”ətlə azalırsa,


r (0) | at oya) di


və f (i)= F”(i) olur. f (i)-yə E (1)- nin sıxlıq funksiyası deyilir, Əd.: bax Təsadӱfi proseslərin sta.


tistik təhlili məqaləsinin ədəbiyya= tına.


TƏSADUFİ FӰNKSİYA —təsadufi olmayan : arqumentini, 70 mumkun ele- mentar hadisəsini uyqun olaraq T və () coxluqlarında alan və (3x T Hhasi- LİNDƏ TƏ Yin edilən ikiarqumentli (E (1, 10), Eş T, 1“ s (ə) unksiyası. Qeyd edilmiit E ucun o-nın, qeyd edil- Mİİİ (o) ucun isə Həqiqi ( dəyitəninin funksi Yasıdır. Arqumentlərinin han- SININ qeyd olunmasına gərə təsadufi kəmiyyətlər coxluqu kimi gestərilir. Adətən, (o atılır, E isə 1-nin funk- siyası kimi gestərilir: R (1) və ya” x (. T—sonlu və ya sonsuz ardı- cıllıqlar coxluqu kimi verilərsə və E ((, o), E (6, o), ..lpəklində gestərilərsə, diskret arqumentli T.f. və ya təsadufi ardıcıllıq T.f.-sın- dan danıpılır. T intervaldırsa,

.F. kəsilməz arqumentdən asılı olub, təsadufi kəmiyyətlər coxluqu- dur, T Həqiqi duz xətt və ya duz xətt parcasıdırsa və TsT arqumenti za- man kimi təsvir edilirsə, T.f. təsa- dufi proses adlanır. T.f. sonlu-el" culu birgə paylanma əli kimi də verilir. Qiymətləri Həqiqi ədəd


Eu T.f. lə SA əəə "dı =r İF (£, o) €xı, əz E0,, o)4x,| ki mi verilir. n-i artırmaqla onun


butun xarakteristikaları tapılır. TQ.f.-nın xarakteristikaları riya- zi gəzləmə, dispersiya, korrelyasiya funksiyası və s.-dir.

TƏSADUFİ HADİSƏ — verilən ipərt- lər daxilində ya baii verən, ya da ba verməyən hadisə. Məs., bir dəfə at- dıqda zərin muçəyyən xalının, metal pulun gerb uzunun dutiməsi, anadan doqulan uparın oqrlan və qız olması və s. T.H.-dir. T.H.-nin verilən ipərt- lərdə R balvermə ehtimalı var (0- =“Ra1T). T.H.-nin ehtimalı onun te9- nn) vasitəsilə verilir: M sayda ve” rilən pərtlərdə A hadisəsi M (A)


dəfə baiy verərsə, ə tezliyi |C-in



beyuk qiymətlərində R-yə yaxın olur. TƏCBE h—xəhpəğa, araq, tala və s.” dən hazırlanmıpiy iri muncuq duzumӱ- Dua və səcdələrin sayını hesablamaq ucun istifadə edilən T. katolik, bud”


TƏCƏK


261


——.uü?"1BüB——,—...... R . = : : B


Dacı, mӱsəlman ruhani və dinlarlaq rı arasında Hələ qədimdən kəkia Yə - yılmındır. T.-dən məpquliyyət kimi də (əsasən yallı və qocalar) istifadə edirlər. Kecmiptdə qoca qarılar niy- Yəttutma məqsədi ilə T. cevirmitlər. Ziyarətə gedənlər İCPərqin muqəddəs ptəhərlərindən hədiyyə məqsədi ilə T. TƏSVİYƏCİLİK . ——HpTHua mnnəpunnə (1907—10) RSDFP daxilində təf- tippci, opportunist istiqamət. İdeya- siyasi cərəyan kimi 1908 ilin yayında rmalatmıit və 4 Napta zaryac jurna- lı ətrafında birlətmisdi. ƏCBH- yəcilər fəhlələri yeni inqilab hazır- lamaqdan cəkindirməyə, inqilabi s.-d. partiyasını ləərv etməyə və Qərbi Av- xan tipli leqal reformist partiya Yaratmaqa cəhd gestərirdilər. T.-ə menievizmin liderləri (P. B. Aksel- rod, N. N. Jordaniya, Y. Larin, Y. O. Martov, A. N. Potresov və ə) öamı- cılıq edirdilər. T. gizli partiya təpkilatlarının ləqvinə və gizli HH- qilabi ipqə son qoyulmasına calıiır, partiyanın Tora və taktikasından, onun inqilabi ən ənələrindən imtina etmək bahasına car polisindən leqal Yapamaq icazəsini satın almaq istə- Yirdi. Buna gərə də V. İ. Lenin T.-i vstolıpinci fəhlə partiyasız, partiyadan ӱz dəndərmək dərəcəsinə catan opportunizm adlandırmıpdı. Menitevik gerutiləri zəminində əmələ gəlmili T. mentpevizmin bəhranını, onun saq qanadının acıqca liberal burjuaziyanın tərəfinə kecdiyini gestərirdi. T.-in meydana cıxması- nın əz sinfi kəkləri var idi. 1905— 07 illər inqilabı zamanı RSDFP-yə xırda burjua cıqırdapları daxil olmutpduqy inqilabın məqlubiyyəti xır- da burjuaziya icərisində parcalan- maya və pozqunluqa səbəb oldu. Butun bunlar partiya daxilində də əz əksi- ni tapdı. Təsviyəci menpeviklər fəh- lə hərəkatında burjuaziyanın agent- ləri rolunu oynayırdılar. V. İ. Lenin gəstərirdi ki, menteviklərin T.-i ideya cəhətdən proletariatın in- qilabi sinfi mubarizəsini və onun burjua-demokratik inqilabında hege- monluqunu, təpkilat cəhətdən qeyri- leqal s.-d. partiyasının zəruriliyini inkar etməkdən ibarətdir (bax Əsər. tam kulliyyatı, c. 19, səh. 46—47). Azərb. bolpevikləri T.-yə qaritı ideoloji, taktiki və təpkilati mu- barizə aparır, partiyanın leninci məvqeyinə tərəfdar cıxırdılar. Bu itidə bolpevik nəptrlərinin (4Ba- kinski proletariə, c“Bakinski rabo- ianə, c“Yoldaiq, €Työoxe qəzetləri, aVolnav jurnalı və s.) muhum rolu olmutlpdur. 1911 ilin axırlarında Bakıdakı təsviyəci qrupu artıq par- calanmındı. : RSDFP-nin 5-ci (Umumrusiya) konfransı (1908) T.-yi pislədi və bu- tun partiya təpkilatlarını təsvi- yəctilərə və otzovistlərə qariqı ba- rımmaz mubarizəyə caqırdı. 1912 il- də təsviyəcilər, otzovistlər və sent- ristlər (bax Sentrizm) L. D. Trotski- nin təpkil etdiyi Avqust ə tiya blokunda birləldilər. RSDFP- nin 6-cı Umumrusiya (Praqa) konf- ransı (1912) təsviyəciləri partiyadan qovdu. Bundan sonra T.-in antimark- sist mahiyyəti tamamilə apjar oldu və Birinci dunya muharibəsi zamanı o, sosial -povinizmə Yuvarlandı,


Ədl Lenin


B. Mə"lumat cildi, h.


İ., Əsərləri (bax

1, səh. 604—606): Azər- baycan Kommunist Partiyası tarixinin ocerkləri, B., 1964: İstoril KPSS, t.


2, M., 1966: Stelınik B. A., Bakin- sk 1910 qq.), B., 1969


TƏSVİRİ SƏNƏT—boyakarlıq, Hey kəltərailıq, qrafika və foto sənə- tini əhatə edən plastik sənət bəl- məsi. Plastik sənətin qeyri-təsviri nəvlərindən fərqli olaraq, T.s. ger- cəkliyi əyani obrazlarla əks etdirir. T.s.-in muxtəlif nevləri real alə- min həcm, rəng, məkan, əiyaların mad- di forması, ipıq-hava muhiti və s. kimi gəzlə qavranılan, obyektiv su- rətdə mevcud olan əlamətlərini tə- səvvurdə canqandırır. T.s. eyni za- manda dunyanın mə”nəvi cəhətdən dərk edilməsi imkapına malikdir. T.s. insanın mə”nəvi simasını, onun di- gər insanlarla qariılıqlı munasibə- tinin xarakterini acır, təsvir olu- nan vəziyyətin emosional və psixolo- ji məzmununu gəstərir. T.s. real var- lıqı, insanların Həyatını, təbiətin gəzəlliyini butun zənginliyi və fər- di təzahӱrləri ilə gəstərməklə yana- ilı, insan təxəyyulunun məhsulu olan hadisələri, dini, mifoloji obraz- ları da əks etdirirq, tarixin gəru- lub duyulan hadisələrindən bapqa onun mə”nəvi mahiyyəti, aktual siyasi, Fəlsəfi, estetik və etik idealları da .s.-in mevzusu olur.

Gercəkliyin muxtəlif cəhətlərini estetik surətdə mənimsəyən T.s. dun- yanı dərketmənin bir forması kimi sosial həyatda muhum rol oynayır, cə- miyyətin ideya tərbiyəsində guclu va- sitəyə cevrilir. T.s. obrazlarının əyaniliyi həyatın bu və ya digər ha- disələrinə rəssamın əz munasibətini bildirməyə və bunu tamatacıya təlqin etməyə imkan verir. Buna gərə də si- nifli cəmiyyətin inkippafının ilk devrlərindən hakim sinif T.s.-dən ideoloji silah kimi istifadə etmiit- dir. T.s. sahəsində ideya təmayullə-


"rinin mubarizəsi inkipaf etmiii ka-


pitalizmdə xususilə kəskin xarakter dapıyır, muasir ppəraitdə isə iki sistemin — sosializm və kapitalizm sistemlərinin ӱmumi ideoloji muba-


razəsiiin “ir hissəsini tətkil edir. ƏSVİRİ SƏNƏT MUZEYİ, A. E Pupkin adına —xarici əlkə incəsənəti (qədim devrlərdən indiyə- dək) nӱmunələrinin toplandıqı mu- zey. Moskvadadır. Əhəmiyyətinə gərə SSRİ-də Ermitajdan (Leninqrad) sonra ikinci muzeydir. 1912 ildə acıl- mıpdır. Kolleksiyasının əsasırı məphur incəsənət əsərlərinin satın alınmı surətləri təpkil edir. Son- ralar muzeyin fondu misiriqunas V. S. Qolenipippevin topladıqı Qədim Mi- sir incəsənəti kolleksiyasının, ha- belə az miqdarda Qərbi Avropa boya- karlıqrı numunələri (orijinal), an- tik vaza, sikkə və medallar hesabına artmılldır. Sovet dəvrundə T.s.m. kecmipt Rumyantsev muzeyi, Ermitaj və Tretyakov qalereyasından (Qərbi Avropa rəssamlarının tabloları) gətirilmiii incəsənət əsərləri ilə, eləcə də pəxsi kolleksiyalarla zən- ginləpmitdir. Muzeydə Qədim PTərq, Qədim Yunanıstan, Qədim Roma, Bi- zans, Qərbi Avropa əlkələrinin in- cəsənət abidələri muhafizə ol "Hyp. Muzeyin izəkil qalereyasında 17 əsr


proletariat v qodı reakpii (1907—*


holland və flamand boyakarlıqının beyuk kolleksiyası var (o cumlədən Rembrandt, Y. van Reysdal, G. Terborx, A. van Beyeren, A. van Ostade Ӱ. Yor. dans, F. Sneyders, P. II. van Deykin əsərləri). 17—19 əsrlə Fransa boyakarlıqı N. Pussen, K. Lorren, A. Vatto, F. Bute, J. L. David, K. Koro, Q. Kurbe və 6.-nın əsərləri ilə təmsil olunur. Burada Barbizon məktəbinin dunyada ən zən- gin kolleksiyası, fransız impressio- nistlərinin (bax İmpressionizm), həm- cinin P. Sezann, P. Qogen, V. van Qoq, A. Matiss, P. Pikassonun ən yax- pyı əsərləri toplanmıtpdır. T.s.m.- nin Qravura və rəsm ppe”bəsində 350 mindən artıq qrafika əsəri var. Mu- zey geni elmi-tədqiqat ipti aparır, sovet və xarici mӱzeylərin kolleksi- yalarına daxil olan əsərlərdən sərgi: lər təpkil edir. Muzeyin nəzdində beyuk bərpa e”malatxanası var.

Əd.: Qosudarstvennın muzen izobra=


zitelınıx iskusstv im. A. S. Pupqkina, M., 1980.


TƏCBHPH CƏHƏT 10. (Ors- zagos-Szepmüv6szeti Müseum), By na- nem rTanə — Macarıstanda xarici əlkə təsviri sənət əsərlərinin top- landıqı ən bəyuk muzey.1896 ildə ya radılmıpndır (muzeyin binası 1900— illərdə tikilmipdir). Əsasını iri pəxsi kolleksiyalar (o cӱmlədən Esterxazi kolleksiyası) təpjil edən muzeyin fondunda antik incəsənət, Qədim Misir, Bizans, kecmitp macar incəsənəti (18 əsrin sonunadək) nu- munələri, 15—20 əsrlər Avropa qra" fikasının nadir kolleksiyası (o cumlədən Leonardo da Vinci, A. .. er, Rembrandt, Y. van Reysdal, . aTTO BƏ Ö.-HhIH pəcMnəpH), 13—20 əcp- lər Avropa sənətkarlarının boyakar: lıq və heykəltərailıq əsərləri (o cӱmlədən El Qreko, D. Velaskes, F. Qoyya, Kranax, Centile Bellini, Corconenin tabloları, orta əsr hey- gəltəraplıqı) saxlanılır. TƏSƏVVUR—kecmipdə qavranılmıpt, indiki anda isə Hiss ӱzvlərinə tə"sir etməyən cisim və hadisələrin umumi lətmitt surəti. Psixologiyada belə surətlər hafizə T.-ləri adlanır. Tə un xususi nəvunu tətpkil edən təxəy- yul T.-ləri Hafizə T.-ləri əsasında yaranan yeni surətlərdir. T. pquurun zəruri elementidir) o, anlayıtqların əhəmiyyət və mə”nasını daim pteylə- rin surəti ilə əlaqələndirir və eyni zamanda pquura cisimlərin hissi-əya- ni surətləri ilə əməliyyat aparmaq imkanı verir. Lakin, hissi idrakın rması kimi T. cisim və hadisələ- rin mahiyyətinə nufuz edə bilmir. . İ. Lenin T. və təfəkkurun qaripı- lıqlı munasibətinin dialektikasını səciyyələndirərək yazmıtpdır: €TəcəB- vur reallıqa təfəkkurdən yaxın - dırmı? Həm yaxındır, həm də yox. Təsəvvur hərəkətibutunlukdəqav- raya bilmir, mzsələn, 1 saniyədə km sur"ətli Hərəkəti qavraya bilmir, təfəkkur isə qavrayır və qavra- malıdıru (Əsər. tam kulliyyatı, c. 29, səh. 217), T. hissi idrakdan mən- tiqi idraka kecid prosesində muhum


du oynayır.

ƏSƏK—bap geyimi. Keçmitpdə əsa- sən qarılar və qadınlar saclarını yıqcam saxlamaq məqsədi ilə Yaylıq, kəlarayı və s. ba ərtuklərinin Al- tından geyirdilər, Pambıq parca-


202


TƏSƏRRUFAT BİRLİYİ



dan, qırmızı və yappıl məxmərdən ti- kilirdi. T. in qabaq kənarına metal bəzək nӱmunələri (təsəkqabaqı) bəndlənirdi Qoniyu İPTərq, Orta Asi- ya, Qafqaz, o cӱmlədən Azərb.-da ya- yılmınndı.

TƏSƏRRUFAT BİRLİYİ—SSRİ-də istehsal təsərrufat kompleksi: iqti- sadiyyatın bir və ya bir necə sahəsi- nin muəssisələrindən və istehsal va- hidlərindən ibarətdir. Sov İKP MK və SSRİ Nazirlər Sovetinin 2 mart 1973 il tarixli qərarından sonra ge- niii Yayılmınndır. Əsas, ilkin halqa- lı təqqkilatlar (istehsal birliklə- ri) kimi Yaranır. Sənaye birliyi orta halqalı T.b. dir. Elm-istehsalat birlikləri T.b. ipin xususi nevudur. TƏSƏRRUFAT İLİ –vaxt dӧvru: bu dəvrə muvafiq olaraq hesabat aparı- lır, mӱəssisənin (birliyin) fəaliyyə- ti, yaxud butun x.t. planlaidırılır. Uz. 12 aydır: muxtəlif muddətlərdə baplaya bilər. Kapitalist əlkələrin- də Q.i. sənayedə təqvim ilinə uyrun gəlir, k.t.-nda isə g.t. ilinin dəvrç ilə muəyyənlətdirilir. SSRİ-də mu- əyyən vaxtlarda T. i. dəvru muxtəlif olmutidur. 1957 ildən T.i. dəvru yan-


varın 1-dən dekabrın 31-dək muəyyən olunmusidur. TƏSƏRRUFAT MUQAVİLƏSİ —


SSRİ-də, digər sosialist əlkələrində sosialist tipkilatları—huquqi tpəxs- lər arasında baqlanan muqaviləs tə- sərrufat məqsədlərinə nail olunma- sına Yənəldilir və planlı xarakte dapıyır. SSRİ-də T.m.-nin muxtəli nəvləri məvcuddur: tədarӱk, podrat, Yuku damtıma, kontraktasiya (k.t. məh- sullarının vahid satınalma forma- sı), komisyon mӱqaviləsi, borc muqa- viləsi və s. T.m. baqlama qaydası, icra mӱddətləri və digər məsələlər SSR İttifaqı və muttəfiq respublikala- rın mӱlki qanunvericilik Əsasları (1961) ilə, həmcinin xususi normativ aktlarla nizamlanır, T.m. ipərtləri qanunla, planla, yaxud tərəflərin ra- zılıqı ilə muəyyən edilir. T.m. nev- ləri iqərtlərinin unifikasiyası ucun məcburi standart mӱqavilələr (məs., kontraktasiya muqaviləsi ucun) məvcuddur, nӱmunəvi muqa- vilələr əksinə olaraq hər Hansı mӱqavilə nəvu ucun numunədir. T.m. tərəflərin vahid sənədi imzalaması və Yaxud məktub mubadiləsi vasitəsi- lə baqlanır. T.m. haqqında mubahi- sələri arbitraj həll edir: onun qə- rarı tərəflər ucun məcburidir. Sovet hӱququnda T.m.-nin real ic- rası prinsipi quvvədədir, yə”ni bar- lanmıil mӱqavilələrə ciddi riayət olunmalıdır və natura ipəklində ic- ranın pulla əvəz edilməsinə yol ve- rilmir (bax Dəvlət intizamı). T.m. icra edilmədikdə, yaxud layiqincə icra edilmədikdə muqaviləni pozmuil tərəf əmlak məs"uliyyəti (dəbbə pulu, cərimə, penya tutulması və zərərin ədənilməsi) dapıyır. Bax həmcinin Muqavilə. TƏSƏRRUFAT FƏALİYYƏTİNİN TEXNİKİ-İQTİSADİ TƏHLİLİ, sosialist 500 n i n—muəssisə və birliklərin isteh- sal fəaliyyətinin kompleks eyrənil- məsi, istehsal fəaliyyətinin effekt- liyinin yӱksəldilməsinə dair tədbir:- lər iplənilməsi məqsədi gudur: CO- sialist muəssisələrinin təsərrufat fəaliyyətinin məə (muəssi-


— —————..-— — — —— —— — —— ———.,


sələrin iptinin iqtisadi təhlili) ey- npidir.

TƏSƏRRUFAT FƏALİYYƏTİNİN TƏHLİLİ, sosialist muçəs- sisələrinin (muəssisələ- rin ipinin iqtisadi təh- lili)—muəssisə və birliklərin qəq sərrufat fəaliyyətinin kompleks ey- rənilməsiy, mӱəssisələrin (birliklə- rin)təsərrufat fəaliyyətinin effekt- liyini Yuksəltmək məqsədi gudur. So- sialist muəssisələrinin idarə edilmə- si sistemində muhum halqadır. T.f.t. mӱəssisənin planlaidırılması, layi- Hələtdirilməsi, tikintisi və istis- marının butun mərhələlərində, yeni mə”mulat nӱmunələrinin yaradılma- sında və məvcud mə"mulatların tək- millətdirilməsində, ictimai məhsul tədavulu sferasında oltimal həll edilən variantların secilməsini əsas- landırır.

T.f.t. idarəetmənin mӱxtəlif pil- lələrində həyata kecirilir: mӱəssisə daxilində (onun təsərrufat Hesablı bəlmələri, sexləri və ipi yerləri uz- rə), butunluӱkdə muəssisə ӱzrə və muəs- sisə birlikləri (trestlər, firmalar, Sarı idarələr, nazirliklər) uzrə. iri T.f.t. təsərrufat fəa- liyyətinin butun tərəflərini eyrənir. Təhlilin kompleksliyini tə”min etmək məqsədilə qarpılıqlı əlaqədə olan analitik gestəricilərin vahid siste- mi yaradılır, bu da iqtisadi infor- masiyanın butun nəvlərinə—normativ və plan mə”lumatlarına, texniki sə- nədlərə, operativ, mӱhasibat, statis- tik ucot və hesabat materiallarına əsaslanır. Analitik gəstəricilər sis- teminin kəməyi ilə texniki, texnolo- ji amillərin, əməyin, istehsalın və idarəetmənin təpkilinin maliyyə, kre- dit və hesabat mӱnasibətlərinin qə- sərrufat fəaliyyətinin effektliyinə tə”siri muəyyən edilir.

əhlilin predmetini dəevlət pla- nının yerinə yetirilməsinə Yyenəl- dilmip və plan gestəriciləri sis- temində, ucotda, hesabatda və digər informasiya mənbələrində əks etdi- rilən təsərrufat fəaliyyəti və onun mӱəssisələrdə əldə edilmin effekt- lik səviyyəsi təppkil edir. Qəhlilin metodu təsərrufat planlarının yeri- nə yetirilməsinə və təsərrufatın in- kipaf dinamikasına ayrı-ayrı amil- lərin tə”sirinin kompleks, ӱzvi surət- də, qariqılıqlı əlaqədə eyrənilməsin- DƏN, ƏLCӰLMƏSİNDƏN VƏ umu miladi qilməsindən ibarətdir. Əyrənilən mə- sələlərin dairəsinə gərə 1.Ff.t. butun təsərrufat fəaliyyətinin tam təhlili- nə və ayrı-ayrı tərəflərinin, Yaxud gəstəricilərinin tematik təhlilinə bəlunur. Tətbiq olunan MYTA İHCƏİƏ Ke- pə on yalnız əyrənilən muəssisə- nin məlumatlarına, yaxud bir sıra muəssisənin muqayisəli mə”lumatları- na, həmcinin orta sahəvi gestəricilə- rə əsaslana bilər. İstifadə olunan informasiyalardan və gecirilməsi vaxtından asılı olaraq təhlil aypa- qıdakılara ayrılır: gӱndəlik iqti- sadi informasiyalar əsasında muəssi- SƏNİN VƏ ayrı-ayrı elmələrinin HLTH - nin operativ təhlili, devri hesabat məlumatları əsasında ayrı-ayrı mu- əssisələrin daha uzun muddət ərzin- dəki fəaliyyətinin təhlili, Yekun hesabatı mə”lumatları əsasında bir- liyə daxil olan muəssisələrin fəa- liyyətinin təhlili, Məzmununa və is-


tiqamətinə gərə təhlil ӱmumi-iqtisa- di, ma LİY yə-i qtisadi, Statistik-iqtisa- di və ya texniki-iqtisadi olur. Sənaye muəssisələrinin, K.Tt., ti-

kinti, nəql., ticarət, təchizat-satıit və digər təpkilatların T.F.t.-nin məzmununda kəklu fərqlər var, bu da onların x.t.-nda tutduqu roldan və funksiyadan irəli gəlir. TƏSƏRRUFAT HESABI —fərdi tək- rar istehsal prosesində əmələ gələn iqtisadi mӱnasibətlər sistemi, resurs- lardan huri” istifadəyə və isteh- sal nəticələrinin ictimai tələbata uyqun gəlməsinə cəmiyyət tərəfindən nəzarət edilməsini tə"min edir. So- sialist təsərrufat orqanlarının (mu- əssisə, birlik, təpkilat, k-z, nazir- lik) və onların bəlmələrinin əməli ipində T.H. ictimailətdirilmin tə- sərrufatın planlı aparılması metoq du kimi təzahur edir. T.H. kapitalist kommersiya hesabından kəklu fərqlə: nir: belə ki, kommersiya hesabı əməyin istismarına əsaslanır və minimum ka- pital xərcləməklə maksimum mənfəət gəturmək məqsədi gudur. T.H.-nın əsa- sını V. İ. Lenin Sovet hakimiyyə- tinin İLK illərində qoymupdur. T.H.- nın sonrakı nəzəri və praktiki in- kipafı Sov.İKP və Sovet hekumə- tinin, kommunist və fəhlə partiya- larının, dəvlət və ti q or- qanlarının sənədlərində, həmcinin SSRİ və digər sosialist əlkələri iqtisadcılarının əsərlərində əks olunmutidur. İnkipaf etmiyd sosna- lizm pəraitində ictimai istehsalın effektliyinin yӱksəldilməsi məqsədi- lə T.H.-nın tədqiqi və ondan tam is- tifadə edilməsinə beyuk əhəmiyyət ve- Rənir Sov.İKP 26-cı qurultayında

.h.-HblH həp vasitə ilə inkitaf et- dirilməsi və mehkəmləndirilməsi təv- siya edilmitdir (bax Sov.İKP XXUT1 ə a materialları, B., 1981, səh. 259).


T.h.-nın mahiyyəti, prinsipləri və xususiyyətləri apaqıdakılar nəzərə alınmaqla muəyyən edilir: hər bir əməkci istehsal vasitələrinin kollek- THB MY/IKH) ƏTUHCH KHMH MYƏCCHCƏHHH əmək kollektivinə daxil olarkən cə- miyyətlə munasibətdə olur: sosializm- də iplasizlik yoxdur: tiici quvvəsi ilə istehsal vasitələrinin birləiməsi maneəsiz baiy verir: istismardan azad adamların Yoldatcasına əməkdailı- qı və qarpılıqlı gəməyi inkipaf edir, butun ictimai mulkiyyətə qəna- ətcil munasibət və muəssisə resursla- rından səmərəli istifadə olunması və onları butun cəmiyyətin, kollek- tivin, ayrılıqda hər bir iticinin mə- nafeyi naminə artırmaq meylləri məh- kəmlənir: planauyqun, bilavasitə icti- mai əlaqələr formasında təzahur olu- nan əmtəə-pul munasibətləri elmi-tex- HHKH tərəqqi əsasında istehsalın ef- fektliyini yuksəldir. Beləliklə, T.P. munasibətləri iqtisadi munasibətlər kompleksini birlətdirir. T.H. iqti- sadi mənafelər sistemi ilə uzvi su- rətdə baqlıdır (bax Həmcinin Maddi və mə"nəvi stimullaidırma). 

T.H. təptkilinin prinsipləri: muəy-

Yən olunmuit həddə operativ-təsərru" fat mӱstəqilliyi, xərclərin cıxarıl- ması və rentabelliyin tə”miniş təsər- rufat nəticələri səviyyəsi ucun mad- di maraq və məs"uliyyəts resurslardan qənaətli istifadəyə pulla nəzarət Muəssisə (birlin) muəyyən olunmun)


TƏSİREDİCİ KUTLƏLƏR QANUNU


263



ixtisaslattma, dəvlət plan tapppırıq- ları və qanunları dairəsində, nisbə- tən operativ-təsərrufat mustəqilliyi- nə malikdir, kadrlar secir, istehsa- lı və idarəetməni, əməyi və onun ədə- nilməsini, əlavə maddi və mə”pəvi stimullaipdırmanı təikil edir, onun ucun ayrılmıiy istehsal vasitələrin- dən istifadə edir. Avadanlıqın iir qabiliyyətini tə”min edir və apınma- sının əvəzini verir, digər muəssisə və təpkilatlarla təsərrufat əlaqəsi- nə girir. Muəssisə (birlik) istehsal- təsərrufat fəaliyyətini həyata keci- rir: o maddi dəyərlərin saxlanması, sosialist qanunculuquna riayət olun- ması təsdiq olunmuiy təsərrufat plan- larının yerinə yetirilməsi ucun dəv- lət qarppısında cavabdehdir. Opera- tiv-təsərrufat mӱstəqilliyi ona kon- kret pəraiti nəzərə almaqla daha ef- fektli təsərrufat qərarları qəbul etməyə imkan verir. T.h.-nın obyektiv əsasını planlı idarə olunan təsər- rufatla ayrı-ayrı əmək kollektivlə- rinin nisbətən təpqkilati və operativ- təsərrufat mustəqilliyi prinsipləri- nin əlaqələndirilməsi, çmumxalq, kol- lektiv və iyəxsi iqtisadi mənafelə- rin yukunlatdirilnaqı təpkil edir. T.H. hər bir əmək kollektivində tə- sərrufatı effektli və ictimai məq- sədyenlu aparmaqda iqtisadi stimul- lar yaradır, əməkcilərin ictimai-fay- dalı təpəbbuslərini səfərbərliyə alır. T.H. mӱnasibətlərində sosializ- min iqtisadi qanunlarından pquurlu istifadə olunur. Təsərrufat hesablı sosialist muçəssisəsi (istehsal birli- yi) Luquqi tmiəxsdir, devlət bankında Hesablaima hesabı olur, mӱhasibat ixoti sistemindən istifadə edir. .H.-nın konkret formaları istehsa- lın xususiyyətləri, həmcinin həmin təsərrufat orqanının, yaxud idarəet- mə halqasının funksiyaları ilə muəy- yən olunur. Əd.: Arxiv K. Marksa i F. Ənqelhsa, t. 4, M., 1933: Lenin V. İ., Sovet ha- kimiyyətinin nəvbəti vəzifələri, Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 36, yenə onun, Okt- fabro inqilabının dərduncu ildənumu munasibətilə, yenə orada, c. 44, Yenə onun, Yeni iqtisadi siyasət pəraitində həmkarlar ittifaqlarının rolu və vəzi. fələri haqqında, tezislərin layihəsi, 2 nə orada: Sov. İKP Proqramı, B.., 1977, Sov İKP XXU1 qurultayının material- ları, B., 1981: 4“Planlapdırmanı Yax11ı- lapdırmaq, istehsalın səmərəliliyinin və tipin keyfiyyətinin yuksəldəilməsinə təsərrufat mexanizminin tə sirini guc- ləndirmək haqqındak Sov.İKİ MK-nın və SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarı, 12 iyul 1979-cu il, B., 1979, Təsərrufat mexanizminin təkmillətdirilməsi, B., 1981:Allahverdiyev M. M., Təsər- rufat mexanizmi və iqtisadi səmərəli- lik, B., 1981, Abalkin L., Xoziist- venn(ıN mexanizm razvitoqo sopialistice- skoqo oblestva, M., 1973: XozlNstvennın rascet i eqo soverienstpovanie n yCnOHHARX razvitoqo sodializma, Kiev, 1980, Metodo- loqiceskieə osnovı teorii XOSRHCTBEHHOTO rasceta, M., 1981, Teoril aktivnıx sis- tem i soverpenstponanie XO3HİİCTBEHHOTO


Me izma. M., 1984. TƏSƏRRUFAT HESABLI BRİQA-


DA,SSR İ-də—təsərrufat heca- bına kecirilmiit istehsalat briqada- sı, Material, alət və s.-nin sərfi ya- rə plan pormativləri briqadaya bildi rilir. T.H.b. səviyyəsində butun resurs- lardan ilailı pə faktiki istifadə nin UCOtTu TƏLUKH.1 edilir.

TƏSƏRRUFAT HESABLI HALQA— sosialist ictimai istehsalının 19-


sərrufat əzəyi. Plapauyqun tətpkil olunmuit sosialist istehsalı bir-biri ilə baqlı və muəyyən istehsal funk- siyalarını yerinə yetirən muxtəlif struktur halqalardan ibarətdir. İs- tehsal muəssisəsi (birliyi, kombina- tı) ilkin struktur halqadır. Muəs- sisələr əmtəə istehsalcısıdır və on- ların cəmiyyətlə mӱnasibəti əmtəə mu- nasibətləri formasındadır. Muəssi- sələrin ipinin effektliyi xeyli də- rəcədə onların fəaliyyətini əlaqə- ləndirən təsərrufat halqalarında umumittifaq (resp.) sənaye birliklə- rindən asılıdır. Sahə nazirliklə- rinin təsərrufat hesabının tikili təcrubəsi də yayılmımndır. Belə T. H.H.--nın xususiyyəti ondan ibarətdir ki, butev bir sahə (nazirlik) ezunu maliyyə resursları ilə tə”min etmək- lə ipləyir, butun xərclərini sahə uzrə gəturulən və dəvlət tərəfindən nazirliyin ixtiyarında saxlanılan gəlir və mənfəətdən ədəyir. Sənaye birliklərinin və sahə nazirliklə- rinin təsərrufat hesabına geciril- məsi, təsərrufat hesabı prinsiplə- rinin geniiy yayılması muəssisə, bir- lik və nazirliklərin mənafe birli- yini tə”min edir, ictimai istehsalın effektliyini yӱksəldir. SSRİ Kon- stitusiyasında (m. 16) qeyd edilir ki, iqtisadiyyata rəhbərlik mərkəzlətdi- rilmiii idarəetməni muəssisələrin, birliklərin və baiqa təpkilatların təsərrufat mӱstəqilliyi və təpqəbbus- karlıqı ilə əlaqələndirməklə həyata kecirilir. Bu zaman təsərrufat he- sabından, mənfəətdən, maya dəyərin- dən, digər iqtisadi vasitələrdən və stimullardan fəal istifadə olunur. TƏSƏRRUFAT CİNAYƏTLƏRİ —so- vet cinayət huququna gərə sosialist x.t.-na zərər vuran cinayətlər, T.c. butun muttəfiq resp.-ların cinayət məcəllələrində “ri fəsil təqikil edir (məs., Azərb.SSR Cinayət Məcəl- ləsi, fəsil UT), T.c. x.t.-nın hər han- sı sahəsində (umumi T.c.) və x.t.-nın ayrı-ayrı sahələrində edilən cinayət- lərə bolunur. Azərb.SSR Cinayət Mə- cəlləsinə gərə umumi T.c. ataqıda- kılardır: qadaqran edilmiiy peypə ilə məpqulolma, xususi muəssisə sahib- liyi fəaliyyəti, ticarət vasitəcili- yi, evdə istehsal edilən tund spirtli ickilər hazırlama, saxlama və satma, vətəndaiiların (pəxsi mulkiyyətində olan avtomotonəqliyyatdan asan qa- zanc məqsədilə istifadəetmə, plan- ların yerinə yetirilməsi barədə he- sabatlarda rəqəmləri artıq gestərmə və baiqa təhriflər. | X.t.-nın ayrı-ayrı sahələrində tə- rədilən T.c. bunlardır: sənaye sahə- sində—keyfiyyətsiz, standartsız və ya komplektsiz məhsul buraxmaz k.t. sa- həsində—əkinlərin və baiqa bitki ər- tuyunun qəsdən otarılması, suvarı- lan əkincilik r-nlarında sudan isti- fadə qaydalarını pozmayz ticarət və əhaliyə məniyət xidməti sahəsində—eh- tikarlıq, alıcıları və sifarimtcilə- ri aldatma, satıda keyfiyyətsiz, stan- dartsız və ya komplektsiz mallar bu – raxma, spirtli ickilər ticarəti qay- dalarını pozma, mal-qaraya cərək və ya baqaqa taxıl məhsulları yedirtmə, təbiətin mӱhafizəsi sahəsində—qapun- suz balıq tutmaq ilə məpqulolma, qa- pupsuz ovetmə, qapunsuz aqackəsmə, su- tutarları və havanı cirkləndirmə, dənizi adamların səhhəti ucun və ya


dənizin canlı sərvətləri ucun zərər- li maddələrlə cirkləndirmə və s. Bax həmcinin Vəzifə cinayətləri. TƏSƏRRUFATLARARASI MUƏS- SİSƏLƏR, SSRİ-də — əmtəəlik məhsul istehsal edən sənayə tipli iri muəssisələr, təsərrufatlararası koo- perasiya əsasında k-z, s-z və digər mӱəssisə və təqkilatların vəsaitini, maddi-texniki və əmək resurslarını birləpdirməklə yaradılır. Onlar Leninin kooperativ planının həyata kecirilməsində təsərrufatlararası kooperasiya və aqrar-sənaye inteqrasi- yası əsasında k.t. istehsalının ix- tisaslapdırılması və təmərkӱzləi- dirilməsi ilə baqlı yeni mərhələdir. İnkipaf etmiiy sosializm cəmiyyə: tində kənddə kollektivizm munasibət: ləri təkmilləir, k-z iqtisadiyyatı- nın ictimailəiməsi səviyyəsi Yuk- səlir, dəvlət (umumxalq) sosialist mӱlkiyyəti ilə kolxoz-koop. mӱlkiy- yəti durmadan yaxınlatır. S-z sek- torunda istehsal birliklərinin yeni 0. (ixtisasliaptmınl trest, irma, istehsal, elm-istehsal və di: gər birliklər) yaranır. K-z və s-3- ların k.t. məhsullarını e”mal edən muӱəssisələrlə, ticarət və nəql. təili- kilatları ilə, eləcə də K.T.-Ha TEXHH- ki xidmət gəestərən təiykilatlarla kooperativləipməsi daha da geniiylə- nir. Bunun əsasında aqrar-sənaye MYƏC sisələri və rir yaranır və in- ktitpaf edir. Yəsərrufatlararası koo- perasiya k.t.-nda istehsalın ictimai- ləqlmə səviyyəsini artırır, inkitafı- nı sur”ətləndirir. İxtisaslatdırıl- mıpq təsərrufatlar və birliklər el- mi-texniki nailiyyətləri daha tez tət- biq etmək, maddi-texniki vəsaitdən və əmək resurslarından daha səmərəli istifadə etmək, məhsulun maya dəyəri- ni ataqrı salmaq və keyfiyyətini yax- iplılaipdırmaq imkanına malikdir. TƏ"SİR (fizikada)—fiziki kə- miyyət, enerjinin zamana olan hasili ilə əlculur. T. hərəkət edən sistemin əsas xarakteristikasıdır. TƏ"SİR KVANTI —fiziki sabitlər- dən biri (bax Plank sabiti).


TƏ"QSİR TƏBRİZİ Miri Məhsun (1650, İsfahan—1716, sfahan) — Azərb. ipairi. Atası 1 PTah Abbas dəv-


rundə zorla İsfahana kecuӱrulmui azərb.-lardan olmuidur. T. T. İsfa- handa mӱkəmməl təhsil almıpil, sa- Elza dəftərdar, sonralar isə Yəzd agiminin vəziri olmupddur. ə və Azərb. dillərində yazmınddır, “Ən min beytdən ibarət divan yaratmıit- dır. Nizami cXəmsəjinin tə”siri ilə yazdıqı farsca “Dəvət ul-aili - qing (4“ Appiqlərin də”vətiz), 4-Gul- zari-səadətə (“Səadət gӱlzarıq), *Sə- mərət ul-hicabə (4 Hicabın səmarəsik) poemaları, hind iahzadəsi Ӧvrəngi- zibin 1667 ildə İsfahana gəlməsi mӱnasibəti ilə azərb.-ca qəzəli BƏ €, əsərləri var.

Əd: Cahani Q., Azərbaycan Ənəs biyyatında Nizami ən"ənələri, B., U,


səh. 190—203.

TƏSİREDİCİ KUTLƏLƏR QANU- NU—fiziki kimyanın əsas qanunla rından biriy kimyəvi reaksiyaların sur"”ətinin qarihılıqlı tə”sirdə olan maddələrin qatılıqınlan asılılı- qını pə kimyəvi tarazlıq halında eaksiya məhsullarının qatılıqı (və ya aktivliyi) ilə bailanqıc məhsul- ların qatılıqlaqı arasındakı nis-


264


TƏ”QSİRSİZ QAZLAR



bətləri muəyyən edir. 1864—67 illər- nə rı 1 ifadə etmitp Norvec alim- ləri K. Quldberq və P. Vaaqe, ctə”- — edən kutləq ifadəsi ilə maddənin

id Həcmdəki miqdarını, yə”li qa- tılıqını adlandırmındlar (adı da buradandır). |

İdeal qaz qarılıqında və ya ideal


maye məhlulda apaqıdakı reaksiya:


gedirsə,

aA--a"”A ——IV--IV” (1) (A, A” və i.a.—maddələr, 4, a” və i.a.— stexiometrik əmsallar), T.k.q.-na əsa- sən dӱz istiqamətdə reaksiyanın sur”- əti belə olar:


r, — K, LAYTA”Y” (2) Burada (A | və i.a.—A maddəsinin qa- tılıqı, K , —reaksiya sur”ətinin (duz istiqamətdə) sabitidir.

(1) reaksiyasının sur”əti əks is- tiqamətdə belə olur:


r. K 1B)1B”Y” (3)


T,k.q. əsasında reaksiya sur”ətləri cӱn kinetik tənliklər alınır (kim- yəvi aparatlar hazırladıqda aparı- lan hesablamalarda tətbiq edilir). TƏ”USİRSİZ QAZLAR, nəcibqaz- lar, nadir qazdar—element- lərin devri sisteminin Cİ qrupu- nun əsas yarımqrupunu təpkil edən elementlər: helium Ne (at.n. 2), neon Me (10), arqon Aq (18), kripton Kq (36), ksenon Xe (54) və radon Ep (86). T.q.- dan yalnız K,-un stabil izotopları


yoxdur və radioaktivdir, 4T.q.ə adı, bu yarımqrup elementlərinin kimyə- vi cəhətdən tə”sirsiz və atomlarının davamlı xarici elektron ərtuyu ol- ması ilə izah edilir, İlk T.q. (Ne) 1868 ildə, qalanları 1892—1908 il- lərdə kəipf edilmitdir, T,q, sərbəst Halda həmitə havada məvcuddur. 1 m? havada normal ppəraitdə 9,4 l-ə yaxın T.q, (əsasən, arqon) var. Həll olmutt halda suda, bə”zi minerallarda və su- xurlarda da olur. T.q,-ın molekulla- rı biratomludur, rəngi, iyi və dadı Yoxdur. Tam dolmuiy xarici elektron təbəqələri onların maye və bərk halda alınmasını cətinlətdirir (Q.q. haq- qında ətraflı mə”lumat ucun hər ele- ment haqqındakı Ilə tax) TƏ”SİSAT MƏNFƏƏTİ —kapitalist səhmdarlar cəmiyyətini tə”sis edənlə- rin mənimsədiyi mənfəət:u buraxıl- mıp səhmlərin satıipından əldə edi- lən pul məbləri ilə səhmdar muəssi- səsinə real qoyulmuli kapital arasın- dakı fərq ptəklində olur. Q.m.-nin əldə edilmə imkanı bazarda səhmlərin məzənnə dəyərinin onların nominal dəyərindən (yə”ni real qoyulmuyi kapi- talın həcmindən) xeyli yuksək olma- sından irəli gəlir, T,m.-nin mənim- sənilməsi maliyyə oliqarxiyasının varlanması usullarından biridir. TƏSLİM (hərbidə)—qalib gəlmiil tərəfin həkmu və ya saziplərlə əl- də edilmiyi razılıq nəticəsində si- lahlı quvvə ilə muqavimətin dayan- dırılması, T.-dən sonra, bir qayda olaraq, butun silahlar, hərbi gəmilər və təyyarələr, məhkəmləndirilmiiy mən- təqələr və hərbi muxəlləfat qalibə ve- rilir, ipəxsi hey”ət isə Hərbi əsirlər kimi rəqibin ixtiyarına kecir. , TƏSNİF (ər. ./4=:—siniflərə ayır- ma, əsər tərtibetmə)—dəstgah forma: lı vokal-instrumental muqamlarda 119 =


bələr arasında ifa olunan mahnıva- rı musiqi parcası. T. muqamın tə- sir gucunu artırır, ie"bələr arasın- da təzad yaradır, eyni zamanda 116”- bələri bir-birilə əlaqələndirir. Əv- vəllər dəstgahlarda oxunan T.-lər, adətən kicik həcmli olub, quruluy- ca intermediyaya yaxın idi. ucasir T.-lər cox zaman əsaslandıqrı mura- mın butun xususiyyətlərini əzuӱndə birlətdirir, mӱrəkkəb forma və məz- muna malik olur. Belə T.-lər mustə- qil də ifa olunur. T. mustəqil oxun- dӱqda onun ya əvvəlində, ya da orta his- SƏSİNDƏ aid olduqu muram parcasın- dan istifadə edilir (məs., Rast T.-i, Hisar T.-i və s.). T.-in mətn əsasını qəzəl, qopma, bayatı, gəraylı və s, tpe”r formaları təpkil edir.

Ədə Zəhrabov R., Azərbaycan təsnifləri, cAzərbaycan xalq musiqisiə kitabında, B., 1981: yenə onun, Azer- baidjanskie təsnifı, M., 1983.


TƏSNİFAT (məntiqdə)—hər hansı bilik, yaxud insan fəaliyyəti sahə- sində tabeli anlayınlar (obyektlər sinfi) sistemi. Həmin anlayıpllar, yaxud obyektlər sinfi arasında əla- qə yaratmaq vasitəsi kimi istifadə edilir. Elmi T. onun əks etdirdiyi gercəklik sahəsinə məxsus olan qa- nunlar sistemini ifadə edir. Təbii və sun”i T. fərqləndirilir. Təbii T.-ın əsasını obyektlərin muhum əla- mətləri təpkil edir (məs., kimyəvi elementlərin dəvri sistemi). Sun”i T.-da obyektlərin qeyri-muhum əlamət- lərinə muraciət olunur.

TƏSNİFAT, b İN alı qazın- tıların zənginlətdiril- məsin də—xırdalanmın faydalı qazıntılardakı mineral hissəciklə- rin iriliyinə, formasına və sıxlı- qına gərə siniflərə bəlunməsi. T. yap (hidravlik) və quru (pnevmatik)


muhitlərdə, xususi aparatlarda (klas--


sifikatorlarda) aparılır. TƏSRİF—fe"”lin pəxsə, zamana, 11ək- lə və kəmiyyətə gərə dəyinməsi. T. Dərqlə bir nitq Hissəsi kimi əsas

ərqləndirici xususiyyətlərindəndir.

eqlin butun təsriflənən formaları cumlədə yalnız fe”li xəbər vəzifə- sində cıxıtp edir. Mӱxtəlif dillər- də T. formaları bir-birindən fərq- nəunp, məs., Azərb. dilində fe”lin 3 zamanı və 6 iqəkli, rus dilində isə 3 zamanı və 3 ipəkli var. T. formala- rı sintetik və analitik formalara bəlunur. QT. tarixən dəyitkəndir.

Əd.: Muasir Azərbaycan dili, 3 cild-

də, c. 2, B., 1980, Russkal qrammatika, c. 1, M., 1980.


TƏSUC— Azərb.-da tarixi Yer, kənd. Cənubi Azərb.-dadır. Səfəvi—Osman- lı muharibələri devrundə, 1605 il- də Cıqaloqlu Sinan papanın koman- danlıqrı altında Osmanlı qopunu Səlmas və T.-dan kecərək Azərb.-a hu- cum etmiydi.

TƏ”TİL—fəhlə sinfinin, zəhmətket- lərin kapitalist istismarına qariyı əzlərinin siyasi və iqtisadi tələblə- rinin ədənilməsi uqrunda apardıqı əsas mubarizə vasitələrindən biri. Proletariatın ilk Q.-ləri 16—18 əsrlərdə bali vermiyt, iqtisadi, Gortə- bii və qeyri-mutətəkkil xarakter da- pımıppdır. Sinfi mubarizə və prole- tariatın sinfi iquurunun formalail- ması prosesində iqtisadi Q.-lər bir cox hallarda siyasi məzmun kəsb etmə-


yə bapladı. Həmkarlar ittifaqları və proletar partiyalarının meydana gəlməsi ilə zəhmətkeilərin T.-ləri daha mutəpəkkil xarakter aldı. T, hə- rəkatında kӱtləvilik və siyasi isti- qamət gӱcləndi. Marksizm-leninizm klassikləri T,-lərə yuksək qiymət ver- mipplər,

Muasir dəvrdə T.-in bir sıra formaları məvcuddur. 24 və ya 48 saatlıq davam edən “Xəbərdarlıq (qı- samuӱddətli) xarakterli T., *Dəyitənə, cpilləli T.v (ipqtin həftədə bir necə gӱnlӱyə və yaxud gӱndə bir necə saat- lıqa dayandırılması), c“Əks T.ə (mu- əssisənin baqlanmasına baxmayaraq davam etdirilməsi), cDəvri


HHIHH T.ə (ayda bir necə dəfə təkrar olunan "ER. Yahıldı T.z (bir sexdən dirər


sexə kecməklə muəssisənin fəaliyyəti- ni pozan T.) və s.

Əz məqsədi etibarilə T.-lər iki cur olur. iqtisadivə siyasi T.-lər. Qə”til barizəsinin muasir mərhələsi siyasi Q.-lərin daha geni pəkil alması ilə səciyyəvidir. İkin- ci dunya muharibəsindən sonra sənaye rayonları, təsərrufat sahələri və umumdəvlət miqyaslı T.-lər geni iəkil almılpdır. Beynəlxalq inii- sarların muxtəlif əlkələrin zəhmət- kelilərini amansız istismara ducar etməsi ilə əlaqədar son vaxtlar Yeni T. nevu meydana gəlmipqdir. Digər əl- gələrin zəhmətkeqtplərinin T.-lərinin mudafiə olunmasına yənəlmiyi belə T.-lər “Umumi bazarı əlkələrində və ABPT-da genitl yayılmaqdadır. TƏFAVUT (ər. s ,m:—fərq, muqayisə) —orta əsrlərdə bə”zi Yaxın PTərq el- kələrində, o cӱmlədən Azərb.-da məv- cud olmun qeyri-qanuni vergi. Adətən, vergi həcmindən artıq, toplanılmın vəsait və Ya umumiyyətlə, vergilərin miqdarının coxaldılması nəticəsində əldə olunmut məhsul nəzərdə tutulur- du. Elxanilər dəvrundə geni yayıl- mıpdı. T. hakim sinfin əlində zəh- mətkei kӱtlələri soymaq vasitəsi idi, TƏFƏKKUR—gercəkliyin cisim və hadisələri arasındakı əlaqə və muӱ- nasibətlərin, onların mahiyyətinin ӱumumiləqimiit və vasitəli in”ikasın- dan ibarət idrak prosesi. T. Hissi idrakdan (Duyqu, Qavrayıı, Təsəvvur)

ərqlənir. Q.-də varlıqrın in”ikası ir sıra fikri proseslər sisteminin kəməyilə bat verir. Həmin proseslər. varlıqı tmumilənmiya və vasitəli iləkildə əks etdirməyə imkan verir. Bununla da T. varlıqın məntiqi id- rakı səviyyəsinə yӱksəlir, T. Hissi idrak materiallarına, kecmipt bilik və təcrubəyə istinad edərək, cisimlə- rin Yeni əlaqə və munasibətlərini ara cıxarır. T. prosesində cisim- lər, hadisələr ətraflı təhlil və mu- qayisə edilir, onlar arasındakı oX- par cəhətlər secilib, umumilətdiri- lir. T. nitq ilə uzvi surətdə barlı- dır. Q. sayəsində (təhlil, muqayisə və umumilətdirmənin kəməyilə) nəin- ki Hiss uzvlərimiz vasitəsilə əks eT- dirilə bilən cisimləri, həm də bi- lavasitə qavranıla bilməyən gizli mahiyyətləri, yeni əlaqə və munasibət- ləri də acmaq muӱmkundur. Cisim və hadisələrdə Yeni cəhətlərin axtarı- lıb tapılması T.-un əsas mahiyyətini təppkil edir. Deməli, T. cox murəkkə idrak prosesidir və insanın xarici aləmi dərk etməsinin ən yuksək mər” Hələsidir,



TƏXƏYYUL


265


-—-— oe...k,. 84... ə - ———— ————,,,T, DI, ,77”7”ı7y7 VU...


T, ictimai-tarixi inkipafın məh- suludur. Cunki insan idrakının mən- tiqi səviyyəsi cəmiyyətin tələbatları ilə iqərtlənir, Yə”ni insan idran prosesində, ilk nəvbədə muasir tarixi mərhələdə zəruri olan problemlərin həlli ilə əlaqədar məsələlər çzərində dupqunur. T. insanın ictimai təcru- bəsi və praktik fəaliyyəti ilə sıx əla- qədardır. F, Engelsin qeyd etdiyi ki- mi, *İnsan təfəkkurunun ən muhum və ən yaxın əsası ...təkcə əzluyundə tə- biət deyil, məhzinsanın təbiə- tidəyiiməsidir, insanın zə- kası da onun təbiəti dəyipdirməyi ey- 0000 surətdə inkipaf

irdik (Təbiətin dialekti 1960,c. 202), Kacbı, B.,

T, MYpƏKKƏÖ strukturu olan idrak prosesidir. T.-un tədqiqi ilə idrak nəzəriyyəsi və məntiq, psixologiya BƏ neyropsixologiya mətquldur. Fəl- səfi fikir tarixində T.-un mahiyyə- ti, onun varlıqa munasibəti məsələ- si həmipə mərkəzi problemlərdən bi- ri olmupdur. Lakin psixologiyada

.-Qun genin miqyasda tədqiqinə 19 əsr- dən baplanmıpdır. Muxtəlif psi- xoloji nəzəriyyələr (assosiasiya, bi- Heviorizm, geptaltpsixologiya və s.) T.-un mahiyyətini ez tə”limləri nəq- teyi-nəzərindən pərh etməyə calıiq- mımlar, Həmin nəzəriyyələrin hamı- sı ucun umumi cəhət odur ki, onlar T.-un mahiyyətinə sosial baxımdan yanappmır, onun məniəyi və tarixi inkipafını arapdırmaqa sə”y gəs- tərmirlər. Bununla da onlar tarixi inkipyaf prosesində insan T.-unun qanunauyeunluqlarında bapp verən də- yipiklikləri nəzərdən qacırırlar.

Sovetpsixologiyası in- san T.-unun meydana gəlməsi və inki- ppafında fəaliyyət, ӱnsiyyət və icti- mai həyat tərzinin, o cӱmlədən icti- mai praktikanın həlledici rolunu gəs- tərir. *Təfəkkur konkretdən abstrakta


yuksəlirkən, —əgər oduzgun tə- fəkkurdursə... — həqiqətdən uzaqlamtmmayıb, ona yYaxınla-


pır... Canlı seyrdən abstrakt təfək- kurə və ondan praktikaya— Həqiqəti dərk etməyin, obyektiv reallıqı dərk etməyin dialektik yolu belədirə (Lenin V. İ., Əsər. tam kulliyyatı, c. 29, cəh, 158—199).

T. fəal idrak prosesidir. T.-də muəyyən problemin Həlli insanın mu- ri idrak fəaliyyəti nəticəsidir.

nsan obyektiv aləmi həm hiss uzv- ləri vasitəsilə, həm də məntiqi yolla dərk edir. Hissi idrak prosesində əldə olunan biliklər insan pquurun- da cisimlərin surətləri ipəklində, məntiqi idrak nəticəsində qazanılan biliklər isə məfhumlar, anlayımlar pəklində həkk olunur. Məfhumlar T.-un əsas forması kimi umumiləiq- mipp biliklərdir. Lakin belə umu- miləptmip biliklər mӱrəkkəb fikri əməliyyat (təhlil, tərkib, muqayisə, umumilətdirmə, mucərrədlətdirmə, təsnif və s.) nəticəsində baqi verir.


Ədz Bayramov Ə.S. Pagird- lərdə təfəkkurun inkipafı, B., 1962, yenə onun, PPagirdlərdə əqli keyfiy- ah inkitaf xususiyyətləri, B., 1967,

ruplinskibn . V., Psixoloqin mıplenin i kibernetika, per. s anql., M.. 1970: Bruner Dj., Psixoloqin pozna- nil, M., 1977, Kalmıkova də Produktivnoe mımplenie kak osnova obu- caemosti, M., 1981: Kliks F., Probuj- daoideesi mınplenme, per. s nem., M., 1983:


ə vitin K., Qoratkib spetilhnik, TƏFSİR (ər, ,..:—izah, məph)—d6ax illəph.


TƏFTAZANİ Sə”dəddin Məs”ud ibn Əmər (1312, İran, Təftəzan (ii, — 1390, Səmərqənd) — filosof, mutəkəllim, ədib. Qutbəddin Razi və Əzudəddin İcidən (?7—1355) təhsil almındır. T. Sərəxsdə yaqpamıli, Teymurləng onu Səmərqəndə aparmındır, “Təh- zib əl-məntiq və -l-kəlamə (4 Məntiq və kəlamın islahız), “Məqasid ət ta- libinə (vӦyrənənlərin məqsədləri) mutəfəkkirin bailıca kitabları- dır. O, Nəcməddin Nəsəfinin və 1142), Katibi Qəzvininin (1203—1277) və Əzudəddin İcinin məntiqə, fəl- səfəyə, kəlama, dilciliyə dair əsər- lərinə pərhlər yazmındır. T.-nin isalələrini Cəlal əd-din Dəvvani, ir Əbulfəth Ərdəbili (7 —1495), Ara Huseyn Xalxali (7? —1621) və 6. pərh etmitlər. TƏFTİİY, sənədli təftipk— mӱəssisələrin, təpkilatların, ida- rələrin, Yaxud ayrı-ayrı vəzifəli pəxslərin muəyyən devrdə maliyyə-tə- sərrufat fəaliyyətini Yoxlama. SSRİ- də butun dəvlət və koop. muəssisələ- ri T. obyektidir. Bir qayda olaraq hər il, bilavasitə təsərrufat əməliyyat- larını həyata kecirməyən təpkilat- larda isə iki ildə bir dəfə aparı- lır: zəruriyyət olduqda istənilən vaxt- da aparıla bilər (vaxtsız T.). T. dəv- lət nəzarəti orqanlarının və ida- rədaxili nəzarət orqailarının funk- siyasına aiddir) SSRİ XKS-nin 1936 il 15 aprel tarixli qərarı ilə tət- biq olunur. Əsas vəzifələri ataqıda- kılardır: dəvlət planlarının ye- rinə yetirilməsini yoxlama, təsərru- fat əməliyyatlarının qanuniliyini, maliyyə və smeta intizamına riayət edilməsini yoxlama: sosialist mulkiy- yətinin qorunmasına nəzarət, muha- sibat ucotunun duzgunluyunu və mu- Hasibat qeydiyyatının duzgun rəsmi- ləpdirilməsini yoxlama, anbar tə- sərrufatının maddi ucotunun duz- gunluyunu yoxlama. TƏFTİİİCİLİK—inqilabi fəhlə hə- rəkatı daxilində marksizm-leniniz- min bailıca muddəalarını (sinfi mӱbarizə, sosialist inqilabı, prole- tariat diktaturası haqqındakı tə”lim- ləri) ictimai inkiyyaf proseslərinə yaradıcılıqla yanapqmaq pərdəsi al- tında yenidən nəzərdən gecirməyə, təf- tip etməyə cəhd gəstərən opportunist istiqamətli cərəyan (bax həmcinin Op- portunizm). İki nevu var: marksizm mӱddəalarını burjua eri ge- ruplərlə əvəzedən saq T. və bu muddəa- lara qaritı anarxist, blankist, vol- yuntarist ideyalar qoyan csolg T. Mən- pəyinə gərə T. inqilabi fəhlə hərəka- tına xırda burjua və burjua tə”siri- nin nəticəsi, sinfi təbiətinə gerə isə xırda burjuaziyanın, fəhlə aris- tokratiyasının, orta təbəqələrin ideo- logiyasının formalarından biridir. T. 19 əsrin 70-ci illərinin son- larında, marksizm məvqeyinə kecmiyn Almaniya S.-D. Partiyasında əmələ gəlmindir. 1879 ildə E. Berniteyn, K. PQramm və 6. inqilabi nəzəriyyənin əsas muddəalarını Yenidən nəzərdən kecirmək cəhdi ilə cıxın etdilər. K. Marks və F. Engels A. Bebelə, V. Libknextə, V. Brakkeyə BƏ Ö.-Ha KƏH- dərdikləri xususi məktubda təftiil-


cilərin bu ilk həmləsini qətiyyətlə dəf etdilər. T, bir istiqamət kimi K. Marks və F, Engelsin vəfatından sonra, 90-cı illərdə təpəkkul tapdı, Bu zaman Berntteyn marksizmi təftip etmək sahəsində butev bir proqram ilə cıxhip etdi (bax Berniteyncilik), 20 əsrin əvvəllərində T. Almaniya, Fransa, Avstriya-Macarıstan, Rusiya və digər əlkələrin sosial-demokrat hərəkatında yayıldı (K. Kautski, O. Bauer, E. Vandervelde, F. PPeydeman, K. Legin, S, Prokopovic, L. Martov, L. Trotski və b.). 19 əsrin sonu —20 əsrin əvvəlində T. marksizmin bu- tun tərkib hissələrini yenidən nəzərdən kecirmək cəhdi ilə cıxıp edirdi.

--in elmi cəhətdən əsaslandırıl- mılpp, hərtərəfli tənqidini V. İ. Lenin verdi. V. Plexanovun, R. Luksemburqun, K. Libknextin, : Merinqin, K. Setkinin və 6.-nın bir sıra əsərində də T. geniiy tənqid olun- mupdur. Beynəlxalq kommunist hərə- katı marksizm-leninizmi akəhnəl- mip e”lan edən, onun butun əsas mud- dəalarının ictimai inkipaf ucun əhəmiyyətini itirdiyini iddia edən saq T.-i baplıca təhlukə kimi pis- ləyib, əz sıralarını onun fəal tə- rəfdarlarından təmizlədi. Muasir saq T. inqilabın zəruriliyini, azad- lıq hərəkatında fəhlə sinfinin rəh- Gəh polyar inkar edir, kapitalizmi is etmək məvqeyində durur, sosia- lizmi chumanistlətdirməyəə, yəni əs- lində burjua demokratiyasına qayıt- maqa caqırır, bir-birindən prinsipcə fərqlənən csosializm modellərini? mudafiə edir. 60—70-ci illərdə kom- munist hərəkatında csolə 1. ezunu gəstərdi. “Solə T. muxtəlif kapita- list əlkələrindəki ekstremist qrupla- ra da xasdır. 4Solu T. ideologiyasın- dan trotskizm xususilə geni(yil isti- fadə edir. “Sol T. ehkamcılıqla sıx baqlıdır və son nəticədə sek- tantcılıqa doqrru aparır.

Kommunist və fəhlə partiyaları fəhlə sinfinə reformist və anarxist 7 apılamarqa, onu ideoloji cəhətdən tərksilah etməyə cəhd KƏCTƏ- pəH car və csolg T.-ə qaripı qətiyyətlə mubarizə aparırlar.


Əd. Marks K. və Engels Öl: A. Bebelə, V. Libknextə, V. Brakkeyə və balpqalarına (4 Tə"mimi məktubə, 1 —18 sentyabr 1879-cu il), Marks K., En- kels F., Secilmip əsərləri, c. 2, B., (1953: Lenin V. İ., Əsərləri (bax Mə" lumat cildi, H. 1, səh. 477—478), Sulh, demokratiya və sosializm uqrunda nə rizənin proqram sənədləri, B., 1962, KoMm- munist və fəhlə partiyalarının beynəlxalq mutpavirəsi. Sənədlər və materiallar, B., 1970: Kritika sovremennıx burjuaznıx i reformistsgkix falhısifikatorov marksiz- ma-leninizma, M., 19800 Mrackova skan İ. M., Kritika V. İ. Leninım revizionizma i sovremennostı, M., 1982.


TƏXƏYYUL, fantaziya —psixi fəaliyyətin insana məxsus forması, real mevcud olmayan yeni surət və ha- disələrin təsəvvurdə yaradılması ki- mi təzahur edir. T.-un psixi proses kimi ən baptlıca vəzifəsi əmək pro- sesində fəaliyyətin planlappdırılma- sı zərurəti ilə əlaqədardır. 1. əmə- yin nəticəsini qabaqcadan təsəvvur eT- mək imkanı verir. -Əmək prosesinin sonunda alınan nəticə artıq bu pro- sesin əvvəlində insanın təsəvvurundə, yə”ni ideal surətdə Məvcӱud oluru


266


TƏXƏLLUS


—x——nkxı———mcuıı-—m-—ı—xna—“ıSXxıxgz—x——ı———x—xğxs————xıxn———-—-XoXöğ — —“€4“———“ 1” ””,. ”.,”. —....—.— —————


(Marks K,, Kapital, c, 1, B., 1968, səh. 184).

T. adətən hər hansı bir problemin bədii, elmi və ya texniki həllinin axtarılmasının zəruri olduqu hal- larda əmələ gəlir. V. İ. Lenin fan- taziyanın butun fəaliyyət sahələrin- RƏ MYhYM rol oynadıqını xususilə qeyd edərək yazmıldır: “Əbəs yerə guman edirlər ki, bu ancaq ppairə la- zımdır. Bu, axmaq xurafatdır| O, hətta, yiyaziyyatda da lazımdır, hət- ta, differensial və inteqral hesabla- maların kəifi də fantaziyasız mum- kun olmazdı. Fantaziya olduqca qiy- mətli bir keyfiyyətdir...ə (Əsər. tam kulliyyatı, c. 45, səh. 141).

T. psixologiyada adətən idrak pro- sesi kimi səciyyələndirilir. Lakin son zamanların tədqiqatları gestə- rir ki, o, həm də emosional və iradi proseslərə daxildir, psixi proseslər sistemində nisbətən universal xa- rakter dapıyır.

T.-də surətlərin yaradılmasının əsas mexanizmini muxtəlif formalar- da (aqqlutinasiya, hipertolizasiya, tipikləidirmə və s.) həyata kecirilən analiz və sintez təiqkil edir. Onun mahiyyəti təsəvvurləri dəyitmək və ye- ni surətlər yaratmaqdan ibarətdir. Təsvir (xəritə, not, sxem, certyoj və s.) əsasında Yaradılan surətlər bərpaedi- ci T. surətləridir. Yaradıcı T. isə fəaliyyətin orijinal və dəyərli məh- sullarında reallapdırılan yeni su- rətlərin mustəqil yaradılmasını nə- zərdə tutur. Yaradıcı T. elmi-texni-


ki tərəqqini pərtləndirən psixoloji:


amillərdəndir. O, bədii yaradıcı- lıqda daha qabarıq təzahur edir.

T. fəaliyyət prosesində formala- pır. Həyat təcrubəsinin zənginləilq- məsi, biliyin genipqlənməsi və dərin- 

ləmməsi Q.-un zəruri mənbəyidir.


Əd. Əlizadə Ə,, PPagirdlərdə təxəyyulun inkipaf və tərbiyə edilməsi, B., 1965: yenə onun, IlaxnpanəpnH İa- radıcı fəaliyyətinin psixologiyası, B., 1968, Eminov A., Pagirdlərdə ya- radıcı fantaziya tərbiyəsi, B.., 1980: Berkinblit M., Petrovskihn

) Fantazicn i realınostı, M., 1966: Kortunova P., Voobrajenie i eqo rolı v poznanii, M., 1979, Vekker L., Psixicesgkie propassı, t. 3, L., 1981.


TƏXƏLL US (ər. sayı —qurtarma, xi- las olma)—əsasən, ipair və yazıcıla- rın əz əsərlərində muəllif imzası kimi əsl ad və familiya əvəzinə ii1- lətdikləri ad. T.-u, adətən, sənət adam- ları əzləri secir, bə”zən isə onlara bu adı ustadları, yaxud qələm dost- ları verirdi. T. asan, ahəngdar və iairanə olur. Yaxın və Orta İlləpr irdəvsi, Rumi, Sə”di, Hafiz, Nə- vai və b,), habelə Azərb. ədəbiyyatında (Nizami, Xaqani, Fuzudi, Nəsimi, Va- qif, Sabir, Vurqun və 6.) T. geni Yayılmıpdı. T.-dən baiqa xalqların ədəbiyyatında da istifadə olunur (Qor- ki, Bednı, Stendal, Tven və fu TƏXMİS (ər. == —bepə catdırma)— Yaxın və Orta PTərq, eləcə də Azərb. te”ri ipəkillərindən biri. Adətən, iqa tpairin qəzəlinin hər beytinə məzmunca uyqun Z misra artırılmaq- La Yaradılırdı. Orta əsrlərdə cox iplənən QT. 19—20 əsrlər iie”rində, Lə ə HbIXMPLIUUHPİD. TƏXRİBAT—1) xususi hazırlıq kec- MHIH çasuslar və ya casus qrupları vasitəsilə həyata keçirilən pozucu-


luq ipləri (partlayıti, yYaprın 70- rətmək və s.). Dinc dӧvrdə nə a Myha- ribə dəvrundə dutimən dəvlətin əra- zisində, yaxud opun tutduqu ərən Həmin dəvlətin iqtisadi və hərbi, Həmcinin mə”nəvi qudrətini sarsıt- maq məqsədilə təikil olunur. Siya- si, hərbi, ideoloji və s. T. nevləri də məvcuddur.

) Sovet cinayət huququna gərə T.

xususi təhlukəli dəvləti cinayətlər- dən biridir. T. aktı devlətin iqtisa- di əsasına ziYan vurmaq çcundur. So- vet dənlətini zəiflətmə məqsədilə mӱəssisələri, tikintiləri, yolları və əlaqə vasitələrini, rabitə vasitələ- rini, Yaxud baiqa dəvlət əmlakını və ya ictimai əmlakı partlatma, yan- dırma, Yaxud sair usulla daqıtma və ya zədələmə, kӱtləvi Surətdi zəhərlə- mə, Yaxud insanlar və heyvanlar ara- sında yoluxucu xəstəliklər yayma yolu ilə həyata kecirilir. TƏXTİ SULEYMAN—Cənubi Azərb.- da, Əfiar mahalında, Maraqa ip. ya- xınlıqrında qala. Atropatenanın di- ni mərkəzi Qazaka (PT iz) i1.-ndə olan Azərgətəsb atəpgədəsinin xarabalıq- ları T.-S. ərazisindədir. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində atəptpərəst mə"bədinin, məhtətəm qala divarları- nın qalıqları, bunəvrəsi iri dati- larla tikilmipit, ustu ciy kərpiclə he- rulmuti yarımdairəvi tikililər, Sa- sani dəevrunə və sonrakı əsrlərə aid coxlu maddi mədəniyyət numunələri və s. appkar edilmiptdir (bax həmci- nin Azərkətəsb, Qazaka).

Əd. Ciddi H. Ə., İran Azərbay- canında aparılan arxeoloji qazıntı-


ların icmalı, Azərbaycanın maddi mə- dəniyyəti, c. 6, B.,


TƏXTİ CƏMİYİD (Ffar, d.5.=— =, qə- dim farsca Parsa, yun. ReqzeroDz— Persepol)—Qədim İranda pəhər (PT1i- razdan km tim.-11,-də), Əhəmənilə- rin (Haxamaniti) paytaxtlarından bi- i. Əsası 1 Daranın dəvrundə (e.ə. 22—486| qoyulmusidur. E.ə. ildə Makedoniyalı İsgəndərin i1.-ə hucum zamanı yandırılmılndır. 1931—34, 1935—39 illərdə arxeoloji qazıntı- lar aparılmhpidır. T. və onun ətra- fında muxtəlif dəvrlərə aid coxlu abidə qalmıqidır. Kuhe-Rəhmət (Rəh- MƏət d.) d.-nın dəptundə daqi platforma ustundə tikilmip sarayın (e.ə. 6 əsrin sonu —4 əsr) qalıqları, saraydan q.-də iəhərin xarabalırı, həmcinin qaya- larda capılmın sərdabalar (e.ə. 405 ), atəpgədənin bunevrəsi (e.ə. 3 əsr) və s. muhafizə olunmutidur. Ku- he-PəhMər d.-nın ətəyində Sasanilər devrunə aid 3 qaya relyefi (Nəqiqi- Rəcəb), İstəxr (11.-nin (Əhəmənilər dəvrundə salınmıt, 10 əsrdə xaraba qalmılldır) qalıqları, Huseyn-Kuh (Huseyn d.) d.-nın ətəyində Nəqiti- Rustəm nekropolu SOpəmbnilar dəvr nun 4 qaya sərdabası, e.ə. 521—405, Kə"bəyi-Zərdutit mə”bədi), Sasanilə dəvrunə aid relyeflər və qaya mehrab- ları, e.ə. 9-ci minilliyə aid məskən qalıqları və s. yerlətir. Q.-C-dən Əhəməni pahlarına aid kitabələr və Elam dilində yazılı gil ləvhələr də tapılmısldır. Əd. Dhvıakonov M. M., Ocerk is" torii Drevneqo İrana, M., 1961, U i l- ber D., Persepolh, per. s anql., M., 1977,


TƏHVİLVERMƏ QİYMƏTİ Satınalma qiyməti,


bax


=


TƏHQİQAT—cinayəti istintaq etmə formalarından biri. CCPH-nə amarnı- dakı T.-lar fərqləndirilir: 1) ibti. dai istintaq aparılması məcburi olan iplər uzrə T.: 2) ibtidai istintaq apa- rılması məcburi olmayan ipylər uzrə T. Birinci halda T. yalnız cinayət ini bailama və cinayətin izlərinin muəyyən edilməsi və məhkəmləndiril- məsi ucun tə”xirəsalınmaz istintaq hərəkətləri (muçayinə, axtarın, gətur- MƏ, ipəxsi muayinə, iqubhə edilən ppəxs- ləri tutma, zərər cəkmipq pqəxsləri və iaHhHidləri dindirmə) aparmaqdan ibarətdir. Bu hərəkətləri yerinə yez tirdikdən sonra T. orqanı ipi mus- təntiqə verməlidir. İkinci Halda T, cinayətin tam istintaqından ibarətdir. SSRİ-də T.-ı milis orqanları, hərbi hissələrin, birlətimələrin komandir- ləri və Hərbi idarələrin rəisləri, devlət təhlukəsizliyi orqanları, is- lah-əmək idarələrinin rəisləri, dəv:- lət yanqından mӱhafizə nəzarəti orqan- ları, sərhəd muhafizəsi orqanları və s. (bax məs., Azərb.SSR Cinayət-Pro. sessual Məcəlləsi, m. 113) aparırlar, TƏHQİR — sovet cinayət huququnda təxsiyyəqin iqərəf və ləyaqətini qəs- dən alcaltma. Hərəkətlə, səzlə, yazı vasitəsilə, jestlə yetirilə bilər. T. 1 ilədək muddətə islah itləri və ya 30 manatadək cərimə, yaxud ictimai məzəmmətlə cəzalandırılır): cap yolu ilə və b. usulla yayılan əsərdə T. etmə 1 ilədək mӱddətə azadlıqdan məhrum etmə və ya həmin muddətə islah iplə" ri, yaxud 100 manatadək cərimə ilə cəzalandırılır.

Sovet cinayət qanunvericiliyi ha- kimiyyət nӱmayəndəsini və ya ictimaiy- yətin numayəndəsini, habelə milis iicisini və ya xalq drujinacısını T. etməyə gerə daha ciddi məs”uliyyət


muəyyən etmipdir (bax məs., Azərb. ə o Məcəlləsi, M. 190,


TƏhKH/Ə (əp. 4 — nüHblM3, nəql etmə)—epik əsərin, surətlərin va- sitəsiz nitti istisna edilməklə, tam mətni, mӱəllif nitqi. T., ədəbi nəv kimi, nəsri ipe”r və dramaturgiyadan fərqləndirən əsas əlamətdir. T. tər zi yazıcının fərdi dil və uslubu- nun tərkib hissəsidir. Gərgəmli ya- zıcıların bənzərsiz, asanlıqla ta nınan Q. tərzi olur. Aydınlıq, yır- camlıq, dəqiqlik və təbiilik T.-nin əsas tələbləridir. Birinci ipəxsin (qəhrəmanın) dilindən nəql olunan əsərlərdə muəllif T.-si, ipərti olaraq, surətdə in nitqi kimi fərdiləpir. TƏHKİMLİ, təhkimli kənd" l i—mulkədardan :pəxsən asılı və pay torpaqına barlı kəndli (bax TƏəh- kimcilik huququ, Feodalizm).

TƏHKİMCİLİK—təhkimcilik huqu" qunun hekmranlıqınq əsaslanan təsər" rufat sistemi. Dunyanın bir cox 8/1" kəsində məvcud olmutdur (bax Feod8*


lizm).

tən Kimcilik hYTYTY — deona/ devlətində kəndlinin feodaldan ası- lılıqını muəyyən edən huquq normala" rı sistemi:y feodalizmdə kəndlilərin əsas istismar forması. T.H. quldar- lıq, onun olmadırı yerlərdə isə (məsə pərqi slavyanlarda) ibtidai icma QU” ruluplunun daqıldıqı devrdə meydana gələrək iki batlıca istiqamətdə tə” pəkkul tapırdı: quldarların əə uzərində tam mulğiyyətinin məhdud" lamtması və azad icma uzvlərinin fed


TƏHMASİB


267



dal"*asılı kəndlilərə cevrilməsi, V. İ. Lenin yazmılpdır: cTəhkimci- lik huququnun əsas əlaməti ondan iba- rət idi ki, kəndlilər... torpaqa təh- kim edilmiy sayılırdılar,—tahkim- cilik huququ anlayılının azu də bu- radan meydana gəlmipdirg (Əsər. tam kulliyyatı, c. 39, səh. 82).

T.H. Mərkəzi və |Pərqi Avropada V— 14 əsrlərdə bərqərar olmut,u, 16—18 əsrlərdə tamamilə aradan cıxmıtdır. PTərqi slavyanlarda Kiyev Rus dəvləti zamanında yaranmaqa baqilamısdı. İlk təhkimlilər xoloplar idi. 1649 il kilsə qanunları Rusiyada təhkim- ciliyi huquqi cəhətdən qəti təsdiq et- di. Dvoryanlara cox genipq torpaq sa- hələri paylanır, iri feodalların mulkləri sur ətlə artırdı. 17 əsrin axırlarına yaxın vergi verən kənd- lilərin 9096 -ə qədəri təhkimli idi. Rusiyada T.H. 18 əsrin 2-ci yarısında ən eybəcər ppəkil almıqildı və € KƏNƏ- likdən hec bir cəhətdən fərqlənmir- dig (yenə orada, səh. 77). Qəhkimli kəndlilərin satılıb alınmasında hec bir məhdudiyyət yox idi. Feodal yal- nız təhkimlisini əldurdukdə məs”u- liyyət dalıyırdı. Amansız istismar, mӱlkədarların hədsiz əzbaınalıqı sinfi mubarizəni kəskinlətdirirdi

Bolotnikovun, Razinin, Bulavinin, uqacovun cılıqı ilə usyanlar). T.H. Rusiyada məhsuldar quvvələrin inkitpafı yolunda baplıca maneə idi. 18 ərk sonu— 19 əsrin 1-ci yarısın- nə .h.--nun behranı kəskinləəydi. Kapitalist munasibətlərinin inkiiYa- fı, sinfi mubarizənin kəskinlətməsi u4apHaMH T.h.-Hy ləev etməyə məcbur etdi |bax Kəndli islahatı (1861). Bununla belə, Q.H.-nun qalıqları Bə- yuk Oktyabr sosialist inqilabınadək davam etmitdir.

1Pərq əlkələrinin coxunda T.H. olmamısdır.

Elxani hekmdarı Qazan xanın 1303 ildə verdiyi fərmana gərə Elxanilər devlətində, o cӱmlədən Azərb.-da kənd- lilər rəsmi iqəkildə torpaqa təhkim edilmi:i, onların bir yerdən baiqa yerə gecməsi qadaqan olunmuitdu. Tər rar sahibləri qacqın kəndliləri . il muddətində məcbur surətdə geri qa y- tara vala alır. Onları gizlətmək olmazdı. Eyni zamanda fərmanda gəs- tərilirdi ki, sahibkar rəiyyətə və qulu kimi baxmamalıdır, onu əldurə, əmlakını alıb iəxsən feodal ucun ipləməyə məcbur edə bilməz. Sonra- kı devrlərdə Azərb.-da təhkimcilik olmamhipdır.

Əd.z Lenin V. İ., Əsərləri (bax Mə”"lumat cildi, H. 1, cəh. 610—612), A n u- vade A, A.,, Sopialıno-əkonomiceskai i politiceskali ilərin Azerbandjana XIII—XIX vv., B., 1956, Zavonckov- skib P. A., Otmena krepostnoqo prava v Rossii, 3 izd., M., 1968, KorepkiVv V. İ., Formirovanie krepostnoqo prava i pervan krestvinskan vohna v Rossii, M., 1975, Pevcenko M. M., İstoril kreə, postnoqo prava v Rossii, Voronej, 1981, TƏHLİL VƏ TƏRKİB—bax Analiz və sintez. | | TƏHLUKƏSİZLİK TEXNİKASI— əmək mӱhafizəsi bəlmələrindən biri, zərərli (təhlӱkəli) istehsal amillə- rinin mpləyənlərə təsirinin qariı- sını almaq ucun təigilati və texni- ki tədbir və vasitələr sistemi. Tat. uzrə tədbirlər, onun texniki vasitə- lərinin yaradılması və tətbiqi mçəy- yən olunmuti qaydada təsdiq edilən nor-


mativ sənədlər—standartlar, qayda- ə) normalar, təqlimatlar əsasında həyata kecirilir. T.t.-nın tə 1k i- lati tədbirlərinə aiları- dakılar daxildir: ipləyənlərə təhlu- kəsiz və zərərsiz ipt metodları və usullarının eyrədilməsi və bunlara dair təqlimat verilməsiz istehsalat sanitariyası və əmək gigiyenası nor- maları əsasında tətbiq olunan muha- fizə vasitələrindən istifadə etməyin əyrədilməsi, aqır ilər icra etdikdə və zərərli ii ipəraitində itplədikdə əmək və istirahət normalarının i1- lənib hazırlanması və tətbiqi. SSRİ- də əmək təhlukəsizliyi standartları sistemi qӱvvədədir.

T.q-nın texniki tədbir- lərimçəyyən norma və qaydalara əsas- lanır. Məs., qabarit-sahə normala- rında əlverimtli və təhlukəsiz əmək iəraiti ucun zəruri olan sahə və həcmlər nəzərdə tutulur, parametrik normalarda avadanlıqın istismar pa- rameqrləri məhdudlaidırılır, kons- truktiv-hesablama normalarında opti- mal eneynəp, keyfiyyət və hesablama metodikası muəyyən edilir. Əsas tex- niki tadbirlərdən biri də insanın psixi, anatomik, fizioloji xususiy- yətlərini nəzərə alan konstruktiv mu-

afizə tədbirləridir (məs., mappının idarəetmə orqanı rahat zonadan kəna- ra cıxmamalı, elementləri gəzu qa- matpdırmamalı, toz və digər sıcran-


tıları olmamalıdır). Zərərli tə sir-.


lərdən qorunmaq ucun ən cox yayıl- mı ehtiyat tədbiri sipərlərin qu- rulmasıdır. Bunlardan əlavə, elek- tron qurquları, fotoelementlər, avto- matik inləyən qoruyucu qurulupllar və s.-dən də geniii istifadə olunur. Təhlӱkəli iplərin icrasında məsafə- lən idarəetmə xususilə effektlidir. SSRİ-də və digər sosialist əlkələ- ində T.t. vasitələrinin tətbiqi ucun ər il xeyli maddi vəsait ayrılır. Kapitalist əlkələrində T.t. uzrə qay- dalar, adətən, firmalar, yaxud ayrı- ayrı sahələr cərcivəsində məhdudlaii-


dırılır.

TƏHLUKƏSİZLİK MYURASI —bax Birləmmii. Millətlər Təikilatı- nın Təhlӱkəsizlik Pӱurası. TƏHMASİB | (3.Z.1513 — 14.5.1576, Qəzvin: Ərdəbildə dəfn olunmupdur) --Səfəvi hekmdarı |1524—76), 1 1Pah İsmayılın oqlu. On yapında mah eqlan edilən 1 T. Hakimiyyət uqrunda mubarizə aparan qızı lbai tayfa əmir- lərinin əlində oyuncaqa cevrilmiiy1- di. İllər gecdikcə əmirlərin muqa- vimətini qıran 1 T. sonralar mərkə- zi hakimiyyəti xeyli mehkəmlədə bil- di. 1 T.-in devrundə PTirvaniahlar dəvlətinə (1538), PQəki hakimliyinə (1551) son qoyuldu və onların ərazi- ləri Azərb. Səfəvilər devlətinə bir- ləpdirildi. 1544 ildə Beyuk Mool Həkmdarı Humayunun yenidən haki- miyyəti ələ gecirməsinə yardım edən 1 T. Qəndəhar əyalətini də Səfəvilər dəvlətinə birlətdirli. 1 Q.-in dəv- rundə uzun muddət (1534—55) Osman- lı imperiyası (bax Səfəvi—Osman- lı muharibələri) zə Xorasanda əz- bək xanları ilə muharibələr aparıl- mıtpidır. Savadlı itəxs olan Q T. bə- dii yaradıcılıq və xəttatlıqla da məpqul olmuiy, tarixə dair təzkirə (41Pah Təhmasibin təzknrəsiə) yazmın, elm və mədəniyyət xadimlərini Hima- yə etməni, zəmanəsinin ən məpyhur rəs-


sam, xəttat, nəqqatt və 6.-nı Təbrizdə- ki 41Pah kitabxanasızjna toplamıpq, Azərb. mədəniyyəqinin inkitafına ca- lıpmhpidır. 1 T. əlkənin iqtisadi həyatını, ticarət və sənətkarlıRrı dircəltmək ucun bir sıra islahat lar kecirmiidi (məs., 1565 ildə t4m- qa vergisini ZƏFB etmiiy və s.).

Əd:. Əfendiev O. A., Azerbavğ-


djanskoe qosudarstvo Sefevidov v XUT v., B., 1981,


TƏHMASİB |1–-Səfəvi həkmdarı 1722—32|, pah Sultan Huseynin oRrlu. fqanların İsfahana hucumu zamanı

(1722) atası hakimiyyətdən məcburi əl cəkdikdə Astrabad hakimi Fətəli xan Qacarın yanına qacmıiy və ilah e”lan edilmindi. Onun dəvrundə Xəzərin ıı. sahillərini Rusiya, Pimal-Qərbi İran, Kurdustan və Azərb.-ı isə Os- manlılar ələ kecirdi. 1726 ildə Məii- Hədə hərbi səfər zamanı Nadir xan O fiarla (bax Nadir iqah) yaxınla- ian P T. sonralar onu butun Hərbi qӱvvələrin komandanı e”lan etdi. Na- dirin batcılıqı ilə əfqanlar əlkə- dən qovuldu. Osmanlıların və Rusiya- nın tutduqu torpaqlar geri qaytarıl- dı. Faktiki olaraq butun hakimiyyəti ələ kecirən Nadir xan P T.-i taxtdan saldı və da kərpə oqlunu İP1 Abbas adı ilə iyah elan etdi.

TƏ HMASİB Məmmədhӱseyn Abbasqulu

oqlu (12.4.1907, Naxcıvan—5.10.1982,

Bakı)— Azərb. sovet ədəbiyyatiqunası,

folkloriqunas, dramaturq. Filologiya

e.d. (1965), prof. (1969). 1944 ildən

Sov.İKP tu, Azərb.SSR EA Nizami

ad. Ədəbiyyat İn-tunun folklor :p8bə-

sinin mudiri idi (1945 ildən). T.

Azərb. sovet folklorpqunaslıqının

əsasını qoyanlardandır. Uzun muddət

ali məktəblərdə dərs demii, ali mək- təblər ucun 4Pifahi xalq ədəbiyyatı kursut uzrə ilk tədris vəsaitinin tər- tibcilərindən olmutdur. c“Kitabi-Də- nə Topryas, “Koroqluk eposlarının, pifahi xalq ədəbiyyatı abidələrinin

—dastanların, naqılların, Molla

Nəsrəddin lətifələrinin toplanması,

HƏHIPH və tədqiqində, pedaqoji və elmi

kadrlar hazırlanmasında muhum xid-

məti var. “Aslan yataqız, “Cicəklanən arzuları, “Gulən gezlərə, cRubailər aləmində (Məhsəti Gəncəviyə həsr olunmutidur) və s. pyeslərin muəlli- fidir. Ssenariləri əsasında Bir qalanın sirri (4“Cicəkli daqrə pyesi əsasında), “Onu baqıplamaq olarmı?

(eBahaps pyesi əsasında, hər ikisi 1960) filmləri cəkilmiiidir.

Əsərləri: UP əsrə qədər Azər- baycan pifahi talq ədəbiyyatı, cAzər- baycan ədəbiyyatı tarixiz kitabında,C.

1, B., 1960: Dədə Qorqud boyları haqqın-

da, FAzərbaycan pifahi xalq ədəbiyyatı-

na dair tədqiqlərə, kitab 1—2, B., 1961—

66: Azərbaycan xalq dastanları (orta əsr-

lər), B., 1972.

TƏHMASİB Rza Abbasq araş (20.4.

1894, Naxcıvan—14.2. 19 , Bakı)—

Azərb. sovet aktyoru, rejissoru, pe-

daqoq. bana əməkdar incəsənət

xadimi (1946). Azərb.SSR xalq ar- tisti (1964). SSRİ Devlət mukafatı laureatı (1946), 1949 ildən Sov. İKİ or Umumittifaq Kinematoqrafiya 1n-tunun rej.-luq fakultəsini bi- tirmiidir (1937). Səhnə fəaliyyə-


tinə 1910 ildə Tiflisdə € MycəsMaH


Artistləri İttifaqıənın teatr TrRuPp- pasında batlamhıpdır. İnqilabadəg Tiflis, Yerevan, Naxcıvan teatrla-


268


TƏHRİF


rında aktyorluq və lu etmindir. -in səhnə yaradı- cılıqı, əsasən, M. Əzizbəyov ad. Azərb. Dəvlət Dram Teat- rı ilə qlıdır. O, burada aktyor vərej. (1920 ildən), direktor və bədii rəhbər (1922 — 24, 1937 —38, 1953—59) FITVTƏMHI, teatrda sosialist realizmi | ən”ənələrinin məhkəmləndirilməsinə calıqamınldır. Q.-in Yaratdıqı İs- gəndər (“Əlulərə, C. Məmmədquluza- də), blis və Arif, İlleix Sən”- an, Knyaz (“İblisə, 4“PYeyx Sən”anz, 4Knyazə, H. Cavid), Qacar (“Aqa Mə- Həmmədiyah Qacarı, Ə. B. Haqverdiyev), Suleyman (“Həyatəı, M. İbrahimov), Kopkin (“Lyubov Yarovayaə, K. Tren- yov), Strijin (4“Eskadranın məhvi, A. Korneycuk), Karl Moor (“Qacaq- ları, F. Piller) kimi obrazlar sə- nətkarlıq, yaradıcılıq axtarımları baxımından diqqəti cəlb edir. T.-in iste”dadının puxtələtməsində C. Cab- barlı dramaturgiyası muhum rol oy- namhıpipdır: o, Aydın, Elxan, Balaiq, Hacı Əhməd, İmamyar, general-quber- HaTop (€ A İnbiH 9, 4“Odgəliniə, “Sevilə, “€ AnMacə, € lamıapə, € 1903-uH HzAƏ?) pozn- larının ən yaxpı ifacılarından olmutpdur. T. eyni zamanda gərkəmli teatr və kino rej,-u kimi də tanın-


R. A. T Ə h- masib knyaz (4“Knyazə, H. Cavid) rolunda.



b SM | mıpdır. C, Məmmədquluzadənin “Əlu-


lərgk komediyası onun İLK mustəqil rej.-luq ipidir (1915, Naxcıvan). Sonralar T. Azərb, Devlət Dram Te- atrında c“PTeyx Sən”anə (1931, H. Ca- vid), “Sevilə (1934, C. Cabbarlı), cƏzgə upaqız (1936, V, PTkvarkin), cMadridg (1938, M. İbrahimov), “Və- faə (1943, Rəsul Rza), “Hacı Qara (1958, M. F. Axundov) və s. tamaa- lara maraqlı quruluplar vermitdir. T., həmcinin “Ordenli Azərbaycanı (1937) sənədli filminin, “Səbuhi (1943, A. Bek-Nazarovla birgə), cAR- pın mal alan (1945, N, Letqpenko ilə birgə), cBakının ipıqlarık (1950, A. Zarxi və İ, Xeyfitslə 0 gə), “Mahnı belə yaranırg (1959, M, Mikayılovla birgə), “Onu baqıtla- maq olarmı? g (1960) bədii filmləri- nin rej. olmuil, “Fətəli xanı (1947), cQanun naminəz.j (1969, S. Rəhimovun aMehman povestinin motivləri uzrə) və s. filmlərdə cəkilmitdir. K. Sta- nislavskinin 4“*İncəsənətdə mənim həya- tımə, A. Ostrovskinin cGunahsız mu- qəssirlərə, D. Furmanovun cCapayevə



əsərlərini Azərb, dilinə tərcumə et- mipdir. T. Bakı Teatr Texnikumun- da, 1946 ildən isə M. A. Əliyev ad. Azərb, Dəvlət İncəsənət İn-tunda pe- daqoji fəaliyyət gestərmiidir (1947 ildən prof.). 3 4PQərəf nipanı or- deni və medallarla təltif edilmii- dir.

Əd: Məmmədov C,, Rza Təhmasib, B., 1966.


TƏHRİF (texnikada)—cıxı siqnalının formasının (spektrinin) girip siqnalının formasından (spek- trindən) fərqlənməsi. Radioveriliil və rabitə kanalları, səsyazma sistem- ləri vasitəsilə danhilıq və Ya musiqi verildikdə təbii və təkrar səslənmə arasında oxmparlıqın pozulması sə- sin T.-i adlanır. Radio, telefon, te- leqraf aparatlarının və s. mӱkəmməl olmaması və radiodalqaların Yayıl- dıqı muhitin, həmcinin maneələrin tə”siri nəticəsində T,-lər yaranır. TƏHSİL—sistemlətidirilmii bilik, bacarıq və vərdiqlərin mənimsənil- məsi prosesi və nəticəsi. T. muxtəlif tədris muəssisələri sistemində veri- lən tə”limdir, İnsanın Həyata və əmək fəaliyyətinə hazırlanmasının xarak- terini umumi, pepə və ixtisas Q.-i muəyyən edir (bax Ali təhsil, Orta təhsil, Umumi təhsil, Texniki peiə təhsili, Politexnik təhsil). SSRİ-də T. umumxalq itidir. So- vet T. sistemi hərtərəfli inkipaf etmitl, kommunizmin fəal və iquurlu qurucularını yetipdirmək məqsədi da- ipıyır. SSRİ-də T. Hamı ucun muyəs- sərdir, tədris mӱəssisələri dəvlətin ixtiyarındadır. T.-in butun dərəcələ- ri hər xalqın əz ana dilindədir və pulsuzdur. T.-in demokratizmi və butun millətlərin (həmcinin kipilərlə qa- dınların) T, huququnun bərabərliyi, T.-in dӱnyəvi və tərbiyəvi xarakteri, getdikcə təkmillənməsi, həyatla məh- kəm əlaqəsi və ideya istiqaməti onun burjua T. sistemindən styiluy unu bir kaha gostərir. Sov, İKP MK iyun (1983) plenumunun gəstəritlərinə Uy. qun olaraq Sov, İKP MK aprel (1984) plenumunda, SSRİ Ali Sovetinin (on birinci carırın) Birinci sessiya- sında (1984) qəbul edilmiii cu mum- təhsil və pepyə məktəbi islahatının əsas istiqamətləri haqqındag və mək- təb islahatı ilə əlaqədar digər mu- vafiq konkret qərarlar təhsil itpini inkipaf etmiiy sosializm cəmiyyəti- nin iqəraitinə və tələbatına Muvasi olaraq yenidən qurmaq vəzifəsini hə- yata kecirməyi qariyıya qoymutidur. Azərb. KP MK-nın 1984-cu il may plenumunda respublikada məktəb isla- hatının həyata gecirilməsinin kon- kret yolları muӱəyyənləipdirilmitdir. TƏHTANİ Qutbəddin Əbu Abdulla Məhəmməd ibn Məhəmməd Razi— bax Razi Qutbəddin. TƏMABY3—BMT Nizamnaməsinə zidd olaraq bir dəvlətin (bir qrup dəvlə- tin) digər dəvlətin, yaxud xalqın (millətin) suvereniteti, ərazi butev- luyu, siyasi mӱstəqilliyi əleyhinə si- lahlı quvvə tətbiq etməsi. Ən təhlu- kəli T. forması silahlı (birbata) T.-dur. Silahlı T. muasir beynəlxalq huquqda ən aqır beynəlxalq cinayət— a A və bəpəriyyətin təhlukəsizliyi- nə qariı cinayət hesab edilir. Dolayı, iqtisadi və ideoloji T. anlayını da məvcuddur. Muasir beynəlxalq huquq


T.-ə gərə huquqi məs”uliyyəti nəzərdə tutur. Sulhə qaritı cinayət tərətmit dəvlət siyasi və maddi məsuliyyət, fiziki iyəxslər isə fərdi cinayət məsuliyyəti dalıyır. Siyasi məs? uliyyət həm fərdi, həm də kollqktiv tədbirlərdən ibarət ola bilər. Zə- rər cəkmii əleyhdar devlət barəsində fərdi olaraq repressaliyalara və re- torsiyaya əl ata bilər. Kollektiv təd- birlər isə təcavuzkar dəvlətin suve- renitetini muxtəlif sahələrdə mӱvəq- qəti olaraq məhdudlatdırmaqdan və onu tam, yaxud qismən hərbi iqtidar- dan salmaqdan, devlət və ictimai qu- rulutqun demokratiklətdirilməsindən və s. ibarət ola bilər. Təcavuzkar dəvlətin maddi məsuliyyəti restitusiya, yaxud təzminatdan iba- rətdir. Fərdi cinayətməs” uliyyəti Q.-un planlaidırılma- sı, hazırlanması, baplanması yaxud həyata kecirilməsində təqsiri olan iəxslərin, həmcinin T.-un geditpində muharibə qanunları və adətlərinə qaripı cinayətlər və insanlıra qariı cinayətlər tərətmi:i ipəxslərin (bax hərbi canilər) cinayət məs”uliyyətini nəzərdə tutur. ovet dəvləti tarixdə ilk dəfə olaraq V. İ. Leninin SulhL haqqında Dekretində təcavuzkar mӱharibəni bə- iləriyyətə qariı ən arqır cinayət, onun qarpısının alınması uqrunda muba- rizəni isə əzunun xarici siyasətinin əsas məqsədi elan etmiidir. SSRİ- nin İran, Əfqanıstan, Turkiyə ilə 1921 ildə baqladıqı muqavilələr TƏ- cavuzkar mӱharibələri qadaqan etmək ideyasını əks etdirən ilk ikitərəf- li beynəlxalq aktlar olmusdur. T.-ya qadaqan edilməsi və ona gərə məs”uliy- yət prinsipi xususilə İkinci dunya muharibəsindən sonra umumtanınmıil prinsipə cevrilmipdir ki, bu da BMT izamnaməsində, Nurnberq və Tokio beynəlxalq hərbi tribunallarının nizamnaməsində əz əksini tapmındır. Muharibədən sonra imperializm bir sıra təcavuzkar hərbi blok yaratmıpq- dır və Q.-ə tez-tez əl atır. Məs., ABP-ın Koreya və Vyetnamda T.-u, Amerika hərbcilərinin Latın Ameri- kasının bir sıra əlkəsinə (məs., Qre- nadaya) mӱdaxiləsi, B. Britaniya, Fransa və İsrailin Misirə, İsrai- lin ərəb əlkələrinə, CAR-ın Anqola və Mozambikə qarpı T.-u buna misal- dır. SSRİ hələ 1933 ildə London tərksilah konfransında, sonra isə BMT-də andayınlının tə/rifini MuӱəYYƏN etmək təpəbbusunu irəli sur- mulidu. BMT Baqi Məclisinin XX1 sessiyasında (1974) T, anlayılının təqrifi verilmiiy Qətnamə qəbul edil- midir) burada T. anlayıtpının əsas meqyyaoı, T. kimi pərh olunan əməllə- in təxmini siyahısı da verilmii), |.-qun beynəlxalq cinayət kimi xarak- teristikası və ona gərə məs”uliyyət prinsipi təsbit edilmitdir. T. anla- yhppının tərifi birincilik prinsi- pinə (birinci olaraq silahlı quvvə- dən rün nə etmiii dəvlət təcavuzkar sayılır) və BMT Təhlukəsizlik PLu- rasının hər konkret T. aktının təq- sirkarını apikar etmək haqqında TƏ" rarına əsaslanır. SSRİ və digər s0- sialist əlkələrinin mӱxtəlif siyasi sistemli devlətlərin Oinc yanaiqı Y6- iiamaq prinsipinin həyata keçirilmə” sinə, tərksilah və beynəlxalq gərgin- liyin zəifləməsinə yenəldilmiin sulV-


TƏYİVİQAT


269


sevər siyasəti T.-un aradan qaldı- rılması uqrunda mubarizədə ti əhəmiyyət kəsb edir. Sov.İKP-nin 24- cu qurultayında qəbul edilmiil, 25— 26-cı qur ltaylarında genitləndi- rilmitl S.ӱlh proqramı, SSRİ-nin təpəbbusu ilə baqlanmınpq bir sıra beynəlxalq mӱqavilələr, Avropada təh- "YKƏCHƏnHK və əməkdatlıra dair mu- pavirənin Yekun aktı (1975), Avro- panın kommunist və fəhlə partiyala- rının Konfransının (1976) sənədlə- ri, Varpava Muqaviləsi Təpkilatı iptirakcısı olan əlkələrin sulh tə- iəbbusləri, sulh tərəfdarları hərə- gatı T,-un aradan qaldırılmasına xidmət edir.


Əd. Əsgərov Ə., Beynəlxalq “ ryr, B., tə Hr "3 eHk ət Və Ki tapenko D. D., Mejdunarodnoe pravo, M., 78, Karpep m Tal Tao nil mejdunarodnoqo xaraktera, M., 1979) Sbornik mejdunarodnıx doqovorov SSSR, M., 1982, Xorev V. A., NATO—orudie aqressii, M., 1984,

CTƏCƏDDUDƏə (4 :.-= ək—4Yenilikə)— leqal qəzet, Azərbaycan Demokrat Par- tiyasının orqanı idi. Təbrizdə Azərb. və fars dillərində nəitr edil- mip, ilk nəmrəsi 1917 il mayın 16- da, son— 202-ci nəmrəsi 1920 il sent- yabrın 14-də cıxmın, nəpri muntə- zəm olmamıddır. Redaktorları Ə. Fiyuzat (1—57 nəmrələr), Q. Rəf”ət (58—86 nəmrələr), M. Ə. Əl”əvi (87— 136 nemrələr), PT. M. Xiyabani (137— 202 nemrələr) olmuptlar. Qəzet İran:- da Azərb. xalqının milli azadlıq mubarizəsini iptıqlandırmıtn, Xi- yabaninin inqilabi-demokratik gərutP- lərini təbliq etmiit, qadın azadlıqı məsələsinə əhəmiyyətli yer vermiit, həmcinin Rusiyadakı siyasi hadisələ- rin geditinə və ptərhinə dair məqalə- lər (“İran və azad Rusiyaə, €Myha- ribə və sulhə, “Rus demokratiyası və sulhə və s.) dərc etmiidir. TƏCƏN (SSRİ ərazisindən kənarda H ə r ud)—Əfqanıstanda və SSRİ- də (Tur.SSR) cay. Orta və apqaqı axı- nında cayın bir Hissəsi Əfqanıstan —İran və iri sərhədindən axır. Uz. 1150 km, həvzəsinin sah. 70,6 min km?, Paropamiz d-rından (təqr, 3000 m Hund.-dən) bailanır, əcən vahəsində qurtarır. Əsasən, qar suları ilə qidalanır. Suyu cox lillidir. Suvarmada geniiq istifadə edilir. Ustundə su an var. Amudərya cayı suyunun bir hissəsi 1960 ildən Qaraqum kanalı vasitəsilə Q.-ə ən. Təcən 1p. cayın sahilindədir. TƏCƏN—Tur.SSR Apqabad vil.-ndə pəhər. Təcən r-nunun mərkəzi. Qəcən vahəsində, Təcən cayının sol sahilin- dədir. D.y. st. Pambıqtəmizləmə, sud z-Dları, xalca f-ki, tikinti mate- əla kombinatı var. Ə*CİL—maddi nəqtənin sur ətinin qiymət və istiqamətinin zamana gərə dəyitməsini xarakterizə edən vektor kəmiyyət. Nəqtə dӱzxətli bərabərdəyi- pən Hərəkət icra etdikdə T. a= Lo/d dusturu ilə hesablanır (Lo kəmiyYƏTİ AR muddətində sur”ətin dəyinməsidir). Umumi halda tə”cil vektoru 4= 40/41= ==ə kimi təyin edilir, nəqtənin hə- rəkət trayektoriyasının cekuk hissə- sinə tərəf yənəlir, ona toxunan mustə- vi uzərində yerlətir. Q.-in trayekto- riyaya toxunan istiqamətdəki proyeksi- yası tangensial T., ona cəkil- miqp normal istiqamətdəki proyeksiya-


sı isə mərkəzdənqacma T.-i adlanır. Duzbucaqlı Dekart koordinat siste-


ağ “- - az -- a? iəklində gəstərilir. Sərbəst


maddi nəqtənin T.-i, KYTNƏCH (m) BƏ ona tə”sir edən quvvə (E) arasında Nyu- tonun ikinci qanununa uyqun olaraq aplaqıdakı asılılıq var:


a — Ryt,


T. vahidləri: m/san?, CM can” və s. TƏCİLİ SƏVDƏ (ƏQD)–birjalar- da qiymətli kaqızlarla, yaxud əmtəə- təri səvdə (əqd) HƏBY. | TƏCİLİ TİBBİ YARDIM–-6bəd- bəxt hadisələrdə (yaralanma, zəhər- lənmə), habelə qəflətən kəskin xəs- tələnmələrdə gestərilən tibbi yardım nəvu və sistemi. Tibbi xidmət siste- mi kimi T.t.y.-ın alaqıdakı vəzifə- ləri var: hadisə yerində, Yolda və xəs" təxanada ixtisaslaidırılmıql həkim yardımısz xususi tibbi gəestəriyi əsa- sında xəstələrin tibb muəssisələrinə daptınması: bədbəxt hadisələrin qar- ptısını almaq ucun onların qeydə alınması və səbəblərinin muçayinəsi. Nəqliyyatı və tibb ipcisi olan ilk T.t.y. stansiyası 1881 ildə Vyanada, daha sonralar Moskvada (1898), Pe- terburqda (1899), Bakıda (1922) və s. yerlərdə yaradılmıntdır. T.t.y. stan- siyası olmayan yerlərdə T.t.y. gӱnduz poliklinikalarda, axiyamlar tibb nəv- bətcisi olan tibb muəssisələrində, kənd yerlərində isə Həkim və felditər məntəqələrində gestərilir.

TƏCNİS (ər. == —cinas səzundən)— Yaxın və Orta PLərq, eləcə də Azərb. ipe”ri pəkli.T.-ə həm pifahi, Həm də yazılı ədəbiyyatda təsaduf edilir. Azpıq pe”rində T., adətən, 3—5 bənd: dən ibarət olur. Qafiyə sistemi q014- maya yaxındır. Cinas rədif və qafi- yələr ӱzərində qurulur (absb, vvvb: qqqb). T.-lərin əsas məvzusu məhəbbət və gəzəllikdir. Dodaqdəyməz, cıralı, ayaqlı T. (hər bənddən sonra əlavə misralar iplədilir:, ona bəzən mus- təzad T. də deyilir) və s. nəvləri var. T.-də cinas yaratmara aludəcilik bə”- zən ipe”rin məzmununa xələl gətirir. Azərb. ədəbiyyatında Sarı Apıq, Xəs- tə Qasım, Aqpıq Ələsgər, Molla Cuma, Apıq Huseyn PQəmkirli, Apıq Huseyn Bozalqənlı, | Vaqif, Q. Zakir, Ə. Nəbati və 6.-nın T.-ləri məthur- dur. Muasir ippe”rdə az iplədilir. TƏCRİD EDİLMİMINY NƏQTƏ — bax Məxşusi nəqtə.

TƏCRUBƏ—obyektiv gercəkliyin his- si-empirik praktikaya əsaslanan dər- ki, bilik və bacarıqın, vərditlərin vəhdəti. Q. həm insanın xarici aləmə təqsiri, həm də bu tə”sirin bilik və ə pəklində nəticəsidir.


mində təqcilin modulu 4 =


TƏCRUB HOVUZU (gəmici- likdə) — gəmi, Hidrotexniki və port qurquları və s. modellərini


sınaqdan cıxarmaq ucun sun”i hovuz: en kəsiyi dairəvi, oval və ya duzbucaq- lı olur. Gəmi T.H.-nda təcrubə nə- TİCƏSİNDƏ, ƏCaCƏH, KƏMH YHYH ƏHBEDHUN- li forma (zahiri kontur), hərəkətve- rici tipi və elementləri tapılır, hə- rəkət zamanı hərəkətvericilərlə və suğanlarla gəmi gəvdəsi arasındakı qarpılıqlı əlaqə tədqiq edilir. Bu isə əsas muhərrikləri, sukan mexa- nizmləri və idarəetməni qiymətlən- dirməyə imkan verir, T.H.-nda dəniz


dalqalarını imitasiya edən xususi Q r ular olur. Hidrotexniki t. .-nda dalqaların və axınların hidrotexniki qurquya tə”siri eyrəni- lir, qurquların dayanıqlıq və effek- tivliyi yoxlanılır və s,

TƏCHİZAT KOOPERASİYASI — kooperasiya nəvuş xırda əmtəə isteh- salcılarını—kəndliləri, kustarla- rı, sənətkarları, balıqcıları və 6.- nı istehsal vasitələri, yaxud isteh- lak predmetləri ilə tə min etmək ucun birlətdirir. Koop. hərəkatı inkipya- fının erkən mərhələlərində (18 əs- rin sonu—19 əsrin əvvəlləri) T.k. sa- thip və kredit kooperasiyası ilə ya- nalı geni(i yayılmıyl kooperasiya formalarından olmutdur. Muasi tpəraitdə k.t.-nda daha cox təsadus edilir (bax Kənd təsərrufatı koope- rasiyası, Kəndli təsərrufatları- nın kooperativləidirilməsi). TƏİYBEH (ər. 4.2-—bənzətmə, tutup1- durmay—sadə məcazlardan biri, bədii obrazın—hadisə, adam və ya məfhu- mun muəyyən cəhətdən ona bənzər baip- qa bir hadisə, adam və ya məfhumla qariptılaqidırılması Yolu ilə təs- viri. T. vasitəsi ilə bədii obrazın muəyyən bir cəhəti daha qabarıq və quvvətli tpəkildə verilir. TƏYYVİQAT — kutlələr icərisində aparılan siyasi ippin bailıca nəv- lərindən biri: siniflərin və par- tiyaların mubarizəsində muhum va- sitədir. Siyasi T. sinfi xarakter dapıyır. Burjua T.-ı kapitalizm cəmiyyətində hakim siniflərin, par- tiyaların mənafeyini gudur. Proletar T.-ı fəhlə partiyalarının yaranması ilə meydana cıxmın və fəhlə sinfi- nin mənafeyinə xidmət edir. Prole- tar, kommunist T.-ının əsası mark- sizm-leninizm təqlimidir. K. Marks və F. Engels T.-ı fəhlə sinfini ga- pitalizmə qarı mubarizəyə hazırla- maq vasitəsi sayır və ona cox bəyuk əhəmiyyət verirdilər. V. İ. Lenin bu ideyaları hərtərəfli ipləyib hazır- lamıq və inkitaf etdirmiii, kutlə- vi inqilabi T.-ın forma və metodla- rını, məqsəd və vəzifələrini muçəyyən" lətdirmindir. V, İ. Lenin gəstərir- di ki, Kommunist partiyasının fəa- liyyəti uc əsas hissədən—nəzəri it, təblirat və T.-dan ibarətdir. Siyasi T.-ın əsas vəzifəsi partiyanın və dev- nəTHH daxili və xarici siyasətini, ca- ri təsərrufat nə tərbiyə vəzifələri- ni izah etmək, onların Həyata gkeci- rilməsi ucun adamları səfərbər və təppkil etməkdir. Siyasi T. əlkənin siyasi, iqtisadi, mədəni həyatı və bey- nəlxalq vəziyyət haqqında əhaliyə ge- nii, muntəzəm məlumat verilməsi əsasında qurulmalıdır. İnkitaf et- mitp sosializmdə T.-ın vəzifələri Sov.İKP MK-nın “Sov.İKP XXU qu- rultayı qərarlarının yerinə yetiril- məsində tpifahi siyasi tətviqatın ro- lunu yӱksəltmək haqqında (1977), caİdeoloji ipi, siyasi tərbiyə ipini daha da yaxpılaqtdırmaq haqqında (1979) qərarlarında, Sov.İKP MK iyun (1983) plenumunun qərarında mMu- əyyən edilmitdir.

T. kutləvi informasiya vasitələri (mətbuat, televiziya, radio), iqifahi cıxınlar və əyani vasitələrlə apaq rılır. Bu məqsədlə təmviqat kollek- tivlərindən, mədəni-maarif mçəssi- sələri pzyəbəkəsindən, tətviqat qatar" larından, təiviqat briqadaların”


270


dan, məhsul bayramları və s. kutləvi tədbirlərdən də istifadə edilir. Va- hid siyasi gunlər—Lenin cumə gunlə- ri, mitinq və yıqıncaqlaripifahi si- yasi T.-ın muhuçm formalarındandır. Azərb.SSR-də 8 mindən cox siyasi mu- Hazirəci, 28,5 mindən cox siyasi mə”- lumatcı, 69 mindən artıq təviqatcı fəaliyyət gestərir (1964).

Sov.İKP MK-nın c“Agitatorı, AKP MK-nın c“Təpviqatcıq jurnalı nətr olunur.

Əd. Lenin B. İ., O propaqande i aqitapii, M., 1978, Pifahi siyasi təp- viqat. Nəzəriyyə, təppkilat, metodika, nətir


2, B., 1981.

TƏİYVİQAT BRİQADASI —kicik pe- pləkar yaxud əzfəaliyyət kollektivi. T.6. Bəyuk Oktyabr sosialist inqila- bından sonrakı ilk illərdə meydana gəlmipdir. Bu briqadalar muəyyən si- yasi və təsərrufat kampaniyası ilə əlaqədar tikintilərdə, f-k və z-dlar- da, ali məktəblərdə, hərbi hissələr- də və s. yerlərdə mə ruzə, məqlumat BƏ bədii səhnələrlə cıxısi edir, qabaq- cıl təcrubəni təbliq edir, nəqsanla- rı pisləyirlər.

TƏİVİQAT KOLLEKTİVLƏRİ — ilk partiya təpkilatlarııda təpviqat ipi çcun yaradılır. Kutlələrin kom- munist pquurluluqunun yuksəldilmə- sində, onların səylərinin partiya və dəvlət qərarlarının yerinə yetiril- məsinə səfərbər edilməsində, muhum siyasi kampaniyaların (xalq deputat- ları Sovetlərinə seckilər və yı ha- zırlanması və kecirilməsində əhəmiy- yətli rol oynayır. T.k. əmək kollek- tivlərində, həm də yapayın yerlərin- də fəaliyyət gəstərir.

TƏİİVİQAT MƏNTƏQƏSİ—ilk dəfə 1919 ilin mayında Fəhlə və Kəndli Mudafiəsi Purasının qərarı ilə kutləzi siyasi ip mərkəzləri kimi məhəpsəpnə və d.y. st.-larında yara- dılmılidı. Mətbuat, ədəbiyyat, pla- kat, kino, cıxıpqlar və s. vasitəsi ilə inqilabi mubarizənin mə”nasını, Sovet hakimiyyətinin məqsəd və vəzi- fələrini qızıl əsgərlərə və zəhmət- ketlərə izah edir, onların Kommunist partiyası ətrafında birləpməsinə calıpırdı. SSRİ Ali Sovetinə ilk seckilər kecirildiyi vaxtdan (1937) secki kampaniyaları zamanı siyasi ip aparan mərkəzlərə cevrilmitdir. T.M, daimi və mӱvəqqəti olur. T.m.-ndə de- putaqlıqa və xalq hakimliyinə nami- aədlərlə gəerutqylər kecirilir, muha- zirələr, səhbətlər, sərgilər və s. təip- kil edilir, divar qəzeti, yaxud mə lu- mat vərəqəsi buraxılır. Azərb.SSR-də 1870 daimi fəaliyyət gəstərən T.m.


var Es | | “TƏYYVİQATCI, — “AGİTATORə — AKP MK-nın jurnalı. 1966 ildən Azərb., rus və erməni dillərində Ba- kıda ayda :2 dəfə nər edilir (1932— 9 illərdə cAgitator bloknotu”, c QəiL- viqatcının dəftərcəsi və s. adlarla cıxmıp, 1960—65 illərdə nətri mu- vəqqəti dayandırılmındı). 4T.9-cA.ə Kommunist partiyası və Sovet dəvlə- tinin daxili və xarici siyasət məsələ- lərini yerli partiya təpkilatlarının ideoloji, kuӱtləvi-siyasi ili sahəsin- dəki fəaliyyətini, təviqatcıların təcrubəsini və s. ipıqlandırır. Rus və erməni dillərində nəirləri, əsa- sən, azərbaycancanın eynidir. Azər- baycanca nəpqrinin birdəfəlik tirajı 30 min nusxədir (1984).


TƏLİVİQAT BRİQADASI


TƏYİYKİL—1) tamın qurulutpu ilə ptərtlənən, onun az-cox ayrı və mustəqil hissələrinin daxili nizamı, onların qaritlılıqlı tə”sirinin uzlapması. 2) Tamın hissələri arasında qariyı- lıqlı əlaqənin yaranmasına və təkmil: ləmməsinə yenəlmit proses və ya fəa- liyyət.

T. anlayıptı bioloji, sosial və bə”zi texniki obyektlərə nəzərən (adə- tən struktur və sistem anlayılla- rı ilə ӱmumi kontekstdə) iplədilir. 4“ T.ə anlayıttında hissələrin fəaliyyə tinə, hərəkətinə və qarptılıqlı tə”- sirinə aid qanunauyqunluqlar ifadə olunur.

T.-in iki tərəfi var: nizamlı- lıq və istiqamətlilik. Nizamlılıq informasiya miqdar vahidləri vasi- təsilə ifadə olunan kəmiyyətdir, T.- in istiqamətliliyi isə sistemin ət- raf muhitə uyqunluqu və ya uyqrunsuz- luqu dərəcəsidir. 20 əsrin əvvəllərin- də biologiya və psixologiyada subut edildi ki, tərkibcə xeyli Fərqli o6- yektlər T. usulundakı cumumiliyə gərə oxtar xassəli ola bilər. T. prosesləri və formalarının coxmuxtəlifliyi T. haqqında umumi tə”lim yaratmaq cəhd- pərinə stimul olmutdu. Bu cur ilk konsepsiyalardan biri A. A, Boqda- novun ipləyib hazırladıqı tektolo- giya (ən umumi təpkil elmi) idi, o, T.-in ən muxtəlif yaraıma və daqıl- ma proseslərinin ӱmumi təsvirini vermipdir. Sonralar T. problemlə- rinə umumi ippəkildə yanapma əz ifa- dəsini kibernetikada və çmumi sistem nəzəriyyəsində tapdı.

Biologiyada T. problemlərinə mu- raciət vitalizmin və mexanisizmin ziddiyyətini aradan qaldırmaqda mu- Hum addım oldu. T. anlayını bio- loji obyektlərin tamlırını və key- fiyyət xӱsusiyyətlərini səmərəli izah etməyə imkan verdi. Canlı sistemlər- də T.-in muhum rolunun Öama duptul- məsi ona kətirib cıxardı ki, dəyipi- kən muhitdə bioloji obyektlərin di- namik sabitliyini tə”min edən Hissə- lərin qarptılıqlı əlaqə və tə”sirinin əyrənilməsi canlını dərk etməyin əsas istiqamətlərindən birinə cevril- di. Bioloji T. haqqında təsəvvurlə- rin digər inkipaf xətti bioloji id- ragın hududlarının keniplənməsi, butun canlı təbiətin bir tam kimi T.-i problemi ilə əlaqədardır. Prob- lemin bu cur qoyulupu ifadəsini can: lı materiyanın T.-inin ierarxiya sə- viyyələri haqqında anlayımllın meydana cıxmasında tapdı.

Sosial T.anlayını (geni mə”- nada) ayrı-ayrı fərdlərin və sosial qrupların fəaliyyətini tənzim etmək usulunu səciyyələndirir. İnsanların qarpılıqlı munasibətlərinin butun sahələrini və səviyyələrini əhatə edən sosial T.-in muxtəlif mexanizmləri inteqrativ funksiya yerinə Yetirir və sosial sistem tərəfindən fərdlərin fəaliyyətinin idarə olunmasını tə" min edir. Əvvəlan, bu mexanizmlər s0- siallpima və məvcud sosial sistemdə hekm surən norma və sərvətləri fərd lərin mənimsəməsi vasitəsi ilə insan- ların ictimai munasibətlərə girmə- sinə imkan yaradır, ikincisi, sosial nəzarət və sanksiya sistemi vasitəsi ilə fərdə elə tə sir məqsədi dapıyır ki, onun Hərəkətlərinin xarakteri və istiqaməti həmin sistem cərcivəsindən kənara cıxmasın,.


Daha dar mə”nada sosial T.—ra- baqcaldan muçəyyənlətdirilmint bə”zi (həyata gecirilməsi birgə və mӱntəzəm fəaliyyət tələb edən) məqsədlərə catmaq niyyəti olan muxtar insan qrupudur. Bu cur T.-in xarakter xӱsusiyyəti onda muvafiq hazırlıq kecmipt və idarə- etmə funksiyasını Yerinə yetirən xu- susi Heyqətin olmasıdır. İri T.-lərin inkipafı muasir ictimai istehsalın obyektiv tələbidir. Lakin o, xususi mulkiyyətə əsaslanan cəmiyyətin ptərai- ti ilə ziddiyyətdə olur. Kapitalizmdə T.-in rolunun artması ona gətirib cıxarır ki, nəhəng T.-lər (inhisar- lar) səviyyəsində bap verən rəqabət mu- barizəsi daha darıdıcı sosial və iqtisadi nəticələr tərədir. Əmək bəl- gusunun artması, texnoloji proses- lərin murəkkəblətməsi, istehsalın təmərgӱzlətməsi və iri T.-lərin ya- ranması, həmcinin zəhmətkeilərin istismarının guclənməsi inzibati idarə hey/ətinin artması, onda coxlu yeni funksiyaların yaranması və təp" kilatcılıq fəaliyyətinin səmərəlili- yinə tələbin sur/ətlə artması ilə mu- tpayiət olunur.

Burjua cəmiyyətipqunaslıqında so- sial T. sahəsində ilk tədqiqatlar sır tətbiqi və normativ xarakterdə olub, təpkilatcılıq və idarəcilik fəaliy- yətini təkmillətdirmək məqsədi da- ptımhppdır. F. Teylor (ABPİ1) inzibati funksiya və məs”"uliyyətin idarəetmə aparatının həlqələri arasında əlve- ripli bəlutidurulməsi ӱsulunu əyrən- məyin əsasını qoymutdur (1911). Qey- lorun konsepsiyasının rasional cəhət- lərini Yӱksək qiymətləndirən V. İ. Lenin gestərmitdir ki. bu, mənfəət geqӱrməyin kapitalist tərtəkdurmə vasitəsini gӱcləndirməyə xidmət edir sər. tam kulliyyatı, c. 23, səh. 20—21). Leninci metodologiya digər burjua T. konsepsiyalarını da qiymət- ləndirmək imkanı verir. Alman so- sioloqu M. Veber ideal örpospaylla modeli—ən səmərəli idarəetmə və rəh- bərlik sistemi ideyasını irəli sur- mulp və bu cur sistemdəki munasibət- lərin əsaslanacaqı prinsipləri gəs“ tərmitdir. Bu tədqiqatlarda sosial T.-in formal cəhətinə diqqət cəlb olunmutpdur: imcilər arasında muna- sibətlərin ciddi qaydaya tabe edilməsi və xususi sərəncamlarda qeyd olunma- sının zəruriliyi, ipcilər arasında qeyri-formal, ppəxsi nasibətlərin əməyin səmərəliliyi və məhsuldarlırı- na təqsiri muəyyənlətdirilmindir.

ial T. problemləri marksizm-


leninizm nəzəriyyəsində, sosialist inqilabı, sosializm və kommunizm cəmiyyəti quruculuqu aktikasında


prinsipcə yeni və genitp əhəmiyyət kəsb etmipdir. K. Marks və F, Engels gəstərmitplər ki, məhz ictimai isteh- salın T.-i səviyyəsindəki custunluyunə gerə sosializm kapitalizmin yerini tutur. V. İ. Lenin zəhmətkeplərin siyasi T.-inin ən yuksək forması kimi proletar partiyası nəzəriyyəsini əsas- landırmıpdır. Leninin əsərlərində T. və idarəetmənin demokratik mər- kəzİYYƏT prinsipi, partiya və dəvlət rəhbərliyində təkbatcılıq, idarə apa- ratı fəaliyyətinə nəzarət və burokra- tik təmayullərlə mubarizə kimv prinsipial nəzəri problemlər hərtə” rəfli ipıqlandırılmıtdır. Levin ideyaları Sov.İK P-nin nəzəri və prag- tik fəaliyyətində daha da inkiytaf


etdirilmitqdiru Sov,İKP ki, sosialist ictimai qurulutpunun təbiəti ictimai həyatın maksimum T.-i tələbini irəli surur. İqtisadiy- yatın və sosial inkipafın idarə olunmasının təkmillətdirilməsi təd- birləri, həmcinin kutləvi ictimai (həmkarlar, komsomol BƏ b.) təpkilat- ların, sosialist cəmiyyəti istehsal kollektivlərinin fəaliyyəti bu məqsə- di dapıyır.

Əd: Len in V. İ., Beyuk təpəbbus, Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 39: yenə onun, Yarıpı necə təpgil etməli, yenə orada, c. 35: yenə onun, Az olsun, yaxtı ol- sun, yenə orada, c. 45: Boqdanov A. A., Vseobtal orqanizapionnald nauka (tek- toloqil), 3 izd., c. 1—Z. M., 1925— 29: Opranrsauna i upravlenie, M., 1968: CIA: sohremennıe metodı upravlenin, M., 1971, Qvipiani D. M., Orqaniza= pil i upravlenie, 2 izd., M., 1972: Af a- nashev BV. Q., Sistemnostı i obltleastvo, M., 1982, Naucnoe upravlenie obiestvom, vıp. 17, M., 1988: Pervak V. İ., Ru- Kovodstvo i upravlenie vn sonialistices- kom estve: Su Pnosth, mexanizm vzai- modevstvin, Lınov, 1984.


TƏİYKİLAT— hər hansı proqramı, yaxud məqsədi birlikdə həyata kecirən və muəyyən usul və qaydalar əsasında əaliyyət 2 adamların birliyi. ƏYYKİLAT BUROSU, Uİ K(b)P MK-hın Təpikilat Buro- s u—1919—52 pllərdə partiya MK- sının icra orqanı. MK plenumunda secilir, partiyanın təqkilat iiinə En rəhbərlik edirdi. İlk vaxtlar -NIN 5 uzvundən ibarət secilirdi. 1921 ildən tərkibi artırılmıjnpdı və sabit olmurdu. Partiyanın 19-cu qurultayının (1952) qərarına əsasən b.-nun əvəzinə Sovet İttifaqı Kom- munist Partiyası Mərkəzi Komitə- sinin Katibliyi Yaradıldı. 009 illərdə AK(b)P MK-da da 1.6. olmutidur. TİAMİN (V. vitamini)—bax Vita- minlər. TİANETİ -– Gurc.SSR-də iptq. Tia- neti r-nunun mərkəzi. İori cayı sahi- lindədir. Parket, Yaq-pendir, limonad a-dları, əlkətunaslıq muzeyi var. THMAYAHAKO (Tiahuanaco, Tivvanaku) —1Pimali Boliviyada e.ə. 1-ci minil- liyin sonu—eramızın 1-ci minilli- Yinə aid ərdə mədəniyyəti. Mərkəzi Titikaka gəlundən c.-İ1.-də Yerlətən məhəp yeri (sah. 40 La) olmuidur. Burada monumental tikinti qalıqla- rı (Akapana piramidası, Kalasasayya mə”bəd kompleksi, cGunəiin qapısı, “Sarkofaqlar sarayı və s.) qalmaqda- dır. T.-dan dai heykəllər, naxıtmlı geramika, metal məmulatı aikar edilmitdir. T. mədəniyyətini Peru- nun mərkəzi hissəsində yaayan qohum tayfalar yaraqmımllar. Əkincilik və lama saxlamaqla məpqul olmuli hə- min tayfaların tə”siri genii yayıl- mı və siyasi hakimiyyətləri gӱclən- mipdi. T. mədəniyyəti And vilayətlə- rinin qədim İNCƏSƏNƏTİNƏ TƏ sir kəs- tərmipdi. Eramızın 1-ci minilliyi- nin sonunda T.-nun mevcudluqruna son qoyulmuti və həmin ərazini ay.marala- rın əcdadları tutmutdular. Ə2a: Batilov V. A., Drevnie pi- vilizapii Peru i Bolivii, M., 1972.


TİAӰ NA—Qafqaz Albaniyasında ya- payıpa məntəqəsi. Ptlolemeyin 4Cor- rafi təqlimnaməv əsərində adı cəki- lmr. Kaysi (Kas) və Kepp cayları


gəstərir


TİBB ZƏLİSİ


arasında yerlətdiyi gestərilir. Ye- ri muəyyənlətdirilməmitidir.

Əd. T rever K. V., Ocerki po is= torii i kulhture KavkazskoV Albanii, M.—L., 1959.


TİBA— Yapopiyada iqəhər və port. Honsu a.-nda, Tokio kerfəzi sahilin- dədir. Tiba prefekturasının inz.m. Əh. 574 min (1973). Əlvan vəqara metal- lurgiya, nefq-kimya, toxuculuq, aqac eqmalı, yeyinti, kimya, maplınqayırma sənayesi var.

TİBB—elmi və praktik fəaliyyətin bir istiqamətis xəşYə və saqlam HH- sanların orqanizmində gedən proses- ləri eyrənir: onların sarlamlıqrını qoruyur, xəstəliklərin mӱalicə usul- larını ipləyib hazırlayır.

T. insanın elmi və praktik fəa- liyyətində muhum yer tutur. Q.-in və- ziyyəti cəmiyyətin inkitlaf dərəcəsin- dən, sosial-iqtisadi qurulutundan, təbiət və texnika elmlərinin nailiy- yətlərindən, umumi mədəni səviyyəsin- dən asılıdır. T.-in tibbi-bioloji, klinik, tibbi-sosial və gigiyena bəl- mələri məqlumdur. Q.-in tarixi cox qədimdir. . P. Pavlov gestərmiit- dir ki, Q. insan cəmiyyəti ilə Yapıd- dır. Xəstəliklərə, onların mӱalicəsi haqqında məqlumatlara uzaq kecmiil- dən təsəduf edilir. Tapılmıil in- san sgeletlərindən mə”lum olmutdur ki, onlar raxit, dip kariyesi, sınıq- lar və s. xəstəliklərə ducar olmui1- lar. Həmin devrdə xəstələri ara hə- kimləri mualicə edirdilər. Bu mua- licə bitkilərlə, digər təbii vasitə- lər və maddələrlə aparılırdı. Son- ralar T. sahəsi inkitppaf etməyə bali- ladı. T.-in inkipafı Hinpokrat, Qa- len, İbn Sina, A. Vezalinin adı ilə baqlıdır. 20 əsrdə təbiət və texnika elmlərinin inkipafı ilə əlaqədar T. elmi də inkimaf etməyə bailadı. Rentgen ipqualarının kəif edilməsi rentgen-diaqnostikanın əsasını qoydu. Aviasiyanın inkipafı tibbi aviasi- yanın, genetikanın inkipafı tibbi genetikanın, kibernetikanın inki- iafı tibbi kibernetikanın inkiiya- fına səbəb oldu.


Əd. Bidloo N,, Nastavlenie dli izucakiDdix xirurqin)z v anatomices- kom teatre, per. s latinskoqo, M., 1979: İstoril mediipinı(, M., 1981,


TİBB ENSİKLOPEDİYALARI — tibb ipciləri və tibbi biliyini tək- millətdirənlər çcun elmi-soraq nər- ləri. Hələ e.ə. 3—2-ci minillikdə PPərq əlkələrində tibbə aid toplular (4“Ayurvedamk, Hindistan, cNeytszinə, Cində) yazılmındır. cVay-tay-bi-yao (752 il, 40 cilddə) və “PPen-tszi-tszun- luq (1111 il, 200 cilddə) ilk ə T.e.--dır. Avropada ilk T.e. Oribasi- nin 4“Sinopsisəidir (4 əsr, 70 cilddə, Bizans). İbn Sinanın cƏl-Qanun fn-t- tibbə in əsrin 1-ci yarısı, 5 Hissə- də), ibn Rupidun (Averroesin) “Kitab əl-kulliyyatə (təqr. 1180 il, 7 cilddə) T.e. Avropada genii yayılmıstdı. 19 əsrdən etibarən Fransa, İspaniya, B. Britaniya və Almaniyada da T.e. cıx- mılidır. Rusiyada ancaq tərcumə en- siğlopediyaları nəiqr edilmiidir.

Beiyk Oktyabr sosialisq inqila- bından sonra SSRİ-də T.e.-nın nəit- ri ucun ilərait yaranmısl, “Praktik kicik tibb ensiklopediyasız (1927— 30 illər, 6 cilddə) cıxmındır. İlk


“disinskaya qazetav (1858—78)


271


cBəyuk tibb ensiklopediyası (BTE) 1928—36 illərdə N. Sematkonun rəhbərliyi ilə (35 cilddə: 4956—64 illərdə 2-ci nəri, 36 cilddə) nəir edilmitdir. c Hərbi tibb ensiklope- dik luqətik (1946—50), 4 Hərbi feld- terlər ucun tibb ensiklopedik soraq kitabı (1953) nəprləri 1941—45 il- lərin Beyuk Vətən muharibəsi təcrӱ- bəsini əzundə əks etdirmitdir. 1 ildən BTE-nin bircildli *İllik eH- siklopedik luqəti buraxılır. 1965— 70 illərdə “Kicik tibb ensiklopedi- yasız (12 cilddə), 1972—74 illərdə cQısa tibb ensiklopediyası (Z cild- də) buraxılmındır. Əhalinin sani- tariya mədəniyyətini yӱksəltmək məqsə- di ilə vaxtapırı bircildli ellonyn- yar tibb ensiklopediyası nəir edi- lir. SSRİ-də T.e. nətri ilə SSRİ Tibb EA yanında ixtisaslatmıqn BTE Bapq redaksiyası və € COBETCKa İla €HCHK- lopediyaə nətriyyatı məquldur. 1974, cu ildən BTE-nin 30 cildlik 3-cu nətrinə bailanılmındır: 23 cild (1984) nətir edilmisidir. TİBB JURNALLARI, SSRİ-də —-Rusiyada ilk T.j. cSankt Peterburq- skiye vracebnıye vedomostikni (1792— 94) prof. F. İ. Uden nətir etdirmi(yi- dir. Bundan sonra Moskvada c Mediko- iziceski jurnalg (1808—21), Peter- urqda “Bocoğına jurnal vrəcebnoy nau- kiə (1811—16), “Voyenno-Medisinski jurnalq (1823—1817, 1944 ildən) və s. cıxmısldır. 50 illərin sonu—İ) il- lərin əvvəllərində c Moskovskaya me- c Medni- sinski vestnikə (1861—85), “Sovremen- naya medisinaəz (1860—80) və s. T.j. nəmlr olunmu, 19 əsrin axırı—20 əsrin əvvəllərində tibb elminin in- kipafı ilə əlaqədar coxlu sahə nəiqr- ləri yaranmısndı.

Beyuk Oktyabr sosialist inqila- bından sonra SSRİ-də tibb elminin nəzəri, elmi və ideya inkipafı ilə əlaqədar Q.j.-nın sayı xeyli artmıpil, İLK sovet Q.j.—cRusski fizioloqi- ceski jurnal HM. İ. M. Secenovav (1917) hə *Vracebnoye delov (1918) nət- rə baplamıpndır. Bir sıra sovet T.j.- nın—cPednatriyaq (1922), eMenucuH- skaya parazitologiya i parazitarnıye bolezniə (1922, c“Problemı tubergkul- yozaq (1923), “Ortopediya, travmatolo- giya i protezirovaniyev (1927), c“Xi- Viki 1937), c“ Sovetskaya medisinav (1937) və s.-nin xarici eəlkələrdə coxlu oxucusu vardır. SSRİ-də 100-dən cox T.j. (o cӱmlədən cAzərbaycan tibb jurnalı) nər edilir (1984).

TİBB ZƏLİSİ (Hirudo medicinalis) —zəlilər sinfindən halqavarı qurd. Orta hesabla bədəninin uz. 12 sm-dir. Mərkəzi və Cənubi Avropa və Kicik Asiyanın inrin sularında yaplayır. Su icmək ucun suya girmin iri məməli heyvanların qanı ilə qidalanır. T.z.- nin tupurcəyinin tərkibində hirudin olur: bu, qan laxtalanmasının qariyı- sını alır, ona gerə də "ənHHHH AZHUU- li cənəsinin acdıqı yaradan uzun mud- dət qan axır. T.z.-ndən mualicə məqsə- di ilə qanalmada (qanburaxmada) is- tifadə edirlər. Muasir tibbdə trom- boflebit, hipertoniya, insultqabaqı halla da və s. zamanı tətbiq olunur. SSRİ-də T.z. Ukraynada, Orta Asiya- da yayılmımndır. Moskva ətrafında biofabriklərdə yetimdirilir. Azərb. SSR-də T.z. Ləngəran r-nunun təbii sularında genəil yayılmıtdır. Haq-


272


zırda T.z.-nin sun”i surətdə artırıl- ması ucun Bakı yaxınlıqında xususi gəl təsərrufatı təpkil edilmiindir. Azərb.SSR-də ildə 2 mln.-dək T.z. tu- tulur və SSRİ-nin muxtəlif yerləri- nə gəndərilir. TİBB CƏMİYYƏTİ—tibb və səhiyyə sahəsində elmi-tədqiqat və praktik iplərlə məpeul olan Həkim və mutə- xəssisləri birlətdirən kenullu MYƏC- sisə. Xaricdə ilk mustəqil T.c. 1731 ildə Parisdə, 1773 ildə Londonda, 1775—83 illərdə Nyu-Yorkda tətpkil edilmitdir. 1803 ildə Parisdə ana- tomiya və əczacılıq cəmiyyəti: 1805, ildə Kral Bərə Yə cəmiyyəti yarandı. 1861 ildə Moskvada rus hə- kimlər cəmiyyətinin rəsmi acılhpipı oldu. Sonralar bu cəmiyyətlərdən te- rapevtlər, cərrahlar, ginekoloqlar, oftalmoloqlar və s. xususi tibb cə- miyyətləri təikil olundu. T.c.-nin əsas məqsədi marksizm-leninizm nə- zəriyyəsi əsasında nəzəri və təcrubi tibbi ipləri elmi səviyyədə aparmaq: cəƏmiyYYƏt ӱzvlərinin xususi bilikldə- rini təkmillətdirmək, əhali arasın- da tibbi nailiyyətlərin təblirini ge- nipləndirmək, əhaliyə tibbi xidməti daha da yaxtılaqtidırmaq və s.-dir. SSRİ-də məma-ginekoloqlar, anatom, histoloq və embrioloqlar, anestezio- loq və revmatoloqlar, həkim nəzarəti və bədən tərbiyəsi, qastroenteroloqlar, gerontoloq və geriatrlar, gigiyenist- lər, pediatorlar, kardioloqlar, ney- cərrahlar, onkoloqlar və s. T.c. aradılmıpdır. Cəmiyyətlərin elmi purası ӱmumittifaq plenumlarının caqırılmasını əlaqələndirir, plenu- mun proqramına baxır və təsdiq edir. — Ədl Naucnıe medipinskie oĞmecrna SSSR, pod red. M. V. Volkova, M.., 1972,


TİBBİ KİBERNETİKA— kiberneti- kanın istiqaməti, tibdə və səhiyyə sistemində idarəetmə prosesləri ilə əlaqədar olan problemləri eyrənir. Tibbi və digər informasiya, infor- masiyanın yırılması, itilənməsi sis- temləri, insan orqanizmində və sə- hiyyə sistemində olan rabitə və ida- rəetmə sistemləri T.k.-nın tədqiqat obyektidir. T.k. tibb və səhiyyə siste- mində toplanmıpp biliklərə, kiberne- TİK ӱsul və texniki vəsitələrə isti- nad edir. Genipt təyinatlı rəqəm və analoq hesablama mapınları muxtə- lif cetidli daxiledici və xa ricedi- ci qurqular kompleksinə malik ixti- saslapdırılmıs hesablama matpınla- rı T.k.-nın texniki bazasıdır. Təd- QİQ olunan sistem və ya prosesin dərin və hərtərəfli təhlilinə əsaslanan mo- Ddelləpdirmə T.k.-nın əsas tədqiqat tӱludӱr. SSRİ-də T.k.-nın inkiia- bi İP. K, Anoxin, N. M. Amosov, N.

. Bloxin, A. A. Viptevski və b.-nın adı ilə baqlıdır.

T.k.-nın əsas vəzifəsi muxtəlif fizioloji sistemlərə və butevlukdə orqanizmə mӱalicə məqsədi ilə tə sir gəstərmək, təbii orqanları az və ya COX Mӱddətdə CYH”H orqanlarla əvəz etmək, ə olunan usulları hazır- lamaqdır. Q.k.-nın inkipafında əsas istiqamətlər: normal və patoloji HTƏ- raitdə orqanizmdə bapq verən proseslə- rin modellətdirilməsi və idarəolun- ması problemləri: xəstəliklərin diaq- nostikasında EH M-dən istifadə olun- ması və s.-dir. İnformasiya-axtarımp və diaqnostika sistemlərinin hazır-


TİBB CƏMİYYƏTİ


lanması apaqıdakı məqsədlərə xidmət edi murəkkəb diaqnostika halların- da Həkimə məsləhət gəstərilir (öy vaxt EHM həkimə ən cox ehtimal olu- nan diaqnostika variantları haqqında mə”lumat və ya lazım olan əlavə mua- Yinə usulları barədə məsləhət verir): xususi rabitə sistemləri vasitəsilə Yuksəkixtisaslı tibb kadrları olma yan ərazilərdə yapyayan xəstələrin mua- THHƏCH ucun mərkəzi tibb muəssisələ- rindən məsləhət verirs genin əhali kutləsi arasında aparılan kutləvi mӱayinələr zamanı mӱəyyən xəstəliyə yӱksək meylli olan pqəxsləri aiykara cıxarır (bu məqsədlə mӱxtəlif məxc- lərin anket gestəriciləri təhlil edi" lir), bir-birinə oxtar xəstəlik hal- larında mualicə texnikasına yardım gestərmək məqsədi ilə EHM-də coxlu miqdarda informasiya saxlanılır: guclu toksiki tə”sirə malik olan mua- licə vasitələrinin dozasını dəqiq- ləpdirmək ucun riyazi modellətdir- mə metodundan istifadə edilir və s. Səhiyyə təpkilində informasiya sis- temlərindən və avtomatlapdırılmın idarəetmə sistemlərindən istifadə olunması da Q.g.-ya aiddir. Tibb sa- Həsində elmi tədqiqatların idarə olunmasında da informasiya sistem- lərindən istifadə olunur.

Əd. Vorobıhev E. İ., Kitov A. İ., Vvedenie v medipinskukə kiberne" tiku, M., 1977, Vorobhevv E. İ., Ki- tov A. İ., Medipinskal kibernetika, M., 1983. TİBBİ GENETİKA—insan geneti- kasının bəlməsi: irsi amillərin in= san patologiyasında rolunu eyrənir. İrsi xəstəliklərin etiologiya və pa- togenezini, onların diaqnostika, muc- alicə və profilaktikasını eyrənən klinik genetika T.g.-nın əsasını təpkil edir. T.g. genetikanın butun tədqiqat metodlarından istifadə edir. T.g: somatik huceyrələrin hibridlət- dirilməsi, riyazi və bioloji model- ləidirmə, xromosomların xətti di- ferensiasiyası və molekulyar-genetik analiz kimi yeni tədqiqat metodları ilə zənginlətmitdir. Bə”zi xəstəlik: lərin nəsildən-nəslə kecməsi haqqın- da ilk mə”lumat 18 əsrin axırı və 19 əsrin əvvəlinə təsaduf edir. La- kin T.g.-nın mustəqil elm sahəsi kimi ik yalnız 20 əsrin əvvəllə- rindən batlamhipdır. Əlkəmizdə T.g.- nın inkipafı S. N. Davidenkovun adı ilə baqlıdır.

T.g.-nın ən intensiv inkiptaf dəv- ru 20 əsrin 50-ci illərinin axırın- dan baplamıtndır. 1956 ildə insan xromosomlarının dəqiq sayı və quru- luplu muəyyən edilmit, 1959 ildə isə insanlarda xromosom xəstəlikləri kətpf edilmipdir. Sonrakı illərdə bioloji kimyanın və molekulyar ge- netikanın nailiyyətləri sayəsində in- sanlarda təsaduf edilən bir sıra ir- si mӱbadilə pozequnluqlarının mahiy- yəti alikara cıxarılmındır. T.g.-ya 2000-dək irsi xəstəlik məqlumdur ki, bunlardam da 1000-ə qədəri maddələr mubadiləsinin irsi pozqunluqları ilə əlaqədar olan xəstəliklərdir. İrsi xəstəliklərin biokimyəvi və molekul- yar-genetik mahiyyətinin apykara cıxa- rılması, onların erkən diaqnostika- sına və patogenetik mualicəsinə im- kan yaratmındır. İrsi xəstəliklərin mualicəsində bir sıra nailiyyətlər əldə edilsə də, onlara qarupı mubari-


| mn əhəmiyyəti zədə professional ӱsulun əha az qıqdır. İrsi xəstəliklərin profilaktikası iki yolla həyata keci- rilir: yeni mutasiyaların ƏMƏLƏ GƏL- məsinin profilaktikası və bir nəsil- də olan mutasiyanın sonrakı nəslə kec- məsinin profilaktikası. SSRİ-də, o cumlədən Azərb.SSR-də irsi xəstəlik: lərin profilaktikası ilə tibbi-gene- tik məsləhətxanalar na olur. Əd. Həsənov Ə. və Üamranapsı, Bioloji kimya, B., 1974, Xarris E., Osnovı bioximiceskon qenetiki celoveka, per, s anql., M., 1973: Qenetika i medini" na, pod red. N. P. Bockova, M., 1979, P o= numy k İ., Bulaxova L., Klini" ceskan qenetika B psixiatrii, Kiev, 1982,


TİBBİ PARAZİTOLOGİYA VƏ TROPİK TƏBABƏT İNSTİTUTU, S. M. Kirov ad.—Azərb.SSR Sə- hiyyə Nazirliyinin elmi-tədqiqat muəsa sisəsi. Bakıdadır. 1931 ildə Azərb. Virusologiya, Mikrobiologiya və Kp- giyena İn-tunun Tropik ilə.bəsi baza-


sında təpkil olunmupdur. İn-tun 4 ipe bəsi (təbii ocaqlı xəstəliklər, qeyri-transmissiv para-


zitar xəstəliklər, elmi-tibbi infor" masiya və tətppkilati metodik pte”bə), 3 bəlməsi (malyariyanın epidemiya- sı və profilaktikası, tibbi helmin: tologiya, tibbi araxnoetimologiya), 2 laboratoriyası (leypqmanioz, protozooz: lar), habelə qrupları var (1084), İn-tun əsas tədqiqat problemləri pa- razitar və tropik xəstəliklərin etio- logiyası, patogenezi və klinikasını əyrənmək, onların muçalicə-profilak- tikası ucun elmi surətdə əsaslandı rılmın səmərəli tədbirlər komplek- si ipləyib hazırlamaqdır. İn-t 10 e.d., 36 elmlər namizədi hazırlamıpn- dır. İn-tda 1 e.d. və 19 elmlər nami- zədi calhipır (1984). İn-tun elmi


əsərləri nəpr olunur. TİBBİ PSİXOLOGİYA — psixolo- giyanın insan xəstəliklərinin mən-


bəyi, yaranması, inkgitpafı və muali- cəsi prosesində psixikanın rolunu əyrənən bəlməsi. T.p.-nı ilk dəfə 10 əsrdə alman psixoloqu və filosofu R. G. Lotse əsaslandırmhıındır. So- matik və psixogen xarakterli xəstə" liklər zamanı (bax həmcinin Poto- psixologiya) psixikanın dəyitpməsini eyrənən klinik psixologiya T.p.-nın ən inkipaf etmit sahəsi saynlır. T.p.-nın metodları umumi psixologi- yanın metodlarından prinsipcə fərq- lənmirylakin ppəxsin və xəstəliyin xa" rakterindən asılı olaraq, konkret ilə- kil alır. T.p. psixoterapiya və psi” xogigiyenanın əsası hesab olunur.

TİBBİ TƏHSİL–-həkim və provi- zorların, orta tibb ippcilərinin, elmi tibb kadrlarının hazırlanma: sı və təkmillətdirilməsi sistemi. T.t.-in qədim tarixi var. Rusiyada həkim kadrların hazırlanmasına 17 əsrin 2-ci yarısında baplanmıtdır. 1764 ildə Moskva Un-tində tibb fa- kultəsi təpkil olundu. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabı ərəfəsində Rusi- yada 17 ali tibb muəssisəsi var idi. Ali tibb məktəbləri Mərkəzi Rusi- yada, Ukraynada və Pribaltikada fəa- liyyət gestərirdi, Orta Asiyada, Qa- zaxıstanda, Zaqafqaqiyada (o cӱmlədəv Azərb.-da), Belorusiyada isə belə mək" təblər yox idi. 1918—22 illərdə daha 16 ali tibb mӱəssisəsi acıldı (Zaqaf- qaziyada, o cӱmlədən Azərb.SSR-də, Orta Asiya və Belorusiyada). 1930


THBO


273


ildən un-tlərin tibb fakultələri əsa- sında tibb in-tları yaradıldı. 1983— 84 illərdə Azərbaycan Tibb İn-tu 1316 həkim və əczacı, tibb texnikumları 3277 —– tibb iicisi hazırlamıil- dır. SSRİ-də həkimlər ixtisas uzrə (mualicə ipi, pediatriya, sanitariya, Stomatologiya, əczacılıq in-tları farmasiya mxctəxəssisləri) hazırla- nır. Birinci və ikinci kurslarda umumi-bioloji, umumi-siyasi fənlər kecilir. Əsas klinik və gigiyenik fənlər (terapiya, cərrahlıq, mamalıq və ginekologiya, pediatriya, gigiye- na, epidemiologiya və s.) 4—6-cı kurs- larda tədris edilir.


TİBBİ XARAKTERLİ MƏCBURİ TƏDBİRLƏR--SSRİ -də anlaqsız və- ZİYYƏTDƏ ictimai-təhlugəli əməl et- mi, Yaxud anlaqlı vəziyyətdə cinayət terətmit, lakin həkm cıxarılanadək və Ya cəzanı cəkən muddətdə xronik ruhi xəstəliyə tutulmuyi və bunun nəticəsində əz hərəkətlərini əlcub- bicmək və ya idarə etmək imkanından məhrum olmut 1Yəxslərə məhkəmənin tətbiq etdiyi tədbirlər. Qanunda umu- mi, Yaxud xususi tipli psixiatriya mualicəxanalarına gendərmə nəzərdə tutulmutdur. Məhkəmə cinayət etmit alkoqoliklərə və narkomanlara cina- yət cəzası verməklə yanatı, xususi mӱalicə və əmək rejimi olan tibb mӱəssisələrində məcburi mualicə də təqyin edə bilər (bax həmcinin Alko- qolizm, Narkomaniya). Anlaqsız vəziyyətdə ictimai təh-

-luӱkəli əməl etmit, həmcinin cinayət etdikdən sonra xronik ruhi xəstəliyə tutulmupy tpəxslərin ən HÖTH- dai istintaq məcburidir. Muttəhimin anlaqsızlıqını muəyyən etmək ucun məhkəmə-psixiatriya ekspertizası tə”- yin olunur. PTəxsin ruhi xəstə olma- sı faktı muəyyən olunan momentdən ipdə mudafiəcinin, həmcinin məhkəmə iclasında prokurorun və mudafiəci: nin iptirakı məcburidir. Məhkəmə cinayət məs”uliyyətindən azad etmək və T.x.m.t. tətbiq etmək barəsində xususi qərardad qəbul edir, ondan mudafiəci, zərər cəkmiiy ppəxs və onun numayəndə- si, ipinə baxılmıt ppəxsin Yaxın qo- humu 7 gun ərzində pikayət, prokuror isə protest verə bilər.

TİBERİ (T:beqqiz)— Klavdi Neron (e.ə. 16.11.42—eramızın 16.3.37 ili) —Roma imperatoru |14—37|. Avqus- tun oqulluqu və varisi. Tarixi mən- bələrə gərə xoflu, inamsız və riya- kar idi. Əvvəlcə hakimiyyəti senatla birgə, sonra isə pretorianlara arxa- lanaraq təkbaiına idarə etmiitdir. TİBESTİ (Trevi )— Mərkəzi Beyuk səhrada, Cad Resp.-sında yayla. Hund. 3415 m-ə (Emi-Kusi vulkanı) qədər- dir. Kristallik ipistlər, lava və qum- dapılardan təkil olunmundur. İllik yakıntı 100 mm-dən azdır. Xur- ma aqacı, akasiya və s. bitir. TİBET DİLİ—tibetlilərin dili. Tibet -Birma dillərinə daxildir. Bu dildə 5 mln.-dan cox adam danı- urbıp (1981). Əsasən, fonetik əlamətlə- ri ilə secilən bir necə dialekti (ar- xaik—amdo, dege, qeyri-arxaik—lhas və ədəbi dilin əsaslandırı ipiqatsze) var. Səs tərkibi zəngindir (16 sait, 36 samit). Təcridi tipli iltisaqi-

lektiv qurulutia malikdir. İlk ədə-

i abidələri 7—10 əsrlərə aiddir,

azısı devanaqariyə əsaslanır,


ASE—18, c. 9


Ədl Parfionovic 10. M,, Tu- betskinN pishmennın azık, M., 1982. TİBET YAYLASI —Mərkəzi Asiyada yayla. Əsasən, Cində, qismən Hindis- tandadır. Q.-dən Qaraqorum, 1im.-dan Kunlun, i.-dən Sino-Tibet darları (bə”zən bu daq sistemləri T.y.-na da- xil edilir), c.--dan Himalay daqrları ilə əhatələnir. Sah. təqr. 2 mln, km?, orta hund. 4—5 min m. Bir cox silei- lələrdə hund. 6—7 min m-ə catır. Əsa- sən, qumdatı, əhəngdatı, gilli tpist- lər, qranit və qneyslərdən təppkil olun- mutidur. T.y.-nın 1im.-ı Hertsin, or- ta hissəsi Mezozoy, c. hissəsi Alp qı- rıppıqlırında əmələ gəlmiitdir, Faydalı qazıntıları: dai kəmur, dəmir filizi, əlvan metallar və s. İqlimi cox sərt və qurudur. İllik yarıntı cox yerdə 100—200 mm, c.-da 1000 mm-ə qədərdir. Cay ipəbəkəsi sey- rəkdir, cayları, əsasən, axarsız gəl- lərə təkulur. Yaylanın c, hissəsin- dən Hind, it. hissəsindən Xuanxe, Yans- zı, Mekonq cayları batlanır. Cox- lu gəl (ən beyuyu Namtso) var. Dar- səhra və dar-cəl torpaqlarında yuk- sək daqlıq səhra və yarımsəhra bitki- ləri ustundur. Nisbətən rutubətli ucqar c.-p. LHissədə iynəyarpaqlı və enliyarpaqlı mepələr var. | TİBET MUXTAR RAYONU, Tibet (NHNin dilində Sitszan)—Cinin c.-q.- ində, Tibet yaylasındadır. SaH. 1221 min km?. ƏH. təqr. 1,9 mln. (1981), İnz. m. Lxasa ip:.-dir. Əhalinin əsas his- səsi tibetlilər və onlara yaxın syan, nu, dulun, abor, mipqmi, dafla tayfa- larıdır. Tibet-Birma qrupu dillə- rində danıptırlar. Dindarları bud- dist-lamaistdir.

Tarixi mə”lumat,. Tibet ərazisində İLK dəvlət 7 əsrdə yaranmıpq, əsrlərdə feodal munasibətləri inki- pqaf etmipdi. 787 ildə buddizm dəv- lət dini oldu. 13—14 əsrlərdə Tibet monqolların əsarəti altında idi. 14— 17 əsrlərdə Tibet feodalların haki- miyyət ӱtrunda mӱbarizə meydanına cevrildi. 17 əsrdən əlkəni hakim ge- luqba buddist təriqətinin bacıları —dalay-lamalar idarə edirdilər. Ti- bet 18 əsrin sonunda tamamilə Cinin tərkibinə daxil oldu (dalay-lama hə- kuməti saxlanılmaqla). Sinxay inqi- labı (1911—13) dəvrundə 13-cu dalay- lama Cinlə butun əlaqələri kəsdi. 1950 ildə Cin Xalq Azadlıq Ordusu hissələri Tibetə hərəkət etdi. 1951 ildə CXR ilə Tibet Hekuməti 4Tibe- tin dinc yolla azad edilməsi tədbir- ləri haqqında muqaviləv baqladı. My- qaviləyə əsasən Tibetə CXR tərkibində milli muxtariyyət verilirdi. 1959 il- də Tibetdə 14-cu dalay-lamaya qarqpı 5 Sarı verdi və o, Hindistana MY- hacirət etdi. 1965 ildə Tibet Muxtar r-nu Yaradıldı.

Təsərrufat. İqtisadiyyatın əsas sahəsi k.t.-dır. Arpa, vələmir, no- xud, qarabapaq, burda, cəltik, kartof, meyvə və tərəvəz yetipdirilir. Hey- vandarlıq inkipaf etmitdir. Tax- ta-tpalban, kərpic, əczacılıq, e”mal sənayesi mӱəssisələri, toxuculuq sə- nayesi, SES-lər var. Az miqdarda dapp kəmur, duz, qızıl və s. cıxarılır.

Ədəbiyyat. PPifahi ədəbiyyat əsa- tir, epos (“Geserə), əfsanə, nərmə, na- qıl və hikmətli səzlərlə zəngindir. 7—10 əsrlərdə yaranmıtnm yazılı ədə- biyyat folklorla və qədim turk, xu- susən uyqur ədəbiyyatı ilə qarpıdır-


lı tə"sirdə inkinpaf etmipdir (ta- rixi xronikalar, epiqrafik abidələr, cRamayanaznın Qibet versiyası və c.). 11—14 əsrlərdə orijinal əsərlər (dini-fəlsəfi risalələr, tarix əsər- ləri, didaktik və epistolyar əsərlər) yazılmımqdır. 15—19 əsrlər ədəbiy- yatında buddizmin dini və siyasi gə- Erplərinin təbliqi əsas yer tutur, 18 əsrin əvvəlindən yaranmaqa batpla- yan dunyəvi poeziya (6-cı dalay-lama Tsancan-camso) ən”ənələri sonralar da davam etdirilmitndir. 20 əsrin Ə0-ci illərindən, əsasən, Cin ədəbiy- yatından tərcӱmələr dərc olunur.

Me”marlıq və təsviri sənət. T. in- cəsənətinin muhum abidələri feo- dalizm devrundə yaradılmındır. Or- ta əsrlərdə dar zirvələrində qala- qəsrlər tikilmipdir. T.-in dini bi- naları suburqanlar (lamaların sərda- baları, xatirə qurquları) və darətəyi, yaxud zirvədə tikilərək ətrafına bir necə sıra qala divarları cəkilmitp monastırlarla səciyyələnir. Saray me”- marlıqrının ən tipik əlamətləri Po- tala və Lhasadakı saray-qalalarda hifz olunmutdur. T. evləri əhənglə atqardılır, ikiqat karnizlər və pən- cərə hapiyələri qara rənglə rənglə- nir. T.-in Budda ehkamlarına cavab verən orta əsr təsviri sənəti, əsasən monastırlarda inkipaf etmipdir (divar rəsmləri, ctan-kagadlanan iko- nalar). Orta əsr T. heykəltəraplıqı qayalarda capılmıpt dini relyeflər, mə”bəd heykəlləri, aqac, gil və metal- dan hazırlanmıtp allah fiqurları ilə təmsil olunur. Dekorativ-tətbiqi CƏHƏTHH ƏH”ƏHƏBH nəvləri tikmə, tunc- dan dini və məiptət əpyalarının ha- zırlanması, xalcacılıq və s. ibarət-


dir. TİBET-BİRMA DİLLƏRİ--Cin – Tibet dillərinə mənsub dil qrupu (Qibet dili, Birma dili, Kacin zi) dili, nevari dili və s.). .-B.d.-ndə 52,1 mln,-a yaxın adam da- nıpır (1978), Bə”zi alimlər T.-B.d.- ni mustəqil qrup hesab etmirlər. Ti- bet, Birma, nevari dillərinin ӧeva- naqariyə əsaslanan yazısı var. Bə”- zi dillərdə isə hHeroqliflərdən is- tifadə olunur. Bir coxu yazısızdır. TİBETLİLƏR (əzlərini pyoba adlandırırlar)—Tibetin yerli əha- lisi, xalq. Əsasən, Cində, bir qismi Hindistan, Nepal və Butanda yalpa- yır. 5 mln. nəfərdən coxdurlar (1981), Qibet dilində danıpqırlar, Əkinci- lik, maldarlıq, habelə sənətkarlıqla (dulusculuq, toxuculuq, metalipləmə) məptuldurlar. 20 əsrin ertarında sənaye mӱəssisələri yaranmaqa pla- dı. Oturaq T. dap evlərdə, kecəri- lər isə Yun cadırlarda yaqpayırlar. Dindarları buddist-lamaistdir.

Əd.: Narodı VostocnoN Azii, M.—L., 1965, Repetov DA. M., İkovlev A. Q., K voprosu o sopialhıno-zkonomiceskix otnopeninx u tibetiev v pervovV polovine


B., B kn.: Sopialınan istorin Hapo- dov Azii, M., ə,


TİBF (TH:bai4) Jak (27.9.1880, Bor- do—1.9.1959, Barselonet, Mon-Seme)— fransız skripkacısı. Fransız skrip- ka məktəbinin gerkəmli numayəndələ- rindən biri. 1896 ildən konsert fəa- LİYYƏTİNƏ batplamıtn, bir cox əlkələr- də (1901 ildən Rusiyada, 1936 ildə SSRİ-də) cıxınq etmitdir. T.-nun ifası ucun zəriflik və virtuozluq səciyyəvi idi, 1943 ildə pianocu M.,


274


TİBR



Lonq ilə birlikdə Parisdə pianocu və skripkacıların mӱsabiqəsini təptp- kil etmitdir (1946 ildən beynəlxalq), Təyyarə qəzasında həlak olmuptdur, TİBR (Teceqe)— İtaliyada cay (Apen- nin y-a-Nda ən beyuk). Uz. km, hev- zəsinin sah. 16,5 min km?. Toskano- Emiliya Apennin d-rının c.-undan bapplanır, delta (250 km?) əmələ gə- tirərək Tirren dənizinə tekçlur. Suvarmada istifadə edilir. oma i1.-ndən ayplaqı gəmiciliyə yararlıdır, TİBULL Albi (AYI iz Tzbiyyiz) (e.ə. təqr. 50—19)—Roma pairi. T.-un adı- na cıxılan 4 elegiya kitabından, əs- lində, yalnız 2-si, bir də 3-cu kita- bından 2 pqe”r ona məxidur. Elegi- yalarında kənd həyatı, məhəbbət, ailə səadəti tərənnum olunur, muharibə, məhpərT və sərvət dupigunluyu pisləni- lir, PYe”rləri dilinin sadəliyi və bədiiliyi ilə secilir,

Əsərləri: Əleqii, v kn.: Katull, Tibull, Properdin, |M., 1963|, Əleqii, v kn,: Anticnal literatura. Rim, Xres- tomatin, M., 1981,

TİVERİYA GƏLU, Tiveriad gəlu, Qalileygelu, Bəhr- Təbəriy.ə — İsraildə (ip, sahili Suriya ilə sərhəddə), Qhor tektonik cəkəkliyində gəl. Dəniz səviyyəsindən 212 malcaqdadır. Sah. 145 km?, nəpHH- liyi 48 m-ə qədərdir. İordan cayı T.g.-ndan kecir. Gəmicilikdə istifa- də edilir. Bibliyada (Əhdi-Cədid) T.g. İsa haqqında əfsanə ilə əlaqələndi- riler Dini ziyarət yeridir. 1187 il- nə T.K. yaxınlıqında səlibcilərlə Misir sultanı Səlahəddinin qopunu arasında vurupqma olmuzidur. Vurui- mada Misir qopunu qalib gəlmiipqdi. TİVİ—Azərb.SSR Ordubad r-nunda (Nax.MSSR) kənd. . sovetliyinin mərkəzi, R-n mərkəzindən 60 km pim.- da, Ordubad—Bist avtomobil yolu kə- narında, Zəngəz ur SİLSİLƏSİNİN ƏTƏ- yindədir. ƏH. 13: 6 (1985). Əsas təsər- rufatı heyvandarlıqdır. Orta mək- təb, mədəniyyət evi, kitabxana, tibb məntəqəsi var.

TİVLƏR, munimilər—Mərkəzi Nigeriyada, Benue cayı sahillərin- də yatpayan xalq, Təqr. 4 mln. nəfərdir- lər (1981). Tivi dilində (bantu dil- ləri qrupu) danınırlar. Ən”ənəvi e”tiqadları ilə yanapqı islam və xris- tian dinləri də yayılmındır, Əsasən əkinciliklə mətpquldurlar, məvsumi iplərdə də calıptırlar. Muzdurluq edənləri var. - TİQRAİLƏR — PTimali Efiopiyada xalq. Təqr. 3 mln. nəfərdirlər (1981). Tiqran dilində (sami dilləri qrupu)


danılpırlar. Dindarları xristian-"


monofistdir. T. əsasən qədim Aksum padiahlıqı ərazisində yapqayırlar. Əkincilik və maldarlıqla, həmcinin sənətkarlıq və ticarətlə məpqtuldur-


lar.

THTPAH Iİ, Beyuk Tiqran— Ermənistan carı |e.ə. 95—56|. Onun hakimiyyət illəri 5 ƏH TY/- rətli dəvru idi. E.ə. 69 ildə 11 T, Ro- ma sərkərdəsi Lukull ilə vuruttmada məqlubiyyətə uqrramın və tutduqu əra- ziləri, demək olar, itirmitidi, e.ə. 66 ildə isə Roma imperiyasının vas- sallıqını qəbul etmipidi. THTPAHAKEPT —rənvuM erməni ppəhə- ri, P Tiqranın dəvlətinin paytaxtla- rından biri. E.ə. 77 ildə Van gelu- nun c.-q.-ində, Qurkiyənin muasir Far- kin k,-nin Yerində salınmındı., P1ə-


hərin ətrafına hund. 25 m olan qala divarları cəkilmiitdi. Eramızın 69 ilində Roma qopunu daqrıtmındır. TİQRANYAN Armen Tiqranovic (26. 12,1879, Aleksandropol, indiki Le- | ninakan—10.2, 1950, Tbilisi, Yerevan- da dəfn edilmii- 

dir)—erməni sovet

bəstəkarı, xor di- ijoru, pedaqoq, rm.SSR və Gurc. SSR əməkdar incə- sənət xadimi (1935, 1936). 1902 il- i də Aleksandropolda xalq xorları yarat- mhıtp, həmin kollek- = Cat en" tivlərlə Qars, Ye- revan, Bakı və s. ip.-lərdə cıxıi et- mipdir. T. xalq məiəti məvzusun- da ilk erməni operası cAnuptjun (ta- mapası, 1912, 3-cu redaksiyası 1939, H. Tumanyanın poeması utzrə) mӱçəl- lifidir. Digər əsərləri: “David bəyə (1950) operası, “Leyli və Məcnung (1917) mahnı dramı, kantatalar, xor- lar, xalq mahnıları ittləmələri və s. Lenin ordeni ilə təltif edilmiii- dir. Q.-ın cAnuppə operası M. Axundov ad. Azərb. Opera və Balet Teatrında tamataya qoyulmuttdur.


Ədə Atain R., Muradan M.,, Armen Tiqranan, M., 1966.


TİQRELƏR — PTimali Efiopiyada xalq. 0,6 mln. nəfərdən coxdurlar (1981). Tiqre dilində (sami dilləri qrupu) danıtpırlar. Əksəriyyəti mu- səlman, bir qismi xristian-monofist- dir. Əsasən maldarlıq və əkincilik- lə, Massaua 1p1. ətrafında balıqcı- lıq, sədəf və mirvari cıxarmaqla məptquldurlar.

TİYES (ThH:ez)—Seneqalda ppəhər. Ti- yes vil.-nin inz. m. D.y. və avtomobil yolları qovpaqı. K.t. r-nunun THua- rət mərkəzidir. Əh. 117 min (1976). D.y. e”malatxanaları, toxuculuq KOM- binatı var. Ət konservi istehsal olu-




Bi dü Ar I Tİ


nur. TİYUL—orta əsrlərdə bə”zi Yaxın PPərq əlkələrində, o cӱmlədən İran, Turkiyə, Orta Asiya və Azərb.-da məv- cud olmuqi itərti torpaq sahibliyi. 15—19 əsrlərdə genip yayılmındı. T. torpaqlarından toplanılan məh-


sulun — — -— hissəsi xəzinəyə ədə-


5 nilirdi. Azərb.-ın Rusiyaya birlə:n- dirilməsindən sonra, 1846 il fərma- nına əsasən T. torpaq sahibliyi ir- si e”lan olundu. TİYULDAR (/Y1,:)—tiyul sahibi. T. vergi toplamaq və məhkəmə inzi- bati ına malik olsa da, ti- yul sahəsi onun iiəxsi mӱlkiyyəti sa- yılmırdı. Sonralar, xususilə xanlıq- lar dəvrundə (18 əsr) T.-lar vaxt- aiplırı xan tə”liqəsi ilə təsdiqlənir- dilər. Quba xanlıqında rəiyyətin T.-dan tpəxsən asılı olması və ona xidmət etməsi xanın əmri ilə qanu- niləpdirilirdi.

TİK (fr. Iis—konvulsiv dartılma), tibbdə—əzələnin qeyri-iradi tez- tez yıqılması. Ensefalit nəticəsində beynin muəyyən hissələrinin zədələn- məsi ilə əlaqədar, anadangəlmə patolo- giyadan və s. bap verir. Yayılmıiy və yerli formada olur. Əsasən, uz və bo- yun əzələləri zədələnir (qeyri-iradi gezvurma, marcıldatma və s.). M u a-


licəsi: sedativ dərmanlar, Qıcol: maya qarpı preparatlar və s,

TİK (hollandca IyK, ing. IsK)—uzun- luqu boyunca enli əlvan rəngli zo-


laqları olan, sıx toxunmut (polot-


no və ya sarja toxunutlu) parca, Kə- tan və ya pambıq saplardan toxunur. Dətəkuzu, pərdəlik, mebel və s. ucun istifadə edilir.

TİKAMASU Mondzaemon (əsl adı Sugimori Nobumori) (1653—22.11. 1724)— yapon dramaturqu. Feodal epo- peyaları və xronikalarının sujetləri əsasında yazdıqı tarixi faciələrin- də |4“Məqlubedilməz Kagekiyeg (1686), c Koksinginin deyuӱtiləriə (1715) və s.) pəxsi və ictimai borc hisslərinin toqquliması təsvir olunur. “Sonedə zakidə ikiqat intiharı (1703), 4Cəhən- nəmə gəndərilmip qasidə (1711) dram- ları pəhər həyatından, nakam məhəb- bətdən bəhs edir. Yapon ədəbiyyatında ilk psixoloji dramın muəllifidir.


Əsərləri: Dramı, M., 1963, Dra- maticeskie pozmı, |M., 1968).


TİKAN (zrypa) — bitkilərdə itiuclu bərk tərəməs gəvdənin, yarpa- qın, kekun, yaxud onun hissələrinin metamorfozu nəticəsində əmələ gəlir. Butev yarpaqlar, onun orta damarı, yaxud yarpaqaltlırı yarpaq məniəli T.-a cevrilir. Əlavə kəklərdən də T. əmələ gələ bilər. Heyvanlarda T.-ı


iynələr əvəz edir. THKAHBATbITRAP (dGasterosteidae) —tikanbalıqkimilər dəstəsinin bir


fəsiləsi. 5 cinsi var. Avropa, Asi- ya, Pimali Amerika və PTimali AFf- rikanın sularında yayılmhındır. SSRİ-də 3 nəvu var. Uz. 3—20 sm-dək olur. Belində uzgəcin ənundə 3—16 tikan, qarın uӱzgəcində 1 ədəd bəyuk qikan var (adı da buradandır). 2—3 dipi balıq bir yuvaya 1000-nək KYPY təkur. Xırda xərcəngkimilər, cucuӱ surfələri, bapqa balıqların kuru- su və surfələri ilə qidalandırı ucun balıqcılıqa zərər vurur.

TİKANBA(PİLILAR, akantose- fallar (Asap(hoserhaya)— ilk bə- dənbopluqlu qurdlar tipindən paqa- zit onurqasızlar sinfi): onurralıla- rın eırsaqında yapayır. Bədəni dartılmıit, uzunsovdur: 1—16 sm-dir: bədən səthi ilə tənəffus edir. İnki- tlafı metamorfoz və buğ dəyitiməklə gedir. Aralıq sahibləri xərcəngkimi- lər və cӱ cuӱlərdir. Balıq, quyi və ma: məlilərin T.-la guclu yoluxması bu heyvanların məhvinə səbəb olur. İnsan- ların da yoluxması halları mə”lum-


dur. TİKANQUYRUQ, iynəquyruq uzunqanad (Nyqipdariz saidasi- (Siz)—uzunqanadlılar dəstəsindən qupt. Qanadının uz. 21 sm-dək olur. Ayaq- ları və quyruqu qısadır. Rəngi qo- nurdur. rta Sibirdən və PTimali Monqolustandan Saxalinə, Kuril a-rı- na və Yaponiyaya qədər yayılmıtdır. Ucutu gəzəldir. Cuculərlə qidala- nır. Koloniyalarla yuvalayır: 3— yumurta qoyur. 18—20 gun kurt yatır. A HH bi — Asəp6.CCP-nu TyrramieH r-nunda cay. Quryan cayını əmələ gə- tirən qollardan biri. Uz. 56 km, hev- zəsinin sah. 125 km?, Bap Qafqaz silsiləsinin c. yamacından (3680 m hund.-dən) batplanır. Datqın və sel olur. ənə istifadə edilir. TİKANLI — Azərb.SSR Qutqaten r-nunda kənd. Q. sovetliyinin mərkə-


zi. R-n mərkəzindən 13 km q.-də, Ala- zan-Həftəran vadisindədir. Əh. 1389 (1985), taxılcılıq, tutunculuk, he)- vandarlıq, meyvəcilik və baramacı- lıqla məmgӱldӱr. Orta və səkkizil- lik məktəb, klub, kitabxana, kino-. qurqu zı TİKƏBƏND--Azərb.SSR Lerik r-nun- da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 31 km c.-11.-də, Pepqtəsə silsiləsinin ətəyindədir. ƏH. 72 (1985), heyvandarlıq və caybecərmə ilə məpquldur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, kitabxana, tibb məntəqəsi var. TİKİNTİ—maddi istehsal sahəsi: muxtəlif təyinatlı bina və qurru- ların tikilməsi və yenidən qurulma- sı: istehsal iləri ucun ərazisi ilə birlikdə tikilən binalar (qurrular), daha genin mə ”nada—quruculuq pro- sesi. Tikintisi bata catdırılmınn və istifadəyə verilmək ucun Hazır- lanmıni istehsal muçəssisələri, yaqpla- yın evləri, ictimai binalər, qurqu- lar və s. obyektlər T. məhsullarıdır.

T. əz məhsullarının xarakteri ilə barlı bir sıra xususiyyətə malikdir. K. Marks gestərirdi: 4...əmək vasitə- lərinin bir Hissəsi lap əvvəldən hə- rəkətsiz, yer ilə baqlı formada is- tehsal olunur, məsələn, qorpaqın yax- pılapdırılması, Fabrik binaları, domna sobaları, kanallar, dəmir yol- ları və i.a. Əmək vasitələrinin ii1- ləməli olduqu istehsal prosesinə dai- mi təhkim olunması burada eyni zamanda ezunun fiziki mevcudluq usulu ilə də ilərtlənir... Lakin əmək vasitələrinin bir yerə təhkim edil: mip olması, torpaqda kək salmın olması əsas kapitalın bu Hissəsinə millətlərin iqtisadiyyatında xususi rol verirə (Kapital, c. 2, səh. 161— 62). Deməli, T.-nin xususiyyətlərin- dən biri məhsulların ərazicə təhkim olunması və tikinti-quratqdırma təpq- kilatlarının istehsal fondlarının aktiv hissəsinin dəyiikənliyidir. T- ucun istehsal siklinin nisbətən uzun olması (bir necə aydan bir necə ilə- dək) və istehsal prosesinin, bir qayda olaraq, acıq havada, mӱxtəlif iqlim pəraitində aparılması xarakterik- dir. |

İnqilabdan əvvəl Rusiyada, o cum- lədən Azərb.-da T. ipləri ilə bir qayda olaraq, texniki bazası (tikin- ti mapınları, nəql. vasitələri və istehsal mӱəssisələri) olmayan xu- susi (təxsi) podrat tikinti təiki- latları məpiqul olurdu. Ən aqır iit- lər belə əl ilə gerulurdu. Tikinti materialları sənayesi son dərəcə alpaqı səviyyədə idi.

SSRİ-də, o cumlədən Azərb6.SSR-də T.-vin inki- p af ı. SSRİ-də T.-nin qariyısın- da duran muhum məsələ əsaslı vəsait qoyululpundan effektli istifadə et- məklə x.t.-nın əsas fondlarının ge- ni təkrar istehsalını, Q. istehsa- lının intensivləiydirilməsini tə min etmək və bu əsasda ictimai istehsalın effektliyini yuksəltməkdir. Məhsul- dar quvvələrin inkiafında Q.-nin x.t. əhəmiyyəti onun butun x.t. sahələ rinin planauyqun ingitafında və Yeni təchizat vasitələrinin tamamilə təzə- lənməsində, yeni istehsal sahələrinin yaradılmasında, mucəssisəlarin Yer- ləpdirilməsinin təkmillətdirilmə- sində və kmipf edilmiiy təbii resurs- ların istehsala cəlb olunmasında,


18*, c, 9


TİKİNTİ


muttəfiq resp.-ların iqtisadiyyatı- nın və iqtisadi r-nların kompleks inkipafında, itəhərsalma sahəsində- ki uzunmӱddətli proqramların həyata kecirilməsində, ətraf muhitin qorun- masında, (pəklini dəyiniməsində və sar- lamlaidırılmasında, mӱtərəqqi sahə- lərin şur”ətli inkitafında, elmin maddi bazasının təkmillətdirilmə- sində, xalqın maddi və mədəni həyat səviyyəsinin yӱksəldilməsi ucun maddi əsasların yaradılmasında aparıcı rolu ilə mçəyyən olunur.

T.-ni umumtikinti və ixtisaslait- dırılmın təpgkilatlar, istismar və kəpfiyyat qazıması uzrə təpikilatlar, layihə, layihə-konstruktor və layihə- axtarım təpkilatları həyata keci- rir. T., həmcinin vətəndatların əz vəsaiti, yaxud dəvlət krediti pesabı- na tikdirdikləri fərdi yaypayıiy ev- lərini də əhatə edir. Q.-quraqidırma təpkilatları muasir tikinti mapın- ları və nəql. vasitələri ilə təchiz edilir, onların istismar-tə”mir ba- zası, həmcinin T.-ni təmin edən di- gər istehsalatları və kəməkci bəlmə- ləri var. Umumi ictimai məhsulda T.-nin layı təqr. 9,5, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 9,396 -dir (1981). SSRİ- də, o cumlədən Azərb.SSR-də T. yuk- sək surətlə inkitppaf edir. |

Birinci dunya muharibəsinin, Və- təndail muharibəsinin və hərbi muda- xilənin arqır nəticələrinə baxmayaraq sosialist devlətinin ilk illərində əlkədə T.-nin təikili sahəsində təd-


275


birlər kecirilməyə batlandı. 1918 ilin mayında AXTİD tərkibində Dev- lət Qurquları Komitəsi yaradıldı. 1920 illə 8-ci Umumrusiya Sovetlər qurultayı V. İ. Leninin ipləyib ha- zırladıqı QOELRO planını bəyən- di. 1921—28 illərdə Dneproses, Sta- linqrad traktor z-du, Turkustan—Si- bir dəmir yolu kimi beyuk qurqula- rın T.-si genipləndirildi. 1925—26 illərdə PPatura elektrik st. və Volxov SES-i tpə dudu. Birinci betil- likdə iri sənaye mӱəssisələri tikil- di və itə salındı (bax Xalq təsər- rufatı inkimafının beiillik plan- ları). Əlkənin PTərqində ikinci KƏ- mӱr-metallurgiya bazası yaradıldı. Mənzil tikintisi xeyli genitləndi- rildi, yeni ipəhərlər və qəs.-lər sa- lındı. İkinci betillikdə T.-nin miqyası xeyli artdı. 1935 ilin de- kabrında CXİK(b)P MK.da Q. məsələ- lərinə dair mutpavirə oldu və 1936 ilin fevralında SRİ XKS və Uİ K(b)P MK bu barədə qərar qəbul etdiz qərarda T. iplərinin daha da yaxiılaqdırılması və ucuzlaitdı- rılması yolları gestərildi. 2 Muharibədən əvvəlki betillik- lərdə (14929—40) 9000, o cumlədən Azərb.SSR-də 63 yeni iri dəvlət sənaye mӱəssisəsi tikilib istifadəyə veril- di. Bir sıra iri metallurgiya kom- binatları, mapınqayırma, aviasiya, kimya, neftayırma z-dları, onlarca elektrik st. tikildi, yeni Dd.y. magisə tralları və kanalları cəkildi. Əsasə


SSRİ-də, Azərb. SSR-də əsas fondların ipyə salınması, əsaslı vəsait Qoyulupu və yerinəyetirilmiyi tikinti- qurapdırma ip lərinin həcmi (mlrd. manat, mӱqayisəli qiymətlərlə)


I mm kk, —, — —— — — ———


Dəvlət və koop. MYƏCCHCƏ BƏ TƏHKH- latları, Kk-zlar və əhali tərəfindən ipə salınmınp əsas fondların cəmi


Denvrlər


Devlət və koop. muəssisə və təiiki- | Tikinti-qurat- latları, k-zlar və | dırma itlərinin əhali tərəfindən həcmi (k-zlar əsaslı vəsait da daxildir)" qoyulutiunun cəmi


əəə “4”. ——————.


Azərb. SSRİ |SSR (mln. manat)

Cəmi 1918—83 illər

Azərb. SSR-də 2363,5 31988

1920—83 illər | — (1946—83 1918— 28 (1928 ilin illər)

4-cu rubu daxil

deyil 3,9 1-ci betppillik

(1929—32, 1928

ilin 4-cu rubu də

daxildir). 9.3 2-ci betillik

(1933—37) 17.2 3-cu bepidlik

(1938— 1941 ilin

1-ci yarısı) 18.3 1941 (ikinci yarısı)

1945 18,9 4-cu betillik

(1946—50) 42,2 866 5-ci betppillik

(1951—55) 79,9 1868 6-cı betillik

(1956 —60) 155.8 2322 7-ci betillik

(1961— 65) 228,4 3129 8-ci betidlik

(1966 —70) 319,0 4309 Ӱ-cu betiillik

(1971—75) ABÜ,R 3963 10-uy betillik

(1976 —80) 589,8 R049

1981 132,6 1935

1982 139,5 1927

1983 147,9 20 20



Azərb. = Azərb.

SSRİ |SSR (mln.| SSRİ|SSR (mln. manat) manat) 2532,3 38729 1464,7 20080 4,4 69 1,6 57 8.8 184 7.2 109 19,7 492 15,7 306 20,4 522 15,6 346 20.5 316 15.1 220 47,4 1125 30,0 588 89,8 2097 57.6 1135 168,0 2658 104, 0 1572 243,5 3658 148,9 2036 347,9 5069 209,9 2717 A9Z, ( 6563 209,4 3336 634,3 0007 343, 0 4103 138,8 2232 70.3 1032 143.7 2347 11.64 1079 152, 0 2390 74.7 1134



276


bi BƏCAHT TO)V”TYUİYHYH Xe) hpcəccM T. təpkilatlarının istehsal bazası- nın inkitpafına və onların əsas fond- larının artırılmasına yənəldildi. T. istehsalının təqikili və texnolo- giyası səviyyəsi yӱksəldi.

Bəyuk Vətən muharibəsi devruӱndə T. sahəsində partiyanın siyasəti cəbhə ehtiyacları ucun zəruri olan isteh- sal sahələrinin yaradılmasına yenəl- dildi. T. kadrları və mexanizmləri hərbi z-dların və həmin z-dlarla koo- perativləpdirilmintt muəssisələrin T.-sinə geəndərildi. Muharibə illəri ərzində :3,5 min muəssisə yepidən ti- kilib istifadəyə verildi və 7,5 min iri sənaye mӱəssisəsi bərpa olundu.

Muharibədən sonra qısa vaxtda da- qıdılmın istehsal və qeyri-istehsal Hə yinatlı obyektlər bərpa olundu, x.Tənın daha da inkipafına və xal- qın rifahının yuksəldilməsinə yə- nəldilmiiy yeni T.-lər geniii vus”ət aldı. 1954 ilin axırında T.-yə dair Umumittifaq mullavirəsi kecirildi. 1955 il avqustun 23-də Sov İKP MK və SSRİ Nazirlər Soveti FTikinti- nin daha da sənayeləndirilməsi, key- fiyyətinin yaxpılaidırılması və maya dəyərinin apaqı salınması təd- birləri haqqında birgə qərar qəbul etdilər. 1946—83 illərdə beyuӱk məb- lərdə (2455,4 mlrd., Azərb.SSR-də 37114 mln. manat) əsaslı vəsait qo- Yulunqu nəticəsində 2288,0 mlrd. (Azərb.SSR-də 31891 mln.) manat də- yərində əsas fondlar iqpə salınmıiqi- dır. Genit miqyasda mənzil və mələ- ni-məipqət T.-si itiləri gerulmuttdur. Həmin devrdə umumi (faydalı) sahə- si 3320,5 mln. m2 (Azərb.SSR-də 47974 min m?) olan yatayıqt evi tikilmiit- dir. 1960 ildən sonra k.t.-nın yuӱksəl- dilməsi tədbirləri ilə əlaqədar k-z- lararası (təsərrufatlararası) podrat təplqkilatları yaradılmındır.

1983 illə deəvləq, koop. və təsər- rufatlararası ilkin tikinti-qurayi- dırma tətgilatlarının sayı 32349 (Azərb.SSR-də 543) olmutdur. T.-də 986,0 min (Azərb.SSR-də 10231) ədəd ekskavator, skreper, buldozer və səyyar kran olmuyi, əmak məhsuldarlıqrı (1940—83 illərdə) 6,89 dəfə, Azərb. SSR-də (1970—83 illərdə) təqr. 1,6 də- fə artmhıpdır. 8, 9, 10 və 11-ci beit- illiklərdə beyuk miqyasda T. ipləri gerulmuiy və Ya geərulməkdədir. Əsaslı vəsait qoyulutu 1970 ildəki 80,6 mlrd. (Azərb.SSR-də 1180 mln.) manatdan 1983 ildə 152,0 mlrd. (Azərb.SSR-də 2390 mln.) manatadək artmıpdır. Bu dəvrdə Z mindən cox (Azərb.SSR-də 203) iri devləq sənaye MYƏCCHCƏCH, MƏB- cud muəssisələrdə yeni sex və isteh- sal sahələri istifadəyə zerilmiirt- dir. Coxlu miqdarda yapayıiy evi, məkqəb, xəstəxana, məktəbəqədər muəs- sisələr və digər sosial-mədəni tə”- Yinatlı obyektlər tikilmiptdir.

Xarici sosialist elkələrində əsaslı T.-yə dair bəyuk proqram həya- ta kecirilir. QİYİT uzvu olan əlkə- lərin birgə səyi ilə iri sənaye komp- leksləri və obyektləri — € Mubv bir- ləpmity energetika sistemi, ADrujbag transavropa neft, € BparcrBos, YVpen- qoy--POmarı—Ujqorod magistral, qaz kəmərləri və s. tikilmipdir. QİY1P uzvu olan sosialist əlkələri inkipqaf edən bir cox əlkədə (Hindisqan, İraq, Suriya, Əlcəzair, Əfqanıstan və s.) mӱxtəlif sənaye obyektləri tikir, So-


sialist əlkələri inkitaf etmii ka- pitalist əlkələri ilə də iri miqyas- lı sənaye obyektlərinin T.-sində qar- iılıqlı fayda əsasında ipqtirak edi lr

TİKİ Tİ VƏ MEMARLIQ AKA- DEMİYASI, SSRİ Tikinti və Me”marlıq Akademiya- s ı—tikinti və me”marlıq sahəsində ali elmi muəssisə. 1956 ildə Moskva- da, SSRİ Me”marlıq Akademiyasının bazasında yaradılmhınt, 1964 ilədək məncud olmutdur. 1964 ildə akade- miyanın bazasında bir sıra me”mar- lıq elmi in-tları Yaradılmıntdır. TİKİNTİ MATERİALLARI İN- STİTUTU, S. Ə. Dadaiqov ad. Azarb. Elmi-Tədqiqat va Layihə-Konstruktor Ti- kinti Materialları İn- t u—1930 ildə Azərb.SSR Dəvlət Ko- missiyasının sınaq st., əsasında Yer- li Sənaye Xalq Komissarlıqrı nəz- dində Elmi-Tədqiqat Qurqular İn-qu kimi təpkil olunmutdur. 1941—45 illərdə tikinti materialları sənaye- si Batp İdarəsi nəzdində Elmi-Qəd- qiqat Laboraqoriyası kimi fəaliyyət gestərmiit, 1945 il- dən Azərb.SSR EA Elmi-Tədqiqat Qur- qular İn-tuna cev-



TİKİNTİ VƏ MERMARLIQ AKADEMİYASI


İnqilabdan əvvəl Rusiyada 1,8 mln. (Azərb.-da 46,6 min) t sement, 3,4 mlrd. (Azərb.-da 4,0 mln., 1912 il) ədəd kər- pic, 0,2 mln. tq gips istehsal olun: mupidu (1913). Azərb.-da, xususilə Ba- kıda divar herkusundə, əsasən, minar dapından istifadə olunurdu. Bakı- dakı sənaye və mulki binaların 9074 -i (1913) bu daplxdan tikilmiidi. Rusiya sement, Kirəmit, tikinti saxsısı və digər tikinti materiallarını, əsa- sən, idxal edirdi. Dam ertuyu (dəmir təbəqə), ipifer, pəncərə iquttəsi, meiyə materialı, mӱxtəlif boyaqlar (rəng- lər), qismən sement və kərpic Azərb.-a Rusiyadan və xaricdən gətirilir.


di.

SSRİ-də x.t.-nın butun sahələ: rində əsaslı vəsait qoyulutunun Yuk- səlimpi T.m.s.-nin xeyli inkipqaf etməsini tələb edirdi. 1940 ildə 1913 ildəkinə nisbətən sement istehsalı 3,2 dəfə, kərpic 2,2 dəfə, tikinti gipsi 4 dəfədən cox, yumitaq dam ərtuyu təqr. 13 dəfə, asbest-sement (pifer 20 dəfə- dən cox artdı. T.m.s., bir qayda ola- raq, tikinti-quraatmdırma iplərinin Həcminə nisbətən ustun sur ətlə inki- == ss s ə ə kə ə ə ə ə ə ə əta ə nə


1940 İ 1950 İ 1960 İ 1970 İ 1983


|









1


rilmiqidir. 1947 | | | | əxa ər ə mln. m ö 5.8 10,2 45,5 05.21 128,2 ikinti Material- soest-sement, tppifer, Cənaiecu Ha- mln. tərti plitə 212 546 2991 “5840 7873, zirliyinin taboli- Hi də . İL XD ƏMR m li ən —. 45,7 İ 76,9 | 147,2 | 231,4 | 247 – ə Ə. 7 paq da | 1408)N 197 dapiyı- Ərinin lu Da: 1 2 750 133 3 yır. 3 ildən siyası, mln. m? | 30 86 14 11839 Azərb. Elmi-Tədqi- Dinin karpici, mlrd. 26 1:3 1:38:5 43.2 42 5 Ta nuha- . dəd , ç : i : ərp... Fakinun Xəlux və dəpəmə uzu | 17 | Qava s) . "DaM n , MHH. i ,d , , ( Də Materialları İN- sini və saxsıdan sani- li tu adlanır. İNn-t tar-tikinti mə”mula- | Ax Bakıda yYyerləpqir, tı, mln. ədəd ə 0,8 3.3 7.5 18:97 14 laboratoriyası, Linoleum, mln. m? — ba 13,3 57,4 | 09.9 habelə sınaq-isteh- Yıqma Atitə beton ə | - | tr: ı - salat ə ə ə sələr, mln. Mm mə"mu- 1 JANİKİI 6 Mas. lat 0,3 1,2 1 30,2 İ g4,6 1 1283


nası var (1984). – İn-t resp.-da təbii datilardan initaat materialları və mə”mulatlarının ha- zırlanma texnologiyası, daiikəsən ma- pınların tətbiqi, istehsal proseslə- rinin mexaniklətdirilməsi və avto- matlaidırılması, təbii dai suxur- larından məsaməli və yungul suni be- ton doldurucularının hazırlanması və s. sahəsində tədqiqat ipləri aparır, tikinti materialları sənayesinin mӱəssisələrinə istehsalı səmərələ- dirməkdə yardım gəstərir. Boruların istilik e”malı prosesinin intensiv- ləpdirilməsi usulu ilk dəfə in-tda iplənib hazırlanmındır.

Son illər in-tda bir sıra muhum

tədqiqat ipləri aparılmınydır. İn-t elmi kadrların hazırlanması sa- həsində də muəyyən iplər gerur|: əya- ni və qiyabi aspiranturası var. c-El- mi əsərlərə nəptr edir. TİKİNTİ MATERİALLARI SƏNA- YESİ—mulki mənzil tikintisi ucun, sənaye, k.t. və digər nəv tikinti ucun tikinti materialları istehsal edən sahələri birlədirən sənaye. Q.m.s. tikintinin maddi-texniki bazasının muhum hissəsidir, tikinti-quratdır- ma ipləri həcminin və tikintidə tex- niki tərəqqinin fasiləsiz yuksəliiyi- ni tə”min edir,



iaf edir. Sovet hakimiyyəti illərin: də tikintini lazımi tikinti mate: rialları ilə tə min edən, yuksək də- rəcədə mexaniklətdirilmiyi və avto" matlapdırılmısi muəssisələr yara- dılmındır. 1940—83 illərdə T.m.s. 5 dəfə artmıitdır.

SSRİ sement, yıerma dəmir-beton konstruksiya və Hissələr istehsalı- Ha gərə dunyada 1-ci yerdədir (1983). SSRİ-də T.m.s. butun muttəfiq resp.- larda və iqtisadi r-nlarda (xususilə iqərq r-nlarında) tikintinin ehtiyac" larını tə min etmək istiqamətində inkipaf etdirilir. Azərb.SSR-də T.m.s. sovet hakimiyyəqi illərində, xususilə Beyuk Vətən muharibəsindən sonra beyuk sur”ətlə inkiaf edir. T.m.s.-nin iri muəssisələri Bakı, Sumqayıt, Kirovabad, Mingəcevir (19- hərlərindədir. Mexaniklətdirilmind karxanalarda tikinti danı və mər- mər cıxarılır. 494)—83 illərdə Azərb.SSR T.m.s. 45 dəfə artmımdır. 1983 ildə T.m.s.-nin ən muhum mə sulları istehsalı:- yırqma dəmir-beq ton konstruksiya və hissələr 1854 min M”, divar materialları 1371 mln. pərti kərpic: tikinti əhəngi 87, min ?t, asbest-sement tpifer 99,5 mln. pərti plitəs, əsbest-sement boru və


—-ns€5—xxvxXxv——dCxsı—ıxıo-xıxn—x—ımasu—uu——xıxxnxxvuousnun—“eYx- ———ı—.xc—-.—xX——X—s


mufta 1,6 min kmipərti boru: kildəzi 6106 min .m?, .M.s. xarici sosialist əlkələrin- dən ADR, BXR, Mac.XR, PXR, SB və HSSR-də, kapitalist ӧlkələrindən ABİ1, AFR, Yaponiyada, Fransada və s, daha cox inkipaf etmiiidir. TİKİNTİ STATİSTİKASI, ə ca c- lı tikinti statistikası —iqtisadi statistika sahəsis əsas fondların təkrar istehsalına əsaslı vəsait qoyuluttunun həyata kecirilmə- si və tikintinin istehsal fəaliyyəti ilə əlaqədar halisə və prosesləri əyrənir. SSRİ-də T.s.-nın tərkibinə əsaslı vəsait qoyulupqu statistikası, tikinti təpkilatlarının fəaliyyəti statistikası və layihə-axtarıpt idarə- lərinin fəaliyyəti statistikası da- xildir. Q.s.-NIN məqsədi əsaslı ti- kinti uzrə planların yerinə yetiril- məsinə dair durust elmi əsaslandı- rılmınstatistik məqlumat toplamaq və umumilədirib təhlil etmək, tikinti istehsalının və əsaslı vəsait qoyulu- punun effektliyinin artırılması ehtiyatlarını aiqkara cıxartmaqdır. TİKİNTİ İYUİYYƏSİ—bax İP uqə, TİKİNTİ-QURAİYDIRMA İİYLƏ- Rİ—bipa və qurquların ucaldılma- sı zamanı tikinti meydanında (ob- yektində) gəruӱlən və hər cur avadan- lıqın quradırılmasında yerinə yetirilən iplər. Hər obyektin sme- tasında və kapital qoyulutu planın- da Q.-q.i. ayrıca yer tutur, onun Həc- minə muvafiq iiici quvvəsi, maqpın və mexanizmlər, iptptaat materialla- rı və konstruksiyaları, habelə di- gər xərclər nəzərdə tutulur. Q.-q.i. umumi intaat itiləri lə xususi iniyaat ipləri kimi 2 qrupa belunur: birin- cilərə torpaq iiləri, daa iiləri, beton imləri, dəmir-beton ipləri, dӱlgərlik imləri, xarratlıq milə- ri, tamamlama itləri (suvaq iqiləri, rəngsazlıq miləri), damartmə itləri (bax Dam ərtuyu materialları) və s. daxildir. Bunlardan əlavə sun”i əsas- ların qurulması, qruntun dondurul- ması, qrunt suları səviyyəsinin aiya- qı salınması, torkretləmə, texnolo- ji avadanlıqın quratidırılması, 60- ru kəmərlərinin cəkilməsi, nəzarət və avtomatlaidırma vasitələrinin qu- rapdırılması, elektromontaj Uu Həə ri və s. də T.-q.i. hesab edilir. T.-q.i. icra usullarına gərə: kompleks mexa- nikləiidirilmiit, mexanikləpdiril- mii və əl ilə yerinə yetirilən olur. Mənfi temp-rda xususi tədbirlərə mӱraciət etməklə icra olunan 1.-q.i. isə qı UMLMuaam inlərinə aiddir. TİKİNTİDƏ KOOPERATİVLƏİY- AHPMƏ, C C P H - n ə—THKHHTH TəƏlİ- kilatları arasında, həmcinin həmin təpkilatlarla tikinti hissələri və konstruksiyaları hazırlayan sənaye mӱəssisələri arasında sabit istehsal əlaqələrinin planlı təikili (bina və qurqular tikilməsi, avadanlıq qu- rappidırılması uzrə birgə iti Yeri- nə yetirmək ucun yaradılır), Q.k. ti- KHHTH təpikilatlarının ixtisaslaid- masının inkipafı ilə ulvi surət- də baqlıdır və ictimai əmək bəlgu- sunun muhum formasıdır. Təsərru- at muqavilələri, məhsul gəndəril- məsi planları, nazirlik və idarələ- in muvafiq gəstəritiləri əsasında əyata kecirilir. Q.k.-nin r-ndaxi- li, r-nlararası və sahələrarası for: maları var. T.k.-nin xӱsusiyyəti bir


pəncərə


TİKMƏ


cox təiikilatın bir tikinti meydan- casında, xususilə sənaye tikintisin- də birgə və eyni vaxtda inləməsindən ibarətdir. T.k.-nin inkipafı əmək məhsullarlıqını yӱksəltməyə, texni- Kanan istifadəni yəxitqılaqıdırmara, istehsalda konveyer metodlarının tət- biqinə imkan yaralır. Bunlar da ti- kintinin sur ətini artırır, tikinti- qurapdırma ilərinin maya dəyərini atpaqı salır. TİKİMİY,cərrahlıqda—toxuma- ların travmasında, cərrahiyyə əməliy- yatında kəsilmii nahiyəni iynə və ti- kip materialı ilə birlətdirmə usu- lu. Q. dəriyə (ipək, lavsan, kətan və s. saplar) və daxili orqanlara, toxuma- lara (ketqut, yaxud bioloji inert sap- lar) qoyulur. Kosmetik T. BƏ CYMYK T.-i mə”lumdur. Toxumaları birləidl- dirmək ucun xususi tibb yapıtiqanın- dan, metal qənsdən də istifadə edilir. Hazırda damərları tikmək ucun tan- tal metalından hazırlanmınm P-pə- killi T. qoyulur. TİKİYY MAMLYLINI–tikisqi mə”mu- latlarının detallarını birlətdir- mək və ya tamamlama əməliyyatları aparmaq (bəzəmək, dӱymə tikmək, ilgək acmaq və s.) ucun mapqın. T.m. yungul sənayenin tikiiy, trikotaj, ayaqqabı və s. sahələrində, həmcinin məiiyətdə istifadə edilir. İlk T.m. 1755 ildə İngiltərədə yaradılmındır. 1845 il- də Amerikada E. Xou məkikli T.m. ucun patent aldı. Bu mapında iynə ufuqi, tikilən parca isə qpaquli və- ziyyətdə hərəkət etdirilirdi. İ. M. Zinger (1851), A. Vilson (1950) və 6.- nın dӱzəltdiyi T.m.-nda isə iynə 112- quli, parca ufuqi yerlətdirilirdi. .m. təyinatına gərə adi (ikitərəf- li) tikipilər ucun (bir iynəli və cox- iynəli), Kəkləmək, gizli tikipplər, duymə tikmək ucun və s. nəvlərə ayrı- lır. Universal (muxtəlif nəvlu, sı- rıqının uz. və istiqaməti muxtəlif olan tikipplər almaqa imkan verir) və ixtisaslapdırılmhii (muəyyən əmə- liyyatı yerinə yetirmək ucun) T.M. nəvləri var. Bir cox mapınlarda par- çanın kəsilməsi, onun kənarlarının MİLƏNMƏSİ BƏ s. ucun mexanizmlər olur. Universal T.m.-ida əvəzolunan əlava mexanizmləri dəytidirməklə krujeva və apilikasiya tikmək, ilgək acmaq, dӱymə tikmək mumkundur. İx- tisaslapdırılmın Q.m., adətən, ya- rımavtomat olur. Sırıqda sapın bir- birinə hərulmə usuluna gərə Tӱm. mə: kik sırıqı və zəncirvarı sırıq (be- lə mapında MƏKHK ilmə məexanpami ilə əvəz olunub və konstruksiyaca bir necə mexanizm dəyiidirilib) ilə tikə bilir. Ən geniiy yayılanı universal tipli, biriynəli, məkik sırıqı ilə ikitərəfli tikiilər tikən mapınlar- dır. Parcaları yaphıpidırmaqla və ya qaynaqlamaqla bir-birinə bititidirən T.m, da movcuddur. Bax həmcinin Ziqlaq mpaını. TİKİIY SƏNAYESİ yupgul sənaye sahəsi, muxtəlif (o cӱmlədən triko- taj) parcadan, suni və təbii dəridən, xəzdən, Yeni konstruksiyalı (iki pə ucqatlı) materialdan, muxtəlif ba- zək qpə furnitur materiallardan pal: tar, həmcinin məiət və texniki tə” - yinatlı muxtəlif mə“mulatlar ha- zırlayır. SSRİ-də, o cӱmlədən Azərb. SSR-də Q.s. xalq istehlakı malları istehsalına gərə x.t.-nın iri sənaye sahəsidir (1984 ildə 25,1 mlrd., Azərb,


Tikmə. Bədii tikməli pərdə. Pilək, cax* ma pilək, təkəlduz, saya (su tikipi),. dol" du rma, Gəncə. Azərb. Xalcası pə


277



SSR-də 396,0 mln, manatlıq tikipi mə”mulatı buraxılmındır). İnqilab- dan əvvəl Rusiyada, o cӱmlədən Azərb.,- da paltarlar kustar usulu ilə tiki- lirdi, tikiiy f-kləri yox idi. İri iəhərlərdə ə yanlara və ruhanilərə xidmət gestərən sənətkarlar vardı, qi- carət firmaları muzdur əməyindən (o cumlədən kənd Yerlərindəy genin is- tifadə edirdilər. Q.s. Sovet haki- miyyətinin ilk illərində yaranmara və sur”ətlə inkipaf etməyə baqtlamıd- dır. Muasir dəvrdə T. s, SSRİ-nin butun muttəfiq resp.-larında və iqti- sadi r-nlarında yaradılmhipdır. T.s. muəssisələri yuksək dərəcədə mexanik- ləmdirilmiiy və avtomatlatdırıl- mı1P1, ən muasir avadanlıqlarla, axın xətləri ilə təchiz edilmiidir. Azərb. SSR-də T.s.-nin iri mӱəssisələri Ba- kıda, Kirovabadda, Sumqayıtda rə s. məhərlərdədir. 1983 ildə SSRİ T.s.- nin umumi məhsul buraxılınnı 1970 ildəkinə nisbətən 1,7 (Azərb.SSR-də 2,6) dəfə artmıtdır.

T.s. digər sosialist əlkələrindən ən cox ADR və CSSR-də, həmcinin BXR-də, Mac.XR-də, PXR-də, RSR-də, kapitalist əlkələrindən ABPT-da, İta- liyada, AFR-də, Fransada, B. Brnta- niyada, Yaponiyada inkitaf etmitdir. TİKMƏ — dekorativ-tətbiqi sənətin ən qədim və geni yayılmın sahələrin- dən biri, dəri, parca, kecə və s. uzə- rində iynə və sapla muxtəlif naxıid və təsvirlər tikilipti, Q. iplərində əlvan boyalı pambıq, yun, ipək sap- lar, gӱləbətin adlanan qızılı-gu- muiqu saplar, piləklər, xırda zərif muncuqlar, qiymətli dailar, rnngli parca kəsikləri və s. tətbiq edilir. Nӧtidai icma dəvruӱndə meydana gə-


MP qa


—— e- = ıA mar a ə "mur ET am? yx pu Ri = iə a. — k - s və b. r. İH? ə ən) LA SD. ) ” i, R.


RIR İLİ KON




— — DH ə ki ə ak ok” ə F c


pə k rə .. et -| D ə) “r a 5 U = z 1 M , - 1 = ” Lə 1 2 v ə ə dü “r” dra R "3. N S I 4 ə = ər " ur, ə XX — uqu –“ Rin = “ : - NİR aaa, En qıra = nu f


s ın. ə


XX m. əə


er ik y


19 əsrin sonu. Xalq Tətbiqi


Sənəti Muzeyi. Bakı.


qurama tikmələr.


278


THKOTCKH


—”—AIN... -.,,...... €“ ———“—“ “—““— .€“€ —“ .——— = R R b


nən T. sonralar muxtəlif xalqlarda milli səciyyə lapqımımdndır. Dai iy- nənin sumuk, sonralar isə tunc və po- lad iynə ilə əvəz edilməsi, həmcinin əyirmə, toxuculuq, boyaqcılıq və s. sahələrin inkirafı ilə T. sənəti daha da təkmillətmitndir. Dunyanın bir cox xalqı arasında T. geyimlə- rin, məijət ətyalarının bəzədilmə- sində uzun muddət qalmınidır: bir sıra novu indi də inkipaf edir. Bə- dii T. gəz tətbiqi sənətlə sıx bar- lıdır. Sibir skiflərinə məxsus hey- van təsvirləri ilə bəzədilmii yəhər ərtukləri (e.ə. 5—3 əsrlər, Ermitaj, Leninqrad) sӱjetləri T.-lərin ən qə- dim nӱmunəsidir. Orta əsrlərdə Av- ropa əlkələrində yun, ipək, qızılı, gӱumupqu saplardan istifadə edilən TQ.-lər genii yayılmındı. 15—17 əsrlərdə kilsə libaslarınrdz iiilə- dilən muncuqlu T. 18 əsrdən rus qa- dınlarının bayram geyimlərində də istifadə olunurdu.

| ərb.-da da qədimdən mə”lum- Dur. Tarixi mənbələrdə, eləcə də 1pn- fahi və klassik yazılı ədəbiyyatda hələ orta əsrlərdə Azərb. xalqının zərif əl iiyləri, T.-ləri haqqında mə”lumat var. 13 əsrdə mahud uzərin- də rəngarəng ipəkdən ipqlənmii Nu- xa 1.-ləri cox məphur idi. Səfəvi- lər dӧvrӱnə aid Təbriz miniatur mək- təbi personajlarının geyimində, məmiət əiyalarının bəzəyində bədii T.-li təsvirlərə rast gəlinir. 19 əsr- də T. sənəti ilə pepəkar ustalarla yanappı həvəskarlar da MƏLIFV/T OnMyuI- lar. Gerkəmli ipairə Natəvanın ya- ratdıqı zərif T.-lər (Azərb. Tarixi Muzeyi) əsl sənət nӱmunələridir. Bu devrdə Bakı, Gəncə, İPPTəki, Qarabar və s. Yerlərdə hazırlanmıiq bədii T.- lərdə həndəsi və nəbati ornamentlər, heyvan və qupi təsvirləri muhum yer tutur. Bu T.-lər rəng puxluqu, incə naxıpları ilə diqqəti cəlb edir. Bəzək materialına gorə gӱləbətin, caxma pilək, məlilə, cӱlmə və s., ip: ləmə ӱsuluna gərə təkəlduz, ertmə, doldurma, sırıma, qondarma, tor, iyəbəkəli və s. T. nəvləri var.

19 əsrin 2-ci yarısından f-k is- tehsalı nəticəsində xalq bədii T.- ləri nisbətən tənəzzulə uqradı. Mua- sir dəvrdə T. sənəti kecmitin ən ”ənə- lərini davam etdirərək forma və məz- Munca zənginlətmiidir. Azərb. T. nçmunələri dunyanın bir sıra mu- zeyində saxlanılır, Umumittifaq və beynəlxalq sərgilərdə numayiiit et- dirilir. Bakıda bədii T. nəvlərini eyrədən texniki peipə məktəbi var. T. eləcə də bədii əzfəaliyyətin və evdə ƏL İYYİNİN ən geni yayılmıpt nəevlə- rindən biridir. Sov = İKP MK-nın v“Bədii əezfəaliyyət yaradıcılıqını daha da inkipaf etdirmək tədbirlə- ri haqqında (1978, mart) qərarı xalq yYaradıcılıqının, o cӱmlədən bədii Q.-nin inkipafında beyuk rol oyna- Yır. Beynəlxalq 1Pərq xalca sənəti simpoziumu (Bakı, 1983) mӱnasibəti ilə sərgilərdə Azərb. xalq bədii T. SƏNƏTİ nӱmunələri də numayip etdi- rilmitdir.

Əd.: Azərbaycan tikmələri, M., 1971: Əliyeva ə Naxcıvan bədii tikmə- ləri, Azərb.SSR EA Xəbərləri (ictimai elmlər seriyası), 1961, XV, Fadeena


V. A., Russkan narodnan vıptinka, İB: 11 el pesnehmnü tip, L,, 1949, Pa 6


OT H o- va İ. P., İkovlevaV. Ç, Pyeckan Ha- rodnal vıpivka, M., 1957, Verxov:


skal A. S., ZapadnoevropeNskal vıtipka Xİ—XTX vekop v Ərmitaje, L., 1961, SidorenkoA, İ., Artıkonv dD, R., Radjabon R. R., Zolotoe pithe By- xarı, Taikent, 1981,


TİKOTSKİ Yevgeni Karlovic (26, 12.1893, Peterburq—23.11.1970, Minsk) —-6belorus sovet bəstəkarı. SSRİ xalq artisti (1955), 1948 ildən Sov. İKP zvu. Q, ilk professional belorus əstəkarlarındandır. c Mixas Pod- qornı (1939), “Alesyaq (1944), “Anna Qromovaq (1970) operalarının, 6 sim- foniya, solist, xor və ork. ucun *Fır- tına qutu haqqında nəqməz. poeması (1920), 450 ilə (1966) simfonik poe- masının, trombon (1934), fp. (1954) ilə ork. ӱcӱn konsertlərin, dram ta- mapaları və kinofilmlərə musiqi- nin mӱəllifidir. |

TİKSİ—-Yak, MESR-də ur. Bulun r-nunun mərkəzi. Laptevlər dənizi- nin Qiksi buxtasında, Lena cayı mən- səbi yaxınlıqında port. PQimal dəniz


yolunun mənimsənilməsi ilə əlaqə- dar 1932—34 illərdə salınmıiq- dır. Yaxınlıqında qutb st. var


(1932 ildən). TİKSİ BUXTASI—–Laptevlər də- nizində, Lena cayı mənsəbində buxta. Uz, 21 km, eni girəcəkdə 17 km. Ok- tyabrdan iyuladək donmu olur. Tiksi portu buxtanın q. sahilindədir. TİKSOTROPİYA (yun (H:x15—toxun- ma-- (qore—dənmə, dəyipnmə)—bə”zi dis- pers sistemlərin intensiv mexaniki tə”sir (qarımppdırmaq, calxalamaq) nə- ticəsində maye halına kecmək və su- kunətdə saxladıqda bərkimək (axı- cılıqını itirmək) xassəsi, T, bir- biri ilə cox nazik maye təbəqələr va- sitəsilə bir nəqtədə toxunan bərk His- səciklərin əmələ gətirdiyi koaqulya- siya sistemləri ucun xarakterikdir. Molekullararası qӱvvələrin zəif tə"sir gəstərdiyi belə sistemlər me- xaniki tə”sir nəticəsində asan ları- lır, lakin sӱkunət halında hissə- ciklərin istilik Hərəkəti nəticə- sində yenidən bərpa olunur. AGON),, Ee(ON), və ÇU, O, sulu məhlulları, bentonit və kaolinin suspenziyaları tipik T, sistemləridir,

Dispers sistemlərin T.-sının mu- Hum praktiki əhəmiyyəti var, Konsis- tent surtgu vasitələri, lak və boya ma- terialları, bir cox ərzaq məhsulla-

ı T. xassələrinə malikdir. İKELLİ CAP MAİPYINI—cap- edici elementi 2 tavadan ibarət van maiını, tavalardan birinə (talerə) forma bərkidilir, o birisi (tigel) isə karız vərəqini formaya sıxır, T.c.m. Lundur. cap çsulu ilə ipləyən kicik əlculu mapındır, birrəngli və aztirajlı cap məhsullarının (blank, kitab cildi, illustrasiya və s.) hazırlanmasında istifadə olunur. TİLAK Balqanqadhar (23.7.1856, Ma- harampitra, Ratnagiri—1.8.1920, Bom- bey)— Hindistan milli azadlıq hərə- katında demokratik cinahın liderlə- rindən biri, alim, Milliyyətcə ma- rath, ixtisasca huquqiqunas idi. 19 əs- rin 90-cı illərində və 20 əsrin əv- vəllərində Hindistan Milli Konqre- sinin (HMK) fəaliyyətində iptirak etmii, 1905—08 illər inqilabi yuksə- lipi devrundə HMK-də inqilabcı demokratların (cekstremistlərə)umum- milli rəhbəri olmutdur. Q. Beyuӱk Oktyabr sosialist inqilabını alqıp- lamındır,


TİLBİS—Qafqaz Albaniyasında ya- iqta yınt məntəqəsi. Ptolemeyin 4Coera- fi tə”limnaməzj əsərində adı cəki- lir. Gerr və Soana cayları arasında yerlətdiyi gestərilir. Yeri muəyyən- lətdirilməmindir.

Əd. Trenver K. V., Ocerki po is- torii ii Kulkture Kavkazskon Albanii,


1 “ " "lh


TV REBYPT (Tilburg)—Hunepnanznna mə- hər və port. PTQimali Brabant əyalə- tinlə, Vilhelmina kanalı sahilin- dədir. Əh. 150 min (1978). Toxuculuq (əsasən, yun parca) sənayesi mərkəzi-


dir. Mapiınqayırma, kimya, Yeyinti sənayesi var. |

TİLZİT SULHU (1807)—Rusiya — Prussiya Fransa muharibəsində


(1806—07) 1 Napoleokӱn qələbəsindən sonra iyunun 25-də (iyulun 7-də) Fran- sa və Rusiya, iyulun 9-da Fransa və Prussiya arasında Tilzitdə (indiki Kalininqrad vil.-nin Sovetsk iy.) baqlanmıtiı muqavilələr. Fransa— Rusiya mӱqaviləsinə gerə Prussiya ərazisinin və əhalisinin təqr. yarı- sını itirdi. Rusiya Fransa ilə İn- giltərə arasında sulh danıpqıqla- rında, Fransa isə Rusiya ilə Turkiyə arasında sulh danınıqlarında va- sitəcilik etməyi əz ӱzərinə geturdӱ. İngiltərə Rusiyanın vasitəciliyin- dən boyun qacırarsa, Rusiya kontinen- man blokadaya qopulmalı, Turkiyə isə Fransanın vasitəciliyini qəbul etməsə, Fransa Turkiyəyə qarilı mu- haribəyə girməli idi. Prussiya — Fransa muqaviləsinə gərə Prussiya, ərazi guzəitlərindən əlavə, ordunun sayını 40 min nəfərə endirməli, 100 mln. frank təzminat verməli, konti- nental blokadaya qopulmalı idi. T.s, Almaniya ucun milli Həqarət idi və milli azadlıq mubarizəsinin yuksə- lipinə səbəb oldu. Rusiyada bu muqa- vilə elkənin ləyaqətini alcaldan qey- ri-bərabər huquqlu muqavilə kimi qar- ilılandı. T.s. Rusiya--Fransa zid- diyyətlərini həll edə bilmədi və bun- lar mӱharibəyə gətirib cıxardı. Va- tən muLlaribəsinin (1812) bailanması ilə T.s. qӱvvədən duyidu.

TİLLİTLƏR (ing. tillite, 4P—valun gili)—cepidlənməmit qadim buzlaq cəkuntuləri (morenlər), cox bərki- miiy halda olur və bə"zən metamorfiz- mə mə”ruz qalır. Laylı olması və mux-


təlif elcudə naxıiilı valunları ilə səciyyələnir. T.-ə Kembridən əv- vəlki və Paleozoy cəkuntulərində


rast gəlinir,

TİLSİM—hər hansı bir əpiyanın, dəfinənin, adamın və s, sehirlənmə- si, cıxılmaz vəziyyətə salınması ilə əlaqədar məvhumi təsəvvur. T. cadu- gərliklə baqlıdır. T.-in yaranması- nın əsas səbəbi qədim insanların T3- biət hadisələrini dərk edə bilməməsi, onun qaripısında acizliyi olmurdur. Bir cox naqıllarda qəhrəman ipər QuV- vələrinin qurduqu T.-i (adamın da- iya, heyvana dendərilməsi və s.) pqu- iylə qabdakı geyərcini eldurməklə divİin canını almaq, Simurq (Zumrud) qupunun lələyini yandırmaqla onu kəməyə caqırmaq, sehirli uzuk, mӱəy- Yən bir ifadəni demək və s, vasitə: lərlə qırır. Q.-də Hadisələr MƏv- humi yolla da olsa cəmiyyət hadisə: ləri ilə baqlanır: T.-in qırılması xeyirin ipər, ədalətin Haqsızlıq c3ə9- rində qələbəsini təcəssӱm etdirir.


TİMAKOV Vladimir Dmitriyevic (9/7.1905, Pustotino k,, indiki Rya- zan vil, Korablinsk uqlaiqsanakisnəliəanaası, :--







r-nu —1977, Mos- 4 kva)—sovet mikro- bioloqu. SSRİ EA akad. (1968), SSRİ Tibb EA akad. 1952, m. uzvu, 1948), osialist Əməyi Qəhrəmanı (1975). Lenin mukafatı laureatı (1974), SSRİ Devlət MY- kafatı laureatı (1952). 1941 ildən ş Sov.İKP uzvu. SSRİ Tibb EA-nın N. F. Qamaleya ad. Epidemiologiya və Mikrobiologiya İn-tunda direktor (1945—53), SSRİ Tibb EA-nın akad,- katibi, vitse-prezidenti və s. vəzifə- lərdə ipləmit, 1968 ildən əmrunun axırınadək SSRİ Tibb EA-nın pre- zidenti olmutdur. Əsas tədqiqatı in- feksion xəstəliklərin profilaktika- sına aid vasitə və ӱsulların iplənib hazırlanmasına, mikroorqanizmlərin genetikasına və dəyinkənliyinə, vi- rusologiya məsələlərinə və s. həsr edilmitdir. BXR EA uzvu idi (1969), Sov.İKP 24—25-ci qurultaylarının nӱmayəndəsi, SSRİ Ali oveti- nin (9-cu caqırıqi) deputatı ol- indur. 3 dəfə Lenin ordeni, Okt- yabr nqilabı ordeni, iki bapqa orden və medallarla təltif edil- r. TMMAH TənənH)H—lLləpru Anpo- pa duzənliyində yuksəklik. İHlm.-r.- də Barens dənizinin Cyopa kəorfəzin- dən c.-p.-də Vıceqda cayının mənbəyi- nədək uzanır. Uz, 900 km-ə qədərdir. Pecora Pijması və Mezen Pijması caylarının dərələri ilə c., orta və im. hissələrə ayrılır. T.t. bir sı- ra tirələrdən (hund. 471 m-ə qədər) ibarətdir. T.t. Silur, Devon, Karbon və s. suxurlarından təqykil olunmuii- dur. Təpəliyin im, Hissəsi tundra və mepə-tundra, c. hissəsi tayqa zo- nasındadır. Faydalı qazıntıları: neft və qaz, | TİMAR (turkcə İppaq)—orta əsrlərdə Osmanlı imperiyasında pərti irsi torpaq sahibliyi. T. dəvlət torpaq fondundan hərbi xidmətə gərə veri- lirdi. T. sahibi turk ordusunun hər- bi yurutplərində silahlı atlı dəstəsi ilə iptirak etməli idi, Xususi xid- mətlərə gərə T.-ın sahəsi artırı- lırdı, 19 əsrin 30-cu illərində T sistemi lərv edilmitdir. TİMARHI—tjmar sahibi. TİMQAD (qədim adı Tamuqadi, Roma dilində Sdyopya Maqsyapa Tqaya- pa Thatpidaz)—Əlcəzairdə Qədim Ro- ma iəhəri (indiki Batna 11, Yaxınlı- qında). Eramızın 100 ilində salın-


| ” AD. 20. k


mımpdır: 2—3 əsrlərdə cicəklənmə devru kecirmindir. 5 əsrdə bərbərlər daqıtmıli, bizanslılar tərəfindən


bərpa olunmu:i, 7 əsrdə isə ərəblər itpqal etmiplər. Pəhər meydanının, imperator Trayanın ppərəfinə tikil- mipp zəfər darvazasının (1900 ildə bərpa edilmitdir), teatr, ictimai BƏ yalıayıti evlərinin, erkən Bizans dəv- rundən 8 burclu kvadrat formalı na- rınqala və xristian kilsələrinin qa- lıqları qalmındır. T. xarabalıqla- rından coxlu latın kitabələri, həM- cinin mozaikalar, heykəllər və tunc bəzəklər tapılmındır,


TİMOK USYANI


TİME İvan Avqustovic (23.7.1838, Zlatoust z-du—5,11.1920, Petroqrad)—


rus alimi və mə”dən muhəndisi, Pe- terburq Mə”dən Muhəndisləri Kor- pusu İn-tunu bitirmindir (1858),


Əsas tədqiqatları metal və taxta KƏC- mə nəzəriyyəsinə, mə”dən-zavod mexa- nikasına, buxar və su-kuc qurquları- na aiddir. timi RYAZE V Kliment Arkadyevic (3.6.1843, Tlerepöypr—28.4. 920, Moc- KBa )— TəÖHƏTMIYHAC- qışı ərli darvinist, rus bit- 77:00 ki fizioloqları məktəbinin banilə- rindən biri. Pe- terburq EA m. uzvu (1890). 1865 ildən azad dinləyici ki- mi Peterburq un- tini bitirmitidir. T.-in dunyagerupqu- nun formalatma- sında A. İ. Gert- senin, N. Q. Cernı- "ə əs ipevskinin və Ö, sinqilabcı demokrat- ların materialist fəlsəfi baxı- larının, D. İ. Mendeleyevin, V. Kovalevskinin, İ. Mecnikovun, xususilə İ. M, Secenov və C. Darvi- nin əsərlərinin beyuk rolu olmuipq- dur. 1868 ildə A. N. Beketovun təkli- fi ilə 2 il xaricdə (Almaniya, Fran- ca) e?zamiyyətdə olmupt, orada gərkəm- li fizik, kimyacı, fizioloq və bo- taniklərin (H. Helmholts, Q. Kirx- hof, K. Bernar, R. Bunzen, J, Bussen- ro, V. Hofmeyster, P. Bertlo) labo- ratoriyalarında iipləmidir. dəq 1870—92 illərdə Petrovsk əkincilik və mepəcilik akademiyasında (indiki K. A. Timiryazev ad. Moskva k.t. aka- demiyası) dərs demitdir. 1878—1911 illərdə Moskva un-tinin prof., əmək- dar ordinatoru olmutdur. 1911 ildə irticacı maarif naziri Kassonun hə- rəkətlərinə qariyı qəti e"tiraz əla- məti olaraq un-tdən getmitdir. 1917 ildə Beyuk Oktyabr sosialist inqila- bından sonra Moskva un-tinə prof. tə”yin olunmuli, lakin xəstəliyinə gə- rə ipləyə bilməmipdir. Əmrunun axı- rıncı on ilini ədəbi-publisistik fəaliyyətə həsr etmiidir.

Bitki fiziologiyası- nın inkitppafında T.-in olu. T.-in bitki fiziologiyası sa- aaa əsas tədqiqatı fotosintez prosesinin eəyrənilməsinə həsr edil- miidir. T. fotosintezin ipıqın in- tensivliyindən və onun spektral tər- kibindən asılılıqını izah edərək gəstərmindir ki, bitkilərin havanın karbon qazından karbonu assimilyasi- ya etməsi xlorofilin butunluklə mə- nimsədiyi Gӱnəit ipıqının (əsasən, qırmızı və gəyttualarda olan) enerji- si hesabına bat verir. T. fotosintez prosesində xlorofilin təkcə fiziki deyil, kimyəvi cəhətdən də tə”sir et- məsi haqqında ilk dəfə fikir seylə- miiy, butun orqanizmlərin həyat fəa- liyyəti ucun zəruri olan fotosintezin əhəmiyyətini aikar etmitdir. T. bit- ki fiziologiyasını, aqrokimya ilə ya- napı səmərəli əkinciliyin əsası he- sab etmipdir. 1867 ildə T. Mendele- yevin təklifi ilə Simbirsk qub.-nın Renyevga k.-ində mineral gubrələ- rin məhsula tə”siri sahəsində təc- rubələr aparmındır. 1872 ildə T.-in təpəbbusu ilə Petrovsk k.t. akade- miyasının ərazisində Rusiyada ilk


“II







279


dəfə olaraq vegetasiya evi yaradılə MbIH /bi,

T. təkamulcu və darvi- nist kimi, Q. Rusiyada darviniz- min ilk təbliqatcılarından biridir, Biologiyada materialist duӱnyagərupqu- nu təsdiq edən Darvinin təkamӱl nə- zəriyyəsinə T, 19 əsrin gərkəmli elmi nailiyyəti kimi baxmındır, Darvinin 4 Nevlərin məniəyi? kitabının nər edilməsinin 90 illiyi ilə əlaqədar T.-in darvinizmin təbliqinə dair və onu muhafizəkar alimlərin və din xadimlərinin hucumundan mudafiə elən bir sıra məqalələri dərc olun- mutdur. T. bitkilərdə təkamӱl funk- siyasını, xususilə fotosintezin təka- mulunu və avtotrof bitkilərdə xloro- filin universal surətdə paylanması- nı da darvinizm, birinci HƏBÖƏMƏ tə- bii secmə məvqeyindən izah etmipdir. T. gestərirdi ki, orqanizmlərin mua- sir formaları uzunmuddətli yi lapma təkamulunun Xəticəsidir. n- min populyarlaqidırılması T. fəa- liyyətinin xarakterik xususiyyətlərin- dən biridir. T. elmin sulh uqrunda mubarizədə beyuk rola malik olduqu fikrini mudafiə etmipdir. O ges- tərirdi ki, elm və demokratiya 63/Y- yundə mӱharibəyə dutiməndir.

T. Beyuk Oktyabr sosialist inqi- labını alqınlayan ilk dahi rus alim- lərindən biridir. 75 yaplı QT. aqrır xəstə olmasına baxmayaraq RSFSR Xalq Maarif Komissarlıqının və Sosialist (sonralar Kommunist) İc- timai Elmlər Akademiyasının iypində iptirak etmiit, 1918 ildə oranın *3- vu. secilmitdir. Moskvada T.-in hey- kəli qoyulmuit və xatirə ev-muzeyi )a- radılmıpqppdır, Moskva k.t. Akade- miyasına, SSRİ EA Fiziologiya İNn- tuna, Moskvanın r-nlarından birinə və SSRİ-nin bir sıra ipəhərlərində- ki kucələrə T.-in adı verilmindir. SSRİ EA 3 ildən bir bitki fizio- logiyasına aid ən yaxtı iinlər ucun Timiryazev ad. mukafat verir və hər il cQimiryazev mutaliəsik gunləri kecirir. T. London Kral Cəmiyyəti- nin uzvu (1911), Qlazqo (1901), Kem- bӧric (1909), Cenevrə (1909) un-tləri- nin fəxri doktoru, Edinburq Bota- nika Cəmiyyətinin m. uzvu (1911), bir sıra rus un-tləri və elmi cəƏmiyYƏTLƏ- rinin fəxri uzvu idi.

Əsərləri: Soc., t. 1—10, M., 1937—40, İzbr. soc., t. 1—4, M., 1948— 49, İzbr. soc., t. 1—2, M., 1957, Nauka i demokratin. Sb. stateN, M., 1963.

Ədsq Canlaxln M. X., K. A. Ti- mirlzevn—ucenın, borei, mıslitelh, M., 1960, Sencenkova E. M., K. A. Ti mirlzev i ucenie o fotosinteze, M., 1961: Qenkelı P. 125-letio sa DNİ rojdenin K. A. Timirazeva, 4Fiziolo-" qin rasteniNə, 1968, t. 15, v, 3 TİMİPYOARA (Ta oaqa)—Rumıni- yada iəhər. Timin qəzasının inz. M, Beqa kanalı sahilindədir. Nəql. qov- ipaqrı, Əh. 287,5 min (1981). Mapınqa- Yırma, toxuculuq, yeyinti, kimya, də- ri-ayaqqabı, cini-saxsı sənayesi: YH-T, teatr, me”marlıq abidələri və s, var. 14 əsrdən mə”lumdur.

TİMOK XSYANI (1883)—1Pərqi Ser: biyada xalq usyanı. Baplıca hərəkət- verici quvvəsi ppəhər və kənd yoxsul- ları, rəhbəri burjuaziya idi. Timok Kraynası ərazisində Lukovo yaxınlı- qında usyancı dəstələrin kral qopun- ları uzərində qələbəsi (21 oktyabr) ilə baplanmısdı. Usyancılar feodal


TİMOL


280 ə


mӱkəlləfiyyətlərinin ləqvini, vergi- lərin azaldılmasını, yerli əzunuida- rə orqanlarının hӱquqlarının genii- ləndirilməsini tələb edirdilər. Bur- jua rəhbərliyinin qətiyyətsizliyi uzundən 1883 ilin sonuna yaxın usyan məqlubiyyətə uqradı, yӱzlərlə iiti- rakcısı gullələndi, bir coxu kator- qaya gəndərildi. TİMӦL, 2-izopropil—5-me- tilfenol—xarakterik iyə malik rəngsiz kristal maddə. 91,52S-də əri- np, 233,5”C-nə qaynayır. Uzvi həll- edicilərdə yaxiı, suda pis həll olur. Əvvəllər T. timian efir yaqından alınırdı (T. adı da buradandır). Sintetik usulla T. krezolun izopro- pil spirti, izopropilxlorid və propi- lenlə qariılıqlı tə”sirindən alı- nır. T. mentol və indikatorların alınmasında, bə”ziləri isə antisep- tik maddələr kimi iplədilir (əsa- CƏH, AHI pastası və tozlarında). TİMONEN Antti Nikolayevic (d. 1.5.1915, indiki Kareliya MSSR, Ka- levala r-nunun Lusalma k.)—karel sovet yazıcısı. in dilində yazır. 1942 ildən Sov.İKP uzvu. “Kareli- yadan Karpatadəkə (1948) povesti Be- yuk Vəqən mӱharibəsinə həsr olunmut- dur. *İpıqlı sahillərə (1951), eKy- ləklər kərfəzindək (1953) povestlə- ri, *“Doqma cıqırlarlag (1957), €Ar- qanadlı qupə (1961), “Bura mənim evimdirə (1966), “Biz karellərikə (1971), “Qərk edilmitl kəndlərin adamlarıq (1977) romanları, pyeslə- ri publisistik ocerkləri var. Bəzi ekayələri Azərb. dilinə tərcumə olun- mulpdur. Lenin ordeni, 4 baypqa orden və medallarla təltif edilmiidir.


Əsəri: Mı–karelı, Petrozavodsk, 1981.


TİMOR (Tkpoq)— Kicik Zond ada- larında ən beyuk ada. Sah. 34 min km2?. Əh təqr. 1 mln. (1978). Adanın c.-q. hissəsi İndoneziyanın ərazisi- dir, itm.-it. hissəsini—PYərqi T,-u (sah. 14,9 min km?, əh. 300 min (1983), inz. m.—Dili| 1976 ildə İndoneziya ipRal edərək 27-ci cəyalətə kimi əz ərazisinə daxil etmiidir. Səthi, əsa-


sən, daqlıqdır (hund. 2950 m-dək). Pal- |


cıq vulkanları var. İqlimi subekva- torial mussondur. İllik yarıntı təqr. 1500 mm. Hundurotl pik mepələr var. Qəhvə, kokos palma- sı, cəltik, qarqıdalı və s. becərilir. P1m.-p. sahili boyunda və ona bitipik pelf zonasında neft və qaz cıxarı- lır. Əsas (pəhərləri və portları: Ku- panq və Dili.

T.-un əsas əhalisi İndoneziya dil- lərində danınan xalqlardır: yerli əhalinin bir hissəsi papua dillərinə Yaxın dillərdə danındır. Az miqdar- da portuqallar və cinlilər də yapayır. Yerli əhalinin bir qismi katolik- dir, ənənəvi inamlarını saxlayan- lar da var.

T.-un tarixi zəif eyrənilmipdir. T.-un ilk sakinləri 14 əsrdə Yava a.- ndan kəecub gəlmiplər. 16 əsrdə T. portuqalların mustəmləkə ekspansi- Ya obyektinə cevrilmiit, 1613 ildə ada- ya hollandlar gəlmitlər. 18 əsrdə T. Portuqaliya (:im.-1i, hissəsi) və Hol- landiya (c.-q. 757 apacbıHna 66- lupiduruldu. Yerli əhali mustəmlə- gəcilərə cildi muqavimət gəstərir- An, 1719, 1726, 1769 və 1912 və s. il- lərdə timorluların beyuk usyanları



savannalar, Tpo- Bia


tam verdi. İkinci dunya muharibəsi (1939—45) zamanı Yaponiya T.-u ipt- qal etdi. 1945 ildə adanın c.-q. His- səsi İndoneziya resp.-sının tərki- binə daxil oldu. 1974 ildə Portuqa- liyada fatist rejimi devrildikdən sonra Portuqaliya həkuməti PTərqi T.-un istiqlaliyyətini tanıdı. 1975 ilin avqustunda PTərqi T.-un mustə- qilliyi və PQərqi T. Xalq Demokratik Resp.-sı yaradılması uqrunda cıxıpt edən PTərqi T.-un istiqlaliyyəti uqrun- da İnqilabi Cəbhə (FRETİLİN) ilə PQərqi T.-un İndoneziyaya birlətdi- lik tərəfdarı olan PYərqi T. lq Demokratik İttifaqı (APODE- Tİ) arasında silahlı toqquqimalar oldu. 1975 il dekabrın 7-də indone- ziyapərəst partiyaların tərəfdarları İndoneziya silahlı quvvələrinin kə- məyi ilə Dili 1p.-ni tutdular. BMT Ba: Məclisi və Təhlӱkəsizlik PTura- sı (1975, dekabr) PTərqi T. xalqının ez muqəddəratını təyin etmək hyryry- nu təsdiq etdi və İndoneziyanı əz qoplunlarını PTərqi T.-dan cıxarma- qa carırdı. Lakin İndoneziya BMT- nin qərarlarına əməl etməyərək əz qo- ppunlarını ckenullulərg adı ilə PTərqi T.-da saxladı: 1976 il iyulun 17-də Pərqi T. 27-ci cəyalətə kimi İndoneziyanın tərkibinə daxil edil- an. BMT Bam Məclisi (1980, noyabr) PPərqi T. xalqının istiqlaliyyət və ez mӱqəddəratını təyin etmək huququ- - yenidən təsdiq etdi. FRETİLİN 1ndoneziya qopqunlarına qartı parti- zan mӱharibəsini davam etdirir. TİMOR DƏNİZİ (Tqpoq 5ea)— Hind okeanının kənar dənizi. Avstraliya ilə Timor a. arəsındadır. Sah. 615 min km? (digər mə”lumata gərə 432 min km?), Dərinliyi cox yerdə 200 m- dən azdır, ən dərin yeri 3310 m (Ti- mor cəkəkliyi). Axınlar qıida it.-ə, yayda q.-ə hərəkət edir. Suyun temp-ru fəsillərdən asılı olaraq 25-dən 29:C- yə qədərdir. Duzluluq 34—352/,. Ya- rımgunluk qabarmalar (Hund. 4 m- dək) .. Darvin portu (Avstraliya) T.d. sahilindəd TİMOİYENKO vic (18.2.1895,


ə emyon Konstantino- indiki Odessa vil. Kili r-nunun Fur- manovka (kecmiti Furmanka) g.—31, Z.1970, Moskva )— sovet hərbi xadi- mi, Sovet İttifaqı marpalı (1943). İki dəfə Sovet İt- tifaqı Qəhrəmanı (1940, 1965). 1919 ildən Sov.İKP uz- ii vu. 1918 ildən do. “dB qət Ordusunda xid- mət etmipdir. Bir sıra ali hərbi kursları (1922, 1927, 1930) bitirmitdir. Birinci dunya mӱharibəsinin ipztirakcısı olmupt, Vətəndaiq muharibəsində muxtəlif cəbhələrdə vuruqpmupdur. Sonralar bir sıra hərbi vəzifədə, o cӱmlədən Kiyev, Pyimali Qafqaz, Xarkov, əla- hiddə Kiyev hərbi dairələri qopqun- larının komandanı olmuidur. 1939 ilin sentyabrında Sovet Ordusunun Qərbi Ukraynaya azadlıq yurupqu za- manı Ukrayna cəbhəsi qopunlarına, Sovet — Finlandiya muçharibəsində (1939—40) PTimal-Qərb cəbhəsinə ko- mandanlıq etmipdir. Beyuk Vətən mu- haribəsində SSRİ xalq mudafiə ko-



missarı, Batp Komandanlıq Qərarga- hının sədri, Qərb və Cənub-Qərb is- tiqamətlərinin (eyni zamanda Qərb və Cənub-Qərb cəbhələrinin) bat koman- danı, Stalinqrad və PLimal-Qərb cəb. hələrinin komandanı və s. vəzifələr- nə onmyul bir sıra cəbhənin əməliy- yatlarını əlaqələndirmiitdir. Muha- ribədən sonra bəzi hərbi dairələrin komandanı (1945—60), SSRİ Muda- fiə Nazirliyinin baiy inspektoru (1960 ildən) və Sovet Muharibə vete- ranları komitəsinin (1961 ildən) sədri idi. UİK(b)P MK uzvu (1939— 52), Sov.İKP MK uzvluyunə namizəd (1952—70), SSRİ Ali Sovetinin (1— 7-ci caqırınl) deputatı secilmiyydi. 5 dəfə Lenin ordeni, Oktyabr İnqi- labı ordeni, “Qələbəq ordeni, 8 digər orden, medallar, fəxri silahlarla, habelə xarici ordenlər və medallar- la təltif edilmiptdir. Qızıl mey- danda Kreml divarı yanında dəfn olunmulldur. Adına hərbi akademiya, gəmi var.

Əsərləri: VelikibV podviq, v kn." Smolenskoe srajenie, Smolensk, 1966, K koqu ot Moskvı, v KH.: Bitva za Moskvu, M., 1975.

— Ədl Leodi bessmertnoqo podviqa, 4 izd., kn. 2, M., 1975, Abramov A. S., U KremlevskoNn stenı, 3 izd., M., 1980,


TİMOİYENKO VƏ BERYӦZİN (tə- xəllusləriTQarapunka və Ptep- sel)—sovet estrada artistləri, qo- ila konferansye. Timopenko Yu- ri Trofimovic (d. 2.6.1919, Poltava )— Ukr.SSR xalq artisti (1960). SSRİ Dəvlət mukafatı ə (1950). Beryozin Yefim İosifovic (d. 11.11.1919, Odessa)—Ukr.SSR xalq artisti (1960). Yaradıcılıqa 1941 ildən baplamıtnlar. T. və B.-in re- pertuarına muxtəlif intermediyalar, orijinal estrada tamataları (“ Es- tradanı dekadaya aparırdıları, c20- dən bir az artıqə, FƏvvəldən axıra qədərə və s.) daxildir. Kinoda cə: kilmitplər. Qimopenko 4 orden və medallarla, Beryozin 3 orden və me- dallarla təltif edilmiiydir.

Əd. Vikkers R., GƏrin Timopen- ko i Efim Berezin, M., 1982,


TİMPAN (yun. qӱtprapop—təbil) — qədim zərb musiqi aləti: 1) mis sin- cin və kicik litavranın novu. 2)


Litavraların partituradakı adı (timpani ). TMHMHTAH, me”Mapısırza —İ1)


frontonun uçcbucaqlı sahəsi. 2) Pən- cərə, yaxud qapının ustundə olan Ya- rımdairə, ucbucaq və ya catmatar iyək-



DaqıstaNdan tapılmıqpp nam timpanm. 14 əsr. Metropoliten-muzey. Nyu-York.


lində taxca. Q.-da cox vaxt heykəltə- raplıq əsərləri, boyakarlıq təovir- ləri və s, yerləpdirilir.


TİNKAL


281


TİMPANİ YA (yun. qӱtrapop— təbil), ipkgənbənin meteorizmi, ipgkənbənin kəpməsi —gev- iqəyən heyvanların ipkənbə bopluqun- da coxlu qaz toplanması ilə xarakte- rizə edilən xəstəlik. Əsasən, qaramal gəstələnir. Kəskin T. həddindən ar- tıq keyfiyyətsiz yemlə qidalandıqda, quru yemin ppirəli yemlə əvəz edilməsi və bordaq iəraitindən otlaq ppərai- THHƏ kecməsi nəticəsində bai verir. T qida borusunun tıxanması, zə ərlən- mə, qarayara nəticəsində də ola bilər. Xronik T. travmatik retikuloperi- tonit, qaraciyər xəstəlikləri, qida borusunun daralması nəticəsində əmə- lə gəlir. Guclu T.-da təngnəfəslik, selikli qippyanın gəyərməsi, urək fəa- liyyətinin zəifləməsi əlamətləri olur. M ualicəsi: daxilə ixtiol, kreolin, formalin və s. dərmanlar: ipkənbəni masaj etmək, onu zondla- Mər, yumaq vəs. Profilakti-"- kası: geviəyən heyvanların yeminə ciddi nəzarət etmək.

Ədə Hacıyev H. M., Kənd təsər- rufatı heyvanlarının yoluxmayan daxi- li xəstəlikləri, B., 1977, Rzaquli- yev H. Q., Buzovların yoluxmayan daxi- li xəstəlikləri, B., 1983, Parabrin İ. Q., Vnutrennie nezaraznıe bolezni selh- xoz jivotnıx, M., 1976.


TİMPTӦN—Yak.MSSR-də cay. Aldan cayının saq qolu. Uz. 644 km, həvzəsi- nin sah. 44 400 km?. Tarbım və qar su- ları ilə qidalanır. Oktyabrdan maya- nƏK nOHMyH olur. Aeac TİMSAHLAR (Sqosodu/a, yaxud Lo- psasa)—surunənlər sinfindən dəstə. 1 nəvu var. Əksəriyyətinin uz. 2—5 m-dir, bəziləri 7 m-ə catır. Bapqı yastı, burnu isə uzundur. K əvdəsi yastılaqmıpt, quyruqu məhkəm, ayaq- ları qısadır. T.-ın bə”zi nevlərinin bel ləvhələrinin, bəzi nəvlərinin isə qarın levhələrinin altında zi-


reh adlanan qalın sumuk ləvhələr yerlətir. T.-ın beyni nisbətən yaxltı uu etmimdir. Tropik əlkələ-


rin caylarında, gəllərində və bataq- lıqlarında, bə/zi nevləri isə dənizin sahil sularında yapayırlar, Gecələr daha fəaldırlar. Balıq, bə”zən də sa-


axıdılır.


hildə yaiayan quii, məməli, molyusk və xərcəngləri yeyir. Su Həvzələrinin sahilində 20-dən 100-dək yumurta qo- yur. Bəzən iri T. adama da Hӱcum edirlər. Bəzi əlkələrdə quraqlıq vaxtlarda qıpq yuxusuna gedir. Bir cox tropik əlkələrdə Q.-ın əti yeyi- lir. Dərisindən muxtəlif əiiyalar hazırlanır.

T.-ın 3 fəsiləsi (qavial, əsl T. və alliqator) mə”lumdӱr. Əsl T.-ın 3 cinsi var. TopiqSotpa cinsinin 1 nə- vu qavial T.-ı (T. sehlegelii) Mə”- lumdur. Uz. 5 m-dək olur. Kalimantan (Borneo) a.-ları və Malayya y-a cayla- rında yapayır. Qropik əlkələrdə ya- yılmını əsl T. cinsinin (Sqosoduyiz) 10 (yaxud 14) navu məqlumdur. Nil T.-ının (S. ponsiz) uz. 6—7 m-ə ca- tır. Afrikada tropik əlkələrin cay- larında, bataqlıqlarında və gəllə- rində yayılmındır. Daraqlı

--biH (C. porosus) ya, 6 m-ə caqırq Cə- nub-1Pəoqi Asiya və Malayya arxipe- laqı, Pimali Avstraliya və Yeni Ze- landiyanın dəniz sahillərində və cay- ların dənizə təkuӱlən hissələrində yapayır. Kutburun T. cinsinin (Osteolaemus) 2 Həebv vardır. Qərbi Afrikada yayılmıtqdırq uz. 2 m-dək olur. T. Yura dəvrundə:qəmələgəlmiin- lər. Dərisindən qalantereya sənayesin- də istifadə edildiyindən sayı xeyli azalmımlldır. ABİPQT-da, Kubada, Yapoa niyada timsah yetipdirilən xususi


Ferma var. |

MURHULAR HƏRƏKATI —pioner və məktəblilərin kəməyə ehtiyacı olan adamlara qayrı və yardım gəestərmək məqsədi datpıyan kutləvi vətənpərvər- lik hərəkatı. 40-cı illərin əvvəllə- rində SSRİ-də A. P. QaydarıncQimur və onun komandası povestinin təsiri ilə yaranmıli T.H. Beyӱk Vətən muha- ribəsi illərində (1941—45) qospital- ları, əsgər ailələrini, uttaq evləri və baqcalarını hamiliyə geturmək,


məhsul yırımına kəmək etmək tələb- busu kimi geni yayılmıtndı. Son- rakı illərdə timurcular muharibə və əmək əlilləri və veteranlarına, qo- calara qayqı gestərir, iqəhər və kənd- lərin abadlapidırılmasında,


təbiə-



Timsahlar: 1—uzunburun alliqator, 2—qavial timsahı: 3—Nil timsahı: 4—gӱt- burun timsah: 5—timsah kaymanı.


tin muhafizəsində də kenullu


və s, tədbirlər- imtirak edirlər. . h.-na Umumittifaq Timur Qərar- gahı, muçttəfiq Detolara, O Cӱm- lədən Azərb. SSR-də resp., vil., r-n və izəhər qərargahları rəhbərlik edir.

Bir sıra sosialist əlkəsində də (ADR, BXR, VSR, PXR, CSSR) Timur


komandaları və dəstələri yaradıl- mıipdır. TİMUS—bax Cəngələbənzər vəzi.


TİMCENKO İosif Andreyevic |15. 4.(2). 1852—20.5.1924|—rus ixtiracı- sı. Təhkimli kəndli ailəsində do- qulmulidur. Xarkov un-tinin mexani- ka məktəbində təhsil almındır. Rus iziki N. A. Lyubimovla birlikdə stroboskopda kadrları fasiləli də- yipadirən sıcrayıtilı mexanizmi ixti- ra etmii (1893), sonra həmin prinsip əsasında kinetoskopun (foto- qrafik iyəkillərin sur”ətlə dəyitil- məsinə imkan verdiyi ucun cəkilən o6- yektləri hərəkətdə gərmək təsəvvuru yaradan aparat) prototipi olan kino- aparat yaratmıldır (M. F. Frey- denberqlə birlikdə). U,gizliquyruqlular (TypapiKoqtez)—-qutilar dəstəsi. Daxi- li qurulumquna gərə nanduya yaxın- dır. Bədəninin uz. 20—53 sm, cəkisi 0,4—1 kq-dır. Gedək qanadları var: quyruqu cox qısadır, bə”zən ertucu lələklərin alqında gizlənir. Ayaqla- rı qӱvvətlidir: bə”zən arxa barmaqrı olmur. Boz, qonur, yaxud kurəndir. 45 nəvӱ məlumdur. Cənubi və Mərkəzi Amerikada yayılmındır. Oturaqdır. Memə, qamıplıq və kolluqlarda ya- payır. Yalnız qısa məsafələrə ucur. Torpaqda dӱzəltdiyi yuvaya 12 irn yu- murta qoyur, 19—20 gun kurt yatır. Giləmeyvə, toxum, cucu ilə qidala- nır. Ov obyektidir. TİNATİYEV İsmayıl İbrahim oek- lu (d. 27.9.1948, Balakən r-nunun Puii- tətala k.)—SSRİ Dəvlət mukafatı laureatı (1982). 1967—76 illərdə Ba- lakən r-nundakı M, B. Qasımov ad. K-zda mexanizator ipləmit, 1976 il- dan briqadirdir. 1982 ildə qarqıda- lıcılıq sahəsində yuksək əmək geəstə- rixilərinə nail olmuztidur. Azərb. SSR Ali Sorsetinə (9—10-cu carı- rhpi) deputat secilmiidir. 4“ PPərəf nipanıqr ordeni ilə təltif edil- midir. TİNDAL EFFEKTİ,tindal sə- pələnməs i—ipıq selinin mux- təlif cinsli optik mӱhitdən (kollo- id məhlullardan) kecərkən səpələn- məsi. Adətən, qaranlıq fonda zipıqlı konus (tindal konusu) ipəklində gəru- nur. T.e. kolloid məhlulları həqiqi məhlullardan fərqləndirməyə (kol- loid sistemində hissəciklər və bun- ları əhatə edən muhitin sındırma əmsalları fərqləndiyinə gərə) imkan verir. Kolloid Hissəciklərin əlcu- sunu, formasını, qatılıqını və mak- romolekulları tə”Yin etməyə imkan verən bir sıra optik ӱsullar T.e.-nə əsaslanır (bax Nefelometriya). İn- gilis fiziki C. Tindal (O. Tupda11, 1820 —1893) kənd eTMnin np, TİNKAL—mineral. Kimyəvi tərkibi Ma,(N,O),V.O,-(ON).. Monoklinik sin- qoniyada kristallapır. Qısa prizma- TİK və ləvhəvarı kristallar əmələ gə- tirir. Rəngsiz, alloxromatik olur. PTuppə, qatran parıltılıdır. Sərtli- yi 2—2,5. sıxlıqı 1690—1720 kq/m?.


282



Gəl lillərində və duzlu cəkuntulər- də tapılır. TİNG—baq, metə və parklarda əkmək, yaxud batliqa məqsədlə becərilən bir, ikiillik arac və kol bitkiləri. Mey- vəcilikdə calaq edilmit bir, ikiil- lik bitkilər, qələmlə coxaldılan gi- ləmeyvəli bitkilər (qaraqat, firəng- zumu və s.), həmcinin qovaq və seyudun ir, İKİİLLİK KƏK atmıitq qələmləri T. adlanır. TİNGƏ Kəl H MAL bi H— ropnarma İy- valar qazan və oraya tink qoyub, dibi- ni torpaqla ərtən k.t. mapını. Ma- ilın vegetasiya suvarmaları ucun tppırımlar da acır. TİNGLİK--aqac və kol bitkiləri- nin tinkləri becərilən torpaq sahə- si. SSRİ-də dəvlət T.-i və k-z T.-i məvcuddur. Becərildiyi bitkilərə gerə meyvə T.-i, metə T.-i, dekorativ baqcılıq T.-i və s. var. T.-in tərki- binə 4 ipe”bə daxiddir: səpin 1p8”bə- si, iri əkin materialı becərilən ppe”- bə, calaq ple”bəsi, qələmlə coxalma pəe”bəsi. Səpin mTƏ”ĞƏCHHAMƏ toxumdan inkipaf edən bir, ikiillik aqac və kol bitkiləri becərilir. İri əkin materialı be- cərilən ile”bədə uc, dərdil- lik və daha iri əkin materialı becə- rilir.Calaq pe”bəsində mey- və aqacları, dekorativ bitkilər (qı- zılğul, Yasəmən və s.) calaq edilərək artırılır. Qələmlə coxal- ma pe”"bəsində giləmeyvə kol- ları, dekorativ bitkilər və eləcə də soyud, qovaq kimi aqac cinsləri qələm- lə coxaldılır, TİNOV-ROSSO—Azərb. SSR-in (Ba- lakən r-nu) Gurc.SSR və Daq.MSSR ilə sərhədində, Baptq Qafqaz silsilə- sində dar. Hund. 3385 m. TİNTORETTO (Tyagoqenso) (əslində Robusti, KobizI) Yakopo (29.9. 1518, Venesiya—31.5.1594, Venesiya) — Venesiya rəssamlıq məktəbinə mənsub italyan boyakarı. Yaradıcılırına Mikelancelo, Tisian və b.-nın tə”si- ri olmusdur. T. hələ gənc yapların- dan tabloda murəkkəbrakursları, dra- matik iptıq effektlərini məharətlə vermit, bədii axtarıtqlarda yeniliyi hə cəsarətliliyi ilə mӱasirlərini qa-


BA də m Ki ii ə əəə


m AÇ”



Y.Tintoretto,vİsa peytəmbər Ma | ru, | riya və Marfanın yanında. 1570—1580 illər arasında, Kehnə pinakoteka. Munxen. 



THHK


6ar navbımınpıp (eTəhla deytəmbərin ana- dan olmasıə, 1540-cı illər, Ermitaj, Leninqrad, “Muqəddəs Markın mə cu- zəsiə?, 1548, Akademiya qalereyası, Ve- nesiya). Kutləvi səhnələr təsvir olu- nan əsərlərində T. insanların hadi- səyə munasibətinin muxtəlifliyini sənətkarlıqla gestərir, gӱclӱ ilıq effektlərindən istifadə edir (4 Mər- yəmin mə”bədə gətirilməsi, təqr. 1555, Santa-Mariya del Orto kilsəsi, Vqə- nesiyay mӱqəddəs Mark haqqında əfsa- nə məvzusunda 3 tablo, 1562—64, Aka- demiya qalereyası, VenesiYa, Brera qalereyası, Milan). Venesiyada Skuo- la di San-Rokko binasındakı silsilə pannolar (1565—88) T.-nun ən yaxitı əsəri hesab edilir (“İsanın car- mıxı aparmasız, “Carmıxa cəkilməə, c Me”racə, 4“Cobanların tə”zimiəz, € My- qəddəs ailənin Misirə qacmasıg və s.). T.-nun batal səhnələri (vZara yaxın- lıqında dəyutə, təqr. 1585, Dojlar sarayı, Venesiya) və dini kompozisiya- ları (4“ Məxfi axpamə, 1592—94, San- Corco Macore kilsəsi, Venesiya) kəs- kin emosional xarakterə malikdir. Dojlar sarayının zalındakı divar rəsmləri (1578) T.-nun son dəvr yara- dıcılıqında xususi yer tutur. Port- retlər də cəkmitdir (“ Avtoportretk, təqr. 1990, Luvr, Paris).

Əd. Vipper B, R,, M., 1948.


TMO...(iyH. tr€ion —KYEYDp/1)—OKCHKEH tərkibli birlətmələrin kukurdlu ana- loqlarını adlandırmaq ucun səzənu. Məs., tiospirtlər RSH(ROH-—crnprT- lərinin analoqu). TİODUZLAR, sulfoduzlar — tioturpuların duzları, oksigenli turpatuların duzlarına oxptar birlən- mələr: fərqi oksigen atomlarının kukurd atomu ilə əvəz olunmasında- dır. Qeyri-sabit tioturtulardan fərq- li olaraq tioduzlar (məs., natrium- tiosulfat) sabit və praktiki əhəmiy- Yətlidir. TİOEFİRLƏR—–uӱzvi bapqa adı. TİOİNDİQOİDLƏR, tioinkdi- qo boyaları--indiqoid boyaları qrupuna mənsub olan kub boyaları. Tərkibində kӱkurd var. Əsas numayən- dəsi tioindiqodur. Q. ilə pambıq, yun, kətan, viskoz, İPƏK, XƏZ VƏ S.-Nİ NA- rıncı, qırmızı, bənəviəyi, qəhvəyi və qara rənglərə boyamaq olur. T. aro- matik aminlərdən və digər aromatik birləptmələrdən coxpilləli murəkkəb proses nəticəsində alınır. | TMHOKAPBAMHA, H,NC(S)NH,—r r o- karbonat turtiusunun di- amidi, acı, aq kristal maddədir. 180 —182”C-nə əriyir. Suda, metanol- da, piridində az, 5024 -li sulu piri- dində isə yaxtpı Həll olur. T. ammo- nium tiosianatın izomerlətməsindən (a) və Hidrogen-sulfidin sianamidə birlətməsindən (b) alınır: mn.8sm—24Şn,mş5umn, Eenmsm. a b


Tintoretto,


silfidlərin


T.-in Hidrolizindən ammonyak, hidrogen-sulfid və garbon qazı alı" nır. Q.-in alkillətməsindən izotio-


karbamidin 5-alkiltəerəməsi, buna .qə-


ləvi ilə tə”sir etdikdə isə merkaptan əmələ gəlir.

uzvi birlətmələrin (dərman preparatları, boy maddələri və s.) sintezində tətbiq edilir.


—————.———————.


THOKÖR—noneynbun kayuyknapıl" nın ticarətdə iplədilən adı. TİONVİL, T yonvil (ThqopuyDe) —Fransada, Mozel departamentində iqəhər. Mozel cayı sahilində gəmi da- yanacaqı. D.Y. qovpaqı. Əh, 34,7 min (1973). Lotaringiyanın muhum sənaye mərkəzlərindəndir. Metallurgiya, Ma- itınqayırma və metal e”malı, kimya sənayesi var. | TİONİL (yun. iqbop—kukurd--hӱ.- 12—maddə)—iki sərbəst rabitəli=5O tionil qrupu. Hallogenlərlə, O cuӱm- lədən xlorla (bax Qionil xlorid) oydurula bilər. — | TİONİLXLORİD, .5OS1, —havada tustulənən rəngsiz maye. Sənayedə T. 180—2002S temp-rda (aktiv kemur ka- talizatorunun iptirakı ilə) 5, O, və S1,-un birballa qaripılıqlı tə siri ilə, ya da A1S1, iptirakı ilə 1509 S- də və 4 Mny/m? (40 kQ/sm?) təzyiqdə artıq miqdarda 5O,-nin SŞT,-ə tə si- rindən alınır. T. polimerlərin suӱl- foxlorlatmılnd terəmələrini almaq ucun, eləcə də xlorlapdırıcı agent kimi (məs., boyalar və əczacılıq pre- paratları istehsalında) istifadə olunur.

T. zəhərlidir, selikli qiypanı qıcıqlandırır, aqır yanıq əmələ gə- tirir.

TİOSİANAT TURİYUSU, roda- HHA turiiusu, SM — kəskin iyli, rəngsiz turiu, yaqlı maye, 5*S- də qayrayır. Ancaq apaqı (—90*S-yə ya- xın) temp-rlarda və ya qatılırı ən coxu 596-ə qədər olan məhlulları da- vamlıdır. İstehsalatda yalnız te- əmələrindən (məs... tiosianatlar- an) və murəkkəb efirlərindən (in- sektisid və fungisid kimi) isti- fadə edilir.

TİOSİANATLAR, rodanidlər —tiosianat turiuşinun NƏSM duz- ları. Bir coxu suda yaxpı həll olur) AgSCN, CuSCN, Hg(SCN), eyza həsnn olmur. K5SC və MCN,5SM analitik kimyada istifadə edilir. Məs., Re" ilə qanaoxtar qırmızı rəngli duz


Ee(5SM), Si2* ilə ammonyak muhi-


tində abı fankli kompleks duz

isti ar ə əmələ gətirir. İOSİANİDLƏR — rodanidlərin

bapiqa adı.

TİOSPİRTLƏR — merkaptanların

balpqa adı.


TİOSULFAT TURİYUSU, 11,5,0:— ikiəsaslı davamsız turtpu. N.5O,-dən alınır. Susuz həlledicilərdə (məs., efirdə) nisbətən davamlıdır. T.t. və onun duzları quvvətli reduksiya- edicidir.

TİOSULFATLAR —Ӱiosulfat tur- izusunun N,5,O, duzları, An əhəmiyyət- lisi MCa.:5,O –natrium tiosulfatdır. TİOTURİYULAR —oksigenli turpu- ların kukurdlu analoqları, molegul- larında oksigen kukurdlə əvəz olu- nur. Qeyri-uzvi T. qeyri-sabit olur və onları sərbəst halda ayırmaq mumkun sr lakin belə T.-ın duzla rı məs., Ma,5,Oz, efirləri Az(8S.N, ə və s. davamlı maddələrdir. U zviQ. (tiokarbon turpuları) monotiokar- bon və ditiokarbon turptularına ayrılır,

TİOFEN, S.N.5—heterosiklik bir- ləpmə, benzol iyli tpəffaf maye, əri" mə temp-ru —38,32S, qaynama temp-ru 84,1”C, suda pis, uzvi həlledicilərdə yaxttı həll olur.


THP


283


————— ə K——”pkid ə xə 0 sahada na aaa anasan ə


Kəhrəba turtusunun natrium ilə fosfor 3-sulfidin qarı ıı ii Həmcinin asetilenin piritlə və ya hid- rogen sulfidlə qarıpıqının piroli- zindən, butan və kӱkurddən, furandan (Y. K. Yuryev) sintetik alınır. T.-in bir cox birlətmələrindən bio- loji aktiv maddə və kompleksonlar ki- mi istifadə edilir. |


Əd: Namatkin S. S., Q liceskie soedinenin, : Şa, Qeterodik-


M., Keri F., SandberqR,, Uqlublennın səbə


orqaniceskon ximii, per, s anql. , M., 1981


TİOFENOLLAR--aromatik Halqada- kı karbon atomuna birlətmip merkap- tan qrupu (—5N) olan uzvi birləpt- mələr, rəngsiz, pis iyli, yuksək temp-r- da qaynayan mayelərdir, suda həll ol- mur, uzvi həlledicilərdə həll olu Ən sadə T. benzolmerkaptan S,N.5 (tiofenol, fenilmerkaptan da adla- nır) 169"S-də qaynayır. T, diarildi- sulfidləri Aq5—5AQq redu kusiya et- MƏKLƏ VƏ S. ӱsullarla alınır. T. bo- Yalar, polimerlər və s. sintezində tət- biq edilir. TİOFOS, ni u ii f-100, etil-0 (4nitrofenil) tio- fosfat, S.,, NcO,C5R—akarisid və insektisid. İnsan və heyvan ucun zəhər- li olduqundan SSRİ-də 1970 ildən T.- m istifadəsi qalaqan edilmipdir. QİP (yun. Sӱroz—iz, forma, numunə)— 1) Muhum keyfiyyət əlamətlərinə ma- lik bir ppeyin forması, nəvu, 2) Hər hansı bir tpeyin modeli, numunəsi. 3) Tipologiyada tədqiq edilən gercək- liyin bəlunmə vahidi, 4) Landiqaft- iqunaslıq təsnifatında taksonomet- rik kateqoriya və ya vahid (landizyaf- tın, yerin T.-i). 5) Səciyyəvi xusu- siyyətlərə malik adam, hər hansı bir insan qrupunun təbəqə, sinif və mil- lətin bariz numayəndəsi. Ədəbiyyat vəincəsənət- də—muəyyən cəmiyyət, ictimai qrup, sinif və ya millətin ən səciyyəvi, nӱmunəvi sosial, tarixi, milli, psi- xoloji xususiyyətlərini kӱull halın- da ezundə təcəssum etdirən insan xa- rakteri, obrazı. T. yaratmaq sənət- kardan dərin həyati bilik və mӱpila- hidə qabiliyyəti, Yuksək bədii iste”- dad tələb edir. T.,-də mənsub olduqu ictimai qrupun ən səciyyəvi sifət- ləri bədii umumilətdirmə, eyni za- manda, fərdilətdirmə yolu ilə əks etdirilməlidir (bax Həmcinin Bədii obraz, Xarakter). | TİP,biologiyada (buri5)—tak- sonomik kateqoriya. İki mə”nada ii1- lədilir, 1-ci mə"nada T. (rlhuyaqa) sistematika ilə əlaqədardır, z3o0oloq- lar onu caləmədən (qespip) sonra ən ali taksonomik kateqoriya hesab sir: lər. Botanika və bakteriologiyada əvəzinə €ıne"6ər (d1/15o) iplədilir. 2-ci mə”nada təsnifata aid olmayan sırf nomenklatura anlayımıdır. T. taksonun əzəyi və əsasıdır, obyektiv- dir, dəyiptmir, lakin taksonun hudud- ları subyektiv və dəyitondir. Hər taksonun əzunun T.-i var. Nominal nəvun Q.-i nusxə, nominal cinsin T.-i nev, nominal fəsilənin Q.-i no- minal cinsdir. Qaksonun T,-i ona ta- e olan nominal taksonun (əgər belə takson məvcuddursa) tipidir və əksi- nə, T.-lərdən birini gestərmək, eyni Zamanda ikincini gəstərmək deməkdir. Məs., stsop)14ae fəsiləsinin adı, n0- minal, həm də tipik cins olan sysopya,


0,0-d i-


ciconiiformes nəcTəcu isə tipik (nomi- nal) fəsilə olan s1sop114ae adını da- HIPIbip, TİPİ (siu dilində)—1Pimali Ameri- ka prerilərində ovcu Hindi tayfala- rına məxsus yapayın evi. Bizon və maral dərilərindən Y3ƏDHHƏ ƏPTYK cəkilmit ipquvullərdən ibarət konus- varı cadır. Ortuyun yuxarı hissəsin- də bacanı kӱləkdən qoruyan iki dəri qanad bərkidilirdi, apaqıda dəri ilə ərtulmutt girit yolu qoyulurdu. Kəcəri həyat tərzi ucun əlveriit- li olan T.-də 6—15 nəfər yerlətirdi. TİPİKLİK —muəyyən konkret obyek- tiv aləm ӱcun normal, nӱmunəvi, ən cox ehtimal olunan səciyyəvi hal (bax Tip). T, anlayıntı, estetikada realist incəsənətin (bax Realizm) spesifik xususiyyətlərini mucəyyənlətidirməklə əlaqədar, 19 əsrin ədəbiyyat nəzəriyyə- lərində irəli surulmuti və inkiptaf etdirilmindir. Q., adətən, bir sıra səciyyəvi, tipik əlamətləri bir insa- nın simasında cəmləidirmə (tipik- ləidirmə) kimi baqa dupqulur. Engels 4,,, tipik xarakterlərin tipik pəraitdə təsvirinin doqruluqunuq (bax Marks K, ,Engels F.. YA cilmiti məktublar, B., 1955, səh. 426) realizmin əsas prinsipi saymınsdır. Əd.: bax Estetika və Realizm məqa- lələrinin ədəbiyyatına. TİPLƏR NƏZƏRİYYƏSİ (kim- Yada)—19 əsrin ortalarında kim- yanın əsas nəzəriyyələrindən biri, 1839—40 illərdə J. B. Duma kimyə- vi birləmələrə ctipikə sayılan bir necə birləpmədə bə”zi elementlərin digər element və ya radikallarla əvəzolunması kimi baxmaqı təklif etmipdi. 1853 ildə PT, Jerar irəli surduyu T.n.-nin yeni variantından uzvi birlətmələrin təsnifatı ucun istifadə etdi. ap bu təsnifatın- da butun mӱrəkkəb uzvi birləimələ- rin apaqıdakı dərd əsas maddə ti- pindən alına biləcəyinə əsaslanırdı:


N N N | H O HİN C 4 | = CI) H Hidrogen Su Hidrogen- Ammonyak | xlorid O, bu formullarda N atomlarını


bapqa atom və ya radikallarla əvəz etməklə, 19 əsrin ortalarında elmə mə”lum olan butun uzvi birlətmələrin formalarını almarın mumkunluyunu gestərirdi. Karbohidrogenlər, metal- uzvi birlətmələr, aldehidlər, keton- lar hidrogenlər tipinə, spirtlər, tur-


iqular, efirlər su tipinə, karbohid- rə birhalogenli tərəmələri idrogen-xlorid tipinə, aminlər,


amidlər, imidlər, arsinlər, fosfin- lər ammonyak tipinə aid edilirdi, T.n, tzvi kimyanın inkipafına və uzvi birlətmələrin təsnifatına muay- Yən qədər kəmək etsə də prinsip eti- barilə duzgun deyildi, bir sıra hal- larda bu və ya digər tipin iki-uc və daha cox mislini gəturmək və ya bir- ləmənin formulunu ancaq bir necə tipi qarıqidırmaqla duzəltmək lazım gəlirdi, bə”zən bir sinfə mənsub bir- lətiməni muxtəlif tiplərə aid etmək mumkun olurdu. T.n. 1860 illərdə A. M. Butlerovun klassik kimyəvi qirulu: nəzəriyyəsi ilə əvəz olundu,

Ədl Askadskih A. A., Mat- veev 1). İM., Ximiceskoe stroenie i fi- ziceskie svoNstva polimerov, M., 1983,


TİPLƏİDİRMƏ, texnikada — maplın, avadanlıq, cihaz, bina, qur- tu konstruksiyaları, texnoloji pro- ses variantları və s.-nin mevcud nev- lərinin sayının əsaslandırılmınd surətdə azaldılması. M aiınqa- yırmada—matın konstruksiyala- rının tiplətdirilməsi, buraxılan və Ya istismar olunan muəyyən tə”yinat- lı butun mapınların icərisindən ən yaxilı istismar gestəricilərinə malik olanlarının secilməsi demək- dir. Eyni tə”Yinatlı maptın tipləri- nin sayca azaldılması muəssisə və təppkilatların axınlı-kutləvi və se- riyalı istehsal usuluna kecməsinə im- kan verir. İniaatda T. muəyyən tipli bina və tikililərin ucaldılma- sı ilə xarakterizə olunur. Məs., MƏH- zil və sənaye binalarının tikinti- sində seksiyalardan istifadə olunur və ya butevluklə məktəb, yatpayıip bi- nası, xəstəxana və s, eynitipli layi- hələr əsasında hazırlanır. T.-ni, mo- dul sistemindən istifadə sayəsində, bina və qurqu elementlərini unifi- kasiya etmək nəticəsində Həyata keci- rirlə. Texnoloji proses- lərdə T. qӱvvədə olan texnoloji proseslərdən ən məhsuldarının və sə- mərəlisinin secilib tətbiq edilməsi deməkdir. T. əmək məhsuldarlıqını yӱksəltməyə, material ehtiyatlarına qənaət etməyə, məhsulun maya dəyərini apaqı salmaqa, həmcinin yeni texni- kanın mənimsənilmə muddətlərini azaltmaqa imkan verir. TİPOLOGİYA (tip -- ...logiya) — elmi metod. Əsasında çmumiləiydi- rilmit model, yaxud tipin kəməyilə obyektlər sisteminin bəlunməsi və on- ların qruplapması durur, obyektlə- rin muhum əlamətlərinin, əlaqələri- nin, mӱnasibətlərinin, təppkil səviy- yələrinin muqayisəli eyrənilməsində istifadə edilir.

TİPOMETRİYA (tini--.,,metriya)— mətbəədə yıqı formalarının element- ləri (iprift, bopluq materialı və s,) ucun əlcmə sistemi. Mətbəə punktuna (1 punkt=1/72 duym) əsaslanır: nisbə- tən iri elementləri 48 punkta bə .. mətbəə kvadratı ilə əlcurlər. SSRİ- də və Avropa əlkələrinin əksəriyyə- tində ilkin vahid Fransa duymu (27,1 mm), ABPQ-da və B. Britaniyada ingi- lis duӱmu (25,4 mm) qəbul olunmup- dur. Q. vahidlərinin metrik vahid- lərlə əlaqəsi belədir: 1 punkt=0,376 mm, 1 kvadrat=18,041 mm.

TİPU SULTAN (1750—4.5.1799, Se- rinqapatam) — Maysur knyazlıqrının (Cənubi Hindistan) hakimi (1782—991. İngilis ipealcılarına qartı muba- rizəyə bapcılıq etmipdir. Heydər Əlinin oekludur. 2-ci və 3-cu İngiltə- rə— Maysur i Datisalorinaə (bax İn- giltərə—Mayşir mӱharibələri) ingi- lislərə arır zərbələr endirmindir. 4-cu İngiltərə—Maysur muharibəsi zamanı (1799) əeldurulmutidur. TİR (yun. Tӱqoz)— Aralıq dənizinin iy. sahilində qədim Finikiya ipəhər- dəvləti (Livanda indiki Şur ul). E.ə. 4-cu minillikdə salınmıpt, e.ə. 3—2-ci minilliklərdə ticarət və sənətkarlıq mərkəzinə cevrilmitdir. E.ə. 2-ci minillikdə (fasilələrlə) Misirin tə”siri altında olmuptdur. E.ə. 10 əsrdə T.-in himayəsi altında


birləpmiint Tir-Sidon padiahlıqı yarandı. E.ə. 8 əsrdə Assuriyanın, e,ə, 6 əsrin əvvəlində Yeni Babil


THP


284 —— ——————


padpahlıqının, e.ə. 6 əsrin ortala- rında Əhəmənilər dəvlətinin hHaki- miyyəti altına dutimutidu. E.ə. 332 ildə Makedoniyalı sgəndər T.-i tutmuiydu. Ellinizm dəvrundə Pto- lemeylər və Selevkilər dəvlətinin tərkibində olmutidur. Ərəb ipral- larına qədər (7 əsr) iri ticarət mər- kəai olaraq qalırdı.

TİR (frans. Iq, İqeq—atətl acmaq)— 1) atipacan və pnevmatik əl silah- larından nipangahı vurmaq cun yaradılan qurqu və ya bina. 2) İcti- mai istirahət yerlərində pnevmatik silahlardan nipangaha T.—attraksionlar.

TİR VURUİYMASI—Qədim Finiki- ya ipəhər-dəvləti Tir Utrunda yunan- Makedoniya qopunu ilə Ban qopunu arasında vurutima. E.ə. 332 ildə Ma- gedoniyalı İsgəndərin qopunu Tiri 7 ay qurudan və sudan muhasirə et- dikdən sonra, uc gun ərzində manca- naqların kəməyi ilə izəhərin qala divarlarının bir Hissəsini darıt- dı və onu hӱcumla aldı. Muhasirə zamanı Tirin təqr. 68 min mudafiəci- si həlak oldu, 30 minədək sakini kələliyə aparıldı, yalnız 15 min nəfəri gəmilərə minərək qaca bildi. T.v.-nda qələbə Aralıq dənizində yu- nan donanmasının sərbəst hərəkətini tə”min etdi, Makedoniya ordusu ucun

isirə Yol acdı.

TİR KƏRPU,tirvarı kərpu— apqırımının əsas yukdapıyan kon- struksiyası əyilməyə ipləyən tir və ya tirvarı fermadan ibarət olan kəlpӱ.

T.k.-lər kəsilən (ucları iki dayaq ӱzərində sərbəst dayanan) və ya kəsil- məz (ən azı uc dayaq ӱzərində oturan) olur. Bai tiri butev kəsikli olan kərpulərdə hərəkət, əsasən, yuxarı- dan, ferma olan kerpulərdə isə apya- qıdan olur. T.k.-lər taxtadan, dəmir- betondan və poladdan qurula bilər. Muasir kərpu tikintisində tirvarı sistemlərə daha cox rast gəlmək olur. TİRA (Theqa), Santorin (Zap- (oqlp)— Egey dənizində, iklad ar- xipelaqında adalar qrupu. Yunanıs- tanın ərazisidir. Sah. təqr. 80 km”, Ən beyuk adası olan Tira (74 km?) sualtı vulkan qalıqıdır. Kaymeni a.-nda puskurən vulkan var. Lava, tuf və plaklardan təikil olunmud- dur. Sungər dapı cıxarılır. Uzum AL Portu Tiradır.

İRA, Qiras (Tӱqaz)—Tiras (in- diki Dnestr) cayı sahilində qədim yunan pəhəri. E.ə. 6 əsrdə Miletdən kӧəcənlər salmınidılar. Muxtar qul- darlıq polis-devlət olan T.-da əkin- cilik, sənətkarlıq, balıqcılıq və ticarət inkipaf etmiidi. E.ə. təqr. 360 ildən pul da kəsilirdi. Son an- TİK dəvrdə və erkən orta əsrlərdə T.-da qonpu tayfaların numayəndələ- ri, o cӱmlədən slavyanlar məskən sal- dılar. Slavyanlar iəhəri Belqorod adlandırdılar (1484 ildən Akker- man, 1944 ildən Belqorod-Dnest- rovski adlanır). 20 əsrin əvvəlin- dən arxeoloji qazıntılar aparı-


lır. TİRAJ (fr. Iqade, Iqeq—cap etmək, sını artırmaq) nəpriyyatda hər hansı bir nəprin, mətbu əsərin cap nӱsxəsinin miqdarı. SSRİ-də və digər sosialist əlkələrində devri mətbuatın (qəzet, jurnal və s.) T.-ını abunəcilərin sayına gərə nəpqriyyat tə”yin edir, Kitab, r və s,-nin


T-ı isə, əsasən, oxucuların tələbatı- nı nəzərə almaqla muəyyən edilir. TİRAJ (fr. Iqase—oynanma)— is- tiqraz, yaxud lotereya ӱzrə keciri- LənN oyun. du :i T.-ında uduӱyla du- iyən istiqraz vərəqəsinin, lotereya biletinin və s. nəmrəsi muəyYən olu- nur. Dəvlət istiqrazları uzrə ed ə- n iyi T.-ında pulla əvəzi ədənilən istiqraz vərəqəsinin nəmrəsi mucəy- yən edilir.

TİRAN yun. bӱqappov—həkmdar, ha- kim)—1) Qədim Yunanıstanda və 13 16 əsrlərdə İtaliyanın ipəhər-res-


atmaq ucun”-publikalarında hakimiyyəti zorla ələ


kecirən pəxs (bax Tiraniya). 2) Əlkə- ni zorakılıqla idarə edən amansız hekmdar, despot. Məcazi mə”nada qəd- dar, zalım. | TİRANA (Taqapa)— Albaniyanın pay- taxtı. Əlkənin muhum siyasi, iqti- sadi və mədəniyyət mərkəzidir. Ad- riatik dənizinin 40 km-liyində, dar- arası dərədə (89 m yuksəkdə), Kru- ya-Dayti silsiləsinin ətəyində yerlə- izir. İqlimi subtropik, Aralıq də- nizi tiplidir. Orta temp-r iyulda 24*S, yanvarda 4—592*S-dir. İllik ya- qıntı 1376 mm. D.y.st. Beynəlxalq aeroport (Rinas). Əh, 200 min (1982),

resp. tabeliyində ipəhər, eyni- adlı vil.-in inzibati mərkəzidir. Devlət hakimiyyəti orqanı 18 yatına catmınq vətəndatiların Z il muddə- tinə secdiyi inəhər xalq ppurasıdır.

T.-nın adı ilk dəfə 15 əsrə aid mənbələrdə kicik yapayıti məskəni ki- mi cəkilir. PQəhər kimi əsası 17 əs- rin əvvəlində qoyulmujdur. T. alban xalqının Osmanlı ipiqalcılarına və yerli feodallara qarpı mubarizəsi- nin batlıca mərkəzi olmutdur. 1920 ildə Albaniyanın paytaxqı e”lan edil- mipdir. Fajist iuiiqalı dəvrundə (1939, aprel—1944, noyabr) T. alban xalqının milli azadlıq mӱbarizəsi- nin mərkəzlərindən idi. 1946 il yan- varın 11-dən T. Albaniya Xalq Resp.- sının paytaxtıdır.

T. əlkə sənaye məhsulunun cox his- səsini verir. Toxuculuq, yeyinti, tu- tun, ayaqqabı, metal emalı, iqudə: keramika sənayesi var. Ən ÖƏİYK MYƏC- sisələri: toxuculuq, əq və tikinti materialı kombinatları, mexaniki, sement, likor-araq, yar, traktor his- sələri istehsal edən z-dlar, yun par-





Sa xf incs



I


ün




———











HD = s mn PM 1


i i Ca adil


–





— a




= ə . ə.


= -.


. ss Si.


m. = 4. yeyə ”


mz m bi — a ə | T T . 2 : — –- 5 lə R “= “8. dk tel. Q



Tupasa, İ. Yuysu Kepyuym. 2. .eux məhəllələr. sitet binası





r 2 -

haşa Yaa (ee nu en ..ah— anı "A... ” ... “aa fl . g |


ə ik = "1," ı i - c O. Din har LAT

1 : ul" -- In Adi

bıl 237 a a “un ır lk” dəə = B v 2 b : : s 1 ıı ”. b -


= ə


ac emalı, tutun, mebel, pres- mısu (I ləri, EM, cox- lu e”malatxana var. T. r-nunda kə- mur cıxarılır. 1951 ildə T. yaxın- lıqında -SSRİ-nin kəməyi ilə əlkədə ilk SES tikilmiiidir. | T. radial-dairəvi planlıdır. Keh-

nə məhəllələr ensiz, dolanbac gӱcə- lərdən ibarətdir. PQəhərin inzibati və mədəni mərkəzi 1920—Y0-cu illər- də tikilmitdir (İsgəndərbəy meydanı ansamblı, bank, un-t, opera və balet teatrı). 1953–58 illərdə iəhərin ye- nidəp qurulması planı hazırlanmıit- dır. Yeni yatayhıil kompleksləri sa- lınmın, cYeni Albaniyaə kinostudi- yası tikilmitdir (1952, sovet me ma- rı G. Lavrov). T.-da V. İ. Leninə (se-


ca, lənmii kəmur


ment, 1950-ci illər, heykəltərail K. Xoti), İsgəndərbəyə (tunc, qra- niq, Heykəltəraiy Paco) hey- kəl, f“Partizanə (tunc, 1947, hey- kəltəripl A. Mano) abidəsi və s. qo- yulmutdur.


T.-da un-t, bir necə in-t, Albani- ya EA və digər elmi idarələr, Milli


kitəbxana, muzeylər, teatrlar, fi- larmonviya və s. var. TİRANİYA, Tiranlıq (yun.


Eӱqaplzz) — 1) Qədim Yunanıstanda zorakı yolla qurulmuri və təkbatına idarəciliyə əsaslanan dəvlət hakimiy- yəti forması. E.ə. 7—6 əsrlərdən e.ə. 2 əsrədək məvcud olmupq Q.-nın bir necə tarixi tipi—erkən yunan (və ya beyuk), İran, son yunan (və ya kicik) mə lumdur. 2) Orta əsr- lərdə PTimali və Orta İtaliyanın pəhər-dəvlətlərində siyasi quruluq forması (bax Senyoriya). Mənfi mə” nada T. despotizmə əsaslanap hakimiy- Yəqt sinonimidir.

TİRANLIQ —bax Tiraniya. TİRANNOZAVRLAR (Tuqapposzapqiz) —-nəhəng yırtıcı dinozavrlar cinsi (karnozavrlar fəsiləustu). Uz. 15 m- dən, iki ayaq ustdə durduqda hund. 6 m- dən cox olmutdur. QT. nə vaxtsa Yer uzərində yYappamın iri yırtıcı hesab olunur. Kəlləsi iridir (ula. 1,5 m- dək), dipləri iri, xəncəriəkillidir: arxa ətrafları cox inkipyaf etmiid və quvvətli-quyruqu bədəni ucun dayaq vək zifəsini germutidur. Ən ətrafları reduksiyaya uqrramıni və qısa cıxın- tılar təklində qalmıtdır. T, Yer kӱrəsində Yalamıli axırıncı dino-


Fu “ü- uu xəs

“YUZAT/

/ Ey dua

e Fü ə a 1 m

. vt kənə dr a

1 ə u.. yi, dirə q c saz "əbi An. YR KB —vex-e—iiMİİL m”

mə . x ,




s






ə ülkü.əl xər


ə I LA, bi b





3. Yapayıs binaları. 4, Univer-


TİRSO DE MOLİNA


285





“


zavrlardandır. Tarbozavrlara (yırtı- o dinozavr) yaxındır.

TİRAS (Tuӱqaz)—Dnestr cayının qə- dim yun. adıy, Dnestrin mənsəbində Yerləptən qədim ipəhər də belə adla- nırdı (bax Qira).

TİRASPOL — Mold.SSR-də məhəp. D.yY.st. Dnestr cayı sahilində gəmi da- Yanacaqı. Əh. 158 min (1985). Yeyinti, mapınqayırma, yungul sənaye, DRES, pedaqoji in-t, yeyinti sənayesi texni- kumu, tibb və musiqi məktəbləri, dram teatrı, tarix – əlkəpqunaslıq muzeyi var. 1792 ildə salınmıntdır. 1929—40 illərdə Mold.MSSR-in pay- taxtı olmutidur. Q. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif edilmiil- dir (1970). 1941—44 illərdə daqılmhın T.-da sonralar yenidən tikinti iiylə- ri aparılmındır. 1954 ildə iiəhə- rin ba planı təsdiq edilmii, So- vetlər evi (1953) və s. tikilmitdir. TİRATRON Yun. (hӱqa — qapı, gi- ripy-H(elek)tron|—katod, anod, bir lə Ya bir necə idarəedici elektrodu (toru) olan alovsuz (soyuq katodlu) və ya qəvs bopalmalı (gkəzərdilən katod- lu) ion cihazı. İmpuls T.-ları, əsa- sən, Guclu elektrik cərəyanı impuls- ları hasil etmək ucun istifadə olu- nur. İmpuls T.-unun doldurulmasında (25-—-95 n/m? təzyiqində) hidrogen, dey- terium və onların qarıqpnıqından is- tifadə olunur. Kicik cərəyanlarda və alcaq anod gərginliyində (10—50 ma, 150—300 v) kvzərmə botalmalı T,- dan (KBT-dan) istifadə olunur (əsa- sən, esablama texnikasının vVƏ avto- matikanın alcaq tezlikli qurquların- da). İnformasiyanın vizual təsvirin- də indikator KBT-larının tətbiqi perspektivlidir. Relelərdə, cərəyan duӱzləndiricilərində pə ceviricilər- də tətbiq olunmaq ucun istehsal olu- nan Q.-lar demək olar ki, tamamilə yarımkecirici cihazlarla (əsasən, tn- ristorlarla) əvəz olunmuzidur.

TMPE (öp. tiret, iqeq—cəkmək)—duz ufuqi xətməkilli (—) durru Müa- rəsi. Sintaktik konstruksiyaları bir- birindən ayırmaq, fərqləndirmək ucun istifadə edilir. TİREOİDİN—qaramalın turudul: mupi qalxanabənzər Vəzisindən alı- van dərman preparatı: tərkibində tiroksin və triyodtironin vardır. Tərkibində yodun miqdarı O,1726-dən


0,2325 -ə qədər olmalıdır. Tablet və vəzinin



toz halında qalxanabənzər funksional catınmazlıqında və ti- reoidit zamanı iidlədilir.

T H-


TİREOTROP HORMON, TT H, rotropin, tireostimulə- edici hormon—onurralı heyvan- larda və insanda hipofizin en payı-


nın hasil etdiyi Hormon, Qalxanvarı vəzin fəaliyyətinə stimuləedici (qı- cıqlandırıcı, gucləndirici) tə”sir edir. Nəticədə qalxanvarı vəzin hi- perfunksiyasına xas simptomlar (əla- mətlər, nipanələr, yaxud gestərici- lar) bazi verir.

TİRƏ—uzunsov, nisbətən alcaq yuk- CƏKNHK, zirvələrinin hamar olması ilə səciyyələnir. T., adətən, uculmuii və sonralar bir qədər qalxmınq dar silsiləsinin qalırı sayılır (məs., Timan T., Donetsk T., Ələt T. və s.). TİRƏ—muəyyən bir tayfa və ya etnik birliyin parcalanması nəticəsində Yaranan kicik kollektiv. Azərb.-da T.-lər, adətən, əcdadın, yaxud məskun- laidıqı yerin adı ilə adlanırdı. Bə”zən nəsil mənasında Za HÜLTƏ- dilirdi.

THPƏHMHA3HAP (Hystricidae), o x ny kirpilər — gəmiricilər dəstə- sindən məməli heyvan fəsiləsi. Bədə- ninin uz. 38—71sm, cəkisi 27 K?-HƏK olur. Beli və bədəninin yanları iynə- lərlə ertuludur. Q.-ın quyruqunun ucunda qısa iynəciklərdən ibarət fırca var. Afrika, Cənubi Avropa, Ən, Orta və Cənubi Asiyada 20 nəvu birlətdirən 4 cinsi yayılmındır. Gecə həyatı kecirir. Səhra, savanna və mepqələrdə Yaqayır. Yuvalarda (uz. 18 m-dək), yaxud qaya yarıqlarında məskən salır. Otyeyəndir. İldə 1 və Ya 2 dəfə balalayır. Boqrazlıq devru b6—16 həftəyədək olur. Hər dəfə 1—4 bala doqur. SSRİ-də 1 nəvu— Hindis- tan Q.-ı (Nuzıqx Yeisiqa) Zaqafqazi- yada, həmcinin Azərb.SSR-in Lənkə- ran, Daqlıq Qarabaq zonalarında, Orta Asiyanın c.-unda yayılmınqdır. Bostan, baq və əkinlərə zərər verir. Ətinə gərə ovlanır. Yaqından təba- bətdə revmatizm, radikulit və vərəm xəstəliklərinə qarı dərman kimi iilədilir. Qorunur.

TİRİNF (Ttqul5)— Arqolidada (Pe- loponnes) qədim yunan iəhəri. T. əra- zisində yapayıni məskəni Neolit dəv- rundə meydana gəlmitdir. E.ə. 2-ci minilliyin əvvəllərində Q. axayla- rın erkən sinfi dəvlətinin mərkəzi olmutpdur. Q.-in cicəklənmə dӧvru e.ə. 16—13 əsrlərə aiddir. Bu dəvrdə akropolda freskalarla bəzədilmiiy bəyuk padiah sarayı tikilmiptdir. Təqr. 1400 ildə T. akropolunun ətra- fına da:idan Mehrəməm divarlar cə- kilmiidi. Burclərlə məhkəmləndi" rilmit bu divarların qalınlıqrı bə”- zi yerlərdə 10 m-ə catırdı. Divarla- rın İCİNDƏ silah və s. saxlamaq ucun "HÜRR b var idi. Q. qalasından yeral- tı bulara gedən Yeraltı yol olmutidur. TMPHTAKA (iyn. Tyritake) — konk y-a-nda Bospor dəvləti (pəhəri. E.ə, 6 əsrin 2-ci yarısında yunanlar sal- mıtdılar. Ticarət, sənətkarlıq, el- lin dəvrundə iqərabcılıq, 1—3 əsr- lərdə isə balıqcılıq mərkəzi idi. Qazıntılar nəticəsində mudafiə di- varları, yapayınl evləri, ipərab Ha- zırlamaq və balıq duzlamaq ucun cən- lər, təsərrufat və məmtət ətyaları və s. tapılmındır. 4 əsrin 2-ci ya- rısında hunlar T.-nı daqrıtmındı- lar, lakin burada həyat erkən orta əsrlərədək davam etmiidir. TİRİCMİR— Hindiqui: d-rında ən Yuğsək zirvə. Pakistanın :1im.-ında- dır. Hund. 7690.m. Kristallik suxur- lardan təikil olunmusdur. Buzlaq- lar var.


TİRKƏMYYƏVƏND—– Azərb.SSR Kəlbə: cər r-nunda kənd. T. sovetliyinin mər- kəzi. R-n mərkəzindən 45 k.m c.-İ1.-də, daq ətəyindədir. ƏH. 210 (1985): heyvan- darlıq və tutunculuğlə məpyquldur, Səkkizillik məktəb, klub, kitabxana


var. TİRMƏ nazik, qiymətli yun parca. Cox da enli olmayan (30—40 sm) T.- ni muxtəlif rəng və ceinidə kipi toxucuları əriti-numə tərzində to- xuyurdular. T aqə adlanan belə T.- ləri iynə vasitəsilə bir-birinə ca- lamaqla istənilən endə iyal parca alı- nırdı. PTQərq əlkələrində ən qiyYMƏt: li ali parcalardan olan T. İran (Yəzd, Kirman), Turkiyə (Bursa), Hin- distan (Kəpmir), eləcə də Azərb.-da (Təbriz, Rəb-i Rəpiidi) toxunurdu. Arqac və əriti (naxıtlı) keci tif- tiyinin incə tellərindən hazırla- nan T. ə”la, arqacı iplik olan T.-lər isə orta keyfiyyətli sayılırdı. T.- nin uzu zərif cizgili, astarı saplı olur. T.-nin bədii tərtibatında itər- ti-dekorativ uslubda imtlənmiin bitki motivləri əsas yer tutur. Q. zolaqlı və saya naxılnlı olur. Qund-surməyi yerlikli, zoqalı-qırmızı, qismən sa- rı və s. rəngli saplarla iilənmiyi buta naxıpplı misqalı adlapan T.-lər qızıla bərabər tutulurdu. TİROZİN—aromatik aminturiu: in" san və heyvan orqanizmində fenilala- ninin oksidləiməsindən alınan əvəz- edilən aminturptudur. Orqanizmdə zu- lalların, yə”ni muxtəlif huceyrə ele- mentlərinin yaranmasında plastik, həm də energetik material kimi isti- fadə olunur. T. suda həll olur, etil spirtində cox zəif həll olur, efir: də isə həll olmur. TİROL (Tuqo1, Taqo1)— Avstriyanın q.-ində, Alp d-rında ərazi. Sah. 12, MİN g.m2, Əh. 575,3 min (1977). İnz.m, İnsbruk (i.-dir. Səthi, əsasən, Mare lıqdır (maks. Hund. 3774 m, Vild- mnnurrce d.). Coxlu buzlaqlar var. Mu- hum cayı İnndir. Xerək duzu, maqne- zit cıxarılır. Əlvan metallurgiya, mapınqayırma və metal eqmalı, kimya, araq e malı, tikiiy, yeyinti sənayesi, SES var. Tikinti materialları is- tehsal edilir. Heyvandarlıq və əkin- ciliklə mətqul olunur. Q. alpinizm, turizm, və qızi idmanı r-nudur. TİRREN DƏNİZİ (Maqe Titepo)— Aralıq dənizinin bir hissəsi, Apen- nin y-a, Siciliya, Sardiniya və Kor- sika a-rı arasındadır. Korsika (iim.- da), Bonifaco (q.-də), Tunis (c.-da), Sardiniya (c.-q.-dəy və Messina (c.- 11.-də) boqazları onu Aralıq dənizi- nin digər Hissələri ilə əlaqələndi- rir. Maks. dərinliyi 3719 m. Səth sularının temp-ru yayda 22—24,52S, qıznida 13,5—14,5*S-dir. Duzluluqru 37,25—38,259/ . Balıq ovlanır. Əsas portları: Neapol, Palermo, Kalyari (İtaliya), Bastiya, (Fransa).

TİRSO RE MOHHHA (lTirso de Mo- Ppa) (Qabriel Telyesin (TePez) təxəllusu: 1571, yaxud təqr.1583, Mad- rid—12.3.1648, Soriya)—ispan npa- maturqu. Rahiblik etmiiy, Mersekari- lər rahib ordenində bir sıra yuksək vəzifələr tutmutidur. Lope de Veqa- nın tpagirdi və dostu olmuiy, onun Renessans dramı prinsiplərini da- vam etdirmiidir. 400-dək dram və ko- mediya yazmısidır: 90-a yaxını muha- fizə edilmidir. Əsərlərində saray muhitinin riyakarlıqını masqaraya


286


TİRTEY


qoymuil (FUtancaq saraydaəF, nətiri 1634), xalqın aqır guzəranını, is- tibdada qariı e”tirazını təsvir et- Mum (4 Ev sahibəsiə, nətri 1635), dini cəhalətə qarilı cıxmındır (4 Kəme”ti- qadlıqa gərə məhkum olunmuyidə, nəpq ri 1634). Kilsənin təqibinə məruz qalmhıppdır. “Sevilya dəcəli, yaxud Dai qonaqz (nəipri 1630) dramında dunya ədəbiyyatında ilk dəfə Don uan obrazını yaratmındır.

Əsərləri: Komedii, t. 1— 2, |M.. 1969), Toledskie villı, M., 1972, TİRTEY (TuqI1oz) (e.ə. 7 əsrin 2-ci yarısı)—qədim yunan ipairi. Elegiya janrının yaradıcılarındandır. Ele- giyalarında, vətənpərvər ruhlu hərbi nəqmə və marillarında nifaq və ədavə- ti pisləmi1i, yekdilliyə caqırmıiqr, spartalıların dəyuii rəadətini vəsf etmiipdir. Bə”zi pe”rləri Azərb. di- linə tərcumə olunmutdur.

Əd: Sultanlı Ə., Antik ədəbiy- yatı tarixi, B., 1958) TİRUVANANTAPURAM, Trivan- dra m— Hindistanın c.-q.-ində . 1p8- hər. Kerala iptatının inz.m. Ərəbis- tan dənizi sahilində port. Əh. 520 min (1981). Nəql qovpaqı. Kimya, toxu- culuq, aqac emalı, əczacılıq, sabun sənayesi, kaucuk və kopra e malı muçəs- sisələri: un-t ər | | TİRUCCİRAPPALLİ, Tricino- pol i— Hindistanın c.-unda, Qamil- nad sitatında pəhər. Əh. 698 min (1981). Nəql. qovtpaqı. D.Yy. e malat- xanaları, toxuculuq, yungul, yeyinti sənayesi var. Sənətkarlıq (zərgərlik məmulatı) inkipaf etmiiydir. paşa mika cıxarılır.

İRCAN — Azərb.SSR İsmayıllı r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkə- zi. R-n mərkəzindən 23 km C.-ip.-də, İsmayıllı— Basqal avtomobil Yolu kə- narında, dar ətəyindədir. Əh. 1360 (1985). Əsas təsərrufatı uzumculuk- dur. PTərab z-du, orta məktəb, mədə- niyyət evi, tibb məntəqəsi var.

Kəndin c.-unda, *“Soqanlıqef adla- nan ərazidə antik dəvrə aid qəbiristan aqikar edilmitdir. Qədim albanlara (Qafqaz) məxsus bu abidədən e.ə. 1-ci minilliyin son rubunə aid saxsı qab- lar, dəmirdən əmək alətləri, silah nӱmunələri (dəhrə, nizə ucluqları) və s. tapılmıtqdır. Qablar əllə ha- zırlanmıipk dolca, vaza və matralar-


dan izaratdir. T.-dan 3—4 km c.-i,- | lan orta əsr yaayınl məskə- – yerlətir. Bu- |


də /Pam ninin xarabalıqları radan 8—13 əsrlərə aid sadə və ipir- li saxsı qab qırıqları, iputiə mə”- mulatı, metal ətyalar və s. əldə olun- mupdur. Tapıntılar T. ərazisinin hələ e.ə. 1-ci minilliyin 2-ci yarı- sından məskunlatdıqını gəestərir. TİSA, Tissa (macar dilində Tycqa, serb-xorvat dilində T:5Ba) — SSRİ, Mac.XR və YSFR-də cay. Bir Hissə - si SSRİ ilə RSR və Mac.XR ilə CSSR arasında sərhəd təpgil edir. Dunayın ən beyuk sol qolu. Uz. 966 km, həvzəsinin sah. 157,1 min km?. PPərqi


Karpat: d-rından bailanır. Əsasən, |


Orta Dunay dӱzənliyindən axır. Mu- hum qolları: Samoiqt, Kərviq, Maroit. Suvarmada istifadə edilir. Su qov- iyaqları tikilmii, suvarma gkanalla- rı cəkgilmitdir. Gəmiciliyə yarar- lıdır. Xust (SSRİ), Tisafured, Solnok, Seged (Mac.XR) ii,-ləri T. sahilindədir,




TİSA MƏDƏNİYYƏTİ— Macarıstan: da, Tisa cayı vadisində yapamıpq tay- falara aid Neolit dəvru mədəniyyəti. Yapayıli məskəni cayboyu (c.-da dərd- bucaqlı evlərdə, HİM.-Ha qazmalarda yapamınlar) salınmındır. Evlərdən uzəri muxtəlif rəngli naxıilarla bəzədilmit təsərrufat qabları, dail kərki və cəkiclər, sumukdən baltalar tapılmındır. Əhalinin əsas məpqqu- liyyəti əxincilik, maldarlıq, balıq- cılıq və ovculuq idi. TİSİAN (əslində Tisiano Ve- uenunno,: Tiziano Vecellio) (1476/77, yaxud 1480-ci illər, Pyeve-di-Kadore, Venesiya— 27.8.1576, Venesiya)—ital- yan rəssamı, Yuksək və Son Renessans dəvru Venesiya rəssamlıq məktəbi- nin gərkəmli numayəndəsi. Rəssamlı- qı Covanni Bellinidən (bax Bellini- lər) eyrənmit, Corcone ilə yaxınlıq etmitdir. Əsasən, Venesiyada, həmci- nin Paduya (1506), Ferrara (1516 və 1523), Mantuya (1536—37), Urbino (1542—44), Roma (1545—46) və Auqs- burq (1548 və 1550—51) :pəhərlərində itləmitdir. T.-ın Renessans mədəniy- yətinin humanist idealları ilə apı- lanmıti coxcəhətli yaradıcılıqında nikbinlik və həyatsevərlik duyruları ustun yer tutur, devrun kəskin drama- THK Ok iL ƏD əks etdirilir. 1510- cu illərin əvvəllərində yaratdıqı ilk əsərlərində (4* İsa və Maqdalinaı, Milli qalereya, London, “Qaracı ma- donnasıə, Bədii-Tarixi Muzey, Vyana) Corcone Yaradıcılıqının tə”siri du- yulur. 1510-cu illərin ortalarından Pağaca və Mikelancelonun əsərlərini diqqətlə eyrəndikdən sonra T. əzunun fərdi uslubunu tapmıpt, nikbin ruh- lu, parlaq kolorit ustası kimi for" malaqmındı (4 Dӱnyəvi və ilahi məhəb- bətə, təqr. 1515—16, Borgeze qalere- yası, Roma: “Flora, təqr. 1515, UfF- fitsi qalereyası, lorensiya). 1510-cu illərin sonu—1530-cu il- lər T. yaradıcılıqında yeni mərhələ olmutdur. O, əsatiri və dini mevzu- larda dərin psixoloji vus”ətə malik, dramatik ehtiraslarla dolu “Məryə- min me”racıv (4 Assuntaə, təqr. 1516 — 18, Santa-Mariya Qlorioza dei Frari kilsəsi, Venesiya), c Veneranın təntə-


ə


Tisian. 4Tevbə edən Mariya Maqdali: nag. 1560-ci illər. Ermitaj. .Leninqrad.


pəsiq (1518, Prado, Madrid), *İsanın tabuta qoyulması (1520-ci illər, Luvr, Paris), cVakx və Ariadna (1523, Milli qalereya, London), *Peza- ro ailəsinin madonnası (1526, San- ta-Mariya Qlorioza dei Frari kilsə- si), “Məryəmin mə bədə gətirilməsiə (1534—38, Akademiya qalereyası, Vene- siya), *Urbino Venerasıtj (1538, UF- fitsi qalereyası) və s. monumental əsərlərini yaradır. T. portret "CTaCbi kimi də iqəhrət qazanmıtdır. 4İp- polito Mediciv (1532— 33), cLa bel- lah (təqr. 1536), “Pyetro Aretinov (1545, hər uc əsər Palatina qalereya: sındadır, Florensiya), “Papa 111 Tla- vel Alessandro və Ottavio Farneze- lər ilə (1543 —46, Kapodimonte mil- li muzeyi və qalereyası, Neapol), €V Karlə (1548, Kehnə pinakoteka, Munxen) T.-ın ən yaxtı portret əsərlərindəndir.

16 əsrin ortalarından T. yaradı: cılıqının son və ən yetkin mərhə- ləsi batplanır.. Bu dəvrdə cəkdiyi v“ Danayaq (təqr. 1554, Prado, Madrid, Ermitaj, Leninqrad), “Venera və Ado- nisə (1554, Prado), * Venera guzgu qar- pqısındaq (1550-ci illər, Milli İn- cəsənət Qalereyası, Vatinqton), cAv- ropanın oqurlanmasıv (təqr. 1559, Qardner muzeyi, Boston) və s. əsərlə- rində insanın cismani və mə nəvi gə- zəlliyi tərənnum olunur. Rəssamın yaratdırı 4“ İsanın tabuta qoyulması (1559, Prado,), = Qəvbə edən Mariya Maqdalinaə (1560-cı illər, Ermitaj), a Muqəddəs Sebastyanqə (Ermitaj), cİsa- nın batına tikandan tac qoyulması (Kehnə pinakoteka, Munxen), *İsanın meyiti uzərində aqlapmaq (1573—76, Akademiya qalereyası) və s. tabloları Renessans devru Venesiya rəssamlıq məktəbində realizmin zirvəsini təir- kil edir. Bədii forma sahəsində ən yuksək nailiyyətlər sayılan bu əsərlə: rində Q. rəng calarlarının murək:- kəbliyi ilə diqqəti cəlb edən kəol0- rit ustalıqına nail olmupidur. T. ya- radıcılıqı dunya boyakarlıqının sonrakı ingitpafına beyuk təqsir ges- tərmipdir. Veroneze, Tintorettə, El Qreko, N, Pussen, P. P. Rubens, D. Velaskes, Rembrandt, E, Delakrua, E. Mane, V, İ. Surikov və 6. T.-ın ya- radıcılıqını diqqətlə eyrənminlər.

Əda Həbibov N., Rəssamlıqdan sehbət, B., 1960: Q Urpic N. A., Tipian, L., 1940: Tipiano Vecellio (Sost. i vstup. statıi T. FomicevoN), M., 1960: Somirnona İ. A., Tipian i venedian- skiN portret XUT vega, M., 1964: Laza- renv V. N., PozdniNn Tipian, v eqo kn. Starıeq italınnskie mastera, M., 1972, P opia N., Tipian, per. s italhinskoqo, M., 1981,

TİSSE Eduard Kazimirovic (13.4. 1897, Liyepaya—18.11.1961, Moskva) —sovet kino operatoru. RSFSR (1935) və Lat.SSR (1947) əməkdar incəsənət xadimi. SSRİ Dəvlət mukafatı lau- reatı (1946, 1949, 1950). 1914 ildən kinoda fəaliyyət gestərmitdir. So- vet kinooperatorluq məktəbinin ba- nilərindən olan T.-nin V. İ. Lenini cəkdiyi kinokadrlar “Vladimir İlic Leninə (1949) sənədli filminə da- xil edilmitidir. S. M. Eyzemiteynin Qə qtilə (1925), *,,Potyomkin“ zireh- li gəmisiə (1925), *Oktyabrə (1927),

  • Kehnə və Təzəq (1929), cv Aleksandr

Nevskiə (1938), *İvan Qroznıq (1945, 2-ci seriyası A. N. Moskvinlə birgə, 1958) filmlərinin operatoru olmui1"



THTƏ


287


dur. O, *Elbada gərult (1949), *Bəstə- kar Qlinka (1952), FƏlməz qarnizong (1956. həmcinin rej.-lardan biri) filmlərini də cəkmipdir. 1921 ildən 275. Dəvlət Kinematoqrafi- Ya İn-tunda dərs demiitdir (1943 İL- dən prof.). 2 Qırmızı Əmək Bayraqı or eni ilə təltif edilmitdir. “THCCEHs (August Thyssen-Hütte A, G.)—AODP-nə ən Hmpu metallurgiya inhisarı. 1871 ildə Yaradılmıtdır. Satıpının həcminə gərə AFR-in 2-ci sənaye inhisarıdır. Əlkədə Po- lad istehsalının 3094 -dən coxuna nəzarət edir. AFR-də kemur, Brazi- liya, Liberiya BƏ Mavritaniyada nə- mir filizi hasilatında ittirak edir. Qissen ailəsinə məxsusdur. Tis- sen-Oppenheym maliyyə qrupuna daxil- dir. 1981 ildə devriyyəsi 13,1 mlrd. dollar, ipcilərinin sayı 149 min nəfər olmuidur.

TMTAH (rar. Titanium), Ti—Kxrnuiənn element. Elementlərin devri sistemi- nin QU qrupundadır: at.n. 22, at.k. 47,90-dır: Kuti ar rəngli yungul metaldır): 1 ə2S-də əriyir, 32272S- də qaynayır, sıxlıqı (25: S-də) 4,506 2. Təbii T. kutlə ədədləri 46 (7,9596 ), 47 (7,7596 ), 48 (73.459,), 49 (5,5196 ) hə 50 (5,349, ) onan 6em ca- bit izotopun qarıpıqından ibarət- dir. Təbii T.-da kutlə ədədləri 43— 45 olan cuzi miqdarda radioaktiv T. izotopları da tapılmıtdır. Sun"i yolla kutlə ədədləri 41,42, 51 və 52 olan radioaktiv T. izotopları alın- mıpdır. T.-ı ilk dəfə ingilis mi- neraloqu U. Qreqor rutil mineralı (titan 4-oksid) pəklində kəipf et- mip (1791) və onu tapdıqı Menakan qumsallırının adı ilə minacen ad- landırmındır. 1795 ildə alman kim- yacısı M. H. Klaprot bu mineralın namə"lum elementin təbii oksidi ol- duqunu bildirmiiy və elementə ctitanı adı vermipdir | yunan mifologiya- sına gərə Uran (Gey) və Geya (Yer) allahlarının upaqlarının adı cti- tanə imitpyYy. Saf T.-ı 1925 ildə ni- derland alimləri A. Van-Arkel və İ. de Bur almıpllar,

T. geniti yayılmın elementlərdən- dir. Yer qabıqında onun kutləcə miq- darı 0,5795 -dir (konstruksiya metal- ları sırasında yayılma dərəcəsinə gərə dəmir, aluminium və maqnezium- dan sonrakı yerdədir). 67 mineralı mə"qlumdur, ən muhumləri rutil və ilmenitdir. T. kimyəvi cəhətdən ak- tiv, gecid elementidir. Birlətmə- lərində oksidlətmə dərəcəsi --4-dur, nisbətən az hallarda —3 və -E2 olur. Uzəri mehkəm, nazik oksid pərdəciyi ilə ərtulduyundən, 5900—550” S. temp- radək korroziyaya uqramır. 600" S- dən yuxarı temp-rda oksigenlə bir- ləpib titan 4-oksid T1O, əmələ gəti- rir. T.-ı ancaq vakuumda və Ya neyt- ral qaz mӱhitində, ya da flus altın- da əritmək və qaynaq etmək olar. T. azotla 7002S-də reaksiyaya girib, T1C tipli nitrid əmələ gətirir. T. quru halogenlərlə sur”ətlə reaksiyaya gir- diyi halda, yatp halogenlərlə reak- siyaya girmir. T.-a hər hansı qatı- lıqda olan nitrat turpusu və zəif (kutləcə 594-ə qədər) sulfat turpusu tə"sir etmir, xlorid, fluorid və qa- tı sulfat turipuları, həmcinin isti

alda geturulən oksalat, formiat (qarıpqa) və trixlorasetat turpu- ları onunla reaksiyaya girir. Q. kar-


bon, bor, selen və silisiumla cətin əriyən, bərk metalaoxtar birlətmə- lər əmələ gətirir. T1O, ilə qələvi qa- rıpıqrını əritdikdə titanat turiu- larının duzları: meta- və ortoti- tanatlar (məs., CMa,T:1O, və Ca,T1:O,) və s. əmələ gəlir.

Sənayedə T. ən cox titan 4-xloridi maqnezium (bə”zən də natrium) ilə re- duӱksiya etməklə alınır:

TiCl, H2MgTi--2MgCİ,.


1948 illə dunyada cəmi 2 t-a yaxın T. istehsal edilmiidi, 1975 ildə onun istehsalı 50 000 ”t-dan artıq olmui- dur. T., əsasən, aviasiya və raket tex- nikasında, gəmiqayırmada, dəmirlə ərintisi olan cferrotitanə, xas po- lad və na ərintilər istehsalında, texniki kimya maınqayırma sə- nayesində, kriogen texnikasında və muxtəlif avadanlıq nəvləri (kimya reaktorları, armatur, nasos, boru və s.) hazırlanmasında, monumental heykəltəraiplıq abidələri yaradılma- sında (məs., Moskvada Yerin ilk sun”i peykinin buraxılması piptərəfinə qo- yulmuti abidə) və s. iplədilir. Bit- ki toxumalarında təqr. 10—294, qu- ruda Yapayan Heyvan toxumalarında 2.10—59£ T. var. İnsan orqanizminə su və qida vasitəsilə gӱndə 0,85 mq T. daxil olur və ifrazatla xaric edi- lir. T. nisbətən az zəhərlidir.

TİTAN—Saturn planetinin peyki. Diametri təqr. 5 min km, Saturnun mərkəzindən orta məsafəsi 1223 min km-dir. Huygens kəif etmiidir


( EA TİTAN BELİLİ, T:10,—titan 2-ok- sid əsasında aq rəng, Ortucu xassəyə


malikdir.

TİTAN 4-XLORİD, T:S1, — kəskin iyli, rəngsiz, aqır maye, Sıxlırı (20”C-nə) 1,727 aə/cs”-nup, 136” C-nə


qaynayır, havada tustulənir. T1O,-nin kemurlə qarılıqına 700—800” C-nə xlorla tə”sir etməklə alınır. Səna- yedə titan metalı almaq ucun xammal- dır. Hərbi i:idə tistu ərtuyu yarat- maq ucun iplədilir. Qitanın baiqa halogenli birlətmələri də var, TİTAN ƏRİNTİLƏRİ—titan əsas- lı ərintilər, Qitanı aluminium, vana- dium, molibden, manqan, qalay, sirko- nium, xrom, mis və s, elementlərlə le- girləməklə alınır. Beyuk temp-r in- tervalında yuksək məhkəmliyi, sıxlı- RININ az olması, dəniz suyunda və bə”zi aqressiv mӱhitlərdə korroziya və eroziyaya qariı yuksək davamlı- lıRı ilə xarakterizə olunur. T.ə. aviasiya və raketqayırmada, energeti- ka mapınqayırmasında, gəmiqayırma- da, kimya sənayesində və s. sahələrdə tətbiq edilir. T.ə.-nin antifriksion xassələri ataqı olduqundan ondan ha- zırlanan detalların surtunən səthlə- rinə ərtuk cəkilir və yaqlanır.


Əd. Serqeev V. V., Bezuklad- nikov A. V. Malıptin V. M., Me- tallurqin titana, M., 1979,


TİTAN OKSİDLƏRİ—titanın OK- sigenlə əmələ gətirdiyi birlətmələr: TiO, TE,O, TiO,. Əm əhəmiyyətlisi T1O,-dir. O, təbiətdə rutil, anataz və brukit mineralları ipəklində ta- pılır. T:O, aq toz maddədir. 1830— 1850” S-də əriyir. Texniki TC:O, rutil- dən, ilmenit tipli titan-dəmir fi- lizlərindən, titan 4-xloridin oksi-


gendə yanmasından alınır. Yuksək key- fiyyətli aq boya (titan belili) hazır - lanmasında, rezin sənayesində (piq- ment və doldurucu maddə kimi), plas- tik kӱtlə, sun”i lif, karqız, gən-dəri istehsalında, metallurgiyada və s, sa- R itlədilir.

TİTAN FİLİZLƏRİ–-tərkibindən titan və onun birlətmələrinin alın- ması texniki və iqtisadi cəhətdən əl- veripnli hesab edilən mineral aqre- qatları. Muhum mineralları: ilme- nit, rutil, brukit, leykoksen, lopa- rit, perovskit, titanit, titan-maq- netit və s. T.f. maqmatik, ekzogen BƏ metamorfogen yataqlar əmələ gətirir, Əsas sənaye tipi ekzogen yataqların ilmenit, leykoksen, rutil və s, sahil- dəniz səpintiləridir (0,5—3596 T1O, ), Bəyuk səpintiləri SSRİ, Hindistan, Avstraliya, Braziliya və s, əlkələrdə var. Xaricdə əsas titan konsentratı istehsalcıları Avstraliya, ABİ1 və Norvecdir. — TİTANATLAR—titanat duzları: bax Titan. TİTANİYA—Uran planetinin peyki. Diametri təqr. 1800 km, 5. mər- kəzindən orta məsafəsi 4 min km- dir. V. Hermel kəif etmipqdir (1787), TİTANİT, sfen—mineral, Kimyə- BH TəpKHMÖH CaTiO1SiO,1. Fe”” , Fe”t, Mn, Sn, Nb, Cr, 1276-nək (Ce, Y),Oəs qatıpıqları olur. Monoklinik sin- qoniyada kristallapır. Sərbəst kris- tallar, dənəli, iynəvarı, radial- pqualı aqreqatlar əmələ gətirir. Rən- gi sarı, qəhvəyi, yapıl, bə”zən qara, qırmızımtıl olur. Almaz parıltı- lıdır. Sərtliyi 5—6: sıxlıqı 3300— 3600 kq "m?. Maqmatik suxurlarda ge- nip Yayılmıstit aksessor mineraldır. Həmcinin qneyslərdə, kristallik ipist- lərdə, kvars damarlarında rast gə- lir. Pəffaf nəvləri yarımqiymətli dapdır. Beyuk yıqımları titan al- maq ucun xammaldır.

TİTANLAR (Tiapez)—qədim yunan mifologiyasında Uranın və Geyanın evladları, Zevsin baicılıq etdi- yi Olimpiya allahlarına mərlub ol- mut və Tartara gendərilmii allah- lar. Sonrakı əsatirlərdə giqantlar- la eynilətdirilminlər. Məcazi mə"- nada qeyri-adi aqıla və iste”dada ma- lik adamlar. TİTAN-MAQNETİT—mineral, maq- netitin yuksək titanlı nəvu, Tərki- bində qatıpıq halda A1, V, Gr, Mn vəs. elementlər itptirak edir. Oktaedr formalı kristallar, dənəli aqreqat- lar, qara rəngli kӱtlələr əmələ gə- tirir. Sərtliyi 1555 SIXLIRI 4800 —5300 xə/.,3, T.-m. yataqları ult- raəsasi, əsasi və qələvi suxurlarla əlaqədardır. Həmcinin səpintilərdə də rast gəlir. Dəmir, titan və vana- dium almaq ucun xammaldır.

TMTƏ, neixkoma (iyu. leukös—ar “F...OMa), 6 en M o—xes3yH buynuz qi- pasının capıqlaqmıst dəyipikliyi, pəffaflıqrının və iquakecirmə qabi- liyyətinin muəyyən dərəcə pozulması ilə təzahur edir. Arır iltihabi pro- seslərdən, buynuz toxumasının dərin YƏDƏLƏNMƏSİ NƏTİCƏSİNDƏ xora əmələ gəlməsindən, yaxud gezun travmasın- dan bat verir. Bə”zən anadangəlmə (bətndaxili iltihabi proseslərdən) də olur. T. zamanı gezun buynuz qipası xarakterik aqımtıl rəng alır (ley- koma adı da buradandır), gərmə zəif-


turpusunun


288



nəinp, MyanuvəcHM: hmnəptuannap (dionin, sarı civə məlhəmi və s.), fi- zioterapiya, toxuma mualicəsi, kera- toplastika və s. THTHKAKA (Titicaca)—Hənyön Ame- rigada ən blk gəl. Peru ilə Boli- viyanın sərhədindədir. Sah. 8300 km?, maks. dərinliyi M. Yer gu- rəsinin ən iri yuksək (3812 m) daq ge- ludur. Tektonik məniqəlidir. Gələ coxlu cay tekulur. T.-dan Desaquade- ro cayı axır. Balıq ovlanır. Muhum portu Punodur (Peru). C.-p. sahilin- də və adalarda Qiauanako qədim Hin- di mədəniyyətinin abidələrinə rast gəlinir. tİtO, Bro z Tito (Vqoq Tİo) İo- sip (25.5.1892, Xorvatiya, Kumrovets —4.5.1980, Lublyanay Belqradda dəfn edilmipdir)— Yuqoslaviya və beynəl- xalq gommunist və fəhlə hərəkatı, YSFR partiya, dəevlət və hərbi xadimi. Marital (1943). Uc dəfə Yuqoslaviya Xalq Qəhrəmanı (1944, 1972, 1977). Yuqoslaviya Sosialist Əməyi Qəhrəma- nı (1950). 1910 ildə Xorvatiya və Sla- voniya S.-D. partiyasına daxil ol- mutpdur. 1913 ildə Avstriya-Macarıs- tan tFlkuna caqırılmınp, Birinci dunya mӱharibəsinin baplanqıcında | | əsgərlər arasında muharibə əleyhinə təbliqat apardırı- na gərə tutularaq




ən cəbhəyə gəendə- rilmiit, 1915 ilin yazında yaralana-


raq ruslara əsir dini, ib. qradda 1917 il iyul tə"tilində iptirak etdiyinə gərə Ura- la surgun edilmiit, = oktyabrda Omskda Qızıl qvardiyaya daxil olaraq bolie- viklərlə birlikdə kəndlilər arasında inqilabi ip aparmındı. 1920 ildə vətənə qayıdan T. Y nist Partiyasına (YKP) daxil olmupq- du. 1928 ilin avqustunda tutularaq 5 il mӱddətinə həbs cəzasına məhkum edilmindi. Həbsdən buraxıldıqdan ə sonra 1934 ilin dekabrında KP MK və MK Siyasi Burosunun hey secilmitidi. 1935—36 illərdə oskvada Kominterndə ipləmitdir. 1936 cldə gizli surətdə vətənə qa- yıdaraq YKP-yə bapcılıq etmim, 1940 ildə onun bap katibi secilmiidi. Yu- qoslaviyada milli azadlıq muharibəsi zamanı (1941—45) Xalq Azadlıq Ordu- əv anın öanı komandanı olmupidu. 1943 ildə Yuqoslaviya Milli Azadlıq Komitəsinin, 1945 ilin martında Yu- qoslaviya Demokratik Federativ Mu- vəqqəti həkumətinin sədri, avqustunda isə Yuqoslaviya Federativ Xalq Resp.- sı (YFXR) hekumətinin baticısı se- cilmitdir. 1953—63 illərdə YFXR İttifaq İcraiyyə vecesinin sədri olmupdu. 6-cı qurultayın (1952) YKP- ni Yuqoslaviya Kommunistlər İtti- faqı (YKİ) adlandırmaq barədə qə- rarından sonra T. YKİ-nin baij ka- tibi secildi (1966 ildən sədri). T. 1953—80 illərdə YSFR prezidenti idi. Bir cox orden və medallarla, həmcinin Lenin ordeni, “Qələbəə, ÖKT- yabr İnqilabı ordenləri, 1-ci dərə- cəli Suvorov ordeni, digər xarici ordenlərlə təltif edilmipdir. Mos- Kkvada, Omskda adına meydan, gӱcə və s., Yuqoslaviyada Titoqrad ii, var,


oslaviya Kommu- də


TİTİKAKA


Ə : isr səri: İzbr M.,


Əd.: Decermic B., Ətapı jiznen- noqo puti Tito, Belqrad, 1972,


TMTÖB Vladimir Georgiyevic (d. 1.1.1947, Cita vil., CperencK m, )— aa EY yuyur | təyyarəci- i | kosmonavtı. Pod- 2 polkovnik. 1971 il- 2 dən Sov.İKP uzvu. — 1970 ildə Cerniqov . Ali Hərbi Avia- . siYa Təyyarəciləri Məktəbini bitir- dikdən sonra HHQ- də tə”limatcı, aviasiya polkunda belmə komandiri olmutdur. 1976 il- a dən kosmonavtlar dəstəsindədir. 1963 il aprelin 20— 22-də €Colya T-Bə kosmik gəmisi ilə kosmosa ucmutdur (G. M. Strekalov və . Serebrovla birgə). Lenin orden ilə təltif edilmiptdir. İTOV German Stepanovic (d. 11.9, 1935, Altay vil., Kosixa r-nu, Verxne- ye Jilino k.)—SSRİ təyyarəci-kosmo-


STATHİ i reci,




navtı, aviasiya gen.-l.-ı, Sovet İtti- faqı Qəhrəmanı (1961). 1961 ildən - Sov. İKP uzvu. 1957

ildə Stalinqrad

Hərbi Aviasiya

Məktəbini bitir-

mipdir. 1960 ildən


kosmonavtlar dəs- təsindədir, T. 1961 il avqustun 6—7-də cVostok-286 gəmisin- də bəiəriyyət tari- xində ikinci dəfə kosmosa ucmu:i və Yer ətrafına 17 V devrə vuraraq 700 min km-dən artıq məsafə qət etmipdir. 1968 ildə N. Y. Jukovski ad, Hərbi- Hava Muhəndisləri İn-tunu, 1972 il-

E. Y. 20 an. Bam Təpap- gah Hərbi Akademiyasını bitirmiit- dir. SSRİ Ali Sovetinin (6—7-ci caqırın) deputatı olmuidur. 2 dəfə Lenin ordeni və medallarla, həmcinin xarici əlkə ordenləri ilə təltif olunmutdur. T.-a BXR Sosialist Əmə- yi Qəhrəmanı, VSR Əmək Qəhrəmanı, MXR Qəhrəmanı adı verilmiidir. Ayın arxa tərəfindəki kraterlərin- dən biri T.-un adınadır.


Əsəri: Qolubal mol planeta, M.,


1982. Əd. Romanov A., Kosmonavt-Dva, M., 1979.


TİTOV Pyotr Akindinovic (1843— 28.8.1894, Peterburq)—rus gəmiqayır- ma ustası (əz-ezunə Ə) ənmiidir),. 1859 ildə Peterburqda Nevsk gəmi- qayırma z-dunun e”malatxanasında i1-


ləməyə bailamıinl, orada fəhləlik- dən usta vəzifəsinə qədər Yuksəlmipt- freqatının


ir. cGeneral-admiralı (1873), “PasöoynnKə (1878) Bə eBecrHHkə (1880) kliperlərinin (yelkənli gəmi nəvudur) və bapqa gəmilərin tikilib qurapdırılmasına rəhbərlik etmiit- dir. Gəmiqayırma sahəsində bir sıra mӱtərəqqi texnoloji proseslər ipt- ləyib hazırlamınl, gəmi gəvdəsini su altında tə”mir etmək ucun kesson

| mipdir.

TİTOV-VEL ES (1952 ilədək Veles) — Yuqoslaviyada Makedoniya Sosialist Resp,.-sında təhər. Əh, 42 min (1977).


Nəql. qovpaqı, Metal e"malı, keramika, toxuculuq, yeyinti sənayesi


var. | 

TİTOVO-ӰJİTSE

U jitse) — Yuqoslaviyada, Sosialist Resp.-sında ipəhər. min (1978). Nəql. qovilaqı. Metal e”ma- lı, toxuculuq, yungul sənaye, Yaxınlı-


(1946 ilədək


səh, 63


qında metallurgiya MYƏCCHCƏCH Bap, TİTOQRAD (1952 ilədək Podqo- ritsa)—Yuqoslaviyada ptəhər. Cer- noqoriya Sosialist Resp.-sının pay- taxtı. Ribnitsa cayının Moraca cayı- na təkulduyu yerdədir. Nəql. qovpaqı, D.y. onu Adriatik in Bar və Dubrovnik portları ilə birlətdirir. Aeroport. min (1978). Alumi- nium, metal e”malı, yungul, toxuculuq, yeyinti sənayesi, un-t var.

Muasir T.-ın Yerində qədimdə ro- malıların yapayını məskəni olmuii- dur. əsrdən—Cernoqoriya ərazisi slavyan tayfaları ilə məskgunlai1- dıqdan sonra bura Ribnitsa, təqr. 1330 ildən isə Podqoritsa adlanmınldır, 15 əsrin sonunda Osmanlı imperi- yasının tərkibinə qatılmıt, Berlin konqresinin (1878) qərarına əsasən Cernoqoriyaya qaytarılmınldı. 1945 ilin aprelindən ernoqoriya Xalq Resp.-sının (1963 ildən Cernoqoriya Sosialist Resp.-sı) paytaxtıdır. 1952 ildə İ. Broz Titonun iqərəfinə T. adlandırılmıpdır.

T.-da turk qalasının (1474—77: 1879 ildə daqıdılmındır) və onun yaxınlıqındakı Podqoritsa it.-nin (17—19 əsrlərə aid yaqayıti evləri qalıqları iman olunmutdur. 1 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərində sa- lınmın yeni Podqoritsa pt. İkinci dunya muharibəsi (1939—45) dəvrun- də daqıdılmındır. 1950—70-ci il- lərdə muasir yatpayıti məhəllələri, ic- timai binalar (“Cernoqoriyaə, €llon- qoritsaz mehmanxanaları, 4*Bekoguni- vermarı və s.) tikilmitpdir. T.-biH yaxınlıqında antik Dokleya p1.-nin 0 ə

TİTON MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ) Qqə- dim yunan mifologiyası qəhrəmanı Tudonyu (Tithönös) sum —.:- lıq dənizi sahəsində Yura sistemi ust pe”bəsinin ӱst (apaqıdan dər- duncu) mərtəbəsi. 18 ildə alman


geoloqu A. Oppel ayırmıpndır. Ce- kuntuləri SSRİ-də Krım, Qafqaz və Kopetdaqda yayılmıntdır. "M.


stratiqrafik həcminə gərə Pyərqi Av- ropa platformasında Volqa mərtəbə- sinin ekvivalentidir. Azərb.SSR-də Kicik və Beyuk Qafqazda var: qırmı- zımtıl-boz, bə"zən dolomitlətmiya


əhəngdapıdan ibarətdir. Xarakter Da molyusklardır. İTR (fr. İse—keyfiyyət, xasiyyət-


namə)—1 ml məhlulda həllolan və ya verilmip məhlulun 1 ml-i ilə birlə- iyən maddənin qramla miqdarı. Mə”lum titrli məhlullar stan- dart məhlullardır. T. ajtaqıdakı formul ilə hesablanır: q Pp/

T—məhlulun titri (q/ml),

R—numunənin kutləsi (?),

U—məhlulun həcmi (ml). TİTR, toxuculu (ə. və Ya sapların xətti sıxlıqını bil- dirən vahidin kehnə adı. SSRİ-də T. 1956 ildən tekslə əvəz əllə. | TİTR, kinoda—filmdə yazı: bap- lıq, aralıq və sonluq T.-ləri, həmci- nin kadrdaxili, yə”ni dublyaj edil-



TİFLİS AZƏRBAYCAN TEATRI


289



mədən buraxılan xarici filmlərin numayiti zamanı istifadə olunan subtitrlər olur. Səssiz film- lərdə T. vasitəsilə dialoqun məzmunu bildirilir, ekranda baiq verən hadi- 

sələrin zaman və məkanı haqqında

mə”lumat verilirdi. Səsli kinoda, əsasən, bailıq T.-ləri olur. TİTRƏK (Vpqa)—taxıllar fəsilə- sindən coxillik və ya birillik bitki cinsi. Cicək qrupu supurgədir. Av- ropa, Qərbi Asiya, PQimali “ə HKa BƏ yn erikada 25-dək, Eri-də 5—6, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 3 nevu mə"lumdur. Mepələrdə, kolluqlarda, cəmənliklərdə, yol gənarlarında, adə- tən, Yuxarı dar quripaqlarında yayıl- mıppdır. rta Q. (V.tedba) və ki- cik T. (V. pipoq) nevləri otlaq bitki- ləridir. Beyuk T. (V. taxipa) də daxil olmaqla, orta T. və kicik T. dekorativ bitki kimi becərilir. TİTRƏTMƏ—soyuq hissi kecirdikdə qan damarlarının spazmasından tərə- nən vəziyyət. Əzələnin titrəməsi və də- inin spazması ilə mutpayiət olunur. . cox vaxt infeksion, travma və s. xəstəliklərdə qızdırmadan qabaq bali verir. Saqlam insanlarda T. normal qoruyucu reaksiya kimi soyuqdan olur. Bə”zən qorxu və həyəcandan da ola


bilər.

TİTRİMETRİK ANALİZ—ciqdari analiz çsulu, geturulmull miqdar- da tə”yin olunan maddə ilə ə yaya girən mə"lum qatılıqlı məhlul həc- mini əlcməyə əsaslanır (bax Həcmi analiz). T.a.-də cəkdurmə, neytrallati- ma, oksidlətmə—reduksiya, kompleks əmələgəlmə reaksiyalarından istifa- də edilir.

T.a.-in bir necə usulu var.

Analiz olunan numunənin standart məhlulla titrlənməsinə əsaslanan bir- bapa titrləmə:s nӱmunənin çzərinə ar- tıq miqdar standart məhlul əlavə edi- lib, onun qatılıqının bapqa bir standart məhlulla titrlənməsinə əsas- lanan tərsinə və ya qzlıqa gərə titr- ləməş numunənin titrlənə bilən bai- qa maddə ilə birləidirilməsinə və axırıncının titrlənməsinə əsasən maddə miqdarının tapılmasına əsas- lanan əvəzləmə titrlənməsi.

T.a. yalnızsu ilə deyil, ӱzvi həll- edicilər ilə də aparılır. Uzvi həll- edicilərdə səthi gərilmə suya nisbə- tən az olduqundan, damcılar kicik və buna gərə də usul daha dəqiq olur. TİTRLƏMƏ — həcmi analiz usulu: standart məhlulu tədriclə analiz olunan məhlul ӱzərinə əlavə etməklə sonuncunun qatılıqı muəyYYƏN edilir. Əlavə olunan məhlulun həcmi buret- lə əlculur. T.-nin sonu KİMYƏVİ İN- dikator və ya cihazlarla (bax Qitri- metrik analiz) tə”yin edilir. TİTTA RӰFFO (Ta Kiğo) (əsl adı və familiyası Ruffo Kafye Titta: 9.6.1877, Piza — 5.7.1953, Florensiya: Milanda dəfn olunmuii- dur)—italyan muqənnisi (bariton),

pera səhnəsində ilk dəfə 1898 ildə Romada oxumu:i, sonralar İtaliya- nın bir cox teatrlarında, xarici


əlkələrdə (Rusiyada la) cıxıp etmiit- 0-ci illərdə *-Metropoliten-


dir. operacda oxumuni, 1931 ildən səhnədən uzaqlapmıtdır. T. fəal antifaitist,


sulh uqrunda mubariz idi. Nadir, zəngin tembrli, geni:il diapazonlu səsi olan T.R.-nun ifası ekspressiv- liyi ilə fərqlənmitndir. Partiyala-


ASE—19, c. 9


rı: Riqoletto, Yaqo (“Riqolettoz, 4“Otelloz, C. Verdi), Hamlet (c Ham- letə, PT, Toma), Fiqaro (“Sevilya bər- bəriz, C. Rossini), Skarpia (“Toskaz, C, Puccini), Demon (4“Demonu, A. Ru- biniteyn) və s. Əsəri: Parabola moen jizni, Vos- pominanin, M.—L., 1966. Ruffo.


Əd.: Less A., Titt i tvorcestvo, M., 198 TİTUL (lat. (KiTPiz—yazıqy fəxri ad) —1) ayrı-ayrı ipəxslərə verilən, Ya- xud irsən gecən fəxri ad (məs., qraf, dersəqu SSRİ-də T.-lar 1917 il Okt- Yabr inqilabından sonra ləqv edil- mipdir. 2) Burjua huququnda hər hansı Huququn əsası: məs., alqı-sat- qı T.-u, baqıplama T.-u və s. 3) Ti- tul siyahısı. 4) Poliqrafiyada ti- tul vərəqi. TİTUL VƏRƏQİ, titu l—poliqra- fiyada kitabın adı, muəllifi və ya muəlliflər qrupu, nətriyyatın adı, kitabın cap olunduqu yer və il gestə- pərən 1-ci və Ya ilk qopa səhifəsi. İTUL SİYAHISI, SSRİ -də— tikilməkdə olan (yenidən qurulan) və əsaslı vəsait qoyulupqu planına daxil edilən obyektlərin adbaad si- yahısı. Siyahıda tikintinin adı və Yerlətdiyi yer, bapilanması və qur- tarması ili, layihə gucu, smeta də- yəri, əsaslı vəsait qoyulupqunun həc- mi ӱzrə tappırıqlar, istehsal guc- lərinin və əsas fondların iitə sa- lınması gestərilir. TİURAM — tetranetilinurandişua-


Jiznh


ə


7 | –

fid (SN:),CS— 5 — 5 — S — N(CHə3), rəngsiz kristal maddə. Xloroformda yaxpı, spirt və efirdə pis həll olur. Suda həll olmur. 1462S-də əri- yir. T. natrium dialkilditiokarboma- tın xlor, brom və hidrogen-peroksidlə oksidlətiməsindən alınır.


5 2 Vq 2(CHə),N —€C — ahı 5Ca


S əsa bə


T. kaucukun vulkanizasiyasını sur"- ətləndirən maddə və cpomarsolq, €TH- ramg adı altında fungisid kimi ii1- lədilir.

TİF—bax Yatalaq.

TİFDRUK (alm. Tte(aqisK), poli- qrafiyada—dərin cap usulunun ikinci adı.

TİFLİS— Tbilisi (i.-nin 1936 ilə- dək adı. |

TİFLİS AZƏRBAYCAN TEATRI, M. F. Axundov ad. Tiflis Azərbaycan Dram Teatrı —19 əsrin sonu—20 əsrin 1-ci yarı- sında Tiflisdə fəaliyyət gestərmit Azərb. teatrı. Tiflisdə Azərb. teat- rının tarixi 1873 ildə Azərb. teatr əvəskarlarının tamataya qoyduru cLənkəran xanının vəzirik (M. F. Axundov) komediyası ilə bailanır. Tamaalar ara-sıra Tiflisdəki cGur- cu dvoryan teatrız, *Mirə, “Arsruniz, sonralar isə *Kazyonnı teatrə, Zuba- lov ad. Xalq Evi, “Auditoriyag və s. teatrların binasında gestərilirdi. 20 əsrin əvvəllərində teatrın reper- tuarında Azərb, yazıcılarının əsər-


ləri ilə yanaplı Qərb dramaturqları- nın pyeslərindən təbdil olunmupq ta- mapalar da muhum yer tuturdu. Bu dovrdə teatrın səhnəsində həm operet- talar, vodevillər, həm də murəkkəb sujetli faciələr, psixoloji dram və komediyalar tamataya qoyulmutdur. Bu illərdə teatrın səhnəsində M. Abbasov, M. Quliyev, İ. İsfahanlı, Ə. Yuzbapov, M. Kirmanimahlı, Ə. Salahlı, Ə. Pyahsabahlı, Geyərcin xazım, Gevhər xanım, Tərlan xanım, Gulsabah xanım, Rəhilə xanım, Vera Arsen, Asya xanım, P, Tanailidi, M. Kavtaradze, M. Ələsgərov, N. İbrahi- mov, Ə. Qurbanov, M. Sən”ani, M. Mərdanov, Ə. Naxcıvanlı, H. Kecər- li, H. Səbri, İ. Cıldırov, Ə. Xə- lilov, İ. Həqqi, H. İsmayılov, H. Hapımlı, Ə. Bayramov, H. Minasa- zov və b. cıxvpiy etmitidir. M. Abba- sov, Ə. B. Haqverdiyev, M. Kirman- pahlı, M. Ələsgərov, Əbulfət Vəli, Sidqi Ruhulla, H. Kəcərli və 6. ta- mapaların quruluzicu rej. olmutlar. H. Ərəblinski dəfələrlə Tiflisdə qastrol tamaaları vermit, onun T.A.t.-nda aktyor və rej. kimi cıxıii- ları teatrın gələcək inkipafına muhum tə”sir etmiidir. Bu dəvrdə C. Məmmədquluzadə, Ə. B. Haqverdiyev,

Cavid, U. Hacıbəyov, M. ah- taxtlı, Ə. F. Ne”manzadə, Ə. Qəmku- sar, E. Sultanov və b. Azərb. ziyalı- ları T.A.t.-na yaxından kəmək gəs- tərmiplər. Truppa Zaqafqaziya və Orta Asiyanın muxtəlif iiəhərlərin- də, Cənubi Azərb. və Turkiyədə qast- rol tamapaları vermiidir.

Sovet hakimiyyəti illərində Tif- lisdəki dram cəmiyyətləri, kicik teatr truppaları birlətdirildi. 1922 ildə

F. Axundov ad. Tiflis Azərbaycan Dram Teatrı yaradıldı. 20-ci illə- rin ortalarında Tiflisin 4“PPeytan- bazarı məhəlləsindəki N. Nərimanov ad. klub T. A.t.-na verildi. Bu illər- də teatrın kollektivinə yeni aktyor- lar (Ə. Seyfi, İ. Osmanlı, S. Məv- ləvi, Ə. Anatollu, Cumcum, Ə. Rza- Yev, A. Məmmədov və 6.) və aktrisalar (S. Orlinskaya, Qəmər xanım, R. Ta- qıyeva, N. Behbudova, B. Quliyeva, D. Abbasova, N. Əlixanova, F. Gəncins- kaya, Surəyya xanım, İsmət xanım, Gulbahar xanım və 6.) gəldi. Rej. A. Tuqanovun teatra də"vət edilməsi ta- mapaların geyfiyyətinə əhəmiyyətli tə”"sir gestərdi. 20—30-cu illərdə teatrın səhnəsində Qərbi Avropa və rus dramaturqlarının (V. PQekspirin cOtelloUz, € haMnerə, |Pillerin c Məkr və məhəbbətə, A. Korneycukun “Polad Qartalq, N. Qoqolun c“Mufət- tiplə pyesləri və s.), Azərb. yazıcıla- rının (C. Məmmədquluzadənin cAna- mın kitabız, N. Nərimanovun “Nadir iyahə, H. Cavidin cİblisə, cuUcurumə, “Knyazə, “Səyavuiiv, S. S. Axundovun c Piq və intiqamə, C. Cabbarlının cOd gəliniə, *Aydınu, “Oqtay Elor- “ən c1905-ci ildəz, “Almas, “Sevilə, € car", B. Talıblının cKef icin- dəəm, M. KirmaniahlınıncUc cərəyanı və s.) pyesləri tamapaya qoyulmutdur.

Beiyk Vətən muharibəsi (1941—45) illərində teatrın kollektivi Gurc. SSR-in muxtəlif r-nlarında, k.t. və sənaye mӱəssisələrində cıxıtp etmiiq, cəbhə həyatından səhnələr, hərbi-və- tənpərvərlik məvzusunda tamaiyalar (R. Rzanın “Vəfat, Z. Xəlilin *İn- tiqamə, M. İbrahimovun c“Məhəbbətə,


290



M. Huseyn və İ. Əfəndiyevin c“İnti- zarə, R. PPahvələdin “Qız qalası və s.) 00. 1947 ilin yanvar ayında T. A. t, fəaliyyətini dayan- dırmıpdır.


Ədl Hacı yev A., Tiflis ədəbi muhiti, B., 1980: yenə onun, Tiflis Azərbaycan teatrı, B., 1984,


TİFLİS ƏMİRLİYİ—Gurcustanda mӱsəlman əmirlərinin idarə etdiyi feodal hakimliyi. PTərqi Gurcustan- da məhkəmlənən ərəblər 8 əsrin 30- cu illərində buraya əz əmirlərini tə”Yin etmitdilər. Əvvəlcə butun |Pər- qi Gurcustan Tiflis əmirinə tabe idi. Lakin gӱrcu xalqının mubarizə- si nəticəsində əmirliyin ərazisi get- dikcə azalırdı. əsrdə əmirliyin akimiyyəti altında təkcə Kartli, 11


əsrdə isə yalnız Tiflis və onun ətra- T


fı qalmıntdı. 9 əsrin 80-ci illə- rindən əmirlər xəlifənin asılılı- Eından cıxdılar və 11 əsrin sonuna- dək mustəqilliklərini saxladılar. 1122 ildə Qurucu Davidin qopunları Tiflisi tutdu və iqəhər birlətmiyl Gurcustanın paytaxtı oldu.

  • TİFLİS ƏXBARIz—4Tiflisski-

ye vedomostin qəzetinin (1828—33) Azərb. dilində buraxılan variantı. 1832—33 illərdə Tiflisdə nəptr olun- mupdur. Necə nəmrəsi cıxdırı mə”- lum deyil.4Q.əfnda Azərb, dilinə tər-" cӱmə olunmuit rəsmi həkumət xəbər- ləri, dəvlətin əmr və qərarları, daxi- li və xarici xəbərlər dərc olunurdu. Ədə Axundov N., Azərbaycanda devri mətbuat, B., 1965: yenə onun, Sənədlərin dili ilə, B., 1980: Vate- pvili D. L., Russkan obtestvennaal


MhiCTb H meuaTb Ha Kavkaze v pervoN tre-- TM XIX neka, M., 1973.


TİFLİS NUMAYİİYİ (1901)—ap- relin 22-də (mayın 5-də) fəhlələrin siyasi numayili, RSDFP Tiflis Komitəsinin intibahnamə və carı- rıpları numayityin kecirilməsin- də muhum rol oynadı. Həkumət numayi- iqi pozmaq ucun iyəhərə qopun gətirdi və həbslər kecirdi, lakin məqsədinə nail ola bilmədi. Kecirilən numa- yitpdə bi necə min fəhlə iptirak edirdi. Nuӱmayipcilər K. Marks və . Engelsin pəkillərini,gurcu, rus, erməni dillərində cButun əlkələrin proletarları, birləpqin | iquarı olan qırmızı bayraq qaldırmınqdı- lar. Kazaklarla və polislə toqqupq- ma zamanı 14 fəhlə yaralandı, 50 nə- ər həbs olundu. Leninci cİskraq u numayiti cbutun 5 ucun ta- rixi əhəmiyyəti olanı hadisə adlan- dırmındır. TİFLOPEDAQOGİKA (yun. typh- 1ӧ5—kor 4- pedaqogika) — defektologiya- nın kor və zəif gərən upyaqların tər- biyəsi, təhsili və əmək tə”limi poz lemləri ilə məptqul olan sahəsi. Kop- lar ucun ilk məktəb 1784 ildə Paris- də, 1.-nın banisi fransız pedaqoqu V. Hayun tərəfindən acılmıpp, Rusi- yada isə ilk belə məktəb 1807 ildə Pe- terburqda Yaradılmındır.

Rİ-də korlar ucun məktəblərin təpkili Sovet hakimiyyətinin ilk gun- lərindən xalq maarifi sisteminə da- xil edilmipdir. Azərb.SSR-də gor- lar və zəif gerən uplaqlar ucun məktəb 1936 ildə Bakıda yaradılmınqdır. Marksizm-leninizm pedaqogikasının

mumi prinsiplərinə əsaslanan sovet “sı kor və zəif uplaqların zehni


TİFLİS ƏMİRLİYİ


və fiziki qabiliyyətini inkitaf et- dirmək, onlara umumi orta təhsil vermək (biliklərin əsasını eyrətmək), onları kommunist əxlaqı və materia- list dunyagerupqu ruhunda tərbiyə et- mək, həyata və əməyə alılpdırmaq məqsə- di gudur. Bax həmcinin Defektolo- giya məqaləsinə., TİFON (Turhol)—qədim yunan mi- fologiyasında nın odnəfəsli əjdaha. T.-a qalib gələn Zevs Etna da- RINI ə ӱzərinə tekmulidu (T.-un nəfəsi Etnanın zirvəsindən od, dap və tustu pəklində cıxırdı),. TİFTİK—1) qoyun, keci, dəvə, ada- doviyanı və xəzli heyvanların narın tuku. Heyvanların narın yunu (Qqa- lın yunun alt qatı), adətən T.-dən iba- rətdir. Vəhti Heyvanların qın xə- zindəki tӱklərin alt, zərif qatı da . adlanır. Zərifyunlu qoyunların, tiftikverən keci və adadoviyanı cins- lərinin tuk ertuyu tamamilə T.-dən ibarətdir. Qoyun T.-indən (nazikliyi 15—25 mkm) ən zərif və məhkəm iplik istehsal edilir: bundan ən yaxpı DƏ parcalar, keci T.-indən, əsasən, Yaylıqları, dəvə və adadovtanı T.- indən isə trikotaj mə”mulatları ha- zırlanır. 2) Pambıq T.-i normal lif- ləri ayırdıqdan sonra pambıq toxumu Hələ qalan qısa liflərdir.

İXVİN—RSFSR Leninqrad vil.- ndə pqəhər. Tixvin r-nunun mərkəzi. D.Y. və avtomobil yolları qovpaqı. Əh. 66 min (1984). Metallurgiya, ma- ipınqayırma, mettə-kimya sənayesi, ev- tikmə kombinatı: orta ixtisas mək- təbləri, politexnik in-tunun filia- lı, N. A. Rimski-Korsakovun ev-mu- zeyi və s, var. 1-ci dərəcəli Vətən mu- haribəsi ordeni ilə təltif olunmui- dur ə TİXVİNSKİ Sergey Leonidovic (d. 1.9.1918, dən sovet tarix- cisi, diplomat, S.SRİ EA akad. (1982, m. ӱzvu 1968), 1941 ildən Sov,İKP uzvu. 1939—57 illərdə Cin, B. Bri- taniya və Yaponiyada diplomatik nit- də olmupdur: fəvqəl”adə və səlahiy- yətli səfir dərəcəsi var, Moskva Bey- nəlxalq Munasibətlər -tunun prof. (1798 ildən), SSRİ EA Cin aslıq

n-tunun direktoru (1960), SSRİ EA Asiya xalqları (1961—63) və Dunya so- sializm sisteminin iqtisadiyyatı 1 in-tlarının direktor muca- vini, YUNESKO-nun İcraiyyə ura- sında SŞRİ-nin numayəndəsi (1968 — 72) olmutdur. c“Novaya i noveytaya is- tə itini Sam redaktoru (1974), SS Xarici İpplər Nazir- liyi Diplomatiya Akademiyasının rek- toru, SSRİ EA Tarix bəlməsinin akad.-katibi, sovet tarixciləri milli komitəsinin sədridir. Batplıca təd- qiqatları Uzaq PTərq əlkələrinin, itən Cinin yeni və ən yeni tarixi və beynəlxalq munasibətlər tarixi sa- həsindədir. 7 orden və medallarla təltif edilmipdir.

Əsərləri: Sunı İt-sen. Vnetpne-

politiceskie vozzrenil i praktika, M.,

64, İstoril Kital i sovremennostı, M., 1976: Dvijenie za reformı v Kitae v kon- pe XTX veka, 2 izd., M., 1980. TİXOV Qavriil Adrianovic (1.5. 1875, Smolevicis indiki Minsk vil.— 25.1.1960, Alma-Ata)—sovet astrono- mu. SSRİ EA m. Ol 1927), Qazax. SSR EA akad. (1946). Qədqiqatları avtrobotanika, astrometriya və spek- trofotometriyaya aiddir. Marsın


THXOAPÖM


səthinin vəyerin bitki aləminin spek- trofotometrik xassələrinin paralel əyrənilməsinə dair əsərləri astro- botanikanın batlanqıcı olmutdur, r cox ipləri atm. optikası və ae-

topəkilcəkməyə aiddir. T. bir necə astronomik cihaz quraqidırmınp-


Bi ro


dır. Lenin ordeni, Qırmızı Əmən Bayraqı ordeni və medallarla təltif edilmiidir.

Ədl Suslov A. K., Qavriil Adria- novic Tixov, 1875—1960, L., 1980.


(T:sho4qopa)—sərcəki- milər dəstəsinin suzərlər fəsiləsin- dən qutp cinsi. Yeganə numayəndəsi T.-dur (T. tiqaqya). Uz. 18 sm-dir. Dimdiyi bizpəkillidir. Qanadları qara qarıttıq moruqu-qırmızıdır. Mərkəzi və Cənubi Avropa, Qərbi və Mərkəzi Asiya d-rında, SSRİ-də isə aoraızn və Orta Asiya d-rında ya- yılmıpdır. 2—5 yumurta qoyur. Cucu-


lər və xirda xərcənglərlə qidalanır. TİXOMİROV Vikto asilyevic (d, 23.12.1912, indiki İvanovo vil., Ki- netptma 1p.)—radioelektronika və avto-


matika sahəsində sovet alimi. SSRİ EA m. uzvu (1953). SSRİ Dəvlət mu- kafatı laureatı (1943, 1945, 1953). 1948 ildən Sov.İKP uzvu. Əsas iplə- i muxtəlif texniki sistemlər ucun, əmcinin bioloji in avto- matlaqpdırılması ucun cihazların yaradılmasına, radiotexniki tədqiqat usullarına aiddir. 2 dəfə Lenin or- deni, 2 bapqa orden və medallarla təl- tif edilmipdir. Əsəri: Biotelemetriceskie siste* mı, M., 1974,


TİXOMİROV Vladinir İvanovic (11.4.1881, Tiflis—5.4.1961, Bakı)— sovet kimyacısı (fiziki-kimya), prof. 1946) Azərb.SSR əməkdar elm xadimi 1946). 1948 ildən Sov.İKP uzvu, 1911—14 illərdə Peterburq Politex- nik İn-tunda fiziki-kimya kafedra" sında assistent vəzifəsində calıpq Mbim, 1921 ildə Bakıya gəlmit, 1922— 518 illərdə indiki Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunda fiziki-kimya kafedrasının mudiri ippləmiidldir.

s tədqiqatı Bakı neftinin və ne məhsullarının e”malı zamanı batp verən murəkkəb fiziki-kimyəvi proses" lərə, vulkanik kullərin, gillərin (o cumlədən bentonit gillərin) və bə”- zi mineralların katalitik xassələri: nin eyrənilməsinə aiddir. Azərb.-da yuksək ixtisaslı kadrlar hazırlan- masında xidməti var. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və medallarla təlti olunmuzldur.

Əd.- İbraqimov İ. A., Abba"


də A. H., Harpnecar cxnanHbıx ner, B-:


TİXOMİROV Mixail Nikolayevic (31.5.1893, Moskva—2.9.1965, orada) — sovet tarixcisi. SSRİ EA agad. (1953) m. uzvu 1946). MDU-da və s. ali MƏK“ təblərdə dərs demiit, 1935 ildən SSRİ EA Tarix İn-tunda, sonralar Slav“ yaniqunaslıq in-tunda calılmındır. 1953—57 illərdə SSRİ EA Tarix elmləri bəlməsinin akad, katibi, 1956 ildən Arxeoqrafiya komissiya: sının sədri idi. Əsas əsərləri ni ya tarixinə və SSRİ xalqlarının tarixinə, slavyaniqunaslıq problem" lərinə, mənbəpqunaslıq, arxeoqrafi- Ya, tarixiqunaslıq və tərki coqra“ fiyaya həsr olunmuttdur. T.-un rəhbər


liyi ilə SSRİ-də olan tarixə ai nadir əlyazmalarının atlı i radılmaqa baplanmıpdı. Polpa EA- nın həqiqi uzvu (1959) idi. 3 orden və 27 təltif edilmitdir. sərləriq Rossinskove qosudarst- vo XU—XUT1 vv., M., 1973: Dre cə M., 1975: Russkoe əə ə


TİXOMİROV Nikolay İvanovic (1860—28.4.1030, Leninqrad) — raket texnikası sahəsində sovet mutəxəs- sisi. 1894 ildən raket mərmiləri— Həə TƏ sirli HaHnap?.)aparMar problemi ilə mətqul olmutl, 1912 ildə Dəniz Nəzirdəyanə mərminin layihəsini təqdim et- midir. 1915 ildə havada və suda hə- rəgət edən Yeni mina tipi yaratmıt- dır. 1921 ildə T.-un təklifi ilə təip- gil edilmiiy laboratoriya onun ixti- ra ı ilə məpqul olmutpt, sonradan SSR -də raket uzrə ilk elmi-tədqi- qat və təcrubə-konstruksiya təppkila- tı olan Qaz Dinamikası Labo atori- na (QDL) cevrilmitpdi. 1930 ildə

. Tustusuz barıtla ippləyən raket mərmiləri ucun barıtın reseptini və texnologiyasını rlamıpt və bunun hs de patent almındır. Ayın arxa tə- rəfindəki kraterlərdən birinə T.-un


adı veri . Moskvada heykəli | qoyulm b : TİXON B


(1971 OV Andrey Nikolayevic (d. M. Smolensk vil., Qjatsk, indiki Qaqarin ip.) vet riyaziyyat" cısı, geofizik. SSRİ EA akad. (1966: m. uzvu 1939). Sosialist Əməyi Qəh- rəmanı (1953). Lenin mukafatı lau- reatı (1966), SSRİ Devlət mukafa- Tbi tı (1953, 1976). 1953 ildən SSRİ EA Tətbiqi Riyaziyyat İn-tu- nun direktor muavinidir (1970 ildən həm də MDU-da hesablama riyaziyyatı və kibernetika fakultəsinin deka- nı). Muhum əsərləri topologiya, funk- sional analiz, diferensial tənlik və sahələrdədir. riyaziyyatın ən abstrakt sahələrinə (sırf riya- ziyyata) və praktika ilə sıx əlaqədar olan riyazi fənlərə dair muhum nə- ticələr almıldır. Topoloji fəza- ların sonsuz hasili (4 T. ... BƏ TaMaM pery/)ap dəsa (€T. dəsşacıı, anlayıplarını elmə daxil etmiii, gecirmə tənliyi nəzəriyyəsinin məsə- lələrini tədqiq etmipdir. Onun ii1- ləri bu nəzəriyyəni fizika və gə zikanın muasir məsələləri ilə bar- layır. T.-un rəhbərliyi ilə elektro- dinamikanın, plazma fizikasının, qaz dinamikasının və s. bir cox mə- sələsi ucun alqoritm verilmiii və tət- edilmitdir. faydalı qazın- tıların geofiziki kətfiyyatı, op- TİK və neytron spektroskopiya, opti- mal idarəetmə və 6. sahədə də 0. tədqiqatlar aparmıpdır. Azərb.SSR- də riyaziyyat elminin inkitpafında, ӱksəkixtisaslı milli kadrlar ye- tipdirilməsində T.-un muhum rolu olmutpdur. 5 dəfə Lenin ordeni, 4 bapqa orden və medallarla təltif edilmitdir.

Əsərləri: Riyazi fizika tənlik- ləri, B., 1962 (A. A. Samarski ilə birgə): eoril funkpiN kompleksnoV peremen- nov, 3 izd., M., 1974 (sovm. s A. Q. Svept- nikovım), Metodı penin nekorrekt- nıx zadac, M., 1979 (sovm, s V. İ. Arse- ninım), Metodı reqularizapin i apri-

ornan informapin, M., 1983, TİXONOV Vyaceslav Vasilyevic (d. 8.2.1928, Moskva vil.-nin Pavlovski


199, cӱ9


ezchərəkətedən mi- G


TİXONOV


Posad k,)—sovet ki- no aktyoru. SSRİ kalq artisti (1974). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1982). Lenin mukafatı laureatı (1980). SSRİ Devlət mu- kafatı laureatı (1970). 1976 ildən Sov.İK.P uzvu. İlk dəfə cFGənc qvar- də (1948) fil- öi İNDƏ ƏKH-/MHUI- dir. Matvey Morozov(*Əhvalat Penkovda bali vermitpdirə, 1958), Viktor Rayski (e Fəvqəl”adə isəz, 1959), Melni- kov (4 Bazar ertəsinədəkə, 1968), İsa- Yev-|Ptirlits (4 Baharın on yeddi anı, 1973, televiziya filmi), İvan İva- novic (4“Qaraqulaq aq Bimə, 1977) rol-




ları ona genin pehrət qazandırmınd- L


dır. T. qəhrəmanın daxili varlıqrını —onun emosional, psixoloji, intel- lektual aləmini yuksək sənətkarlıqla ir edir. “Micman Paninu (1960), € Nikbin faciək (1963), 4 ərə və sulhə (1965—67), 4“Cinahsız cəbhək (1974), ca Dutmən arxasında cəbhəə (1981), “Av-


V.V. Tixonov FBaharın on yeddi anır filmində.


ropa əhvalatı (1984) və s. filmlərdə yadda qalan obrazlar yaratmındır. Lenin ordeni və Oktyabr İnqilabı oln kn təltif edilmipdir. ikolay Aleksan | . 14.5.1905, Xarkov) —. DƏVLƏT ə (d r tiya xadimi. Sosia. xuşu əə: list Əməyi Qəhrə - |. manı (1975, 1982). | SSRİ Deӧevlət mu- kafatı laureatı (1943, 1951), 1940





291



BHHH OXMUUYAYP . 1980 ilin oktyabrın- dan SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri- dir. ə x illərdə 77 K zvluyunə namizəd olmuit, 1966 ildən MK uzvudur. 1978 ildən Sov. İKP MK Siyasi Burosu uzvluyunə namizəd idi, 1979 ildən ӱzvudur. Partiyanın 22— 26-cı qurultaylarının numayəndəsi olmupdur. SSR i Sovetinin (5— 11-ci caqırhip) deputatıdır. 1974, 1975, 1978 illərdə Bakıda olmupdur. 9 dəfə Lenin ordeni, 4 a orden və medallarla təltif edilmiidir. Əsəri: Secilmitp nitqlər və məqa=


lələr, B., 1982, TİXONOV Nikolay Seiyonovic (4. 12.1896, Peterburq—8.2.1979, Moskva)


—rus sovet Yazıcı- sı, ictimai xadim. Sosialist Əməyi Qəhrəmanı ə :

enin mukafatı (1970), SSRİ Dəv- lət mukafatı (1942, 1949, 1952) laurea- tı, cXalqlar ara- sında sulhu məh- kəmlətməyə gərək Hə Lenin mukafatı laureatı (1957). Azərb.SSR | xalq pairi (1974). Birinci dunya mu- haribəsi (1914—18), Rusiyada Vətən" nanı muharibəsi I — 20 Bə BeİYK Vətən muharibəsinin (1941—45) nım. tirakcısı olmutpdur. Hindli upla- qın taleyindən danınan cSamig (1920) poemasında Lenin duhasının bəpəri əhəmiyyətindən bəhs edilir. ə və “Braqaq pe”r topluların- da (hər ikisi 1922) Vətəndat muhari- bəsi dəvrunun inqilabi romantikası emosional tərzdə tərənnum olunur. Lenin ideyalarının məlubedilməz- liyYİi və təntənəsi € Ya-y3ər (1934), € Ku4- rov bizimlədirə (1941) poemalarında, c Leninqrad deyupqu qəbul edirg (1943) və s. ocerklərində əksini tapmhızndır. Sulh, İPərq xalqlarının milli azad- lıq və istiqlaliyyəti 1 Utrunda mubarizə |-“Dost əlkəsizt (1936), Fİki axınə (1951), *Sulh tərərdarlarının HKHH- ci AYHİa KOoHTpecHHANƏP (1953) me”p cuz- silələri, € Ar MƏ ”uy3ər (1996), e/T anıb ay-ıMərə (1966), € Anrbı ecyTyHP (1968) hekayə və povest kitablarıy, sovet



408 xalqlarının dostluqunun tərənnumu ildən Sov.İKP uz- 8 g (“Kaxetiya harasına “un ozune (19 ), BY. Qulluqcu ailə- gii ii cGurcustan baharım (1945) tpe”r top- sində doqulmui- gə ı luları və s.| yaradıcılıqının dur. Əmək fəaliyyə- əsas məvzularındandır. Əsərləri tinə parovoz ma- SSRİ xalqları dillərinə, o cumlə-


pinisti kəməkcisi kimi baplamı:n (1924), Dnepropet- rovsk metallurgiya in-tunu bitirdik- dən (1930) sonra muhəndis-texnik ipin- də calınimın, Dnepropetrovsk və Per- vouralsk z-dlarında sex rəisi, bali “Yİ ur (1933—47), Nikopol i1.-n- də 3-d direktoru (1947—50), SSRİ Qara Metallurgiya Nazirliyində bapp idarə rəisi (1950—55), SSRİ qara metallurgiya nazirinin muavini (1955—97), Dnepropetrovsk XTPT-nin sədri (1957—60) ipləmitdir. SSRİ BY Soveti Dəvlət Elmi-İqti- sadi urası sədrinin muavini — SSRİ naziri (1960—63), SSRİ Dəv- lət Plan Komitəsi sədrinin muavi ni—SSRİ naziri (1963—65), SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin muavini (1965—76), 1976 ildən birinci mua.



dən Azərb. dilinə və bir cox xarici dilə tərcumə edilmindir.

T. Azərb. xalqının və ədəbiyyatı- nın Yaxın dostu idi. 1941 ilin dega- brında faiist muhasirəsində olan

eninqradda Ermitajda Nizami Gən: cəvinin anadan olmasının 800 illik yubileyinin kecirilməsinin təgilat- cılarından olmutpdur. Dəfələrlə Azərb.-a gəlmipt, ona bir sıra pte”r- lər həsr etmitpdir. Azərb. ədəbiyyatı, onun gərkəmli simaları haqqında mə- qalə, cıxın və xatirələri var. Azərb. xalqını cpair xalqə adlandırmıpq, Nizami Gəncəvi, Nəsimi, Fuzuli, M. P. Vaqif, M. F. Axundov, C. Məm- mədquluzadə, M. Ə. Sabir, S. Vurqun və b.-nın yaradıcılıqını yuksək qiy- Mətləndirmitdir. Azərb. ədəbiyyatı- nın rus dilinə tərcuməsi sahəsində xidməti var,


292


TİXONRAVOV



Umumdunya Sulh Purasının uzvu, Sovet Sulhu Mudafiə Komitəsinin sədri (1949 indən, SSRİ Nazirlər Soveti yanında ədəbiyyat, incəsənət və me”marlıq sahəsində Lenin və SSRİ Dəvlət mukafatları komitəsinin səd- ri, SSRİ Ali Sovetinin (2—9-cu ca- qırın) deputatı, SSRİ Yazıcılar İttifaqı darə Hey”ətinin katibi (1944 ildən) olmuqidur. 3 dəfə Lenin ordeni, Oktyabr İnqilabı ordeni, ballqa orden və medallarla təltif edilmindir.


Əsərləri: İgid partizan, B., 1955: Azərbaycan dəftəri. PPe”rlər, məqa- lələr, xatirələr, məktublar, cıxıtlar, B., 1979, Altı sutun, B., 1981: Sobr, soc., Tr. 1—7, M., 1973—1977, Stixotvorenin i pozmı, L., 1981, Vremi qeroev. Stixotvo- renil i pozmı, M., 1984, :

d.: Rus sovet ədəbiyyatı tarixi, B., 1976: Məmməd Arirf, Nikolay Tixo- nov, onun *Secilmipt əsərlərin kitabında, c. 1, B., 1967, Turkov A. M., NikolaNi Tixonov, M., 1960, Popmin V. A., Ni- kolag Tixonov, M., 1981,


TİXONRAVOV Mixail Klavdiyevic (29.7.1900, Vladimir—4.3.1974, Mosk- va)—ragetqayırma və kosmonavtika sa- həsində sovet alimi və konstruktoru. Prof. (1962), RSFSR əməkdar elm və texnika xadimi (1970). Sosialist Əmə- Yi Qəhrəmanı (1961). Lenin mukafatı laureatı (1957). N. Y. Jukovski ad. Hərbi-Hava Akademiyasını bitir- mipdir (1925). 1932 ildən reaktiv hərəkəti eyrənən qrupda briqada rəi- si, 1934 ildən Moskva Reaktiv Elmi- Tədqiqat İn-tunda ppe”bə mudiri i1- ləmipdir. Maye yanacaqla ippləyən muhərrikli ilk sovet raketlərinin yaradılması ipinə rəhbərlik etmiindn- dir. 1940-cı illərdə quraqldırılmıin raketlərin layihələnməsi problemləri uzərində calıqlmıt, Yerin ilk sovet sun”i peyklərinin, pilotlu kosmik raketlərin, avtomatik planetlərarası aparatların yaradıcılarından biri olmutidur. Beynəlxalq Astronavtlar Akademiyasının m. uzvu (1968). 2 dəfə Lenin ordeni, 3 balqa orden və me- dallarla təltif olunmutdur.

TİXORETSK—RSFSR Krasnodar eəl- gəsində pqəhər. Tixoretsk r-nunun mər- gəzi. İri d.y. qovtaqı. min (1984). Mapqınqayırma və metal e”ma- lı, yeyinti sənayesiy d.y. nəql. texni-


gumu var. |

TİCİNO (T:sypoy— İtaliya və İsvec- rədə cay. Po cayının sol qolu. Uz. 248 km, hevzəsinin sah. 7,2 min km?. Lepon- tin Alp d-rından baplanır. Aqaqı axını Padan duzənliyindədir. Qar və yaqıti suları ilə qidalanır. SES-lər ər. Gəmiciliyə yararlıdır. Paviya (İtaliya), Bellintsona (İsvecrə) uı.- ləri sahilindədir.

TİCANİ, Ət-Ticani — Yusif Bətpir (1912—1937, Omdurman) —-ərəb pairi (Sudan). Avropa ədəbiyya- tının tə”siri ilə ərəb iie”rini vəzn və formaca yenilətdirməyə sə”y ges- tərmipdir. Ərəb poeziyasında roman- THK cərəyanın bacısıdır. e/rlə- rində vətəndailıq ruhu, mustəmləkə- ciliyə qariı e/tirazla yanapı sufi- lik, kədər və bədbinlik motivləri də əksini tapmıntdır. Əsərləri əlumun- dən soara toplanılıb, cPQəfəqə adı ilə divan halında nər edilmitdir (1942). Muasir ərəb poeziyasına dair məqalələrində orta əsr ən ənələrinə Qarpı cıxmındır.


Ədl Demidcik V. P., Sudanskaa pozzil XX v., Duptanbe, 1972, TİCARƏT—əmtəə tədavulunu, onun istehsal dairəsindən istehlak dai- rəsinə hərəkətini tə”min edən x.t. sahəsi. Xarici, beynəlxalq, daxili T.-dən ibarətdir. Daxili T. tondan ticarətə və pərakəndə ticarətə ay- rılır Xarakteri və rolu hakim is- tehsal usulu ilə muəyyən olunur. İc- timai əmək bəlkusu əsasında və əm- təə-pul munasibətlədinin yarandı- qı, ibtidai-icma quruluiunun da- qılDdıRı dəvrdə meydana gəlmiindir. Natural təsərrufatın hekmranlıq etdiyi quldarlıq qurulupqu və feoda- alizm cəmiyyətində xarici T. ustun idi. Feodalizmin daqıldıqı dəvrdə xarici T.-in inkipafı və bununla əlaqədar Dunya bazarının yaranması əmtəə istehsalının artmasına səbəb olmutdu. Beynəlxalq T.-də iri T. piə- hərlərinin tacirləri həlledici rol oynayırdı. Amerikanın kəifi və Hin- distana dəniz yolunun acılınqı bey- nəlxalq T.-in inkipafına təkan ver- mipdi. Qərbi Avropanın T. iyirkət- ləri Boyuk corrafi kəiflərdən sonra mӱstəmləkələri talan etmək ucun ge- nip imkanlara malik olmupilar. Qul T.-i Hz ə yayılmıtdı. 16—17 əsrlərdə Avropada əmtəə istehsalı və daxili bazarın yaranması əsasında daxili T. hər yerdə inkitpaf etmipi və balplıca olaraq tacirlərin əlində cəmlətmiydi. Bu dəvrdə T.-in coi- qun inkipafı kapitalizmin yaran- masına səbəb olmutidu.

. Kapitalizmdə T.-in rolu və əhəmiy- Yəti dəyipir. Quldarlıq qurulupqu və feodal cəmiyyətlərində tacir kapita- lı istehsalla istehlak arasında va- sitəcilik edirdisə, sənaye kapitaliz- mi iyəraitində sənaye kapitalının xu- susilətmin hissəsi olan ticarət ka- pitalı meydana gəlir. Kapitalist təkrar istehsalı prosesində T. icti- mai kapitalın fasiləsiz təkrar isteh- salını tə”min etməyə baplayır. Daxili T.-in iqtisadi əhəmiyyəti, əmtəə dəv- riyyəsinin həcmi və T. metodları ga- pitalizmin inkitpaf səviyyəsindən ası- lı olur. 19—20 əsrlərin ayrıcında inhisarcı kapitalizmin meydana gəl- məsilə daxili T. sahəsində muhum də- yipikliklər baiq verir. Sənayedə ol- duqu kimi T.-də də kapitalın təmər- kuzlətməsi və mərkəzləpməsi prosesi gedir. İnkitpaf etmiii kapitalist əl- kələrində elmi-texniki tərəqqi bu pro- sesi sur”ətləndirmini və həm daxili, Həm də xarici bazarlarda T, edən T, inhisarlarını, iri T. firma və kon- sernlərini gӱcləndirmiidir. Pəra- kəndə T. kapitalist elkələrində, əsasən, coxfiliallı sistem univer- sal və ixtisaslatmıtn marazalar va- sitəsilə, universal T. isə əsasən, (/ni- vermaqlarda aparılır. İnkipaf et- mip kapitalist əlkələrində qeyri-ər- zaq mallarının T.-i Yuksək dərəcədə ixtisaslipdırılmızpdır. Ucuzlaipi- dırılmıq qiymətlərlə T. edən maraza- lar da geniti Yayılmın, ticarət mər- gəzləri yaranmılldır. Malların kre- ditlə satını muhum yer tutur. İs- tehlak kooperasiyası vasitəsilə apa- rılan koop. T.-i də pi eTMHHI- dir. T.-də reklamın rolu beyukdur. Ərzaq malları T.-ində uuniversam və supermarket maqazalar geni yayıl- mıpdır. Ərzaq malları uzrə pərakən. DƏ ƏMTƏƏ devriyyYəsində ictimai iailə


mӱəssisələrinin (kafeteri, kafe, qəlyanaltı, bufet) xus. c. beyukdur, T.-in xeyli təmərkuzlətməsinə bax- mayaraq muasir kapitalizm iqəraitin- də coxlu xırda T. iqəbəkəsi də qal- maqdadır. İnkipaf edən əlkələrin coxunun daxili T.-ində iri xarici və milli kapital hekmranlıq edir, Bununla yanapı, bu əlkələr ucun cox xırda T. muəssisələrinin olması da xarakterikdir. Xarici T. sahəsində onların sosialist əlkələri ilə bəra- bərlik və qarpılıqlı fayda əsasında iqtisadi əlaqələri məhkəmlənir, bu da onların iqtisadiyyatına, o cӱmlədən T.-in inkipafına xarici kapitalın tə”sirini zəiflədir.

Azərb. da əkinciliyin maldarlıq- dan, sonralar isə sənətkarlırın əkin- cilikdən ayrılması (e.ə. 2-ci minil- lik) nəticəsində tayfalararası muba- dilə ucun iqərait yarandı. PTəhərlə- rin meydana gəlməsi, sənətkarlırın inkitppafı Azərb.-ın beynəlxalq T.-ə qopqulmasına səbəb oldu. Ellinizm devrundə (e,ə. 4—eramızın 2 əsrlə- ri) Atropatena pəhərləri Babilistan, Misir, Hindistan və s. əlkələrlə T. əlaqələri saxlayırdı. Tədavuldə mis, tunc, gumuit, dəmir və s, metallar- dan duzəldilmip mə”mulat əsas yer tuturdu. Sasanilər və Xilafət dəv- rundə PTərq əlkələri ilə T. daha da gӱcləndi. 10 əsrdən baptlayaraq Azərb.- ın Volqaboyu əlkələri və Rusiya ilə T. əlaqələri var idi. Azərb.-a Orta Asiya, Hindistan, Ərəb əlkələri, Bi- zans və s. yerlərdən muxtəlif parca- lar, ətriyyat, ədviyyat, xəz və s. gəti- rilirdi. Xaricə isə ipək, pambıq, kə- tan, Yun parcalar, xalca mə”mulatı, boya, neft, at və s, ixrac edilirdi, Elxanilər dəvrundə beynəlxalq T. xey- li geniiyləndi. Azərb. ərazisindən ge- cən karvan yolları uӱmumdunya T.-ində muhum rol oynayırdı, Bu devrdə T 6. riz Yaxın PTərqin ən bəyuk kəzinə cevrildi. 13 əsrdən monqol- ların Azərb.-da tətbiq etdiyi tamqa gəmrug sistemi T.-in inkipafını ləngidirdi. 1565 ildə Səfəvi Hhəkmda- rı 1 PTah Təhmasib tamqanı ləvv etdi: bu, T.-in r... musbət tə"si gəstərdi. Lakin 17 əsrin sonları—1 əsrin əvvəllərində dəniz yolları va- sitəsilə aparılan T.-in geniplənməsi ilə əlaqədar tranzit-karvan yolları beynəlxalq əhəmiyyətini itirdi. by, T. yollarının gecdiyi Azərb, ipəhər- lərinin iqtisadi həyatına sarsıdıcı zərbə vurdu. 18 əsrdən Volqa— Xəzər yolu ilə Azərb.—Rusiya əlaqələri, ək- sinə, genipləndi. Bu da Həmin yol uzərində yerləpən ipəhərlərin iqtisa- diyYatına musbət tə"sir gestərdi. 19 əsrin əvvəlində Azərb.-ın iyimal hissəsinin Rusiya ilə birlətiməsi ilə onun T.-i də Rusiya T, sisteminə daxil oldu.

Sosializm cəmiyyətində əmtəə-pul munasibətlərinin olması ictimai muӱl- kiyyətin həkmranlırına əsaslanan və sosialist istehsal munasibətlərinin bir Hissəsi olan T.-i zəruri edir. | . Lenin T.-i sosialist iqtisadiy- yatının kecici formalarının ingki: da. muhum halqa və sosializm-

Dİ Əlaqələrin zə H or-

ması hesab edirdi. ə Kom y- NİST partiyası və Sovet devləti ə vet hakimiyyətinin ilk illərindən .--İn inkipafına və təkmillətməsi-

nə beyuk diqqət Yetirir, Milliləi-


, MƏp-



TİCARƏT KAPİTALI 293 ——— TİCARƏT KAPİTALI NDNZML ... şö


dirmə ilə yanaptı muhum xalq

lakı mallarının T.-inə dəvlət ə sarı qoyulmutdu. Əhalinin əmtəə ilə mərkəzləpdirilmipq təchizatını tə”- min və k.t. məhsullarının tədarukunu TƏYKİL etmək məqsədilə 1917 ilin no- yabrında ərzaq ipləri uzrə Xalq Ər- sar Komissarlıqı, 1924 ildə Xalq Da- xili Ticarət Komissarlırqı Yaradıl- dı (1946 ildən SSRİ Ticarət zirliyi). Vətəndaiz muharibəsi və xa- rici hərbi mudaxilə devrundə isteh-


dəvlət, T.-i butun x.t. miqyasında tətp- kil etdi. Sosialistlətdirilmis iri Hə İN ikat iə DNUN SATHİLI ӱzrə sa-

arı və digər devlət top- dan Q. təikilatları yaradıldı. Bu devrdə əmtəə birjaları və yarmarka- ları da muhum rol oynayırdı. Pə- rakəndə Q., əsasən, istehlak koopera- siyalarında cəmlətmildi. Dovlət T.-i T. idarələri və digər təikilat- ların itəbəkəsi ilə təmsil olunur- du. İctimailətmit T.-in məvqeyi mehkəmləndikcə muhum istehlak mal- larının elkənin əsas iqtisadi r-nla- rı uzrə bəlutidurulməsində planlapp- dırmanın rolu artdı. 1937 ildə bu- tun pərakəndə əmtəə dəvriyyəsi icti- mailəipiminn bəlmə vasitəsilə həya- ta kecirilirdi.

Beyuk Vətən muharibəsi illərində daxili sosialist T. sistemi əhalinin və Sovet Ordusunun təchizatını sa- bit və muntəzəm olaraq tə”min etmii- dir. Muharibə devrundəki arır itki- Yə və sonrakı cətinliklərə baxma yaraq 1947 ilin sonunda kartocka sistemi ləqv edildi və acıq T.-ə kecildi, Ar- tıq 1950 ildə pərakəndə əmtəə dəvriy- yəsinin umumi həcmi 1940 il səviyyə- sini 1025, 1953 ildə isə 6996 (muqayi- səLİ tiymətlərlə) etub kecdi. Sonra kı illərdə daxili T.-in daha sur”- ətli inkitpafı tə"min edildi, Belə ki, 1983 ildə pərakəndə əmtəə dӧvriy- Yəsi 1940 ildəkinə nisbətən 15 (Azərb, SSR-də 14,3) dəfə artmıi və 314,0 mlrd. (Azərb.SSR-də 4263 mln.) manat olmutdur. Daxili T. nəhəng təsərru-

at sahəsinə cevrilmitidir.

Sosialist iqtisadiyyatının inki- pafı prosesində daxili T.-in 3 for- ması Yaranmın və inkitpaf etmiitdir: DƏVLƏT, KOOpP. və K-z T.-i. .. T.-i, əsasən, əhər əhalisinə, koop. T.-i kənd əhalisinə xidmət edir. İstehlak Kooperasiyası komisyon ticarəti də aparır. Devlət T.-i ilə koop, T.-i birlikdə əlkənin mutəiəkkil bazarı- nı tətkil edir. Burada qiymətləri bilavasitə devlət muəyyənlətdirir. Pərakəndə əmtəə dəvriyyəsində dəvlət T.-inin payı 69,996 , koop. T.-inin pa- yı 27,496-dir (1983). K-z T.-i dəvlət tərəfindən planlaqpdırılmır, k-zla- rın və kolxozcuların artıq qalan k.t, məhsullarının bazarda satıinı- nı təpkil edir. Burada qiymətlər tə- ləb və təklifin tə”siri ilə əmələ gəlir. Əmtəə dəvriyyəsinin umumi həc- mində dəvlət T.-inin rolu daim ar- tır, koop. T.-inin payı sabit qalır, K-z Q.-inin rolu azalır,

T,-in inkilpafı və əhaliyə xidmə-


tin yaxtılaqpdırılması onun maddi- texniki bazasının yaradılması, T. avadanlırı və texnoloji proseslərin daha təkmil nevlərinin tətbiqi, T. me- todlarının təkmillətdirilməsi ilə bilavasitə baqlıdır, İxtisaslatimın marazalar iqəbəkəsi genitlənir, iri universal maqazalar (universamlar) tikilib ipə salınır, muasir iri an- bar təsərrufatı, soyuducular, me yvə- tərəvəz bazaları və kombinatları ya- radılır. T. proseslərinin mexanik- lətidirilməsi və avtomatlappdırılma- sı daha da inkitaf edir. Əhaliyə xidmətin mӱtərəqqi metodlarının (əzu- nəxidmət metodu, nӱmunələr uzrə və əhalinin sifariti uzrə, avtomatlar vasitəsilə satıpt və s.) tətbiq edilmə- si T. muəssisələrinin ipində iqtisa- di effektliyi artırmara və əhaliyə xidmət mədəniyyətini yaxitıla:idırma- qa imkan verir, |

Xarici sosialist əlkələri SSRİ- nin tarixi təcrubəsini rəhbər tutaraq ictimailətmin T.-i genitpləndirmiit- lər. Bu əlkələrdə daxili T. dəvlət Və koop. mӱəssisələri və təpkilatları ilə həyata kecirilir. Sosialist əlkə- up daxili T. məsələləri uzrə QİYİP cərcivəsində coxtərəfli əmək- daplıq aparılır. Sosialist əlkələ- rinin xarici T.-i dəvlət tərəfindən xarici ticarət inhisarı əsasında həyata kecirilir. SSRİ dunyanın 143 (1950 ildə 44) əlkəsi ilə ticarət əla- qəsi saxlayır (1983). 1982 ildə SSRİ- nin xarici ticarət devriyyəsinin həq- mi 119,6 mlrd. manat olmutdur: bu- nun 53926-i sosialist elkələrinin pa- yına dupmutdur. Beynəlxalq T.-in ro- lu da gunu-gundən artır. Daha Yaxpqı tpərail yaratmaq rejiminin tətbiq edilməsi Yolu ilə ikitərəfli və cox- tərəfli həkumətlərarası və digər sa- ziplər əsasında onun genipləndi- rilməsi dəvlətlərin əsas əməkdatlıq sahələrindən biridir (bax Beynəlxalq iqtisadi əməkdailıq). Beynəlxalq T. beynəlxalq gərginliyin zəiflədilmə- sində, sosial-iqtisadi sistemləri mux- təlif olan əlkələrin dinc yanapı ya- paması prinsiplərinin məhkəmləndi- rilməsində mu hum rol oynayır.

Ədə Marks K., Kapital, c,. 3: Le- nin V, İ., Bazarlar məsələsi deyilən məsələyə dair. Əsər. tam kulliyyatı, c. 1, yenə onun, Rusiyada kapitalizmin inkipafı, yenə orada, c. 3: Azərbaycan tarixi, c. 1, Əliyev F. M., XUN1 əs- rin birinci yarısında Azərbaycanda ti- carət, B., 1964, Musayev M.Ə. XTC əsrin sonlarında Bakı pzəhərinin ti- carəti, B., 1972, Feyzullayev İ. Ə., Ticarətin iqtisadiyyatı, B., 1973: Til carətin texnikası, B., 1978: Qenda- rov M. X., Qoroda i qorodskoe remeslo Azerbandjana X1İ—XUP vv., B., 1982:


Srebnik B. V., Əkonomika torqovli M., 1983,


TİCARƏT AVTOMATLARI —alıcı- dan pul və Ya digər nəv ədəmə haqqı- nı qəbul etdikdən sonra mal eturən (verən, bə zən həm də hazırlayan) qur- qu, butun prosesləri və ərəkətləri sərbəst yerinə yetirir. Coxiplənən kicikəlculu malların (məs., qənnadı və tutun məmulatları, su, ipirə, sud məhsulları və s.) satını ucun tət- biq edilir. Malı almaq ucun pulu sal- dıqdan sonra duӱymənin basılmasını tələb edən yarımavtomatlar da T.a.-na aiddir. Hələ 1 əsrdə Leronun “Pnevma- tikaəsında cmuqəddəsə su satmaq ucun ilk avtomat qurqu təsvir olunmutdur,


b a 4


SSRİ-də T.a.-nın seriyalı istehsalı: na 1956 ildən baplanmıdır.

T.a. dozalayıcı (maye və səpələnən məhsulları satmaq ucun) və ədədi mal. ları satmaq ucun avtomatlara ayrılır. Birbelməli və coxbəlməli, həmcinin itkaf tipli, panel tipli, avtomat- vitrin, avtomat-keik və s. T.a. var. T.a.-nın əsas qovpaqları yukləyici və nəqledici hissələrdən, dozatordan (və ya əmtəə vahidini umumi kutlədən ayı- ran), buraxılıni və pul mexanizmləa rindən ibarətdir. Qazlı su, kofe sa- tan avtomatlarda onların hazırlanma- sı ucun lazım olan qurqular (camypa- tor, qarımppdırıcı), sərinlətdirici ickilər və tez xarab olan mallar sa- tan avtomatlarda soyuducu qurrular, isti ickilər və yeməklər satmaq ucun olan avtomatlarda isə qızdırıcılar qoyulur. | ti CA RƏT ADƏTİ—6beynəlxalq tica- rət dəvriyyəsində uzun muddət iptlən- mə nəticəsində yaranmıpii adət. T.a. bu və ya digər formada dӧvlət tərəfin- dən sanksiyalatidırıldıqda (məs., qa- nunda həmin T.a.-nə istinad edilmə- si, onun məhkəmə təcrubəsində iilə- dilməsi Yolu ilə) huquq mənbəyi hesab edilir. SSRİ-də muttəfiq resp.-la- rın mulki məcəllələrinin muvafiq maddələri (məs., Azərb.SSR ulki Məcəlləsi, m. 160) T.a.-nin tətbiqi ucun əsasdır.

TİCARƏT BALANSI —muəyyən dəevr (adətən, bir il) ərzində əlkənin ixra- cat və idxalat dəyərlərinin nisbətini əks etdirən balans. T.b.-na təxirə sa- lınmadan edənilmə iyərti ilə satı= lan və alınan əmtəələrin dəyəri da- xil edilir. T.b.-nın aktiv hissəsində əlkədə istehsal olunmuti, yetipdiril- mipt və hasil edilmiit əmtəələrin, həm- cinin əvvəllər xaricdən gətirilmiytn və yenidən e”mal olunmu:i əmtəələrin ixracı, passiv hissəsində—daxili is- tehlak, yaxud sonradan ixrac etmək məqsədilə yenidən e”mal ucun nəzərdə tutulan xarici əmtəələrin idxalı gəs- tərilir. İdxalat və ixracat dəyərlə- ri arasındakı fərq T.b.-nın saldo- sudur. Saldo aktiv (ixracın dəyəri idxalın dəyərindən artıq olduqda) və passiv (idxalın dəyəri ixracın dəyə- rindən artıq olduqda) olur. Aktiv və passiv hissələr bərabər olduqda T.6. netto-balans adlanır. Kapitalist el- kələrinin Q.b.-nda kapitalist iqtisa- diyyatının inkipafının kortəbii xa- rakteri, satın bazarları uqrunda mu- barizənin gəskinlətməsi, valyuta bəh- ranı, inflyasiya və s., sosialist el- kələrinin T.6b.-nda — iqtisadiyyatın, ilk nevbədə xarici ticarətin plana- uyqun, proporsional inkipafı, beynəl- xalq sosialist əmək bəlguӱsunun dərin- ləpməsi, dunya sosializm bazarının inkipafı əz əksini tapır.

TİCARƏT KAPİTALI —əmtəə təda- vulu sferasında fəaliyyət gostərən kapital, sənaye kapitalının xususi: lətmii hissəsi, əmtəə kapitalın realizəsi mərhələsinə xidmət edir. Q.k.-nın hərəkəti P—Ə—P" formulu ilə xarakterizə olunur, burada 11— pul, Ə—əmtəə, P”—artırılmıi pul- dur. Muəyyən pul məbləqi əmtəənin alınması ucun avans edilir, sonra əmtəə istehlakcılara satılır, satın: alma qiyməti ilə satıiy qiyməti ara- sındakı fərq ticarət mənfəətini təipkil edir. Kapitalizmə qədərki formasiyalarda tacir kapitalı for-


294


masında olmutdur. Tacir kapitalı əmtəə və pul tədavulunun inkipafı əsasında meydana gəlmiii və sadə əmtəə mubadiləsi prosesində vasitəci rol oynamınldı. Q.k. bilavasitə izafi dəyər yaratmır, cunki dəyər istehsal sahəsində əz-əzunə artır, lakin do- layı yolla onun artmasına kəmək ges- tərir. T.k. tələb və təklifin rap- pılıqlı uyqunlatmasının cevik formalarını inkitpaf etdirir, mu- əyyən Həddə istehsalın və istehlakın strukturu və həcminin formalatjma- sına tə sir gəstərir. Bununla yanaı T.k. kapitalizmə xas sosial-iqtisadi ziddiyYƏətləri kəskinlətdirir. Belə ki, T.k. rəqabət mӱbarizəsi və isteh- sal hərc-mərcliyi iəraitində fəaliy- yət ƏT

TİCARƏT KİTABLARI–bir sıra burjua dəvlətində məcburi sənəd: burada tacir (fiziki, yaxud huquqi pəxs) hər gun əz muəssisəsinin tə- sərrufat əməliyyatlarını qeyd edir və mMaliyYYə vəziyyətini əks etdirir. Bax həmcinin Ticarət huququ. TİCARƏT GUZƏ İYTLƏRİ--əmtəənin pərakəndə qiymətinin bir hissəsi: ti- carət təpkilatları və muəssisələ- rinin sərəncamında qalır və təda- vul xərclərinin edənilməsində, mən- fəət əldə edilməsində ondan istifa- də olunur. SSRİ-də T.g.-nin miqda- rını və tətbiqi qaydasını SSRİ Na- zirlər Sovetinin Dəvlət Qiymət Ko- MHTƏCH muəyyən edir.

TİCARƏT MƏNFƏƏTİ — əmtəənin realizəsi zamanı satınalma qiyməti İLƏ satın qiyməti arasındakı fər- qin hesabına əldə edilən mənfəət. Kapitalizmdə T.m. maddi istehsal sahəsində muzdlu fəhlələrin əməyi ilə yaradılan və ticarətdə fəaliy- Yət gestərən, kapitalistlər tərəfin- dən mənimsənilən məcmu izafi dəyə- rin bir hissəsidir. Sosializmdə T.m. izafi məhsulun bir hissəsidir, on- dan ticarətin daha da inkipaf et- dirilməsində və maddi Həvəsləndirmə fondlarının formalaidırılmasın- da iradə olunur.

TİCAR ƏT MƏRKƏZLƏRİ—vəzifə hə məkan e tibarilə qariılıqlı əlaqədə olan ticarət, ictimai iaiyə, məiinət xidməti muəssisələri və digər xidmət nəvləri kompleksi. T,m. abad piyada- lar zonasında, nəql.-ın yaxınlalia bilməsi və avtodayanacaqlar ucun əl- verinli sahələrdə tikilir. İlk dəfə ABPQ-da (1920—30 illərdə) yaranmınq- dır. SSRİ-də T.m. tikintisinə 60-cı illərdə baplanmındır. İki qrupa— əsas mӱəssisəsi universam olan və ya- ippayılp zonalarında (mikrorayonlar- da, Yapayını məhəllələrində, magist- ral Yol ayrıcında) yerlətən T.m., əsas mӱəssisəsi iri ərzaq malları 10 bəsinə malik univermaq olan ilə- hər əhəmiyyətli T.m.-nə ayrılır. T.m. ticarətin təkilinin mutərəqqi for- ması olub, eyni yerdə ticarət, ictimai İD1İƏ və s. xidmət nevləri uzrə əha- LİYƏ kompleks xidmət gestərməyə im- kan verir.

TİCARƏT MƏCƏLLƏSİ—bir sıra burjua dəvlətində ticarət iirkətlə- rinin və fərdi ticarətlə məiqul olan ayrı-ayrı ipəxslərin (tacirlərin) fəaliyyətini nizamlayan qanunverici- lik aktı. T.m. Fransada (1807 il T.m.), AFR-də (1900 il Almaniya ti- carət qanunları), Yaponiyada (1899 il T,m.) qӱvvədədir.


TİCARƏT KİTABLARI


TİCARƏT NUMAYƏNDƏLİYİ—-so- sialist dəvlətinin xaricdə larici ticarət inhisarı sahəsindəki huququ- nu həyata kecirən orqan. T.n. həkumə- tin qərarı ilə və ərazisində yerləit- diriləcək devlətin razılırı ilə tə”- sis olunur. Q.n. xarici ticarət məsə- lələrində əz devlətini yerlətdiyi devlətdə təmsil edir, həmin əlkə ilə ticarət mӱnasibətlərinin inkitpafı- na kemək edir, xarici ticarət baza- rında mustəqil CIXıİP edən təiiki- latların fəaliyyətini nizamlayır və ona nəzarət edir: əmtəələrin əz əlkə- sinə gətirilməsinə, onun ərazisindən kezirilməsinə Kia icazə verir və s, SSRİ-də T.n.-nin hyryrH statu- su SSR İttifaqının xaricdəki ti- carət numayəndəlikləri və ticarət agentlikləri haqqında Əsasnamə (1933), beynəlxalq mӱqavilələr və s. ilə muəy- Yən edilir. TİCA RƏT PALATASI —ictimai təi1- kilat, muxtəlif əlkələr arasında iqtisadi, xususilə xarici ticarət munasibətlərinin inkipafına kəmək edir. Hər bir əlkədə T.p.-nın huquqi vəziyyəti onun nizamnaməsi ilə muəy- yən olunur. Milli (məs., SSRİ Ti- carət-Sənaye Palatası), qarınlıq (2 əlkənin ipguzar dairələrini bir- ləpdirir, məs.. Cexoslovakiya— Sovet, İtaliya—Sovet, Fin—Sovet, Fran- sa—Sovet T.p.) və beynəlxalq forma- ları var. Beynəlxalq T.p. (BTP, 1920, Paris) 100-dən cox əlkənin (19AZ) iti- KY3ap dairələrini və ayrı-ayrı firma- larını birlətdirən qeyri-həkumət təpkilatıdır. Əsas vəzifəsi muxtə- lif əlkələr arasında ticarət ipərt- lərini yaxtılaqtidırmaqa kəmək gəbs- tərmək və beynəlxalq iqtisadi problem- ləri həll etməkdir. SSRİ, ADR, BXR, Mac.XR, PXR, RSR və CSSR- in ticarət palatalarının numayən- dələri 5B5TP-nin konqreslərində mu- pahidəci kimi olur, BTP-nin Xususi Komitəsinin itpində iptirak edirlər. TİCARƏT REYESTRİ--Qərbi Avropa burjua devlətlərində sənəd: burada kommersiya fəaliyyətini həyata geci: rən fiziki və huquqi izəxslər (itir- gətlər) məcburi qaydada qeydə alınır. T.r.-ni məhkəmə orqanları aparır. Tӱr.-ndə qeydə alınma faktı tacirin huquqi vəziyyətini muəyyən edir. TİCARƏT XƏRCLƏRİ—bax Təda- vul xərcləri. TİCARƏT HUQUQU—bir sıra burjua devlətində mustəqil huquq sahəsi), mulki və ticarət depriyyəsi sferasın- da mӱnasibətləri nizamlayır. Qarixən orta əsrlərdə İqaliyada tacir huququ kimi meydana gəlmiidir. T.h. urəhəp statutlarında, yaxud tacir gildiya- larının statutlarında təsbit edi- lirdi: T.H. məcmuələri məvcud idi (məs., Rodos dəniz huququ, Eaquzin statutları). Ticarət iiirgətlərinin fəaliyyətini, qiymətli Kkaqızların devriyyəsin i, ticarət əqdlərini və s.- ni tənzimləyir. |

Bir sıra əlkədə (İsvecrə, İtali- ya) bu sahələr vahid qanunvericilik aktında (mulki və yaxud əhdəlik mə- cəlləsində) unifikasiya olunmuzidur. AB1Pİ-da federal mulki məcəllə yox-


TİCA RƏT İYƏBƏKƏSİ—əhaliyə mal satan və ticarət təplkilatlarını hə- min mallarla təchiz edən muəssisələ- rin məcmusu. Pərakəndə Tali,-nə və topdan T lp.-nə bəlunur. Daimi (il


ərzində fəaliyyət gestərən) və məvsu. mi (parklarda kafelər, meyvə-tərəvəz keikləri və s.): stasionar (həMxmə bir yerdə olan) və səyyar T.1p,.-nə ayrı- lır. Satılan malların xususiyyətin- dən asılı olaraq ərzaq, qeyri-ərzaq və qarımlıq mallar muəssisələri ipəbəkə- si fərqləndirilir (bax həmcinin Ti- carət, Ticarət mərkəzləri, Univer- maq, Universam). TİCARƏT - SƏNAYE PALATASI — bax SSRİ ticarət-sənaye palatası TİİMYENKO Vyaceslav Yevgenyevic (19.8.1861, Peterburq—25.2.1941, Le- ninqrad)—sovet kimyacısı. SSRİ EA agad. (1935: m. uzvu 1928). SSRİ Dəv- lət mukafatı laureatı (1941). Əsas tədqiqatları ӱzvi kimya, xususilə ter- penlər kimyasına həsr edilmiiidir. T. skipidarın, kub qatranlarının, aq aseton yaqının xassələrini muəyyən- ləmidirmii, skipidardan kamfora alınmasının sənaye ӱsulunu vermiiti, Tiipienko reaksiyasını Kənidb etmii- dir. T. dəniz suyundan yod alınması usulunu tapmın, qazların yuyulması və qurudulması ucun iquttə ra6 (T , ra- bı) hazırlamıtdır. Farfor ucun boyalar duӱzəltmiiy və bir sıra kim- yəvi reaktivlərin alınma usulları: nı təklif etmipdir. TİYIYENKO REAKSİYASI — alu- minium alkoholyatın tə”siri ilə al- dehidlərlən murəkkəb efirlərin alın- ması: (R”O),Aİ | 2ESNO———— KSOOSN,K


(E—alkil və ya aril).


Kannissaro reaksiyasından fərqli olaraq T.r.-na aromatik aldehidlər- lə yanapı, alifatik və bə”zi hete- qorunun aldehidlər də daxil olur,

.r.ndan laboratoriya və sənayedə mӱrəkkəb efirlərin alınması ucun istifadə olunur. i Tiipienko kətif etmitidir M əsr TILLIX — Azərb.SSR-də daq. Le- rik r-nu ərazisində, Pepttəsər silsilə- sində, Lənkəran cayının mənbə Hissəsi Yaxınlıqındadır. Hund. 2342 m. TIM—RSFSR Krasnoyarsk əlkəsi və Tomsk vil.-ndə cay. Ob cayının sar qolu. Uz. 950 km, hevzəsinin sah.32 300 km?-dir. Qərbi Sibir duzənliyinin c.1i.-indən batlanır. Əsasən, qar suları ilə qidalanır. Oktyabrdan mayadək donmuiy olur. Aqac axıdı- lır. Gəmiciliyə yararlıdır. TIM--RSFSR Saxalin vil.-ndə cay. Uz.330 km, hevzəsinin sah. 7850 km?, Qarıtıq mənbədən qidalanır. No- Yabrdan 50 noHMyu onyp. Aras axıdılır. əmiciliyə yararlıdır. TINYANOV Yuri ikӧla əzin (1 10.1894, Rejitsa ip. (indiki Lat.SSR, Rezeknq i1.)—20.12.1943, Moskva) — rus sovet Yazıcısı, ədəbiyyatiqunas.

. K. Kyxen6exepə (eKyxniaş, 1925), A, C, Qriboyedova (4“Vəziri-muxtarın elumuə, 1927—28), A. E Puptkinə (APulpkinə, H. 1—3, 1935—43: bitmə- miipdir) həsr olunmusi romanların, tarixi povestlərin muəllifidir. Elmi təplil, dəevrun sosial, mənəvi-əxlaqi mənzərəsinin dolqrun in”ikası, incə psixologizm Q. yaradıcılıqının sə- ciYYƏVİ Xususiyyətləridir. 4P1e"r dili problemi (1924), € əhnəcilər və yeni- cilərə (1929) və s. elmi əsərləri var. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və me- dallarla təltif edilmitdir. Rezek- nedə Q.-un muzeyi acılmıntdır (1981),


TICİNA


295


—— XX... 385... —pdddplmgjkh=


Əsərləri: Soc., t. 1—3 — 1959, Pupkgin i eqo Hə ə MA ədib an "sal ə. Kexli. Roman, ra, Kipinev, 1984. iki


TİN-TINLIQ (yun. qhəpoTayya — ri- nolaliya, rhis, rhinos—öypyHn), - runda danısima—nitqin - rif olunmupi izəkildə tələffuz olun- ması. Əsasən, səs əmələgətirən hava axınının burun və arız ppluqun- dan kecməsindən bai verir. Acıq və qapalı T. ayırd edilir. Acıq T. bərk və yumipaq damaqın defekti za- manı mutpahidə olunur: nitqin tələf- fuzu zamanı havanın bir Hissəsi- nin burun bopluquna kecməsindən bail mrir. Belə ipəxslər burunda da- Hbiİlibip. apalı T. burunda polip olduqda, adenoidlərdə, zəkəmdə ha- vanın burun bopluqundan cətinliklə gecməsi zamanı bai verir. T. xususi laqopedik məpqqələlərlə aradan qaldı- rılır. Anatomik pozeunluqlarda cər- ahi a mualicə olunur. TbiPTOBHLİTE (Tirgövişte)—PyubıHM- yada iqəhər. Dımbovitsa qəzasının HH3.M.. Əh, 75,6 min (1981). Yuksək keyfiyyətli polad istehsal olunur. Mapınqayırma, kimya, aqac e”malı, yeyinti sin ka ir.

TIRQOVİİYYTE (Thrqovitte)— Bolqa- rıstanda ipəhər. Tırqovitte mahalı- nın inz. m. Nəql. qovpaqı. Əh. 40 min (1975). Yeyinti sənayesi var. Atac emal olunur. Yeyinti sənayesi ucun avadanlıq, akkumulyator istehsal olu-


nur. | TEIPTY-MY PELİ (Tırgu Mureş)—Py- mıniyada iəhər. Murei cayı sahilin- dədir. Mureip qəzasının inz. m. ƏH. 134 min (1981). Mapınqayırma, elek- trotexnika, elektron, kimya, yeyinti sənayesi var. Dəri əlcəklər, mebel, THKMHHI MƏ” yər istehsal olunur. TIRNIAӰ 3— Kabarda-Balkar MSSR- də ipəhər. Baksan cayı sahilindədir. Beyuk Qəfrazın ilm. yamaclarında, 1300 m yӱksəklikdədir. Alcaq gərgin- likli aparatlar, dəmir-beton mə mu- latı z-dları var. TİRNOVO (Thırnovo)—1965 ilədək Veliko-Tırnovo 111:.-nin adı. TİRNOV KONSTİTUSİYASI (1879)— Bolqarıstanın Osmanlı hekm- anlıqından azad olmasından sonra ırnovoda Muəssislər məclisi tərə- findən qəbul edilmiitdi (1879, 16 ap- rel). Bir sıra demokratik azadlıqlar


(secki huququ, səz, mətbuat, təqpkilat azadlıqı və s.) muəyyən etməsinə bax- mayaraq T.k. əlkədə hakimiyyəti əslin- də monarxın ixtiyarına verirdi. İlk vaxtlar monarxın qanunvericilik ha- kimiyyəti parlament tərəfindən xeyli məhdudlatdırılmıtdı. 1934 il fa- iqist cevrilitindən sonra fəaliyyəti dayandırılmın, rəsmən 1947 il de- kabrın 4-də Beyuk Xalq Məclisinin qərarı ilə ləqv edilmitidir. TİRTIL—kəpənəklərin surfə for- ması. T. beyuyur və dəfələrlə qabıq qoyduqdan sonra pupa cevrilir. Əsa- sən, bitki, bəzən yun, mum və qərni maddələrlə qidalanır. Bədəni qur- da bənzəyir. Arqız aparatı gəmirici- dir. SSRİ ərazisində 1000-dən ar- tıq gəpənəyin T.-ı k.t. və mepqə bit- kilərini zədələyir. Bəzi nəvləri xeyirlidir (məs., tut ipəkqurdu). TIRTILLI GEDİMIY (mapın- larda)--ezugedən mapınlarda hərə- gətzerici nevu, ip prinsipi maitı- nın təkərləri altına fasiləsiz ola- raq tırtılın verilməsinə və bununla da təkər ucun yumtaq qruntdakına nisbətən hərəkətə xeyli az muqavimət geəstərən sonsuz yol yaradılmasına əsaslanır (tırtıl — bir-birinə oynaq vasitəsilə birlətidirilmiiy qov- paqlardan ibarət butev, qapalı lent və ya zəncirdir). T.g. traktor, ekska- vator, tank və s, mapınların gediiyi- nə, hərəkətini xeyli asanlaidırmarqa və sur”ətləndirməyə imkan verir. TISBARALA (Testudinata )—€eYPpY- nənlər yarımsinfi. Bələninin qaba- rıq bel və yastı qarın qalxanından ibarət zirehlə ərtulu olması T.-ın xaqakterik xususiyyətidir. T.-ın əksə- iyyətində zireh qərni loevhələrlə, yalnız yumiyaq T.-da və dərili T.-da isə dəri ilə ertuludur. Quru T.-ında bel qalxanı qabarıqdır və xeyli aqırlıqa davam gətirir. PTirinsu və dəniz T--ında qalxan yastılaqimıpi yiliklari, olur. Diitləri Yoxdur.

irehin olması T.-ın daxili qurulu: iquna da kəskin tə”sir etmipdir. Gev- də əzələləri cox vaxt reduksiyaya uq- ramıtu, ətraflarda və boyun nahiyə- sində xeyli inkipaf etmiidir. Mua- sir T.-dan ən irisi dəniz T.-ıdır (dərili T.-ın uz. 2 m-dək). Əvvəllər T.-ın uz. 3 m-dək olmutidur.

Muasir T. 5 dəstəyə aiddir: giz-

liboyun T., yanboyun T., yumiaqbədən- li T., dəniz Q.-ı və dərili Q. (| nə-


İ |


|


c


a. ı ” V " v iL


|


a. R .


Bi


vu var—dərili tısbaqa). Hazırda ya- fin T.-ın 210-dan artıq, SSRİ-də 7, o cumlədən Azərb.SSR-də 3 nev var. T.-ın yalnız bir qismi (43 HƏBY, quruda yapayır. Muasir T.-ın əksə- riyyəti yarımsu həyatı gecirir, cayda, gəldə, bataqlıqda, ppirinsulu kərfəz- lərdə yapayır. İlin soyuq və quraq dəvrundə qıpq və yay yuxusuna gedə bi- lir. Bə”ziləri bitki, digərləri hey- vani yemlə qidalanır. İldə 3 dəfədən cox yumurta qoyur. On illərlə (bə”zən 100 ildən artıq) yapayır. Bə”zi nev- lərinin əti, piyi, yumurtası, bə”zən də qərni levhələri istifadə olunur. Bə”zi ppirinsu nevləri balıq təsərru- fatına, quru T.-ı isə əkinlərə və s. zərər verir. Əksəriyyəti muhafizə olunur: Rİ-də, o cumlədən Azərb, SSR-də butun quru nəvləri və Uzaq 1Pərq pirinsu T.-ı qorunur. TIXAC (qazımada) —quyuya bu- raxılmınqoruyucu kəmərlərin sement- lənməsi zamanı sement məhlulunu qa- zıma və basıcı məhlullardan ayır- maq, kəmərin daxili divarının sət- hini təmizləmək və sementləmənin qur- tərmasını xəbər verməkdən ətru ii1- lədilən ləvazimat. Apqarı və yuxarı sementləmə T.-larına ayrılır. Əzəyi cuqun və aluminiumdan, səthi rezin- dən hazırlanır. Qoruyucu kəmərin konstruksiyasından və sementləmənin nəvundən asılı olaraq muxtəlif T. tiplərindən istifadə olunur. SSRİ- də qazıma iplərində Azərb. Devlət Neft Sənayesi Elmi-Tədqiqat və La- Hiyə İn-tunda iplənilib hazırlan- mılı T.-lar ipylədilir.

Əd.. Bulatov A. İ. idr., Spra- vocnik po kreplenio neftanıx i qazovıx skvajin, M., 1981.


TİXI (Tushu)—Polpada, Kaqtovit- se voyevodalıqında məhəp. Əh. 172 min (1981). Minik avtomobilləri z-du, selluloz-karız, elektron, yeyin- ti sənayesi var.

TİCİNA Pavlo (Pavel) Qriqoryevic (27.1.1891, indiki Cerniqov vil. , Bob- rovitsa r-nunun Peski k.—16.9. 1967, Kiyev)—Ukrayna sovet iyanri, ictimai xadim. USSR EA akad. (1929). Sosia- list Əməyi Qəhrəmanı (1967). SSRİ Dəvlət mukafatı laureatı (1941). 1944 ildən Sov. İKİ uzvu. c“Guӱnətli klar- netlərg adlı ilk kitabı 1918 ildə nəir olunmuttdur. eKoraH ə, CoHeT/iəp və oktavalar əvəzinəg (hər ikisi 1920)



Tısbaqalar" 1—Xəzər tısbaqrası (Clemmy


| an cə zl En


(Testudo ho rsfleldi).


v sazrysa), 2— Aralıq dənizi tısbatası (Tezbido fqaesa): 3— Orta Asiya tısbaraSI


TbIHIKA



toplularında sosi- alizm ideyaları, Ukrayna fəhlələri- nin inqilabi muba-


rizəsi tərənnum edilir. cUkrayna- Dan əsən kuləkg (1924), c Partiya irəli aparır


(1934), *Vahid ailə hissiz (1938), 4 Po- lad və zəriflikə (1941) topluları — sovet vətənpərvər- liyi, beynəlmiləlcilik, inqilabi ruh, yeni həyatın tərənnumu, sulh uqrunda mubarizə mevzularına həsr olunmuil- dur. Kommunizm quran sovet xalqının mə"nəvi zənginliyi, əmək rəiyadəti “Bizə qudrət verilmitdirə (1953), “Biz bəpəriyyətin vicdanıyıq (1957), c Kommunizm ufuqləri gerunuru (1961) vəs. kitablarında poetik əksini tap- mıipdır. Ədəbiyyat və mədəniyyət məsə- lələrinə aid məqalələri, rus, digər SSRİ xalqları, o cumlədən Azərb. poeziyasından tərcumələri var. Əsər- ləri bir cox dilə, eləcə də Azərb. dilinə tərcumə edilmipdir. SSRİ Ali Sovetinin deputatı (2—5-ci ca- qırıt), SSRİ Ali Soveti Millət- lər Sovetinin sədr muavini (1954— 62) olmutdur. 5 dəfə Lenin ordeni, 2 baiqa orden və medallarla təltif edilmitdir. Vətəninlə xatirə muzeyi acılmıiy, abidəsi ucaldılmıtdır (1981),

Əsərləri: İzbr. proizv., t. 1—2, M., 1971, İzbrannoe, M., 1981,

Əa. Xəlilov P., SSRİ xalqla- rı ədəbiyyatı, H. 1, nətir 2, B., 1975: Telhnjok S., Pavlo Tıcina, M., 1974,


TblUIKA (Tyszka) Yan (əsl famili- yası və adı İokihes (Yo ıches) Leo (17.6.1867, Vilnus — 10.3.1919, Berlin)—Poliqa və Almaniya fəhlə hə- rəkatı xadimi, Polia və Litva Kral- lıqı S.-D. təpkilatının bani və rəhbərlərindən biri. *Əmək azadlıqı qrupu ilə əməkdatlıq etmitdir. 1905 ilin noyabrında R. Luksemburqla birgə Varitavaya gələrək, Polia kral- lıqında bailamaqda olan inqilaba qopulmutdu. 1906 ilin martında tu- tularaq Sibirə emurluk surgun olun- mutdu. 1907 ildə həbsdən qacaraq Ber- linə getmiidi. RSDFP-nin 5-ci qu- ultayında (London, 1907) RSDFP uzvluyunə namizəd secilmitidi. “Spartak ittifaqıjnın, Almaniya Kommunist Partiyasının (AKP) ba- ni və rəhbərlərindən olmuztidur. 1919 ilin yanvarından (R. Luksemburq və Libknext vəhticəsinə əldurul- duӱgdən sonra) AKP-yə baicılıq et- miidi. Martın 9-da həbs olunmunt, Berlin həbsxanasında eldurulmulidur. TYANSZİN—–Cində pəhər. Əlkənin muhum iqtisadi mərkəzlərindəndir. Sarı dənizdən 50 km aralı, 1Pimali Cin duzənliyindədir. Xayxe cayının Beyuk Kanalla kəsitdiyi yerdə port. İri d.y. və hava yolları qovpaqı. Ət- raF ərazi ilə birlikdə inzibati va- id yaradır. ƏH. 7,8 mln. (1981). Əsa- sən, toxuculuq, həmcinin yeyinti, tu- tun, rezin, dəri-ayaqqabı, karız, kib- rit sənayesi inkipaf etmiidir. Me- tallurgiya, mapınqayırma, kimya sə- nayesi, 2 un-t var. Ətrafında dai Ke- mur, dəmir filizi, duz cıxarılır, pambıq, tərəvəz yetitidirilir. Əlkə- nin xarici ticarət əməliyyatlarının



1/4-indən coxu T. vasitəsilə aparılır. Yaxınlıqında (Sarı dəniz sahilin- də) Sinqan (Tanqu) avanportu yerlə- iir.T.-i Pekinin cdəniz qapısı ad- landırırlar.

. 13 əsrdə Cjiqu balıqcı qəs.-nin Yerində salınmıti, 1405 ildə T. adı- nı almıipdır. 1725 ildə mahal, 1731 ildə vilayət mərkəzinə cevrilmitdir. 1860 ildə iqəhər xarici ticarət ucun acıq eqlan edildi. 1937—45 illərdə Yapon ipqalcılarının əlində idi. 1949 il yanvarın 15-də Cin Xalq Azad- lıq Ordusu hissələri ipəhəri qomin- dancılardah azad etdilər. TYANSZİN AMERİKA—CİN MU- QAVİLƏSİ (1858) — İngiltərə— Fransa—Cin muharibəsi (1856—60) zamanı ABPP-ın Cinə qəbul etdirdiyi muqavilə. İyunun 168 də Tyanszində imzalanmıtdır. T.A.—C.m.-ndə Cin- dəki amerikalıların mulkiyyətinin toxunulmazlırının tə”min olunma- sı, Tayvanfu (Tayvan a.) və PTantou (Svatou) limanlarının ticarət ucun acıq eqlan edilməsi nəzərdə tutulur- du. ABİT vətəndailarına acıq li- manlarda ev, torpaq və s. icarəyə gə- turmək huququ verilirdi. TYANSZİN İNGİLTƏRƏ — CİN MUQAVİLƏSİ (1858) — İngiltərə— Fransa—Cin muharibəsi (1856—60) zamanı B. Britaniyanın Cinə qəbul etdirdiyi muqavilə. İyunun 26-da Tyan- szində imzalanmımldır. T.İ.—C.m. Tayvanfu (Tayvan a.), Yantay, Syunc- jou, PQantou (Svatou) limanlarının acıq e”lan edilməsini, İngiltərəyə Yantszı r-nunda (3 limanda) gəmici- lik və ticarət Tut? verilməsini, Cinin B. Britaniyaya 4 mln. tael məb- ləqində təzminat edəməsini, Pekində ingilis səfirliyinin tə”sis edilmə- sini və Ş. nəzərdə t Tbi, (İş T)AAHC3HH TPAKTATbI (1858)—Py- siya ilə Cin arasında qariılıqlı munasibətləri muəyyən edən muqavilə. İyunun 1(13)-də Tyanszində imzalan- mıpidır. 12 maddədən ibarət idi. T.t.-nda sulh və dostluqun məhkəm- ləndirilməsi, bir sıra Cin limanla- rının rus gəmiləri ucun acılması, sərhədin qeyri-muəyyən hissələrinin tədqiqi ucun numayəndələr ayrılması və s. məsələlərin nizama salınması nəzərdə tutulurdu.

TYA SZİN FRANSA—CİN MUQA- VİLƏSİ (1858)–İngiltərə— Fran- sa—Cin muharibəsi (1856—60) zama- nı Fransanın Cinə qəbul etdirdiyi mӱqavilə. İyunun 27-də Tyanszində imzalanmındır. Tyanszin ngiltə- rə—Cin muqaviləsində (1858) B Bri- taniyanın əldə etdiyi butun i.mtiyaz- lar Fransaya da aid edilirdi. Əlavə olaraq Nangin və Tayvandakı Daniuy limanlarının ticarət ucun acıq e”lan edilməsi, fransız missionerlərinin Cində xristianlıqı təbliq etmək azad- lıqı və Cinin 2 mln. tael təzminat verməsi əəə tutulurdu. TYANİIYAN (Cin dilində İlahi daqlar)—Orta və Mərkəzi Asiya- da ən beyuk dar sistemlərindən biri. 40—452 1im.e.-ləri və 67— 952 i1.u.- ları arasınladır. Q. hissəsi SSRİ, iy. hissəsi Cin ərazilərindədir. Uz. q.-dən 11.-ə 2450 km-dir (bunun 1200 km-n SSRİ ərazisindədir). T.-ın q. hissəsi bir-birindən dərə və cəkək- liklərlə ayrılmısi uca dar silsilələ- rindən ibarətdir. Ən yuksək və cətin kecilən silsilə Koktpaaltaudur (maks,


hund. 7439 m, Qələbə piki). Qərbi T,. ın mərkəzi və c. hissələri ucun maks, hund. 3000—4000 m olan geni dar duzənlikləri (sırtlar) xarakterik- dir. Daqarası dərə və cəkəkliklər, əsasən, duz və ya təpəli səthə malik- dir. T.-ın iz, hissəsindəki silsilə- lər İli və Alqa caylarının axdırı enli dərə ilə im. və c. qruplarına ayrılır. PTərqi T.-ın q.-ində dik qayalı, cox parcalanmıpniq yamacları və ensiz yal hissələri olan uca (Hund, 4000—5000 m-dək) daqlar ustundur, 2500 —4000 m və daha yuksəkdə apı- rımlar var. Daqarası dərələr maili- dalqavarı və təpəli səthə malikdir, PTərqi T.-ın pi, hissəsində silsilə- lər nisbətən alcaqdır( c. qrupun sil- silələri Turfan cəkəkliyindən i1:.-də təpəli duzənliklərlə əvəz olunur, Silsilələr arasında uzun və enli (50—70 km-dək) cəkəkliklər var: bə”- ziləri (Turfan cəkəkliyi və s.) okean səviyyəsindən apaqıdadır (—154 m- dək). Daqlıq sistemin silsilələri Paleozoy və Paleozoydan əvvəlki su- xurlardan, daqarası dərə və cokək- liklər Kaynozoy və qismən Mezozoy cəkuntulərindən təppkil olunmupqdur. Civə, surmə, qurqullun, CHHK, KYMYIH, qalay, volfram, arsen, qızıl, fosfo- rit, neft, qonur və dai kəmur yataq- ları, mineral bulaqlar var.

T.-ın iqlimi KƏCKHH kontinental, qurudur. Orta temp-r iyulda 20—25*S- dən (daqların ayqpaqı quriaqları və dərələrdə) 5”S-yə (buzlaqların ətəklərində) qədər və daha azdır. Qıpi- da yuksək daqlıq r-nlarında temp-r bə”zən —30"S-yə qədər enir: orta yuk: səklikli sahələrdə tez-tez soyuq hava: nın yumtaq hava ilə əvəz olunması bapl verir. İllik yaqıntı darətəyi dӱzənliklərdə 150—Z300 mm, orta dar- lıq quriyaqda 450—800 mm, yuksək daqlıqda 800 mm-dən cox, Qərbi da 1600 mm-dəkdir. ax ipə CƏKƏKLİK- lərdə, əsasən, 200— mm yaqıntı duiqur. Qar xətti 1im.-q.-də 3600—3800 m, mərkəzi hissədə 4200—445(0 m, 11:.- də 4000—4200 m yuksəkdə yerlətir. Buzlaqların sah. 10,2 min km?-dir.


T.-ın MYhYM cayları Sırdərya, Talas, "m li, Manas, Tarım və Qon- cadərya hevzələrinə aiddir. Caylar,


əsasən, qar və buzlaq suları ilə qida- lanır. Ən beyuk gellər: İssıkkul, Songel, Baqraigel, Sayramnur. İri su anbarları (İli cayında Kapca- qay, Narın cayında Toktoqul) yaradıl- mhildır.

T.-ın apyaqı yamaclarında səhra, yarımsəhra və qey bitkiləri ustun- dur. Dar silsilələrinin im. yamac- larında, 1500—2000 m yuksəklikdə mepələrə rast gəlinir. Meiyə zona- sından yuxarıda, daimi qar və buz- laqlar sahəsinə qədər alp cəmənləri Yayılmınqdır. Duzənlik, daqətəyi və alcaq daqlıq ucun səhra və cel fauna- sı (ceyran, safsar, tolay, ərəbdoviya- nı, qumsicanı, korca, Qırqrızıstan sicovulu, muxtəlif nəv ilanlar, GƏR- təngələ, toraqay, caxraxcıl, kəklik, baqrıqara, məzar qartalı və s.) Xa" rakterikdir. Orta və yuksək darlıq quriyaqlarda vallaq, qonur ayı, porsuq, canavar, tulku, dələ, cuyur, baybak, Otyıqan, qayakecisi, arxar, bəbir, "4" taldimdik, sidr quyu, Alp dolailası, buynuzlu toraqay, Himalay uları. qartal və s. var. Gellərdə su quiyları yappayır. Gəllərin əksəriyyəti balıq-


la zəngindir. T.-ın SSRİ ərazisin- dəki hissəsində qoruqlar (İssıkkul, Alma-Ata, Sarı-Celek və s.) və yasaq- lıqlar yaradılmıtdır. |

T.ın iqtisadiyyatı ucun bax Qa- zaxıstan SSR, Qırrqızıstan SSR və Sintszyan-Uyqur muxtar rayonu məqalələrinə.

Əd. Semenov-Tan-PanskinNn P. P., Putepestvie v Tinh-PYanh, M.., 1958, Cupaxin V. M., Fiziceskai qeo- qrafil Tanı-PYanl, Alma-Ata, 1964: P o- pov V. N., Zapadnıi Tanh-P1anh, M., 1978, Kaomov A. K. Karabaev K. K., PPelocnon maqmatizm i orudnenie v Ojnom Tanı-PQane, Taikent, 1981,


TYEPOLO (Tyerdo) Covanni Battis- ta (5.3.1696, Venesiya—27.3.1770, Mad- rid)—italyan boyakarı, qrafik və hək- kak: 18 əsr Nenesiya rəssamlıq məktə- binin gergəmli numayəndəsi. Əsasən Venesiyada, həmcinin Milan (1731— 32, 1737, 1740), Vurtsburq (1750—53)



amuqəddəs MƏryYƏMə.


B. Tyepol o. Təqr. 1767—60. Prado. Madrid.


və Madriddə (1762—70) ipləmiidir. T.-nun əsərlərindən Venesiyanın Ce- quati (1737—39) və Skaltsi (1743—44) gilsələrinin plafon rəsmləri ipıq- lı koloriti və incə nuansların zən- ginliyi ilə diqqəti cəlb edir. 1750—60 illərdə silsilə freskalar (Vurtsburqdakı Arxiyepiskop iqamət- gahında, 1750—53, Vepesiyanın Labia sarayında, təqr. 1750, Vicensa Yaxın- lıqındakı Valmarana qəsrində, 1757, Venesiyanın Redzoniko şfrayında, 1758) yaratmıti, Venesiya Rəssamlıq Akademiyasının prezidenti (1756— 58) secilmipdir. 1762—66 illərdə Mad- riddə Kral sarayı ucun plafonlar ipləmitdir. Dəzgah rəsmləri (“ Am- fitritanın zəfəriə, təqr. 1740, Drez- den |Pəkil Qalereyası: c“ Gahinlərin təqzimi9z, 1753, Kəhnə pinakotega, Munxen), portretlər (c“Arenedə YI- qıncaqıq coxfiqurlu kompozisiyası, 1748—50, Pinakotega, Udine), rəsmlər və ofortlar da yaratmındır.

T)EP (Thiers) Anondob (14.4.1797, Map- sel—3.9.1877, Sen-Jermen-an-Le) —


TLİ QƏBİRİSTANI


Fransa devlət xadimi, tarixci, Fran- sa Akademiyasının uzvu (1833), Bə- kil iiləmii, sonradan liberal-bur- jua qəzetlərində əməkdaytilıq etmiti- dir. İyul monarxiyası (1830—48) zamanı nazir vəzifələri TYTMYLI, 1836 və 1840 illərdə bai nazir və xa- ici iiplər naziri olmupidur. L. E. avenyak diktaturasına tərəfdar cıx- mıtp, 1848 ilin dekabrında Lui Bo: napartın prezidentliyə namizədliyi- ni mudafiə etmitdir.

Sentyabr inqilabından (1870) son- ra 1871 ilin fevralında Fransa resp.- sının batp naziri tə”yin olunan T. Prussiya ilə Fransanın mənafeyinə zidd sulh muqaviləsi baqladı. Paris: lilər T. həkumətinə qariyı cıxdı- lar. 1871 il 18 mart silahlı usyanı Paris Kommunasının (1871) e”lan edilməsi ilə nəticələndi. T. Versala qacdı. İtiqalcı alman qopunlarının kəməyi ilə T. Paris Kommunasını qan icində boqaraq 1871 ilin avqustunda Fransa prezidenti vəzifəsinə kec- mii, lakin 1873 ilin mayında monar- xistlərin təzyiqi ilə iste”fa verməyə məcbur olmulidu. Kommunarların cəl- ladı kimi ad qazapnmın T. K. Mark- sın “Fransada vətəndati muharibəsiə əsərində kəskin ifiia edilmiidir. Q. tarixpunaslıqda yalnız burjuaziya- nın zadəganlara qarı mubarizəsini qanunauyqun hesab etmitdir. Ən bai1- lıca tədqiqat ipləri c“Fransa inqi- labının tarixiə, c* Konsulluq və im- periya dəvrlərinin tarixiF əsərlə-


idir.

T/EPPVİ (Thierry) OkycreH (10.5.1795, Blua—22.5.1856, Paris)—Fransa ta- rixcisi, burjua sinfi mubarizə HƏ- zəriyyəsinin və Fransa tarixpqunas- lıqında romantik cərəyanın banilə- rindən biri. Kitabələr Akademiyası- nın uzvu (1830) idi. T. cəmiyyətin si- niflərə bəlunduyunu və burjuazi- yanın zadəganlara qaripı mubarizə- sinin qanunauyqunluqunu etiraf et- mipdir. Bununla yanapı gestərmiii- dir ki, siniflər bir xalqın digər xalqı əsarət altına alması nəticə- sində meydana gəlmipdir. T. burjua- ziya ilə proletariat arasında sinfi antaqonizm olduqunu inkar etmiidir. İyul inqilabından (1830) sonra qəti olaraq monarxist movqe tutmuiidu. Baplıca tədqiqat itləri cFransa tarixinə dair məktublarə, 4İngil- tərənin normanlar tərəfindən fəth olunması tarixi?j, cucuncu silkin meydana gəlməsi və qələbələrinin ta- rixi təcrubəsiə əsərləridir. G. Marks .-in ucuncu silki" vahidliyi haqqın- da konsepsiyasının burjua mahiyyə- tini tənqid etməklə yanatı, onun”mus- bət cəhətlərini də gestərmiiy və T.-ni Fransa tarixiunaslıqında csinfi mubarizəninə atası adlandırmınddır. TYӦYA –RSFSR-in Qorki vil.-ndə cay. Okanın saq qolu. Uz. 311 km, hev- zəsinin sah. 7800 gm?. Volqaboyu yuk- səkliyindən bailanır. Noyabrdan ap- relədək donmuiy olur. Arac axıdılır. Apaqı axını gəmiciliyə Yararlıdır. TYUKALİNSK-RSFSR Omsk vil.- ndə iəhər. Tyukalinsk r-nunun mərkə- zi. Yar-pendir kombinatı, avtomobil təqmiri z-dunun filialı: sovxoz-tex- HHKYM, pedaqoji məktəb var. Dəmir- beton mə”mulatı istehsal olunur. 1762 illən mə”lumdur.

TYURİNQ (Toasqpd) Alan Matison (23.6.1912, London—7.6.1954, Mances-


297


ter yaxınlıqında, Uilmslou)—ingi- lis riyaziyyatcısı. London Kral Cə- miyyətinin uzvu (1951). Əsas ipləri riyazi məntiq və hesablama riyaziyya- tıpa aiddir. 1936—37 illərdə alqo- ritmin və ya hesablana bilən funksi: yanın dəqiqləndirilmin abstrakt ek- vivalenti riyazi anlayhiıpını (sonra- lar T. mapını adlanmınydır) ver- miidir: emrunun son illərində bio- logiyanın riyazi problemləri uzərin- nə itiləmisidir.

TYURİNQ MAİYINI —intuitiv alqo- ritm anlayıtlının hesablayan abstrakt mapın kimi imnlədilən adı. İnkilis riyaziyyatcısı A. M. Turinq elmə daxil etmindir (1937). Q.m.-nda 3 hissə var: 1) oyuqlara bəlunmuli və hər iki tərəfə qeyri-məhdud lent: 2) idarəedici qurqu: 3) balıq. Q.m. ilə xarici simvolların A= |4,,.. dm)


və daxili vəziyyətlərin O—/ fu Fu. ə bg) əlifbaları əlaqədardır. Hər


zaman anında lentin hər oyuqunda bir hərf yazılır (bol oyuqda av), idarə- edici qurqu hər hansı 020 vəziyyə- tindədir və baplıq lentin bir oyuqu- nu ipərh edir. Bu qurqunun vəziyyəti və lentdəki yazı haqqında məqlumat T.m.- nın konfiqurasiyası adlanır. Q.m.- nın tipli / andakı konfiqurasiyadan 1--1 apındakına gecməkdən ibarət cevirmələrdən təptkil olunur ((—1, , 22). Bu cevirmələr idarəedici qurqunun vəziyyətindən və 2 anda Sa- xılan oyuqdakı hərfdən asılıdır və apaqıdakılardan ibarətdir: a) MYƏ)- yən (, vəziyyətini (U, ilə, b) baxılan


oyuqdakı a) hərfini a, ilə əvəz et-


mək: v) baplıqı bir oyuq sola, ya sa- qa hərəkət etdirmək, yaxud yerini də- yipməmək. Belə cevirmə T.m.-nın əm- ri adlanır. Onun yerinə yetirdiyi butun əmrlərin toplusu onun proqramı adlanır. T.m.-nın ipi bajtlanqıc konfiqurasiya verildikdə birqiymət- li təyin olupur və sonsuz davam edir. Bu prosesin dayanması ucun bə zi qay- dalar var. Məs., 1-ci cevirmədən son- ra T.m.-nın konfiqurasiyası dəyiit- mirsə, bu cevirmədə iiy qurtarmıpnl hesab edilir.

TKVARCGLİ — Gurc.SSR-də (Abx. MCCPY məhəp. D.y. st. Qalidzqa ca- yı sahilindədir. Dai kəmur cıxa- rılır. .Saflaidırma f-ki, DRES, tikinti materialları z-du və s. var. Balpeoloji kurortdur. TKİBӰLİ—Gurc.SSR-də ipəhər. D.Y. st. Dai kemur cıxarılır. Saflail- lırma və cay f-kləri, ət kombinatı, SES və s. var. Tikinti materialları istehsal edilir.

TLEMSEN, Tilimsan (Mӱq) — Əlcəzairin 1im.-q.-ində iyəhər. Tlemsen d-rının ətəyindədir. Tlemsen vil.- nin inz.m. Nəql. qompaqı. Əh. 120 min (1977). Toxuculuq və yeyinti sənayesi mӱəssisələri: un-t, 11—14 əsr me mar- lıq abidələri var. Xalca toxunur. TLİ QƏBİRİSTANI–-Cənubi Ose- tiyada, Tli kg. yaxınlıqında arxeo- loji abidə. Uzunsov dai qutu forma- sında olan ən qədim qəbirlər orta Tunc devrunə aiddir. Əlulər arxa- sı ӱstə uzadılmıin vəziyyətdə qoyul- mupidur. Qəbir avadanlıqı tunc san: caqlar, toppuzlar, balta, xəncər, ni- zə ucluqları və gil qablardan ibarət- dir. T.q.-nın son Tunc və ilk Dəmir devru qəbirləri avadanlıqla cox zən-


298


TMYTAPAKAH



kindir. Bu nenpyu rəönpnəpu nə nam qutu Olu. Adətən Hər qəbirdə bir necə elu dəfn edilmitdir. Qə- birlərdən uӱstu zərif naxhilarla bəzədilmit tunc kəmər və deyçin bal: taları, qoptqu ləvazimatı, muxtəlif- formalı tunc və gil qablar, tunc və dəmir xəncərlər, nizə ucları, tunc bilərziklər, heyvan fiqurları və s. apkar edilmitndir. Tapıntılar Tli saginlərinin qontpu elkələrlə əla- qə saxladıqını, əkincilik, maldar- lıq və muxtəlif sənət sahələri ilə məptqul olduqunu gəstərir.


Ədq Texov B. S., Pozdnebronzoval kulhtura Liaxvskoqo bassenna (Drepnii moqilhnik v s. Tli), Stalinir, 1957: ye- nə onun, Tliİiskin moqilınik. Komp- leksı XUQ—X vv., do n.ə., c, 1, Tbilisi, 1980, TlinskiN moqilhnik. Kompleksı 1X—pervoV polovinı U11 v. do n. z., c. 2. Tbilisi, 1981,


TMUTARAKAN—10—12 əsrlərdə Ta- man y-a-nda mevcud olmusi qədim rus pəhəri. İndiki Qamanskaya stanitsa- sı ərazisində yerlətirdi. Antik devr- də məvcud olmuii Germonossa (xəzər- lər denrundə Tamatarxa) yapayın mən- təqəsi ərazisində salınmıatdı. Mu- dafiə qalası, məbəd və s. qalıqları akar edilmitidir. TMUTARAKAN DAİYI — çzərində 1068 ilə aid rus yazısı həkk edilmiil mərmər ləvhə. Kitabədə Kerc boqazı- nın eni barədə mə”lumat verilir. 1792 ildə Taman y-a-nda tapılmıtpdır. T. d. kitabəsinin nəiri (1794) və tədqi: qi ilə rus epiqrafika və paleoqrafi- Yasının zsası qoyulmutidur, Kitabə- nin həqiqiliyi barədə muxtəlif muc- lahizələr mevcud olmuzidur. Daltın tapıldıqı yerdə Tmutarakan 11, xa- rabalıqlarıpnın amkap edilməsi həqiqiliyinə inandırıcı subutdur. Ədl Medınpeva A. A., Tmuta- rakanskiİN kamenh, M., 1979.


TMUTARAKAN KNYAZLIRI—10— 12 əsrlərdə Taman y-a-nda rus knyaz- lıqı. Mərkəzi Tmutarakan 11. idi. Knyazlıqda muxtəlif xalqlar yatpayır- dı. 988— 1036 illərdə knyaz Mstislav Vladimirovic idarə etmipi, 11 əsrin 60-cı illərindən Cerniqov kiyazı Svyatoslav Yaroslazicin hakimiyyəti altında olmutidur. Q.k. qədim rus knyazlarının, həmcinin Bizansın si- yasi iddia obyekti idi. Qıncaqların gӱclənməsi ilə 11 əsrip sonu—12 əs- rin əvvəlində Q.k.-pın rus torpaqla- HI İLƏ əlaqəsi kəsilmiiy və mustə- qilliyini itirmipiadi. TOALA-–Sulavesi a.-nın (İndonezi- Ya) c--q.-indəki daqlarda yappayan tay- fa. 20 əsrin əvvəlində təqr. 100 nəfər idi. Dilləri eyrənilməmildir. Pa- leolit tipli dai və sumuk alətlərdən istifadə edir, ovculuq və yıqıcılıq, həmcinin ibtidai əkinciliklə məi1- qul olurdular. 20 əsrin 30-cu illə- rində buqlar tərəfindən assimilyasi- Ya edilmiilər.

TOAR MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ) (Tuar (Thopaqu) iz.-nin (Fransada) adından) — Yura sisteminin alt ppe”bəsinin appaqıdan derduncu mərtəbəsi. 1850 ildə fransız paleontoloqu A. D. d Orbinyi ayırmıtdır. 3 Yarımmər- təbəyə və 6 zonaya bəlunur. T.m. cekun- tӱləri Azərb.SSR-də də (Kicik və Be- yuk Qafqazda) var: gil və gilli pist- lərdən ibarətdir. Xarakter faunası vmmonitlərdir,


TӦBA (Toba)— İndoneziyada, Sumatra a.-NIN 1İim.-ında gəl. Tektonik cə- kəklikdə, 911 m yuksəklikdədir. Sah. 1300 km?, dərinliyi 529 m-dir. Balıq- cılıqla məpqul olunur. Gəmiciliyə yararlıdır. Sahilboyunda cəltik əgi -


lir.

T0| BAQO (Toraro)— Atlantik okeanın- da ada. Trinidad və Tobaqo dəvləti- nin bir hissəsi. Sah. 300 km?-dir. TOBAR DOKTRİNASI—Ekvador xa- rici iplər naziri, K. R. Tobarın (S. K. Toraq) 1907 ildə irəli surdu- yu siyasi doktrina. Əsasını, konsti- tusiyaya zidd yolla hakimiyyətə gəl- mipy yeni heəkumətləri tanımamaq idə- yası təppkil edirdi. Mərkəzi Ameri- ka elkələrində inqilabi və milli azadlıq hərəkatlarını boqmaq məq- sədi gudurdu.

TOBOTTAH. tabboqan, tobo- qa n— Kanada hindilərinin istifadə etdiyi taxta (uz. 3—4 m, eni 30—40 sm) xizək. T. hazırlamaq ucun taxta- ların qabaq hissəsini qaynar suya sa- laraq geriyə dorru əyir, sonra taxta- ları yan-yana qoyaraq qayıtla bərki- lir və yan tərəflərini tozaracı qabıqrı, yaxud dəri ilə erturdulər. Hazırda qismən idman yarıtlarında istifadə olunur.

TOBOӦL — Qazax.SSR-in Kustanay, RSFSR-in Kurqan və Tumen vil.-lə- rində cay. İrtıtın sol qolu. Uz. 1591 km (Kokpektısay cayı mənbəyindən 1628 km), hevzəsinin sah. 426 min km?, Kokpektısay və Bozbis caylarının birlətməsindən əmələ gəlir. Orta su sərfi mənsəbdə 805 m?/sen dir. Okt- yabrdan mayadək donmui olur. Ən iri qolları: soldan, Uy, İset, Qura, Tav- da, saqdan Uboqan. 437 km məsafədə gəmiciliyə yararlıdır. Su anbarla-


rı var. TOBӦLSK—RSFSR-in Tumen vil.- ndə pzəhər. Tobolsk r-nunun mərkəzi. İrtıt cayında, Tobol cayının mən- səbi yaxınlıqında port. Aeroport, ƏH. 72 min (1924). Gəmi tə”miri, metal e”malı muəssisələri, faner kom- binatı, mebel və xalca f-kləri, su- mukdən bədii mə”mulat hazırlayan f-ky pedaqoji in-t, dram teatrı (1705 ildən) və s. var. Neft e”malı kombi- natı tikilmipdir. Q. 1587 ildə sa- lınmıydır. TOBRUK (,,,5)— Liviyada təhər, Aralıq dənizi sahilində port. ƏH. təqr. 55 min (1974). Tamlı məhsullar sənayesi mӱəssisələri var. Kustar sə- pətkarlıq inkipaf etmiidir. 1951— 69 illərdə T. Liviya kralı 1 İdri- sin iqamətgahı olmutdur. TOBCTOHÖTOB Georgi Aleksand- rovic (d. 28.9.1913, Qiflis) — rus uusə sovet rejissoru. R SSRİ xalq artisti 1957). Sosialist məyi Qəhrəmanı PE (1983). Lenin mu- ir kafatı laureatı (1958). SSRİ Dev- | lət mukafatı lau- reatı (1950, 1952, 1968, 1978). Sənət- punaslıq doktoru (1968). Moskva Devlət Teatr Sə-

n Si nərH FİH-TYHYH Deye -

luq fakultəsini bitirmitdir (1938). Tbilisi Rus Dram Teatrı (1938—46) və Moskva Mərkəzi Utaq Teatrının (1946—49) rej., Lenin komsomolu ad.





aMeptanlarə (M. Qorkiy tamaptasından səhnə. 1968. Rej. G. A.Tovstonoqov. M. Qorki ad. Leninqrad Akademik Bəyuk Dram Teatrı. Leninqrad Teatrının ba rej. (1950— 56) ippiləmitdir. 1956 ildən M. Qorki ad. Leninqrad Beyuk Dram Teatrının bap rej.-dur. T.-un tamaqalarında monumental və umumilətdirilmiyn formalara meyl baptlıca Yer tutur. Ən yaxtı tamatpaları: c Eskadranın məhviə (1952, A. Korneycuk), 4“Nikbin faciəq (1955, Vs. Vitnevski), c“İdi: otə (1957, 1966, F. Dostoyevski), e€Bap- 6apnapə və 4“ Meppipanlarə (1959, 1968, M. Qorki), *“Oyanmın torpaqə, “Sakit Dong (1964, 1977, M. Poloxovun əsər- ləri ӱzrə), c Uc bacı, “Vanya dayı (1965, 1982, A. Cexov), €XaHyMmas (1973, A. Saqareli), “Bir iclasın protokolu (1975, M. Gelman), FAtın tarixcəsiə (1976, L. əncir əsəri uzrə) və s. 1939—46 illərdə PT, Rus- taveli ad. Gurc. Teatr İn-tunda dərs demitpdir. Pedaqoji fəaliyyət gestər- mipdir (1960 ildən prof.). SSR Ali Sovetinin deputatı (7—8 carı- rıp) olmutppdur. 3 dəfə Lenin orde- ni, Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və medallarla təltif edilmipidir. Əsərləri: Kruq mısleN, L., 1972: Klassika i sovremennostı. Rejisserskiv zamısel. Zapisi repetipin, M., 1975: Zer- “Pas spenı, v 2-x kn., 2 izd., L., 1980— Əd. Benhait R., Qeorqiv Tovstono" qov, L.—M., 1961, Rıbakov KO,, Tov- tələ Problemı sovetskoN rejissurı,


TOVUZ (lat. Rauxo)—geyun Cənub ya- rımkurəsində burc. Ən parlaq yay" zu 2,0 vizual ulduz elculudur. SSRİ- də gerunmur (bax Ulduz xəritəsi). TOVUZ— Erm.SSR (PTəmiəddin r-nu) və Azərb.SSR-də (Tovuz r-nu) cay. Axınca cayının sol qolu (bə”zi ədə- biyyatlarda mənsəbi Kur cayı hesab edilir). Uz. 42 km, hevzəsinin sah. 278 km?, Murquz silsiləsinin HIM. İa- macından (1973 m Hund.-dən) bai- lanır. Muhum qəlları: Navur, Nora- iyen. Əsasən, yarıti və yeraltı sular- la qidalanır. Suvarmada istifadə olunur. Su anbarı var. Erm.SSR əra” zisində Tavup adlanır.

TOBY 3— Asəp6.CCP-aə məhəp (1935— 47 illərdə itq). Tovuz r-nunun mər- kəzi. Bakı— Tbilisi d.y.-nda st. Ba- kıdan 437 km aralıdır. Bakı—Qazax avtomobil yolu kənarında, Tovuz ca yının sahilində, Gəncə-Qazax duzən- liyindədir. Q.-da konserv, yaq-pendir z-dları, istehsalat və məiytət xidməti kombinatları, Resp. Dəvlət K.T. He- tehsal-Texniki Tə"minat Komitəsinin r-n ile bəsi, musiqi, avtomobil surucu" ləri hazırlayan, upyaq-gənclər, idman və ӱmumtəhsil məktəbləri, məktəbəqə-”



TOVUZ RAYONU —— — . 1Ə9VӰ3 RAYONU9U N / / / / / 4*2Əə



Tovuz. Dəmiryol natrzalı.


dər uplaq muəssisələri, mədəniyyət evi, klub, kinoteatrlar, xalq teatrı, kitabxanalar, tarix-elkəpqunaslıq mu- zeyi, xəstəxanalar, poliklinika var. Beyuk Vətən muharibəsində həlak ol- mup həmyerlilərin tərəfinə abidə qo. Odmuldur.

TOVUZ QUİYLARI (Pavo)—roiyrkH- milər dəstəsinin qırqovulkimilər fəsiləsindən qui cinsi. 2 nevu var.




həp, 1 itq., 98 kənd və 6. yappayıi Mən" təqəsi var. Mərkəzi Tovuz 1:.-dir. Təbiət. T.r.-nun c. hissəsini Ki- cik Qafqaz d-rı, mərkəzini Gəncə- Qazax dӱzənliyi tuturs Kur cayından im.-dakı hissəsi Ceyrancelə daxil- dir. Alt Paleozoy, Yura, Tabaiyir, Neogen, Antropogen cəkuntuləri ya- Yılmındır. Tikinti materialları Yataqları var. İqlimi iim.-da mula- Yim-isti, Yarımsəhra və quru cəl tip- lidir. C.-a getdikcə iqlim nisbətən


| mulayimləpir. Qıp quraq kecir. Orta


temp-r yanvarda —4-dən 12S-yə qədər, iyulda 18—252S-dir. İllik yaqıntı

)—700 mm. Cayları (Tovuz, Axınca, Zəyəm, Əsrik) Kur Hevzəsinə daxil- dir. Əsasən, pabalıdı, acıq-tpabalı- dı, qəhvəyi daq-mepə, dar tund-pqaba- lıdı, qonur dar-mepyə, dar qara tor- paqları yayılmındır. Kur sahillə- rində alluvial-cəmən torpaqlarına rast gəlinir. Bitki ƏPpTYİY (im. və mərkəzi hissələrdə, əsasən, cəl və ya- rinsnda tiplidir. C.-da, darlıq sa-

ələrdə palıd və vələs meiiələri, subalp və alp cəmənləri var. Kur bo- Yunca tuqay mepələri uzanır. Rayonun UIM.-IIT, gənarında Eldar itiamı bitir, Mepələrin umumi cah, 24,7 MuH ha- dır. Cəldonuzu, dapqlıq dələsi, cuӱ- Yur, qumsicanı, bəzgək, dovdaq, kək- lik, turac və s, var. hali. Orta sıxlıq 1 km?-də 60,6 nəfərdir. ri Yatayıl məntəqələri Tovuz it,, Qovlar titq., Azparı Ayıblı, Xatınlı, Apaqı Quqicu və Duz Qı- rıqlı k.-lə idir.

Təsərrufat, Q.r. resp.-nın muhum uzumculuk r-nlarındandır, İqtisa- diyYatında taxılcılıq, tərəvəzcilik və heyvandarlıq da muhum yer tutur. R-nda 26 s-z var. K.-t.-na yararlı tor- paqlar 71 min La-dır (1983) Bunun 10,4 min Ha-ı ppum yeri, 10,4 min La-ı coxillik bitkilər, 0,2 min La-ı dincə qoyulmuli torpaqlar, 4,6 min La-ı bicə- nəklər, 45,4 min a-ı otlaqlardır, 12,5


299


min ha əkin sahəsinin 2225 -ində dənli və dənli-paxlalı bitkilər (butda, ar- pa, qarqıdalı və s.), 2625 -ində tərə- vəz-bostan bitkiləri və kartof, 5295 – ində yem bitkiləri əkilir (1983). 9,6 min ha yən var. Suvarılan tor paqlar 22,3 min ha-dır. Ərazisində su qoppaqı (Xanımarx) və su anbar- ları(Axıncacay, Xatınlı) yaradıl- mıtpdır. 1984 ildə 113 min ?t uzum, 4 min t taxıl və s, istehsal olun- mulidur. 28,7 min qaramal, 100,2 min davar var (1984). Quculuq və barama- cılıqla mətqul olunur. PTərab, kon- serv, yar-pendir, dəmir-beton mə"mula- tı z-dları, istehsalat və məihət xid- məti kombinatları, Resp. Dəvlət K.T, İstehsal-Texniki Tə”minat Komitəsi- nin iple”bəsi, elektrik itpəbəkəsi var. Bakı— Tbilisi d.y., Bakı—Qazax avto- mobil yolu, Qaradaq— Atstafa qaz kə- məri, Bakı— Batumi neft kəməri T.r.- ndan kecir.

Mədəni quruculuq və səhiyyə. R-nun 106 məktəbəqədər mucəssisəsində 1988 utaq tərbiyə olunur. 26 səkkizillik, 44 orta, 6 axiyam və qiyabi orta, 9 tex- niki petpə məktəbində 31000 tpagird təhsil alır (1983,84). R-nda Azərb, Elmi-Tədqiqat Tərəvəzcilik İn-tunun zona təcrubə st.-sı və Azərb.SSR EA Genetika və Seleksiya İn-tunun dayaq məntəqəsi, ӰZ kitabxana, 13 mədəniyyət evi, 70 klub, xalq teatrı, 4 kinoteatr, 36 kinoqurqu var (1983),

AKP Tovuz Rayon Komitəsi və Ra- yon XDS-nin orqanı cHəqiqətg qəzeti 1929 ildən (1929—37 illərdə “Qızıl Tovuze, 1938—65 illərdə “Sosializm kəndiə, 1966 ildən indiki adı ilə) cıxır. Yerli radio veriliiləri re- daksiyası 1962 ildən fəaliyyət gəstə:


rir. R-nda televiziya verilinlərinə baxılır.

Me"”marlıq abidələrindən Kirzan k.-ndə mə”bəd (12 əsr), Yanıqlı k.-ndə məscid, 3 turbə, Zəyəm cayı uzərində kərpu (hamısı 17 əsr) və s. qalmıdır.


Anı T-r.-nsn (P. cristatus) epKəlH: | nin bədəninin uz. 100—125 sm, quYruqu 40—45 sm-dir: cgezcukələrlə bəzən- MH lələklərlə ertulc quyruqustluyu


(səhvən quyruq da deyilir) 120—130 qm- kk DAK | dı ə ət s ӱ dir. Erkəyi 4—4,25 kq-dır. Balı, : N O a əə ə əəə əli boynu və sinəsinin bir hissəsi gey, ) dur: HR ə ə ə Ad beli yalpıl, bədəninin ataqı hissəsi ii One” üə ə : qaradır. Dipisi kicikdir. Rəngi bir | | | 0 Hr. əv qədər solqundur, quyruqustluyundə | | yalı x”. :


uzun lələkləri yoxdur. Hindistan y-a- nda Himalaydan c.-a (yuksək darlar- da yoxdur) və PTri-Lanka a.-nda yayıl- mıpdır. Geyqanadlı T.q. (R. tiNsiz) əlvan rənglidir. Hind-Cin, Malakka və Sumatrada rast gəlir. AT. kolluqlarda, meiqə talalarında Və cay sahillərində yappayır. Poli- qamdırlar. Torpaqda dӱzəltdiyi Yuva- Ya 5—6 yumurta qoyur: 27—30 gun gurt yatır. Əsasən, bitki ilə qidalanır. Azərb.SSR-də adi T.q. dekorativ quiy kimi saxlanır. Hindistanda Yarım: əhlilətmin haldadır. Avropaya (Yu- nanıstana) ehtimala gerə 5 əsrdə gə- “ӧvlmindir. TOVUZ RAYONU—Azərb.SSR-də in: zibati r-n, 1930 ildz təppkil edilmiil- dir. 1963 ildə ləev edilərək ərazisi azax r-nuna verilmit, 1964 ildə ye- nidən mustəqil r-n olmutdur. P1m.- Dan Gurc.SSR, c.-q.-dən Erm.SSR- la həmsərhədlir. Sah. 1903 km2?, Əh. Tovuz rayonu, 1, 115,3 min (1984, 1 yanvar), R-nda 1 ppə-



Təbil mənzərə, 2. Nizami alına sovxozun


Qoyun surusu. Z. iqərab zavodunda. 4, Tovuz aiqıqları.


300


R-nda 975 carpayılıq 23 xəstəxana mӱəssisəsi, vərəm dispanseri, 29 feld- iyer-mama məntəqəsi, sanitariya-epi- demioloji st,, 186 həkim, 657 orta

tibb ipcisi var (1984).

TOVUZ SEMENT ZAVODU, H.Sul- tanov ad.—Azərb.SSR-də 1980 ilin dekabrınadək fəaliyyət gəstərmiiq ti- kinti materialları sənayesi muəssi-


səsi. TӦQA (lat, (ova, tego—epTypəM)— Qədim Romada vətəndaiların ust ge- yimi, qolsuz uzun plai. Adətən, ar yun parcadan tikilirdi.

OQQA—kipi geyim dəstinin bir his- səsi, əsasən, metal və qayıtidan duӱzəl- dilmiiy kəmər nəvu, Arxeoloji qazın- tılar zamanı Azərb.-da e.ə. 2-ci min- illiyin əvvəllərinə aid tuncdan TƏK- mə usulu ilə hazırlanmıit T. bəndləri tapılmındır. Kecmipdə T.-nın me- tal hissələrini (ən cox gumuiydən, qismən qızıldan) zərgər, qayıtını isə sərrac və ya dabbaq hazırlayırdı. Bax həmcinin Kəmər,

TOQQAC— Azərb.-da qədim k.t. aləti, Toxumluq ucun ayrılmını taxılın, həmcinin mərci, noxud, darı və s, bitkilərin dəyulməsində istifadə edilirdi. Əsasən palıd, vələs, qara- aqacdan hazırlanan T. (uz. təqr. 30— 35 sm, diametri 15—20 sm) dəstə və toxmaq adlı iki Hissədən ibarətdir. Azərb.SSR-in bə”zi zonalarında t o x- maq da adlanır. İpqci, alətin dəstə- sindən tutub toxmaqla sunbulu deyur- du. T.-la dəyulən sunbulun taxılı əzilməzdi. Yaxın PTərq əlkələri, Qaf- qaz və Orta Asiya xalqları arasında da geni yayılmıpdı.

TOQİ, touqi (ər. gə—hekmdar fərmanı, məhuru, yazısı)—ərəb əlif- bası ilə yazılan klassik 6 bədii xətt nevundən biri. 13 əsrdə Baqdad ipairi və xəttatı Əbulfəzl Dinəvəri tərə-


== ə


-



“ə, də LT


Toqi xəTTHHnƏH HYMYHƏ, findən yaradılıb. T. xətti ilə, əsa- sən, hekmdar fərmanları və məhkə- mə sənədləri yazılırdı.



TӦQO (Toro). Toqo Respubli- K ac n (Republique Togolaise).

YMyMH MƏ"AyMAT. İəpön Adprkana devlət. Q.-dən Qana, (im.-dan Burkina


TOVUZ SEMENT ZAVODU


Faso, 1p.-dən Benin ilə həmsərhəddir. C.-da Atlantik okeanının Qvineya geərfəzi ilə əhatələnir (sahil xətti: nin uz. 50 km). Sah. 56,6 min km?. ƏH. 2,7 mln. (1982). İnzibati cəhətdən 5 vil.-ə bəlunur. Paytaxtı Lome it.-dir.

— Devlət qurulumu. T. resp.-dır. 1979 il Konstitusiyası quvvədədir. Devlət və həkumət baticısı 7 il mud- dətinə secilən prezidentdir: qanunve- rici orqan birpalatalı parlament— Milli nəttlir səlahiyyət mӱddəti 5 ildir. İcra hakimiyyətini prezi- dentin baiicılıq etdiyi hekumət həya- ta gecirir.

Təbnət. Əlkənin c. hissəsi laqun- lu ovalıq, qalan hissəsi, əsasən, zə- if dalqalı duzənlik və platodur. Ən yuksək zirvəsi Toqo d-rında Bau- man pikidir (1026 m), Faydalı qa" zıntıları: dəmir filizi, qızıl, fosforit boksit və s. İqlimi sub: ekvatorialdır. Sahilboyunda 2 maks, yaqılplı devr (mart—iyun, tr oktyabr) var. Orta aylıq temp-r 20— 25*S-dən 28—322S-yədək, illik ya: qıntı 750—1000 mm-dən 1400—1500 mm-ə qədərdir. Ən iri cayları: Mo- no, Oti. Ərazinin cox hissəsi qır- mızı ferrallit torpaqlarda yuksək: otlu savannalardır. Toqo derının ya= macları və cay dərələri həmitəyatıl mepələrlə ərtuludur. Heyvanları: as- lan, bəbir, zurafə, antilop və s. Cox- lu hətərat (termitlər, sese milcəyi və s.) var.

Əhali. T.-da təqr. 45 xalq və etnik qrup (eve, mina, uaci, kabye, yoruba, ana, losso, kotokoli və b.) yapayır, Eve dili və onun dialektləri ustun- dur. Rəsmi dil fransız dilidir. Əha- linin 6696-dən coxu ən”ənəvi dini e”tiqadlarını saxlayır, təqr. 2296 -n xristian, qalanları muçsəlmandır.

iləyən əhalinin təqr. 8096-i k.t. və balıqcılıq sahəsində calını (1982). Orta sıxlıq 1 km?-də təqr. 45 nəfərdir (1982). Əsas pəhərləri: Lo- me—350 mindən cox (ətrafı ilə bir- likdə, 1982), Cauco, Kpalime və s.

Tarixi mə”lumat, T. ərazisi qə: dimdən məskunlaitmındır. T.-da ya: ipayan eve, yoruba və 6. tayfalar or- ta əsrlərdə Qana və Benindən kecub gəlmiimlər. 15 əsrdə T. sahillərinə gələn portuqallar buradan Ameri- kaya qara qul aparırdılar. 17—18 əsrlərdə qul ticarətinin geniii miq- yas alması nəticəsində yerli əhali- nin sayı xeyli azalmıtidı. 19 əsrin 2-ci yarısında T. ərazisində iri feodal devlət birlikləri yarandı. 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəlində T. (indiki Qana ərazisinin bir hissə- si ilə birlikdə) Almaniyanın mus- təmləkəsinə cevrildi. Birinci dun: - muharibəsindən sonra Q.-nun qərb iissəsi B. Britaniyanın, izərq his- səsi isə Fransanın mandatı altın- da, İkinci dunya muharibəsindən son- ra isə Fransa və İngiltərə idarə usu- lu saxlanılmaqla BMT-nin qəyyumlu- qunda idi. 1960 ildə mustəqil Toqo Resp. yaradıldı və BMT-yə qəbul olundu. 1963 və 1967 illərdə hərbi cevrilimtlər oldu. 1967 il cevrili- iindən sonra siyasi partiyalar bu- raxıldı. 1969 ildə Toqo Xalqının Birliyi Partiyası yaradıldı. 1979 ildə dini təriqətlərin beyuk əksəriy- yətinin fəaliyyəti qadaqran olundu. Qərbi Afrika Əlgkələri İqtisadi Birliyinin yaradılmasında muthum



İ əəə TOTO BYPKHH-ƏAQÜ, / q


k “ə




2 (=


=

  • aa .7





s sm Xa ə anı ” b Dapaon | İz zl İCABAHHA/TAP ye “ə 29)


Natitinq





Yendi


a

“un

-Ӱ

Qə q


N


ONA


m)ün9ünnil


İLİ Tİ İTİ




İLLİ Li Di







el ( nova | yumusu lE x.) : | -. = sr B H 14 = | : 7 m. | | — (landibY // | iz = Gİ14 4). Di 8 - = - ba $ Funu şm —

Tablima)2 8

TƏHHƏKƏH ARI SB | OK unq y “ə vil. *Xe, 1 əf, İy, O Sevi Ox x 1 Vəqak Mi ANİ ət NİN x —— —





.:


|| ili


ıı


ili



pon oğnaMbımabıp. 1966 vnnən Ğamına" yapar ƏnKƏHHH MHrTHCANH HHKHIAĞM betillik planlar əsasında həyata ke- cirilir. Derduncu bepillik planda (1981—85) kooperativlərin sayının artırılması və aqrar-sənaye komp- lekslərinin yaradılması yolu ilə k.t.-nın inkipafına xususi diqqət yetirilmindir. Əlkədə savadsızlı- qIN ləqv edilməsi, zəhmətkepylərin əmək haqqının artırılması sahəsin- də muhum tədbirlər həyata keciril- məkdədir. T. bitərəflik və bloklara qopulmamaq siyasəti yeridir. 1960 ildə SSRİ ilə T. arasında diplomatik Mu- nasibətlər, 1976 ildə isə T.-nun Mos- kvada səfirliyi yaradılmındır. 1978


TORLUK-TEYMUR 301


bayram ipənlikləri ilə əlaqədar ən”. ənəvi tamaiqyalar məvcud olmuidur, 20 əsrin 40-cı illərinin sonundan muasir tipli teatr 77 etməyə bailamıti, 60-cı illərdə həvəskar teatr kollektivləri meydana gəlmii- dir. 1968 ildə 4“ T. Afrika baleti ad- lı milli folklor ansamblı yaradıl- mıtidır. 1970 ildən dram sənəti və xalq mahnılarına baxıit-festival- lar kecirilir. h | Əd. QalıperinQ. L,, Respubli- Ki -E bək ka Toqo, M., 1961, Nopvedipal istorin Af- a riki, 2 izd., M., 1968, Afrika. Əkonomi- ceskin spravocnik, M., 1974: Afrika. Za- padnan i PLentralınan Afrika, M., 1979 (serin “Stranı i narodız), Tokareva Z. İ., Təqolezskal Respublika. Spravoc-= nik, M., 1981, TOQOLOK MOLDSF (təxəllusu: əsl adı və familiyası BayımbetƏbdu r: rəhmanov |10.6.1860, Tyan-PTan, Kurtka (indiki Qırq.SSR, Narın vil., Aqtala r-nu)—4.1.1942, orada)|— qırqrız sovet akını. İnqilabdan əv- vəlki əsərlərində feodal əzbatına- lıqı, riyakar ruhanilər |4“Əginci ar- vadının aqılarık, “Qabırqalarıma dəyən dailarə, *Xocanın kələkləriə, “ICalmalı qoyun və s. ipe"rləri, -Kem-



Toqo. 1. Lome pəhərində inzibati bina, 2. Lome. Azadlıq abidəsi. 3. Tikinti materialları zavodunun sexində. 4, Lome yaxınlıqrında sement zavodu.


ildə SSRİ ilə T. arasında iqtisadi dir. Malyariya, cӱzam, zəhrəvi xəstə- contoyə, F“Babırkanık (hər ikisi


və texniki əməkdailıq, sovet ali mək- liklər və s. geniti yayılmıntdır. T.-da 1900), cSӱda (1908) nıoe kü m... təblərində T. ucun kadrlar hazırlan- 3,1 min carpayılıq (əhalinin hər min rın naqılıq (1: tən arır riya ması haqqında mӱqavilə imzalanmı:1- nəfərinə 1,5 carpayı) 26 xəstəxana, ədəni əd. x ə Ktyadr dır. 90 həkim (əhalinin Hər 22,5 min nə- mi, (1918) ə ə (1919. Siyasi partiyalar, həmkarlar itti- fərinə 1 həkim), 4 dii həkimi, 23 əc- “ “an h Gö: s narə (1919— faqları və digər ictimai təiykilat- zacı, 1000-dən cox orta tibb iicisi B ), cNəsihətə (1923) ki Yeni lar.Toqo Xalqının Birli- var (1971). Tibb kadrları xaricdə . 81 TƏrənnuӱm etmitdir (*Sirrimə, | i—(TXB: 1969) elkədə yeganə və ha- hazırlanır. | : rast iya cXoibəxtəmə və s. kim partiyadır. Toqo Zəhmət- Maarif. Olkədə 1970 ildə yapı “Rləri). FManasəın mahir ifacı- geplərinin Milli Kon - 15-dən cox olanların 8091-i savadsız SU KİMİ də tanınmıtdır.4 PTərəf HH- federasiyası (1973) — yeganə idi. 1970—80 illərdə savadsızlıqla (1689 ordeni ilə təltif olunmusidur. həmkarlar ittifaqıdır. TXB-nin mubarizə nəticəsində məktəbyatilı Frunzedə abidəsi qoyulmundur. Gənclər Təptkilatı (1971): utaqların 7096-i ibtidai məktəblərə Əsərləri: İzbrannoe, M., 1958: Toqo Qadınlarınıinl M il- cəlb olunmutdur (1982), T. maarifin DoroqoNn pesen, M., 1960, li İttifaqı (1972). inkiafında və savadsızlıqla muba- TOQUCİN RSFSR-in Novosibirsk İqtisadi-coqrafi ocerk. T. aqrar rizədə muvəffəqiyyətlərinə gərə vil.-ndə ipəhər. Toqucin r-nunun mər: əlkədir. İqtisadiyyatında xarici (əsa- YUNESKO-nun N. K. Krupskaya ad. kəzi. D.y.st, İnya cayı (Obun qolu) sən, Fransa, AFR) kapital hələ də mukafatını almındır (1981). Təhsil sahilindədir. Arau e "Manbi kombinatı, muhum rol oynayır. Yarımnatural sistemi Fransada olduqu kimidir: iyərab, akkumulyator, pendir z-dları: gəndli təsərrufatları ustundur. Əra- dərslər fransız dilində kecir. Təh. meiqə təsərrufatı texnikumu və s. var. zinin təqr. 1/10-i becərilir. Əsas ix- sil muddəti ibtidai məktəblərdə (ic- TORANALI — Azərb.SSR Xanlar racat bitkisi kakao (1980/81 ildə 16 bari və pulsuz) 6, orta ӱmumtəhsil r-nunda gənd. T.sopetliyinin mərkəzi. min t), qəhvə (8,.9 min t) və pambıqdır məktəblərində 4 (kolleclərdə) və 7 R-n mərkəzindən 33 gc c.-da, dar ətə- (19,7 min t). Daxili tələbat ucun ma- (liseylərdə) ildir. Lomedə un-t, Mil- yindədir. Əh. 878(1985): meyvəcilik və niog, darı, qarqıdalı, cəltik və s. li kitabxana par. heyvandarlıqla məpquldur. Orta mək- be rl . Qəqr. 2 mln, mal-qara var Mətbuat, radio veriliiyləri, tele- tb, kitabxana, tibb məntəqəsi var. (1982). İldə təqr. 10 min t balıq ov- viziya, Gӱndəlik həkumət qəzeti 1952 TORANALI PİRİT YATARI lanır. Mədən sənayesi inkittaf et- ildən fransız, eve və kabye dillərin- Azərb.SSR Xanlar r-punda, Pantdar dirilir. Fosforit (sənayesi 1974 il- də cıxan c“Nuvel mariqədır (1980 ilə- silsiləsinin c.-i. yamacında, To- də millilətdirilmindir), almaz, dək—cQoqopressə). T. mətbuat agentli- qanalı k.-dən 2—3 km 1im.-q.-dədir. mərmər, xərək duzu və s. cıxarılır. Yi ATOP 1975 ildə yaradılmıtdır. Yataq tektonik cəhətdən Geykel anti- Yungul, yeyinti, neftayırma. sement Həekumətin sərəncamında olan T. ra- kliporiumuna aiddir. Keoloji qu- sənayesi mӱəssisələri və s. var. D.y.- dio verilitləri idarəsi 1953, T. te- rulutiunda Ust Bayosun kvars-plagio-


ə dbb |


larının uz. təqr. 570 km, avtomobil yollarının uz. 7.8 min km-dir (1982), Dəniz portları Lome (yuk devriyyə- si 1,2 mln. t., 1981) və Kpeme, beynəl- xalq aeroportu Lomedir. Fosforit, gagao, qəhvə və s. ixrac edilir. Ər- zaq, maın, avadanlıq, neft məhsul- ları və s. idxal olunur. Ticarəti, əsasən, Fransa, AFR, Niderland ilədir. SSRİ və digər sosialist el gələri ilə iqtisadi və texniki əmək- dailıq edir. Pul vahidi Afrika frankıdır.

Səhiyyə. 1970 ildə T.-da əhalinin ər min nəfərinə duttən doqum sayı 50,9, elum sayı 25,5: hər min nəfər diridoqulana gerə uplaq elumu 128 ol- mupidur. Əlum halları, əsasən, in- fFeksion və parazitar xəstəliklərdən-



leviziyası 1973 ildən fəaliyyət kəs- tərir.

Me"marlıq və təsviri sənət. T.-nun iləhərlərində (Lome və s.) inzibati mərkəzlər və yeni məhəllələrdə avropa- sayaqı binalar tikilir (1950-cı illə- rin sonundan Yerli memarlar X. Ekue, A. da Silva, S. Olimpiko və b.-nın layihələri ilə), abidələr qoyulur (Lo- medə İstiqlaliyyət monumenti, 1960, M€ Map və heykəltəraii J. Kuster). Azac heykəltərailıqı inkitaf et- midir. 1960-cı illərdən milli bo- Yakarlıq məktəbi tətəkkul tapır (bo- yakar və heykəltərait P. Ayi və 6.). Xalq sənəti aqac, metal və fil dippi uzərində oyma, toxuculuq, heomə mə”- mulatı ilə təmsil olunur. –

Teatr, T.-da muxtəlif mərasim və


şa “mn”, dü. R Ta YR


porfirləri, Bat yalı porfirit- lər və Tabatir yailı vulkanogen və tufogen-cdokma suxurlar iptirak edir. Yataq puruz tipli olcb, kvars plagio" porfir qatıpın ust hissəsindədir. Minerallaima narın pirit puruzla- rından. bə zi yerlərdə yuva və linza formalı pirit kutlələrindən ibarət" Filizin tərkibində piritdən baiqa kvars, kaolin, serisit, xalkopi" rit, bornit, barit və s. iptirak edir. TORLU anadan ayrıldıqdan (4—5 aylıqınlan) 1,5 yapa qədər olan erkək qoyun balası. Ditisi tipiək adlanır. TORLUK-TEYMUR (2—1362 və ya 1363) — Moqrolistan dəvlətinin banisi və xanı. 16 əsrin 70-ci illərinədək PPər: qi Qurkustanda həkmranlıq etmip suӱ- lalənin əsasını qoymutidur. Caqata:


302



ya nəslindəndir. 1347—48 illərdə aqatay ulusunun i1. hissəsinin xanı e”lan olunmutdu. Onun yaratdıqı devlət PTərqi Turkustanı, Cənubi Si- bir və Jetısu (Semirecye) vil.-ləri- ni, 1360—61 illərdə Mavərənnəhri əhatə edirdi. T.-T.-un eəlumundən son- devlət parcalandı. Toqluget RƏN — bax qartal. TORRUL BƏY. 1 Toqrul(təqr. 993 —-sentyabr, əlcuq sultapı (1038—63|, Səlcuqilər dəvlətinin ba- nisi. Qardapı CHaqrı bəylə oquzların səlcuq tayfa birliyinə baqcılıq edən T.6. 1038 ildə Xorasanın xeyli his- səsini ələ gecirmipl və Niptapurda sultan e”lan olunmutdu. 1040 ildə ndənəkan vuruiqymasında Qəznəvi hekmdarı Mə sudu mərlubiyyətə uera- daraq tezliklə əzm, İran, Azərb. və Ermənistanı zəbt etdi. 1055 ildə T.6. Baqdada yuruli edərkən təhlukə qarpıısında qalan Abbasi xəlifəsi Qaim ona sultan və islam dӱnyasının padiahı titulu verməyə məcbur oldu. T.b. iptal etdiyi torpaqları ailə uzvləri arasında bəlutpdurdu.


Saqqallı


Əd. Buninltov 3. M., Tocynap- stvo Atabekov Azerbandjana (1136—1235 qq.), B., 1978,


TODAN— Azərb.SSR PTaumyan (kənd) r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkə- zi. R-n mərkəzindən 22 km 11m.-q.-də, dar ətəyindədir. ƏH. 1025 (1985): əkin- cilik və heyvandarlıqla məpquldur. Orta məktəb, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var. Beyuk Vətən muhari- bəsində həlak olmutt həmyerlilərin pərəfinə abidə qoyulmutdur. TODAN ƏQİQ YATARI—Azərb.SSR- in PQaumyan (kənd) r-nunda yerlətir. Geoloji qurulupqunda Ust Konyak və Alt Santon yaplı andezit və dolerit porfiritləri, onların tufları və ən iptirak edir. Ya- taqda əqiqdən bapqa heliotrop da aii- kar edilmitdir. Əqiq badamvarı aq- reqatlar, jeodlar təpkil edir. On- lar yataqda ertuk kimi iptirak edən vulkanogen suxurların mərkəzi hHissə- sində lokallapır. Dərinlik artdıq- ca minerallatma zəifləyir və əqiq cbadamlarınıng elcusu kicilir.*Ba- damların elcusu 1—5 sm-dən 25—30 sm-ə qədər olur.

TODD (To44) Aleksander (dl. 2.10. 907, Qlazqo)—ingilis kimyacısı (uz- vi kimya). Lonlon Kral Cəmiyyətinin uzvu (1942) və prezidenti (1975 il- dən). Nobel mukafatı laureatı (1957). Mancester un-tinin kimya laborato- riyalarının direktoru (1938—44), İn- giltərə Kimya əsil iriman preziden- ti (1960—62) olmutidur. Əsas iiləri —nuklein turiularının və nukleo- tillərin təlqiqi bu maddələrin sintezi və qurulutu haqqında muasir tə limin əsasını təpqkil edir.

TODZİO Xideki (30.12.1884, Tokio— 23.12.1948, Tokioy— Yaponiyanın əsas Hərbi canilərindən biri, general. Bapi nazir vəeyni zamanda hərbi nazir (1941 —44) idi. Beynəlxalq hərbi tribuna- lın hekmu ilə e”dam olunmutdur. TOZ— aerozol nəvu, kicik bərk his- səciklərdən ibarət dispers sistem. T. elektrik Yugu dapıyır, yaxud elektro- neytral olur. Tozun qatılıqı qazın (havanın) vahid həcmindəki hissəcik- lərin miqdarı və onların umumi gkut- ləsi ilə ifadə olunur. Q. davamsız-


TORLUGƏTURƏN


dır, onun hissəcikləri Broun hərəkə- ti, yaxud cekmə zamanı birlənir. Ya- nacaqı yandırdıqda və bə”zi texnolo- ji proseslərdə maddələr toz ipəklinə salınıb iplədilir. Ətraf muhitdə arzuolunmaz T. bərk suxurların be- lunməsi və quru halda xırdalanması, faydalı qazıntıların cıxarılması BƏ YaBH yanacaqların yandırılması və s. nəticəsində yaranır. Metallur- giya, kimya sənayesi, tikinti və k.t.- nın bə”zi sahələri də tozun əsas mən-

lərindəndir. T. atmosferdə ipıqın səpələnməsini və udulmasını guclən- dirir, istehsalatda cihaz və aparat- ların tez sıradan cıxmasına, bura- xılan məhsulun keyfiyyətinin ataqı dutiməsinə səbəb olur. Yanan və asan oksidlətən maddələrin (kemur, odun- caq, iqəkər, aluminium) tozu partla- yıii və yanqın təhlukəsi tərədə bilər. Tozun qatılıqı və dispersliyi art- dıqca onun alıltma, yaxud partlayıpi ehtimalı da cox olur.

İstehsalatda tozla mubarizə mu- Hum problemdir. TOZ ƏRMANLAR —daxilə qəbul et- mək və yaraya səpmək ucun ilədilən bərk dərman forması. Muxtəlif sin- tetik preparatlar, antibiotiklər, hey- van və bitki məniəli maddələr və s. T.d. halında iitlədilir. Sadə (bir maddədən ibarət), murəkkəb, dozalara ayrılmıiy və ayrılmamın T.d. ayırd


edilir.

TOZARACI (Vehaya)—tozaqacıkimi- lər fəsiləsindən yarpaqı təkulən birevli aqac və kollar. Yarpaqları nəvbəli duzulur. Meyvəsi o ilə fındıqcadır. Dunyada 100-dək, SSRİ- də 50-dək, o cumlədən Azərb.SSR-də 3 nevu mə”lumdur. T. Azərb.SSR-də Beyuk və Kicik Qafqazda 2400—2500 m yӱksəklikdə mepəliklər əmələ gətirir. Əksər nəvləri ipıqsevən, quraqlıRra və (paxtaya davamlıdır. T.-nın beyuk x.t. əhəmiyyəti var. Bə”zi nəvlərinin yarpaqından və tumurcuqundan muali- cə məqsədi ilə istifadə olunur. Tu- murcuqundan (tərkibində 3,5—626 efir yaqı var) sidikqovan dərman və oynaq aqrılarının mualicəsi ucun surtmə dərmanı hazırlanır.Ən cox Yayılanı ziyilli T.-dır (B. verrücosa). Hupd. 25 m-dək, diametri 80 sm-dək olur. 150 ilədək yapayır. Tarlaqo- ruyucu meipqə zolaqları salınmasında və dekorativ bitki gimi istifadə edilir. Oduncaqı mebel sənayesində, faner istehsalında və tikintidə lir


ədilir. TOZARACIKİMİLƏR FƏSİLƏSİ


(Veqiyaseae)—birevli, ikiləpəli aqac və ya kollar. Yarpaqları n əvbəli duzu - lur: bircinsiyyətli cicəkləri gulək- lə tozlanan salxımvarı cicəkqrupun- da yerlətir. Meyvəsi qanadlı fın- dıqcadır. Əsasən, PYimal yarımkurə- sinin tropik olmayan ərazilərində ya- yılmızldır) Cənubi Asiyada, Ameri- kada isə Cili və Argentinaya qədər hər yerdə bitir. 2 cinsə aid (/tozaqa- cı və qızılaracu) 200-dək, SSRİ də 10, o cumlədən Azərb.SSR-də 6 HəBy var. Metənin əsas tərkib hissəsidir. Oduncaqından istifadə edilir.

TOZANAQLAR –qasteromisetlər qru- pundan olan gəbələklərin adı . 120- dək nəvdən ibarət Qusoreqdop, Vouy8- "“a, Sayuaya cinsləri var. T. muxtə- lif elculudur. PLar, oval, armudvarı formalıdır. Tam yetiidikdə T.-ın səthində əmələ gələn yarıqdan toz


ə —”T


ipəklində sporlar cıxır. SSRİ-də təxminən 40, o cӱmlədən Azərb.SSr. də 10-dan cox nevu var. Meilyə, cəmən və otlaqlarda Geniyi Yayılmıtdır., Ca. van T.-ın rəngi əvvəlcə aq (bu nenpnə yeyilir), sonra sarı və qonur, yeyilmə- yən yalancı T. (Əs1sqodeqta) əvvəlcə aq, sonra qara və ya bənəviləyi olur,

TOZLANMA, bitkilərin toz. lanması — yetitmin erkəkciyin toz hӱceyrələrinin ertulutoxumlular- da diticiyin, cılpaqtoxumlularda yumurtacırın aqızcıqına duiməsi, un ust qatı boruya cevrilərək icərisindəki erkək huceyrəni (sper- ma) yumurtahuceyrəyə catdırır və onu mayalayır, nəticədə ziqota (rupeym) əmələ gəlir. Ərtulutoxumlularda 2


cur T.—əz-əzunə tozlanma (avtoqamiya), carpaztozlanma (geytenoqamiya, yaxud ksenoqamiya)


olur. QTəkamul prosesində T. ilə əla- qədar bitkilərin cicək ӱzvlərində bir cox dəyipiklik əmələ gəlmiidir, Birevli cicəklərdə cox zaman tozcuq və yumurtahӱceyrə eyni vaxtda yetip- mir (dixoqamiya). Erkəkciyin tez ye- tipməsi protandriya, diiiciyin tez yetitlxməsi isə protoginiya adlanır. Bir sıra cicəklərdə diiricik və er- kəkcik saplarının uzun olması hete- rostiliya adlanır. Carpaz T. heyvan (zoofiliya), kӱlək (anemofiliya), su Fidrofili ya) vasitəsilə olur.Cicək- li bitkilərin əksər nəvləri heyvan- lar vasitəsilə, əsasən, cuculərlə (entomofiliya), bir qismi quilarla (ornitofiliya), az hissəsi məməlilər- lə (Yarasalar, gəmiricilər və s.) toz- lanır. Heyvanlar cicəklərə onun nek- tarına və tozcuquna gərə qonurlar, Cicək ləcəkləri rəngli və kəskin iyli olur. Bu xususiyyətlər cucunun cicəyi tez tapmasına kəmək edir.Cn- cəyin qurulutpunda elə uyqunluq var ki, cucu ona qonarkən tozcuqra və arızcı- qa toxuna bilir. Bir sıra bitkilər ancaq muəyyən cucu ilə tozlanır: ona gərə də cuӱcunun inkitaf mərhələsi cicəyin tozlanma dəvrunə uyqunlai- mıp olur. Məs., əncir cicəyini xu- susi uzunxortumlu arılar, yukka ci- cəyini pronuba gӱvəsi tozlandırır. TOZLUQ—erkək cinsiyyət tozcuqla- ı Yerləmən kisə. T. erkəkciyin əsas ztissəsi olub, iki simmetrik T. kisə- sinə malikdir. Hər kisə bir və iki tozcuq Yuvasından ibarətdir. Ərtu- lutoxumlu bitkilərin ə yuvası ayı- dətəyikimilərin və cılpaqtoxumlula- ın mikrosporangilərinə uyqundur. .Un uzununa yarıq əmələ gətirməsi, tozcuqların xaricə səpələnməsinə sə- bəb olur. Həmin tozcuqlar diiyici- Yin arızcıqına duiqərək, inkiafı- nı davam etdirirlər. TOZƏLCƏN—bilavasitə əlcmə yerin- də havanın tozluluqunu əlcmək ucun cihaz. Optik, radioizotop, elektromet- rik, akustik T. nevləri var. Əsasən, MƏ"DƏN atm.-inin vəziyyətinə gӱndəlik və tez nəzarət etmək ucundur. TO3CO PAH —roay ə lə Bəylə soran və toztoplayıcıda havadan ayı- ran mapın. Q. havavurma rejimin- də də niyləyə bildiyindən ondan rəng vurmaq, qurutmaq, bitkiləri suvar- maq və s., bə”zi T. modellərindən isə həm də xalca yumaq və dətəmə silmək (xususi taxma hissələrin keməyi ilə) ucun istifadə olunur. T.-ın yerlə su- rululən, potka T. və avtomobil ucun buraxılan nevləri var,


TӦOYXƏRCİ


303


TOZCUQ—toxumlu bitkilərin | qametofiti, bax həmcinin .... TOİDZE İrakli Moiseyevic (d. 27, 3.1902, Qiflis—16.4.1985, Moskka: Tbilisidə dəfn edilmpldir)—gurcuӱ sovet qrafiki və boyakarı. RSFSR əməklar incəsənət xadimi (1951), SSRİ Devlət mukafatı xə (1941. 1948, 1949, 1951). M. İ. Tond- zenin oqludur. Tbilisi Rəssamlıq Aka. lemiyasını bitirmitdir (1930), Gur- cu məiiət janrında sovet məvzusunun inkipafında T.-nin erkən tabloları- nın əhəmiyyətli rolu olmutdur.(4İlic lampasız, 1927, PPərq Xalqları İncə- sənəti Muzeyi, Moskva). Beyuk Vətən muharibəsi illərində cəkdiyi plakat- ları guclu vətənpərvərlik hissləri Yaratmınqdır. “Ana vətən carırır | (1941) plakatı məpqHurdur. PT, Rusta- velinin 4“Pələng dərisi geymit pəhlə- vanə poemasına (1937) və s. əsərlərə illustrasiyalar cəkmiidir. 1970—80- ci illərdə muasir mevzularda plakat- lar Yaratmıpdır (“Lenin həmitə bi- zimlədirə, 1981). Qırmızı Əmək Bay- raqı ordeni və medallarla təltif edilmindir.

TOİDZE Moisey (Mose) İvanovic (2.2.1871, Tiflis—17.6.1953, Tbilisi) —gurcu sovet boyakarı. SSRİ xalq rəssamı (1953). SSRİ Rəssamlıq Aka- demiyasının həqiqi uzvu (1947). Əmək Qəhrəmanı (1932). Peterburq Rəssamlıq Akademiyasında oxumulidur (1896—99). Tbilisi Rəssamlıq Akademiyasının


prof. (1930—53) olmutidur. Xalq məi-


LI



M. İ. Toidze. Msxetobab, 1899—1901, Guӱrcustan SSR İncəsənət Muzeyi. Tbi- lisi


ətindən səhnələr (4 Msxetobat, 1899 —1901), portretlər (anasının portre- ti, 1904—05) cəkmiidir. 1920 —40-cı illərdə əsərlərində sosializm quru- culuqunu, gurcu xalqının yeni həya: tını, Beyuk Vətən muharibəsi (1941— 45) hadisələrini əks etdirmiindir (4“Xoibəxt həyatə, 1934, *Cəbhədən mək-


tubə, 1942, “Qələbə mahlısı, 1948 — hamısı Gurc.SSR İncəsənət Muze- yindədir, Qbilisi). Lepin ordeni,


a-Pərəf nipanı ordeni və medallar- la təltif olunmutidur.

TOY —nikahın qeydə alınması ilə əlaqədar mərasim. Matriarxat devrun- də sadə mərasimdən ibarət idi, T,


nikahın rəsmiləimə mərasimi kimi patriarxat dəvrundə, təknikahlılıq (bax Monoqamiya) bərqərar olduqdan sonra xususilə geniiy Yayılmıtidı. Bu- tun xalqlarda T, mərasiminin əsas pərti qızın (gəlinin) valideyn evin- DƏN otrlanın (bəyin) evinə gkecməsidir. Patriarxal qurulutun daqılması dəv- rundə ədənc (Avropanın bə”zi elkələ- rində veno, mopqol və turkdilli xalq- larda bailıq, kalım) tələb edirdi- lər. Bir cox T. adətləri dini təsəv: vurlərlə baqlıdır. Hər xalq ucun tarixi iinkipafından asılı olaraq xalq incəsəpətinin butun nevlərinə (teatr səhnələri, musiqi, nərmə, rəqs, oyunlar) uyqun ən"ənəvi T. mərasim- ləri məvcuddur. Q. digər adətlərdən, hər ipeydən əvvəl, mərasim və ritual- larıpın zənginliyi, rəngarəngliyi, coxluqu ilə fərqlənir, Q, mərasimi xalqın əsrlər boyu yaratdırı muəyyən sistemə salınmın xalq yaradıcılı- qı abidəsidir. Muxtəlif 255 T. adətlərində umumi, oxtar cəhət- lər laha coxdur. Bununla yanatpı ay- rı-ayrı xalqların T, adətləri milli- liyi, eəzunəməxsusluqu ilə fərqlənir. — Ən”ənəvi Azərb. T.-larının bir- birini əvəz edən muxtəlif mərhələ- ləri (qız bəyənmək, elcilik, niplan, toy), hər mərhələnin də ezunəməxsus adət ipəkli almıpip qayda-qanunları var, Hazırda Azərb. xalqının milli T. adətlərinin mӱtərəqqi ən"ənəsinə əsaslanan, onun muasir ipəraitdə qa- nuni davamı olan Yeni T. adətləri formalatmıtdır. Sosialist cəmiyyə- tində nikah baqlanması cox MYİYM ictimai-mə”nəvi və sosioloji əhəmiy- yət kəsb edir. Sovet ailəsinin təpt- kilində yeni, həlledici cəhət ailənin qarpılıqlı məhəbbətə və hərmətə əsa- sən qurulmasıdır. SSRİ-də (həmci- nin Azərb.SSR-in təhər və r-nların da) təntənəli nikah mərasimlərinin Səadət saraylarında qeydə alınması geni yayılmısqdır. | TOYAMA— Yaponiyada iəhər. Toyama prefekturasının inz.m. Nəql. qova qı. Port. Honsu a.-ndadır. Əh, 294 min (1978), Metallurgiya, neft-kimya, toxuculuq, əczacılıq, selluloz-kaqız, mapqınqayırma sənayesi: un-t var. “TO)ÖTA MÖTOP? (Toyota Motor)— Yaponiyanın avtomobil inhisarı. 1937 ildə yaradılıb. Avtomobil istehsa lına gərə dunyada 3-cu, Yaponiyada 1- ci yerdədir. Dunya kapitalizm aləmin: də buraxılan avtomobillərin 8,525-i, vlkə daxilinlə 309,-i onun payına ayuryp (1983). 1983 ildə 3410 min ədəd avtomobil buraxmındır. ABİY və Qər- bi Avropa əlkələrinin aztomobil ba- zarına guclu nufuz edir. TOYӦXASİ— Yaponiyada, Ayti prs- fekturasında :pəhər. Nəql. qoviaqı, Honsu a.--ndadır. Əh. 292 min (1978). İpək sənayesi mərkəzidir. Majınqa- yırma, kimya, arac e”malı z-dları var. TOYPULU— Azərb.-da xanlıqlar dov rundə (18 əsr) mevcud olmuiq qeyri - qanuni vergilərdən biri. Həcmi qey- ri-muəyyən idi. Feodal (xan, bəy və 6.) ailəsində toy olluqda kəndlilərdən ahədiyyəv adı ilə toplapılırdı. TOYUQKİMİLƏR (Sah y((oqtez9—quiq- lar ləstəsi. Bədəninin uz. 12 sm-lən (cırtdan bildircin) 235 sc-dək (kə- gilli arqus), cəkisi 45 ?-dan 11,5 gə- dək olur. Dimdiyi qısa və məhkəmdir. Qanadları enli, adətən yalnız yerdən sӱrətlə qalxmaqa və ucmaqa uYRunlati-


mıpdır. Tuk ərtuyu sıxdır. Erkək- ləri diptilərindən əlvandır. SSRİ- də 20, o cӱmlədən Azərb. SSR-də 8 nəvu mə”lumdur. 2 yarımdəstəsi: hoasinlər(1nev) və əsl T, (6 fəsiləyə mənsub 240 muasir və 100-dək qazıntı nevuy) var. Q.tundradan tro- pik meiyələrə və Yӱksək daqlara qədər butun zopalarda rast gəlir, Yalnız Antarktikada yoxdur. Oturaq qupiylar- dır, yalnız bildircinlər kəcəridir, Bir cox T. yerdə yapayır, bə”ziləri aqacda yem tapıb qidalanır, Yalnız hoasin və hokko əsl aqac qupilarıdır, Coxu poliqamdır. Yuvasıpı Yerdə qa- zır. 2-dən 20-dək yumurta qoyur. 14— 30 gun kurt yatır. Ətcəbalalar Yumur- tadan sıxtuklu cıxır və Yuvasını tərk edir, heyvani yem yeyir: Yetkin qulilar isə bitki məniyəli yemlə də qidalanır.

T. (hoasindən baiqa) qiymətli id= man ovu obyektidir, SSRİ-də ar kək- lik, bonazi tetrası, tetra, qırqovul, bildircin xususi əhəmiyyət kəsb edir, T.-in sayı qanunsuz ovlama nəticəsin- də azalmıqidır.

TOYUQLAR, ev toyuqları —to- yuqkimilər dəstəsindən qupylar. PYi- mali Hindistanda yayılmıı vəhti bankiv xoruzlarından TƏpƏMHUÜLTƏD, Təxminən 4 min il bundan əvvəl əh- liləmpdirilmindir. Q. k.t. quptları- nın sayca cox olan nevudur. Onları yumurta, ət və tӱk ucun Yetipdirirlər, T. yumurtalıq, ətlik-yYumurtalıq və ətlik cinslərə bəlunurlər. Yumurta- lıq T. nisbətən kicik, tezbəyuyən və tezyetipən, cəld, dəyipən xarici mu- Hhitə və maddələr mubadiləsinə cox həs- sas olurlar. Ətlik-yumurtalıq cinsə mənsub T, nisbətən bəyuk, xeyli gec- yetipəndir, bunlarda maddələr muba- diləsi zəif gedir. Yumurtalıq Q. il- də 200—220, qabaqcıl təsərrufatlarda 230—250 (bə”zən illə 365) yumurta ve- rirlər. Bu T.-ın diri cəkisi 1,8—2,2, ətlik QT.-ın 3,5—4,0 gq olur. Xoruzlar T.-a nisbətən 25—3095, aqır olur. To- yuq ətinin pəhriz əhəmiyyəti beyukdur. Tərkibi 6394 su, 2026 zulal, 1696 Yaq və 1895 mineral maddələrdən ibarətdir, Yumurtadan təzəcə cıxmın cuӱcələrin cəkisi 35—38 q olur. 5—6 aylıqından fizioloji yetipkənliyə (ilk yumur- tavermə vaxtı) catır. T.-ın yumur: ta verməsi tukdəyinmə zamanı gəə silir.

= Sənaye təsərrufatlarında T.-dan 1 Yaplına qədər, damazlıq təsərrufatlar- da isə 2—Z il istifadə etmək iqtisa-


di cəhətcə əlveriilidir. Belə ki, Yumurtlama qabiliyyəti yaiy artdıqca 10— 1525 azalır. Xoruzlardan il (ən


qiymətlisindən 3 il) istifadə edilir. Umumiyyətlə, T.-ın məhsuldarlırı onun cinsindən, yemləmə və bəsləmə iəraitindən asılıdır. Mexanikləiq- dirilmin mədəni təsərrufatlarda T, DƏYƏMƏDƏ Və ya muəyyən qəfəslərdə sax: lanılır. Quzliculuqda damazlıq iili- NİN əsas məqsəli xususi yumurtalıq və ətlik istiqamətli T.-ın yetitdi- rilməsi, ətlik və yumurtalıq Hibrid- lərin pə broylerlərin alınmasıdır, Bax həmcinin Qiməsuluq.

TOYXƏRCİ — Azərb.-da xanlıqlar dəvrundə (18 əsr) məvcud olmuil qey- ri-qanuni vergilərdən biri. Həcmi qeyri-mӱəyyən idi. Kəndli ailəsində toy olduqda feodalın (xan, bəy və 6.) xeyrinə chədiyyəv adı ilə toplanı- lırdı,


304


To)uMuə)H (Polygonatum)—sanğtar- Gimilər fəsiləsindən bitki cinsi. Yu- murtavarı, yaxud ellinsvarı yarpaqlı coxillik ot bitkisidir. Cicəkləri ikicinsiyyətlidir. Meyvəsi giləmeynə- dir. Pimal yarımkurəsinin mӱlayim iqlimli vil.-ndə 30-dan cox (baqiqa mə”- lumata gerə 50-dən), SSRİ-də 17, o cumlədən rb.SSN-də 3 nəvu—topa T. (P, verticillatum), ha ap T. (P, laberrimum) sə Tad ra a T, (P, po- uap(hetip) var. Bə?zi nəvləri deko- ativ Sitkndir.

OKA Salcak Kalbakxorekovic (15.12. 1901, indiki Tuva MSSR, Kaa-Xem -nu, Merken—11.5.1973, Qızıl) — uva sovet Yazıcısı, partiya və nəB- lət xadimi, Sosialist Əməyi Qəhrəma- nı (1971). SSRİ Doəvlət Mӱkafatı laureatı (1951). 1929 ildən Tuva Xalq İnqilab Partiyası, 1944 ildən Sov, İKP uzvu, Tuva sovet ədəbiyyatı- nın banilərindəndir. Avtobioqrafik cAratın sezuz (rus dilində: kitab 1—2, 1950—56, kitab 3—4Yeni Tyna”, 1964), sənədli *Ataların geərmədiyini oqullar gerəcəkə (1963) povestlərinin mӱəllifidir. Tuva Xalq İnqila Par- tiyasının Bap katibi (1932 ildən), Sov. İKP Tuva Vil. Komitəsinin bi - inci katibi (1944—73), Sov. İKP

K uӱzvluyunə namizəd (1952—71) və Sov.İKP MK uzvu (1971—73), SSRİ Ali Sovetinin deputatı (1—8-ci ca- qırıp) olmutdur. 7 dəfə Lenin or- deni, Qırmızı Əmək Bayraqı orde- ni. habelə 3 Tuva Xalq Resp.-sı orde- ni, MXR ordeni və medalları ilə təltif edilmitidir.

Əsəri: Slovo arata, M., 1982, Ədə Xadaxanə M. A., Tuvinskai

proza, Kızıl, 1966.


TӦKAY (Tokay)—Macarıstanın :im.- it.-ində, Karpat d-rında vulkanik massiv. Hund. 515 m, Uzumculuk və iyərabcılıq r-nudur. |

TOKANTİNS (QosapOpz)—Brazili- Yanın :1.-ində cay. Uz. 2850 km, hev- zəsinin sah. 770 min km?, Maranyan və Almas caylarının birləiməsin- dən əmələ gəlir. Para cayına təku-


lur. Yaqımq suları ilə qidalanır, Gəmiciliyə yararlıdır. TOKARJEVS Yevgeni Alekseye-


BMM |d. 15.6.1911, Vyatka (indiki Ki- poB) 1p. |—sovet tarixcisi. Tarix ed. (1959), prof. (1960). Azərb.SSR əmək- dar elm xadimi (1971). 1941 illən Sov İKP Yar 1922 ildə Bakıya gəl- mi, 1930—34 illərdə Suraxanı neft mə"”dənlərində ipləmidir. 1939 illə ADU-nu bitirmitdir. 1952 ilə kimi Azərbaycan KP MK yanında Partiya Tarixi İn-tunda baiq elmi imici, di- rektor muavini olmuiy, həmin ildən Azərb.SSR EA Tarix İn-tunda ile”- ə mӱdiridir. Tədqiqatları Azərb.-a Xarici mudaxilə, Azərb.SSR-də X.T.- nın bərpası, sosialist sənayeləidi- rilməsi və s. tarixi məvzuların eyra- nilməsinə həsr elilmiidir. 3 cild: LİK “Azərbaycan tarixiz (c. 1—3, B., 1958—63), “Zaqafqaziyada Sovet haki- MİYYƏTİNİN qələbəsi? (Tbilisi, 1971), “Azərbaycan Kommunist Partiyası ta- rixinin ocerklərik (B., 1964), cAzər- baycan SSR fəhlə sinfi tarixinin ocerklərik (c. 1, B., 1974) və s. əsərla- rin mӱəllif və redaktorlarındandır.

Əsə pləri: Ocerki istorin (Cs vetskoqo Azerbaddjana n perpod perexod= na mirnuko rabotu po vosstanovlenikə naz rodnoqo xozaNstva (1921—1925 rr Y, B.,


TOYCİCƏYİ


1956, İz istorii inostrannoN interven- tinin ir qrajdanskoİ ponnı vn Azerbaidjane,

ı 1957, Falhsifikaiin istorii Bakin- CKOİİ kommunı amerikanskim ucenım R. (Loni, a kn.: Protiv burjuaznıx falh- sifikatoron istorni i kulhıturı Azer- baindjana, B.. 1978,


TOKAT (Tokaq) — Turkiyədə pəhər, Tokat ilinin iiz.m. Avtomobil yol- ları qompaqı. Yapıl İrmaq cayı də- rəsindədir. Əh. 48,5 min (1975), Ye- Yinti və rezin sənayesi var, K.t, r-nu- nun ticarət mərkəzidir, Yaxınlıqın- da xromit cıxarılır,

TOKEHAV, İy no H (ToKelau, Uni- op) — Sakit oksanda, Polineziyada adalar qrupu. Yeni Zelandiyanın mulkudur. 3 atolldan (Atafu, Nugu- HOHO, akaofo) ibarətdir. Umumi sah. 10 km?, Əh, 1,6 min (1978), Kopra iştehsal edilir. Balıq ovlanır, TOKİO— Yaponiyanın paytaxtı. Əlkə- NİN əsas iqtisadi və mədəniyyət mərkə- zi, Honsu a.-nın it, hissəsində, Kan- to dӱzənliyində, Edoqava, Arakava, Sumida, Tama caylarının Tokio kər- fəzinə tekulduyu yerdədir. İqlimi subtropik mussondur. rta temp-r yanvarda 3,12S, avqustda 25,6*S-dir. İllik Yaqıntı 1343 mm. Tez-tez tay- fun olur. İPəhər zəlzələlərə mə”ruz qalır. T.-nun əzu |23 inzibati r-nu (*kuə) var. Sah. 577 km?, əh. təqr. mln. (1984)), 36 ipləhər (csiz), 24 kənl və ippəhər tipli məntəqə, həmcinin İd- zu və Oqasavara a-rı paytaxt prefek- turasını (Togioto), yaxud Beyuk T.-nu (sah. 2,141 min km2?, əhH. 11,8 mln,, 1984, may) əmələ gətirir. İdarəciliyi əhalinin 4 il muddətinə secdiyi pre- fektura məclisi həyata kecirir: ona əhalinin secdiyi qubernator (mer) bai- cılıq edir. Qubernator əslində mər- kəzi hakimiyyəti təmsil edir. Seckili orqanların səlahiyyəti formal olaraq geniidir, lakin əslində onların fəa- liyyəti həkumətin crəhbərliyi və nəza- rətik altındadır. Q.-nun r-nlarında seckili r-n məclisləri var.

T. (ilk adı Edo) 15 əsrin ortala- ında salınmınd, sonralar Tokuqava ilinin iqamətgahına cevril- Kioto it,


miidi (rəsmi paytaxt idi).



Tokio. 1. Q 1918— 36.


“MUM | "nutppu, 2 Ginza məhəlləsində. əhərin umumi keruӱnutu. 2 | | : o 4 MiVTannət Mləpiəv kafelral kilsəsi, 1964. Me"mar K. Tange.


18 əsrdə Edo dunyanın ƏH ĞƏİYK məhəp- lərindən biri idi. 1869 ildə Edo DəƏv- lətin paytaxtı e"lan edildi və T, (4“1PPərq paytaxtın) adlandırıldı. 19 əsrin sonunda T. iri sənaye mərkəzinə cevrildi. 1923 ildə zəlzələ nəticə- sində ipəhərin yarısı məhv olmuiydu, 1944—45 illərdə ABİT təyyarələri T.- nu dəfələrlə bombardman etmildilər, T. əlkədə demokratik və fəhlə hərəka- tının muhum mərkəzidir,

T. əlkənin əsas sənaye-maliyyə mər- kəzidir. Mapınqayırma (umumi ma- iınqayırma, elektrotexnika, dəqiq me. xanika, nəql. mapınqayırması, dəzgah- qayırma və s.), metallurgiya, kimya, neft e"malı, poliqrafiya, yeyinti, yun- gul və s. sənaye sahələri inkipaf et- miidir. T. Həm də əlkənin əsas tica- rət mərkəzi, nəql. (dəniz, hava, d.y. və s.) qoppaqıdır. Metropoliten, Ha- neda aeroportu ilə iiqəhərin mərkəzi hissəsi arasında monorels d.y. və s, var. darısqallıqına gərə dunya- nın butun ən iri iqəhərlərindən fərq- lənir:z avtomobil saxlanan dayana- caqları, piyada yolları, maqazalar və s. yerin altına geəcurulur. PTəhər- də hava, cay suları sənaye tullantı- ları ilə cirkləndirilmiidir.

İmperator sarayı kompleksinin (təqr. 1600 ildən) yerlətdiyi Nixon- basi r-nu iəhərin tarixi mərkəzi- dir. 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllə- rinə aid tikililərindən Akasaga sa- rayı (1909), parlament binası (1915—- 36), mərkəzi poctamt (1934) və s. fərq- lənir. 1964 ildə Olimpiya oyunları ilə əlaqədar Q.-nun yenidən qurul- masının 1-ci mərhələsi bailanmıin- dır. 60—70-ci illərdə iəhərin yeni mərkəzləri (Sibuya, Sindzugu, İge- bukuro, Tama) sur”ətlə inkipaf et- miiy, gəydələnlər tikilmi, yeraltı inipaat ipləri aparılmındır. T.-nun yenidən qurulması layihəsində Tokio kərfəzi ӱzərində quraidırılmıin xu- susi konstruksiyalarda iəhərin tikin- ti inkipafı nəzərdə tutulur. Ueno parkında Metropoliten festival holl binası (1960—61, me”mar K. Mayeka- va), Olimpiya idman kompleksi (1963— 64), mӱqəddəs Məryəm kilsəsi (1964:


mm ı hə Fu :


3. Parlament biaSI:


həp ikisinin me"marı K. Tange), te- leviziya qulləsi, *İti-ban-kanu (1970) və 4Niban-kanə (1977, Hər ikisinin me”marı T. Minoru). restoranları, cNakaginu eksperimental yalpayın evi (1972, me”mar K. Kimsye), Korakuen stadionu (1973), Ali məhkəmənin bi- nası (1974, me”mar O. Sinyiti), Sind- Vukuda cSumitomoq geydələni (1974), ca Qensodo* iqirkətinin binası (1970- ci illər) və s. lərindəndir.

T.-da 80-dən cox ali məktəb, 100- DƏN cox elmi-tədqiqat in-tu, beyuk ki- tabxanalar (Milli Parlament Ki- tabxanası və s.), muzeylər (T. Milli Muzeyi, Milli Elmi uzey və s.), teatr truppaları fəaliyyət gestərir.

1977 il oktyabrın 1-də T.-da Azərb. SSR numayəndə hey”ətinin iptirakı ilə —. Oktyabr sosialist inqila- bının 60-cı ildenumunə həsr olun- My “Sovet Azərbaycanıq sərgisi acılmın və Yaponiyanın daha 7 iiə- hərində numayin etdirilmiidir.

Əd. İkonnikov A. V., Zava- ruxin KO. İ., Tokio, L., 1978.


TӦKİO -MUHAKİMƏSİ—Yaponiya- nın əsas hərbi caniləri uzərində məh- KƏMƏ prosesi: il mayın 3-dən 1948 il noyabrın 12-dək Tokioda apa- rılmıtdı. Məhkəməyə 28 adam veril- mmidi: 25 nəfər, o cumlədən 4 kec- mii bay nazir (TQodzio, Xiranuma, Xirota, Koyso), 11 kecmi nazir (Ara- ki, Xata, Xosino, İtaqaki, Kayya, Ki- do, Simada, Sudzuki, Toqo, Sigemit- su, Minami), 2 səfir (Osima, Sira- tori), ali generallıqrın 8 numayəndə- si (Doixara, Kimura, Muto, Oka, Sa- to, Umedzu, Matsui, Xasimoto) haq- qında hekm cıxarılmındı. Həkmdə gəstərilmitdi ki, Yaponiyanın xari- ci və daxili siyasəti təcavuzkar mu- haribələrin hazırlanmasına və bai- lanmasına yenəldilmipdir. Mi himlər faiqst Almaniyasının və İta- liyanın bapcıları ilə birgə dunya hekmranlıqına, digər xalqları əsa- əTə anMara cəhd kətə ki, SSRİ- ə qaritı təcavuzkar hərəkətlər xusu- si qeyd edilmitdi. Tribunal Qodzio, İtaqaki, Xirota, Matsui, Doixara, Kimura və Mutonu asılmaqla əlum cəzasına, Toqonu 20 il və Sigemitsunu 7 il azadlıqdan məhrum etməyə, qalan 16 nəfəri emurluk həbs cəzasına məhkum etmiydi.

urnberq muhakiməsi (1945) kimi T.m.-nin də təcavuzu ən aqır cinayət hesab edən muasir beynəlxalq huququn prinsip və normalarının təsdiq edil- məsində muhum əhəmiyyəti olmuidur. Ədq Smirnov L.N., Zavie v

E. B., Sud v əsən, 2 izd., M., 1981,


TOӦKİO UNİVERSİTETİ — Yapo- niyanın ən beyuk və ən qədim un-ti. Tokio milli (imperator) un-ti kimi, 3 elmi idarənin (Soxeyko, Kayseyqo, İqakuso) birlətməsi əsasında 1877 ildə yaradılmıtdır. T.u.-nin tər- gibində 9 fakultə, umumtəhsil kol- leci var. Un-t yanında kosmik pqua- lar laboratoriyası, bir necə elm sa- həsi uzrə (zəlzələni eyrənən, tarix- pqunaslıq, nuvə tədqiqatları, bərk cisimlər fizikası, tətbiqi mikro- biologiya, sənaye, jurnalistika, tibb, ipərqiqunaslıq, kosmos, aeronavtika və okeanologiya) elmi-tədqiqat in-Tt- ları fəaliyyət gestərir. Kitabxana- sında (1877) 4 mln. cildədək əsər var.


AS E—20, cə


T.-nun muasir tikili-


TOKSİNLƏR


T.u.-ndə 19 minədək tələbə oxuyur, 3,6 mindən cox prof. ippiləyir (1976/77). TOKKATA (ital. toccata, toccare— toxunmaq, deymək)—klavitili musiqi aləti ucun (fp., orqan) iti templi, aydın, dəqiq ritmi olan virtuoz xa- rakterli musiqi pyesi. 16—18 əsrlər orqan T.-ları prelud və fantaziyaya Yaxın improvizasiya xarakterli pyes- lər idi: T. adətən, instrumental sil- silələrin mӱqəddiməsi kimi yaradı- lırdı (məs., İ. S. Baxın T.-fuqa sil- iy, R. PQuman, F. Mendelson, K. Debussi, M. Ravel, S. Prokofyev, A. Xacaturyan, D. Postakovic, Azərb. bəstəkarlarından S. Ələsgərov, M. ƏYA p. ucun T.-lar yazmıplar. TOKMAK—Qırq.SSR-də iəhər. Cu cayının sahilindədir. D.y. st. -Əh, 67 min (1984). 2 avtomobil tə”miri, dəmir-beton mə”mulatı z-dları, yeyin- TH BƏ yungul sənaye muçəssisələri: k.t.- nın mexaniklətdirilməsi və elek- triklətdirilməsi texnikumu, tibb və paz. mədəni-maarif məktəbləri var. OKOMBAYEV Aalı (təxəllusu Ban ka) (un. 7.11.1904, indiki Qırr. SSR, Kemin r-nu- HyH HoH-KeMHH K. )— | , qırqız sovet yazı-



cısı. Qırr.SSR xalq pairi (1945). | Qırq.SSR EA akad. 1954). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1974). 1927 il-


dən Sov.İKP uzvu. * Qırqız sovet yazı- lı ədəbiyyatının yaranması və təptək- kulu T.-in adı ilə "ə baqlıdır: “Lenin haqqında (1927), cƏmək cicəkləriə (1932) tpe”r kitab- ları. 4*İlk ie”rlərg (1934), *“Minnət- rl (1944), *Zamanın səsim (1966), c Mənim hədiyyəmə (1974) və s. pe”r və poema kitablarının, qırrız xal- qının carizmə qariqı mubarizəsindən bəhs edən “Dan yeri aqarandak (H. 1— 2, 1935—47, yenidən iplənmiiy vari- antı, 1962) mənzum romanının, po- vest və pyeslərin muəllifidir. Azərb. ədəbiyyatından tərcumələri var. Bir cbipa me pu Asə dilinə tərcumə edilmindir. Qırqrızıstan Yazıcılar


İttifaqı İdarə Hey”ətinin sədri sl mupdur (1934—49). 2 dəfə Lenin sr- deni, baiqa orden və medallarla


təltif edilmiitdir. Melodil


— Əsərləri: | komuza Frunze, 1962, İzbr., M.. 1978, Sad əm detstva, M., 1983.


Ədə U metaliev PT, Aalı To- kombaev, Frunze, 1964, İstoril kidt iə: skonN sovetskoN literaturı, M., 1970.


TOKSİKOLOGİYA (iyu. toxikön— zəhər--...logiya)—tibbin bir bəlmə- si, zəhərli maddələrin tərkibini, on- ların heyvan orqanizminə tə”sir mexa- nizmini, yaratdıqı patoloji proses- ləri (zəhərlənmə), mualicə və pro- x. usullarını eyrənir. T.

ənn kimi muxtəlif mənitəli zəhər- lərin (kimyəvi birləmələrin, pesti- sidlərin, radioaktiv maddələrin, qey- ri-uzvi, bitki və heyvan məntpəli bak- terial toksinlərin və s.) eyrənilməsi ilə məpquldur. Hələ qədim dəvr tə- babətinə (Dioskorid və Qalenin əsər- ləri) bir sıra zəhərlər və zəhərlən- mələr mə”qlum idi. Empirik T.-nın inkitpafı Paraselsin əsərləri və tib- də yatrogimya istiqaməti ilə əlaqədar-


305


dır. 19 əsrdə oransız alimləri M, J. Orfil, A. Rabyuto və s. əsərləri əsasında, habelə eksperimental təba- bətin inkipyafı nəticəsində elmi T. yarandı. Rusiyada T.-nın əsasını A. P. Nelyubin (1785—1858) və Y. V. Pe- likan (1824— 84) qoymuptlar.

Muasir T.-nın bir sıra sərbəst istiqamətləri məqlumdur: umumi TT., orqanizmdə zəhərlərin paylanma qanunauyqunluqunu, onların orqan və toxumalarda toplanmasını, biotrans- formasiyasını və orqanizmdən xaric olmasını, zərərli tə”sirinin xassə və mexanizmini və s. aikar edir. Moskva və Leninqrad toksikoloqlar məktəbinin tədqiqatları ilə əlaqədar olaraq SSRİ-də xususilə sənaye T.-sı, həmcinin kommunal T.-sı, qida T.-sı, dərman T.-sı, hərbi T., radiasiya T.-sı və s. inkipplaf etmiidir. T.-da pato- logiya və farmakologiyanın eksperi- mental usulları, habelə toksiki təd- qiqatların xususi usullarından ge- Hu istifadə edilir. T. məhkəmə tibbi, əmək gigiyenası, peptə xəstə- liklərinin klinikası, radiologiya və s. tibb bəlmələri ilə sıx əlaqədar- dır: ətraf muhitin kimyəvi zəhərli maddələrlə cirklənməsinin bioloji təsiri, onların yayılması, miqdarı- nın tə”yini və tə”sirinin eyrənilməsi ilə klinik (professional) Q. məptul olur. T. məsələləri farmakologiya, gigiyena, daxili xəstəliklər kafed- rasında tədris olunur. T. sahəsində- ki elmi tədqiqatlar 4“Farmakologiya i toksikologiyaə, *Sudebno-medisinskaya ekspertizak jurnallarında, habelə cAzərbaycan tibb jurnalında nəpr olunur.

Əd.: Kolicestvennan toksikoloqil, L., 1973: Lopuxin (O M on o- denkov M. N., Ocitenie krovi pri zabolevaninx i otravleninx, M., 1983. TOKSİNLƏR (yun. (ox:1kbӧp—zəhər)— fizioloji funksiyaları sustlətdi- rən, insan və heyvanların xəstələn- məsinə və ya əlumunə səbəb olan bak- teriya, bitki, yaxud Heyvan mənitəli maddələr. Kimyəvi tərkibinə gərə bu- tun T. zulal, yaxud polipeptidlər- dir. Balpqa uzvi və qeyri-uzvi zəhər- lərdən fərqli olaraq T. orqanizmə dEppiDӱkğdə orada anticisim yaradır. T. ilan, əqrəb və hə çmcək zəhərinin, habelə bir sıra zəhərli bitkilərin tərkibinə daxildir. Bakteriya mənitəli T. nisbətən geni yayılmıp- dır, endo və ekzotoksinlərə bəelunur. kzotoksinlərbakteriyaların həyat fəaliyyəti prosesində ətraf mu- h tə Yayılır və orqanizmə spesifik tə sir gəstərir. Bunlara neyrotoksin VƏ sitotoksin aiddir. Bə”zi mikroor- qanizmlər guclu T. ifraz edir ki, bu da botulizm, guzaz, difteriya, qida təksikonifəksiyası və s. xəstəliklər tərədir. ndotoksinlər bak- teriyalar məhv olduqdan sonra təza- hur edir və onların metabolizminin normal məhsulları (məs., fermentlər)

esab olunur. Onlar insan və heyvan orqanizmində biogen amillərin muba- diləsini pozurlar.

ə təsirinə gərə Q. mux- TƏLİF olur. Neyrotoksinlər sinir impulslarının eTYPy "MƏCHHHH muxtəlif mərhələlərinə tə sir edir. -itotoksinlər yuksək dərəcə- də fəal olub bioloji membranları daqıdır. Belə T. cox vaxt ilan zəhə- rində olur. İnhibitor T. muəyyən fer-


306


TOKSOPLAZMOZ


mentlərin fəallıqını sustləidirir, beləliklə maddələr mubadiləsi pro- sesini pozur. Ferment T. (proteaza- lar, nukleazalar və s.) orqanizm ucun muhum olan komponentləri (zulallar, nuklein turpquları, lipidlər və s. daqıdır. Cox vaxt 4 Q.ə termini duz- gun olmayaraq orqanizmin funksiya- sını pozan təbii qeyri-zulal maddələ- ə aid edilir. OKSOPLAZMOӦZ—insan və heyvan- larda toksoplazmaların terətdiyi pa- razitar xəstəlik. İnfeksiya mənbəyi muxtəlif ev heyvanları (it, pipik və s.), vəhiti heyvanlar, həmcinin qui1- lardır. İnsanlar yaxtı bipziril- məmii yumurta, ət məhsulları yedik- də, habelə terədicilər selikli qi- ipaya və zədələnmii dəriyə dutidukdə xəstələnirlər. Bətndaxili yoluxma da ola bilər. Anadangəlmə və qazanılmıin T. mə”qlumdur. Anadangəlmə T. zamanı dəl ana bətnində məhv olur. Kəskin qazanılmıpi T. yatalaq xəstəliyi kimi kecir: temp-r yӱksəlir, qaraciyər, da- laq beyuyur, sinir sistemi zədələnir. Cox vaxt xronik gediili olur: bapp- aqrısı, limfa duyunləri və qaraciyər beyuyur, ili qabiliyyəti azalır, bə”zən gez, ӱrək, sinir sistemi də zədələ- nir. Mӱalicəsi: xloridin və sulfanilamid preparatları. Pro- filaktikası: ev heyvanlarının T.-una qariı mubarizə aparmaq, sani- tariya qaydalarına riayət etmək.

Heyvanlararasında ev heyvan- ları və vəhiti məməlilər, həmcinin quplar T.-a yoluxur, təbii ocaqlılıq ilə xarakterizə olunur. Yoluxma ali- mentar, kontaminasion, hava-damcı yo: lu ilə bap verir. Bətndaxili yolux- ma da olur. Xəstəliyin tərədicisi xəstə və təkrar xəstələnən eyvanın orqanizmindən abort edilmiiy və əlu doqrulmuiy dəllə dəlyanı maye, ətənə, balalıq yolu ifrazatı, həmcinin sud- lə, seliklə, burundan, gezdən axan ifrazatla, pipiklərdən isə həmcinin fekaliya ilə yayılırs xəstəliyin ge- diiYİ kəskin və xronik olur. Heyvan- lar tələf ola bilər.

Əd.: Problemı toksoplazmoza, red. D. N. Zasuxina, M., 1980. TOKTOQӰL SATILQANOV (25.10. 1864, indiki Qırr.SSR, Oppi vil.., Toktoqul r-nunun Quticusu k.—17.2. 1933, həmin r-nun Sasık-Ciydə K.)—

Qırqız sovet


qırqız sovet akını. banilərindəndir. 12


pod


ədəbiyyatının yapından, nəqmələr qoimutdur. Sa- tirik ppe rlərinə (4 Beit qaban və s.) gerə Sibirə surgun olunmutt, 1910 ildə surguӱndən qacmındır. Sovet dəvrundə inqilabı, sosialist quru- culuqunu tərənnum etmitdir. Qırqız ədəbiyyatında ilk dəfə V. İ. Leninin obrazını T.S yaratmıtidır (c Han: sı qadın Lenin kimi oqul doqrmuii- Dur?) 1965 ildə Toktoqul ad. Qırq.

R Dəvlət mukafatı təsis olun- mupdur. Əsərləri SSRİ xalqları dillərinə, o cumlədən Azərb. dilinə tərcumə edilmindir. Haqqında opera Yazılmın, film cəkilmitdir. Frun- zedə abidəsi qoyulmulidur.

Əl əris İzbrannoe, Frunze, 1964, alenov B., VelikiN akın— Demokrat, Frunze, 1964: Samaqanov Da, Pisateli Sovetskoqo Kirqizstana. (bə oqraficeskin spravocnik, Frunze,


TOKUQAVA— Yaponiyanın hərbi-feo- dal hakimləri—syoqunların ucuncu


sulaləsi (1603— 1867). Banisi T. İeya- su devrundə (1603—05) əlkənin bir- ləidirilməsi bata catdırılmındı. T. hakimləri feodalizm qurulupunu mehkəmləndirən islahatlar gecirmiiy, 17 əsrin 30-cu illərindən Yaponiya- nın əzunutəcrid siyasətini tətbiq et- miidilər. 1867—68 illər burjua in- qilabı T. sulaləsinin hakimiyyətinə son qoydu. TOKYHATA CYHAO (11.3.1899, Ky- mamoto prefekturası—15.2.1958)—ya- pon yazıcısı. utərəqqi *Sinnixon bunqakukayə (Yeni yapon ədəbiyyatı cə- miyyəti) təikilatının yaradıcıla- Rındandır. Yapon proletariatının əyat və mubarizəsinə ə. olunmul cĞun dutməyən kucəq (1929), -“Qokio itpsizlər pəhəridirə (1930), “Sakit daqlarə (1952) romanlarının, € Dəhnə ailəsiq (1938) avtobioqrafik povesti- nin muəllifidir. Rahat uyu, zevcəmə (1946) romanı yapon qadınlarının aqır həyatından bəhs edir. Əsərləri: Tokio—qorod bezra- botnıx, L., 1935, Tixie qorı, kn, 1—2, L., 1958, Dni detstva, M., 1958.


TOKUSİMA—Yaponiyada iəhər və port. Sikoku a.-nın 11m.-11. sahilin- dədir. Tokusima rt rasının inz.m. ƏH. 244 min (1978). Kimya, me- təllurgiya, toxuculuq, mapınqayır- ma, aqac emalı sənayesi var. Lak mə”- mulatı istehsal olunur. TOKUTOӦMİ Roka (təxəllususy əsl adı Ken dziro) (25.10.1868, Ku- mamoto prefekturası—18.9.1927, To- kio yaxınlıqında)—yapon yazıcısı. cƏlum belə həyatdan yaxtpıdır (1891) romanında feodal-patriarxal adət- lər, cKurosivoq (1002) romanında hakim burjua dairələri ifita olu- nur. -“Təbiət və insanı 1913) c Torpaq qurdunun mızıltısı (1913) esse ki- tablarında kənd idealizə edilir. cQara gəzlər və ala gəzlərə (1914), “Təzə baharə (1918), “Fudzi (1925— 28) romanları var.

Ədl. Qromkovskaa L. L., Toku- tomi Roga, M., 1983.


TOL (fr. GӦ1e—tənəkə) — kartonun qatran məhsulları ilə e”malı nəticə- sində hazırlanan dam ertuyu və hid- roizolyasiya materialı. SSRİ-də bu- raxılan T.-un səthinə mineral ovuntu (əsasən, qum) cəkilir. T.-dəri adlan- dırılan nəvu də var. Onun səthinə hec nə cəkilmir. Bitumlu dam ertu- yu materiallarına nisbətən tez xarab olur və əsasən, mӱvəqqəti tikililərin damında iilədilir.

TOL— Trinitrotoluolun balqa adı. TOӦLA—MXR-də ua). Orxon cayının saq qolu. Uz. 704 km, həvzəsinin sah. 53,2 min km". Xentey yaylasından bap- lanır. Oktyabrdan aprelədək donmuip olur. Suvarmada və Ulan-Bator ui.-HHH su təchizatında istifadə edilir. TOLAND (Toyap4) Con (30.11.1670, PTQm. İrlandiya, Londonderri yaxın- lıqında—11.3.1722 Patni, London ya- xınlıqrında) — ingilis materialist filosofu. Qlazqo, Edinburq, Leyden və Oksford un-tlərində təhsil almıin- dır. Xristian dininə və əxlaqa qar- izı cıxmaqda təqsirləndirildiyi ucun “Sirsiz xristianlıqə (1696) kitabı yxırılınıdır (1697). “Serenaya məktublar (1704) əsərində T. hərəkət və materiyanın vəhdəti Haqqında tə”- limi inkidaf etdirmiidir: T.-a ge- rə hərəkət materiyanın muhum və ay-


rılmaz xassəsidir. T.-ın Kainatın maddiliyi ideyası fəlsəfi materia- lizmin inkipafına muhum tehfə idi. T.-ın materiyaya xas əzəli fəallıq, onun əzhərəkəti haqqında təlimində dialektik unsurlər var. Lakin T. me- xanistik materializm cərcivəsində qalmımpdır. T.-ın ideyaları 18 əsr fransız materializminə və A. N. Ra. diilievə təsir gestərmiidir.

Ədə Meerovsk iv B. V., Tonanm, M., 1979.


TOLBӰ XİN Fyodor İvanovic (16.6, 1894, indiki Yaroslavl vil. Tolbuxin r-nunun Androniki s | K. 17. 10. 1949, Moskva)—sovethər- bi xadimi, Sovet İttifaqı Marila- lı (1944). Sovet İt- tifaqı Qəhrəmanı


Djon





(1965, əlumundən sonra), Bolqarıs- tan Xalq Respubli- kası Qəhrəmanı (1979, əlumundən sonra). 1938 ildən



Sov.İKP uzvu.1918 CAMİ ildən Sovet Ordusunda xidmət et- mipdir. Qərargah xidmət məktəbini (1919), təkmillətdirmə kurslarını (1927, 1930), M. V. runze ad. Hərbi

demiyanı (1934) bitirmiidir. Bi- rinci dunya muharibəsində ittirak etmil, Vətəndaii muharibəsində ar- qvardiyacılara qariyı vurulimusidur. Beəyuk Vətən muharibəsi dəvrundə bir sıra cəbhənin Qərargah rəisi, ordu Go- mandanı, Cənub, 4-cu və 3-cu Ukrayna cəbhələri qopunlarının komandanı olmutidur. Muharibədən sopra Cənub qrupu qopunlarının basip komandanı (1945—47) və Zaqafqaziya hərbi dai- rəsi qopunlarının (1947—49) koman- danı idi. SSRİ Ali Sovetinin (2-ci caqırısi) deputatı secilmiiidi. 2 DƏ- fə Lenin ordeni, “Qələbə ordeni, 7 digər orden, medallar, xarici orden“ lər və medallarla təltif edilmipq dir. Sofiya (1946) və Belqradın (1947) əda vətəndatı idi. Qızıl Meydan- da Kreml divarı yanında dəfn olun- muiidur. Adına mahal və (təhər (Bol- qarıstanda), r-n, kənd, diviziya, ali zabit məktəbi var. Moskvada T.-ə abidə qoyulmulidur (1960).

Beyuk Vətən muharibəsi dəvrundə T. Azərb. xalqına və Azərb.K(b)P MK- ya 4-cu Ukrayna cəbhəsi adından təb- rik teleqramları gəndərmiitdi. € A3əp- baycan xalqına eiq olsun | məqaləsin- də (“Bakinski raboci?t, 28.4. 1945) azərb. deyuliculərin cəbhədə igidlik- lərindən bəhs etmiidir. TOLBӰXİN (1949 ilədək — Dob- ric)—Bolqarıstanda pəhər. Tolbuxin mahalının inz.m. Nəql. qoviyaqı. Əh. 100 min (1980). K.t. r-nunun iri tica- rət mərkəzidir. Maqınqayırma, yeyin" ti, toxuculuq, ayaqqabı sənayesi: elmi tədqiqat k.t. in-tu var. F. İ. Tolbi- xinin iqərəfinə adlandırılmındır. TOLEDO (Toyedoy— İspaniyada P19" zər. Yeni Kastiliyada, Taxo cayının sahilindədir. Toledo əyalətinin inz. M. Əh. 46 min (1976). Qədim sənət karlıq mərkəzidir (metal, keramika, ipək və yun mə”mulatları istehsal olunur). |

T. qədimdə İberiya tayfası kar"

petanların məskəni olmupipdur. 192 ildə romalılar iqqal etmiiidi.



TOLSTOY


307


əsrin ortalarından Vestqotlar dəv- lətinin paytaxtı idi. 711 ildə ərəb- lər tutmutidu. Ərəb həekmranlıqı dəvrundən iri sənətkarlıq mərkəzi- nə cevrilmiidi. 1085 ildə Cəsur U1| Alfons tərəfindən geri alınmıpi, 1479 ildən İspani Yanın paytaxtı ol- mupdur. İspaniya paytaxtının Mad- ridə kecurulməsi (1561) ilə T. iqti- sadi və siyasi əhəmiyyətini itirdi. T.-da Roma sirkinin, akvedukun, orta əsr istehkamlarının qalıqla- rı, istehkamlı kərpulər (San-Mar- tin, əəə 13 əsr), Mavritani- ya uslubunda Puerta Bisaqra tiqua (9 əsr) və Puerta del Sol (təqr. 1100) darvazaları muhafizə olunmupidur. Santo-Kristo de la Lus kilsəsi (kec- mip Bab Mərdum məscidi, 960), ro- tik kilsə (13—15 əsrlər), cəl-Qəsrə qəsri (13—15 əsrlər), ratuppa (16 əsr) var. 20 əsrdə T. milli me”marlıq qo- ruqu elan edildiyindən, demək olar ki, tikinti ipləri aparılmır. T.-da El Qrekonun ev-muzeyi var. TOLEİT (AFR-in Saar ərazisində Toley (Thoyeu) k.-nin adından|—1) porfir mehtəviləri olmayan vulkanik suxur. Əsasi plagioklaz, piroksen, bazaltlı hornblend, kvars, bəzən olivindən ibarət olur. T. ucun kicik iqllə sahələrinin ipttirakı xarak- terikdir. PQutə parcalandıqda T. kvars-kalium cəl ipatları qranofir- lərinə cevrilir. 2) 5:O, ilə doymui zaltların ən geni yayılmıil pet- rokimyəvi nevu. T.-də 5:1O,-in miqda- ı 48—5296 olur. T. maqmatizm təza- hurləri sahələrində ust mantiyanın tərkibini əks etdirdiyindən maqma- nın əmələ gəlməsi probleminin hələ lində onun eyrənilməsinin bəyuk əhəmiyyəti var. TOLİDO (Toyedo)— AB1P-da ppəhər. Ohayo ptatındadır. Eri gəlu sahi- lində port. Əh. 355 min (1980). Muhum ticarət-nəql. və sənaye mərkəzidir. Mapınqayırma, metal e”malı, HİYİLƏ, kimya, neft emalı, metallurgiya, yeyinti, rezin sənayesiy un-t var. Cini və tikinti materialları istehsal


olunur. | | TOLYATTİ (Torbanı) Palmiro (tə- xəllusu—Erhkoli, Alfredo, Mario Kor- -——... renti, Rode- riqo və s.) (26.Z. 1893, Genuya—21.8. 1964, SSRİ, Krım: Romada dəfn olun- | mupdur) — İtaliya : və beynəlxalq kom- – munist və fəhlə ərəkatı xadimi. Qulluqcu ailəsində doqulmutidur. Tu- rin un-tində təhsil almıtidır. 1914 ildə İtaliya Sosialist Partiyasına daxil olmutdur. 1917 ildən V. İ. Leninin əsərlərini, bolieviklər par- tiyasının sənədlərini tərcumə və təb- liq etmitdir. İtaliya Kommunist Partiyasının (İKP: 1921) yaradıl- masında fəal iitirak etmii, 1 21 ilin yayından İKP-nin orqanı cFİl komunistaktnın redaktoru olmudur. İKP-nin 2-ci qurultayında (1922) MK-ya, 1923 ildən partiya rəhbərli- Yinə secilmitdir. 1924 ildə A. Qram- ii ilə birgə cUnita qəzetini burax-



mıımdı. A. Qramii həbs edildikdən (1926) sonra T. partiyanın baii kati- 20*, c.9


bi secilmit, 1927—34 illərdə muha- cirətdə (Fransa, İsvecrə və Belci- kada) İKP-nin fəaliyyətini davam etdirmitdir.

G. Dimitrovla birgə faiist təca- vuzunə qaripı Xalq cəbhəsi taktikası- nın ipylənib hazırlanmasında iiti- rak etmipdi. Kominternin bir sıra konqresinin ittirakcısı olmuil, onun İcraiyyə Komitəsinin (İK), İK Rəya- sət Hey”əti və Katibliyinin uzvu se- cilmitdir. İspan xalqının antifa- iist muharibəsi (1936—39) dəvrundə KİİK-in tappiırıqı ilə 1937—39 illərdə İspaniyada iiləmit, 1939 ildə yenidən Fransada İKP-nin cxa- rici mərkəzinə rəhbərlik etmiiydir. 1939 ilin sentyabrında Parisdə həbs olunmui və 1940 ilədək həbsxana- da saxlanmındır. 1940—44 illərdə ərə yalanı, Mario Korrenti adı ilə Moskva radiosunun taliya Uzun verilitlərində cıxıi etmiidi. 1944 ilin martında İtaliyaya qayıt- Mbilu, 1944—46 illərdə koalisiya hə- kumətlərində əvvəlcə portfelsiz na- zir, sonra isə ədliyyə naziri və bail nazirin muavini vəzifələrini tut- Myuuy. 1944 ildən İKP-nin nəzəri orqanı—cRinaitak jurnalının di- rektoru idi. |

1946—47 illərdə Muəssislər məc- lisinin, 1948 ildən parlamentin de- putatı, İKP-nin parlament qrupu- nun sədri, 1949 ilin noyabrından de- putatlar palatasının xarici iplər uzrə komissiyası sədrinin muavini olmuidu. ilin iyulunda sui- qəsd nəticəsində aqır yaralanmıtdı. Kommunist və fəhlə partiyalarının 1957 il beynəlxalq Moskva Muiyavirə- sində iptirak etmindir. T. fəhlə hərəkatının nəzəriyyə və təcrubəsinə dair bir sıra əsərin muçəllifidir.

olyatti 11. onun piqərəfinə ad- landırılmındır. İtaliyadakı Kom- munist tədrisi İn-tu T.-nin adınadır.


Əsəri: İzbr. statvi i reci, T. 1—2, M., 1965.

ƏƏ.: Leninskal qvardil planetı, 2 nan., M., 1970, Jarova A. A., Palh- miro Tolhatti. BiblioqraficesgkiNn uka- zatelh, M., 1976, Komolova N. P., FilatovQ.,, Palımiro Tolhatti. Ocerk jizni i deltelınosti, M., 1983,


TOLYATTİ (1964 ilədək Stavro- pol)—RSFSR Kuybılntqev vil.-ndə 1iə- hər. Stavropol r-nunun mərkəzi. Kuy- bıilev su anbarının sahilində port. D.y. st. Əh. 576 min (1984). Avropada ən iri T.—Odessa ammonyak kəməri (uz. təqr. 2500 km) cəkilmiidir (1981). Kimya, mapınqayırma (həmcinin mn- nik avtomobili, bax Volqa avtomobil zavodu), yeyinti sənayesiz İES: Elmi- Tədqiqat Sement Maiınqayırması İn- tu və s. elmi idarələr, Politexnik İn-tu, 4 texnikum, tibb, pedaqoji və musiqi məktəbləri, kukla teatrı, əl- kəpqunaslıq muzeyi var. P. Tolyatitpqi- nin ipərəfinə adlandırılmındır. TOLL Eduard Vasilyevic (14.3.1858, Tallin—1902)—rus geoloqu, Arktika tədqiqatcısı. 1885 —86 illərdə Peter- burq EA tərəfindən Novosibir a-rına təpkil olunmuii ekspedisiyada isiti- rix etmipdir, Beyuk Lyaxov, Bunge orpaqı, Kotelnı və s. adaları təd- qiq etmitidir. 1893 ildə Yakutiyanın im. r-nlarına təipkil olunmui ekspe- disiyaya rəhbərlik edərək Lena və Xa- tanqa cayları arasındakı ərazini ey- rənmitdir. 1899 ildə -Yermakə buzqı-


ran gəmisində PTpisbergen sahilləri- nə qədər uzmutidur. 1900—02 illərdə cZaryak gəmisində Novosibir a-rına təmpmkil olunmuiy ekspedisiya vaxtı itkin duimudur. Novaya Zemlya a-rında dar, Qaymır y-a-nın HİM.-T, Ca- hillərində kerfəz və s. T.-un ipərə- finə adlandırılmıydır. TOLNA (Toypa)— Macarıstanda med- ye. Sah. 3,6 min km?, ƏH. 253 min (1975), İnz.m. Seksard i:.-dir. T.-da dənli bit- kilər, (təkər cuqunduru, kətan və s. əkilir. Baqcılıq, uzumculuk və heyvan- darlıqla mətqul olunur. Maltınqa- yırma, yeyinti, yungul sənaye var. Dapip kemur. tikinti daı hasil- edilir. TOLOS, folos (yun. (hӧyoz)—dzi- rəvi planlı, gӱnbəz eərtuklu monumen - tal məbəd tikilisi: sərdaba, ibadət- xana. E.ə. 16—12 əsrlərdə T. tikili- ləri Krit, Yunanıstan və Kicik Asi- yanın qərb sahillərində geni yayıl- mıtpdı. Ən beyuk T. e.ə. 14 əsrdə Mi- kenada apkar edilmiidir. Kercdəki Qızıl kurqan və Car kurqanı kurqan- altı T.-lara oxitardır. L/Pomutəpə, İlanlıtəpə, Qarqalar təpəsi, Qara- kopəktəpə, Əlikemək təpəsi, Kӱltəpə (Nax.MSSR) və s. məskənlərdə aiykar edilmit dairəvi planlı, konusvarı gӱnbəz ertuklu yatpa yıti və təsərrufat binaları Azərb.-da hələ Eneolit dəv- rundə T. tikililərinin geni yayıl- dıRını gəstərir. Abiteronun bir cox kəndində daidan tikilmiii T. tipli tikililərdən indi də təsərrufat məq- sədilə istifadə edilir. TOLSTOV Sergey Pavlovic (25.1 1907, Peterburq—28.12.1976, Moskva) —sovet arxeoloqu və etnoqrafı. SSRİ EA m, ə (1953), Əzb,. SSR EA akad, (1956), ADR EA fəxri m. uzvu (1956), Tac.SSR (1951). araqalpaq MSSR (1957) əməkdar elm xadimi. SSRİ Dev- lət mukafatı laureatı (1949). 1944 ildən Sov.İKP uzvu. MDU-nun prof. və etnoqrafiya kafedrasının mudiri (1939—51), CCPH EA Etnoqrafiya İn-tunun direktoru (1942—66), *Sovet- skaya etnoqrafiyaz jurnalının redak- toru (1946—66) olmutdur. Orta Asiya xalqlarının arxeologiya, etnoqrafiya və tarixini tədqiq etmiidir. cNaro- dı miramnın (coxcildlik) redaktoru, Xarəzm arxeoloji-etnoqrafik ekspedi- siyasının təpkilatcısı (1937) və rəh- bəri (1969 ilədək) idi. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni, 41Pərəf nipanıg or- deni və medallarla təltif edilmiyidi,

Əsərləri: DrevniN Xorezm, M., 1948, Po sledam drevnexorezminskonV ii- vilizapii, M.—L., 1948: Po drevnim delv- tam Oksa i İksarta, M., 1962.

rd Vinoqradov A. V., İti- na M. A., .K 60-letik S. P. Tolstova, cSovetskal arxeoloqilə, 1967, X. 1.


TOLSTӦY Aleksey Konstantinovic (5. 9.1817, Peterburq—10.10.1875, Krasnı Roq, indiki Bryansk vil.-ndə)—qraf, rus yYazıcısı. 1843 ildən ee əb ca- ray vəzifələrində ipləmidir. 40-cı illərdən lirik tpe"”r və balladaları ilə tanınmındır. PTe”rləri xəlqili- Yi,sadəliyi və səmimiliyi ilə secilir. İlk ipe"r məcmuəsi 1867 ildə cıxmıpt- dır. N. A. Rimski-Korsakov, P. İ. Caykovski, M. P. Musorqski və 6. onun pe”rlərinə musiqi bəstələmiiylər. cXortdang (1841, Krasnoroqski təxəl- lusu ilə) adlı ilk fantastik povesti- ni V. Q. Belinski rəərbətlə qariı- lamıpdır. Kozma Prutkov qrupunun ӱzvlərindən olmutdur. 1861 ildə


308



nə uzaqlatpmındır, “Don Juanı (1862) dramatik poeması, “Knyaz Se-


rebryanıg (1863) tarixi manı, cİoann Q ının elə (1866), Car Fyodor oannovicu (1 , €Uap Borisi


(1870) faciə-trilogiyası var. Əsərlə- evdə zulmə və istibdada nifrət, car ekumətinin mӱrtəce siyasətinə qar- Hb qə e"tiraz, inqilabi ideyala- rə rəqbət əksini tapmıtdır, İ, V. əte və b.-ndan tərcӱmələri var. Əsərləri: Sobr. soc., t. 1—4, M., 1980, Soc., t. 1—2, M., 1981, Əda İmpolıskin İ., Seredina veka, L., 1974,


TORCTÖ) Aleksey Nikolayevic (10.1, 1883, Nikolayevsk ii, (indiki Saratov

kını vil., Puqacov it. )— 23.2.1945, Moskva) —rus sovet yazıcı- sı, ictimai xadim, SSRİ EA akad, (1939). SSRİ Dəv- lət mukafatı .


reatı (1941, 194 1946). Qraf ailə- sində doqrulmuide dur. İlk ipe"rlə- rində SİMVOLİZMƏə meyl etmipdir


Hu (e/İnpuKas TOonnycy, 1907), Mulkədar-zadəgan və burjua hə- yatından bəhs edən realist hekayə, poe vest, roman |“Baməzə adamlarə (Fİki həyatə, 1911), “Topal mulkədarı (1912) və s və pyesləri to arə (1916), €İlle iran” (1916), cCəhalətpərəstlərə (1917) və s.) ilə tanınmındır. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabını əvvəlcə duttməncəsinə qarpılamıl, 1919 ildə Fransaya, sonra isə Almaniyaya muha- cirət etmipdi. Lakin sonralar Myhaə cir dairələrlə əlaqəsini kəsmiil, 1923 ildə SSRİ-yə qayıtmıtndır. Avtobio- şəx cNikitanın utaqlıqı (1919— , ayrıca nəpri 1922) povestində .. məhəbbət əksini Kar cNe vun sərguzətti, yaxud İbi- Kycp (1924), cMuhəndis Qarinin hi- perboloidiq (1925—27), “Qara qızıl (19Z1, sonrakı adı “Muhacirlərə) po- manlarında kapitalizmi, imperia- listlərin gənc Sovet resp.-sını bor- maq cəhdlərini ifia dır. El- mi-fantastik c“Aelitaz (1922—23) ro- MaHbi, € MaBH məhəpnəpə (1925), eKyp3ər (1928) və s. hekayələri sovet gercək- liyinə həsr olunmupdur. Beyuk Ok- tyabr sosialist inqilabı və Rusiyada Vətəndap muharibəsi (1918—20) hadi- sələrini əhatə edən cƏzablı 1onnap - lah |4“Bacılarqı (1922, yeni redaksi- yası 1925), “On səkkizinci ilə (1927— 8), “Tutqun səhərə (1940—41)| trilo- giyasında rus ziyalılarının inqila- ba doqru gecdiyi yol dolqun, epik-rea- list əksini tapmıpdır. cBirinci Pyotr (kitab, 1, 1929. -40: kitab 2, 1933—34, kitab 3, 1944—45, bitməmini- dir) romanının, cİvan Qroznı (di- logiya, 1942—43) pyesinin muəllifi- dir. Antifatist publisistik mə- qalələri, upaqlar ucun əsərləri Har. əəə ekranlapdırılmındır, SSRİ Ali Sovetinin (1-ci caqırıpl deputatı olmutidur. Lenin ordeni, balpqa orden və medallarla təltif edilmiidir. Əsərləri: Birinci Pyotr, H. 1— 2, B., 1935—36: Aelita, B., 1956, Əzablı yollarla, kitab 1—3, B., 1961, Nikita- nın upaqlıqı, B., 1961, Muhəndis Qari" nin hiperbolonidi, B., 1964, Sobr, soc,, t,


TOLSTOY


1—10, M., 1958—61, Coö6p. con,, T. 1—B, M., 1972, Sobr. soc.. v 10-ti t., t, 1,—7, M., 1982—84.

Əd.: Rus sovet ədəbiyyatı tarixi, B., 1976: Perbina V. R., A Tolston. TvorceskiN putı, M., 1966 Carnın M., Putı Aleksen Tolstoqo, Ocerk tvor- cestva, 2 izd., M., 1981, Borovikov S., Aleksen TolstoN. Ocerki, M., 1982. TOLSTFOY Lev Nikolayevic (9.9.1828, Yasnaya Polyana, indiki Tula vil.-nin PQyokino r-nundadır—20,.11.1910, Rya- zan—Ural d.y.-nun Astapovo st,, İNdi- ki Lipetsk vil.-nin Lev Tolstoy st,: Yasnaya Polyanada dəfn edilmitdir)— qraf, rus yazıcısı. Peterburq EA M, uzvu (1873), fəxri akad. (1900), T, ev təhsili almın, Kazan un-tində oxu- Myımayp (1844—47, tam kursu bitirmə- mipdir). 1851 ildə Qafqaza, beyuӱk qar- dapının hərbi xidmət etdiyi Staro- qladkovskaya stanitsasına getmitdir. 1847 ildən emrunun sonunadək yazdırı gӱndəliklərində ilk yaradıcılıq niy yətləri btn gunun tarixiə, 1851) əksini tapmımdır. Qafqazdakı iki-


illik tənhalıq həyatını T. ezunun mə”nəvi inkipafında mustəsna əhəmiy- yəti olan bir dəvr hesab edirdi


(“Ulpaqlıqə, 1851, nətri 1852, Fİlk GƏNCLİKə, 1852—54, cGənclikə, 1855— 9) Qafqazda olduqu mӱddətdə (1851— Ə3) hərbi xidmətə baplamın, darlı- lara qaripiı hərbi əməliyyatlarda ip1- tirak etmipdir. Hərbi məvzuda ilk hekayələrini (4“Basqınə, 1853 və s.) T. məhz burada yazmıtdır. 1854 ilin no- yabr ayından artilleriya zabiti kimi Sevastopolun mudafiəsində iptirak etmitpdir. Peterburqa qayıtdıqdan son- ra yazdıqı hekayələrdə (“Mulkədarın səhəriə?, 1858, “Polikupkaz, 1861—63) aqalarla kəndlilərin munasibətlərin- dəki dərin sosial ziddiyyətləri gəs- tərmitdir, 1857 ildə Fransa, İsvec- rə, İtaliya və Almaniyaya səyahətə cıxmıipdır.

Kəndli islahatına hazırlıq və inqilabi itəraitin yetipdiyi illərdə T. inqilabcı demokratların siyasi və ə gəruiiləri ilə razılaima- mıppi, Yasnaya Polyanaya kəcmuit, kənd- lilərlə yaxınlatmı, pedaqoji fəa- liyyətə baplamhıtptdır. Q. kəndli upyaq- ları ucun məktəb acmın (bax Yasnaya Polyana məktəbi), cYasnaya Polyanaı pedaqoji və ədəbi jurnalını burax- mhipdır, O, Rusiya və Qərb məktəblə- rinin tədris sistemini kəskin tənqid atəpinə tutmuit, azad tərbiyəni təb-


liq etmitdir. 1862 ildə Sofya Andre-


yevna Berslə evlən- mipdir. Bu dəvrdə o, Qafqazın təbi- ət gəzəlliklərin- dən və adamların- dan bəhs edən cKa-


zakları (nətiri 1863) povestini bi- tirmiipl, 1863—69


illərdə 4Hərb və sulhə (nəpri 1865— 69) romanı uzərin- DƏ iqpləmitdir. 1812 il Vətən mu- haribəsinə həsr olunmuq bu əsərdə T.-un bədii duha- sının XəlqiliyYi tam vus”ətilə əksi- ni tapmıtdır. c Hərb və sulhəvə- tənpərvərlik pafo- su, xalqın tarixdə


L, N, Tolstoy hvilə tzvləri ilə, 1908,





nm. N. Tolstoy ip otatında, 1908.


Həlledici rolunu təsdiqləyən sosial- fəlsəfi məzmunu, yuksək bədii di- li, epik təhkiyə uslubu, kompozisi-


yasının coxplanlılıRrı, psixoloji təhlilin dərinliyi, insan xarakter- lərinin dolqunluqu və s. keyfiyyət- ləri ilə 19 əsr dunya realist nəsri- nin zirvələrindən sr sayılır. cAn- na Kareninag (1873—/77, nəpri 1876— 77) romanında kubar cəmiyyətinin saxta əxlaqının qurbanı olan qadı- nın faciəsi əks etdirilir. 80-ci illərdə T. həmitəlik patri- arxal kəndliliyin ideya məvqelərinə kecdi (cCEqtirafə, 1879—80, nəttri 1884, “Mən nəyə inanıram?ə, 1882—84, 4İndi nə etməliyik?ə, 1882–-86 və s.), Rəsmi kilsəyə və Stil ӱlə mutləqiy- yət qurulupuna, yeni, burjua muna- sibətlərinə mənfi munasibət bəslə- yən T. xalqın etirazını bildirir, eyni zamanda, cıxınq yolunu mucər- rəd əxlaqi və dini əzunutərbiyədə ax- tarırdı. Hekayələrlə yanapı, T. 80— 90-cı illərdə “*İvan İlicin əlumuə (1884—86), “Xolstomeru (1885), 6) ser sonatasız (1887—89), “Sergi ataq (1890—98, nəppri 1912) povestlərini, cCəhalət həkmranlıqrı. (189 Ci lı meyit (1 , Həmpun 1911) npaMmna- ə €“ Maaprığınn öəhpənəpnə (1886— Ü, Həmpu 1891) kxoMmenH)acbıHbı İaəMbim- dır. 1891—93 və 1898 illərdə T. ac- lıq kecirən Ryazan, Tula, Oryol qub.- ları əhalisinə yardımın təikilin- də bilavasitə iptirak etmipdir. Mut- ləqiyyət quruluttuna qariyı qızrın e"tirazın bədii ifadəsi olan cDi- rilməm (1889—99) romanında car Ru- siyasının butun sosial və əxlaq əzul- ləri amansız ppəkildə ifita edilmin- dir. “Dirilməə?nin kilsə əleyhinə ye- nəldilmii səhifələrini bəhanə edən





—xcxm—ııxıı


TOLUBKO


309



Sinod T.-u kilsədən xaric .etmitpdi (1901). Bununla yanapı, cDirilməztdə atolstoyculuqmun xarakterik cəhətləri —zulmə muqavimət gəstərməmək, ezunu mə”nəvi təkmilləpdirmə nəsihətləri də bariz ipəkildə təzahur edirdi, c Hacı Murad (1896—1904) povestin- də T. despotizmi pisləmiii, əzunun mutilik fəlsəfəsinin əksinə olaraq, muqavimət əzmini, zulmə qarpı mu- barizəni, həyat etiqini tərənnum et- mipdir. Rusiyada 1905—07 illər inqi- labının məqlubiyyətindən sonrakı ir- tica T.-un ideya tərəddudlərini daha da iiddətləndirdi. 1908 ildə o, əlum cəzalarına qariı nifrət və e"tira- zının ifadəsi olan cSusa bilmirəm | məqaləsini yazdı.

Əmrunun son illərində T. ez əqi- də-e”tiqadı ilə Yasnaya Polyanadakı kubar həyat arasındakı ziddiyyətdən doqan dərin mə”nəvi əzab gecirirdi, 1910 il noyabr ayının 10-da T. Yasnaya Polyananı xəlvətcə tərk etmiit, yol- da sətəlcəm olmupt, Astapovo d.y. st.- nda əlmutlidur. Cənazəsi kilsə dini ayini kecirilmədən 1910 il noyabr ayının 22-də Yasnaya Polyanada dəfn olunmusdur.

T. yaradıcılıqı, əsasən, rus hə- yatının tarixi dənuti mərhələlərinə əma ləqvi, Rusiyada 1905—

7 illər inqilabı və s.) təsadӱf edir. Mulkədarlı qın nӱmayəndəsi olmasına baxmayaraq, T. tədricən mənsub olduqu sinfin tufeyliliyi və məvcud cəmiy- yətin sosial ədalətsizliyi qənaətinə gəlib cıxmıi, xalqın yuksək MƏ"HƏ- viyyatının və patriarxal kəndli ideo- logiyasının ifadəcisinə cevrilmiyi- dir. V. İ. Lenin T. yaradıcılıqını yuğsək qiymətləndirmiyt, onu -crus in- qilabının guzgusuz adlandırmıiq- dır, V. İ. Lenin, ədibin əsərlərində kapitalist istismarının, həkumətin zorakılıqının, məhkəmə və dəvlət idarəsi oyunbazlıqının ifita edilmə- sini, sərvətin artması və mədəniyyətin nailiyyətləri ilə fəhlə kutlələrinin səfalət, cəhalət və məpəqqətlərinin artması arasında ziddiyyətlərin bu- tun dərinliyinin apkara cıxarılma-. sını yuksək qiymətləndirməklə yana- ipı, onun dunyagerupqunun və Yaradı- cılıqının məhdud cəhətlərini, czuӱl- mə muqavimət gestərməməkə fikrini, dini təbliq etməsini kəskin tənqid atətinə tutmuidur (Lenin V. İ.,


Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 17, səh. 222— 230). V. İ. Lenin realist Yazıcı ki- mi Q.-un bədii qudrətini və novator-


L. N, Tolstoyun Yasnaya Polyanada qəbri.


Bİ r. 1— 8, M.,


İ stoy və Azərbaycan ədəbiyyatı, B.,



luqunu da rus inqilabı ilə əlaqələn- dirirdi, .

T.-un yaradıcılıqı dunya ədəbiyya- tında realizmin yeni mərhələsidir. Sosial ziddiyyətlərin butun cılpaqlı- qI, sarsıdıcı qӱvvə və kəskinliyi ilə acılıb gestərilməsi, təhlil və umumilətdirmənin vəhdəti T. realiz- minin balplıca xususiyyətlərindən- dir. Yaradıcılıqı rus və sovet ədə- biyyatının inkipafına mustəsna tə"- sir gestərmitdir. Onun irsi Avropa və dunya ədəbiyyatında da realist ən”- ənələrin inkitiafında muhum rol oy- namhipdır. Q. Flober, C. Qolsuorsi, R. Rollan, T. Mann, Marten du Qar, T. Drayzer, B. Prus, Y. İvaikevic,

. Heminquey və 6, T. yaradıcılıqın- dan bəhrələnmiiylər, Qərb hə Hləprun muxtəlif əlkələrində (xususilə Hin- distanda və Cində) T.-un dini və fəl- səfi gerutlərinin ardıcılları mey- dana gəlmipdi. M, Qandi T,-un mutə- fəkkirliyini yuksək qiymətləndir- mipdir.

19 əsrin 2-ci yarısından Azərb.-da da T. yaradıcılıqına beyuk maraq oyanmın, 19 əsrin sonu—20 əsrin əv- vəlində rana əli və pedaqoji gərutləri geni yayılmındı. Azərb. maarifci ziyalılarından H. Zərdabi, F. Kəcərli, S. M. Qənizadə, A. Qaibov və 6. T.-la məktublaiqmınn, Ə. Qası- mov və H. Abbasov dahi iə gərutmutilər. Əsərləri hələ gecən əsrin 80-ci illərindən tez-tez tərcu- mə edilərək, mӱxtəlif istiqamətli dəvri mətbuat orqanlarında dərc olunmut, cƏvvəlinci ipərabcız pyesi (tərcuməci S, M., Qənizadə) 1894 ildə Bakıda tamapaya qoyulmutidur. Sovet hakimiyyəti illərində isə ədəbi irsi genipy miqyasda Azərb. dilinə tərcumə edilmit (Azərb. dilində 14 cildliyi cap olunmutdur), həyat və yaradıcılı- qına, Azərb. ədəbiyyatına tə”sirinə dair onlarla məqalə və monoqrafiya- lar əridir.

SSRİ-nin bir sıra resp. və vil.- lərində, o cӱmlədən Qafqazda, eləcə də Avropa əlkələrində T.-la baqlı yerlər coxdur. Moskvada Dəvlət L. N. Tolstoy muzeyi fəaliyyət gestərir. Yas- naya Polyana muzey-malikanəsi yara- dılmındır. Adına r-n, qəsəbə, st., o cӱmlədən Azərb.-da kӱcə və məktəb var. Sovet həkumətinin qərarı ilə T.-un əsərlərinin 90 cildlik tam yu- biley kulliyyatı (1928—58) nər olun- mupidur. Əsərləri dunya xalqları dillərinə tərcumə olunmupt və ekran- laidırılmındır. Anadan olmasının 150 illiyi dunya miqyasında, habelə Azərb.SSR-də genii qeyd edilmiidir. Haqqında bədii film cəkilmiidir. Yapıpdırma iqəkil, bax səh.192—193


Əsərləri: Secilmiit əsərləri,


4 14 cilddə, B., 1975—84, Polnoe sobr. cov.,


T. əx nı əə Sobr. soc., t. 1—20, M., 199 : COÖp, co, B 22-x r 1978—84 22-x t. Əd. Lenin V. İ., Lev Tolstoy rus inqilabının guzgusu kimi, B., 1969: 1 6- nə onun, O L. N. Tolstom, 2 izd,, M. 1972, Məmməd Arif, L. N. Tolstoy, B., 1960, Alməmmədov A., L. N. Tol- 1972, MəmmənlHMədbəp, XIX əc s i- iarpı, h. 3, B., 1975, Bar ua ə a Tolstoy və Azərbaycan (1880—1920), B.. 1974: Sənətkara təhfə (məqalələr məcmuə- si), B., 1978, TolstayasS Mənim həyatım, B., 1981, Qudziİ N. K., Leh ToncrTofi, 3 izd., M., 1960- B urs on B Lev TolstoN i russkii roman, M.—D..


1963: Pklovskiv V. B,, Lev Tol- ston, 2 izd., M., 1967: Pifman A. İ., Lev Tolstov i Vostok, M., 1971, Lakk p in V., Tolston i Cexov, 2 izd., M.. 1975 Lrapcenko M. B., Lev Tolstov kak xudojnik, M., 1978, L. İ. Tolstoi a BOCTOMHHAHHSX sovremennikov, t. 1—2, M., 1978: Asadullaev S.Q,, L. N. TolstoN i azerbaidjanskand sovetskal li- teratura, B., 1978: Menlax B., Uxod i CMEPTb Lvva Tolstoqo, 2 izd., M., 1979: Lomunov K,, Jiznı Lıva Tolstoqo, M., 1981: Suxotina—TQolstavntT. L., Vospominanil, M., 1981, Kovalev V. A., Poztika Lıva Tolstoqo. İstoki. Tradipii, M., 1983, Fortunatov N., Tvorceskal laboratorin Lvıva Tolsto- ro, M., 1983.


TOLTEKLƏR — Meksikada yailayan hindi xalqı. Sinifli cəmiyyət for- malapdıqı zaman (7—9 əsrlər) T.-in mədəniyyəti cicəklənmə dəvru keci- rirdi. 10—12 əsrlərdə Meksika və Qva- temalada bir necə iri mayya təhər-dev- lətlərinə ticılıq etmitplər. 12 əs- rin 2-ci yarısında T.-in Meksikada- kı hakimiyyətinə tərkibinə asteklə- rin də daxil olduqu tayfalar son qoy- du. Asteklərin mədəniyyətlərinin for- malamasında T.-in əhəmiyyətli tə”-


s olmutdur. TOLUBEYEV əni Vladimirovic (1. 5.1906, Peterburq— 29.12.1979, Lenin-

qrad)—sovet aktyo-

py. SSRİ xalq ar- tisti (1956). Sosia- list Əməyi Qəhrə- manı (1976). Lenin mukafatı (1958) və “Baxa Devlət mukafatı laurea- tı (1947), Səhnə fəaliyyətinə 1926 ildən baiylamıit- dır. Leninqradın muxtəlif teatrla- ə rında, 1942 ildən isə A. S. Pupjin ad. Dram Teat-





rında ipləmiptdir. Ən yaxtı rol- ları: Bələdiyyə rəisi (“Mufət- tipə, N. Qoqol), Poloni (4Ham- letə, V. PPekslir., Bubnov (4Hə- Yatın dibindəv, M. Qorki), Baticı


(c“Nikbin faciə, Vs. Vipnevski) və 6. “Don Kixot (1957), €Təsas (1965), ac PQıqıyan bombardmancının xronika- sıF (1968) və s. filmlərdə cəkilmin- dir. Lenin .... 2 baiqa orden və allarla təltif edilmitdir. TӦLӰBKO Vladimir Fyodorovic (d. 25.11.1914, indiki Xarkov vil.-niim = — gan Kpacnorpay ur. )—co- vet hərbi xadimi, Bai Artilleriya




Mariyalı (1983). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1976).


1939 ildən Sov. İKP uzvu. Sovet Ordu- cyHna 1932 ildən xidmət edir. Ulya- novsk zirehli tang hərbi məktəbini (1937), Fəhlə-Kənd-

–— li Qızıl Ordusu- nun Mexaniklətdirmə və Motorlai- dırma Hərbi Akademiyasını (1941), banı Qərargah Hərbi Akademiyasını (1950) və bu akademiya yanında Ali Akademik kursları (1968) bitirmipi- dir. Beyuk Vətən muharibəsində (Le-


ninqrad, Kalinin və 3-cu Ukrayna cəb-


zələrində) tank diviziyası, tank bri-


qadası qərargahlarının rəisi, tank


briqadası komandiri və s. kimi iiiti-


910


TOLUİDİN



rak etmimdir. Muharibədən sonra (1945—60) məs”ul hərbi vəzifələrdə idi. Strateji raket qopunları bali komandanının birinci muavini ol- mupi, Sibir və Uzaq PTərq hərbi dairə- lərinə komandanlıq etmitdir (1960— 72). 1972 ildən Strateji raket qopun- larının ba komandanı—SSRİ muda- iə nazirinin muavinidir. 1971 ildən

ov.İKP MK uzvluyunə namizəd, 1976 ildən MK uzvudur. SSRİ Ali Sove- tinin (8—11-ci caqırıti) deputatı- dır. 4 dəfə Lenin ordeni, 9 digər


orden, medallar, xarici ordenlər və medallarla təltif olunmutdur. TOLUİDİN, Monoaminto-


luoltolilamin—SN|SeN,CN,, toluolun aminli tərəməsi: uc izome- ri var: -o-, m- və p-T. Uzvi həlledi- cilərdə Yaxtı, suda pis həll olur. Havada saxlandıqda rəngləri tundlə- pir. Sənayedə T. nitrotoluolu, dəmir və xlorid turiusu ilə reduksiya et- məklə alınır. T.-in kimyəvi xassələ- ri anilinə oxtardır, duz əmələ gəti- rir, asanlıqla oksidlətir və diazo- lapır. Muxtəlif boyalar almaq ucun iilədilir. o-və ”-T. sərbəst xlor və hidrogen-peroksidin kolorimetrik usulla tə yin edilməsində istifadə olunur.

TOLUӦL (isp. (o1i—toluan balzamı, Q. ilk dəfə ondan alınmıidır)—m e - tilbenzol, S,N, benzolaoxiar iyli rəngsiz yanan maye, 110,62S-də qaynayır, —952S-də donur, sıxlırı 0,8669 ?/sm?, alımma temp-ru 4,42S, əz-eəzunə alınima temp-ru 5522S-dir. Tərkibində həcmcə 1,27—7,296 T. olan hava partlayıti cəhətdən təhlukəli- dir. T. əksər uzvi həlledicilərlə bu- tun nisbətlərdə qarıpır. T. bir sı- ra neftlərin tərkibində var: sənayedə onu, əsas etibarilə dapi kəmur qatra- nından və neftin termik e”malından alınan məhsullardan ayırırlar. T. boya, partlayıcı maddələr, dərman maddələri və muxtəlif yarımməhsul:- lar istehsalında iplədilir. =. Y, bӱxarlarısın - veri- | maksimal miqdarı meyl-dir. TOM--RSFSR-in za MB, dk rovo və Tomsk vil.-lərində cay. Ob cayının saq qolu. Uz. 827 km, hevzə- sinin sah. 62 min kmm?, Abakan silsi- ləsindən baplanır. Orta su sərfi mənsəbdə 1110 m2/san-dir. Oktyabrdan mayadək donmuii olur. Ən iri qolları: soldan Mrassu, Kondoma, Unqa, saədan Usa, Yuxarı, Orta və Aptaqı Ters, Qaydon, Tomsk ii.-nədək (su səviyyəsi Yӱksək olanda Novokuznetsk 11.-nədək) gəmiciliYyə yararlıdır. Aərac axıdı-


lır. TOMAQAVK, tammagik, tama- haa k—İPimal-1Pərqi Amerika hin- dilərində atma silah nəvu: deyut bal: tası. 16—18 əsrlərdə avropalıların hindiləri təchiz etdiyi mis və dəmir 7 genin yayılmınldı. Hindilə- rin hərbi mərasimlərində qırmızı rənglənmii T., rəmzi ipəkildə muha- ribə e”lan etmək və ya ittifaq baqla- maq məqnalarını ifadə edirdi. 4T.-ı dəfn etməkə ifadəsi isə sulh baqrlan- RbiTbiHbi bildirirdi. TOMARİ (1947 ilədək Tomar i- or u)—RSFSR Saxalin vil.-ndə ipə- ər. Tomari r-nunun mərkəzi. D.y.st. elluloz-kaqız və taxta tarası kom- binatları, meiə sənayesi muəssisəsi, ilak-blok və pivə z-dları, mebel f-ki var.


TӦMAS (Thopaz) Sidni Cilkrist (16. 4.1850, London yaxınlıqında, Kanon- beri—1.2.1885, Paris)—ingilis metal- lurqu. 1878 ildə fosforlu cuqunun polada konverter cevrilmə usulunu (tomas prosesi adlanır) ipləyib ha- əə

TOMAS KONVERTERİ—bax Konver- ter, Tomas prosesi.

TÖMAC POLADIR–- Tomas prosesin- də alınan polad.

TÖMAC PROSESİ—maye cuqunun yanacaq sərf etmədən polada cevril- məsi usulu. 1878 ildə S. C. Tomas tək- lif etmipdir. T.p. tərkibində 296-ə qədər fosfor (R) olan cuqunu (tomas cuqunu) polada cevirməyə imkan verir. Tomas konverterinin daxili ortuyu qatranlatimıti əsasi xassəli kərpic- lərdən (yandırılmın dolomit və ya maqnezitdən) hərulur. Fosforu kənar etmək ucun konverterin dibinə əhəng (cuqun kutləsinin 12—1596-i miqda- rında) doldurulur, sonra oraya temp- ru 1180—12509S olan maye cuqun təku- lur və konverterə hava ufurulur. Nə- ticədə maye cuqunun tərkibindəki si- lisium, manqan, dəmirin bir hissəsi, karbon (O0,0596-dək) və fosfor (0,04— 0,0596-dək) oksidlətir. Oksidlətmə zamanı maye metalın temp-ru Yuksəl- diyinə gərə yanacaqdan istifadə olun- mur. T.p. zamanı maye metalı soyutmaq ucun konverterə dəmir filizi və ya skrap əlavə edilir. Poladəritmə pro- sesi 40 dəq-dək davam edir. Tomas po- ladından cetiidli prokat, vərəq, məf- til, rels və s. hazırlanır. Marten poladına nisbətən keyfiyyəti aqtarı olduqundan 20 əsrdən tətbiqi məhdud- laidırılmız, 20 əsrin 70-ci illə: rində isə demək olar ki, oksigen-kon- verter prosesi ilə sıxımdırılıb aradan cıxarılmındır. SSRİ-də to- mas konverteri tətbiq olunmur. TÖMAC CUQUNU—Tomas konverte- rində polad almaq ucun iilədilən cuqun. Bax Tomas prosesi. TOMASİLAK, Tomas ilakı (S. C. Tomasın adı ilə adlanır)— qələvili-fosforlu gubrəz fosforla zəngin cuqundan polad e”malı zamanı alınan əlavə məhsul: metallurgiya sə- nayesi tullantısı. T. suda həll olma- yan tund rəngli tozdur. Tərkibində 1494 R.O, var. Əsas gӱbrə kimi butun k.t. bitkilərinə verilə bilər. Turip torpaqlar ucun yararlıdır. SRİ-də istehsal olunmur.


TOMAT MƏHSULLARI, pomi- dor məhsullar ı—pomidordan muxtəlif usullarla hazırlanmıiy


məhsullar (tomat pastası, tomat esi, tomat sousu və pomidor iiirəsi). mat pastası və puresi Yetiyimiil, saqlam pomidorların mn və qabıq- sız kutləsini muxtəlif qatılıra qədər bipirməklə alınır. Tomat sou- su almaq uçcun təzə pomidor kutləsinə iləkər, duz, muxtəlif ədviyyat və s. maddələr qatılır və muəyyən qatılıra kimi bitpirilir. Pomidor iiirəsi ha- zırladıqda yetipmiin (lakin ətməmiiy) pomidorlar əzilir və 60—70*S-yə qədər qızdırılıb preslənir. PTirə bankala- ra təkuldukdən sonra pasterizasiya TOMALI YB-MA3OBETCKH (Toma- szovv Mazovviecki) — Polipada urəhəp. D.y. qoviyaqı. Əh. 64 min (1981). Ye- “zinti sənayesi var. Suni lif, yun və texniki parca, tikiiy mə”mulatı is-


tehsal olunur.


TOMBAHBA) (Tombalbaye) H”T a p- ta (1973 ilədək Fransua adını da- iplıyırdı) (15.6.1918, Orta PTari əya- ləti, Bessada k.—13.4.1975, Ncamena) —-Cad Resp.-sının dəvlət xadimi. 1959—60 illərdə Cad Resp.-sı muvəq- qəti həkumətinin baiy naziri, 1960 il- dən mӱstəqil Cad Resp.-sının prezi- denti idi. 1960—62 illərdə Cad Mu- tərəqqi Partiyasının sədri, 1963—73 illərdə isə baiq katibi olmupidur. 1973 ildən Mədəni və sosial inqilab uqrunda Milli hərəkat partiyasının bali katibi idi. Dəvlət cevriliiti zamanı əldurulmutidur. TOMBYKTY (Tombouctou), Tim- buktu (TihbiKkksi)— Malidə iəhər. Niger cayının sahilindədir. Karvan yolları qovpaqı. Əh. 9,2 min (1976). Duz, xurma, tutun ticarəti edir. Əl- kəpqunaslıq muzeyi var. 11—12 əsrlər- də salınmıtdır.

TOMİZM—katolik fəlsəfəsində mu- hum cərəyan. Əsasını Foma Akvinalı (Thotaz Adiypaz) qoymulidur: Aristo- tel fəlsəfəsini xristianlıq dininin tələblərinə uyqunlatdırmaqla səciy- yələnir. 13 əsrdə Avqustin platoniz- mini və averroizmi sıxındırmaqla sxolastikada hakim məvqe tutmudu: Katolisizm T. ideyalarından Yeni devrun elminə qariqı mubarizədə isti- fadə edirdi. Reformasiya və burjua inqilabları katolik ideologiyasını tənəzzӱlə uqratmındı. 19 əsrin 2-ci yarısında T. neosxolastika və neoto- mizm formasında dircəlməyə batladı. Bax həmcinin Neotomizm. TOMMOӦT—Yak.MSSR-də pəhər. Al- dan cayında (Lenanın qolu) gəmi daya- nacaqı. Yaxınlıqında mika cıxarı-


lır. TOMOQRAFİYA (yun. (opoz—qat--... qrafiya)—rentgenoloji muayinə usu- lu, tədqiq olunan nahiyənin ayrı-ayrı qatlarının rentgen ipəklini almaq ucun istifadə edilir. T.-nın kəməyi ilə traxeyanı, bronxları, damarları muayinə etmək, beyrəklərdə, ed gisə- sində, ed yollarında olan daiları alpkar etmək mumkundur. TOMPAK (fr. tombac, Mana))a an- lində Həəə — mis)—buruncun bir nevuş misin 3—1296 sinklə ərintisi. Plastikliyi yaxitı, korroziyaya da- vamlılıqı yuksəkdir. T.-dan bimetal (polad—burunc), kondensasiya-soyudu- cu avadanlıq detalları, bədii mə”mu- də və s. hazırlanır. TOMSEN (Thopsep) Vilhelm Ludviq (25.1.1842, Kopenhagen—12.3.1927, Ko- penhagen)— Danimarka dilcisi. Kopen- hagen un-tinin irof (1887 —1913), Danimarka Kral Elmi Cəmiyyətinin prezidenti (1909 ildən). Muçqayisəli- tarixi dilcilik mutəxəssisidir. Balıca əsərləri fin-uqor və tr dillərinə həsr olunmutidur. T. Or- xon- Yenisey kitabələrini ilk dəfə de- iifrləmiiy (1893), onların turk xalq- larının yazılı abidəsi olduqunu Suӱ- but etmitidir.

Əsərləri: Depifrovka orxonskix i enisenskix nadpisedİ, SPB, 1894: İsto" Qizallıkovedenin no xonua XIX veka, M..


Ədə Zeynalov F., Qədim turk yazılı abidələri, B., 1980. TOMSK--RSFSR-də ipəhər. Tomsk


vil.-nin mərkəzi. Tom cayı sahilin- də port. Belı Yar— Asino— Qayqa D.Y- onu Transsibir magistralı ilə əla qələndirir. Muhum yukbopaltma mən”


TOMCOH


4311



təqəsi, aeroport. Əh. 467 min (1924). T. Qərbi Sibirin muhum sənaye mər- gəzlərindən biridir. Malpınqayırma və metal emalı inkipnaf etmiiidir. cSibkabelə birliyi “Sibelektromo- torə, elektrik lampaları, elektrome- xaniki və kəsici alət z-dları, kimya, yungul, yeyinti, tikinti sənayesi muəs- sisələri və s. var. T.-da beyuk neft- kimya kombinatı tikilir (1983). Okt- yabr İnqilabı ordeni ilə təltif edil- miidir (1979). T. 1604 ildə salın- mıpidır.

T.-da 18—19 əsrlərdən Voskrese- niye kilsəsi (1789—1807), klassisizm uslubunda yaayıiq evləri və s. qal- mhipdır. Sovet hakimiyyəti illərində ictimai binalar— Politexnik in-tu- nun tədris korpusu (1952—54), Mədə- niyyət evi (1957), teatr (1977) tikil- mili, iri yatayıti r-nları (Kaqtak) salmvininır. T.-da Beyuk Vətən mu- haribəsində həlak olmuzi deyuticulərə abidə qoyulmulpdur (1979, Heykəltərai O. Kiryuxin və b.).

Elmi-tədqiqat in-tları, SSRİ EA-nın Sibir belməsinin filialı, 6 ali məktəb (o cumlədən un-t), orta ixtisas məktəbləri, kutləvi kitab- xanalar, 2 teatr, əlkəpqunaslıq mu- zeyi, Sibir botanika baqı və s. fəa- lLiYyYƏT ə TOMSK VİLAYƏTİ--RSFSR-də vi- layət. 1944 il avqustun 13-də təpikil edilmindir. Sah. 316,9 min km?, ƏH. 939 min (1984). 16 r-nu, 4 məhəpn, 11 itq var. Mərkəzi Tomsk i.-dir.

Təbiət. Qərbi Sibir duzənliyinin c.li, hissəsini tutur. Maks. hund. 211 m-dir (Kuznetsk Alatausunun im. qol- ları). Ob cayının dərəsi ərazini təqr. iki bərabər hissəyə bəlur: sol sahil (bataqlıqlı geni Vasyuqanye ovalıqı) və saq sahil (coxlu mempələri ilə xarakterizə olunur). Faydalı qazıntıları: neft, qaz, torf və s. İqlimi kontinentaldır. Orta temp-r yanvarda —19* S-dən— 212S--Yə qədər, iyulda 17—182S-dir. İllik Ya qıntı 400—550 mm. Əsas cayları Ob və onun qollarıdır (Tım, Culım, Ket, Tom, Vasyuqan və s.). Əsasən, cim- li-podzol və torflu bataqlıq torpaqla- rı yayılmıtidır. Ərazinin təqr. 5620 -i mepəlikdir. Heyvanları: canavar, va- aq, tulku və s. Dələ, samur, ondatra iqlimə uyqunlapidırılmızndır. Quli- Kardan qarabaqır, tetra qulpu, Si- ir xoruzu və s. var.

X Hali Əsasən. ruslardır. Or- tasıxlıq 1 km2-də 3,0 nəfərdir (1984). Illəhəp əh. 6896 -anp. Beiyk məhəpir: Tomsk. -

Təsərrufat. Mapınqayırma və ms- tal eqmalı (elektrotexnika, cihazqa- yırma, alət və podiipnik, riyazi ma- pınlar, mə”dənapaxta avadanlıqı və s.: Tomskda), neftcıxarma, mepə BƏ araq e"malı (aqac e malı z-dları Asino, Moqocin və Tomskda, Meiyə tə sərrufatları Ket və Culım hevzələ- rində), həmcinin yeyinti və kimya sə- nayesi ingkitaf etmindir. İldə təqr. 8—9 mln. m? oduncaq tədaruk edilir. Tikinti və tikinti sənayesi material ları istehsal olunur. Energetika- sında “Tomskenerqoq elektrik sistə- mindən ə edilir. K.t.-nda ət- lik-sudluk Heyvandarlıq, xəzlik hey- vanyettidirmə ingityaf etmiifdir.

uda, covdar, arpa, kətan, kartof, tərəvəz və yem bitkiləri əkilir. Ba- lıq ovlanır. Əsas nəql. su və avtomo-



bil yolları ilədir. D.y.-larının uz. 164 km-dir. Hava nəql. da inkitaf etmmidir. Lenin ordeni ilə təltif olunmutdur (1967).

Mədəni quruculuq. Vil.-də 6 ali məktəb, 19 orta ixtisas məktəbi, 3 mu- zey (filialla birlikdə), 2 teatr və s. fəaliyyət gestərir. € KpacHo)e znamyav (1917) və *“Molodoy leninetsə (1920) vil. qəzetləri cıxır. Yerli radio və televiziya verilinləri ilə Yanattı, Umumittifaq Radiosunun və Mərkəzi Televiziyanın veriliiləri retransl- Yasiya olunur.

TӦMSKİ Nikolay Vasilyevic (19.12. 1900, indigi Novqorod vil.-nin Ramu- | | tevo k.—17.11.1984, Bə Moskva)—sovet hey-

s | gəltərathı. SSRİ

"4 y xalq rəssamı (1960). SSRİ Rəssamlıq Akademiyasının hə- qiqi uzvu (1949: 1968 —83 illərdə prezidenti). So- sialist Əməyi Qəh- rəmanı (1970). Le- nin mukafatı lau- reatı (1972). SSRİ Devlət mukafatı 1948, 1949, 1950, 1952,


laureatı (1941,

1979), 1950 ildən Sov.İKP uzvu. Le-

ninqrad Bədii-Sənaye Texnikumunda

oxumunidur (1923— 27). Yaradıcılı- rəm


qında qə anlıq pafosu ilə aitı- lanmınn əsərlər muhum yer tutmutidur: Leninqradda S.M. Kirovun abidəsi (tunc, qranit, 1938), Voronejdə V. İ. Leninin abidəsi (tunc, qranit, 1940), İ. D. Cernyaxovskinin (mərmər, 1947, Tretyakov qalereyası, Moskva) İ. N. Kojedubun tunc, 1948, Rus muzeyi, Leninqrad), M. Kirovun (mərmər, 1949, Tretyakov qalereyası) portret- ləri və s. V. İ. Leninin Oryol (1949 — 61), Vilnus (1952), Voloqda (1958), Daikənd (1974), İppim (1976) Bə c. mə- hərlərdəki abidələri (hamısı tunc, qranit), Berlindəki monumental heykə: li (qranit, 1970), Moskvada N. V. Qo- qolun (1952), M. V. Lomonosovun (1953), M. İ. Kutuzovun (1973) abidələri (Ha-


”* ”. Yes onunu 2 ” | ı " Cə, HL... d . R

. 1 “ə R“ rə 5. dü iz. 4 ” L ş ə ö, 6

o 2 da) | . m” ə”


Yi.



Hü. m...








| KHuӱ




ı


k 9 , c u R ? "R ə A tumu

- də ə R


m.




a a 2 ə —– - 2"


N. V. Tomski. Admiral P. S.



Naxi- movun abidəsi. Tunc. qranit. 1959. (Sevastopol.


mısı tunc, qranit), N. A. Kosıgi- nin Leninqraddakı bustu (tunc, 1977) T.-nin ən yaxtı əsərlərindəndir. Pe- daqoji fəaliyyət gəstərmitndir (1949 ildən prof.). 3 dəfə Lenin ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və me" dallarla təltif edilmiiyddir. Əd. Minina V. B., Nigolai Tom-

skiN, M., 1980.

TÖMCOH (Thomson) nopa Kennunn (Keyutp) Uilyam (26.6.1824, Belfast— 17.12.1907, Qlazqo yaxınlıqında La- : ” qs 11.: Londonda dəfn edilmiidir) — ingilis fiziki, termodinamikanın vəqazların kinetik nəzəriyyəsinin ba- nilərindən biri. London Kral Cə- MİYYƏTİNİN uzvu (1851, 1890— 95 il- lərdə prezidenti), Peterburq EA fəx- 20000000 ri uzvu (1896: m. uzvu 1877). T. istilik nəzəriyyəsi problemlərini eyrənmiil, mӱtləq temp-r iikalasını təklif et- mii, termodinamikanın ikinci TaHy- nunun ifadəsini vermit, enerjinin səpilməsi anlayınını elmə gətir- mili, Kainatın cistilik oln hi- potezini seyləmi, Tomson hadisəsi- ni, Coulla birgə qazların adiabatik geniplənmədən soyuduqunu (Coul— Tom- son effekti) kətif etmii, elektro- maqnit rəqsləri nəzəriyyəsini ipləyib hazırlamın və konturun rəqs perio- dunun onun tutumundan və induktiv- liyindən asılılıqını gestərən AYCTV- ru (Tomson dusturunu) cıxarmındır. Molekulun əlculərinə dair apardıqı hesablamalar atomistik təsəvvӱrlərin formalatmasında muhum yer tutur. T. doymuli buxarın elastikliyinin ma- İle səthinin formasından asılılıqrı- NI muəyyənləindirmii, ideal mayedə sir kulyasiyanın saxlanması teoremini vermi:i, hidrodinamika, astrofizika və geofizika məsələləri ilə məiqul olmuli, sifon qeydedici, kvadrantlı və mutləq elektrometrlər və s. cizah TÖ ixtira etmitdir. TOMSON (Thoqkop) Cozef Con (18. 12.1856, Mancester yaxınlıqında Ci: tem-Hill—30.8.1940, Kembric)— ingi- lis fiziki. London Kral Cəmiyyəti- nin uzvu (1884 ildən, 1915— 20 illər- lə prezidenti). Nobel mukafatı lau- reatı (1906). 1884—1919 illərdə Kem- bric un-tinin prof., Kavendii labo- rləriyasının rəhbəri olmusdur. İnk ipləri hərəkət edən yuklu gurə- nin elektromaqnit sahəsinin hesab- lanmasına, burulqanlar nəzəriyyəsinə və qaz bopalmasına aiddir. elek- tronu kəiif etmii (ilk dəfə elek- tronun yukunun kutləsinə olan nisbə- tini əlcmuti), rentgen iqualanması spektrinin kəsilməaliyinin izahını vermi(t, atomun ilk modelini təkli etmiii, zərrəciyin İYKYHYH gkutləsinə olan nisbətini elcmək ucun parabola- Pəh usulunu iiyləyib hazırlamındır. Rəhbərlik etdiyi Kavenditi laborato- Rezerford, C. Vilson, və 6. gerkəmli alimlər



riyasında E. F. U. Aston itləmiilər. TÖMCOH (Thomson) Vopu TlaueT (3. 5. 1892, Kembric— 10.9.1975)— ingilis fiziki, London Kral Cəmiyyətinin uz- BY (1930). Nobel mukafatı laureatı (1937). M, C. Tomsonun oqlu. 1952—62


312


illərdə Kembric un-tində Korpus- Kristi kollecinin rektoru olmutdur. K. C. Devissondan və L. X. Cermer- dən xəbərsiz elektronların difraksi- yasını aiqkara cıxarmıpiy və tədqiq etmiidir. Onun yaratdıqı cihazlar və elektroqramları eyrənmək ucun ver- diyi usullar elektronoqrafiyanın in- kipafında muhum rol oynamındır.

Əsərləri: V rus. per.—Predvi- Am uoe öyaymee, M., 1958, /lyx nauki, M.,


TOӦMSON UAYVİLL ASTANASI— Farer a-rı ilə Beyuk Britaniya a.- nın im. sahili arasında sualtı sil- silə. Uz. təqr. 100 km, astananın zərində dərinlik təqr. 500 m-dir. orvec dənizində Farer-PPetlend no- vunu Atlantik okeanından ayırır. otlandiya ogkeanoqrafı və bioloqu Carlz Uayvill Tomsonun (1830—1882) mətin adlandırılmındır. ӦMSON HADİSƏSİ—bax Termo- əgtrik hadisələr. TӦMİYİC (Toq4ğ) Tone (9.6.1910, Triyest — 21.5.1942, Lublyana)—Yuqo-


slaviya fəhlə hərəkatı xadimi. Yu- qoslaviya Xalq Qəhrəmanı (25.10, 943, əlumundən sonra). 1930 ildən


1

Yuqoslaviya Kommunist Partiyasının () KP) uzvu. 1937 ildə Sloveniya Kom- munist Partiyası (SKP) MK uzvu, az sonra SKP MK katibi, 1940 ildə YEKP MK uzvluyunə namizəd secil- mipdi. 1941 ildə Lublyanada gizli dəyuli dəstələrinin təigkilinə rəh- bərlik etmiidi. Həmin ilin deka- brında italyan iptalcıları həbs etmiil, aqır iptgəncələrdən sonra e”dam olunmurpdur.

TON (yun. (ӧpoz—səsin Yuksəldilmə- si, ton, vurqu) — 1) iy İYKCƏK- nuKkan cəc, Mycuzu səsi. 2) Oktavanın 1/6 intervalı, beyuk sekunday eləcə də əksildilmin tersiya, ikiqat ar- tırılmınq primay butəv tonun ey- ni. 3) Tonallırın kəhnə adı. 4) Bu və ya digər tonallıqda keku bildirən muəyyən yuksəklikli səs. 5) Baiyqa səz və terminlərlə muxtəlif birlətmə- lərdəki səs (məs., məqamda aparıcı T., akordda tersiya T.-u, təbii səsdu- zumunun T.-u, oberton və s.), 6) Mu- siqi aləti səsinin keyfiyyəti və ya


kə i

TON, boyakarlıqda — rəngin əsas səciyyəvi xususiyyətlərindən bi- ri. Rəngin calarını muəyyənlətdi- rir, onu cqırmızız, ckeyv və s, səz- lərlə ifadə edir. Boyakarlıqda əsə- rin butun rənglərini umumilədi- rən və butevlukdə koloriti bildirən əsas rəng calarına da T., deyilir. Əsərdə bu və ya digər rənglərin us- tunluk təpkil etməsindən və onların arasındakı fərqdən asılı olaraq tablonun T.-u gumuiqu, qızılı, isti, yaxud soyuq və s. ola bilər. Boyakar- lıqda 4“T.ə termini mlə rəngin ay- dınlıqı da muəyyənlətdirilir. TON (fr. (oppe, son lat. Kippa— cəlləg)—kutlə vahidi. ut və ( ilə iiarə (UT 1 metrik T. =1000 gq= 10 s=61,04821 pud.

TONADİLYA (isp. Kopad:|Pa, hərfi mə”nası—kicik mahnı)—18 əsr— 19 əsrin əvvəllərində genin yayılmıpp ispan musiqili komediyası. İlk vaxt- lar gicik nəqəratlı mahnı, sonralar isə hər hansı tamaqlanın fasilələ- i arasında musiqi və rəqslə muiya- nət edilən səhnəcik. Təqr. 1750 ildə, Əsasən, satirik xarakterli mustəqil


səhnə əsəri mahiyyətli T.-lar yaradıl- mıpdır. 1850-ci illərə yaxın sarsu- ela janrının geniiy yayılması ilə əlaqədar T. əvvəlki əhəmiyyətini itir- mipdi. Mutənni, gitaracı və bəstəkar M. P. V. Qarsia, E. Qranados və 6.- nın T.-ları məiyhurdur. TONAL TELEQRAFLAMA —– tonal tezlikli (300—3400 hs) dəyipən cərə- yanlardan istifadə etməklə teleqraf rabitə kanalları ilə teleqraflama metodu. T.t. usulu ilə yuksəktezlikli telefonlama sistemlərinin standart kanalları və radioganallar sıxla1- .. (eyni zamanda 6—48 teleq- “ əturmələri həyata gecirilir). .t.-dan umumi telefon kanalında ey- ni zamanda telefonlama və teleqraf- lami məqsədi ilə də istifadə edili (telefon danıpıqı ilə yanapı 1— teleqraf eturməsi həyata kecirilir). T.t.-da amplitud, tezlik (daha cox Ya- yılmıtdır) və ya faza modulyasiyası bax Rəqslərin modulyasiyası) tətbiq edilir. Standart telefon kanalının bir necə T.t. kanalına bəlunməsi tez- liyə, zamana gərə, yaxud tezlik və za- mana gərə aparılır. T.t. 20 əsrin 30-cu illərində meydana gəlmipdir. 60-cı illərdən baplayaraq T.t. apa- ratlarında teleqraf mə”lumatları- nın, habelə avtomatlaldırılmınt idarəetmə sistemlərində verilənlərin run ucun apaqı sur”ətli (00— 2 od) kanallar təikil olunur. TONALLIQ (fr. tonalit€, anM. To- nalitöit, enəvə də TopaqS)—məqam (lad) səslərinin yuksəkliyiy, musiqi sistemi səsduzumundə əsas tonun (tonikanın) bu və Ya digər pillədəki vəziyyəti ilə muəyyən olunur. c“Məqamə anlayını hər hansı səsduzumu pillələrinin yuk- səkliyini və onların funksional əla- qəsini ifadə edirsə, 4T.ə anlayıtlı məqam səslərinin konkret yӱksəkliyini bildirir. T.-ın adı tonika və məqa- mın adından yaranır (məs, do major do diyez minor, yaxud S-diq, cis-moll və s.). Muasir 12 pilləli musiqi sis- temində hər bir məqam 12 1.-na məph oluna bilər. 20 əsr musiqisində məqam əsası muxtəlif una və qeyri-muəy- yən olan əsərlərin Q.-ı iparə olun- duqda məqam gestərilmir (məs., in A, yə"ni mərkəz tonu lya).



TӦNQA (Topsa), Tonqa Kral- ni r bi (Kingdom of Tonga).

Umumi mə”lumat. Sakit okeanın c.-q.-ində dəvlət. Millətlər Birli- yinə daxildir. Tonqa a-rında (Poli- neziya) yerlətir. Sah. 699 km?. ƏH. 100 mindən cox (1982). Paytaxtı Nu- kualofa iz.-dir. T. inzibati cəhət- dən 6 mahala. bəlunur.

Dəvlət qurulumyu. T. Millətlər Birliyi tərkibində konstitusiyalı mo- narxiyadır. 1875 il Konstitusiyası quvvədədir. Devlət batcısı kraldır. Qanunverici orqan Qanunverici məc-


Pi


TOMSON UAYVİLL ASTANASI







|


|





— — — - -





Tk




lll tC



————,———,————


208 gən İ


0 tə 1

































“ə




..


. —


dı


İLİ




mm



lisdir. İcra hakimiyyətini bap Ha“ zirin rəhbərliyi ilə həkumət həyata kecirir.

əbiət. Tonqa a-rı zəncir ipəklin- də bir-birinə paralel uzanan 2 ada- lar qrupundan (150-dən cox ada) iba- rətdir. Adalardan i1.-də Tonqa cəkək- liyi (10882 m) yerləiir. Adaların MaKc, hyun. 1031 m-dir. Fəaliyyətdə olan vulkanlar var. İqlimi tropik də- niz tiplidir. İllik yarıntı təqr. 2000 mm. Rutubətli tropik mepyələr yayılmındır.

Əhali. Əhalinin 97,894 -i Poline" ziya dillərində danıtan tonqalılar- dır. Aram əksəriyyəti xris- tiandır. əvlət dili— Yonqa və in- gilis dilləridir. Əsasən, ana dilində danınırlar.

Tarixi mə"lumat, 5 əsrin sonu—6 əsrin əvvəllərində (bə”zi mənbələrə gerə e.ə. 2-ci minillikdə) polineziya” lılar T. a-rında məskunlatmındır.


TO HA/I


xas y a,a——uızs——..—..—...— əə...” ... . — —.——. nın


Təqr, 10 əsrdə ilk devlət meydana gəl- di. 17 əsrdə T.a-rını avropalılar gətif etdilər. 18 əsrin axırlarından T.-ya missionerlərin axını balandı. 1900 ildə T, İngiltərənin protekto- = oldu. 1958 ildə T.-nın muxtari)- əti xeyli genipləndirildi: o digər devlətlərlə ticarət sazipti baqlamaq və s. hӱquqlar aldı. 1968 il T.—İn- giltərə sazitinə əsasən yerli heku- mətin fəaliyyəti uzərində metropoli- yanın nəzarəti məhdudlatdırıldı. 1970 il iyunun 4-də isə mustəqil T, krallıqının Yaradıldıqı elan o lun- du. 1975 il oktyabrın 2-də T. ilə

SRİ arasında diplomatik munasibət- lər yYaradılmındır. T. iyahzadəsi Tu- Li SSRİ-də olmuidur (1979, no- yabr). Siyasi partiyalar və həmkarlar ittifaqları yoxdur.

İqtisadiyyat. T. iqtisadi cəhətdən zəif inkiyaf etmii əlkədir. Təsər- rufatın əsas sahəsi k.t.-dır. Ən yax- iyı torpaqlar kral ailəsinə məxsusdur və icarəyə verilir. İxracat ucun gopra, banan istehsal edilir. Ananas, sitrus meyvələri, batat, maniok, taro, Yams, Yerfındıqı yetipdirilir. Ba- lıqcılıq və heyvandarlıqla məpeul olunur. Sənaye taxta-=palban z-dları və k.t. xammalı e”mal edən muəssisə- lərdən ibarətdir. Bərk ertuklu avto-

il yollarının uz. KM-DƏN COX-

r. Milli aviasiya tpirkəti var.

as dəniz 7 Nukualofa və He. ya |DUr" Pul vahidi paanqadır.

T A CƏKƏKLİYİ—Sakit okean- da cəkəklik. Samao a-rından Kerma- dek a-rınadək 1600 km məsafədə uza- nır. Eni 80 km-ə, dərinliyi 10882 m-ə (Dunya okeanının Cənub yarım- əldə ən dərin yeri) qədərdir. TONQALOTU (Vqopor-5)—taxıllar fəsiləsindən birillik, yaxud coxil- lik bitki cinsi. Cicək qrupu supur- gədir. Hər iki yarımkurənin muçlayim qurpaqlarında 50, SSRİ-də 15, o cum- lədən Azərb.SSR-də 13 nevu Yayılmıi- dır. Surunən T.(V. uaqyera(a) yem bitkisi kimi becərilir. Quraqlı- ta və soyuqadavamlıdır. . TOH AbiK ThAHT (Tön Dü”c Thang) (20.8.1888, Lonqsyuyen—30.3.1980, Ha- noyuӱ— VSR-in dəvlət xadimi. €Xanr- lar arasında sulhu məhkəmlətməyə dərəz Beynəlxalq Lenin mukafatı laureatı (1955). 1930 ildə Vyetnam Kommunist Partiyasına (VKP) daxil olmuttdur. 1951 ildən VKP MK-nın zvu idi. 1950—69 illərdə Vyetnam— ovet Dostluqu Cəmiyyətinin sədri, 955—60 illərdə Vyetnam Demokra- tik Resp. (VDR) Milli Məclisi Dan- mi Komitəsinin sədri, 1960—69 il- lərdə VDR-in prezident muavini, 1969—76 illərdə prezidenti olmuit-


dur. 1976—80 illərdə VSR-in pre- zidenti idi. Lenin ordeni ilə təl- TH


O”IYHMVIAYPD. Hə TÖ dӧ də (opdo, hərfi mə”nası —dairəvi)—dairəvi boyakarlıq əsəri, Yaxud relyef. ən vaxt 4“T.g termini dairəvi kompozisiyalı, qucarında kər- PƏ upyaq tutmuli madonna təsvirləri- ni ifadə edir. Bu cur təsvirlər 15 əsrin ortaları—16 əsrin 1-ci Yarısı italyan Renessans incəsənətinin Flo- rensiya rəssamlıq məktəbi ucun səciy- Tor olmutidur. | ONZİLLİT (lat, (opzİYae—badam- pəgilli vəzilər)—badamcıqların il- tihabı, Kəskin (bax Angina) və xro- İNG olur. Xronik T, angina və


bir sıra infeksion (skarlatina, qı- zılca, difteriya) xəstəliklərdən son- ra bat verir. T.-in terəməsində mik- rob allergiyası muhum amildir. Sadə və toksiki-allergik T. mə”lumdur. Sa- də T, yerli əlamətlərlə (boqaz aqrısı və s.), toksiki-allergik T. isə temp-r- la, ӱrəkdə ba verən dəyitikliklərlə mupayiət olunur. Xronik T. revma- tizm, nefrit, tireotoksikoz və s. xəs- ao ball verməsinə səbəb ola bilər. uxalicəsi: sadə xronik T.-də antimikrob maddələr, fiziote- rapiya, toksiki-allergik T.-də isə tonzillektomiya (badamcıqları kəsib geturmək),. Ədl Qasımov Y. Ə., Qulaq-burun

və botaz xəstəlikləri, B., 1980, TONİKA (ton səzundən), musi- qidə—məqam (lad), tonallıqın sa- bit mərkəzi pərdəsi. Melodik tipli məqamlarda T. səsdən, major-minor tonallıq sistemində konsonans uchəm- sədadan ibarət oluru 20 əsr musiqi- sində dissonans akkordlar da T. funk- siyası dapıyır. T. harmonik prose- SİN əsası, cıxınl nəqtəsi və yekunu, harmonik fikrin məntiqi mərkəzidir. Məqamın digər elementlərinin (səs, həmsəda) funksiyası onların səs yuk- səkliyinin T.-ya nisbətindən asılı- dır. T.-nın ustunluyu, həmcinin mu- siqinin vəzn-ritm qurulupqunda da ezu- nu gəestərir (bax Həmcinin Mayə). TON-KİLOMETR—d.y., cay, avtomo- bil, hava və qopqu nəql.-nda yuk dəv- riyyəsinin, eləcə də d.y. vasitələri ilə dapıma iplərinin əlcu vahidi. Tarif T.-k. (bir qayda olaraq, ən qısa məsafəyə gərə muəyyən edilir) və is- tismar T.-k. (faktiki gedilmiiy məsa-

əyə gərə muəyyən edilir) məvcuddur.

stismar T.-k.-ə və brutto T.-k.-ə ay-


nn | TONLESAP, Sa p—Kampuciyada gel (Hind-Cində ən beyuk). Sah. qıtpda 55—Z3 min km?, yayda 10 min km?-dək, dərinliyi 14 m-ə qədərdir. Relikt dəniz kərfəzidir. Buradan baxilanan Tonlesap cayı vasitəsilə Mekonq cayı- na birlətir. Coxlu balıq var. TON-MİL—dəniz nəql.-nda əlcu va- hidi. Dapınan yukun kӱtləsinin (ton- la) gəminin kecdiyi məsafəyə (dəniz mili ilə) hasilinə bərabərdir. SSRİ- də T.-m. dəniz nəql. gəmilərinin yuk dəvriyyəsinin planlaqpdırılması və ucota alınmasında istifadə olunur. Digər nəql. nəvlərində yuk dəvriyyəsi ton-kilometrlə əlculur (1 dəniz mi- li=1,852 km). TONNAJ (fr. (oppase), registr tutumu (gəmidə)—gəminin da- xilindəki həcmlərin registr tonları ilə hesablanmın çmumi miqdarı (re- gistr-ton dəniz ticarət gəmilərində daxili tutumu əƏlcmək ucun inlədilən iərti əlcu vahididir: 1 registr t = 100 kub fut= 2,831 685 m?). Cox vaxt gəminin subasımı və ya yukgeturmə Həddi əvəzinə də səhvən T. iplədirlər. TONOQRAFİYA (yun. (ӧpoz—gərgin- lik--...qrafiya), gezun tonoqra- fiyas ı—gezdaxili təzyiqin elcul- məsi və onun elektron tonoqrafın kə- məyi ilə dinamikada qeyd olunması, Oftalmologiyada, əsasən, qlaukomanı atikar etmək və xəstəliyin inkitaf mexanizmini eyrənmək ucun istifadə edilir. TÖHYC (var. tonus, İyH. tönos—kxəp- ginlik) fiziologiyada—yo- rulma muplayiət olunmadan əzələ To"


xumasının və sinir mərkəzlərinin uzunmuddətli davamlı oyanması, S i- nirmərkəzləri T.-u,əzələ T.u, kontraktil T., plas- tnik T. və s, ola bilər. Əzələlərin tonik gərginliyi tə əlcu- lur. Sinir mərkəzlərinin fəaliyyəti- nin pozulması həmin mərkəzlərin fəa- liyyətinin həm gӱclənməsi (hipertoni- ya), həm də zəifləməsi (hipotoniya və atoniya) ilə muppayiət olunur. TONFİLM, səsli kinofilm —qsəssiz filmlərdən fərqli olaraq nitq, musiqi və digər səs effektlə- i ilə mutpayiət olunan film. ONXAKLAR USYANI (1893—94)— Koreyada kəndli usyanı. Usyanda ton- xak dini təriqəti rəhbər rol oynamıpt- dı. 1893 ilin yanvarında Koreyanı bu- ruyən məhsulsuzluqla əlaqədar mulkə- darlara və yapon tacirlərinə qarpı kortəbii cıxhiplarla batlanmıil və tezliklə geni yayılmındı. 1894 ilin dekabrında yapon mudaxiləciləri BƏ Koreya hekumətinin birlətmin quv- vələri usyanı yatırdılar. TOP—yerustu (suustu) hədəflərə duz- xətli trayektoriya uzrə atə acmaq və ya havadakı hədəfləri vurmaq ucun ertilleriya silahı. Luləsi uzun (40— 80 kalibr) olduqundan yuksək bailan- qıc sur”ətinə (700 m/san-dən cox), ha- belə bəyuk təpmə qӱvvəsinə malikdir. Kicik (76 mm-dək), orta (76—130 mm), iri (130 mm-dən artıq) kalibrli, həm- cinin yedəyəalınan, əzugedən və da- ipqıYıcıda (tank, təyyarə, gəmi) quraii- dırılan T. nevləri olur. Qəlpələnən, fuqas, zirehdələn, kumulyativ, yandı- yam və s. mərmilərlə atəpq acır. Uzaqvurma məsafəsi 40 km-ə qədərdir. Atəpq məsafəsini artırmaq ucun ak- tiv-reaktiv ini iplədilir. TOP ATƏİYİNİ İDARƏEDƏN Cİ- HAZLAR—artilleriya atəpini ida- rə edərkən hesablamaların mexanik- ləpdirilməsi ucun hesablayıcı qur" qular. T.a.i.c.--ın muxtəlif nəvlə- i olur. Məs,., atəpi idarə edən ci- az—hədəfin yerini tə”yin etmək, ni- pangahın qoyulmasını hesablamaq ucun olub, səthinə koordinatlar cəd- vəli cəkilmip bukulən metal plan- iyet və s.-dən ibarətdir: təshihi He- sablama cihazı—atəipi Hədəfi dəyi- iərkən hesablamaları sadələtdirmək uӱcundur, dəqiqlətdirmə cihazı—mux- təlif topların ballistik xususiyyət- lərini və meteoroloji ipəraiti nə- zərə alaraq atəpplin dəqiqləndirilmə- sini tez hesablamaq ucundur. TOPAZ (fr. (nəə, yun. (ӧratoz (adı, T. yatarının ehtimala gərə ilk dəfə tapıldıqı Qırmızı dənizdəki eyni- adlı adanın adından geturulmuil- dur) — mineral. Kimyəvi tərkibi Al,(SiO).(OH,F)ə. Rombik sinqoniyada kristallapır. Prizmatik kristallar, narın dənəli aqreqatlar əmələ gəti- rir. Rəngsiz, mavi, iərabı-sarı, cəh- m. olur. İn. 8: sıxlıqı 3400 40 kq/m?. Qranit peqmatitlərində, qreyzenlərdə və s. rast gəlir. PPəffaf kristalları qiymətli dajidır. Q.-lı şuxurlar odadavamlı material kimi iplədilir. Qiymətli T. yataqları SSRİ, Braziliya, Yaponiya, Madaqas- “= və s. elkələrdə var. TOPAL (Rezsisa)—taxıllar fəsilə- sindən coxillik = x qrupu supurgədir. Dunyada 300-dək, CCPH-nə 31, o cumlədən Azərb.SSR- də 24 nevu var, SSRİ-də tundradan


314


batlamın, səhralara kimi geni ya- yılmhiidır. Əsasən, yem bitkisidir. Bir cox nevləri (cəmən T.-ı, qırmızı T., plqırımlı T. və s.) becərilir. TOPAL TEYMUR—bax Teymur. TOPALAQ—bax Salaməleykum. TOPALLI Q—ayaqın sabit deforma- siyası, pəncənin ən tərəfinin icəri yaxınlatması, ayaqaltının əzilməsi və boylama tacın beyuӱməsi ilə xarakte- rizə olunur. Əsasən, anadangəlmə olur, əzələlərdə, baqlarda və sumugdəki də- yipikliklərlə muppayiət edilir. İrsi xarakter dapqıyır, Yaxud valideynlə- rin cinsi huceyrələrindəki pozqunluq- larla (alkoqolizm nəticəsində xromo- som yıqımındakı dəyitikliklər və s.) əlaqədardır. Yeriməyən uqpaqlarda o qədər gəzə carpmır. Arır formada su- muӱkdə gəskin dəyitikliklərdən əmələ gəlmit deformasiyanı hec bir mӱalicə ilə aradan qaldırmaq olmur. Anadan- gəlmə T.-ın mualicəsinə upqaqın gəbə- Yi duӱiqən gӱndən bailamaq lazımdır (gundə 6—7 dəfə mualicə gimnastika- sı aparılır, gips sarqısı qoyulur). Lazım gəldikdə 2,5—3 yalında kon- servativ mualicə aparılmalıdır. Qa- zanılma T. poliomielitdən, travma- lardan, iltihabi proseslər zamanı ola bilər. Mualicəsi: mərhələ- li gips sarrısı, bə”zən cərrahi əmə- LİYYat, əzələ kəcurulməsi və s. Əd. Omapqoev Q. S.,, Travmatolo-

qii i ortopedin, M., 1983, TOPALHƏSƏNLİ—Azərb.SSR Kur- dəmir r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 10 km iym.- i.-də, Pirvan duzundədir. Əh. 884 (1985), pambıqcılıq, taxılcılıq, ba- ramacılıq və heyvandarlıqla məpqul- dur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, ki- tabxana, kinoqurqu, tibb məntəqəsi var. Bəyuk Vətən muharibəsində həlak ol- mu həmyerlilərin ipərəfinə abidə tӧӱlmuldur. TOPALHƏSƏNLİ—Azərb.SSR Xan- lar r-nunda gənd. T. sovetliyinin mərkəzi, R-n mərkəzindən 5 km c,.-q-. də, Gəncə cayının sahilində, dar ətə- Yindədir. Əh, 1406 (1985), taxılcı- lıq, meyvəcilik və uzumculuklə məi1- quldur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, kitabxana, tibb məntəqəsi var. TOPQAPI MUZEYİ, İstambul- da — Tӱrkiyənin bəyuk incəsənət mu- zeylərindən biri. 1839 ilədək Osman- lı sultanlarının iqamətgahı olmui Topqapı sarayında (tikintisi 1466 il- də baplanmındır) yerlətir. Topqapı sarayı kompleksi 1924 ildən muzeyə cevrilmitdir. Burada dekorativ-tət- İqi və təsviri sənətin,ən yaxtı nu- munələrindən ibarət kolleksiya top- lanmındır. T.m.-nin ən beyuk iie”bə- lərindən olan cini pie"bəsində Yapo- niya və Cində hazırlanmıp: 10 mindən artıq cini mə”mulatı (9—18 əsrlər), vropa, Rusiya və Turkiyənin cini qadları (18—19 əsrlər) saxlanılır. Muzeydə Turkiyə sultanlarının qai1- daplarla bəzədilmiti qızıl taxtları, tacları, 15—19 əsrlərə aid muxtəlif silahlar, bəzək əapyaları, Turkiyə və Avropanın gumuiy mə”mulatları, İYK- SƏK sənətkarlıqla iplənmiii qab-qa- caqlar, mis qablar, eləcə də Azərb, sənətkarlarının qiymətli əsərləri (o cӱmlədən 1Pah İsmayılın taxtı), 14—19 əsrlərə aid turk qumaiları, İPərq xalcaları, o cumlədən qədim Azərb. xalcaları (13—14 əsrlər) mu- hafizə edilir,


TOPAL TEYMUR


İki hissədən ibarət təsviri sənət iə”bəsi PTərq və Avropa rəssamları- nın əsərləri (Turkiyə sultanlarının portretləri və s.), muxtəlif dəvrlərə və bədii məktəblərə aid miniaturlu əlyazmaları ilə təmsil olunur. Mu- zeyin xususi iə”bəsi olan saray kitab- xanasında ayrı-ayrı albomlarda (mu- rakkalarda) 14 minə yaxın miniatur toplanmındır. Burada Təbriz minia- tur məktəbinə mənsub miniaturlər, o cumlədən cVərqa və Gulta (13 əsrin əvvəli), Rətidəddinin “Cami ət-təva- rixə (1318), Firdəvsinin e€lllahnaMəvr (1370), Nizaminin “Xəmsə (1481) və s. əlyazmalarına cəgilmii illustrasiya- lar, Azərb. rəssamlarından Ə6öyağa- qi Bakuvi, Sultan Məhəmməd, Sadıq bəy Əfmar Vəlican Təbrizi, Pahqulu Nəqqai və b.-nın da bir sıra əsər- a saxlanılır.

TOPDAN TİCARƏT (topdansa- t ı li)—daxili ticarətin tərkib His- səsi, əmtəə tədavulunun batlanqıc mərhələsi, əmtəənin istehsal olun- duru yerdən pərakəndə ticarət muəs- sisəsinədək, yaxud (istehsal vasitə- ləri cəhətdən) istehlakcı muəssisə- yədək hərəkəti. Sosializmdə T.t.-in funksiyası x.t.-nda satınqı təikil etməkdən, yə”ni mӱxtəlir sənaye və k.t, mӱəssisələrinin məhsullarını, həmcinin idxalat məhsullarını bir yerə toplayıb saxlamaqdan, sortlaii- dırmaqdan, cetiid kompleksləri Ya- ratmaqdan və istehlakcıların ehti- yacını nəzərə almaqla əlkə uzrə Yer- ləidirməkdən isarətdir. TOPDANSATIİY İYMƏTİ, SSR İ-də — muəssisə, Yaxud satıil təppkilatının baiqa muəssisə və təiq- kilatlara realizə etdiyi məhsulun qiy- məti. Məhsul istehsalına və realizə- sinə sərf edilən ictimai zəruri əmək məsrəflərini əks etdirir, elmi-texni- ki tərəqqini və mə”mulatın keyfiyyə- tinin yaxpılaqtidırılmasını stimul- laimdırır. Muəssisənin T.q.-nə və sə- nayenin T.q.-nə ayrılır. Muəssi- sən inT.q. məhsul istehsalı və sa- tıppı xərclərini əks etdirən planlı orta sahə maya dəyərindən, həmcinin muəyyən normativ mənfəətdən ibarət- dir. Hesablaima qiyməti muçəssisənin T.q. nevlərindən biridir. Sənaye- nin T.q. muəssisənin 1.q.-ndən xalq istehlakı malları uzrə dӧvriyyə ver- gisi və satıti təgilatlarının sax- lanılması ucun ayırmaların məblə- qi, tə”yinat franko-stansiya qiymətlə- rində isə nəql. xərcləri qədər fərq- lənir. T.q. fəaliyyət mӱddətinə gərə daimi, muvəqqəti, birdəfəlik və pil- ləli (suruikən) T.q.-nə ayrılır. Yek- cins məhsulun T.q, butun əlkə ərazi- sində vahiddir, lakin ayrı-ayrı məh- sul nevləri (məs., me1iə materialı, kəmur, filiz) ucun quriyaq, Yaxud zona qiymətləri muəyyən edilir. TOPİNAMBUR, yerarmudu(Ne- lianthus tuberosus )—MYDPƏKKƏÖHHHƏK/TH- lər fəsiləsindən coxillik bitki nə- vu. Yerustu hissəsi gunəbaxana oxma- yır. Hund. 1,2—2,5 m, bə zən 4 m-dək olur. Yarpaqları yumurtavarıdır. Vətəni PPimali Amerikadır. Avropaya 17 əsrdə gətirilmitdir. ABİT1, Fran- sa, B. Britaniya, Norvec, İsvec, Mac. XR və s. əlkələrdə (Rusiyada 18 əsr- dən) becərilir. SSRİ-nin butun resp.- larında əkilir. Qiymətli Yem, texni- ki və ərzaq bitkisidir. Kekyumruları- nın tərkibində inulin (16—1896),


azotlu maddələr (2— 3926 ), S və V qru- pu vitaminləri, 100 k? kəkyumrusunda 22—25 yem vahidi və 1,5 k2 həzmolunan protein, taqında 22.23 Yem vahidi və 1,8 kə həzmolunan protein var. Silosu və kekyumruları yaxilı Yemdir. T. kartof kimi yeyilir, ondan HləKəp, spirt və s. alınır. SSRİ-nin c. r-n- larında kekyumrusu ucun, qeyriqqara- torpaq zonanın mərkəzi və HİM.-T. r-n- larında, Pribaltikada, əsasən, silos ucun becərilir. Azərb.SSR-də, O HYM- lədən Nax. MSSR-də həyətyanı sahə- lərdə dekorativ bitki kimi əkilir, TӦPKİRSFSR Kemerovo vil.-ndə iqəhər. Topki r-nunun mərkəzi. D.Y. qov- paqı. D.y. nəql. mӱəssisələri, mexani- ki və sement z-dları, sənaye texniku- mu var. TOPLA XOKKEY--bax Xokkey, TOPLAMA–hesab əməllərindən biri. a nə b ədədlərini topladıqda a--I ədədi həmin ədədlərin (toplananla- rın) cəmi adlanır. Q. kommutativ- lik və assosiativlik qanunlarına ta- bedir. Bu qanunlara tabe olmayan əmə- lə T. tətbiq edilmir. Riyaziyyatda cox- hədliləri, coxluqları, vektorları və matrisləri T. da eyrənilir. TOPOQRAFİYA (yun. (ӧroz—yer--.... qrafiya) — topoqrafik xəritələrin yaradılması ucun aparılan planalma metodlarından bəhs edən elm. Muasir T.-nın əsas metodları Aerofotoiə- kilcəkmə (bax həmcinin Aerofototo- poqrafiya) və kosmik fotoməkilcək- mədir (kosmik fotoplanalma). Yer- ustu planalma metodlarından isə di- gər metodların tətbiq edilməsi səmə- rəsiz olan kicik sahələrdə istifadə edilir. T. iplərinin biri də xəritə məzmununun muasir tələblərə və muəy- yən bir yerin indiki vəziyyəqinə uyqun gəlmədiyi ucun tətbiq edilən topoqra- fik xəritələrin təzələnməsi metodu- dur. Q.-nın inkipafının muasir mər- hələsi topoqrafik xaritələrin yara- dılması ipyində avtomatlaidırma va- sitələrinin tətbiq edilməsi ilə səciy- yələnir. TOPOQRAFİK PLAN—bax Topoqra- fik planalma. TOPOQRAFİK PLANALMA —topo- qrafik xəritələrin orijinalını ya- maq ucun aparılan kompleks iplər. .pP, Yerustu və aerofototopoqrafik usullarla aparılır. Yerustu T.p. men- zula, taxeometrik və fototeodolit planalma usullarına bəlunur. Bu usullar cox vaxt və xərc tələb etdi- yindən, hazırda topoqrafik xəritələr, əsasən, aerofototopoqrafik planalma ilə Yaradılır. Yerustu T.p. uc mər- hələdz aparılır: 1) ərazinin coqrafi eyrənilməsi: 2) geodezik əsasın hazır- lanması:, 3) təfsilatın və relyefin plana alınması. Yerustu planalmalar icərisində ən geniti yayılanı, uzun zaman topoqrafik xəritələrin yara- dılması ucun əsas metod kimi HƏ“ dilən menzula planalmasıdır. Bu, aerofotoplanalmanın tətbiqi “iqtisa- di və texniki baxımdan məqsədəuyqun olmadıqda (kicik ərazilərdə) icra edilir. Menzula planalması menzula və kipregellə, taxeometrik planalma isə teodolit-taxeometrlə aparılır. Geodezik əlcmə prinsipinə gərə bu planalmalar bir-birinə cox yaxındır) əsas fərq isə ondadır ki, taxeometrik planalmada, geodezik əlcmələr cəldə, hesabat və plan tərtibi ipləri labo- ratoriya pqəraitində, menzula PlanN-


TOPOLOGİYA


315


almasında isə butun iplər (əlcmə hesabat və plan tərtibi) cəeldə icra edilir. Qaxeometrik planalma gicik ərazilərin və ensiz zolaq uzrə sahə- lərin beyuk miqyaslı plan və xəritə- lərini tərtib etmək Yuyu itlədilir. Topoqrafik xəritə isə laboratoriya iəraitində tərtib edilir. Fototteo- dolitlə planalma bir sıra muhəndis- axtarın itlərində, yuksək dar r-nla- rında planalmada və s. məqsədlə tət- biq olunur. Topoqrafik planalma nə- ticəsində tərtib edilən xəritələrdə relyef horizoptallarla təsvir olunur.

Əd. Əliyev M. H., Geodeziya və topoqrafik rəsmxətt, B., 1961 (bapyqala- rı ilə birgə), Qospodinov Q. V., Sorokin V. N., Topoqrafin, M., 1974: Qospodinov Q., V. i dr., Laborator- nıe rabotı po topoqrafli, M.,. 1961. TOPOQRAFİK XƏRİTƏLƏR — iri miqyaslı umumi coqrafi xəritələr. Məzmunu, mufəssəlliyi və Həndəsi baxımdan yuksək dəqiqliyi ilə fərq- lənir, cismin mustəvi uzərində pro- yeksiyasının alınması qanunlarına əsasən qurulur, geodeziya istinad iəbəkəsinə və stabil iparələr sis- teminə malik olur. Q.x. icmal-topo- qrafik, xususi (həqiqi) topoqrafik və topoqrafik planlara belunur. SSRİ-də birinci qrupa 1:1 000 000, 1:500000, ikinci qrupa 1:200 000, 1:100 000 (hamısı kicik miqyaslı T.x.), 1:50 000, 1:25 000 (orta miqyaslı T.x.), 1:10000, 1:5 000 (iri miqyaslı T.x.), ucuncu qrupa 1:2000, 1:1000, 1:500 miqyaslı xəritələr aid edilir. SSRİ-də və QİYİİ1 uzvu olan elkələr- də T.x. ucun Krasovski ellinsoidi əsasında Qaussun bərabərbucaqlı eni- nə silindrik proyeksiyası qəbul edil- mipdir. T.x.. coxvərəqli olur. Hər vərəq xəritənin miqyasından asılı olaraq meridian və paralellərin duz- ləndirilmiti qeəvsləri ilə Hududla- nan trapesiya tətppkil edir. T.x.-in coqrafi məzmununa butun təbii və sosial iqtisadi obyektlər daxildir. Butun obyektlər qəbul edilmitn ipər- ti itparələrlə gestərilir. T.x.-dən x.t.-nda, elmi ilərdə və hərbi məq:- sədlə istifadə olunur. ”

Ədl Huseynov A, M,, Topoqrafik


gəritələr və onların istifadə olunması, B., 1982,


TOPOӦZERO— Kareliya MSSR-in 11m.- ında gəl. Sah. 986 km?, Coxlu ada var. Dekabrdan mayadək donmuii olur. Kuma SES-in yaradılması ilə əlaqə- dar 1966 ildən T. Kuma su anbarının bir hissəsi olmutidur. Atqac axıdı- lır, balıq ovlanır.

TOPOLOJİ FƏZA (q, t)—cutundən ibarət fəza: burada x bop olmayan cox- luq, tisə onun alt coxluqlarıpın iki iərti edəyən muəyyən yıqımıdır: t ixtiyari birlətimə və soplu kəsiimə- lərə gərə qapalıdır: x və bopi coxluq t-yə daxildir. t-nin unsurləri T.f.- kın acıq, onların tamamlayıcıları isə qapalı coxluqları adlanır. t T və ixtiyari Aşttq dən olan coxluqla- rın birlətməsi kimi gestərilə bi lirsə, t-yə T.f.-nın bazası deyilir. Hesabi bazalı T.f.-lar topologiyada muhum sinifdir. T.f. sinifləripi muəyyən etmək ucun baipqa əlamətlər ayrılma aksiomları ilə verilir. Nəqtənin, yaxud coxluqun ətrafı de- DİKDƏ onu ezundə saxlayan ixtiyari acıq coxluq nəzərdə tutulur. Q.f.-nın


ixtiyari iki neqtəsindən hec olmasa birinin digərini saxlamayan ətrafı varsa, ona Tə fəzası (T.—fəzası), həmin nəqtələrin kəsipməyən ətrafı varsa, Hausdorf fəzası (T,), ixtiyari iki kəsitməyən qapalı coxluqun kə- sitməyən ətrafları varsa, normal deyilir. T.f.-ların muhum sin- i Tixonov fəzaları, ya- xud tamam muntəzəm fəzalardır. Bun- lar T, olub, hər nəqtəsi onu saxla- mayan qapalı coxluqdan funksional ayrıla bilir, yə”ni ve nəqtəsi və onu saxlamayan V qapalı coxluqu veril - dikdə a-da sıfır, V-də vahid olan Q: Xə10, 11 Funksiyası qurula bilər. Kopkret halda fəza tamam muntəzəm- dir. TOPOLFGİYA (yun. logiya)—həndəsətin bəlməsi:q kəsil- məzlik anlayımpının muxtəlif as- pektlərini eyrənir. Əsas belmələri umumi T., həndəsi və hissə-hissə xət- ti T., cəbri T., mӱntəzəm və coxobraz- lılar (xususən hamar coxobrazlılar) T.-sı, Umumi T. kəsilməzliyi aksio- matik eyrənir və cəbrlə birgə nəzəri coxluq usulunun əsasıdır. Əsas anla- yıppları topoloji fəza və kəsilməz in ikasdır. Belə fəza elə (xt) cutudur ki, X ixtiyari coxluq, t isə onun altcoxluqlarının boiy cox- luqunu və X-i əzundə saxlayan ixtiya- ri birləmə və sonlu kəsiimə əməl- lərinə gӧrə qapalı sistemidir. T.- nın unsurlərinə (x, t)-də acıq coxluq- lar deyilir. İxtiyari Ust, acıq cox-


luqunun Fly) TaM mpoo6pasbı (z)rı) əzasında acıqdırsa, | : (x, 4)-ə(i,tə) kəsilməz in ikas adlanır. Umumi T. topoloji fəzaların aksiomatik təyin olunmut siniflərini və bunların fə- zaları arasında kəsilməz in”ikasla- rı eyrənir. (x, t)-nin acıq ertuyu elə t" tsisteminə deyilir ki, onun unsur- lərinin birlətməsi x-i verir. (lu t)- nin ixtiyari acıq ərtuyundən sonlu altertuk ayırmaq mumkundursə, o, kom- pakt fəza adlanır. Sonlu əlculu Evk- lid fəzasında məhdud qapalı coxluq- lara aid butun əsas teoremlər ixtiya- ri kompakt fəzalara kecirilir. Belə fəza anlayımpının umumilənimələri parokompakt, logkal-kompakt və metrik 2 İxtiyari (x, or) metrik əzası topoloji fəzaya cevrilir: hər nəqtəsi ilə birgə onun muəyyən e-ətra- fını (mərkəzi bu nəqtədə, radiusu e olan kӱrə) ezundə saxlayan coxluqlar acıq geturulməlidir. (lu tu) və (i, t,) arasında homeomorfizm varsa, onlar homeomorf fəza adlanır. Məs., cevrə və kvadratın sərhədi homeomorfdur, lakin duz xətt və cevra homeomorf de- yil. Həndəsi və hissə-hissə xətti T.


p-olculu EV Evklid fəzasının alt- fəzalarını eyrənir. Həndəsi T. umu- mi xarakterli muəyyən məhdudiyyətlə- rə tabe olan altfəzaların və sadə tə-


biətli topoloji fəzaların E”-ə da- xil olunma usullarını eyrəpən His- sələrə ayrılır. Hissə-hissə xətti T. polpedrləri və onlar arasında hissə-


Hissə xətti in ikasları eyrənir.R sE” altcoxluqu O zaman təpəsi a, əsası V olan.konus adlanır ki, onun ixtiyari nəqtəsi yeganə 4b (BEV) parcasına da-


xun olsun. XŞGE altcoxluqu o zaman poliedr adlanır ki, ixtiyari nəqtəsi-


(Ӧroz—yer --...


nin kompakt əsaslı konus olan ətrafı var, Poliedrlərin 7: X-cu kəsilməz in”ikası o zaman hissə-hissə xətti ad- lanır ki, o ixtiyari xeX nəqtəsinin konik ətrafındakı iqualarda xətti- dir. Hissə-hissə xətti izomorf olan


poliedrlər eyni geturulur. Xsag”" qabarıq coxuzlulərin sonlu birləin- məsi kimi gestərilirsə kompakt po- liedrdir. İxtiyari poliedr bir-biri ilə yalnız tam ӱzlərdə kəsilən simp- lekslərin birlətiməsi kimi gəestəri- lir. Bu, poliedrin trianqulyasiyası adlanır.

Muntəzəm T. mӱntəzəm kəsilməzlik anlayıtpını aksiomatik əyrənir. Ədə- di funksiyanın analizdən məlum tə = rifi bilavasitə ixtiyari metrik fə- zaya gecirilir. Buna gerə muntəzəm gkəsilməzliyin tə rifi, adətən, metrik fəzaya gecirilir.

Cəbri T. topoloji fəzanı onunla əlaqədar olan cəbri obyektlər vasitə- silə eyrənir. Cəbri T.-da cox murək- kəb təbiətli cəbri obyektlərə baxılı və cəbri T.-nın tələbi abstrakt cəb- rin inkiqafı ucun muhum stimul- dur. Cəbri T. homotopiya nəzəriyyəsi ilə sıx əlaqədardır və bu o qədər gucludur ki, muasir dəvrdə onlara vahid nəzəriyyə kimi baxılır. Butun x-u kəsilməz in ikaslarının coxluqru əz aralarında homotopik in”ikaslar sinfinə ayrılır. Homotopluq munasi- bətinin xassələrini homotopik T. ey. rənir.

Hausdorf parokompakt topoloji fəzası o zaman p-əlculu topoloji coxobrazlı adlanır ki, onun ixtiya-


ri nəqtəsinin E”-ə homeomorf olan ət- rafını (xəritə, yaxud koordinat: ətrafı adlanan) tapmaq mumkun ol- sun. Bu ətrafda nəqtələr lokal ko- ordinatlar adlanan x1, ..., X, ədədlə-


ri ilə verilir. İki xəritənin kəsii- məsipndə uyqun belə koordinatlar Ke- cid funksiyaları vasitəsilə bir-bi-


rindən asılıdır. Bunlar E"-də acıq coxluqların gecid homeomorfizmini verir. Topoloji coxobrazlının xəri- tələrlə elə ertuyu verilsə ki, ixti- yYari iki xəritənin kecid homeomor- Oziləri a homeomorfizm olsun, onda u, a-coxobrazlı adlanır. Muasir cox- əbrazlılar nəzəriyyəsinin əsas usulu onun ə lərin topoloji fəzalar


ucun cəbri məsələlərinə gətir- məkdir. Topoloji xarəkterli əsas nəticə-


ləri 18—19 əsrlərdə L. Eyler və fran- sız riyaziyyatcısı M. E. K. Jordan almı tlar. 20 əsrin bailankqıcında metrik fəza və topoloji fəza anla- yıziları yaradıldı, A. Puankare po- liedr anlayılını elmə daxil etdi. Sonralar umumi T. guclu inkitaf etdi və Moskva T. məktəbi yaradıldı. P. S. Aleksandrov topoloji fəzala- rın aksiomatikasında onu muasir iəklə saldı, A. N. Tixonov kompakt əzalara, L. S. Pontryagin isə qa- palı coxluqlar ucun ikilik qanununa dair teoremlər isbat etdilər. 20 əsrin 20-ci illərindən sonra homologiya nə- zəriyyəsi inkipafa bapladı. A. Kolmoqorov kohomoloji qruplarda vurma əməlini elmə daxil etdi. 20 əsrin 2-ci yarısından SSRİ-də met- riklətdirmə, kompakt və bikompakt gelitlənmələr, kəsilməz inikas nə- zəriyyələri və s. inkitpaf etdirildi,


316


TO PONİMİKA



AB1P, B. Britaniya və 6. əlkələrdə beyuk T. məktəbləri yarandı.

Ədə Burbaki N., Obiyal topo- loqil. Osnovnıe strukturı, per. s frani,, M.. 1968: yenə onun, Obtal topolo- qil. Topoloqiceskie qruppı. Cisla i Svdl- zannıe s nimi qruppı i prostranstva, per. s frani,, M., 1969, PontraqinlL. S., Neprerıvnıe qruppı, 3 izd., M., 1973: Dolıd A., Lekini po alqebraiceskon topoloqii, per. s anql., M., 1976: Alek- sandrov P. S., Vvedenie vn teorik) mno- jestv i obiuk) topoloqiko, M., 1977: Kol- moqorov A. N. Fomin S. V., Əle- mentı teorii funkiin i funkinonalı- noqo analiza, 5 izd., M., 1981,


TOPONİMİKA (yun. (ӧroz—yer -- ӧputa—ad)—onomastikanın tərkib hissəsi, coqrafi adları (toponimlə- ri), onların mə nasını, qurulupunu, məniəyini və yayılma arealını eyrə- nir. Hər hansı bir ərazidəki topo- nimlərin məcmusu onun toponimiya- sını təpgil edir. T. coqrafiya, ta- rix və etnoqrafiya ilə sıx əlaqədə inkitaf edir. Bir sıra toponimlər- də qədimdən muçəyyən ərazidə yatlamıli xalqların dillərinə məxsus arxaizm- lər, dialektizmlər uzun muddət qoru- nub saxlandıqından, Q. dil tarixi- nin eyrənilməsində muhum mənbə sayı- lır. T. xalqların tarixi gecmitinin, onların yapadıqları ərazilərin, dil- lərin Yayılma arealının, mədəni və iqtisadi mərkəzlərin, ticarət yolla- rının, xalqların təpəkkulundə itti- rak etmiit qədim tayfaların, əlkələ- rin siyasi və etnik sərhədlərinin muəy- yənlətdirilməsinə yardım gestərir. Azərb. toponimiyasının əsas fon- dunu Azərb. (turk) mənpəli adlar təpgil edir. ədqiqat nəticəsində rb.-da qədimdən baiqlayaraq hun, bolqar, suvar, peceneq, xəzər, qıpcaq, oquz-səlcuq və monqol tayfalarının, habelə iber-Qafqaz, İran, ərəb və s. xalq adları ilə barlı coxlu toponim layları apykara cıxarılmıtdır.


Əd. Mollazadə S., Azərbaycan dilində coqrafi adlar necə yaranmıpp- dır, B., 1974, yenə onun, ekotorıe toinı ə Azerbabdjama, B., 1978:

oponimika Vostoka, vıp. 1—3, M., 1962, 1964, 1969: Nikononv V. A., a toponimiku, M., 1965, Murzaev Ə. M., Ocerki toponimiki, M., 1974, yenə onun, Qəoqrafin v nazvanilx, M., 1979.


TOPPUZ—qədim silah nəvu. Baplı- qı daiq T.-lar Neolit, metal T.-lar isə Tunc devrundə meydana gəlmiii-


dir. Dəstəsinin uz. 0,5—0,V m olurdu. ... İPərq ucun səciyyəvidir. Roma- a


əsrdən məlumdur. Orta əsrlərdə mӱsəlman |LPərqində geni istifadə edilmitdir.Qərbi Avropada 13 əsrdən, Rusiyada 13—17 əsrlərdə yayılmıpi- dı. Bir cox tayfa və xalqlarda T. ha- KİMİYYƏT rəmzi kimi də iplədilmi:i- dir. 19 əsrədək turk pəpalarının, Polia Və Ukrayna getmanlarının hakimiyyət və ləyaqət simvolu olmuid, 20) əsrədək kazaklarda stanitsa və qə- səbə atamanlarında qalmındı. Azərb. SSR-də arxeoloji qazıntılar zamanı sə it məkillki aid mədəni təbə- qələrdən tunc Q.-lar tapılmıtdır. TOPPUZTİKAN (Echinops) ə gəbcicəklilər fəsiləsindən bitki cin- si. Nevbəli yerləptən lələkvarı bə- nYMnY tikanlı Yarpaqları olan cox- illik, bə zən birillik otdur. İkicin- SİYYƏTLİ cicəkləri pparvarı balicıq cicək qrupunda yerləpir. Meyvəsi si- lindrik toxumcadır. Avrasiya və Af-


rikanın mulayim qurtaqlarında 100- dən cox, SSRİ-də, əsasən, Qafqaz və Orta Asiyada 60, o cӱmlədən Azərb. SSR-də 10 nəvu mə”lumdur. Parvarı bapcıqlı T. və adi T. yaxiı balve- rən bitkidir. Toxumundan texniki Yar, meyvəsindən alkaloid ən TOHPATTADnA (Toprakkale)—Ban ı.- nin (Turkiyə) HIM.-u.-uHnə e.ə. 8— əsrlərdə Urartu carlarının iqamət- gahı olmuti Rusaxinili qalasının xarabalıqı olan təpə. 1879 ildən ” silələrlə qazıntılar aparılır. Sa- ray və mə”bəd qalıqları tədqiq edil- mili, Urartu mədəniyyəqini səciyyə- ləndirən coxlu maddi mədəniyyət qa- lıqları (tunc və fil sumuyundən əsa- sən allah fiqurları və qrifonlar) tapılmındır. 1916 ildə N. Y. Marr və İ. A. Orbelinin rəhbərliyi ilə aparılan arxeoloji qazıntıların materialları Ermitajda (Leninqrad) saxlanılır.

Əd. Piotrovskibh B. B., skoe iarstvo, M., 1959, TOPRAQQALA—Qaraqalpaq MSSR-in Biruni r-nu ərazisində 3—6 əsrlərə aid pəhər xarabalıqı. 3—4 əsrlərdə Xarəzm həkmdarlarının iqamətgahı idi. T. duzbucaq planlı dəhliz və ru qala divarı. ilə əhatələnmiit- dir. T. 10 məhəllədən ibarət olmuid- dur. Pəhərin iim.-q.-ində saray xara- balıqı yerlətir. Təqr. 100 yatəayınl və tg binasında gəcdən qorel- yef və heykəltəraidıq numunələri tapılmhındır. Coxrəngli divar rəsm- ləri ilə bəzədilmiit 8 zalda qazıntı- lar aparılmıit, saxsı qablar, silah- lar, bəzək ətiyaları, dəri və atac uzə- rində təsərrufat yazıları olan sənəd- lər və s. appkar edilmindir.

Əd.: Qorodide Toprak-kala, M., 1981.


TOPULQA (Bryqaea) —gӱlcicəklilər fəsiləsindən bitki cinsi. Yarpaqları nevbəli duzulur. Cicəkləri ikicin- siyyətlidir. eyvəsi xırdatoxumlu- dӱr. Pimal mulayim zonasında 49, SSRİ-də 22, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 2 nəvӱ: dili T. (S. crenata) nə naaplapnarnm T. (S. hypericifo- Na) məqlumdur. Hər iki nəv balverən bitkidir. Yarpaq və cavan zoqlarında qlukozid olmasına baxmayaraq geci- lər yaxitı yeyir. Dazıyarpaqlı T.-nın yarpaqlarında 8,45 mq96 S vitamini var. Dekorativ kol bitkisidir.

TOPHCİYEV Aleksandr Vasilyevic (9. V.1907, Volqoqrad vilayətinin Mixay- levski k.—27.12.1962, Moskva)—sovet kimyacısı (uzvi kimya). SSRİ EA akad. (1949). Lenin mukafatı laurea- tı (1962), SSRİ Devlət mukafatı laureatı (1949). 1932 ildən Sov, KII uzvu. SSRİ EA rəyasət Hey "ətinin bali elmi katibi (1949—58), 1958—62 il- lərdə SSRİ EA vitse-prezidenti və SSRİ EA Neft-Kimya Sintezi İn-tu- nun direktoru olmutidur. Muhum təd- qiqatları neft kimyasına aiddir. T. mӱxtəlif sinif karbohidrogenlərin nitrolatmasını, VE, bor uc fluori- lin mitirakı ilə karbohidrogenlərin alkilləiməsi və polimerləfməsini, karbohidrogenlərin termik, fotokim- yəvi və katalitik klorlatmasını Ttəd- qiq etmiii, turiyu-əsasi kataliz tə“li- minin nəzəri əsaslarını eyrənmiit- dir. Silisium-uzvi birləimələri, ye- HH HƏB polimer yarımkeciriciləri Sintez etmiyi və bunların xassələrini əyrənmildir. Sovet sulhu mudafiə


Van-


komitəsinin və alimlərin beynəlxalq Paquop komitəsinin uzvu olmuppdur. 2 dəfə Lenin ordeni, 2 baptqa orden və medallarla təltif edilmiitdir.

TOPCU — Azərb.SSR İsmayıllı r-nunda kənd. Q. sovetliyinin mərkə- zi. R-n mərkəzindən 14 km 1(M.-q.-də, Alazan-Həftəran vadisindədir. ƏH,


6 940 (1985), taxılcılıq, tutunculuk


və baramacılıqla məpquldur. rta məktəb, klub, kitabxana, kinoqurqu, tibb məntəqəsi var.

TOPCUBAİYOV Əlimərdanbəy (1865, Tiflis—1934, Paris)— Azərb. burjua- ziyasının ideoloqlarından biri. 1 ildə Peterburq un-tinin huquq fagul- təsini bitirmii, Tiflis və Bakıda məhkəmə keməkcisi, dairə məhkəməsi- nin katibi, vəkil və s. ipləmitdir. 1897—1917 illərdə “Kaspi qəzetinin redaktoru, 1-ci Devlət dumasının de- putatı və orada “Mӱsəlman qrupunun balpcısı, Rusiya musəlmanlarının 1—4-cu qurultaylarının numayəndəsi, ilidə musliming partiyasının yaradıcılarından və M.K-sının dai- mi burosunun uzvu olmutdur. 1917—20 illərdə Bakı Musəlman PQurası Mu- vəqqəti İcraiyyə Komitəsinin sədri, Azərb. parlamentinin sədri, Paris sulh konfransında musavat numayəndə heyətinin pcısı idi. Azərb.-da burjua millətciliyi ideyalarını təb- liq etmipdir. 


Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 2, 3 (H. 1),

B., 1964—73, Nərimanov N. N., Mə- ranənəp və nitqlər, c. 1, B., 1971: PPaum- yan S. G., Secilmit əsərləri, c. 2, B., 1978, Quliev Dj. B., Borhba Kommu- nisticeskoV partii za osutestvlenie le" ninskoV nepionalhınoN politiki v Azer- banbdjane, B., 1970: Seid-zade D. B.,


İz istorii azerbaӧdjanskov burjuazin v nacale XX vega, B., 1978,


TOPHUBAİIYOV Mirzə Cəfər Əli- mərdanbəy oqlu (1790, bə”zi mə lumata gərə 1784, Gəncə— a ə 4.2.1869,Peterburq) — Azərb. iiərqiqu - nası, ipanr. Upqaq || yalpilarından kr lisdə Yappamısi, təh- silini mədrəsədə almıpi, ərəb, fars, | turg dillərini və | ədəbiyyatını, habe- | lə rus, erməni, gur- cu dillərini ey- rənmitdi. 1817 il- də ə səfirliyi | nin hey”əti ilə Peterburqa getmipt, Rusiya Xarici İplər Nazirliyinin Asiya Departamentində tərcuməci ii1- ləmitdir. 1819 ildən Peterburqdakı Bap Pedaqoji İn-tda ərəb, fars və turk dillərindən dərs demipdir. 1823 ildən Peterburq un-tinin fars fi- lologiyası ӱzrə prof. olmu:t, 1835— 49 illərdə un-tin fars dili və fi- lologiyası kafedrasına rəhbərlik etmipdir. 1849—67 illərdə Rusiya Xarici İplər Nazirliyi Asiya De- partamentinin PTərq Dilləri İN-tu- nun prof. olmutdur. T. Rusiya Arxeo- logiya və Numizmatika Cəmiyyətinin muəssislərindən və onun PTərq ipə”bə- sinin ilk rəhbəri idi (1852—57). Onun təpəbbusu ilə həmin ile” bənin cXəbərləriqk nəpr edilmitdir): bura- da PTərq, o cumlədən Azərb. arxeolo- giyasına dair məqalələr, “Kitabi-DƏ- də Qorqude və 6. dastanlardan tərcu” mələr dərc olunmupidur.




x— € 5, =


Rusiyada pərqpqunaslıq elmi və təh- silinin tətəkkulundə T.-un rolu 6e- yukdur. T. fars dilinin qrammatika- sına dair bir sıra əsərin muəllifi- dir. O, 590 ilə yaxın rəsmi sənəd və ədəbiyyatı fars dilindən tərcumə et- mipdir. 1824 ildən PTərq əlkələrində HHDTƏMƏK YHYH diplomatik kadrlar ha- zırlanmasında muhum xidməti olmuii- dur. İmperator kitabxanasında saxlanılan PTərq əlyazmalarının mux- təsər izahlı biblioqrafiyasını ha- zırlamındır. Bir sıra rus urəpr. iqunası ip . Qriqoryev, o. İ. Sen- kovski, N. İ. Veselovski, İ. Y. Krac- KOBCKH BƏ 6.) T.-qun elmi və pedaqoji fəaliyyətini yuksək qiymətləndirmiii- dir. T.-yH PQərq dillərinin eyrənil- məsindəki xidmətlərini Qərbi Avropa alimləri də da etmitlər. O, London Kral Asiya Cəmiyyətinin hə- qiqi uzvu secilmitdi. A. S. Qriboye- dov fars, O. İ. Senkovski isə turk dilini T.-un keməyi ilə eyrənmitdi- lər. T.-un 1812 il Vətən muharibəsi- nə həsr olunmuti “Qalibiyyət təranəsiə ime”rini və Fİki pie”rə (1835) kitab- casını V. Q. Belinski musbət qiymət- ləndirmitdi. A. Mitskeviclə yaxın TaHblılı olmuti, onun cKrım sonetlə- riəndən birini fars dilinə tərcumə etmipdir. 1869 ildə T.-un ipəxsi tə- iləbbusu və vəsaiti hesabına huquqpiqu- naslıq sahəsində dəyərli əsərlər yazan tələbələr ucun Senatın qərarı və im- peratorun imzası ilə 100 manat məb- LƏRİNDƏ 4“Q. mukafatı təsis edilmiyi- di. 1 dərəcəli Muqəddəs Stanislav, P və 111 dərəcəli Mӱqəddəs Vladimir, P dərəcəli Muqəddəs Anna ordenləri, İranın 4c“PTiri-xuritidə ordeni ilə təltif olunmundur. .

Əd. Vəliyev T., Mirzə Cəfər Topcubatpov Haqqında yeni materiallar, Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, fəlsə və rt seriyası), Əəə Nə ə al . ..

. P., Mirza Djafar Topcc: | haa sizə, İzv.AN Azerb.SSR, 1947, Ne 1, Taryp-sane H. A., K nes- telınosti Mirzı Djafara Topcibayteva v Peterburqskom universitete, İzv. AN Azerb.SSR (seril obiestvennıx nauk), 1965, Bb, Rzaev A., Ocerki ob uce- nıx i mıslitelax Azerbandjana XTX ve- ka, B, 1969: Sadıxov M., Ocerki russko-azerbandjansko-polıskix litera- turnıx svizeN XTX veka, B., 1975,


TOPCUBAİYOV Mustafa Aqabəy oqlu (5.8.1895, indiki Yerevan—23.11,1981, | ak Bakı)—sovet cərra- Hı, ictimai və dəv- lət xadimi. Azərb. SSR EAakad.(1945), SSRİ Tibb E akad. (1960), BXR EA-nın m. 3BY (1951). Asəp6.CCP əməkdar elm xadi- mi(1940). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1975). SSRİ Dəv- lət mukafatı lau- reatı (1943). 194/ ildən Sov.İKP uzvu. Azərb.SSR EA vitseprezidenti (1951—56 və 1969—81) olmutidur.1919 ildə Kiyev Un-tinin tibb fakultəsini bitirmindir. 1920— 23 illərdə Azərb. Devlət Universite- tinin tibb fakultəsinin fakultə cər- rahlıqı klinikasında ordinator, 1923—30 illərdə fakultə cərrahlıqı klinikasında assisent iiləmitdir. 1930 ildən N. Nərimanov ad. Azərb. Devlət Tibb İn-tunun fakultə cərra-



TORARAYLAR


hiyyə kafedrasının mudiri, eyni za- manda Azərb.SSR Eksperimental Tibb İn-tunun direktoru olmutdur (1945— 48). Tədqiqatı, əsasən, əlkə patologi- Yasına və qarında, öanına, nem rədə- sində, ətraflarda aparılan cərrahi problemlərə, əddaiqı xəstəliyinin mӱalicəsinə, periferik iflic xəstə- liyinə, portal hipertenziyaya və s. həsr olunmutidur. Orijinal diaqnos- tika və cərrahi usul təklif etmiii- dir. Dunyada geniit istifadə olunan analgeziya usulunu ilk dəfə T. kəpf etmitdir (1937). Beynəlxalq Cərrahlar Assosiasiya- sının və Umumittifaq Cərrahlar Cə- miyyətinin fəxri uzvu (1950 ildən), Azərb.SSR Sulhu Mudafiə Komitə- sinin sədri (1950 ildən), Azərb.SSR Cərrahlar və Uroloqlar Cəmiyyətinin əxri sədri (1960 ildən), Azərb.SSR i Sovetinin sədri (41955—59 və 1967—71) olmutdur. Cərrahların Za- qafqaziya (1—7-ci), Umumittifaq (24—27-ci) və 1956 ildə Umumalmani- ya Cərrahlar qurultaylarında (Leyp- siq) mə”ruzə etmitdir. Elmi kadrlar hazırlanmasında xidməti olmupdur. Azərb.SSR Ali Sovetinə (1—10-cu ca- qırıpq) deputat, AKP MK uzvluyunə namizəd secilmindir (1954—59 və 1966—71). ASE Baiq redaksiya hey”əti- nin uzvu idi (1976 ildən). 4 dəfə Lenin ordeni, 5 batiqa orden, tibb sa- həsindəki elmi nailiyyətlərinə gərə BXR-nin 1-ci dərəcəli Kiril və Me- fodi ad. ordeni habelə medallarla təltif olunmutdur. Elmi-Tədqiqat Eksperimental və Klinik Tibb İn-tu- na M. A. Topcubapovun adı veril- midir (1983). Bakıda ad, kucə var,


Əvpərləri: Ətraf Myhrr Bə carmaM- lıq, B., 1979, Xususi cərrahlıq, nətir 2, h. 1—4, B., 1977—82, Urək-damar siste- mi xəstəlikləri və onların qarpısının alınması, B., 1980, Apparat dla udale- nil inorodnıx tel i eqo primenenie, B.., 1949, Portalınai qiperteizil i ee xirur- qiceskov lecenie, B., 1861, Primenenie itini analıqezii v medipine, B., 979


Əda Məmməd Suleyman, Cər- rah, V., 1983, M. A. Topcibatev. Biblio- qrafin, B., 1965, Sb. naucnıx trudon, pos- vaptpennıx 70-letik) akad. M. A. Topciba- mena, B., 1908.


TOPCUBAYOVA Reyhan İbrahim qızı (15.12.1905, Quba—5.3.1970, Ba- kı)— Azərb. sovet rəssamı. Azərb. SSR əməkdar incə- sənət xadimi (1943). Azərb. Dəvlət Rəs- samlıq Texnigu- munda oxumuyidu (1931—35). Azərb. Rəssamlar İhifa- qı İdarə Hey”əti- nin sədr muavini olmutidur (1943— | 45). Portret (-M. Mı. Ə. Sabirə, €T. An- s maszadəə və s.), məiiət (c“Kehnə ba- zarə, €To)s, eKyuər Bə C.), MƏH3əpə (€Tbiə ranacbıy, c“Dənizə, € MəpaəKxaHbıH gərunuiquk və s.) janrlarında iiylə- miiY, eləcə də sujetli kompozisiyalar (“Xanların qəbri ustundəzt, 41920-ci ildə Bakı Sovetinin təntənəli yıqın- caqı və s.) və naturmortlar cəkmiii- dir. Mənzərələrində Abteron təbiəti- nin təsviri ustun yer tutur. Mahnı və rəqs ansamblları ucun geyim eskiz- ləri də hazırlamındır,



317



TOR—əsasən, kətan, pambıq və s. g.t, bitkilərinin lifindən hazırlanmıqtp ipdən və sintetik liflərdən muxtəlif əlcu və formada toxunan alət. T. baiq- qa xalqlarda olduqu kimi, azərb.-lar arasında, xususilə balıq, quip və s. ovlanmasında genii istifadə edil- mimpdir. Azərb.-da balıq T.-unun 3 min ilə yaxın tarixi var. Kultəpədə tapılmıii boyalı gil qablar uzərində su, Q. və erdək təsvirinə əsasən eh- timal etmək olar ki, T. Tunc dəvrun- dən məvcuddur. T.-lardan x.t.-nın muxtəlif sahələrində, xususilə İYK- dapıma, ovculuq, məhsulların qorun- ması və s.-də indi də istifadə edi- lir. Bax həmcinin balıq ovu, tral, TOR —xempəyan heyvanların mə”dəsn- nin ikinci Hissəsi: ipgkənbə ilə qat- laq arasındadır. T.-un selikli qipia- sı cox hundur (8—12 mm), acılmayan olub, 4—6 bucaqlı gezcuklər iəklin- də hərəkətli bukuiqlər əmələ gətirir və coxlu xırda qərni qabarcıqlarla ərtulu olur. T. divarları əzələləri- nin quvvətli yıqılmaları və selikli qipa bukutilərinin hərəkəti nəticə- sində ceynənmiii yemin xırda hissə- ləri irilərdən ayrılıb qatlara, ko- bud hissələri isə geriyə— iiykənbəyə qayıdır.

TOR—təzyiqin sistemdənkənar vahidi: fiziki (normal) atmosferin 1/760 his- səsinə, yəni 101325:760— 133,322 n/m?2 (və ya paskala) “ərabərlir: Tor və Torr ilə iplarə olunur. E. Torricellinin iqərəfinə adlandırılmıntdır. Əksər hallarda T.-a bərabər olan vahiddən (mm c-sut-dan) istifadə edilir.

TO "aT. torus—kenAuAypy-ıMyı, Ta- barıqlıq, duyun, val)—dairənin cev- pə çzərində diyir- əda lənməsindən alınan həndəsicisim. Təqr. xilasedici Halqa pəklindədir. Sahə- si 5=4l2?aq, həcmi Hcə V 2 n?ar? ayc- turları ilə hesab- lanır (q diyirlə- | NƏN dairənin rats) diusu, a isə onun mərkəzi ilə fır- lanma oxu arasındakı məsafədir). TOR—bax Elektron lampası. TORARAY — Azərb.SSR-də (DQMV) cay. Tərtər cayının sol qolu. Camıjn d.-ndan baplanır. Mardakert r-nu ərazisindən axır. Uz. 35 km, həvzə- sinin sah. 172 km? Qarıptıq mənbə- dən qidalanır. Suvarmada istifadə edilir. Toraraycay Qaragelu (bax Ta- ragəl) 1. hevzəsindədir.

TORA RA Y— Azərb.SSR-də palcıq vul- kanı. Sanqacal d.y. st.-ndan q.-də, Ab- peron r-nu ərazisində, Qobustanda- dır. 5—6 sənmuti sopka konusu var. Sopka materiallarının yayıldıqı sahə 686 ha-dır. 1947 ildə guclu pus- kurmutidur (sonuncu puskurmə 1950 ildə olub).

TORARAYLAR (Ayapa:4ae)—sərcəki- milər dəstəsindən quiy fəsiləsi. Bə- dəninin uz. 12 sm-dən 25 sm-dək, tor- paq rəngində, cinədanı və depty cox vaxt xal-xal (ləkəli) olur. *0-dək nevu mə”lumdur. Əsasən, Afrikada, Asiyada və Avropada yayılmındır. Amerika və Avstraliyada 1 nəvu var. SSRİ-də 14, o cumlədən Azərb.SSR- də 10 nevu mə”lumdur. T. acıqlıq Yer- də yapayan qupilardır. Yuvası torpaq- dadır, toxum və cucu ilə qidalanır. Yuvalamazdan əvvəl dəstələrlə ucur.



318


TORACİ


———,—..— .—“————” - = . p P "ış


P1m.-da yapayan T. qınida c.-a, Dar- larda yapayanlar isə vadilərə Ke- curlər. TORACİ, toraca — İndoneziyada (Sulavesi a.-nın mərkəzi hissəsində) xalqlar (sadangi, poso, palu, koro və b.) qrupu. 1,3 mln. nəfərdir (1978). İndoneziya dillərində danınırlar: ənənəvi dini e tiqadlarını saxla- yırlar, bir qismi musəlman və xris- tiandır.

Əd.: Zarubejnal Azil. KӦqo-Vostoc- nal Aziin (seril “Stranı i narodı), M., 1979.


TOӦRVALDSEN (Thoquay4zep) Bertel ə (yaxud 19). 11.1768 (yaxud 1770), openhagen— 24.3.1844, Kopenhagen|— Danimarka heykəltəratı. Romadakı muqəddəs Luka Akademiyasının (1825 ildən) və Kopenhagen Rəssamlıq Aka- demiyasının (1833 ildən) prezidenti olmutidur. Əsərləri, əsasən mərmərdən- dir. “Yason (1892— 03), “Zevsin qarta- lını yedizdirən Qanimedə (1817), cMerkuri tutək ilə (1818), “Makedo-



“Amur və Dionisə- Mərmər. Ermitaj. Leninqrad.


B. (Yorpaldsenm.:


niyalı İsgəndərin yurupqur adlı məh- təpəm friz (1812, Komo gəlu sahilin- dəki Karlotta villasındadır) və s. heykəllərin, 4“Y. A. Osterman-Tols- tayaə (təqr. 1815—19, Ermitaj, Lenin- qrad) və s. heykəl portretlərin muəl- lifidir. Əsas əsərləri Kopenhagendə- ki T. muzeyindədir. TORQANADLILAR (Məiqor:sqa, ya- xud Ryapqreplta)—cucu dəstəsi. Hə- dəninin uz. 2—20 mm, acılmıpni hal: da qanadlarının uz. 120 mm dək olur. Yetkin fərdlərin qanadları 2 cut, sıxdamarlı, iqəffaf və torvarıdır (adı da buradandır). Yırtıcıdır- lar. Dunyada 4500-dən cox, SSRİ də 300-dək, o cumlədən Azərb.SSR-də 60 nəvu var. Əsasən, tropiklərdə Pana ibip, T. ucun spermatoforlarla mayalan- ma xarakterikdir. Torpaqda, Siqkidə, gənə, Yastıca və aqqanadlıların kolo niyasında, su sahilində inkipaf edirlər. Q. bir necə fəsiləyə bəlu- nur: qızılgezlulər (Chrysopidae), hemerobilər (NeteqsI:dae), mantisp: lər (Map(yar:dae), qarıqatutanlar və Ya mirmelionlar (Muqteyeop:dae). T.-ın coxu faydalıdır. Baqk, meiyə və k.t. bitkilərinin zərərvericilərini məhv edir. və TOREADӦR, torero (isp. (oqea- 4oq, (oqeqo: (Oqo— ekuz)— sirk meylan- casında əkuz dəyuiunun titirakcı- sı, Q.-ların muxtəlif funksiyaları


var: xuloslar qırmızı yaylıqlarla əkuçzu hirsləndirir, pikadorlar əkuzə nizələr sancır, banderilyerlər fi: iəngli gədək nizələr batırır, mata: dorlar (espada, bəzən də T. adlanır- lar) isə qılıncla əldurucu zərbə endirirlər. TOREVTİKA (yun. toreutik0s— MeTa/H uzərində relyef miipləri məharəti: (oqemo— gəsirəm, həkk edirəm)—metal- dan hazırlanmıpi bədii mə mulatla- ın uzərində relyef iiyləri sənəti. ox vaxt məqmulatların həkketmə və basmanaxıi çsulları ilə iilənməsi T. adlanır. TOREZ (Thoqeq) Moris (28.4.1900, Pa- de Kale departamenti, Nuayel Qodo qəs, —11.7.1964, SSRİ | yə gələrkən gəmidə: Parisdə Per-La- ipez qəbiristanında dəfn olunmuqidur) — Fransa və bey- nəlxalq fəhlə və kommunist hərəkatı


xadimi. Pyaxtacı | ailəsində doqrul- muli, 1920 ilədək


muzdur və i1ax- tacı imləmitidir. 1919 ilin martın- da Sosialist Partiyasına daxil ol- mu, Fransa Kommunist Partiyası (FKP) yaradıldıqdan (1920, dekabr) sonra onun gərkəmli xadimlərindən biri olmutidur. T. 1924 ildə FKP MK uzvu secilmit, 1925 ildən FKP MK Siyasi Burosunun uzvu və MK katibi, 1930—64 illərdə FKP ba katibi, 1964 ilin iyunundan isə par- tiyanın sədri olmutdur. 1932 ildən Fransa parlamentinin deputatı, 1928 ildən Kommunist İnternasionalı İc- raiyyə Komitəsinin (KİİK), 1935 il- dən KİİK Rəyasət Hey ətinin uzvu idi. T. Fransada yeni gizli mubariz marksist-leninci partiyanın və Xalq cəbhəsinin (1935) yaradılmasında mu- hyM rol oynamındır. faiizm əleyhinə mӱbarizəyə, SSRİ ilə dost- luq və ittifaqı mehkəmləndirməyə ca- qırmındır. FKP-nin fəaliyyəti qa- daqan edildikdən sonra (1939, okt yabr) gizli ipqə gecmii, Fransanın alman-fatist ipqalı dəvrundə Muqa- vimət hərəkatının əsas təikilatcı - larından olmuzidur. Tə qiblərə mə ruz qalan T. sonradan FKP MK-nın qə- rarı ilə Sovet İttifaqına muhacirət etmiit, 1944 ilədək SSRİ də yajtta- mıpidır.

T. 1945—46 illərdə portfelsiz nazir. 1946—47 illərdə Nazirlər P1u- rası sədrinin muavini vəzifələrində tiləmi, baiqa kommunist nazirlərlə birgə zəhmətgeilərin xeyrinə bir sı: ra qanunların həyata gkecirilməsinə nail olmutidur. Q. muharibədən sonra- kı illərdə fəhlə və kommunist Hərə- katının marksist-leninci nəzəriyyə və təcrubəsinin daha da inkinaf etdi- rilməsi ucun cox ii gərmui, fəhlə sinfinin mənafeyi naminə kommunist- lərlə sosialistlərin fəaliyyət bir liyinə caqırmındır. T. burjua idso- logiyası əleyhinə, antikommunizm və antisovetizmin hər hansı formada tə- zahurunə qarı barıtmaz mubarizə aparırdı.



Əsəri: İzbr. stathi i reci- 1930— 1964 qq. | per. s frani, |. M., 1966

Ə0.: Kon bo 2£., Janes V., Mo- ris Torez—celovek, borei, per. s frani,,


4 9755 Kasatkina K m Moris əəə. Bilbiblioqraf. ycaa., M., 1975. TOREZ (1964 ilədək Cistyakovo) – USSR Donetsk vil.-ndə ipəhər. D.y, st. ƏH. 87 min (1984). Kəmur cıxarı- lır. Mapınqayırma, Yeyinti sənaye- si var. Mebel istehsal olunur. Do- netsk Politexnik İn-tunun umumtex- nika fakultəsi, mə dən texnikumu, tibb məktəbi var. M. Torezin ilərə- finə adlandırılmındır. TORJOK- RSFSR Kalinin vil.-n- də iəhər. Torjok r nunun mərkəzi, Tver (Volqanın qolu) cayı sahilində- dir. D.y. qovpaqı. Matınqayırma, po- liqrafiya, dəri, aqac eqmalı, Yar-pen" dir z-dları, ayaqqabı f-ki: Umumitti- faq Elmi-Tədqiqat Kətan İn-tu, tex- nikumlar, A. S. Puzkinin ev-muzeyi, memarlıq abidələri var. Sənətkarlıq inkitmaf etmiidir. 1139 ildən mə" lumdur.

TORİLƏR (ing. qoqu—muhafizəkar: irland məniəli səz)—17—19 əsrlər- nə İngiltərədə fəaliyyət gestərmin siyasi partiya. 17 əsrin 2-ci yarısın- da mutləqiyyət tərəfdarlarının qrup- lapması kimi meydana gəlmii, 18 əsrin ortalarından torpaq aristok- ratiyasını təmsil edən siyasi parti- yaya cevrilmiindi. 18 əsrin 80-ci il- lərindən 1830 ilədək hakimiyyətdə ol- mutidur. İnqilabi və demokratik hə- rəkatlara qarilı duiymən munasibət bəsləmitdir. Sənaye burjuaziyası nu- mayəndələrinin parlamentə secilməsi- nə imkan verən 1832 il islahatı T.-in siyasi məvqelərinə beyuk zərbə vurdu, 19 əsrin ortalarında T. suqut etdi, Onun əsasında yaranmım Mu hafizə- karlar partiyasını bəzən T. parti- yası da adlandırırlar.

TORİT mineral. Kimyəvi tərkibi ThSiO.,. Fe, O, Pb, Ca, Al, Tı, Mn nə s, qatıtpıqları olur. Qatımıqından asılı olaraq ferritorit (1394 -dək dəmir olduqda), uranotorit (10924-dək Y olduqda) və s. adlanır. Tetraqonal sinqoniyada kristallatır. Prizmatik kristallar, dənəli aqreqatlar əmələ gətirir. Rəngi qara, qırmızımtıl-qo- nur və s. olur. Sərtliyi 4,5—5, sıx- nbirbi 4100 —6700 kz //.M5. Akceccop MH- neral kimi rast gəlir. İri yıqıntı: lar əmələ gətirmir. Zirkon, kassi- terit və s. ilə yYanatı səpintilərdən istehsal edilir.

TOӦRİUM (lat. Thoqyap), Th—kimyə: pi elemənt. Elementlərin devri sis- teminin PD qrupundadır: at.n. 90, at. g. 232,0381, aktinoidlər ailəsinin ralioaktin elementlərindəndir: acıq- boz rəngli metaldır. 1750*S-də əri- yir, 3500— 4200*S-də qaynayır: sıxlı- qı (259S-də) 11,72 2/sm?-dir. Təbii T. praktiki olaraq 232 TH izotopundan iba- rətdir (yarımparcalanma dəvru 1,39-10 ildir). Kutlə ədədləri 223—235 in“ tervalında olan 13 izotopu məqlumdur. Q..uu ilk dəfə (1828) İsvec kimyacısı Y. Bertselius torit mineralında (THӰ:O,) gkəiif etmii və Skandinavi- ya allahlarından birinin adı ilə adlandırmındır. T.-un Yer qabıqın-


da kutləcə miqdarı 8.107 3 24 -dir. 120 dən cox mineralı mə"lumdur. Əsas mineralı monasiqdir. Birləiymələ- rində, əsasən, 4-4, həmcinin —2 və -- 3 oksidləimə dərəcələri gestərir. T. gkutlə halında 250*S-yə kimi Ya- vai, 4502S də isə sur"ətlə oksidlə- imir və THO, əmələ gətirir. THOq 3200" S-də əriyən, kimyəvi passiv bir-


—” -ısl-



-x—n—........... k



bəl


ləimədir. Onu T.-un nitrat, oksalat və ya hidroksidini termik parcalamaq yolu ilə alırlar. Nitrid (THX. TH.Ӱx ) hidril (THN, və THN)), karbil (THS və HS,), Ths, Th.s. Ths,, Th,S,. SUL- bun Bə ThF,, ThCİ, halogenid birləi:- mələri mə”lumdur. Bir sıra kristal- lohidratları: |

THSCOz)ep NӱO, TH(5O,).-p N.O

Th:(PÖ,).4H,O, Th P,O..2H.O.” və s. vardır. 7

T.-y zənginlətӱdirilmin MOHOCHT mineralından ayrılmıiy tozvarı ok- sidi və ya halogenidini elektroliz və Ya kalsiumla termiki reduksiya et məklə alırlar.

T.—katod lampalarında, torium reaktorlarında və volfram kəzərdici tellərinə əlavə kimi və THO, odada- vamlı material, yuksək temp-rda i1- ləyən mӱqavimət elementi kimi iiilə- dilir. T. və onun birlətmələrindən uzvi sintezdə katalizator, raket tex- nikası və reaktiv təyyarələr ucun i1- lədilən maqnezium irlətmələrinə əlavə kimi istifadə olunur.

İnsan, heyvan və bitki toxumala- rında Həmiiyə T. olur. T.-un paylan- ma əmsalı dəniz suyunda—1250, də- niz yosunlarında —10, onurrasızla- rın yumiaq huceyrələrində —50—300, balıqlarda —100-dur. Pirin su mo- lekullarında 3.10—7—1-10—5 94, də- niz heyvanlarında 3.10—7—3.10—5o, T. yıqıla bilir. T,, əsasən, qaraciyər və dalaqda, həmcinin onurqa beynində, limfa vəzilərində toplanır. İnsan orqanizminə bir sutkada Z mk? T. da- XİL VƏ O qədər də xaric olur. T. az zəhərlidir, lakin o təbii radioak- tiv element kimi orqanizmin əlavə


iqualanma dozaları qəbul etməsinz səbəb olur. Əd.: Toriİ, eqo sırhevıe resursı,


ximin i texnoloqin, M., 1960, Emel v- anonv V. S., Enstioxin A. İ., Metal- lurqina adernoqo qorkəceqo, 2 izd., M., 1968, Drakgin S. İ., Oblan i neorqanices- kan ximin, M., 1981.

TORİUM REAKTORU, uran-to- rium reaktoru—belunən mad- dəsi uran (29911) olan nӱvə reaktoru, uran həmin reaktorda toriumdan (22THh) alınır. Təbii 292*Th əzluyundə zən- cirvarı nuvə reaksiyası aparmaq ucun yararlı deyil: buna gerə də era xammal kimi istifadə edilir. Əvvəl- cə T.r.-na baiqa reaktorda alınmıpq 23317 40 ldurulur. 23311-un bəelunməsi nəticəsində yaranan neytronu ZTH nӱvəsi tutur və iki ardıcıl |3-parca- lanmadan sonra 29411 nӱvəsinə cevri- lir (təkrar nӱvə yanacaqı alınır), By nən reaktorlar, onlarda nuvə ya- nacaqının ikiqat artma devru 10—12 il olduqundan eksperimental xarak-


TO dapıyır.

TORKLAR, quzlar, uzlar — oquzlardan ayrılmın gecəri turk- lilli tayfa, 11 əsrin ortalarında


peceneqləri sıxıtdırıb Cənubi Rus cəllərində məskunlamimındılar. 985 ildə Kiyev knyazı Vladimir Svyatos- lavicin muttəfiqi kimi Volqa-Kama Bulqarıstanına yuruii etmiidilər. 1060 illə T. rus knyazlarının bir- ləiimili ordusuna qarilyı cıxmınd və məqlub olmuidular. Qıpcaqlar (polo- veslər) tərəfindən sıxımidırılan (11 əsrin 2-ci yarısı) T.-ın bir Hissəsi

os (Dneprin qolu) və Pereyaslav ət- rafında məskunlaidılar. T. təlri- cən oturaq həyata kecmiiy və slavyan-


TORNA DƏZGAHI


“larının, qalanları qıpcaqlarla qayna-


yıb qarıimıtlar.


TORKRET-BETbN—bax Torkretləmə. TORKRETLƏMƏ H nar. (tec) tor (ium) — Mana, suvaq -- (sop)sqe( (i5)—sıxlaii- təzyi- konstruksiyası (beton və ya dəmir-betondan) səthinə beton təbəqəsinin lay-lay vurulması. Bu usulla alınan beton təbəqəsi (tork- ret-beton) yuksək mehkəmliyi, suyu ke-


dırılmımn|—sıxılmın hava TH altında iniyaat


cirməməsi və iplaxtayadavamlılırı ilə fərqlənir. TӦRMOZ (Yun. (oqtoz), əyləc—


maın və mexanizmlərin hərəkət sur”- ətini azaltmaq və ya hərəkətini tam KOM- zəql. mapınlarında (məs., av- tomobillə, lokomotivdə) adətən təkər-


dayandırmaq ucun mexanizmlər pleksi,



Avtomobil transmissiya moz ustluyu: 2—tormoz rabanı: 3—gə- rici yay: N—əturuculər qutusunun ikinci valının flansı:s 5—qəlib: 6— ayırıcı yumruq: 7—tormoz: 8—ən TOpMO- zu intiqalının dəstəyi, 9—N-—əturucu- lər qutusu.

lərə, nadir hallarda transmissiya val- larından birinə tə”sir gəstərir. Nəql. mapınlarında qəlibli, diskli və ya lentli T.-dan istifadə olunur. T. me- xaniki, hidravlik, pnevmatik pə elek trik tə"sirli olur. Bunlardan əlavə, elektromaqiit momenti yaratmaqla tor: mozlama pə aerodinamik tormozlama da məvcuddur.

TӦRMOZ YOLU, tormollanma yol u—tormoz mexanaminin nün sa

lındıqı anlan mapının tam dayan: ması anına qədər davam edən muddətdə nəql. vasitəsinin (avtomobilin, tram- vayın, qatarın və s.) getdiyi yol. Tam T.y.-na surucunun (və ya mapinistin) tormozlamaq zərurətini dərk etdiyi andan tormozu idarə elən mapın or- qanlarını hərəkətə gətirdiyi ana qə: lər gecən muddətdə gedilən məsafə də daxildir. Q.Y.-nun uzunluqu Hərəkət sur"ətinin kvadratına, tormozların ipədulimə tezliyinə, tormozlanan tə- gərlərə duliən yugə, təkərlarin yol (rels) ilə iliinmə əmsalına mutənasib olub, surucunun reaksiyasınlan la asılıdır. Avtomobillərdə titnin 2

tektsrinun vəziyyəti lə T.|.-na tə"- sir gəstərir. SSRİ-də “Yol hərəkəti qaydalarınaqk gərə avtonəqliyyat bərk ertuk lətənmiyi quru və ufuqi yolla 70 kmqsaat sur”ətlə hərəkət etliklə onun T.Y.-NUN UZUNLURuU MHHHK ABTOMO- billəri ucun 7,2.c, yuk avtomobilləri


tormozu. /—tor-


-——


319



ucun 9,5—11 m, motosikletlər ucun 7,3—8,2 m muəyyən edilmindir. TORMOZLAMA PARAİYMUTU — təy- yarə yerə endikdə onun Yerdə qacıil məsafəsini azaltmaq və Yerdən qalxan zaman qəza hallarında (mӱhərrik xa- rab olduqda və s.) qacıiy məsafəsini qısaltmaq ucun vasitə. T.p. təyyarə- nin aerodinamik muqavimətini kəskin artırdıqı ucun onun sur”əti azalır, T.p.-ndən istifadə təkərlərin tor - mozlanma effekti kəskin aiyarı dui1- duӱgdə (məs., təyyarə yaiq və ya buzla ərtulmuin sahəyə endikdə) xususilə məqsədəuyqrundur. "raya təyyarələr- də, adətən, sah. 20—25 m? olan bir- qubbəli paraiqutlərdən, aqır təyyarə- lərdə isə iki və daha artıq parapqut - dən (umumi sah. 50—8O0 m?) istifadə olunur. T.p.-nun tətbiqi qacıiy məsa- fəsini 25—3094 azaldır. T.p, siste- mi, adətən, fuzelyajın quyruq Hissə- sində yerlətxlir və məsafədən blok- lama sistemi ilə idarə olunur. TORMOZLANMA (kosmonavti- kada)—kosmik aparat və raketlərin ez trayektoriyasını dəyitdirdikdə, planet atm.-inə daxil olduqda və Ya endikdə xususi raket muhərrikləri- nin vasitəsilə tormozlanması. Tor- mozlayıcı raket muhərriki kimi, adətən, maye və ya bərk Yanacaqla i1- ləyən mӱhərriklərdən istifadə olu- nur. Belə mӱhərrik yuksək xususi dartı impulsuna, kicik qabaritə və kutlə- yə malik olmalı, vakuum, alcaq temp-r, radiasiya muhitinə davam gətirməli- dir. TORMOZLANMA İYUALANMASI — yuğlu zərrəciklərin tə“cillə hərəkəti zamanı elektromaqnit iquaları bu- raxması. Rentgen iquaları T.li. nəv- lərindən biridir. Qali.-ndan yuksək enerjili foton selinin, polyarlai1- mıpi ppualanmanın alınmasında, elə: mentar zərrəciklərin, nuvələrin və maddənin quruluyttunun tədqiqində və s.- də istifadə olunur. Qli.-nın ener- jiyə və bucaqa gerə paylanması, onun polyarlapması kvant nəzəriyyəsində ətraflı eyrənilmiindir. TORNA DƏZGAHI — pəstallardan yonqar cıxarmaq yolu ilə fırlanma cisimləri iəklindəki mə"mulatların e”malı ucun dəzgah. T.d. qədim dəz- gahlardandır: burqu, icyonuiy və di- gər dəzgah qrupları onun əsasında yaradılmıtdır. T.d.-nda silindrik, konus və fasonlu səthlərin ustyonuii və icyonuin emalı, yanyonui, kəsib geturmə, həmcinin burqulama və ray- berləmə, xarici və daxili Yihvacma, surtmə və s. kimi torna e"malı iiylə- ri yerinə yetirilir. Xususi KƏMƏKMM vasitələrdən istifadə etməklə T.d.-nla frezləmə, pardaqlama və s. əməliyyat: ları la aparmaq olar. İxtisaslatdı- rılmıpi T.d.-nda təkər cutu, mufta, boru və s. mə"mulatlar e"mal edilir. Əsas bəndləri: soyuducu mayeni və metal Yonqarını toplamaq ucun təknə- li eəzul (əsas): çzərində supportun və arxa a(PIQIN istiqamətləndiriciləri olan catı: ipipindel və sur"ətlər "Uu mucu onan ra6ğar aluıbır: HaTbila MY3)İƏH vəziyyətdə bərgidilmiii tərpənən arxa apıq: muftalarla gediiy valı .və ge- DİİY VİNTİ İLƏ birlətdirilmiyi ve- riplər qutusu: karetkadan ibarət CUN- port: dənən Hissə və s.-dir. T.d.-nda pəstah noxta, yumruqcuqlu, hidravlik, yaxud pnevmatik patron vasitəsilə ippindeldən fırlanma hərəkəti alır.


TORNADO



Səkkizipindelli torna avtomatı. ppindel isə ba hərəkət mexanizmin-


dən (adətən, sur”ətlər qutusu vasitəsi- lə) hərəkətə gətirilir. əski (sup- port xizəkləri ilə birlikdə) T.d.-nın verim mexanizmindən fırlanma hərə- gəti alan gedii valı (ustyonutida), yaxud gedii vinti (yivacmada) ilə hə- rəgət etdirilir.

T.d. metalkəsmə dəzgahlarının ən geni yayılmıiy nevudur. İstehsalın xarakterindən (kutləvi, yaxud seriya- lı) və məhsuldarlıqdan asılı olaraq muxtəlif T.d. tiplərindən istifadə edilir: mərkəzi T.d., torna-revolver dəzgahı, coxkəskili, biritindelli və coxipipindelli avtomat ((pək,) və Ya- rımavtomatlar:z karusel dəzgahları (nisbətən qısa və aqır mə"”mulatların e”malı ucun), təkər T.d. (lokomotiv və vaqon təkər cutlərinin e”malı ucun) və s. Kicikseriyalı istehsalın avtomatlaidırılması tələbatı ədədi proqramlı idarəetmə (ƏPİ) sistemli T.d.-nın inkipafına səbəb oldu. Belə T.d.-nda əlavə olaraq maili istiqa- mətləndiricilər də olur ki, bu da Yonqarın cıxarılmasını və iilək fə- 3AHbiH tərunnasını asanlaqidırır. Belə dəzgahlarda ippindel sur”ətləri- ni dəyiiymə, supportun sur”ətli hərə- kəti, revolver bailıqını dəndərmə, ipəsalma,aləti avtomatik dəyinmə və s. əməliyyatlar proqramlapdırılır.

NADO — hava burulqanlarının (qasırqaların) ABPP-dakı adı. TORNDAYKLAR (Thoqpfa)Ge)—alman gino rejissorları ailəsi. ADR Dev- lət mukafatı laureatları (1952, 1956, 1963) Andre onan x (d. 30.8. 1909, Frankfurt-Mayn). Almaniya Vahid

ialist Partiyasının uzvu. Rej.- luqa 1948 ildən baplamıtndır. 4Vil- Helm Pik—prezidentimizin Həyatı (1951) və s. filmləri cəkmiydir. A n- neli Torndayk (d. 17.4.1925, Klyut- sov)—Andrenin arvadı, 1946 ildən Almaniya Vahid Sosialist Partiyası: nın uzvu. 1952 ildən Andre ilə birgə ipləyir. T. “Sən və digər yoldaiyə (1956, sovet prokatında “Bu təkrar olunmamalıdır), “Ziltada mə”zuniy- yətm (1957), 4,, Tevton qılıncı" əmə- liyyatız (1958), “Alman qadınının


gӱndəliyi t (1969) və s. sənədli film- ləri cəkmiiylər. T.-ın 2 seriyalı cRus mə”cuzəsiz filmi (1963) SSRİ-yə həsr olunmulidur. Bir sıra filmləri bey- nəlxalq kinofestivallarda mukafata layiq gerulmutidur. Lenin ordeni ilə təltif olunmutilar. TORO (Thoqeai) Henri Deyvid (12.7. 1817, Massacusets pitatı, Konkord— 6.5.1862, Konkord yaxınlıqında, Uol- den)—amerikan yazıcısı, ictimai xadim. ranssendentalistlərə (bax Transsendentlik) yaxın olmuidur. Amerikan ədəbiyyatında ilk realist əsərlərdən olan cUolden, yaxud Me- iyədə həyatə (1854) kitabında burjua cəmiyyətinin sosial eybəcərlikləri kəskin tənqid olunur. Pamfletləri Q*Mulki itaətsizlikə (1849), .Macca- cusetsdə kələlikə (1854)), xususilə zəncilərin mudafiəsinə dair cıxıii- darı abolisionist ədəbiyyatın (bax Abolisionizm) dəyərli numunələrin- dəndir. M Əsər i: Uolden, ili Jiznı v lesu, "Ədil Pokrovskin İ. E., Qenri Toro, M., 1983.


TORONTO (Toqop(o)— Kanadada ipə- hər. Ontario əyalətinin inz.m. Onta-


rio gəlu sahilində port. ƏH. 2,9 mln. (1981). Beyuk T. Kanadanın iri e”mal- edici sənaye, muhum mədəniyyət və


maliyyə mərkəzidir. Maiyqınqayırma, elektrotexnika, metal e”malı, neft e"malı, kimya, poliqrafiya, tikipiq və yeyinti sənayesi: 2 un-t, me"marlıq abidələri var. T.-da k.t. mapınları və təyyarə, dəzgah və elektrotexnika avadanlıqı istehsal olunur. TOROPETS--RSFSR Kalinin vil.- ndə ipəhər. Toropets r-nunun mərkəzi. Toropa cayının Solomeno gəlunə tə- kulduyu yerdədir. D.y. st. Yeyinti sə- nayesi muəssisələri, tə”mir, mebel, təkmə-mexaniki z-dlar, tikiii və ayaq- qabı f-klərisy k.t. texnikumu, elkə- iqunaslıq muzeyi var. 1074 ildən mə”- lumdur. Me”marlıq mk Ni- kola (1666—69), Kazan (1698—1765), Pokrov (1777) kilsələri və s., 18 əsrin ortaları—19 əsrin 1-ci Yarısına aid yatpayını evləri. TOROSLAR—dəniz, cay və gəllərdə buz parcaları yıqını. Buz sahələri- nin bir-birinə, həmcinin sahillərə və dayazlıq hissələrinin dibinə təz- yiqi nəticəsində onların 5 ının qırılması ilə yaranır. Q.-a rq Si r və Cugkot dənizlərində, həmcinin imal Buzlu okeanının acıq sahələrində daha cox rast gəli- nir. Hund. 8—9 m, sahilboyunda 15— 20 m-ə qədər catır. TORPAQ—canlı və cansız təbiətə məxsus xassələri olan xususi təbii tərəmə. Yer kӱrəsindəki qurunun məh- sul verən ust qatı. T. haqqındakı an- layıpiları 19 əsrdə torpaqiqunaslıq elminin banisi V. Dokucayev ya- ratmınidır. Dogkucayevə gərə, torpaq təbii-tarixi bir cisimdir. O, ana suxurun, bitki və heyvanlar aləminin, iqlimin, relyefin, ərazinin Yaiyı və insanın təsərrufat fəaliyyəti kimi bir sıra təbii amillərin qariqılıq- lı tə”siri nəticəsində Yaranır və in- kipaf edir, Suxurların apınmıi məhsullarından tərənmiit hər bir T. tipi əzunəməxsus inkipaf yolu gkec- miidir. Təbiətdə əz xassə və əlamət- lərinə gərə bir-birinin eyni olan tor- paq yoxdur. İlk torpaqəmələgəlmə pro-


sesi kristallik sal şuxurların fi- ziki (su, istilik, hava və s.), kimyəvi və bioloji aiyınmaya mə”ruz qalması, təbii amillərin qariyılıqlı təqsiri ilə bailanmındır. Belə muhitdə mik- roorqanizmlər havadan sərbəst azotu və karbon qazını mənimsəyirlər. Mik- rocanlılar ifraz etdikləri uzvi tur- pularla suxurlara tə”sir gestərir və onlarda cətin həll olan mineral bir- ləpmələri hərəkətə gətirir, kimyəvi və bioloji apınmanı sur”ətləndirir, apınmıpi səthdə ӱzvi və mineral mad- dələrin tədricən toplanmasına | olurlar. Uzvi qalıqları (bitkiləri və Heyvan cəsədlərini) parcalayan mikroorqanizmlər ilk nəvbədə torpaqa munbitlik verir. Munbitliyin tərkib hissəsini təiygil edən uzvi və mineral birlətmələr torpaq kutləsi deməkdir. Torpaqın mineral hissəsi maqmatik, metamorfik və HƏKYHTY suxurların apınmıqi, muxtəlif ceiidli zərrə- ciklərindən, qum, toz və lil Hissə- ciklərindən təykil olunmupidur.

Humusun kimyəvi tərkibi Humin və fulvo uzvi turiqularından və humin uzvi birləmməsindən ibarətdir. Tor- paqın, digər və muhum tərkib hissəsi torpaq kolloidləri hesab edilir. Tor- paq gkolloidləri uzvi mineral kolloid- lərə belunur. Yuksək humuslu, gilli və gillicəli torpaqlar kolloid zərrə- ciklərlə zəngin, zəif humuslu qumlu və qumsal torpaqlar isə kolloid his- səciklərindən kasıbdır. Bu Hissəcik- lər torpaqın udma qabiliyyətinin ya- ranmasında həlledici rol oynayır.

T.-ın fiziki xassələri bitkilərin inkipafı və qidalanması ucun lazım olan su, hava və istilik rejimi ipərai- tini muəyyən edir. T.-ın əsas fiziki zlamətlərinə onun mexaniki tərkibi, həcmi və xususi cəkisi, plastikliyi daxildir. T.-ın fiziki xassələrinə eyni zamanda, torpaqın rutubət tutu- mu, su sızdırması, rutubət öyxapnaH- dırma qabiliyyətləri, istilik tutumu, istilikkecirməsi və aerasiya proses- ləri də aiddir.

Bitkilərin fotosintezi, mikro- orqanizmlərin fəaliyyəti ilə bitki qalıqlarının parcalanması, torpaq- daxili uzvi-mineral reaksiyalar nə- ticəsində torpaq enerjisi yaranır. Hazırda k.t.-nda aqroenergetika təd- birləri Həyata gecirilməsi zərurəti yaranmındır. Azərb.SSR-də bu barədə elmi fikri akad. V. R. Volobuyev irə- li surmutipdur. V. Dokucayev ilk dəfə tam inkipaf tapmıp T. tipi profilində uc genetik T. qatı ayır- mııpdır. Humus-akkumulyativ qat—A, illuvial qat—V, ana suxur—S hərf- ləri ilə iparə olunmutdur. Terəmə cəhətdən bir-biri ilə baqlı olan bu qatlar torpaqın genetik qatları ad- landırılmıtndır. Cel tədqiqatları zamanı torpaqın morfoloji əlamət- ləri əsas geturulur və onun təsvirinə xususi diqqət yetirilir. Ona gərə tor- paqın genetik adı dəqiqlətdirilir və torpaqın fiziki-kimyəvi xassələri haqqında ilkin mulahizələr seyləməğ mumkun olur. Əksər tip T.-lara rəng calarlıqına gərə qara T., qəhvəyi-qo- nur T., sarı T., boz T. və s. adlar verilmitdir. Vahid torpaqəmələgəlmə prosesinin umumi sxemi uzrə meiyə) cəmən-bozqır və səhra bitkilərinin yayıldıqları ərazilərdə ingiyya edən muxtəlif tip torpaqların mor" foloji əlamətləri, fiziki və kimYƏ”


vi xassələri insanın aqrotexniki və meliorasiya fəaliyyəti ilə muxtəlif. dəyipikliklərə mə”ruz qalır, Torpaq- da bitkilərin qidalanması ucun batp- qa elementlərlə əvəz edilə bilməyən azot, fosfor və kaliumun kəmiyyəti geyli dəyitkəndir. Bu dəyiptkənlik bitkilərin vegetasiya devrundə daha aydın nəzərə carpır. T. tipindən ası- lı olaraq, qida maddələri ehtiyatı mӱxtəlifdir. Məs,, elə tipləri vardır ki, onda kalium elementinin cox olmasına baxmayaraq, həmin T.-a galiumun gӱbrə ppəklində verilməsi- nə ehtiyac olur.

Torpaqdakı qida elementlərinin az bir hissəsi bitkilərin mənimsəyə bildiyi ppəkildədir. Torpaqda qida rejiminin gƏzlənilməsi OT ƏKH- ni, tarlaların heriyə qoyulması, də- rin pum, izafi rutubətin torpaqdan gənar edilməsi, turiy və ya qələvi mu- hit reaksiyasının neytrallatdırıl- ması və s. bu kimi tədbirlərin əkin- cilikdə tətbiq edilməsi vacib ptərt- lərdəndir. T.-ın muhafizəsi onun tə- biətdə -bap verən kulək və su eroziya- sından, porlapmadan və insanın tə- sərrufat fəaliyyətinin duzgun apa- rəli nəticəsində yaranan mənfi

allardan qorunması deməkdir.

Əd. Aliev Q. A., Qasanov PT. Q. Alieva R. A., Zemelhnıe resursı Azerbandjana, ix rapionalınoe ispolhve vovanie i oxrana, B., 1981, Volobuev V. R., Qeneticeskie formı zasolenin pocv Kura-AraksinskonN nizmennosti, B., 1965: DokucaevV. V.,K ucenik o zonax pri- rodı. Qorizontalınıe i vertikalınıeq pocvemnıe zonı, SPB, 1899, Qlavov- skal M. A. Obipee pocvovedenie i qeoq- afil pocv, M., 1981, Tompson i Trou F. YA II die, per. s anql., M., TORPAQ, istehsal vasitəsi ki mi—əmək prosesinin zəruri maddi zəmini, muhum maddi amillərindən biri. T. x.t.-nın bir sıra sahələrin-


də, ilk nəvbədə, kənd və meltə təsərru--


fatlarında təbiətin bəxi etdiyi əsas istehsal vasitəsidir. T. təkrar isteh- sal olunmayan istehsal vasitələrinə viddir. K.t.-nın texnika ilə tə mini, elektrikləpdirilməsi, meliorasiya- nın genitpləndirilməsi və umumiyyət- lə məhsuldar quvvələrin inkipqafı Yeni T.-ları k.t. ucun yararlı hala salmaqa imkan verir. Lakin bu im- ganları tipirtmək olmaz, xususən ona gərə ki, sənayenin inkitpafı ilə əks proses—k.t.-ndan T.-ın bir his- səsinin alınması prosesi gedir. K. t. məhsullarına artan tələbatın ədə- nilməsi, ilk nəvbədə, mənimsənilən T.-lardan daha intensiv və effektli istifadə hesabına ola bilər. Buna gərə də kənd təsərrufatının intqn- sivləmidirilməsi problemi K.t.-nın əsas inkipaf yolu kimi qariyıya qo- Yulur. T.-ın istehsal vasitəsi kimi əsas xususiyyəti onun mӱnbitliyidir. T.-ın munbitliyi onun istehlak dəyə- rini yaradır. İqtisadi baxımdan Q.- ın munbitliyi insana lazım olan bitki məhsullarının təkrar istehsa- lı və heyvandarlıqın inkiptafı ucun iqərait yaratmaq imkanı deməkdir. T.-ın munbitliyi təbii proseslər nə- ticəsində formalaplır. Munbitlik T.-a gubrə verilməsi, onun becərilmə texnologiyasının və texniki vasitə- lərinin təkmillətdirilməsi vasitə- silə sun”i tpəkildə də təkrar isteh- sal oluna və yaxnitılapdırıla bilər.


ACE—21, x, 9


ocvı i ix plodoro-


TORPAQ ZOOLOGİYASI


K.t. bitkilərinin məhsuldarlıqı T.-ın iqtisadi munbitliyinin gestə- ricisidir. SSRİ-də hektardan yıqı- lan kartof 99 s-dən (1940) 121 s- dək (1933), Azərb.SSR-də 37 s-dən 82 s-dək, pambıq 10,8 (Azərb.SSR-də 8,2) s-dən 28,9 (27,9) s-dək, bir inəkdən orta illik sud saqımı 1185 (427) gq- dan 2258 (1228) ke-dək artmıtdır. Əkincilikdə və heyvamdarlıqda məh- suldarlıqın durmadan artması T.-ın keyfiyyətinin və istehlak dəyərinin yaxpılaqpmasını bilavasitə təsdiq edir, maltusculuq və yeni maltuscu- luq nəzəriyyələrini, munbitliyin azal- ması deyilən qanunu tamamilə təkzib edir (bax “Torparın mӱnbitliyinin azalması qanunu).

T.-ın munbitlik ilə batlı digə xususiyyəti bundan ibarətdir ki, T. eyni vaxtda həm əmək predmeti, həm də əmək vasitəsidir. İstehsal prosesi T.-ın becərilməsinə yenəldikdə və onun munbitliyinin saxlanılmasın- dan və artırılmasından ibarət olduq- da T. əmək predmetidir: bu, Yalnız g.t. istehsalı esinin “ilk mərhə- lələrində olur. K.t. istehsalının bu- tun təx nologiyasının pərti və əsası kimi T. əmək vasitəsidir. T.-ın mun- bitliyi isə onu ezunəməxsus istehsal aləti edir. Munbitlik T.-ın istehsal vasitəsi kimi əsas xӱsusiyyəti olduqun- dan T. da k.t.-nda, ilk nəvbədə, is- tehsal aləti kimi cıxıi: edir. Bu halda T.-ın xususiyyəti ondan ibarət- dir ki, insan T.-da gedən bioloji, kimyəvi və digər proseslərdən istehsal aləti kimi istifadə edir, bu proses- lərin gedipi ucun əlveritli məpanT Yaradır, onlara nəzarət edir və onla- rı lazımi istiqamətə yenəldir. Bu mənada T.-ın istehsal vasitəsi kimi istismarı problemi mapının, Yaxud avadanlıqın istifadəsindən xeyli mu- rəkkəbdir. Potensial munbitliyin sə- viyyəsi və ondan istifadə imkanları g.t. istehsal vasitələrinin inkitpa-

I, K.t.-NIN texnika ilə tə mini və unlarda muvafiq əkincilik mədəniy- yətinin olması ilə muəyyən olunur. Buna gərə də T.-ın istehsal aləta kimi xarakteri butun digər istehsal vasitələrinin xarakteri kimi tarixən dəyitkəndir. Texniki tərəqqi inkitpaf etdikcə T.-ın munbitliyinin artma- sında, əslində, hədd olmur. İqtisadi cəhətdən inkiyla etmiil əlkələrdə əkincilik təcrubəsi gestərir ki, T.- ın munbitliyi daim artır.

İstehsal vasitəsi kimi T. uzərində mulkiyyətin xarakteri istehsal (aqrar) mӱnasibətlərin xarakterini də muəyyən edir. T. sahələrinin munbitliyindəki və yerlətməsindəki fərqlər diferen- sinal rentanın—torpaq mulkiyyətinin reallapdırılmasında iqtisadi for- manın meydana gəlməsi ucun zəmin ya- radır. T. mulkiyyətinin və aqrar mu- nasibətlərin bu və ya digər xarakteri T.-dan istifadə və onun yaxtılaqrdı- rılması ucun iuktəlir tərait Yara- dır. Sosializm Q. uzərində xususi mӱlkiyyəti ləqv edərək və xususi tə- sərrufatları kegundən dəyitdirib iri sosialist dəvlət və koop. muəssi-


fındakı sosial-iqtisadi cətinliklə- ri aradan qaldırır: T. sahələrinin spesifik xususiyyətlərini nəzərə al- maqla k.t. mӱəssisələrinin səmərəli ixtisaslalpdırılması ucun obyektiv zəmin yaradır. Bununla da actimai


321 sərvətim muhum məvlərindən biri olan dan e ə istifadəyə ipərait ya “ln. TORPAQ BƏND—bax Bənd.


TORPAQ QƏBİR—əlu basdırmaqla əlaqədar dəfi abidəsi. Dap dəvrun- dən mevcud olmuit, sonralar daha ge- nipy yayılmılidı. T.q. mӱxtəlif də- rinlikdə (təqr. 1—2 m), əsasən dərd- kunc, dairəvi, oval formalarda qazı- lır, tək, bəzən qrup dəfnlər ucun iok tifadə edilirdi. Əlulər muxtəlif istiqamətdə, dizdən bukulu və uzadıl- MbiHl, CaF, sol, bəqzən arxası ӱstdə və oturdulmupt vəziyyətdə dəfn olunurdu. Qəbirlərə ərzaq məhsulu, məitət ava- danlıqı, əmək alətləri, silah, bəzək peyləri və s. qoyulurdu. T.q. Dəmir devryidə daha dəbdəbəli iqəkil almıpt- dı. Bu tip dən abidələri 20 (Mingəcevir, PTamaxı, PYamxor, İsma- yıllı və . ə aiykar edilmitdir.


dl Osmanov F. L., Qafqaz Al: baniyasının maddi mədəniyyəti, V., 1982:


İomizade O, P1,, Lloglutepinskaa kulıtura, B., 1956, TORPAQ QİYMƏTİ, kapita-


lizmdə — kapitallapqmıqıd torpaq rentası. Alqı-satqı predmeti olan xususi mulkiyyət obyektidir. Torpaq insan əməyilə yaranmadıqından dəyəri də yoxdur, lakin buna baxmayaraq qiy- məti var. Adi əmtəə qiymətindən (onun dəyərinin pul ifadəsindən) fərqli olaraq T.q. irrasional (məzmununa mu- vafiq olmayan) ifadədir. T.q. əslində məvcud torpaq rentasının cevrilmiyl formasıdır. T.q. torpaq sahəsinin gə- tirdiyi rentanın miqdarından və rc faizi səviyyəsindən asılıdır. Buna gərə də T.q. elə bir pul məblə- qinə bərabərdir ki, bu pul banka qo- yulduqda faiz ppəklində muəyyən tor- paq sahəsindən əldə edilən renta qə- dər gəlir gətirir. Sosializm cəmiy- Yətində xӱsusi mulkiyyət olmadırın- dan torpaq da alqı-satqı obyekti de- yil və qiyməti də yoxdur, lakin tor- paq kadastrının tərtibində iqti- sadi cəhətdən qiymətləndirilir. TORPAQ QURRULAR —tamamilə və ya əsasən, qruntdan hazırlanan qurqu. Ən cox hidrotexniki intaatda (bənd, dam- ba, kanal, şu anbarı), yollar salın- . masında (yol əsası, suyun axıb təkul- MƏSİ uUCun xəndəklər), xususi tikili- lərdə (aerodrom, mudafiə tikintilə- pr neft məhsulları ucun mӱvəqqəti ovuzlar) təsadӱf edilir. T.q. mexani- ki və ya hidromexaniki usullarla ye- rinə yetirilir (bax həmcinin Torpaq tləri). TORPAQ ZOOLOGİYASI —torpaqda yapayan heyvav orqanizmlərini ə rənən


elm. Heyvanların (10 kk əyatı torpaqla sıx əlaqədardır. Onların əksəriyyətini onurqasızlar təmsil


edir. Onurqalı heyvanlardan ayaqsız amfibiyalar, surunənlər və bə”zi mə- məli heyvan nəvləri (gəmiricilər və s.) torpaqla daha cox əlaqədardır. C. Darvin, rus alimlərindən V. Do- gucayev, P. Kostıcev, Mecnikov, V. Beklemittev, sovet alimi Q. Bey-


“Biyenko və 6. əz əsərlərində torpaqda sələrinə cevirərək k.t.-nın inkipta- *Yappayan heyvanla ən R


| rın torpaqın əmələ gəlməsi prosesində və munbitləpmə- sində muhum rol oynadıqlarını gəs- tərmiplər. SSRİ-də T.z.-nın mustə- qil bir elm sahəsi gimi inkitaf et- məsində M. S. Gilyarovun xidməti beyukdur.


322


Torpaq orqanizmlərindən soxulcan- lar, məryəmqurdular, coxayaqlılar və s. tam mənada saprofaq olub, tor- paqın bərpasında beyuk roL oynayır- lar, onlar torpaqda yapiayan digər hey- vaplarla yanapqı, torpaqın bioloji fəaliyyətində və becərilən bitkilərin zəruri maddələrlə təmin olunmasında beyuk əhəmiyyətə malikdirlər. Torpa- qın tipindən, bitki ərtuyundən və orada yapayan heyvan orqanizmlərinin nəv tərkibindən asılı olaraq, onla- rın sayı və biokutləsi muxtəlif olur. Bir sıra torpaq orqanizmləri torpaqa sərbəst iəkildə xlor, fos- for, kalium, maqnezium, natrium və s. maddələr ifraz edir və torpaqı hə- min maddələrlə zənginlətdirir. Məs., soxulcanlar əz inkipafı deəvrundə hər ha-a 80 kq-dan cox azot ifraz edirlər.

Torpaqda kulli miqdarda yırtıcı və zərərli .heyvan nəvləri yapayır və fəaliyyət gəstərir. T.z. torpaqın diaq- nostikasında da muhum rol oynayır. SSRİ-də olduqu kimi, Azərb.SSR-də də.T.z. hərtərəfli inkipaf etdiril- məkdədir.

Əd.: Metodı pocvenno-zooloqiceskix issledovaniNn, nos pen. M. C. Tunapona, M.. 1975, Striqanova B. R., Pita- nie pocvennıx saprofaqov, M., 1980. TORPAQ İSLAHATLARI—bax Aq- rar islahatlar.

TORPAQ İCARƏSİ—torpaqdan is- tifadə forması. T.i. zamanı sahib- kar ezunun torpaq sahəsini, icarə haqqı almaqla, muəyyən mӱddətə bai- qasının istifadəsinə verir. T.i. torpaq uzərində xususi mulkiyyətin meydana gəlməsi ilə yaranmıpt, kapi- talizmdə daha cox yayılmındır. Fe- odalizmdən kapitalizmə gecid dəv- rundə T.i.-nin ən genit yayılmızn forması yardarlıq olmutdur. Kapi- talizmdə T.i.-nip iki əsas forması— kapitalist və kəndli forması var. Kapitalist T.i. zamanı icarə- dar təsərrufata əz kapitalını qoyur, mənfəət gəturmək ucun muzdlu əmək- dən istifadə edir İcarə haqqına, torpaq rentasından əlavə, torpaqa qoyulmuni kapital ucun faiz və cox vaxt k.t. fəhlələrinin əmək haqqının bir Hissəsi də daxil olur. Kapita- list QT.i., əsasən, inkipaf etmiii ka- pitalist əlkələrində yayılmıtndır. Kəndli T.i. zamanı torpaq kənd- linin ailəsinin ehtiyaclarını ədə- MƏK ucun icarəyə geturulur. Bəzən Kəndli torparını icarəyə verərək əzu muzdlu fəhləyə cevrilir. Sinfi ziddiyYƏTtlərin kəskinlənməsi icarə munasibətlərinə təsir edir: icarə- darlar icarə haqqının azaldılması- na, icarə muӱddətilin artırılmasına calınnırlar. ar Rusiyasında T.i. geni yayıl- mımdı. Kəndlilər hər il mulkədar- lara pulla zəxm. 500 mln. manat ica- rə haqqı verirdilər. Təhkimciliyin qalıqları icarə munasibətlərində Də əzunu gӧstərirdi. Zaqafqaziyada, o cӱmlədən Azərb.-da kəndli T.i. daha kerimli: yYayılmıddı. Kəpdlilər torpa- qı, əsasən. qısa mӱddətə icarəyə gətu- rurdulər. Bunulla yanatı, torpaq 10—12, Hətta 40 il mӱddətinə də icarə- Yə verilirdi. Azərb.-ın k.t.-nda kapi- talist mupasibətlərinin inkipafı ilə kapitalist T.i.-də gentiplənirdi. 20-ci illərdə SSRİ-də təbii fə- dakət, iiici quvvəsinin azlırı uzun-


TORPAQ İSLAHATLARI


dən zəifləmiiq kəndli təsərrufat- larının torpaqı icarəyə vermək hu- ququ var idi. Bu zaman icarədar həm əz torpaqını, həm də icarəyə getur- duyu torpaqı əz əməyi ilə becərməli idi. 1930 ildə CCPH-nə T.H. HnərB edilmitdir. Digər sosialist əlkə- lərində (Albaniya və Monqolustan istisna olmaqla) kəndlinin torpaqı əz əməyi ilə becərməsi ipərti ilə T.i.- nə Yol verilir.

TORPAQ İİYLƏRİ —torparın qazıl- ması, dapınması və təkulməsi əmə- liyyatlarından ibarət iniyaat ipləri kompleksi. T.i.-nə torpaqda (qruntda) muhəndis qurqularının (məs., bəndlə- rin, d.y. və avtomobil yollarının, ka- nal və xəndəklərin) yaradılmasında, bina və qurqular ucun bunevrə əsasla- rının, habelə tikinti ipilərinin aparılması ucun sahələrin hazırlan- masında, faydalı qazıntı yataqları- nın ust torpaq təbəqəsinin geturul- məsində rast gəlirik. Faydalı qazın- tıların acıq usulla cıxarılması ilə əlaqədar iplər mə”dən iplərinə aid edilir (bax Anıq mə”dən iiləri). T.i. yerin səthində, yerin altında və suyun altında aparıla bilər. Muasir inipaatda T.i., demək olar ki, tama- milə mexaniklətdirilmidir. TORPAQ YOSUNLARI — torparın ust və ya pqum qatında (ZO0 sm dərinli- yə qədər) yapayan yosunlar. 2000-dək mikroskopik T.y. məqlumdur. Ən cox yayılanı yaptıl, gey-yatlıl, sarı-ya- ipqıl və diatom yosunlardır. Torpaqın ust qorizontlarında inkitpaf edərək (1 sm? torpaqda 200 minə qədər huceyrə) uzvi maddələri sintez edir və belə- liklə torpaqın strukturunu yaxitı- laidırır. Bə”zi gey-yapıl T.y. hava- nın azotunu fiksə edir (toplayır). TORPAQ KADASTRI–torpaqların təbii, təsərrufat və huquqi vəziyyəti haqqında durust məlumatların məc- musu. SSRİ-də T.k. SSR İttifaqı və muttəfiq respublikaların torpaq qa- nunvericciliyi Əsaslarına (1968) uyqun olaraq dəvlətin hesabına, SSR İtti- Da ucun vahid olan sistem uzrə Kənd Təsərrufatı Nazirliyi tərəfin- dən aparılır: buraya torpaqlardan istifadənin qeydə alınması, torpaq- ların miqdarının və keyfiyyətinin ucota alınması, torpaqların keyfiy- Yətinin TƏ” nu edilməsi və onlara iq- tisadi qiymət verilməsi mə”lumatları daxildir. Bu mə”lumatlar torpaqlar- dan səmərəli istifadəni təiykil etmək, onları muhafizə etmək, x.t.-nı plan- laidıy)rmaq, K.T istehsalını səmərəli yerləttdirmək və ixtisaslatdırmaq, torpaqların meliorasiyasını apar- maq, k.t.--nı kimyalaidırmaq, habelə digər x.t. tədbirlərini həyata Keump- MƏK ucun zəruridir.

.K. xarici sosialist elkələrin- də və əksər burjua dəvlətlərində də aparılır.

TORPAQ KƏSİKLƏRİ — Rusiyada kəndli islahatı (1861) nəticəsində Kəndlilərin əlindən cıxan torpaqlar. Kəndlinin islahata qədər istifadə et- diyi pay torparı normadan artıq ol- duqda, mӱlkədarın əlində yararlı tor- paqın 1/3-dən (dӱzənlik quriyaqda 1/2- dən) azı qaldıqda pay torpaqından gə- silib mӱlkədara verilirdi. Qaratorpaq qub. larda kəndlilərin bəxti (edənc- siz) pay torpaqlarına gecməsi, xanədən (udel, 1863) və devlət kəndliləri (1866) haqqındakı islahatlar zamanı


da T.k. yaranmıtidı. T.k, kəndli tor- paqlarının 1896-ini (ayrı-ayrı qub.- napna 4096 -ini) təppkil edirdi.

Lenin T.k.-ni ctəhkimcilik əsarəti aləti* adlandırmındır ə ər, tam kulliyyatı, c. 7, səh. 244). T.k.-ni qaytarmaq haqqında kəndlilərin tələbi RSDFP-nin Proqramına (1 3) daxil edilmili, 3-cu qurultayda (1905) isə butun mӱlkədar torpaqlarının musa- dirəsi tələbi ilə əvəz olunmutdu. TORPAQ KREDİTİ—kapitalisq əl- kələrində torpaqın, yaxud digər mӱl- kun girov qoyulmasına verilən kredit, TORPAQ MƏHLULU —torparın qaz- lar, mineral və ӱzvi maddələr həll olmup maye fazası. Torparın rutubət- liyindən asılı olaraq eərtuk, kapil- lyar və qravitasiya formalarında mev- cuddur. T.m. dinamik olub torpaqəmə- ləgəlmə prosesində, fiziki-kimyəvi, biokimyəvi reaksiyalarda, torpaqda maddələr devranında və bitkilərin qidalanmasında iittirak edir. Myxrə- lif torpaqlarda T.m. reaksiyası mux- təlifdir. Həddindən artıq turi və qələvi T.m. bitkilərin beyumə BƏ HHKH- tpafına mənfi tə”si uları | TORPAQ MƏCƏLLƏSİ — SSRİ-də muttəfiq resp.-larda torpaq qanunveri:- ciliyinin sistemlətdirilməsinin əsas forması. İlk sovet T.m.—RSFSR T.m. 1922 il oktyabrın 30-da qəbul edilmitp və 1922 il dekabrın 1-dən quvvəyə minmitdi. T.m. V. İ. Leninin rəhbərliyi və bilazasitaə ittirakı ilə hazırlanmıtndı. 1922—29 illər- də digər muttəfiq resp.-larda oxla məcəllələr qəbul olunmutidu. Azərb. SSR-də ilk T.m. 1924 ildə qəbul edil- mitpdi. 1970—71 illərdə SSR İtti- faqı və muttəfiq respublikaların toopaq qanunvericiliyi Əsaslarına (1968) muvafiq olaraq muttəfiq re:p.- larda yeni torpaq məcəllələri qəbul edildi.

Azərb.SSR T.m. 1970 il iyulun 7-də təsdiq edilmiii və 1971 il yanva- rın 1-də quvvəyə minmiidir. Azərb. SSR T.m. 11 belmədən (192 maddədən) ibarətdir: 1-ci bəlmədə (Umumi qay- dalar) T.m.-nin vəzifələri, torpaq uzə- rində devlət mulkiyyətinin və vahid dəvlət fondunun əsasları muəyyən edilmiti, torpaq munasibətlərini ni- zama salmaq sahəsində SSR İttifaqı, Azərb.SSR və Nax.MSSR-in səlahiy- Yəti gestərilmiit, torpaqın istifaləyə verilməsi qaydası, torpaqın alınma- sı qaydası, torpaqdan istifadə edən- lərin huquq və vəzifələri, torpaqdan istifadə Huququna xitam verilməsi: nin əsasları muəyyən edilmindir və s. 2—7-ci bəlmələr ayrı-ayrı kateqori- Yalı torpaqların huquqi cəhətdən ni: zamlanması məsələlərinə, 8-ci—dəev- lət torpaq kadastrının aparılması məsələlərinə, 9-cu—dəevlət yer qurulu- iluna, 10-cu—torpaq mӱbahisələrinin Həll edilcəsi qaydasına, 11-ci—tor- paq qanunvericiliyinin pozulması Buz məs”uliyyətə Həsr edilmiidir.

ax həmcinin Torpaq huququ, SSRİ torpaq fondu. TORPAQ MİKROORQANİZMLƏRİ —torpaq mӱhitinə uyqunlatıb orada Yappayan muxtəlif mikroorqanizm qrup- ları. T.m. təbiətdə maddələr devra- nında, torpaqəmələgəlməsində və tor- paqın məhsuldarlıqının artmasında muhum rol oynayır. 1 q qaratorpaqda 10 mlrd.-a (bə”zən də artıq), yaxud 10 t/ha-dək canlı mikroorqanizmlər


olur. Torpaqda sporlu, sporsu qayalar, aktinomisetlər ə mikroskopik yosunlar, ibtidailər və s, təsaduf olunur. T.m.-nin miqdarına və nəv tərkibinə torpaq tipinin, ilin fəsillərinin, bitki ertuyunun və s eyuk tə”siri var. T.m. elmi V. V. Do- kucayev, V. R. Vilyams, S. P. Kostı- cev və 6. alimlərin tədqiqatları ilə formalaimındır. TORPAQ | MULKİYYƏTİ—torpaqın təbiət cismi kimi tarixən muçəyyən ic- timai (fərd, yaxud kollektiv tərəfin- dən) mənimsənilməsi forması: hər cur istehsalın təbii itərti olan, kənd və mepə təsərrufatında isə bailıca is- tehsal vasitəsi olan torparın mənim- sənilməsinə dair insanlar arasında- kı istehsal munasibətlərini ifadə edir. Q.m. munasibətləri hər cur cə- miyyətdə mevcuddur. T.m.-nin ilk ta- rixi forması ibtidai-icma quruluzpu ucun xarakterik olan icma T.m.-dir (tayfa, qəbilə və patriarxal ailə (ev) icması formasında olmupydur|. Əmək bəlgusunun inkitpafı və mubadilənin meydana gəlməsilə ilk xususi T.m. yaranmıtldır. Quldarlıq qurulupqunda T.m.-nin icma, mə”bəd, devlət və xusu- si (fərdi) nevləri mevcud olmutdur. Xususi T.m.-nin təmərkuzləttməsi ilə quldarlıq latifundiyaları yaranmıpii- dı. Feodalizmin muxtəlif inkitpaf pillələrində muxtəlif əlkələrdə T.m.-nin strukturu və huquqi rejimi rəngarəng olmutdur. Torpaq feodalın xususi mӱlkiyyətində olduqundan, o, əz siyasi hakimiyyətindən istifadə edə- rək təhkimli kəndliləri qeyri-iqti- sadi məcburiyyət əsasında istismar edirdi. Kapitalizmə xas T.m.-nin xu- susi kapitalist forması əkinciliyin kapitala tabeliyi ilə yaranmınl, tor- paq bilavasitə istehsalcılardan alı- nıb lendlordların və kapitalistlə- rin əlində cəmlənmitdir. T.m. inhi- sarı yaranmınqdır. Bununla belə bir cox kapitalist əlkəsində (İspaniya, İtaliya, Turkiyə, Hindistan, Latın Amerikası əlkələri və s.) kapitalist T.m. ilə yanapı feodal və yarımfeo- nan T.M. formaları da qalmındır. Sosializmdə mӱlkədar və Kapita- list T.m. və onunla baqlı istismar munasibətlərinin ZƏFBH nəticəsində ictimai sosialist mӱlkiyyəti və ona UYRun aqrar qurulutiu meydana gəlir. CCPH-nə 1917 mn 26 oktyabr (8 noyabr), Azərb.SSR-də 1920 il 5 may tarixli Torpaq haqqında dekretə əsasən torpaq millilətdirildi (bax Torparın mil- liləmdirilməsi) və xalqın pulsuz is- tifadəsinə verildi. 1917 ilin oktya- brından Sovet dəvləti butun torpaq- ların vahid və mustəsna mulkiyyətcİisi oldu. Bə”zi sosialist əlkələrində (Mac.XR, KXDR, RSR) dəvlət T.m. ilə yanapı k.t. istehsal koop.-ləri- nin T.m. də xeyli inkipaf etmiidir. TORPAQ RENTASI—k.t.-nda (həmci- nin torpaq uzərində təsərrufatla bar- lı digər sahələrdə) bilavasitə isteh- salcıların yaratdıqı və torpaq mul- kiyyətcisinin mənimsədiyi izafi məh- eilun bir hissəsi. € PEHTaHbiH MƏHHM- sənilməsi torpaq mulkiyyətinin real- lapdırıldıqı iqtisadi formadır arks K., Kapital, c. Ə, səh. 4). Antaqonist ictimai formasiya- larda T.r. muvafiq istehsal ӱsulunun sinfi munasibətlərini əks etdirir və izafi əməyin məhsuludur. T.r. tor- haq mӱlkiyyəti ilə birgə meydana gə-


219, 4. 9


TORPAQ TİPLƏRİ


lir. Quldarlıq cəmiyyətində T.r. qul, kolon, yaxud xırda azad torpaq sahib- lərinin əməyi ilə yaranırdı. C2eoda- lizmdə T.r. təhkimli kəndlilərin əməyi ilə yaranırdı və əvvəlcə ütü Aə- yib ədəmə rentası (biyar) formasın- da, sonra məhsul rentası (natural toycu) formasında və nəhayət, Feo- dalizmin daqıldıqı dəvrdə pul ren- tası (pul teycusu) formasında ol- mutidur. K.t.-nın kapitalist sahib- karlırı sahəsinə gecməsi ilə feodal T.r. kapitalist T.r.-na cevrilmitdir. Kapitalist T.r. muzdlu K.t. fəhlələ- rinin yaratdıqrı izafi dəyərin elə bir hissəsidir ki, o, G.t. kapitalisti tərəfindən torpaq icarəsinə gərə tor- paq mulkiyyətcisinə -verilir. Cəeodal T.r. iki sinfin munasibətlərini— feodal torpaq mulkiyyətcilərinin və onların istismar etdiyi kəndlilərin, kapitalist T.r. burjua cəmiyyətinin uc sinfinin—muzdlu fəhlələrin, Ka- pitalist icarədarların və torpaq sa- hibkarlarının istehsal munasibətlə- Dini ifadə edir. Feodallar feodal .r. formasında təhkimli kəndlilə- rin butun izafi məhsulunu, bəzən zə- ruri məhsulunun da bir hissəsini alırdılar. Kapitalist torpaq sahibkarları icarə haqqı kimi yalnız izafi dəyərin orta mənfəətdən artıq qalan hissəsi- ni ədəyirlər. Kapitalist T.r. zahirən belə fikir yaradır ki, guya torpaq sahibkarları fəhlələri istismar et- mir, cunki g.t. fəhlələri Yalnız ga- pitalist torpaq icarədarları ilə bi- lavasitə əlaqəyə girirlər və onların icarədarlar tərəfindən istismarı ilici - quvvəsinin alqı-satqısı uzrə səvdələtmədə tərəflərin formal bə- rabərliyi ilə, əməyin edənilməsi for- maları ilə “pərdələnir. Rentanın praktiki forması icarə haqqıdır. carə haqqı ezundən (yəqni torpaqdan istifadə muqabilində verilən haqdan) batiqa, torpaqa qoyulmuinil kapitalın faizini, həmcinin, amortizasiyasını əhatə edir. Kapitalist Q.r. iki əsas formada — təsərrufat obyekti kimi torpaq uczərindəki inhisarın yaratdı- qı diferensial renta və torpaq uzə- rindəki xususi mulkiyyət inhisarının yaratdırı mutləq renta formasında təzahur edir. T.r. k.t. məhsulları- nın qiymətinə daxil — və onu artı- rir: Cəmiyyət torpaq sahibkarlarına .r. iəklində bac verir. Renta ilə yappayan torpaq sahibkarları burjua cəmiyyətinin ən tufeyli sinfidir. Onlar kulli miqdarda kapitalı mə- nimsəməklə onu məhsuldar tətbiq sa- hələrindən uzaqlaidırırlar. T.r.- nın artması və k.t. məhsullarının qiymətlərinin qalxması kapitalın hədsiz dərəcədə genitlənməsi meylin- də ziddiyyət yaradır. Bu ziddiyyət az- rar bəhranlarla muçvəqqəti həll olu- nur. İmperializm devrundə torpaq mulkiyyəti maliyyə kapitalı ilə qo- vuppur, maliyyə kapitalı torpaq borcu an faiz iəklində T.r. geturur (bax tipoteka krediti). Sosializm cəmiy- yətində mutləq renta ucun məvcud olan iərait TƏFB edilmiindir. Burada di- ferensial renta məvcuddur. TORPAQ SAHİBLİYİ—muəyyən əsas- larla (mulkiyyət huququ, istifadə huququ və s.) torpaqa sahib olmaq: bu əsaslarda torpaq sahibinin huquq və vəzifələri pərtləidirilir. T.s.-nin formaları hakim istehsal usulu ilə


323


muəyyən olunur. Tarix, iqtisadiyyat və huquq ədəbiyyatlarında T.s., bir qayda olaraq, tarixi formada təiyək- kul tapmıii torpaq uzərində mulkiy- yət kimi: izah edilir. Belə izahat T.s.-nin torpaq mӱlkiyyəti huququn- dan ayrılmadıqı, yə ni torpaq sahibi ilə torpaq mulkiyyətcisinin eyni 1pəxs olduqu butun halları əhatə edir. Tor- paq mӱlkiyyətinin muəyyən tarixi for- ması cərcivəsində muxtəlif huquq re- jimli beyuk, orta və kicik T.c. HƏB- ləri yaranır. Kapitalizm ucun tor- paqın bilavasitə istehsalcılarından ayrılması və lendlordların, kapita- listlərin, -kapitalist korporasiyala- rının əlində cəmlənməsi prosesi Xa- rakterikdir: bu, torpaqın gəndlilər- dən kutləvi və amansızcasına ekspro- priasiyası yolu ilə baiy verir (bax Cəpərləmə). İnkipaf etmii kapita- list əlkələrində torpaqın təsərrufat obyekti kimi torpaq mulkiyyətindən və torpaq mulkiyyətcisindən. o ha Həzər prosesi gedir. İri torpaq sahibləri, adətən, torpaqın xeyli hissəsini ica- rədar kapitalistlərə icarəyə verir- lər. İcarədar kapitalist isə razı- lıq əsasında onun muqabilində icarə haqqı verir (bax Torpaq icarəsi). O, bilavasitə istehsalcı deyil, lakin icarə muddətində 63 mararını tə min etmək ucun torpaq uzərində tam sə- rəncam huququna malikdir. SSRİ-də butun torpaqların vahid mustəsna mulkiyyətcisi sosialist dəv- lətidir. Burada 4Q.s.ə termini tama- milə yeni məzmun kəsb edir. Vətən- dalar və təikilatlar torpaqdan Yal- nız səlahiyyətli orqanların icazəsi ilə istifadə edirlər. Əlkəmizdə tor- paqlar millilətdirilmiil, torpaq sa- hələrinin alınıb-satılması qadaran edilmipdir. Torpaq əmtəə tədavulc, icarə, baqıtllama və vərəsəlik obyek- ti ola bilməz, o, dəvlətin icazəsi olmadan istifadə edənlər arasında əzbatına dəyipdirilə bilməz (bax Torpaqdan istifadə). Xarici sosia- list əlkələrində də SSRİ-də olduqu kimi milliləidirilmitn torpaqlarda T.s.-nə ancaq istifadə huququ cərci- vəsində icazə verilir. TORPAQ TİPLƏRİ—torpaq təsnifa- tının əsas taksonomik vahidləri. Muasir genetik torpaq təsnifatının əsasını torpaq profilinin quruluptu təpgil edir. Genetik torpaq tipi de- dikdə birtipli iqlim ptəraitində, eYNİ məniəli, vahid morfoloji quruluilu və birtipli ana suxurlar uzərində əmələ gələn torpaq qrupu nəzərdə Ty” tulur. Yer kurəsinin hər yerində tor- paqəmələgətirən amillər eyni tə sirdə olmadıqından ayrı-ayrı zonalarda muxtəlif keyfiyyətli və muxtəlif in- kipaf səviyyəli T.t.-nə rast gəlmək olur. V. V. Dokucayev 10 torpaq tipi ayırd etmitdir: muasir təsnifatda T.t. 100-dən coxdur. Morfoloji quru- lupuna, fiziki, fiziki-kimyəvi xas- sələrinə gərə T.t. yarımtipə, cinsə, nəvə, nevmuxtəlifliyinə, dərəcələrə bəlunur, sinif, sıra, formasiya, Ge- nerasiya, fəsilə və assosiasiyalarda birləptirlər. SSRİ-də təqr. 15, cumlədən Azərb.SSR-də 12 T.t. var. SSRİ-nin, eləcə də Azərb.SSR-in ərazisində T.t.-nin ppaquli zonallıqı aydın gərunur. Dae-cəmən, qonur dar- meiə, qəhvəyi daq-meilə, boz-qəhvəyi, sarı, sarı podzollu, qara, boz-qəhvə- İM, daq ippabalıdı, boz-qonur və s. 1.T.


924


TORPAQ UCOTU


var. Azərb.SSR-də dar-cəmən torpaqla- rı Bəyuk və Kicik Qafqaz d-rının alp və subalp cəmən zonasının zən- gin cəmən ot bitkiləri altında inki- ippaf etmitdir. Qonur daq-meptə torpaq- ları xususilə fıstıq və vələs mepta- ləri altında yayılmıpdır. Mexaniki tərkibcə gilli və aqır gillicəli- dir. Burada bitən aqac cinsləri dar yamaclarını eroziyadan qoruyur və su mənbələrini tənzimləyir. Qəhvəyi dar- mepqə torpaqları palıd, vələs, dəmir- qara və alcaqboylu kol bitkiləri al- tında inkipaf etmipdir. Qarator- paqlarda iqlim pqəraiti mulayim, nis- bətən qurudur, munbit torpaqlardır. Dənli bitkilər, kartof, tutun və s. əkilir. Boz-qəhvəyi torpaqların hamı- sı az qələvi muhitlidir, uzum və dənli bitkilər əkilir. Suvarılan aran r-nə larının əsas torpaqı boz torpaq tip- ləridir, Kur-Araz ovalıqının c.-un- da, Pirvan, Mil və Qarabaq duzlərin- də Yayılmıpdır. Pambıq, taxıl, uzum, əə və s. bitkilər becərilir. TORPAQ UCOTU—torpaq fondunun mevcudluqu, vəziyyəti və ondan isti- fadə haqqında mə”lumatın yıqılması, sistemlətdirilməsi iylafizin və yenilətdirilməsi. SSRİ-də x.t. ucotu nevlərindən biridir: torpaqdan plan- lı və səmərəli istifadəni təpkil edir, həmcinin torpaq uzərində dəvlə- TİN mustəsna mulkiyyətini və torpaq- dan istifadə huququnu muhafizə edir. SSRİ-də 1955 ildən vahid YMYMHTTH- bar T.y. və torpaqdan istifadə qeydiy- Yatı sistemi fəaliyyət gəstərir. T.u. sisteminə həmcinin r-n, ppəhər, vil., diyar, resp. ӱzrə illik torpaq hesa- batlarının və illik SSRİ torpaq ba- lanslarının tərtibi də daxildir..- . TORPAQ XƏRİ "QƏLƏRİ—yer əri. də torpaqların yayılmasını, onların xassələrini və xususiyyətlərini əks etdirən xəritələr. Məzmunundan ası- lı olaraq T.x.-ni umumi, tor- paq-meliorasiya, torpaq- eroziya xəritələrinə ayırırlar. Adları cəkilən sintetik T.x.-ndən bapqa analitik xəritələr də (karto- qramlar) tərtib olunur. Bunlarda tor- HarbiH turpuluqu, duzluluqu, pporlait- ma dərəcəsi, qranulometrik tərkibi Və s. xassələri gəstərilir. Miqyasına gərə Q.x. detal (1:5000 və iri), iri- miqyaslı (1:10:000— 1:50.000), ortamiq- yaslı (1:100.000—1:300.000), xırda- Miqyaslı (1:500.000—1:2 000.000), ic- mal (1:2.500.000 və xırda) xəritələri- nə ə. Butun miqyaslarda tərtib olunan 1.x. torpaq ehtiyatlarının ucotunu aparmaq, torpaqın bonitirov- kası, iqtisadi tiymətləndirilməsi VƏ S. ucun tətbiq olunur. T.x. tərtibi- nin əsas qaydaları və metodikasını V. Dokucayev və N. M. Sibirtsev vermiplər. Rusiyanın Avropa hissəsi- nin ilk Q.x. 1851 nnzə K, C. Bece- lovskinin, sonra isə 1879 ildə V. İ. Caslavskinin redaktorluqu ilə tərtib edilmipdir. TORPAQ HAQQINDA DEKRET—So- vet hakimiyyətinin torpaq haqqında İLK qanunu 1917 iloktyabrın 26-dan 27-nə (noyabrın 8-dən 9-na) kecən gecə V. İ. Lenin tərəfindən yazılmın və 2-ci Umumrusiya Sovetlər qurultayın- da qəbul edilmitdir. Dekret torpaq tzərində xӱsusi mulkiyyəti ləev və bu- tun torpaqı ӱmumxalq sərvəti e”lan etdi. Mulkədarların, monastırların, gilsələrin torpaqları butun avadan-


.dan biridir.


lıqı ilə birlikdə volost torpaq ko- mitələrinin və qəza kənd deputatları

ovetlərinin sərəncamına verildi. Torpaqın satılması, icarəyə veril- MƏCH BƏ girov qoyulması qadaran edil- di. Dekretə əsasən zəhmətketi kəndli- lərin və sıravi kazakların torpaqla- rı musadirə olunmadı. Əslində

.H.d. torparın milliləidirilməsi demək idi.

Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin ilk ən muhum tədbirlərindən iri mulkə- dar torpaq sahibliyinin tamamilə LƏRV edilməsindən ibarət oldu. 1920 il mayın 5-də Azərbaycan Pəqalab Komitəsi T.H.d. verdi.

TORPAQ HӰQUQU SSRİ-də sovet huququ sahəsi: torpaqlardan səmərə- li istifadə olunması, sosialist təp- kilatlarının və vətəndaiların tor- paqdan isqifadə sahəsində huquqları- nı muhafizə etmək, torpaq munasibət- ləri sahəsində qanunculuqu mehkəmlət- MƏK Məqsədi ilə torpaq munasibətlə- rix nizamlayır. Sovet T umumi issəyə (torpaq uzərində neBnəT ağın kiyyəti huququ, torpaq fondunun dəv- lət idarəciliyi, torpaqdan istifadə huququ və s.) və xususi hissəyə (ayrı- ayrı kateqoriyalı torpaqların huquqi rejimi) ayrılır. Bax həmcinin SSRİ torpaq fondu.

T.H.-nun əsas mənbələri apqaqıda- kılardır: SSRİ Konstitusiyası, mӱttəfiq resp.-ların konstitusiyala- rı, İttifaqı və muttəfiq riləların torpaq qanunvericiliyi

sasları (1968), muttəfiq resp.-ların torpaq məcəllələri, Kolxozun Numu- nəvi Nizamnaməsi və s. SSRİ-də dəv- lət torpaq uzərində mӱstəsna mulkiy- Yətcidir. Torpaq sahələrinin alrı- satqısı, girov qoyulması, miras qo- yulması, baqınplanması, verilməsi, ez- baplına dəyiidirilməsi, torpaq uzə- rində dəvlət mulkiyyəti huququnu acıq və ya gizli formada pozan baiqa əqd- lər e”tibarsız hesab edilir. Torpaq fondunun dəvlət tərəfindən idarə olunması, devlət mulkiy- yəti huququnun həyata ke- cirilməsi formaların- u qaydada torpaqdan istifadə plan- lapdırılır, torpaq on- dan istifadə edənlər arasında paylatidırı- lır, dəvlət və ictimai ehtiyaclar ucun geturu- lur, dəvlət torpaq kadast- rı aparılır, torpaqdan istifadəyə nəzarət olu- nur, torpaq mӱbahisələri həll edilir. SSRİ-də torpaqdan istifadənin əsas forması ictimai istifadədir, torpaqdan yalnız muəyyən sosial-iq- tisadi ppəraitlə əlaqə- dar fərdi formada isti- fadə edilir. Qorpaq pul- suz olaraq sosialist təit- kilatlarına və vətəndaii- lara muəyyən məqsədlər ucun verilir: zəhmətsiz qazanc əldə etmək ucun xorpaqdan istifadə edil- məsi qadaqandır. Torpaq qanunvericiliyini poz- maqda təqsirləndirilən ptəxslər cinayət və ya inzibati Məs ULİYYƏTƏ cəlb olunurlar.



ӧd


Burjua dəvlətlərində torpaq mule kiyyət huququ obyektidir və torpaq mu- nasibətləri, əsasən, mӱlki huquq nor- maları ilə nizamlanır.

TORPAQ CORRAFİYASI —torpaq- iqunaslırın bəlməsi| torpaqların cor- rafi yayılmasının qanunauyqunluqla- ını əyrənir. Umumi və gional na ayrılır. Umumi T.c. tor- paqəmələgətirən amilləri və torpaqla- rın coqrafi yayılmasının umumi qa- nunauyqunluqlarını əyrənir. Regi o- nal T.c. torpaq rayonlalpdırması ilə əlaqədar məsələlərin həlli və ayrı- ayrı sahələrin torpaq ərtuyunun təs- viri ilə mətpquldur. TORPAQQALA — Azərb.SSR Qax r-nun- da, Qanıx cayının sol sahilində (Əy- ricayın Qanıxa təkulduyu yerin ya- xınlıqında) ppəhər xarabalırı. Yer- lətdiyi təpənin ə 500 m, eni 15 m- dən—160 m-dək, hund. 20—25 m, sah, 4,5 Ha-a yaxındır. 1958—67 illərdə aparılmınt qazıntılar zamanı məh- rə, ciy və bipmiti kərpicdən herul- mutp qala divarı, yatayısti binaları- nın qalıqları, gil, metal, daiq və itutpədən hazırlanmıtp muxtəlif mad- di mədəniyyət nӱmunələri aiqkar edil- mipdir. Əhali, əsasən, əkincilik, maldarlıq və sənətkarlıqla məpqul olmutpdur. T.-da dulusculuq xususilə inkitaf etmitpdi. Buradan saxsı qablar və kərpic bitirilən orijinal kӱrələr tapılmıpdır. Erkən orta əsrlərə aid təbəqədən Azərb.-da ilk dəfə pqutpə istehsal edilən e”malatxa- na ӱzə cıxarılmıtdır. T.-nın HM.- iy.-ində yerləttən qəbiristanda kup və xristian qəbirləri eyrənilmiiidir. Tədqiqatlar eramızın ilk əsrlərin- dən 14—15 əsrlərədək həyat davam et-


mip T.-nın Azərb. ipəhərlərindən (adı hələlik mə”lum deyil) biri" ol- duqunu gestərir.


Ədə Aslanov Q. M., Torpaqqalada arxeoloji qazıntılar, Azərb.SSR EA- nın Xəbərləri (ictimai elmlər seriya- sı), 1961, J 8:Vahidov R. M., Top-



Torpaqqala yapayıtp yeri (Qax r-nu). Gil qab numunə”


ləri,





TOP HAT-CY HC/TAhATVI AP bi 925 


—öÖaöaaaaaööşşöşşöşQşöşöÖöQşQşşşöşIÖÜA aIaəƏÜƏaəƏÜƏ—Ər ƏN —Ü—çoxvxı0v——.—..—”?7o7 ??Y?ŞO,€,———,—,—.—.-.-.-.-.-..,u.,..N..-.—.—.—.x.x.x.Q..nN.....—“——“..


patqalada arxeoloji qazıntı itlərinin ilk yekunları, ə aycanın maddi mə-


dəmiyyəti, c. 6, B.,


TORPAQQALA — Azərb.SSR Tovuz r-nunda, Kur cayının saq sahilində beyuk təpə ӱstӱndə orta əsr ipəhər xa- abalıqı. Ust təbəqə (sah. 5,5 ha-dır) ur cayı səviyyəsindən 100—120 m huvdurlukdədir. Arxeoloji təlqiqat- lar (1972—77) zamanı iri cay dapp- larından qala divarı qalıqları, :pə- həri su ilə təchiz edən muxtəlif qur- qular, dulus kӱrələri tədqiq olunmuit, məipət tikililəri, dini abidələr, muxtəlif maddi mədəniyyət qalıqları ilə zəngin olan 4 m qalınlırında mə- dəni təbəqə alpkar edilmitdir. Tica- rət yolu ustundə yerləpən ppəhər mon- qol ipqalına qədər iqtisadi və stra- teji əhəmiyyətə malik olmupqur. TORPAQQALA—DaqR. MSSR Dərbənd r-nunun c.-unda, Bilici d. y. st. ya- xınlıqında ipəhər yeri. Kvadrat for- masında olan iləhərin ətrafı Hund. 10—12 m torpaq sədd və 20— Ə mm eni, 2—Z3 m dərinliyi olan xəndəklə əha- tələnmipdir. Qorpaq səddin uz.800— 850 m-dir: 4 yerdə darvaza izi var. Mu- pahidə olunan kanal izlərinə əsasən səyləmək olar ki, təhlukə zamanı T.- nı əhatə edən xəndək Kulgəri cayı- nın suyu ilə doldurulurmuii. Tapın - tılara və tarixi-coqrafi məlumat- lara əsasən, buranın erkən orta əsr Coqa (Cora) (i.-nin xarabalırı ol- duru muəyyən a | TORPAQDAN BƏRABƏR İSTİFA- DƏ—torpaqdan istifadə nəvlərindən biriy, muxtəlif əlkələrdə muəyyən ta- rixi və sosial-iqtisadi inkipafın bu və ya digər mərhələlərində yayıl- mımdır. Torparqın əkincilər arasın- da ailə uzvlərinin və təsərrufatda calılanların sayına muvafiq bəlu1- durulməsi ilə səciyyələnir. İbtidai icma qurulullunun daqıldıqı dəvrdə meydana gəlir, quldarlıq qurulutunda və feodalizmdə icma cərcivəsində hə- yata kecirilir, kapitalizmdə isə Ga- pitalizmə qədərki təsərrufat forma- ları əsasında saxlanılır. TORPAQDAN DAİMİ İSTİFADƏ HUQUQU HAQQINDA AKT, tor- paqdan muddətsiz (daimi) istifadə haqqında dəƏv- lət aktı—SSRİ-də k-zlara (k.t. artellərinə), s-zlara, k.t. ilə məpRӱul olan muəssisə, tipkilat və idarələrə verilən sənəd: onların daimi istifa- dəsinə verilmiii torpaq uzərində hu- quqlarını təsdiq edir. Akt Sovet İT- tifaqı ucun vahid formadadır, SSRİ XKS-nin 1935 il iyulun 7-də YƏCAR etdiyi Tə”limatla muəYyYƏn edi - dir. Bu sahədə en inə SSRİ Kənd Təsərrufatı azirliyi rəhbər- lik edir. Deəvlət aktı 2 nusxədə tər- tib olunur: biri k-z idarəsinə veri- lir, o biri isə r-n xalq deputatları Soveti icraiyyə komitəsində saxlanı- lır. Devlət aktına k-za Yalnız dai- mi istifadəyə verilmit torpaq daxil edilir: orada k-zun torpaq sahəsinin umumi həcmi və sərhədi gestərilir, onun torpaqdan istifadə planı veri-


TO və s.

TORPAQDAN İSTİFADƏ —adətlə, yaxud qanunla muəyyən olunmuii qayda- da torpaqdan istifadə. 1.i. sistemi, nəvu və formaları tarixi inkiryaf və istehsal munasibətlərinin əvəz olunması prosesində təpəkkul tapır Bə dəyinir. Kapitalizmdə T.i. siste"


mi xususi (kapitalist, yaxud xırda bir torpaqın təerəməsində (bioloji əməkçi kəndli) torpaq mulkiyyəti hu- proseslərlə Yanaplı, daim fiziki, ququna, yaxud torpaq icarəsi muqavi- kimyəvi və fiziki-kimyəvi proseslər ləsinə əsaslanır. Sosializmdə isə gedir. Torpaqları eyrəndikdə və aq- T.i. sistemi istehsal vasitələri uzə- nomik cəhətdən qiymətləndirdikdə rində ictimai sosialist mulkiyyətinə Q.a.-in birini ayrılıqda nəzərə almaq və sosi təsə at sisteminə əsas- lazımdır.

lanır. unla... TORPAQƏMƏLƏGƏTİRƏN SUXUR-

SSRİ-də Sovet devlətinin mux- LAR—bax Ana suxur. təlif inkipaf mərhələlərində T.i. TORPAQLARIN .. RUDULMASI— formaları da dəyinmindir. Sənaye- insanın təsərrufat fəaliyyətinə su- ləpdirmənin və kollektivləimənin yun faydasız tə”sirinin qariısının həyata gecirilməsi ilə sosialist T.i. alınması və Ya onun aradan qaldı- sistemi yaranmındır: o, apaqıdakı .rılması. Ən cox K.t. ucun əhəmiyyət: ictimai formaları əhatə edir: dəv- lidir. Meliorasiya nəvlərindən sayı- lət muəssisə, təpqkilat və idarələri- lır. Q.q. Yeni torpaqların istifadəyə nin T.i.-siy, k-z, s-z və digər koop. verilməsinə və onların iqtisadi məh- mӱəssisə və tipkilatlarının T.i.-si, suldarlıqının yuksəldilməsinə səbəb ictimai təpkilatların (həmkarlar olur. Hidrotexniki, aqrotexniki və ittifaqlarının, idman cəmiyyətləri- təsərrufat tədbirlərindən ibarətdir. nin və s.) Q.i.-si. Ayrı-ayrı ipəxslərə T.q. torpaq qatlarının su və hava re- torpaq fərdi mənzil tikintisi, Səba jimini Yaxtqılaqidırır, Yazda onun və kollektiv bostancılıq və baqcı- donunun acılmasını və qurumasını lıq, ipəxsi həyətyanı təsərrufat ii- sur”ətləndirir, faydalı mikroflora- ləriuçcun verilir. K.t, tə”Yinatlı tor- nın inkipafına kəmək edir, k.t. bit- paqlardan, əsasən, s-z və k-zlar isti- kilərinin beəyumə və inkipafını fadə edirlər (bax SSRİ torpaq fon- fəallaidırır. K.t. ucӱn T.q. obyekt-

u). SSRİ-də torpaq pulsuz laraq ləri bataqlıqlar, bataqlıqlaimıiq və mӱddətsiz (daimi), yaxud muvəqqəti minerallı torpaqlardır. | ə arazəqa la torpaq TORPAQLARIN TƏSNİFATI —tor- pulsuz və daimi istifadəyə verilir. paqların məniyəyinə və əsas xassələri- Vətəndatların istifadəsinə verilən nə gərə ayrı-ayrı qruplarda birləil- sahələrin əlcusu qanunvericiliklə dirilməsi, Torpaqların ilk genetik muəyyən edilmindir. Muvəqqəti T.i, təsnifatını V. V. Dokucayev vermipi- qısamӱddətli (Z ilədək) və uzunmud- dir. Q.t.-nda torpaqəmələgəlmə prose- dətli (3 ildən 10 ilədək) ola biləru sinin butun xususiyyətləri ilə )aHa- bə”zi hallarda torpaq sahələri 25 il qı insanın coxcəhətli ti mӱddətinə istifadəyə verilir. T.M, fəaliyyəti də əsas geturulur. T.t.-nda huququna apaqıdakı hallarda xitam əsas taksonomik bəlguӱ vahidi tor- verilir: torpaq sahəsindən istifadə paq tipidir. Torpaq tipindən mӱddəti qurtardıqda, torpaq sahəsi apqaqı taksonlar yarımtip, cins, nəv dəvlət ehtiyacları və ya ictimai eh- və nəvmuxtəlifliyidir. Genetik tor- tiyaclar ucun alındıqda və s. Torpaq paq tipinə eyni bioiqlimdə, eyni mən- sahələrinin devlət ehtiyacları, ti- iqəli, vahid morfoloji quruluillu və kinti və qeyri-k.t. ehtiyacları ucun eyni ana suxur uzərində inkipaf et- alınması və ya mӱvəqqəti tutulması mip torpaq qrupu aiddir. SSRİ-də nəticəsində T.i. edənlərə vurulan zə- vahid genetik T.t.-ndan k.t.-nda geniii rər ədənilir. | istifadə edilir.

Sovet qanunvericiliyi T.i. edən- TORPAQSIZ İOHAN (Yohp QasK- lərin uzərinə ciddi vəzifələr də qo- 1ap4) (24.12.1167, Oksford—19.10.1216, Yur. -zun Numunəvi Nizamnaməsi Nyuark)—İngiltərə kralı |1199— (1969) k-zun torpaqdan daha duzgun və 12161, Plantagenetlər. sulaləsindən səmərəli istifadə etmək, onun mun- idi. Torpaqsız ləqəbi, atası 11 Henri- bitliyini artırmaq, torpaqların su- xin Fransadakı torpaqlarından ona varılması və qurudulması uzrə təd- catmadırı ucun verilmipdi. Fransa birləri həyata kecirmək və s. vəzifə- kralı PP Filipp Avqusta qariyı muha- ləri nəzərdə tutur. SSR İttifaqı ribədə və papa 111 İnnokentiya qariı və muttəfiq resp.-ların (1968) qanun- mӱbarizədə mərlubiyyətə uqramıidı. vericiliyi Əsaslarında (1968) və mut- 1215 ildə Bəyuk Azadlıqlar xartiya- ər resp.--Ların torpaq məcəllələ- sını imzalamara məcbur olmuyqdu. rində torpaqların muhafizəsinin və TORPAQSORAN GƏMİ—texniki do- munbitliyinin artırılmasının huqu- nanmada gəmi tiplərindən biri, suyun qi tə”minatları, torpaq qanunverici- dibindəki torpaqı (qruntu) su ilə liyinin pozulması ucun məs”uliyyət birlikdə sormaqla cıxaran uzucu tor- (bax məs., Azərb.SSR Torpaq Məcəl- paqqazan mapın. İiylək orqanı soru- ləsi, mm. 188—192) nəzərdə tutul- cu qrunt nasosudur: adətən, frezlə və mutpdur. Ya hidravlik qruntyuztmlaldıcı ilə TORPAQƏMƏLƏGƏTİRƏN AMİL- təchiz olunur. k lıxardıqı sulu LƏR—təbii muhit amilləri, torpaq- torpaqı uzgəclər uzərində və ya da- iqunaslıqın cox muhum bəlməsi. Ay- yaqlara bərkidilmin borularla (qrunt rı-ayrı torpaqların məntəyini dərk kəməri ilə) sahilə, dambaya və ya di- etməyə, K.t.-nda və meyyəcilikdə torpaq gər muəyyən olunmui yerə eturur (na- proseslərini idarə etmək və onlardan dir hallarda gəminin anbarına yıqı səmərəli istifadə ucun əhəmiyyətli- sonra kənara dapıyır). Dibdərinləi- dir. V. V. Dokucayev torpaqa daim də- dirmə imilərində, damba qurulmasında, yipən 5 təbii amilin qarpılıqlı tə”- cala qazılmasında, qumcıxarma iiylə- siri nəticəsində əmələ gələn təbii- rində və s.-də tətbiq olunur. tarixi cisim kimi baxmındır. T.a.-ə TORPAQ-SU İSLAHATLARI, Or- ana suxur, iqlim, bitki və heyvanlar ta Asiya və Qazaxıstanda aləmi, relyef və torpaqın yapqı aid- —Sovet hakimiyyətinin Həyata kecir- dir. Muasir ə insa: diyi sosial-iqtisadi dəyinikliklər. nın təsərrufat fəaliyyəti də altıncı 1921—22 illərdə Turkustan MSSR və amil kimi T,a,-ə əlavə edilir, Hər Qazaxıstanda, Orta Asiya resp.-ları-


326



nın milli dəvlət sərhədlərinin muəy- yənlətdirilməsindən sonra isə 1925— 29 illərdə Yeni yaradılmını butun resp.-larda kecirilmitdir. Carizmin mustəmləkəci aqrar siyasətinin nəti- cələrini, mulkədar torpaq sahibli- yini ləqv etmək, sudan və torpaqdan istifadədə feodal-qəbilə munasibət- lərinin qalıqlarını aradan qaldır- maq məqsədi: dapıyırdı. İslahat k.t.- nın kollektivləiməsi ucun ipərait ya- ratdı. 20-ci illərdə—30-cu illərin əvvəlində Buryatiya, Daqıstan və s. milli r-nlarda da bu cur dəyitiklik- lər həyata gecirilmiidir. TORPAQCIXARAN GƏMİ —texniki donanmada gəmi tiplərindən biriş su- yun dibindəki torpaqı cıxarmaq ucun calovlu uzən matın. Bircalovlu T.g.- də iilək orqan ekskavatorda olduqu kimi calov və ya qreyfer, coxcalov- lu T.g.-də isə zəncir ipəklində bir-bi- rinə birləpdirilmin calovlardır (qrunt qruntdapıyan barjın anbarına tekulur, yaxud boru din vasitəsilə kənar edilir). T.g. dibdərinləidir- mə iilərində, damba və digər qurqu- ların duzəldilməsində, faydalı qa- zıntıların cıxarılmasında tətbiq olunur. Faydalı qazıntı istehsalın- da T.g.-yə saflaidırma qurrusu qoyu- lur və belə T.g. Əraq adlanır, TORPAQİYUNASLIQ — torpaqın qu- rulupqu, məniəyi, tərkibi, xassələri, inkipafı, coqrafi yayılma qanuna- uyqunluqları, mӱnbitliyi və səmərəli istifadə usulları haqqında elm. T. təbiət-tarix elmlərinə aid olub, tor- paqı təbii cisim, istehsal vasitəsi


və əmək predmeti kimi əyrənir. Torpaq:


genezisi, torpaq təsnifatı, torpaq fi- zikası, torpaqın kolloidal və biolo- ji kimyası, torpaq biologiyası, tor- paq mineralogiyası, torpaq coqrafi- Yası və kartoqrafiyası, torpaq geo- kimyası, torpaqın bonitirəsi, torpaq meliorasiyası T.-ın ən muhum bəlmə- ləridir. 18 əsrin sonu—19 əsrin əv: vəllərində torparın elmi cəhətdən ey- rənilməsində alman alimi A. Teyerin muhum xidməti olmutdur. Gene- tik T. elmi 19 əsrin 2-ci yarısın- da Rusiyada yaradılmıldır. Onun Yaranma tarixi 1883 ildən, V. V. Do. kucayevin “Rus qaratorpaqlarıg mono- qrafiyasının nəprindən hesablanır,

orparqın munbitliyi onun zəruri xu- susiyyətidir. İlk dəfə V. V. Dokuca- Yev torpaqın 5 amilin (ana suxur, iq- lim, bitki və heyvanlar aləmi, rel- yef, torpaqın yalı) tə”siri ilə (eko- loji iyərait) əmələ gəldiyini elmi surətdə əsaslandırmımlddır. O, həm də torpaqı ətraf muhitlə əlaqəli 112- kildə coqrafi cəhətdən eyrənməyi zə- ruri hesab etmipdir. Elmdə aqronomik

.-ın yaranmasında V. V. Dokucayevin muasiri P. Kostıcevin və sonra V. R. Vilyamsın xidmətləri beyukdur. V. V. Dokucayevin yaratdırı T. elmi quraqlıqa qariı mubarizə və torparın qiymətləndirilməsi barədə tədbirlər sisteminin əsasını təikil edir. V. V. Dokucayevin tələbələri və ardıcıl- ları olan N. M. Sibirtsev, F Levinson-Lessinq, Q. N. Vısotski, V. İ. Vernadski, K. D. Qlinka və 6. gene- tik T.-ın inkipafında cox ili gər- mulilər.

20 əsrin balanqıcında T.-da Yeni istiqamətin—torpaqın kolloidal kim- yasının yaranması K. K. Gedroytsın adı ilə baqlıdır, V, İ, Vernadski


TORPAQCIXARAN GƏMİ


T.-da biogeokimyəvi istiqaməti inki- ilaf etdirmiidir. 30-cu illərdə T.-ın digər bəlmələri: torpaqın fiziki kimyası, torpaq fizikası, torpaq mi- neralogiyası, torpaq mikrobiologiya- sı, torpaq zoologiyası və s. meydana gəlmiidir. SSRİ-də T, sahəsindəki tədqiqatlara V. V. Dokucayev ad. Tor- paqiqunaslıq İn-tu və SSRİ EA Tor- paqiqunaslıq və Aqrokimya İn-tu rəh- bərlik edir. 1899 ildən 4 Pocvovede- niye*z jurnalı nəpqr olunur. Bir cox xarici əlkələrdə jurnallar buraxı- lır. Rus və sovet alimləri ilə yana- pı Azərb.SSR-də T, elminin inki- ipafında V. R, Volobuyev, H. Ə. Əli- Yev, M. M. Salayev, K, Ə. Ələkbərov,

. Ə. Əliyev və b.-nın bəyuk əməyi olmuiydur.

Əd.: Pocvovedenie, po , İ. S. Kau- riceva, M., 1982. "ox pek: EV x TORPAPQİYUNASLIQ VƏ AQROKİM- YA İNSTİTUTU, Azərb.SSR EA Elmi-Tədqiqat Torpaqiyu- naslıq və Aqrokimya İn- stitut u—Azərb.SSR-də torpaq ər- tuyunu eyrənən elmi mərkəz. SSRİ

A Azərb. filialının torpaqiqunas- lıq belməsi əsasında yaradılmıpq- dır (1945). Bakıdadır. İn-tun 1 1p0”- bəsi (mikroelementlər), 13 laborato- riyası (meliorasiya, torpaq genezisi və coqrafiyası, biokimya və humus- əmələgəlmə ekologiyası, ertulu qrun- tun aqrokimyası, torpaq fizikası, mikroelementlərin analizi, aqroekolo- giya və bonitirovka, mineral gubrə- lər, uzvi gӱbrələr, rekultivasiya, el- mi tədqiqatların səmərəliliyi, kimya- mineralogiya, aerokosmik tədqiqatlar), aspiranturası, 45880 nusxədən ibarət xususi ədəbiyyatı olan elmi kitabxa- nası, ixtisaslapdırılmın elmi pqu- rası var. İn-tun elmi-tematik fəa- liyyəti, əsasən, iki isqiqamətdə apa- rılır: Azərb.SSR-in torpaq ertuyunun genezisi, torpaqların genetik təsni- fatı və diaqnostikası, torpaqəmələ- gətirən proseslərin tənzimlənməsi və torpaqların məhsuldarlıqrının yuk- səldilməsində elmi əsasların iiilə- nilməsi, digər tərəfdən k.t.-nın kim- yalappdırılmasında səmərəli gubrə sistemlərinin yaradılması, yeni gub- rələrin alınması və onların bitki- lərə tə”sirini eyrənməkdir. Təqdim olunmui torpaq xəritələri və torpaq- meliorasiya elmi tədbirləri resp.-da meliorasiya iiplərinin aparılması- nın əsasıdır. İn-tun istehsalatda tətbiq edilmiii təkliflərinin beyuk iqtisadi səmərəsi olmupdur. İn-tda V. R. Volobuyev, M. M. Salayev, Ə. N. Guləhmədov, 2 e.d. və 52 elmlər namizədi calınır. Prof. V. P. Smir-


nov-Loginӧv, akad. C. M. Huseynov burada ipləmiiylər. TORPARIN BƏLƏDİYYƏLƏİYDİ-


RİLMƏSİ—torpaqın (pulsuz, yaxud torpaq puluna) Yerli əzunuidarə or- qanlarına ə dəra, verilməsi. Rusiyada 1905—07 illər burjua-demo- kratik inqilabı dəvrundə menievik- lər aqrar məsələyə dair proqramda T.b. tələbini mudafiə edirdilər. Bu proq- rama əsasən kəndlilərin xırda xususi torpaq sahibliyi saxlanılmalı, pay torpaqları onların mulkiyyətinə, mul- kədarların torpaqları isə alınıb bə- lədiyyələrin (zemstvoların) ixtiyarı- na verilməli idi. T.b. proqramı V. İ. Leninin torpaqn millilətidirilmə- sinə dair aqrar proqramına qariı qo-


yulmutdu və aqrar məsələnin həllini kəndlilərin inqilabi hərəkatı, mut- ləqiyyətin devrilməsi ilə yox, islahat- lar yolu ilə, dinc yolla həllini nəzər- də tuturdu. V. İ. Lenin boliteviklə- in aqrar proqramını mudafiə edərək 6, proqramının nəzəri cəhətdən əsas- sızlıqını, siyasi və iqtisadi cəhət- dən murtəce xarakterini subut etmii- di. T.b. proqramı bə”zi duӱzəliinlərlə RSDFP-nin 4-cu (Birlətdirici) qu- ultayında (1906) qəbul olunmuipddu, Ey liveviklər bu proqramın əleyhinə səs vermindilər. kk TORPARIN BONİTİROVKASI, bonitirəsi (lat, Iopİaz—key- fiyyətlilik, alm. ropqPeqep — torpa- qın munbitliyinin qiymətləndirilmə- si)—ən muhum aqronomik xassələrinə gərə torpaqların muqayisəli qiymətlən- dirilməsi. onun munbitliyini, yə”ni keyfiyyətini ballarla ifadə edən kəmiyyət gestəricisidir. Torpaqdakı proseslər və keyfiyyət dəyitilmələri yalnız onun xassələrini dəqiq eyrən- məklə muəyyən edilir. Məhz buna gərə də T.b.-nda əsas me”yar kimi onun da- xili keyfiyyət gəstəriciləri əsas gə- turulur. Eyni zamanda bitkilərin məh- suldarlırı da nəzərə alınır. T.6. torpaqların iqtisadi qiymətləndiril- məsi, torpaq kadastrının tərtibi, me- liorasiya və s. ucun zəruridir. TORPARIN QLEYLƏİYMƏSİ —tor- paqəmələgətirən proses. Anaerob bər- paedici iqərahtdə mikroorqanizmlə- rin iptirakı ilə uzvi maddələr olan torpaqın ayrı-ayrı qatlarını, yaxud butun torpaq profilini su ilə tə”min etməklə bat verir. Bataqlıqlaitmınd və bataqlıq torpaqlarda oksigen tor- rara cətinliklə daxil olur və ya hec daxil olmur. Nəticədə torpaq qleylə-


uıHp. TORPARIN QRANULOMETRİK TƏRKİBİ, torpaqın mexani- ki tərkibi — torparı təikil edən (diametrinə gərə) muxtəlifəl- culu hissəciklərin axi, yaxud cəki ilə ifadə olunan nisbi miqdarı. Tor- paqın qranulometrik elementlər ad- lanan ayrı-ayrı hissəcikləri bir ne- cə Fraxsiya təikil edir: 10 mm-dən iri Hissəciklər daplar, 10—5 mm- lik iri cınqıl, 5—3 mm-lik xırda cınqıl, 3—1 mm-lik iri qum, 1—0,5 mm-lik orta qum, 0,5—0,25 mm-lik na- ın qum, O,25 —0,05 mm-lik tozlu gil, .05—0,01 mm-lik narın gil, 0,01— 0,005 mm-lik iri toz, 0,005—0,031 mm-lik narın toz və (),001 mm-dən ki- cik hissəciklər isə lil adlandırı - lır. Bu Fraksyaları əksər hallar- da qruplaidıraraq 2 yerə ayırırlar: 0,01 mm-dən kicik hissəciklər—cfi- ziki gilə, (),01 mm-dən beyuk hissə- ciklər—cfiziki qumə.

T.q.t. onun muxtəlif fiziki tə" sirlərə munasibətini (qranulometrik və aqreqat tərkibi, strukturluru, Xu- susi həcm cəkisi, məsaməliliyi, hava, su, istilik, elektrik, radioaktiv- LİK və s.) muəyyən edən xassələrdir. T.q.t. nevlərinə gərə cox geniii dia - pazonda (xususilə Azərb.SSR torpaq- larıpda) qumdan aqır gilli tərkibə kimi dəyiitir. T.q.t.-ni bilmək bitki- cilikdə və əkincilikdə cox beyuӱg elmi-təcrubi əhəmiyyətə malikdir. TORPARIN EKOLOGİYASI --hər hansı bir torpaq tipinin əmələ gəl - diyi mӱhit (ekoloji məpaur). Bax Torpaqiunaslıq,



TORPARIN İSTİLİK REJİMİ torpaqınistilik tutumu — vaxtdan asılı olaraq torpaqın is- TİLİYİNİN dəyitilməsi. Torpaqın is- tilik aldıqı əsas mənbə Gunəi ra- diasiyasıdır. Torpaqın istilik və- ziyyəti Yerustu hava təbəqəsi—bitki— torpaq— dar suxuru :iəklində mxçəyyən edilir. Muxtəlif torpaqlar tərkib və xassələrindən asılı olaraq isti- lik xassələrinin bərabər olmaması ilə fərqlənirlər: T.i.r.-ni TƏ” im EZəH HCTH-THK. XaccəzəpH bunlardır: pquaudma, iquaburaxma, istilik tut mu və istilikkecirmə qabiliyyəti. 1Pua- udma, əsasən, torpaqın rəngindən ası- lıdır. Qund rəngli torpaqlar iqua- nı acıq rəngli torpaqlara nisbətən daha cox udur.

PQuaburaxma, yə”ni torpaqın əz istiliyini atmssferə buraxması, əsa- sən, torpaqın rutubətlilik dərəcə: sindən asılıdır: torpaqda su nə qə- dər cox olursa, istiliyi bir o qədər cox itirir və yaxud əksinə. Humusla zəngin torpaqlar, humusu az olan tor- paqlara nisbətən həmipə daha isti olur.

.i.r. torpaq vahidini (cəki və ya həcmlə) 1* qızdırmaq ucun lazım olan istiliyin kalori ilə miqdarına de- yilir. Torpaq nə qədər cox rutubətli olarsa, onun isinməsi ucun bir o qədər istilik tələb olunur. Curuntusu az olan torpaq istiliyi curuntu ilə zən- gin torpaqa nisbətən yaxıtı kecirir. T.i.r.-ni tənzimləmək məqsədi ilə is- tilik meliorasiyaları tətbiq edilir. TORPARIN YORULMASI —fasilə- siz olaraq eyni tarlada əkilən k.t. bitkilərinin məhsuldarlıqının kəs- kin azalması. Bu ən cox yonca, kətan, ipləkər cuqunduru əkilərkən mutpahidə edilir. T.y.-nın əsas səbəbləri torpaq- da xəstəlikterədən mikroorqanizmlə- rin toplanması, zərərli cuӱcu və alaq- ların inkitafı, torparın birtərəf- Lİ gӱcdən AYUNMƏCH və s.-dir. M y- barizə tədbirləri: nevbəli əkinə riayət etmək, davamlı sortlar əkmək, torparı pestisidlərlə iiiləmək.


Əd.: Pocvovedenie, pod red. İ. S. Kau- riceva, M., 1982.


TORPARIN KAPİLLYARLIRI — torpaqın tukvarı nazik kanalları. Suyun bir qismi kapillyarlıq qanun- larına əsasən 63 aqırlıqının tə - siri ilə hərəkət edir. Bunun miqda- rı torpaqın becərilməsindən, struk-


turundan asılı olaraq dəyitir. Su- yun hərəkətində umumi məsaməlilik, kapillyar məsamələrin miqdarı və


keyfiyyəti, suyun torpaqdakı miqdarı, atm. havasının temp-ru və nisbi nəm- liyi, bitki ertu yu muhum amillərdir. trukturlu torpaqda su uzun muddət qalır. TORPARIN MİLLİLƏYİİDİRİL- MƏSİ—torpaq uzərində xususi mul: kiyyətin lərvi və onun dəvlət mulkiy- yətinə gecməsi. Kapitalistcəsinə Q. m. torpaq mulkiyyətinin feodal for: masından kapitalist formasına gec- məsi izərtlərindən biri olmudur. Sosialist inqilabının tərkib His- səsi olan T.m. tələbini ilk dəfə K Marks və F. Epkels “Kommunist par- tiyasının mapifestikidə irəli sur- mupilər: tələbdə kecid tədbirləri ara- sında torpaq mulkiyyətinin eksiro- priasiyası, tornaq rentasının dəvlət xərclərinin edənilməsinə yenəldil-


TORPARIN RADİOAKTİVLİYİ


məsi nəzərdə tutulur. V. İ. Lenin Ru- siyanın konkret tarixi ipəraitində marksizmin aqrar məsələ nəzəriyyəsi- ni inkitpaf etdirərək T.m. haqqında tələbi ipləyib hazırlamıntdı və bu, RSDFP-nin 1-ci proqramının muhum tərkib hissəsinə cevrilmiidi (bax Bolievizmin aqrar proqramı). Beyuk Oktyabr sosialist inqilabı nəticə- sində Rusiyada butun torpaqlar mil- lilətdirildi. 1917 il 26 oktyabr (8 noyabr), Azərb.SSR-də 1920 il 5 may tarixli torpaq haqqında dekretlə torpaq czərində xususi mӱlkiyyət ləev olundu, torpaq devlət yazsın) mulkiyyəti e”lan edildi. Sosialist- cəsinə T.m, zəhmətkeiylərin və kən- din istismar olunan kutlələrinin mənafeyi naminə kecirildi. O, kəndli təsərrufatlarının kooperativləimə- sinin iqtisadi əsası oldu (bax Kənd təsərrufatının kollektivləiməsi). Sosialistcəsinə T.m.c...burjua-demok- ratik inqilabının bala catdırılma- sınıq tə min etdi, cbundan əlavə isə ...proletar devlətinə əkincilikdə sosializmə kecmək ucun ən beyuk im- kanlar verdiə (Lenin V. İ., Əsər. tam kӱlliyyatı, c. 37, səh. 354). T.m.- nin təkcə sosializm quruculuqu dəvru ucun deyil, habelə sovet cəmiyyətinin sonrakı inkipafı ucun, MYELD K.T. problemlərinin həlli ucun beyuk əhə- miyyəti oldu. Xarici sosialist əlkə- lərində (MXR-dən baiqa, burada tor- paq butunluklə millilətdirilmiii- dir) dəvlət torpaqın bir hissəsini milliləpdirmiidir. Qismən milli- ləidirmə bir sıra inkipaf edən əl- kələrin iqtisadi siyasətində muhum


yer tutur.

TORLARIN MORFOLOGİYASI — torpaqın xarici əlamətlərinin məc- musu. Q.m., əsasən, cəldə torpaqın təbii profili uzərində eyrənilir. Torpaqların əsas morfoloji əlamət- ləri onun qurulupqundan, rəngindən, strukturundan, kipliyindən, mehtə- viyyatından, yenitərəmələrindən iba- rətdir. Torpaq əmələ gəldikcə onda muxtəlif genetik qatlar yaranır. Belə torpaqın umumi gərunuiu onun qurululsmu adlanır. orpaqın rəngi kimyəvi tərkibindən, Fizi- ki halından və qismən də mexaniki tərkibindən asılı olaraq dəyitilir. Torpaq kutləsinin ayrı-ayrı parcala- ra ayrılma qabiliyyəti onun struk- turu, parcalar isə torpaqın struk- tur elementləri adlanır. Torpaqın kipliyi onun bərklik və məsamə- liliyinin xarici gerunuticə ifadə- sidir. Torpaqın məhtəviyyatı elə cisimlərdir ki, torpaqda tapı- lır və torpaqəmələgəlmə prosesi ilə əlaqəsi olmur. Qorpaqın yenitəe- rəmələri torpaqəmələgəlmə pro- sesində aikara cıxan birləiymələr- dir: torpaqın tədqiqatında beyuk əhə- miyyəti var. Bununla torparın genezi- si (mənitəyi) və ana suxurun tərkibi haqqında itin muhakimə yurudulur. TORPARIN MUNBİTLİYİ —torpa- QIN bitkiləri mənimsənilənqida mad- dələri, rutubət və s. ilə təminetmə və məhsulvermə qabiliyyəti. T.m. iki curdur: təbii (potensial) və suni (ef- fektiv) Təbii munbitlik an- caq təbii amillərin və torpaqəmələ- gətirən proseslərin kombinasiyasın- dan və qaripılıqlı təsirindən asılı olur. Bu səbəbdən də təbii munbitliyə yalnız xam torpaqlarda təsaduf oluna


327


bilər. Sun”"i munbitliyiin- san yaradır. Sun”i və təbii munbit- lik bir-biri ilə sıx baqlıdır. T.m.- nin ən muhum amilləri bitkilər ucun zəruri olan muxtəlif qida maddələ- rinin miqdarı: bitkinin ala biləcəyi rutubətin olması: rӱtubətin davamlı- lıq səviyyəsi: kək sisteminin inki- tpafı və mikroorqanizmlərin həyat fəaliyyəti ucun muhum ipərt ssayılan torpaqın yaxtı aerasiyasıy mexaniki tərkibi:z struktur vəziyyəti və qurulu- iyuş toksik maddələrin miqdarı: reak- siya və s.-nin məvcudluqudur. Bunlar birlikdə torpaqın mədəni səviyyəsini muəyyən edir. T.m. statik xassə deyil, dipamik xassədir və torpaqdan səmərə- li istifadə olunduqda onun munbit- liyi daha da arta bilər.


Əd.Tompsonl- M., Trou F.


R., Pocvı i ix plodorodie, per. s anql./ M., 1982,


“-TORPARIN MUNBİTLİYİNİN AZALMASI QANUNUU — murtəce burjua nəzəriyyəsi: z nəzəriyyəyə gərə torpaqa sərf olunan hər bir əlavə ka- pital və əmək əzundən əvvəlkinə nis- bətən daha az səmərə verir, muəyyən muddətdən sonra isə hec bir əlavə cə- mərəsi olmur. “Q.m.a.q.ə-nu ilk də- fə 18 əsrdə fransız iqtisadcısı A. R. J. Turqo və sonralar ingilis iq- tisadcısı E. Uest ipərh setmiilər. E. Uest və D. Rikardo bu cqanunlaq mən- fəət normasının azalma meylini izah etməyə cəhd kəstərmiit və diferensial renta pəzəriyyəsinin əsaslandırılma- sında ona istinad etmiidlər. T, P. Maltus ezunun əhali sakinliyi nə- zəriyyəsini əsaslandırmaq ucun c“T.m.a.q.ə-ndan istifadə etmiidi. 20 əsrin 1-ci yarısında A. Maritall, C. Keyns, C. Klark və 6. 4 T.m.a.q.ə-nu məhsuldarlıqın azalmasının univer- sal qanunu kimi mHəph edərək onun təkcə k.t.-nda deyil, sənayedə də fəa- liyyət gestərdiyini qeyd etmiillər.

Burjua siyasi iqtisadı numayəndə- ləri 4 Q.m.a.q.ə-na istinad edərək art- maqda olan dunya əhalisini ərzaqla tə - min etməyin qeyri-mumkunluyunu əsas- landırmaqa, kapitalizm cəmiyyətində bahalıqın, ipsizliyin və yoxsullu- qun artmasının qarpısını almara cəhd gestərmiinlər. Bu və ya digər el- kədə ərzaq catıtmazlıqrı təbiətin bio- loji qanunları ilə izah edilirdi. K. Marks və V. İ. Lenin 4T.m.a.q.ə-nun qeyri-elmi xarakterini subut etmii- lər. K. Marks bu cqanunut cbayaqı fikirə adlandırmıtdı (Kapital, 4. 3, səh. 804), cunki torparın munbitli- Yi təkcə təbii izəraitlə deyil, elm və texnikanın inkitafı ilə də mzəylən edilir (yenə orada, səh. 792). V. İ. Lenin isə qeyd edirdi ki, “Q.m.a.q.ə tərəfdarlarının dəlili c...texnika- nın səviyyəsini, məhsuldar quvvələrin vəziyyətini kənarda buraxan tamamilə məzmunsuz bir abstraksiyadır (Əsər. tam kulliyyatı, c. 5, səh. 113). İkin- ci dunya muharibəsindən sonra 4Q.m. a.q.ə burjua siyasi iqtisadında fayY- dalılıq Həddi məzəriyyəsinin bir issəsi gimi qalmındır. TORPARIN RADİOAKTİVLİYİ— torpaqın tərkibində radioaktiv xas- səli kimyəvi elementlərin olması. T.r. uran, radium, torium və kaliumun ra- dioaktiv izotoplarının miqdarından asılıdır. Torpaqəmələgətirən suxur- lardan asılı olaraq bu elementlərin


928


TORPARIN REKULTİVASİYASI



miqdarı dəyitə bilir. Turiy xassəli daq suxurları uzərində təpəkkul tap- Mbilli torpaqlarda əsasi xassəli tor- paqlara nisbətən, aqır mexaniki tor- paqlarda yungul mexaniki torpaqlara nisbətən, gillicəli, cimli-cəmən tor- paqlarında torflu-bataqlıq torpaqla- a nisbətən radioaktivlik yuksək olur. .r. təbii və suni olur. TORPA FbiH REKULTİVASİYASI, landiaftın rekultiva- siyası (re...-Hson. lat. si1İxo— becərirəm, əkirəm)—insan fəaliyyə- ti nəticəsində (faydalı qazıntıla- rın cıxarılması, su qurqularının yaradılması, mepələrin qırılması, ipəhərlər tikilməsi və s.) yararsız hala dutimuti torpaqların məhsuldar- lıqının bərpa edilməsi. Hələ 12 əsr- də B. Britaniyada faydalı qazıntı- ların cıxarılması ilə əlaqədar 60 min ha k.t.-na yararlı torpaq sahəsi azalmızidı. ADR-də boz kəmurun cı- xarılması nəticəsində 50 min ha sahə tullantı altında qalmınqdır. SSRİ-də də mə dən istismarı zama- nı torpaqlar yararsız hala dupqur. Mə dənlər acıq usulla istismar edil- dikdə yeraltı usula nisbətən daha cox sahə yararsız hala salınır. Bu səbəbdən Azərb.SSR-də əkin sahələri xeyli azalmıpqidır. Mə”dən tullan- tılarını rekultivasiya etmək ucun əvvəlcə, sahə iri daiqlardan təmizlə- nir, tullantının ustu hamarlanır və muxtəlif qalınlıqda torpaqla ərtu- lur. Turtpuluqu cox olan, tullantı- lar neytrallapdırılır və catıztma- Yan qida elementləri əlavə edilir, yerli pqəraitə uyqun bitki nəvləri əkilir və s.


Əd.: Pocvovedenie, pod red. İ. S. Kau- riceva, M., 1982. ?


TORPARIN SU REJİMİ—torpaqa daxil olan, orada hərəkət edən, sərf olunan suyun və bitkilərin torpaq ru- tubətindən istifadəsini muəyyən edən hadisələr məcmusu. Torpaq rutubəti: nin əsas mənbəyi atm. cekuntuləridir. 3 tip su rejimi (yuyucu, qeyri-yuyucu və buxarlanma) ayırd edilir. TORPARIN UDMA QABİLİYYƏTİ —muӱxtəlif maddələrin ion və mole- kullarının torpaq tərəfindən udulub saxlanması, onun bərk fazası ilə tə- masda olan mӱxtəlif maddələri tor- paqın əzundə saxlamaq xassəsi. Q.u.q.- ni sovet alimi K. K. Gedroyts eyrən- mi və apaqıdakı nəvlərini muəyyən etmitdir: 1)bioloj i—bitki kək- lərinin və mikroorqanizmlərin mad- dələri toplamaq qabiliyyəti. Torpaq- əmələgəlməsində beyuk əhəmiyyəti var: 2) mexaniki — torpaq məsamələ- rinin yuksək dispersli hissəcikləri Udması, 3) fizik i—torpaqın cox xırda hissəciklərinin maddələri əzu- nə cəlb etməsi: 4) kimyəvi—tor- paqda gedən kimyəvi reaksiya nəticə- sində pis həllolan va həllolmayam duzların əmələ KƏİMƏCH BƏ HƏKYHTY D€- rərək torpaqın bərk Hissəsi ilə qa- rımması: 5) fiziki-kimyəvi —torpaqın bərk hissəsi ilə torpaq məhlulu kationları arasındakı mu- badilə. T.u.q. daq suxurlarının apın masında, torpaqın yuyulmasında əsas rol oynayır, butun torpaq prosesləri- nə tə sir edir, torpaqın məhsuldarlı- RI İLƏ sıx əlaqədardır.

TORPARIN FİZİKİ XASSƏLƏ- Rİ—bax Torpaq.


TORPARIN HAVA REJİMİ—tor- paqda havanın miqdarının və tərki- binin dəvri dəyittilmələri ilə xarak- terizə edilən hava balansı. Torpaq- da sudan əlavə muəyyən qədər hava da olur. Hava torpaqın su ilə dolmamıil məsamələrini doldurur. Hava torpaq- da bitki kəklərinin tənəffusu, tor- paq mikroorqanizmlərinin inkittafı ucun zəruridir. Torpaq mikroorqa- nizmlərinin əksəri aerob ipəraitdə yapayır. Onlar yalnız torpaqda hava oksigeni olduqu zaman səmərəli fəa- liyyət gəstərə bilir. Anaerob :pərait- də reduksiya prosesi nəticəsində tor- paqda bitkilər ucun zərərli azvalent- li birləmmələr toplanır. Bitkilər ucun torpaq havasının atm. havası ilə mubadilə sur”ətinin də əhəmiyyə- ti var. Torpaq havasında SO,-nin miqdarı atm.-dəkindən xeyli coxdur. Torpaqda qaz mubadiləsi bitkinin vegetativ hissələrinin inkipafına səbəb olur.

TORPEDA (lat. (oqredo— elektrik skatı (balıq)|—gəmiləri, sualtı qa- yıqları və s.-ni məhv etmək ucun də- yuli bailıqlı əzugedən, ezuidarəolu- nan siqar formalı sualtı mərmi. T. sualtı qayıq, sualtı qayıqvuran gəmi, eskadra minadaiıyıcısı, Q. kateri və qayıqvuran aviasiyanın əsas sila- hıdır. T. icərisində partlayıcı mad- də atımı (adi və ya nӱvə), detonator- lar, partladıcılar (kontaktlı və ya kontaktsız), əzuyənəldici sistem yer- ləpən bali hissədəny, elektrik mənbə- ləri, mӱhərrik, idarəetmə sistemi yer- ləən orta hissədən: avar vinti, su- kan intiqalları yerlətən arxa hissə- dən ibarətdir. Muhərriklərinin nə- vunə gərə: buxar-qaz, elektrik və reak- tiv muhərrikliz əlculərinə gərə: kicik kalibrli (kutləsi 200—250 kq, uz. 2—2,6 m, kalibri 324—400 mm, sur”- əti 37—74 km/saat, partladıcı mad- dəsi 35—50 kq) və iri kalibrli (kutlə- si 2000 kq-dək, uz. 3,6—6,5 m, kalibri 482—550 mm, sur”əti 102 km/saat, partlayıcı maddəsi 400 k?-dək), tə - yinatına gərə: sualtı qayıqvuran, gə- mivuran və umumi məqsədli, daıyı- cısına gərə: gəmi və aviasiya, ida- rəetmə sisteminə gərə: əzuyənələn (gə- minin, qayıqın səsinə), idarəedilən, proqram ӱzrə manevr edən T., həmci- nin raket-torpedalar (su-hava-su mar- iqrutu ilə hərəkət edən) movcuddur. TORPEDA APARATI– torpedaları saxlamaq və atmaq ucun qurqu. Q.a. dia: metri və uz. atılacaq torpedaya mu- hafiq olan boru iəklindədir. Boru- nun Hər iki ucu (sualtı qayıqlarda) və ya arxa ucu (suustu gəmilərdə) qa- paqla baqlanır. Borunun daxilində xususi stopor (dayandırıcı qurqu) və istiqamətləndiricilər, xarici sət- hində tutilama, atəiyacma, nəzarət ci- hazları yerlinir. Torpeda balonlar- dakı sıxılmıpi havanın pə ya atəi za- manı yaranan barıt qazlarının təzyi qi ilə atılır. Q.a. sualtı qayıqlar da, gəmilərdə, torpeda katerlərində və sahillə qoyulur.

TORPEDA KATERİ —dutiməin gəmi lərini torpeda zərbəsi ilə məhv et mək ucun itisurqətli kicik deəyuiy gl- misi, Birinci və İkinci dunya Mu- haribələrində dulimənin hərbi, kon- voy gəmilərinə qariı, dəniz yolları: nı minalamaq pə lesant cıxarmaq ucun geni tətbiqolunmundu. Subası - mı 80— 240 t, uzmə uzaqlıqı 1852 km,


sur"qəti 93—130 km/saat, silahları kalibri 450—533 mm-lik torpedalı 2—6 torpeda aparatı, 20—40 mm-lik 1—2 avtomat top, pulemyot və dərinlik bombalarıdır. Naviqasiya aparatla- rı h Radiotekinin aparatlar və s. ilə təchiz ol : TORRAL BA” (Torralba)—MəpKəsn İs- paniyada (Soriya əyaləti) Madriddən 150 km (1im.4ai.-də Paleolit duilərgə- si. Mədəni təbəqənin qalınlırı təqr. 3,5 m-dir. İbtidai insanların ipell və erkən aəl devrundə Yapadıqı muəyyən olunmutdur. Qazıntılar za- manı ocaq qalıqları, daili alətləri (əl capacaqları, qapov tipli alətlər, qəlpələr və s.), fauna qalıqları (fil, kərgədan, at və maral sumuklə- ri) tapılmıtidır. 1961—63 illərdə dulpərgənin butun sahəsi (300 m*) qa- zılıb tədqiq edilmiil, gvarsit, cax- maqdapı, qumdapıdan əl capacaqları, coxlu fil sumukləri də aikar edid- midir.


Əd.Boriskovski 8 P. İ., Drevə neyipee proploe celovecestva, L., 1979.


TӦRRE-ANNUNTSİATA (Toqqe Ap- papqyaqa)—İtaliyada iəhər və port. Neapol əyalətində, Neapol kərfəzi sahilindədir. | 62,6 min (1972). Maınqayırma, metallurgiyYa, kimya, əczacılıq, yeyinti sənayesi var. Me- bel, sement istehsal olunur. TÖPPE-AE.-TPEKO (Torre del Greco) —Virann)ana məhəp Bə port. Neapol əyalətində, Neapol kərfəzi sahilin- dədir. ƏH. 94,3 min (1970). Neft e”ma- lı, yeyinti sənayesi var. Vezuvi vul- kanından axan lava emal olunur. Sədəf və mərcan məmulatları isteh- sal edilir. Mərcan muzeyi var. TORREON (Toqqeӧp) — Meksikada, Koauila qitatında ipəhər. Əh. 269 min (1978). Nəql. qovpaqı. Əlvan metal- lurgiya, kimya, yeyinti, toxuculuq, pambıqtəmizləmə sənayesi var. Metal eqmalolunur. 1893 ildə salınmısddır. TӦRRES (Toqqez) Luis Vaes de | 1560— 1614 (?)|—ispan dəniz səyyahı. Cənub materikini tapmaq məqsədi ilə 1605 ildə Kalyao (Peru) portundan cıxmın portuqaliyalı Kirosun ekspedi- siyasındakı gəmilərdən biripə ko- mandirlik etmiidir. 1606 ildə Yeni Qvineya a. ilə Avstraliya mazeriki arasındakı boqazı kəmf etmiindir (1769 ildə onun tərəfinə adlandırıl: mhpidır). Sakit okean bir qrui ada- ya da Q.-mn adı verilminidir. TÖPPEC BOFA3bl (Torres Strait)— Yeni Qvipeya ilə Avstraliya arasında boqaz. Hind (Arafur dənizi) nə Sakit


(Mərcan dənizi) okeailarını birləi- dirir. Enn 170 km, dərinliyi 14 mə qədərdir. Gəmiciliyə mans olan coxlu ada, rif nar. .L. Torresin iərəfinə adlandırılmınidı |).


TORRİXOS ERRERA (Toqq: yoz Nəqqe- qa) Omar (13.2.1929, Veraquvs əyaləti, Santyaqo— 31.7.1981) — Panama dovtət və Hərbi xadimi. Briqada gensralı (1969). Muçəllim ailəsində doqulmui- dur. Hərbi məktəb bitirgmini (1951),


1952 ildən Papama Milli Qvardiya sında xidməqdə olmuandur. Onun bali- cılıqı ilə Milli Qvardiyanın ani - tiimperialist ruhlu zabitlər qrupu 1968 ilin oktyabrında donlat cevrili- in etmitidi. 1969 ildən Milli Qvar- diyanın bali komandanı idi. 1972 il


Konstitusiyasına əsasən “Papama ipqi- labının ali lideriq hssab olunurdu:


ə TOPHIEP 329 k———ƏƏJBCUƏ— -jjj "--Ensəəvitiə ne Əiinib,


1978 il oktyabrın 11-dək, həmcinin Hekumətə balicılıq etmitdi. Panama- da xarici inhisarların fəaliyyətini məhdudlatdırmıil, ir sıra sosial- iqtisadi dəyitpikliklər etmiptdi. T. E. Panama kanalının statusuna dair ABİT-ın 1903 ildə zorla Panama heku- mətinə imzalatdırdıqı qeyri-bərabər SAZİMPİN LƏRVİNƏ nail olmupidur. Təy- yarə qəzası nəticəsində həlak olmuii- dur. Əlumuçndə ABP1 Mərkəzi Kəpfiy- yat İdarəsinin əli olduqu ehtimal


edilir. | TORRİCELLİ (Toqq:seP:) Evance- lista (15.10.1608, Fransa—25.10.1647, Florensiya)—italyan riyaziyyatcısı və fiziki. Muhum əsərləri pnevmati- kaya və mexanikaya zildir. , ATM, təzyiqini və Q. Qalileyin hərəkət haq- qındakı ideyalarını inkipaf etdir- miil, aqırlıq mərkəzlərinin hərə- kət prinsipini seyləmipt, Torricelli boilurunun isbatını və Torricelli dusturunu vermil, civəli barometr ixtira etmitidir. Onun riyaziyyat, bal- listika, optik cihazların təkmil- ləpdirilməsi sahəsində də ipləri var. TORRİCELLİ BOİYLURU—yuxarı- sı baqlı borudakı mayenin sərbəst səthi çzərində havasız fəza. İtalyan fiziki V. Viviani muəyyən etmitdir ki, bir tərəfi batqlı uzun pquplə boru- nu civə ilə doldurub acıq tərəfini civə olan baiqa qaba saldıqda, civə- nin bir hissəsi qaba tekulur və onun səthi uzərində bopluq yaranır. Bunu ilk dəfə E. Torricelli izah etmipi və gəstərmitdir ki, qabdakı civə sət- hinə təsir edən atm. təzyiqi boruda hund. 760 mm olan civə sutununun cə- kisi ilə tarazlapır və onun etdiyi təzyiqə bərabərdir. E. Torricelli və . Paskalın təcrubələri Aristotelin ctəbiət bopluqdan qorxurq ideyasını, bopluqun prinsipcə alına bilməməsi təsəvvurlərini rədd etdi və atm. təz- Yiqinin mevcud Olu gəstərdi. TORRİCELLİ DUSTU U—acıq qab- dakı depikdən mayenin axma sur əti-


ni ifadə edən dustur: o=u 24 (bu- rada h—maye səthinin depqiyin mərkə- zindən hesablanmınd hundurluYu, — aqırlıq quvvəsi tə”cilidir). E. Ter. ricelli muəyyən etmitdir (1641). Q. D.-na əsasən depikdən mayenin axma sur”əti butun mayelər ucun eyni olub, maye səviyyəsinin hundurluyunun kvad- rat keku ilə duz mӱtənasibdir, h hun- xӱrluyundən axan mayenin surəti, hə- min Hundurlukdəi sərbəst duiiən cis- min aldıqı sur”ətə bərabərdir. Axma- nın həqiqi sur”əti isə T.d. ilə tə Yin olunan sur”ətdən bir qədər fərqlənir BƏ deppiyin forma və əlculərindən, mayenin ezluluyundən və s.-dən ası- lıdır. Buna gərə də T.d.-na vahid- dən kicik təshihedici vuruq daxil


edilir (:=fu 20, burada f—sur ət


əmsalıdır). T.d. hidrodinamikada Mӱhӱm rol oynayır. TOPTÖH MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ)


Tortona 1p.-nin (Toqopay, İtaliyanın yemont vil.-ndəy adından) — Qərbi Avropada Orta Miosenin ust mərtəbə- si. 1857 ildə İsvecrə geoloqu K. Ma- Yer-Eymar İtaliyanın (pm.-ında ayır- mımdır. T.m. Qara dəniz— Xəzər həv- zəsində Cokrak, Qaraqan və Konk Ho- rizontlarına muvafiqdir. Azərb.SSR: də Xəzəryanı-Quba, Abieron, PPamaxı- obustan sahələrində, Kicik Qafqaz və alı:i d-rının ətəklərində, həmci-


nin Nax.MSSR-də var. Qumdapı, mer- Gelli gil, cınqıl və konqlomeratdan ibarətdir. Xarakterik faunası mol: Yusklar və s,-dir.

TORUN (Toqip)—Polipanın inM.-biH- da iqəhər, Torun voyevodalıqının inz. m. Visla cayı sahilindədir. Nəql. qovtpaqı, cay portu. Əh. 180 min (1981). Kimya, mapınqayırma, tikiit, yeyin- ti, poliqrafiya sənayesi, un-t, me”mar-


lıq abidələri var. Kopernikin vətənidir. | | TORUN VOYEVODALIRI (UUo-


Yevvödztvvo ToqipzKze)—Polpanın :im.- ında, əsasən, Visla cayının atpaqı axınının saq sahilində inzibati va- hid. Sah, 5,3 min km?, ƏH. 587 min (1980). İnz.m. Torun ii.-dir. T.v. coxlu satlıq k.t. məhsulu verən sənaye-aqrar r-nudur. Torunda mapınqayırma və kimya (sintetik lif, fosfor gubrələri və s. istehsalı), Qrudzyondzda rezin və metal e”malı muəssisələri var. Ye- YiİnTtİ sənayesi inkiypa etmitdir. Buqda, arpa, covdar, kartof, məkəp cuqunduru, palqamturp əkilir. Donuz, ə dluk qaramal saxlanılır. TORUN SULHU (1411)—Tevton or- deninə qariqı Polta krallıqı və Be- yuk Litva knyazlıqının apardıqı Bəyuk mӱharibəni (1409—11) qurtaran muqavilə. Torun pt.-ndə 1411 il fev- ralın 1-də imzalanmılndı. T.s.-nə gərə, Tevton ordeni Jemaytiya və Dobjin torpaqına iddialarından əl cəkdi və təzminat verməli oldu. TORUN SULHU (1466)—Tevton or- deni ilə Polpa krallıqı arasında Onucillik mӱharibəni (1454—66) qur- taran sulh muqaviləsi. Oktyabrın 19- da Torun 1p.-ndə imzalanmındır. T. s.-nə gərə Qdansk Pomoryesi, Xelmin- skaya və Mixaylovskaya, Malbork, El- blonq torpaqları və Varmiya yepiskop- luqu Polpanın ixtiyarına kecdi. Malborkdan sonra paytaxtı Kəniqs- berq olan Tevton ordeni Polpta kral- lıRınıNn Vassalına cevrildi . TORF (alm. ToqE)—yanar faydalı qa- zıntı. Bataqlıq iqəraitində natamam curumuli bitki qalıqlarının toplan- masından əmələ gəlir. Qurulupu, adə- tən, lifli və amorfdur. Element tər- kibinin 50—6096 -ini karbon (S) təpp- kil edir. Sərtliyi apaqıdır. Həcm cəkisi O,70—0,75, Rəngi sarı və ya qarayadək dəyitən qonur olur. T.-a tund rəng verən curuntudur. T. ucun təbii yatımda yuksək (88— 9696 ) Rutu- bətlilik səciyyəvidir. Yanarkən 2650— 3120 kkalykq istilik verir. Yanacaq, gӱbrə, istilik izoləedici material və s. kimi istifadə olunur.

T. haqqında ilk mə”lumatdar era- mızın 46-cı ilinə təsaduf edir. T. yanacaq materialı kimi 12—13 əsrlər- də Hollandiya və PTotlantiyada mə”- lum olmuidur. Rusiyada T. Haqqında ilk mə”lumatlar 18 əsrə aiddir. Dun- yada T. yataqlarının və bataqlıqla- rın sah. təqr. 3530 mln. ha-dır (təqr. 100 mln. La-ı sənaye əhəmiyyətlidir). Dunya ehtiyatı 267 mlrd. t-dur, bunun 162,5 mlrd. t-u SSRİ-dədir (1975),

T.-un umumi kutləsində uceyrə qurulutmunu itirmiil bitki toxuma- larının curuməsindən alınan məh- sulların nisbi gəda T.-un curu- mə dərəcəsi adlanır. T.-lar zəif cu-

umui (2095-dək), orta curumuti (20— 3590 -dək) və cox curumuiy olur. T.-un məniəyi yerustu orqanları bataqlı- qın aerasiyalı səthi qatında (torfo-


gen zona) . onurqasızları, bak- teriya və gəbələklərlə humuslaiqan və minerallatan qurumuiq bitki qalıq- larının toplanması ilə əlaqədar- dır. Anaerob muhitdə olan yeraltı orqanlar T.-da konservləiir və onun təbəqəli hissəsini əmələ gətirir.

T. cıxarılmazdan əvvəl yataqların səthi qurudulur, aqac, mamır və s. cıxarılır, yataqlar 25—40 sm dərin- likdə ketuk, aərac keku və s.-Dən tə- mizlənir. SSRİ-də T. ekskavatorla, frezer və karyersiz-dərinlətdirmə usulu ilə cıxarılır. Sənayedə hasil olan T.-un 9524 -dən coxu frezer usulu ilə cıxarılır. Bunun ucun yatarın ust təbəqəsi 25 mm-dək dərinlikdə xır: dalanır (frezerlənir), qurudulduq- dan sonra hazır torf yıqılır. Bax həmcinin Torf maiqınları. TORF MAPINLARI–torf cıxa- rılacaq yataqları istismara hazırla- maq, torf cıxartmaq, onu qurutmaq, yıqmaq, yӱkləmək və nəql etmək ucun mapınlar. T.m.-nın əsas xarakterik xususiyyətləri qrunta gestərilən xusu- si təzyiqin az olmasıdır. TORF MUALİCƏSİ —palcıq mua- licəsinin bir nevuy torfun mualicə məqsədi ilə iplədilməsi. Bu məqsədlə sanitariya-gigiyena tələblərini ədə- Yən, 42—529S-dək isidilmip torfdan istifadə olunur. Əsasən, dayaq-hərə- kət orqanlarının bir sıra xronik xəstəliklərində, periferik sinirlə- rin, qarın və kicik canaq bopluqu or- qanlarının xronik iltihabında və s. mualicəsində tətbiq edilir. Sanatori- Ya-Kurort, xəstəxana, poliklinika iyə- raitində applikasiya edilir, habelə fizioterapiya ilə birlikdə geniip təri lir. TORF ƏNA YESİ— yanacaq sənaye- si sahəsiy torf yataqlarının mənim- sənilməsini, torfun cıxarılması və emalını əhatə edir. SSRİ x.t.-nda T.s.-nin əhəmiyyəti onun yerli yana- caq nevlərindən biri olması ilə mu- ƏYYƏN edilir, ondan getdikcə daha cox uzvi gubrə, mal-qara ucun depəmə, dibcək, istilik gecirməyən material və s. hazırlanmasında istifadə olu- nur. SSRİ inkitpaf etmitp T.s.-nə kalikdir. Zəngin torf yataqları Qərbi Sibirdə və əlkənin PPimal- Qərb hissəsindədir. SSRİ torf eh- tiyatının 9996 -i bu r-nların payına dupqur. SSRİ-də bir sıra elektrik St. torfla ipləyir: lakin yanacaq

ansında torfun payı cox azdır (0,476, 1983). ağ p: yanacaq torfu cıxarılması (mln. 7”., pərti nəmlik- nə): 1913—1,79: 1940—33,2: 1960— sə 1970—57,4: 1983—25,7.

əqxarici əlkələrdən İrlandiyada, AFR-də, PXR-də Qəm .. Too ubl- xarılır. Torfdan yanacaq kimi, əsa- sən, İrlandiya, AFR və Finlandi- Yada, digər elkələrdə isə baqkcılıq: da, gӱlculukgdə və tərəvəzcilikdə is- tifadə edilir. TORF-İZOLYASİYA TAVALARI— İSTİLİYİ izolyasiya etmək məqsədi ilə mərtəbəarası və ya cardaq ertuklərin- də, habelə digər konstruksiyalarda ii1- lədilən torf tavalar. 3 sm qalınlı- FblH Aa 100x50 sm elcudə hazırlanır. İstilikkecirmə əmsalı 0,06—0,05, əyilmədə məhkəmlik həddi 2 k?/sm?-ə Ona. TORİYE (fr. torchere, torche—Məli”- əl)—oturacarı yerə qoyulan hundur dayaqlı (təqr, 1,5—2,0m) iplıqlandır-


330


TOSAR



ma cihazı. Adətən, taxta, metal və ya plastik gutlədən hazırlanıb, dekora- tiv gərunuitə malik olur. TOSAR— Azərb.-da ev məipətində i1- lədilən mətbəx qabı: yar əritmək, bə – zi xərəkləri bu BƏ C. YUYH HC- tifadə edilir. isdən hazırlanan T. genaqızlı, yastı oturacaqlı, dar- dibli, uzundəstəkli, girdə olur. Sa- pının əl tutan yeri acıq boru ipəklin- dədir, yastı hissəsinin Yara 6ə”aəH naxımlanır. Yaxın PPərq, Orta Asi- ya və Qafqazda da yayılmındır. TOCKAHA (Toscana) — İtaliyanı" mərkəzi hissəsində vil. Apennin y-a- nın 1im.-q.-ində, Liquriya və Tirren dənizləri sahilindədir. Sah. 23 min km?. Əh. 3,6 mln. (1978). Massa-e-Kar- rara, Lukka, Pistoya, Florensiya, Livorno, Piza, Aretso, Siyena, Qros- seto əyalətlərindən ibarətdir. lba və 6. xırda adalar da T.-ya daxildir. Əsas iəhəri və iqtisadi mərkəzi Flo- nsiyadır. Ərazinin cox Hissəsini oskana-Emiliya Apennin d-rı tutur. Sahilləri ovalıqdır. Ərazinin 3896 -ə qədəri melədir. Kinovar, dəmir fi- lizi, qonur kəmur, pirit, mərmər cı- xarılır. Metallurgiya, mapınqayır- ma, kimya, neft e”malı, toxuculuq, karız sənayesi var. Əsasən, dənli bitkilər, iqəkər cuqunduru, tutun, uzum, zeytun və s. yetitdirilir. Do- nuzculuq və qoyunculuqla məpqul olu- nur. Turizm inkittaf etmiidir.

T. qədimdə Tutsiya və Etruriya ad- lanmılidır. 15 əsrin 1-ci yarısında Florensiyanın . hakimiyyəti altına dupimuli və hersoqluqa cevrilmiiddi. 1847 ildə Lukka hersoqluqu da T.-Ya birləpdirildi. İtaliyada 1859— 60 illərin inqilabi hadisələri zamanı T.-da Hersoqluq ləqv olundu və 1860 ilin martında onun ərazisi Sardiniya (1861 ildən İzaliya) krallıqrına qa- tıldı. T. ərazisini 1943 ildə alman- fatist qopunları iiqal etmiiydi: 1944 ildə isə Muqavimət hərəkatı quv- vələri tərəfindən azad olunmupidu. TOSKAN ORDERİ—bax Me”mar- lıq orderləri. | TOCKAHVIHH (Toscanini) Aprypo (25. Z3.1867, Parma—16.1.1957, Nyu-York)— italyan dirijoru. Dirijorluqa 1886 ildən Rio-de-Janeyroda bailamıil- dır. İtaliyada opera və simfonik ork.-in dirijoru olmuii (1887—98), Milanın c.Ta Skalaqı matrına (1898-- 1903, 1996—08, 1921—29), ABİQ da cMetropoliten-operaəya, Nyu-York fi- larmoniyası (1926—36) və milli radio verilifləri ipyirkətinin ork.-nə (1937 —)3, T. ucun təkil edilmitndir) rəzӧ lli etmimpdir. 30-cu illərdə

alsburq və Bayroytda T.-in baicılı- qı ilə musiqi festivalları geciril:- miidir. 20 əsrin gərkəmli dirijor- larından olan nadir artistlik temperamenti və musiqi hafizəsi, ifacılara guclu təqsiri ilə fərqlən- mi, muəllif fikrinin tam dəqiq- liklə ifadə edilməsinə nail olmu|1- dur. T.-nin repertuarına klassik və romantik, eləcə də muasir bəstəkar- ların əsərləri daxil idi |D. PT1os- takovicin 7-ci (“Leninqradə) simfo-


niyasını 1942 ildə ABPQ-da ifa et- miidir). 1982 ildə Milanın “Pik- kola Skalav teatrına T.-nin adı ve-


rilmitidir.


| Əd. Pavebvq S., Arturo Toskanini. İzbr. proizv., t. 2, M., 1956: İskusstvo Arturo Toskanini. Vospominanin. Bioqra-


ficeskie materialı, L., denqo ital., L., 1977 | TOT—Qədim Misir mifologiyasında ay, mӱdriklik, yazı və hesab allahı, elmin, mӱqəddəs kitabların və sehr- bazlıqın himayəcisi. Əfsanəyə gerə, Osirisin axirət məhkəməsində T. ələn iəxslərin əməllərinin Yazılmasına nəzarət edirdi. İblis və ya iblisbaii- lı insan pəklində təsəvvur olunur. TOTAL (son nar. totalis—ÖYTYH, TaM, ÖyTƏB )—TaM, YMyMu, həp mein ranpa)an, əhatə edən (məs., ctotal mӱhari-


Əə). “TOTAL MUHARİBƏə—imperialist təcavuzkar muharibə nəzəriyyəsi. Cə- miyyətin butun maddi və mə”nəvi hə- yatının mӱharibənin mənafeyinə tabe edilməsini və onun, rəqibin həm si: lahlı quvvələrini, həm də dinc əha- lisini məhv etmək məqsədilə hər cur ən qəddar mӱbarizə vasitələri ilə apa- rılmasını nəzərdə tutur. €T.M.ə HƏ3Ə- riyyəsini general E. Tudendorf sis- temləpdirmiidir (1935). İkinci dun- ya muharibəsinin hazırlanmasında və gedipində faitiist Almaniyasının cT.m.əj nəzəriyyəsi əsasında qurulmuii hərbi doktrinası tam iflasa uqradı. Muasir devrdə imperialist dairələ- rində 4T.m.ə prinsiplərini dircəlt- mək meylləri məvcuddur. TOTA/HM3ATOP (öp. totalisateur, to- (a1:zeq—cəmləmək, yekun vurmaq)—cı- dır yarımlarında hər hansı at ucun nə qədər mərc pul qoyulduqunu və top- lanan vəsaitin umumi məblərini gəs- tərən sayqac. Bu ipin təkili ilə məpqul olan buro da, həmin oyunun əzu də QT. adlanır. : TOTALİTAR DƏVLƏT—imperializm devrundə avtoritar burjua devləti forması: devlətin butun cəmiyyət uzə- rində tam nəzarəti. T.d.-lər və rejim- lər butun leqal təpkilatların mil- liləidirilməsi, hakimiyyətin diskre- sion (hec bir 2 məhdudlaidı- ılmamın) səlahiyyəti, demokratik uquqların və azadlıqların ləvvi, ictimai həyatın hərbilətdirilməsi, mӱtərəqqi quvvələrə divan tutması ilə səciyyələnir. Faiqist Almaniyası və İtaliyası ifrat T.d. olmutilar. TOTALİTARİZM (son lat. (okayykaz — dolqunluq, butevluk, tamlıq, lat. (o- kahhqv—butun, tam) — avtoritar oda jua dəevləti formalarından biri (bax Totalitar dovlət). TOTEMİZM (Pimali Amerika Hindi- lərinin dilində ocibve ot-otem, hərfi mə”nası—onun nəsli)—ibtidai icma cəmiyyətində məvcud olmuiy etiqad və adətlər gompleksi. Muəyyən insan qru- pu (tayfa, qəbilə) ilə heyvan və ya bitkilərin (totem) qohumluq əlaqəsinə inamla əlaqədar yaranmımdır. Hər tayfa (qəbilə) əz toteminin adını da- izlımılidır. Totemi əldurmək və ya yemək olmazdı. T. dunya xalqları ara- sında genii yayılmınmdır. T. qalıqla- rı butun dinlərdə saxlanılmınddır. TӦTMA—RSFSR Voloqda vil.-ndə iəəhər. Totma r-nunun mərkəzi. Su- eopa cayı sahilindədir. Kətan z-du, əq kombipatı, yeyinti, aqac tədaruku və e”malı sənayesi muəssisələri: əl- kəpunaslıq muzeyi var. Balneoloji kurortdur. 1137 ildən məqlumdur. TOTS (Toko:q əsl adı və familiyası — Antonio De Kurtis-Qalyar- au, De Curtes-Gagliardi) (15.2.1898, Neapol— 15.4.1967, Roma)—italyan ki-


1974:Valı- Dj., N pel s Toskanini, per. s


no aktyoru. İlk vaxtlar revu, operet- ta, teatr və radioda cı Xı11 etmiildir. “Toto İtaliyanı səyahət edirə (1948), “Toto ev axtarırq (1949), c“ Neapol milyonerlər iqəhəridirə (1950), 4Po- lis nəfərləri və oqrularqə (1951), 4 To- to arvadını axtarır (1952), *Neapo- lun qızılı (1954), *Beyuk və kicik qutlilarə (1966), “Mӱqəddəs Yanuari


–


s.



o.




Mü





-— 3



x... ə


Toto Qanun qanunlurunda qalırə filə mində.


əməliyyatım (1967) kimi məphur film: lərdə cəkilmiidir. Neapol xalq gko- mediyası ifacılıqı prinsiplərinə yaxın olan T.-nun aktyor sənətində milli ən ənə gӱclu idi.

TOTTFRİ— Yaponiyada Honsu a.-nda pəhər və port. Tottori prefekturası- nın inz.m. D.y. qovpaqı, Əh, 125 min (1977). Ən”ənəvi milli sənət (cətirlər, bambukdan məmulat və s.) mərkəzlə- rindən biri. Toxuculuq, aqac e”malı, kaqız, meyvə konservi sənayesi, matın- qayırma, kicik gəmiqayırma muəssisə- ləri: botanika barı, un-t var. TOFALAR (kecmit adları kara- qasuə—İrkutsk vil.-nin Nijneudin- ski r-nunda yatayan turkdilli xalq. Mənitə, dil və mədəniyyətcə ipərqi tu- valılarla qohumdurlar. Əvvəllər ge- cəri maralcılıq və ovculuqla mətqul olan T. Sovet Hakimiyyəti illərində oturaq həyata kecmiilər və əsasən vəh- ii Heyvan dərisi tədaruku kooperativ- lərində calınırlar. Milli ziyalı- ları Yetipmitidir.

TOFALAR DİLİ (kecmiil adı ka- raqas dili)—tofaların dili. Turg dillərinə daxildir. İki iiivəsi (alıqcer və qutar) var. Tuva dilinə cox yaxındır: onu Tuva dilinin dia- lekti də adlandırırlar. Lakin bir sıra leksik, fonetik və qrammatik xususiyyətləri ilə digər turk dillə- rindən fərqlənir. Yazısızdır.


Əd. Rassadin V. İ., Fonetika i leksika tofalarskoqo azıka, Ulan-Udz. 1971: yenə onun, Morfoloqil tofalar- skoqo czıka (pn srapnitelınom ospetenin), M., 1978.


TOGMHT ƏHR-hƏKHM (..cel $3y)) hy- seyn (d. 9.10.1898, Buheyrə əyaləti, Dəlnəqrait g.)—ərəb Yazıcısı, ictimai xadim (Misir). Qahirədə Ərəb Dili Akademiyasının uzvu (1954). Misir Devlət mukafatı laureatı (1961). Ya- radıcılıqa vətənpərvər ruhlu ile r- lərlə batilamıddır. 4-Caqırılmamıiy qonaqə (1918) adlı ilg pyesi ingilis- pərəstlik əleyhinə yenəlmipdir. Mi- sir ədəbiyyatında ilk sosial-məitət romanının (“Ruhun qayıtmasıə, 1933) və realist povestin (FƏyalət mustənti" qinin gӱndəliyiə, 1937) mӱəllifidir. € Marapana yatanlarə (1933), 4PTəhri: zadə (1934), cGələcək gunə səyahətə (1930), *“Ovdaq (1962) və s. simvolist- romantik dramları, Hegayə, ocerg və




TOXUM FONDU


331


fəlsəfi esseləri var. tanə pyesi Azərb. sə qoyulmutidur (1980). Əsərləri: Vozvrapenie duxa, M 1960, PPesth qineN, i kə ani . 1964, Lotorei, Əd.: nusov K. O,, Taufika alıh-Xakima, M., əə yır əv və K., Proza Taufika alh-Xakima,


€ Kapbıxmbını sul- nəsinDƏə tamailaya


TOFİQ FİKRƏT 12.1867,


UR


(Tevfik Fikret) (24. İstambul—19.8.1915, İstam- | | bul)—turk ppairi, pedaqoq, jurna list. gə ədəbiyya- tında “Səərvəti-fu- nunə və ya cƏdəbiy- YATİ-CƏDİDƏF adla- nan cərəyanın ba- nisidir. 1888 ildə Qalatasaray litse- yini bitirmiit, bir muddət xarici ii- lər nazirliyində itiləmiin, 1894—

22. 1915 illərdə turk dili və ədəbi yyatından dərs demiidir. İlk pe rlərini və ədəbiyyatın icti- mai roluna dair məqalələrini redak- toru olduqu “Sərvəti-fununə jurna- lında dərc etdirmiitdir. T.F. turk iye”rinə məzmun və formaca yenilik- lər gətirmitdir. O, csənət həyat ucun- durə prinsipini Həm əməldə, həm də nəzəriyyədə tətbiq edən ilk turk ilai- ridir. İnqilabi ruhlu ipeqrlərində zulm, istibdad və dini fanatizmi qə- tiyyətlə qamcılamı:il, humanizm və azadlıq ideyalarını, xalqlar dostlu- qunu tərənnum etmitdir ertəsi KƏSTƏz silsiləsi, 4*Sisə, “Bir ləHzeyi- Təəxxypə, “Millət iqərqisi?, “Dəvənin bapız, “Doxsan beiqə doqruz, €XaHH- yəqmaə, *"Rubabın cavabıə, € TapHXH-TƏ- dimə, 4PPərming və s.). Əsərləri qada- qan edilməsinə baxmayaraq, mutərəqqi gənclər və hərbcilər arasında əldən- ələ kecərək əzbərlənmiiy və Yayıl- mıpdır, Hakim dairələr tərəfindən əmrunun sonuna qədər təqib olunsa da, inqilabi ideyalara və xalqa sadiq qalmıpdır. Əsərləri Azərb.-da da rər- bət qazanmıtpdı. Azərb. pairlərindən Məhəmməd Hadi, Huseyn Cavid, Abbas Səhhət" və 6.-nın yaradıcılıqına mu- əyyən təqsir gestərmitdir.


Əsərləri: Muntəxəb parcalar, B.,1923, Secilmipt əsərləri, B., 1969, PTər- min, B., 1972, Belın napye, M., 1967, Ki- babi şikeste ve Tevfik ikretin butün di- ger eserleri, Istanbul, 1973.

Əd: Əkrəm Cəfər, Bəyuk turk pairi Tofiq Fikrət, Azərb.SSR EA Xə- bərləri (ədəbiyyat, dil, incəsənət seri- lacıı), 1969, No 1, hyce iH oh P,, Todbur Fikrət, B., 1981: Qordlevski VB. A., İzbr. soc., t. 2, M., 1961, Alıkae- val., Babaev A., Turbikal literatu- ra. Kratkin ocerk, M., 1967, Kalmi- lev X., Obiestvennıe motivı v turep- Kofi noəan, M., 1969: S er te 1 S., Tevfik Fikret, Ideologisi ve felsefesi, Istanbul, 1970.


TOXA—torpaqı yumiyaltmaq və alaq- lamaq ucun k.t. aləti. İilək hissə- DƏN və aqac dəstəkdən ibarətdir. Neo- LİT devrundə meydana gəlmiidir (Ən Asiyada, sonralar əkinciliyinNn Yayıl- DIRI digər əlkələrdə). Arxeoloji qazıntılar zamanı Azərb.-da (Baba- dərvit, TPomutəpə, Zərgərtəpə, Qara- Kəpəktəpə, Uzuntəpə, 1Pəhərcik və s.) Da, sumuk və metaldan hazırlanan T.-lar tapılmıtdır. Ən qədimi Kul- təpənin (Nax, MSSR) Eneolit təbəqə-



təpədə arxeoloji qazıntılar, B.,


sindən mə”lumdur. Toxa əkinciliyi dəvrundə əsas ppum aləti olan T.-lar XII VƏ kotanın meydana cıxmasın- dan sonra təsərrufatda, əsasən, yar- dımcı alətə cevrilmitdir. Afrika, Cənub-PPərqi Asiyanın tropik meiyə zonasında yapqayan bə/zi tayfa və xalq- ların təsərrufat həyatında indi də muhum yer tutur.


Ədə Həbibullayev O. H., .. MHaBnanonBT. U,, XIX əcp nə XX əsrin əvvəllarində Azərbaycanın əkincilik alətləri, B., 1979, İsmayılovQ. S., Qurucay və Kəndələncay vadisində qədim mədəniyyət izləri, B., 1981,


TOXA ƏKİNCİLİYİ–--cəmiyyət ta- rixində əkinciliyin ən qədim forma- sı. Q.ə. dəvrundə CYMYK, nanı, araq və s.-dən duzəldilmii toxadardan is- tifadə edilir və butun iiylər əl ilə gərulurdu. T.ə.-nin qalıqları Av- straliyadan baiyqa, Yer kurəsinin mux- təlif yerlərində tapılmıtidır. Na- tufi mədəniyyətinin əhalisi Mezo- lit dəvrunun ortalarında T.ə. ilə məpqul olmutdur. T.ə. Neolit dəv- rundə Hindistan, Hind—Cin, Aralıq dənizi sahili əlkələrində, PTərqi AF- rika və Mərkəzi Amerikada yayılmıipi- dı. T.ə. ilk batlanqıcda, əsasən, qa- dınlara məxsus məpquliyyət idi. Ap- xeoloji qazıntılar e.ə. 3-cu minil- likdə Azərb.-da T.ə.-nin inkipyaf et- diyini gestərir. Cəmiyyəqin sosial- iqtisadi inkiptafı, qopqu heyvanları- nın quvvəsindən istifadə edilməsi nəticəsində T.ə. tədricən xıpp (cut) ƏKİNCİLİYİ İLƏ ƏVƏZ edildi. tə TOXAR DİLLƏRİ—hind-Avropa dil- lərinə daxil olan əlu dillər qrupu. T.d.-nin hind-Avropa dillərinə mən- (Rliunu 1908 ildə alman alimləri E. Ziq və V. Ziqlinq subut etmiilər, 6—7 əsrlərdə PTərqi Turkustanda (in- diki CXR, Sintszyan əyaləti) yayıl- mıtidı. Adı ipərti olaraq, PPərqi İran dillərindən birində danınlan toxar- ların adından gəturulmutidur. 5—8 əsrlərə aid əlyazmaları və kitabələr brahmi ilə yazılmındır. 9—10 əsrlər- də T.d.-ndə danıtanlar uyqurlar tə- rəfindən assimilyasiyaya uqramınlar.


Əd.: Toxarskie azıki, M., 1959.


TOXARISTAN—tarixi vil.: indi- ki Əzb.SSR-in və Tac.SSR-in c.-uUnu, Əfqanıstanın im.-ını əhatə edirdi. Adı toxarlarla əlaqədardır. 9—13 əsrlərin fars, ərəb muəllifləri 5—13 əsrlər arasındakı dӧvr ucun 4T.ə ter- minindən istifadə etmilər. Eramı- zın 1—4 əsrlərində T. Kuqan padiah- lırına daxil idi. Onun suqutundan sonra ayrı-ayrı hakimliklərə parca - lanmıl, eftalilərə (5—6 əsrlərdə), tӱrklərə (7 əsr) tabe edilmitdi. V əsrin 1-ci yarısında ərəblər tutmupi- dular. Sonralar Tahirilər, Səffari- lər, Samanilər, Hurilər devlətləri- nə daxil olmuiy, 13 əsrdə monqolla- rın hucumuna məruz qalmındı. Orta Asiyanın iri iqtisadi və mədəni mər- kəzi olan T. Mərkəzi Asiyada buddiz- min və maniliyin yayılmasında və in- kipafında muhum rol oynamıpdır. TOXARLAR—1) e.ə. 2 əsr—eramızın 1-ci minilliyində Orta Asiyada lamıa- MblHl Xazır (Ğax Toxapsıcman). 2) Toxap dillərində danınqqan Hind- Avropa xal. qının adı. E.ə. 3—2-ci minilliklər- də PQərqi Avropada, eramızın 1-ci


minilliyinin ortalarında isə Mərkə- zi Asiyada yappamınlar.

Əd.Qafurov B. Q., Tadjiki, M., 1972.


TOXMACAR—meyvə və ya mettə tpitil: liyinin səpin bəlməsində toxumlar- dan alınmın birillik və coxillik bitkilər. Meyvə bitkilərində sort- ların coxaldılması ucun calaqaltı kimi istifadə olunur. Seleksiya itpin- də yeni sortlar almaq məqsədi ilə hibrid AD yetipdirilir. Meiqə aqaclarının TQ.-ından mejtə salınma- sında istifadə edilir. TOXTA (?7—təqr. 1312)—Qızıl Orda xanı. Mengu Teymurun oqlu. Batunun nəticəsi. 1288 ildə əmisi otlanları onu qovmutt, 1291 ildə Noqayın kəməyi ilə yenidən hakimiyyətə gəlmiidi. La- kin, tezliklə Noqay və T. arasında mubarizə balilandı. Rus knyazlıqla- rında Noqayın təsirini ləqv etmək məqsədi ilə T. 1293 ildə oraya qopqun gəndərmiiy, 14 ipəhər talan olunmuil- du. 1300 ildə T. Noqayı mərlub edə- rək Volqadan Dona qədər olan torpaq- ları əz hakimiyyəti altında birləp- dirmitdi. Rus torpaqlarına yeni yu- pyuə hazırlalpjta kəl elmuzidur. TOXTAMIİNY (7—1406)—Qızıl Or- da xanı. Atası Tӱy Xoca Cuci xanın nəslindən idi. 14 əsrin 70-ci illə- rirdə Teymurun kəməyi ilə Otrar vil.- ni (Cənubi Qazaxıstan) və Sauranı (Sırdərya həvzəsi) tutmutidu. Kuli- kovo vurutmasında (1380) Mamayın məqlubiyyətindən istifadə edərək Or:- dada hakimiyyəti ələ kecirmiidi. Da- xili cəkitmələrin qartptısını alaraq bir muddət Qızıl Ordanın kecmili qudrətini dircəltmitidi. 1382 ildə T. hiylə ilə Moskvanı tutaraq ppəhəri ta- lamhıntp və yandırmısdı. 1386 ilin əv- vəlində T. 90 min nəfərlik qopunla Azərb.-a soxuldu, PTirvanı talayaraq Təbrizə yollandı. Təbrizlilərin mu- qavimətinə baxmayaraq, T. hiylə iplə- dərək ipəhəri tutdu. Naxcıvan, Mara- qa, Mərənd, Sultaniyyə tpəhərləri də qarət olundu. T.-ın adından Bakıda, abranda sikkələr kəsilirdi. Zaqaf-


ttaziya və Orta Asiya torpaqları ustun-


də Teymurla apardıqı mubarizə 1395 ildə 1.-ın məerlubiyyəti ilə nəticə- ləndi. O, Volqadan tpərqdəki torpaq- larını itirdi. T.-ı Sibir xanı P1a- dibəy əldurmutidur.

,. Ədl bax Qızıl Orda məqaləsinin ədə- biyyatına, TOXUM —bax Sənin materialı. TOXUM NƏZARƏTİ—k.t. bitkiləri- nin istehsalı, tədaruku, saxlanması və səpinə hazırlanması prosesində onların toxumlarının keyfiyyətinə nəzarət sistemi tədbirləri. SSRİ-də T.n. toxumculuqun ən əsas hissəsidir. Q.n. əkin sahələrini kondisiyalı t0- xum materialı silə təqmin edir. Dev- lət toxum inspeksiyası toxumun təmiz- "HUHHH, cucərməsini, həyat qabiliyyə- ə toxumun yoluxma dərəcəsini, 1000

ZzİN cəkisini və nəmliyini yoxlayır. TOXUM FONDU—kt, bitğilərinin SƏPİN ucun toxum ehtiyatı. T.f.-na toxumluq əkinlər ucun rayonlaiidı- rılmın sortların ən yaxtpı, secmə toxum materialıpnın ayrılması (bax Sənin materialı) k.t. bitkiləri Yıqrımının batlanqıcında bir aydan gec olmayaraq qurtarır. Əsas T.f.-nun miqdarını səpin norması və səpin planına əsasən təsərrufat əzu muəyyən


932


TOXYMA



edir. T.f. quru, təmiz və zərərsiz- ləidirilmii yerdə saxlanılır. Onun vəziyyətinə və istifadə olunmasına ciddi nəzarət edilir. Təsərrufatda, həmcinin 10—1596 miqdarında sıqorta və gecici T.f. (payızlıq bitkilərin səpipi tez bailanan yerdə) olur. Sı- qorta T.f. hər il təmizlənir, yeni məh- sulun toxumu ilə əvəz edilir. TOXUMA— fasiləsiz sapları ilmə- lər iqəklində əyib, onları bir-birinə ilitdirməklə (hərməklə) trikotaj parca və ya mə”mulat hazırlanması. İlmələr arasındakı əlaqə və onların qariqılıqlı yerlətməsi herulmə nəvu ilə muəyyənlətdirilir. T. prosesi əl ilə və mapınla aparılır. Mapında T. eninə (kulir T.-sı) və uzununa (ərii T.-sı) usullarla yerinə yetiri- lir. Birinci usulda butev (fasilə- siz) sap bir ilmə sırasını təkil edən ilmələr piqəklində əyilərək əvvəl- ki sıra ilmələri ilə birlətdirilir və beləliklə trikotaj parca alınır. İkinci usulda isə ilmə sırasını mapının eyni zamanda butun iiylək iynələrindən kecirilmiti əri sapla- rı sistemi təpqkil edir. Burada bir sapın ilmələri yalnız bir sırada yerlənməyib, ardıcıl olaraq bir sı- radan o birinə kecir. Bax Qrikotaj, rikotaj maiını. TOXUMA VƏ ORQANLARIN KƏ- HCURULMƏSİ —patoloji proses nə- ticəsinda məhv olmuii, yaxud zədələn- mi toxuma və orqanların orqanizmin ezunun, yaxud Ğanıra orqanizmin analo- ji toxuma və orqanları ilə əvəz edil- məsi. Bax həmcinin Transilantasiya. TOXUMA DƏZGAHI—1) saplardan (ərip və arqacdan) muxtəlif nev to- xuculuq parcası istehsal edən dəzgah: toxuculuq istehsalatının əsas maypı- nı. T.d. arrac sapının verilmə usu- luna gərə məkikli və məkiksiz: arra- cın dəyitdirilmə usuluna gərə avto- matik və mexaniki (əl ilə dəyiidi- rilən), aqızəmələgətirən mexanizmin nəvunə gorə ekssentrik, xizəkli və jakkard, məkiklərin sayına gərə bir- MəKİKLİ və coxməkikli, sapların nə- vunə gərə pambıq, ipək, yun, iquppə, metal parcalar ucun və s. nəvlərə ayrılır. Məkikli dəzgahlarda məkikin ar- qac qabı ilə birlikdə cəkisi (),25—5 kq-dır. Məkikin hərəkət sur”ətinin dəyinkənliyi və kӱtləsinin beyuk ol- ması məkikli T.d.-nın az məhsuldar- lıqının əsas səbəblərindəndir. Gəes-


==





A


—


4 4


Toxuma dəzgahının sxemi: 1—məkik: 2—artac: 3—bordo: 4—remizka, 5—remiz- kanın gəzuӱ, b—əriiy.


ə =—— — —-— — — ə - ağın ıı N kn - —


tərilən catıtimazlıqlar məkiksiz dəz- gahlarda aradan qaldırılmıiydır. Arqac sapının verilmə usuluna gərə pnevmatik, hidravlik, rapirli və pnev- matik-rapirli və s. məkiksiz Q.d. olur. Coxməkikli dəzgahlarda (1974 ildə SSRİ və CSSR-də sınaq nӱmunələri hazırlanmındır) sapların herulmə- si əripin eni boyunca bir necə sahə- dəki məkiklər vasitəsilə aparılır. Məkiklər arasındakı məsafə parca- nın enindən xeyli az olur. Muçasir T.d. demək olar ki, tamamilə avtomat- lapdırılmıt maınlardır. T.d.-nın gələcək inkipafı, əsasən, arrac sap- ların verilmə sur"ətinin və dəzgah sur”ətinin yӱksəldilməsi istiqamətin- də aparılır. 2) Bax Trikotaj ma- imını. TOXUMA MAYESİ—heyvanda və in- sanda toxuma və orqanlar arasındakı huceyrəarası boptluqları dolduran mayey orqanizmlərin huceyrələri ilə təmasda olur və onların qida mad- dələri ala bildiyi, əz mӱbadilə məh- sullarını verə bildiyi muhit vəzi- fəsi dajıyır. TOXUMA MUALİCƏSİ — mualicə usulu, konservləpdirilmitn heyvan, yaxud bitki toxumasının və ondan hazırlanmıpny preparatların dəriyə, yaxud gəzun birləidirici qippası- nın altına yeridilməsi. 20 əsrin 30- cu illərində V. P. Filatov təklif etmipdir. Onun konsepsiyasına əsa- sən soyӱqda saxlanılmıiq toxuma qey- i-normal mӱhitə uyrunlaidıqda onda yuksək bioloji aktiv maddələr—bio- gen stimulyatorlar toplanır ki, bu da T.m.-nin əsas mӱalicə effektidir. T.m. proteinoterapiya kimi qeyri-spe- sifik mualicə usullarına daxildir. Əsasən, gəz və dəri xəstəliklərinin mualicəsində tətbiq olunur. Baytarlıqda T.m. mӱalicə, həmcinin k.t. heyvanlarının məhsul- darlıqrını yӱksəltmək məqsədi ilə tət- biq edilir. Məs., uzunmuddətli bi- tipməyən, saqalmayan yaralarda, xora- larda, bə”zi dəri, avciyər xəstəliklə- ində və s. TOXUMA TƏNƏFFUSU, hHucey- rə tənəffusu—orqan və toxu- maların huceyrələrində hava oksi- KEHHHHH iyitirakı ilə gedən fermen- tativ proseslərin məcmusu. Tənəffus prosesi arciyərlərin alveollarında bailayıb xarici muhitdən oksigenin qan vasitəsilə alınması, karbon qazı- nın orqanizmdən xaric edilməsindən ibarətdir. Bu proses həm də xarici, yaxud akciyər tənəffusu də adlanır. Akciyər tənəffusunun davamı T.t., Ya- xud daxili tənəffusdur. Bu zaman toxumalar qanla gələn oksigeni mənim- sədiyindən su əmələ gəlir və karbon qazı xaric olur. T.t. zamanı mo- lekulyar oksigenə davamlı maddələr daha tez oksidlətir. Bunu qan vasitə- silə toxumalara gətirilən oksigenin daha fəal olması ilə izah etməyə ca- lıpırlar. Bir sıra mulahizələrə gərə toxumalardakı xususi maddələr (oksigenozalar) fermentlərin iptira- kı ilə bu və ya digər substratı ok- sidləpdirirlər (A. N. Bax). Digər qrup alimlərə gərə isə, toxumalarda oksigeni fəallatdıran dəmir ionla- rı və tərkibində dəmir olan uzvi il ləpmələrdir (A. N. Danilevski, Varburq). TOXUMALAR—məniəyinə, qurulutlu- na və funksiyalarına gərə oxiyar olan


huceyrələr sistemi. T. orqanları və orqan sistemini Yaradır. H eyvan T.-ına epiteli, birlətdirici toxu- ma, əzələ toxuması və sinir toxuması aiddir. Hər tip toxuma rupieym dəvrun- də gedən muəyyən histogenez nəticəsin- də inkipaf edir. Bir cox T.-da his- togenez davam edir və yetkin heyvan- larda regenerasiyanı, bə”zən də T.-ın artmasını tə”min edir. Toxuma hu- ceyrələrinin fəallıqı onların T.- da bilavasitə kontaktından asılı olduqu kimi uzaq hormon və sinir tə”- sirlərindən də asılıdır.

"Bitki T.-ı muəyyən fizioloji funksiyaları yerinə yetirən və bu funksiyalara muvafiq olaraq oxtar morfoloji qurulupqu olan huceyrələr qrӱpudur. Ərtulutoxumluların T.-ı daha mӱkəmməl və mӱrəkkəb quruluiq- ludur. Bunların T.-ı 2 qrupa: tərə- dici (meristem), yaxud embrional və daimi T.-a bəlunur. Daimi T. muxtə- lif tipli tərədici T.-dan forma- lapır. Tərədici, ərtuk, əturucu, əsas, mexaniki, sud boruları və s, T. ayırd edilir.

TOXUMLARIN SKARİFİKASİ- YASI (lat. zsaq1Iso—cərtirəm, cı- zıram)—bə”zi k.t. bitkilərinin (Yon- ca, lupin, xətəmbul və s.) toxumla- rının sərt qabıqlarının zədələnmə- siy, toxumu səpinə Ppazırlamaq usul- larından biri. Skarifikasiya olun- mulp toxum tez cucərir. Skarifika- siya xususi mapınla—skarifikator- larla aparılır, yaxud toxumlar qumla surtuluqr. | ki

TOXUMLU BİTKİLƏR, sperma- tofitlər (Spermatophyta )—ToxyM əmələ gətirən ali bitkilər. T.b.-ə iılpaqtoxumlular (toxumlu qıjılar, bennetitlər, kordaitlər və 6. qazıntı bitkilər daxil olmaqla), ərtulutoxum- lular, yaxud nicəkli bitkilər daxil-


dir. Bapqa ali bitkilər—riniofit- lər, mamırkimilər, plaunkimilər, psilotkimilər, qatırquyruqukimilər


və ayıdətəyilər toxum əmələ gətir- mir. T.b.-də qametofit (cinsi nəsil) reduksiyaya uqrramın (xususilə ertu- lutoxumlularda) və sporofit əsasın- da inkitaf edir. Toxumla coxalma sporla coxalmaya nisbətən bitkilərin proqressiv uyqunlaimasıdır. T.b.-in təkamӱl prosesində sporlu bitkilərdən əmələ gəlməsi T.b.-lə borulu sporlu bitkilərin coxalma orqanları arasın- dakı homologiya ilə subut olunur. T.6.-in Yer kӱrəsinin bitki ertuyunun Yaranmasında və insanın təsərrufat fəaliyyətində beyuk rolu var. TOXYM/H/Y Tbl?KbinAP (Lyginopte- ridopsida)—HəcnH kəsilmipl cılpaq- toxumlu bitki sinfi. Gevdəsi hundur: yarpaqları beyuk olmutidur. Kuləklə tozlanan bitkilərdir. T.q.-a, adətən, keytonikimiləri də aid edirlər. İ-T.- ın qalıqı Karbon dəvrundən mə”- lumdur, lakin Yura dəvrunə qədər olan cəkuntulərdə də rast gəlir. Pa- leobotanikada qazıntı bitkilərin bU qrupunu cox vaxt pteridospermalar adlandırırlar.

TOXUMLUQ ƏKİNLƏR—k.t. bitki- lərinin rayonlaipdırılmıiy sortla- rının xususi təsərrufat və sahələr- də aparılan əkini: bunların məhsul- ları yalnız toxum materialı ucun is” tifadə olunur. K-zların toxumculuq briqadalarında və s-zların muvafiq ie”bələrində təpkil edilir. T.ə. UCӰN elmi-tədqiqat muəssisələrindən və YA



| TOXUNAN 333


toxumculuq təsərrufatlarından alın- MIIT SELİT VƏ Ya 1-ci reproduksiyalı toxumlardan istifadə olunur. Bax Həmcinin Toxumculuq. TOXUMSƏPƏN ULTİVATOR—bax Toxumsəpən maiyın,

TOXUMSƏPƏN MAİYIN—k.t, bitki- ləri və meitə aqaclarının toxumları- NI SƏPMƏK - və torpaqa gubrə vermək ucun maiın. T.m.-lar səpin usulları- na gərə toxumu cərgələrlə (itək, 1)— dar cərgəli, enli cərgəli, carpaz və lentvarı səpən maiına, kvadrat-yuva, punktir, Yaxud dəqiq (itək. 2) və səpə- ləmə usulları ilə səpən maiqınlara ayrılır. Qə”yinatına gerə dənli bit- ki, cərgəarası ipqumlanan bitki (qar- qıdalı, pambıq, cuqundur), kətan və tərəvəz toxumları səpən mapınlar və xususi tə”Yinatlı (mettpə aqacları, İSTİ İİTİLLİK və s. ucun) T.m.-lar var. T.m. eyni zamanda torpara mi- neral gubrə səpən aparatla təchiz olunarsa belə mapqın kombinə edilmit T.m. adlanır. Traktorla aqreqatlatan T.m.-lar asma, qopulan və Yarımasma



| R Fər” m. etti dr = = ə Ru" == |. -


PTək, 1. Cərgələrlə toxumsəpən (asma) ma- pqının texnoloji sxemi: /——toxum qutusu: 2—səpici anapaT, 3—toxumu əturən boru: 4—intiqal təkəri, 5—diskli cırıracan: b6—kipləyici paxmala, 7—cıqrıracanı dərinə salmaq ucun yay, 8—cıqıracan dirək: 9—cərcivənin bap dirəyiy 10— asqı mexanizmi.


olur. Ata qopulan və əl ilə iiylədi- lən T.m.-lar da vardır. SSRİ-də yal- nız traktorla aqreqatlatqan T.m.-la buraxılır: geturumunun eni 1,5—5, m-dir. T.m.-da toxum qutusu, səpici aparatlar, toxuməturən borular, piı- rımacanlar, toxumun ӱzərini torpaqla ertən və sahəni hamarlayan hissələr, dayaq-hərəgət təkərləri və hərəkət



PPək. 2. Kombinə edilmit asma, punktir


toxumsəpən mapının texnoloji sxemi: səpici aparat, 2—intiqal təkəri: əə transmissiya valı: 4—cərcinvnə dirəyi)


=—-birlipdirici dirəkz 6—əksintiqal, 7—gubrəsəpən aparat,


en =


oya VZ


“"


1 Bə | — == —y Hə



PTək. Z. Toxumsəpən kultivator: 1—nəH-

KYÖpə qutusu, 2—dənsəpici aparat, 3—

toxumeturən boruz 4—dayaq təkəriq 5—

kultivator pəncəsi olan cırıracan| 6 —

vərdənələr, 7— hidrosilindr:, 8—mineral gӱbrəsəpən aparat.


əturucu mexanizmlər olur, Butun His- sələr cərcivə ӱzərinə yıqılır, SSRİ- də k.t, bitki toxumlarının səpini ucun toxumsəpən-kotan, kultivator və uzləyici toxumsəpəndən ZƏ istifadə edili Toxumsəpən kulti- vator (izək, 3) laydırsız alətlərla becərilən torpaqda və kevipənliklər- DƏ toxum səpmək ucun iplədilir: eyni zamanda toxum səpir, torpaqı yumial- dır, aları doqrayır və cərgələrə mi- neral gubrə verir,


Əd.KarpenkoA. N. idr., Selv- skoxozlİstvennıe mapqinı, M., 1979: L u-


rıe A. B. i dr., Selhskoxozanstnvennıe mapinı, 2 izd., L., 1983.


TOXUMTƏMİZLƏYƏN MAİYIN—ot, tərəvəz və texniki bitki toxumlarını təmizləmək və ceypidləmək ucun k.t. mapını. SSRİ k.t.-nda universal (SU-0,1 markalı) və elektromaqnit (ƏMC-1A və SMPQ-0,4) T.m. tətbiq edi- lir. Universal T.m.-da toxum hava axını ilə və xəlbirlərdə təmizlənib cepidlənir. Elektromaqnit T.m, Yonca və kətan toxumlarını kələ-ketur səth- li alaq (qızılsarmatıq, kəkrə və s.) toxumlarından təmizləmək ucundur. Bunun ucun təmizlənəcək toxuma maq- nit metal ovuntusu (8094 dəmir 2,3- oksid və 2096 tabaiyir) qatılır, bu za- man gələ-kotur səthli alaq toxumları- nın ӱzəri ovuntu ilə ertulur: qarı- iyıq elektromaqnit barabanına veril- dikdə alaq toxumları ona yaphıtpır, təmizlənmii toxumlar isə qəbuledici- yə yıqılır. Bax həmcinin Dəntəmiz- ləyən maın.

TOXUMUN NƏMLİYİ—toxumlarda hiqroskopik nəmliyin miqdarı. Toxy- mun saxlanması ucun T.n.-nin ÖƏİYK əhəmiyyəti var. Hər bir bitkidə to- xumluq dənin nəmliyi devlət standartı ilə normalaipdırılır. Azərb.SSR-də taxıl və dənli-paxlalı bitkilərdə kondisiyalı toxumun nəmliyi 1492 ol- malıdır. Nəmliyi yuksək olan dən tez qızıpyır və cӱcərmə qabiliyyətini iti- rir. T.n. laboratoriya ipəraitində muəyyən edilir. TӦXUMCULӰQ—bitkicilik sahəsi: sortdəyiyimə və sorttəzələmənin yerinə yetirilməsi ucun rayonlapdırılmıti sortların toxumlarının kutləvi su- rətdə coxaldılması ilə məpqul olur, T. bilavasitə seleksiya ilə əlaqədar- dır və onun nəzəri əsasıdır. Rusi- yada Q, 19 əsrin 2-ci yarısından :a. ranmındır, Q, seleksiya ilə vahid


sistemdə V. İ. Leninin 1921 ildə im- zaladıqı 4“ Toxumculuq haqqındag dek- retdən sonra elmi əsaslarla inkipyaf edir. Bu qərar əsasında SSRİ-də, o cumlədən Azərb.SSR-də bir cox elmi- tədqiqat idarələri təiykil edildi və seleksiya-toxumculuq iiyləri elmi əsas- larla quruldu. Q.-u yaxtıladırmaq və onu sənaye əsasında yenidən tətikil etmək ucun 1960 ildə Sov. İKP MK və SSRİ Nazirlər Soveti qərar qəbul etdi. T.-un sənaye əsasında yenidən təpkilinin bəyuk əhəmiyyəti oldu.

1978 ildə Azərb.SSR-də cins to- xum istehsal edən “Sorttoxumsənayev birliyi təiikil edidmiii, resp.-nın əsas taxılcılıq r-nlarının hər bi- rində r-nun və Ya zonanın toxuma olan tələbatını ədəyə biləcək xususi to- xumculuq təsərrufatları yaradılmıpi- dır. Elmi-Tədqiqat Əkincilik İn- tu, Azərb.SSR EA Genetika və Selek- siya İn-tu və həmin in-tların təc- rubə st.-ları cSorttoxumsənayev bir- liyYinin rayonlaidırılmın yuksək- məhsuldar sortların superelit və elit toxuma olan tələbatını ədəyir. Bu toxumlar xususi toxumculuq təsər- rufatlarında artırılır və bu təsər- rufatlar isə əz nevbəsində r-nun umu- mi əkin sahəsini 1-ci, 2-ci, qismən də 3-cu reproduksiyalı toxumla tə”min edir. Bu ipin aparılmasında əsas vəzifə sortdəyitimə və sorttəzələməni vaxtında həyata kecirmək, bioloji və məhsuldarlıq keyfiyyətini saxlamaqla onların toxumlarını tələbata uyqun surətdə kӱtləvi artırmaqdan ibarət- dir.


Ədi Moroz N. A., Selekiil i sevə iknovedbkvo zernovıx gkulhtur, Minsk, 81.


TOXYMuynyr TƏSƏRRUFATI, SSRİ-də toxumculuq tə- sərrufatı–—k-z, s-z və ya elmi- tədqiqat idarəsinin təsərrufatı: zona- NI VƏ Ya r-nu k.t. bitkilərinin rayon- lapdırılmıiy yuksəkkeyfiyyətli sort- ları ilə tə”min edir. T.t. elmi-tədqi- qat idarələri tərəfindən ibtidai to- xumculuq sahələrində superelit və elit toxumları hazırlayır, k-z və s-zlara eELİt və 1-ci reproduksiyalı toxumlar verir. Bax həmcinin Toxumculiq. TOXUMİYUNASLIQ — toxumlardan bəhs edən elm: ana bitkidə yumurtahu- ceyrənin mayalandıqı vaxtdan baila- yaraq həmin toxumlardan yeni bitki ƏMƏLƏ GƏLƏNƏ qədər olan dӧvrdə to- xumların həyatı və inkipafını vy- rənir,

Q. botanika, genetika,

fiziologiya, embriologiya və s. bio- loji elmlərlə sıx əlaqədardır və onların tədqiqat usullarından isti- fadə edir. Q., həmcinin toxum mate- riallarına qiymət və nəzarət usul- larını ipləyib hazırlayır (bax To- X.M nəzarəti). T.-ın yabanı bitki- lərin toxum və meyvələrini eyrənən hissəsi botaniki T. (xarpologiya), be- cərilən k.t. bitkilərinin toxumla” rından bəhs edən hissəsi kənd tə- sərrufatırvəya aqronomiya T.-ı adlanır. TOXUNAN—M” nəqtəsi M nəqtəsinə ( əyrisi boyunca ss Nsuz Yaxınlatdıqda MM" duz xəttinin limit vəziyyəti. Duzbucamtı koordinatlarda tənliyi U/=/(x) olan əyriyə cəkilən T.-ın tən- LİYİ


biokimya,


U—/(x,)=/(x,)(x—x,)


334


ipəklindədir (/—diferensiallanan- dır, x, isə M nəqqəsinin absisidir). 5 səthinə onun M nəqtəsində T. və to- xunan mustəvi çzərində yerləttən ix-


Dan mə.






ən EHM ii m. tiyari duz xətt 5 səthianə M nəqtəsinə də Q. adlanır.

TOXYHAH MYCTƏBH (M HərTə- sindəbsəthinə T.m.)—M nəq- təsindən kecən və cari M” pəqtəsi M nəqtəsinə yaxınlatdıqda M”-dən mə- safəsi MM” məsafəsinə nəzərən sopsuz KHHHK olan mustəvi. 72=/(x, u) səthin tənliyidirsə və /-in (xo, uo) pəqtə- sində tam diferensialı varsa (xo. (0, ?o) neqtəsində T.m.-nin tənliyi 2—2/==- m A(x —xo) -.B(U—vo) pəklindədir. Bu halda A və V 0//dx və d/ du xususi terəmələrinin (xo, o) nəqtəsindəki qiymətləridir.


zrə aa


TOXYHAHHnHAP YCYnY —6ax Nyu- ton usulu. TOXUNMA DUYRUSU, taktil


hiss (lat. Kası115—toxunmaqla hiss olunan, (apno—toxunuram)—muxtəlif mexaniki stimulun dəri səthinə tə”- sirindən bat verir. İki əsas muxtə- lifnevlu reseptorun: toxunma resep- SİYASI VƏ təzyiq resepsiyasının məv- cudluqu ilə səciyyələnir. Frey tuk- cukləri metodu ilə dərinin həssas- LIRINI tƏDqiq etdikdə elə pahiyələr tapmaq olur ki, onlar təzyiqə reaksi- Ya verdikləri halda temp-ra reaksiya vermirlər. Əksinə, dəridə elə nahi- Yələr var ki, temp-ra reaksiya verdik- ləri halda, təzyiqə cavab vermirlər. Bunlar subut edir ki, taktil hissin (toxunma) və temp-r hissinin yaran- ması muxtəlif dəri reseptorlarının qıcıqlanması nəticəsində baii verir. TOXUNMA ORQANLARI — dəridə dayaq-hərəkət aparatında (əzələlərdə, barlarda, oynaqlarda və s.), bə”zi selik- Lİ qipqada (dodaqlarda, dildə və s.) orqanizmin xarici və daxili muhitin- də baiq verən quruluilu toxuma top- lusu, yaxud reseptorlar. T.o.-ndan bə”- ziləri mexaniki qıcıqlardan, digər- ləri istinin, soyuqun tə”sirindən mu- təəssir olur. Bir sıra T.o. isə yalnız MUƏYYƏN kimyəvi amillərlə qıcıqla- nır. Nəhayət, xususi qurululu re- septorlar səs və ipıq dalqaları ilə oyanırlar.

TOXUNMAYAN PARCHALAR —təbii, kimyəvi lif və saplardan toxuculuq usulları tətbiq etmədən alınan mə”- mulatlar. T.p. istehsalı ayrı-ayrı liflərin muxtəlif usullarla ir- ləpdirilməsinə əsaslanır. Yapıin- dırma T.p.-da liflər bitipdirici maddələr (Yapıtqanlar) vasitəsilə birlətdirilir. Əsasını lifli mate- rial (1 m?-in kutləsi 10—1000 q və daha cox olak toxuculuq lifləri tə- bəqəsi) təppkil edən belə T.p. daha ge- hip Yayılmıddır. Bundan baiqa T.p. xovlu-lifli materialı bir və ya bir necə sap sistemi ilə tikməklə, lifli kӱtləni gecələtdirməklə, girinti-cı- xıntılı iynələrlə e”mal etməklə və s. usullarla hazırlanır. Lifli mate-


TOXUNAN MXSTƏVİ |


s ə ə Tə tt



1Pək. 1. Lif təbəqəsini mexaniki usulla

formalatdıran qurqunun sxemi: /—dara-

ma mapının cıxarılabilən barabanı:

2— daranmıtl lay: 3—daranmıqi layın

Yerlətdiricisiy, 4— formalapıhıiid ma- terial.


rial, əsasən, mexaniki və aerodina- Mik usullarla formalatdırılır. Qat.-dan xalca, adyal, həmcinin pal- tar, ayaqqabı və s. ucun istilətdiri- ci araqatılar, gaqız maını ucun



PPək. 2.


.Tif təbəqəsini usulla formalapdıran qurqunun sxemi:


aerodinamik


1— nuğ), 2—cıxarılabilən baraban: 3— diffuzor, 4— kondensator: 5—transport- yor: 6—formalatmhin material.


mahud, sӱzgəc və s. mə”mulatlar ha- zırlanır.

Əd.: Texnoloqil proizvodstva netkan- nıx materialov, M., 1982,


TOXUCULUQ—toxuma mə”mulatının (həsir, parca, xalca, palaz və s.) is- tehsalı ilə məiul olan sənət sahəsi, Xammal (lif) və mə”mulat nəvundən asılı olaraq T.-un muxtəlif sahə- ləri (parca, kətan, yun, ipək, pambıq, həsir, xalca-palaz) məvcud olmuttdur. T.-a həm də hərmə sənəti daxildir. İstehsalatda parcanın toxunma tex- nologiyası ipliyin hazırlanma prose- si, parcanın toxunması və tamamlama iplərindən ibarətdir. Hazırlıq" pro- sesi ərii və arqac saplarının sarın- ması, ilixtlənməsi, cillə hazırlan- ması və s. əməliyyatlar daxildir. Hazırlıq sexindən sonra əriii və ap- qac toxuculuq sexinə daxil olur. To- xuma prosesində əriiy sapları dəz- gahın orqanlarının muxtəlif tə”sir- lərinə arqac saplarına nisbətən cox məqruz qalır. Buna gərə də əriiq daha keyfiyyətli xammaldan hazırlanır, onlar əlavə olaraq burulur və tilixt- lənir. Tamamlama ipləri parcanın uzunluqunun əlculməsi, onların tə- mizlənməsi, parcanın keyfiyyətinə nəzarət və s.-dən ibarətdir.

Neolit dəvrundə yaranmıi və ibtidai icma qurulutunda genii ya- yılmındı. İlk əl ilə toxuma dəzgahı e.ə. 6—Ə-ci minilliklərdə meydana gəlmitdir. F. Engels toxucu dəzga- hının ixtirasını insan cəmiyyətinin inkimafının ilk pilləsində cəmiy- yətin ən muhum nailiyyətlərindən biri hesab etmiidir (Marks GE., En- gels F., Secilmipq əsərləri, 2 cild- də, c. 2, B., 4953, səh, 311). Feodalizm


ə toxuma dəzgahı və toxuma a, TƏKMHTƏLİMHLİM. 16 əsrdən balayaraq toxuma irosesinri mexa- nikləidirilməsinə ilk təipəbbus edil- mipdir. İngiltərədə 18 əsrdə mexa- niki məkik və toxuma dəzga “ ixtira olunmutdur. 19 əsrin sonu— əsrin əvvəllərində MƏKH)H avtomatik dəyii)-


. dirən toxuma dəzgahı yaradılmıiq-


dır. 20 əsrin əvvəllərindən e tibarən məkiksiz dəzgahlar icad olunmuidur. Parca məqmulatı tarixən ufuqi dəz- gahlarda istehsal edilmiidir. Azərb.-da Eneolitdən Tunc dəvrunə kecid mərhələsində ilaquli T. dəzgah- larından istifadə olunması arxeolo- ji materiallardan mə”lumdur. Son- ralar, eramızın 3—7 əsrlərində ufu- qi T. dəzgahı (Mingəcevirdən tapıl- mıqidır) imlədilmitdir. Bu dəzgah- ların bəsit numunəsi—xana, nisbətən mӱrəkkəb nəvu isə pparbaf dəzgahı in- diyə qədər qalmaqdadır. Xammalın ne" vundən asılı olaraq Azərb.-da par- ca T.-unun muxtəlif istehsal sahə- ləri yaranmıtldı: pambıq parca T.,- una nisbətən iyal və ipək T.-u ustun məvqe tutmutidur. Erkən orta əsrlər- dən bantlayaraq Culfa, Ordubad, Nax- cıvanda bez istehsalı (bəzzazlıq), PQamaxı, Mucu, Basqal, PTəki və Gən- cədə pilarbaflıq sənəti geniiy yayıl- mıtiqdır. PTarbaflıq mə”mulatında cecim və kəlarayı istehsalı mustəqil sahələr kimi fəaliyyət gəstərmiin- dir. Milli ipək T.-unun yuksək ə ması olan karxana tarbaflıqı 20 əsrin əvvəllərinədək davam etmiii və f-k istehsalına kecid ucun zəmin ya- ratmımdır. Azərb. :parbaflarının məhsulları (darayı, mov, qanovuz, atlaz, tafta, tirmə, cecim, gkəlara- Yı və s.) Rusiyada, eləcə də Avropa ol- kələrində bəyuk ppehrət qazanmındı. 9 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərindən Avropa və Rusiyadan ixrac olunan ucuz f-k məhsullarının rəqabəti nə- ticəsində Azərb.-ın bir sıra ən”ənəvi T. sənətləri (bəzzazlıq, iqaltoxuma,


parbaflıq) tənəzzulə qramıtndır. Rİ—iplik və


TOXUCULUQ LİFL toxuculuq mə qmulatları hazırlamaq ucun liflər, toxuculuq sənayesində əsas xammal. T.l. təbii liflərə (pam- bıq, kətan, yun, təbic ipək və s.) və kimyəvi liflərə ayrılır. Kimyəvi liflər sun”i və sintetik olur. Sun”i liflər təbii uzvi yuksəkmolekullu birlətmələrdən (məs., selluloz), bit- ki və heyvan məniəli zulallardan (məs., zein, kozein) alınır (bax Ase- tat lifləri, Viskoz lifləri). Sin- tetik Q.l.-ni sintetik polimerlərdən (poliamid, polietilentereftalat, p0- liakrilopitril, poliuretan və s.) ha- zırlanır. Kimyəvi T.l. pambıq və yun lifləri kimi uzun saplar və qısa lif- lər (itapel lifləri adlanır) pək- lində istehsal edilir. Bəzən qeyri- uzvi birlətmələrdən alınmıiyq lif- lər (iquptə, metal və s. liflər) DƏ kimYƏvi Q.l.-nə aid edilir. TOXUCULUQ PARCASI —toxuculuq prosesində bir-birinə perpendikulyar sap sistemlərinin (əriiq və arrac əruӱlməsindən alınan mə”mulat. Bə - zi hallarda (parcada xov, naxıii və s. almaq ucun) əlavə sap sistemindən DƏ istifadə olunur. T.p. uzun parca, sufrə, dəsmal və s. iyəklində istehsal edilir. Qalınlıqı, adətən, 5 mm-ə Qə- dər, eni 1,5 m-ə qədər (bəzən 12 m-dək), uz. mӱxtəlifdir. İpliyin hazırlan-



TƏBPAT


335


—j–a–"hhç—jx”bh-tĞjh-n-—hjkmk————————n ti ———————————-”:z”z-,ghD—- "khhğdpppkqet-—"—c—qktqjp”


dıqı liflərin nəvunə gərə pambıq, Yun, gətan, ipək və kimyəvi liflərdən T.p. olur. T.p. bircins (yun, ipək, pambıq, kətan və s.), qarıpyıq (muxtə- lif liflərin qarıtıqından hazır- lanmınq eynitipli saplardan, məs.., gətan-lavsan ipliyindən) və bircins olmayan (məs., əripi pambıq, arqacı yun saplardan) nevlərə ayrılır. To- xucu dəzgahlarında alınan parca (xam parca) aqartma, boyama, paxı- vurma, həmcinin muxtəlif nəv tamam- lama əməliyyatlarından kecirilir. Tə yinatına gerə məmitətdə itilədilən və texniki parcalara ayrılır. T.p.- nın qurululu saplarıpn qalınplıqı və ya xətti sıxlıqı, herulmə qaydası və s. ilə xarakterizə edilir. T.p.-pın səthi sıxlıqı 30 q/m?-dəp (Kpen-min- foi) 1 k?/m?-ə (brezent, beltinq) qə-


dərdir. TOXUCULUQ SƏNAYESİ— yutkul sə- nayenin ən qocaman və iri sahələrin- dən biri:z muxtəlif nev bitki, heinarı və kimyəvi (sun”i və sintetik) liflər- dən toxuculuq parcaları, trikotaj (bax Trikotaj sənayesi) və digər mə”- mulatlar istehsal edir. Q.s. ictimai məhsul istehsalında və əhalinin tə- ləbatılın edəpnilməsində muhum yer- lərdən birini tutur. T.s.-nə toxuculuq xammalının ilkin e”malı, pambıq parca, kətan, yun, ipək, toxunmayan parcalar, gəndir-cut, tortoxuyan, toxu- culuq talantereya, trikotaj, kecə is- tehsalı sahələri daxildir. T.s. məh- sulları paltar, ayaqqabı istehsalın- da və digər sənaye sahələrində (məs., mebel istehsalında, maiınqayırmada) istifadə olunur.

Toxuculuq məmulatları istehsalı cox qədimdə meydana gəlmitdir. Pam- bıq becərilməsi, əl ilə iplik və parca hazırlanması eramızdan bir cox əsr əvvəl Hindistan, Cii və Mi- sirdə mə”lum idi. Q.s. mamınlı is- tehsal yoluna qədəm qoymuzi ilk sahə olmulidur. 18 əsrin 2-ci yarısında sənaye cevrilimni bu sahədən bailla- mıtidır. |

İnqilaba qədərki Rusiyada T,s, eqmaledici sənayenin əsas sahələrin- dən biri idi. Butupn sənaye məhsulu- nun 20,594-i və istehlak predmetləri istehsalı məhsulunun təqr. 3220-i onun payına dupqurdu. Q.s., əsasən, mərkəzi r-nlarda yerlətdirilmiyidi. Əsas xammal r-nları olan Orta Asiya və Qazaxıstanda toxuculuq muəssisələ- ri yox idi. Azərb.-da T.s. ipək səlays- sinin yaranması və inkipafı ilə baqlıdır. Azərb.-da ppəkcilik ta qə- dimdən məlumdur. Lakin fək tipli ilk ipək mçəssisəsi 1829 ildə İəgidə yaradılmı:idı. Artıq 19 əsrin 2-ci yarısında 1Pəki, Ordubad və Qara- baqda coxlu ipəkcilik muəssisələri əmələ gəlmitdi (bax Qarabaq ipəg kom- binatı, Ordubad baramaacan fabri- ki, 1Pəki istehsal ipək birliyi), Gəncə, Ordubad, PQamaxı və 1Pəki ipək parca istehsalı mərkəzləri idi. 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəlində Ba- kıda T.s.-pin yeni sahəsi—pambıq parca istshsalı muəssisəsi yaradıl- dı: bu, butevlukdə Qafqazda ilk, Ru- siyada isə iri muəssisələrdən idi (bax Bakı toxuculuq kombinatı).

T.s.-nin inkipafı toxuculuq xam- malının catınimamazlıqı və onun xaricdən gətirilməsi uzundən lən- giyirdi. Muəssisələrin coxunda xa- ricdən gətirilmii toxuculuq mapın-



ları qurulmuttdu. T.s. fəhlələri- nin vəziyyəti olduqca aqır idi. Utlaq əməyindən geniii istifadə olunurdu. Birinci dunya muharibəsi və Vətən- nanı muharibəsi illərində istehsa- lın həcmi xeyli azalmındı. Sovet hakimiyyətinin ilk illərində KƏh-


nə toxuculuq mӱəssisələrinin iitə salınması ilə yanatpı yeni f-klər də tikilirdi. Birinci bemtillikdə


13 pambıq parca, 3 kəqan, 4 yun və bir sıra toxuculuq muəssisələri 1119 sa- lıpdı. İkinci betillikdə Daqiənd və Barnaul pambıq parca kombipat- larının, Dutənbə toxuculuq kombi- patının, Smolensk, Orsk, Kostroma kətan kombinatlarının, Semipala- tiinskdə mahud kombinatının, Nu- xada (PTəkidə) ipək f-kinin və digər T.s. muəssisələrinin tikintisi bala catdırıldı. 1940 ildə pambıq par- ca istehsalı (2715 mln. m?) 1913 il səviyyəsini (1817 mln. m?) ətub kecdi. T.s.-nin yepi sahəsi—parca tipli to- xunmayan parcalar istehsalı meydapa gəldi. Beyuk Vətən muharibəsi illə- rində T.s.-nə boyuk ziyan dəydi. Muəs- sisələrin coxu datıdıldı.

Dərduncu bepillikdə T.s. yenidən bərpa edildi, məhsul buraxılıtnına gərə mӱharibədən əvvəlki səviyyəni kecdi. Muharibədən sonrakı illərdə T.s.-pin butun sahələri inkitaf et- dirildi. Əlkənin bir cox ipəhərlə- qində T.s.-nin iri muəssisələri yara- dıldı. SSRİ yun parca istehsalına gərə duiyada 1-ci yeri tutur (1983). Məhsul buraxılınqının inkitpafı toxuculuq xammalı istehsalının ar- tımı ilə təqmin edilir. SSRİ əzunun xammala olai tələbatını tamamilə ədəyir və xeyli miqdarda pambıq ix- rac edir. 1940—83 illərdə pambıq lifi istehsalı 849 min t-dan 2586 mip t, xam ipək 1816 min ?t-dan 3899 MU T1-a HATAHDbIDDbITTMbilUbiD. Toxuculuq xammalının keyfiyyət tərkibi də də- yipmidir. Sun”i liflər z-dları ye- ni nov məhsullar (asetatlı ipək, lav- san, nitron və s.) istehsalını mənim- səmiilər. T.s. muəssisələrində Yeni texnika və mӱtərəqqi texnologiya tət- biq olunur, istehsal yugsək dərəcədə mexapikləfdirilir BƏ aptomaqtlad1i- dırılır.

Azərb.-da Sovet hakimiyyəti illə- rində T.s. surətlə inkitaf etmii, opun maddi-texpiki bazası xeyli gs- itilənmiidir.T.s. nin muəssisələri Bakıda (Bakı kamvol-mahud istehsa- lat birliyi, Bakı istehsalat tri- kotaj birliyi), Kirovabadda (Kirov: abad toxuculuq kombinatı, Kirov- abad kamvol-mahud kombinatı), Min- gəcevirlə (Mingəcevir pambıq-parca fabriki), Ordubadda, Stepapagertdə,


SSR İ-dətoxuculuq sənayes



Sumqayıtda və PTəkidədir. 1970—83 illərdə T.s. məhsulları 2,6 dəfə art- mıqidır. 1983 ildə 257,6 min ut pam- bıq lifi, 500 tq xam ipək, 8,5 min t yun iplik, 35,7 mln. ədəd alt və ust trikotaj və s. istehsal olunmutidur, Xarici sosialist əlkələrində T.s. mӱvəffəqiyyətlə inkipltaf edir. 1981 ildə ADR-də 0,5 mlrd. m? pambıq par- ca, 107 mln. m? yun parca, 120 mln. m? ipək parca, BXR-də muvafiq . ilə- kildə O,4: 56: 42: Mac. XR-də 0,3, 41, 59: PXR-də 0,8: 160: 161, RSR-də 0,7: 95: 112: CSSR-də O,6: 93: 109 mln. m parca istehsal olunmuzidur. T.s. kapi- talist əlkələrindən ən cox ABİ1, Ya- poniya, B. Britaniya, Fransa və İta- liyada inkipaf etmiidir. 1981 ildə ABİT-da 4,0 mlrd. m? pambıq parca, 210 mln. m? yun parca, 7460 mln. m? ipək parca istehsal olunmudur. | TOCİSSKİ Pavel Varfolomeyevic (15.5.1864, Yekaterinburq, indiki Sverdlovsk—18.7.1918, indiki Baiq. MSSR-in Beloretsk iy.) — Rusiyada s.-d. hərəkat xadimi, bolipevik. Dvor- yan nəslindən idi. 1884 ildən Peter- burqda yapamıtn, gizli fəhlə dərnək- ləri ilə əlaqəyə girmidi. 1885 ildə, sonralar “Sankt-Peterburq fəhlələ- rinin cəmiyyəti adlanan s.-d. tətiki- latı yaratmınmdı. Təpkilat darıdıl- dıqdan (1888) sonra surgun olunmui- du. 1894 ildə Bolqarıstana getmipt, IL. Blaqoyevlə gərutimuidu. 1898 il- dən inqilabi fəaliyyətini Moskvada davam etdirmitdi. 1899 ildə həbs olunaraq surgun edilmiil, 1905 ildən Moskvada ipləmindir. Dekabr silah- lı usyanının ipirakcısı idi. Bə- yuk Oktyabr sosialist inqilabının hazırlanması və gkecirilməsi dəvrun- də Uralda partiya iti aparmıiq, RSDF(b)P komitəsinə Rəhərlnx et- mili, Beloretsk dairəsi HİK-nin səd- ri və Hərbi komissarı olmuzdur. Əksinqilabi qiyam zamapı əldurul-


mulidur. TƏVLƏ--təsərrufat tikililərinin bir pevu. Mal-qarapın və atların saxlanması ucupdur. Cox vaxt qopqu və minik Heyvanları ucun ayrıca T. olur. Dəvə T.-ləri xalq arasında Də- vəlik adlapırdı. Duzbucaqlı planda olub, yastı, catma və ya taqbənd ertuk- lu T.-lər daidan, ciy kərpicdən ti- kilir. Abtsronda butepvluklə dadan tikilmii yarımsilindrik tavbənd Ta- vanı olan hundur və geniiyliyi ilə S T.-lər geni yayılmındır. dətən, T.-nə muxtəlif məqsədli ara- gkəsmələr olur. TƏVRAT Səhudicə—tə"lim , qanun )— Bibliyanın ilk beiy kitabı. ƏLd-i ətiqə daxildir. T.-a Varlıq, Axirət, Ruhani (Levit), Rəqəm və İkinci qa-


pnin əsas məhsul nəvləri


ipstehsalı, mln, lə | 1913 | 1940 1950 | 1960 1970 | " 1983

vəə I ————————————————————— = —qӧ"EBEP İN kn Pambıq parca 1817 = 2745 4838 6152 |7 7286 Yun parca b 138 .. 193 439 643 762 707 İpək parca 35 67 106 675 1146 | 1769 | 1884 Kətan parca 121 257 516 707 687 729 Alt və ust tri-

kotaj, mln. 272

ədəd . ... 186 197 583 1230 | 1623 | 1645 Toxunmayan

parcalar = nə — 0,8 78 328 627


—.— 5 —— —— —— —— — —— — ————o— — ——— — “ —-————ğ,—


336



nun kitabları daxildir. İkinci qa- nun kitabı e.ə. 622 ildə İudeya carı osiya zamanında yaranmıtdır. T.- ın. qəti redaktəsi və sistemə salınma- sı e.ə. 444 ilə yaxın, dini-siyasi is- lahatcı Ezranın fəaliyyəti ilə ba- ila catmhpildır. TƏVSİYƏ (ər. 4.2)—1) yazılı, ya- xud iiifahi musbət rə”y. 2) Məsləhət, gəstərii. TƏYRƏTƏPƏ — Azərb.SSR Qazax r-nu Geycəli k.-ndə omutəpə mədəniyyə- tinə aid coxtəbəqəli qədim yaayıti yeri. Neolit, Eneolit və Tunc dəvr- lərinə aid maddi mədəniyyət qalıq- ları aikar edilmindir. Tunc dӧv- ru (e.ə. 3-cu minilliyin sonu—1-ci minilliyin əvvəlləri) təbəqəsi ucun qara və boz rəngli ӱzəri iquyrələnmisi və cızma xətlərlə naxındnlanmınn gil qablar, gildən bitirilmiyi niilan- lı məhur, dəndatı, həvəngdəstə və s. səciyyəvidir. Neolit-Eneolit doəvru təbəqələrindən ev və təsərrufat tiki- lisi (ciy gərpicdən dairəvi planda herulmutidur) qalıqları, caxmaqdatı və dəvəgəzudən bıcaqvarı ləvhələr, ra- iovlar, kəsərlər, caydatıdan surt- gkəclər, yıqma oraq diiyləri və s. a11- kar olunmutidur. Sumuk toxa, oraq diiləri, kemurlənmi:i taxıl (arpa və buqda) dənələri və sumuk qalıqla-- rının coxunun ev heyvanlarına (ekuz- davar, donuz, it və s.) aid olması ges- tərir ki, burada əkincilik və mal- darlıq Neolit devrundə meydana gəl- MH BƏ Eneolit devrundə KEHHHI HH- kipyaf etmiidir.

Ədl Nərimanov İ., Rustə- mov C., Teyrətəpədə Neolit, Azərb.SSR EA Məruzələri, c. 16, 1960, Ne 9, P y c- təmov C., Teyrətəpədə gətpifiyyat qazın- tısı, Azərbaycanın maddi mədəniyyəti, c. 6, B., 65.

TƏYRƏTƏPƏ — Azərb.SSR Aqcabədi r-nunun İPənlik k. Yaxınlıqında or- ta əsrlərə aid yatayınıi yeri (sah. 1,5 ha, hund. ə —6 m) və qəbiristan. Y aila- Yıli Yerindən erkən və inkiiyaf et- miiy orta əsrlər ucun xarakterik ilir- siz və iqirli saxsı qab qırıqları ta- pılmındır. Qablar basma və cərt- mə xətlərlə, həndəsi və qismən nəba- ti naxıilarla bəzədilmiidir. Qəbi- ristandakı kup qəbirlərdən isə qismən boyalı, əksəriyyəti sadə saxsı qab mə”- mulatı (bardaq, kupə, cam və s.) ai1- kar edilmiildir.

TƏYCCU— feodaldan asılı gəndlilə- rin feodallara verdiyi ərzaq, yaxud pul ədəmələri, ərzaq (natural T.), ya- kud pul (pul T.-su) feodal torpaq rentası formasında olmutidur. Bi- yardan fərqli olaraq T. feodal tərə- findən onun təsərrufatında iləyən kəndlinin istehsal etdiyi izafi məhsulun (yaxud opui pul ekvivalen- tinin) mənimsənilməsini nəzərdə tu- turdu. Feodalizmin genezisi dəvrun- də Q. (əsasən natural T.) kəndlilərin istismarının ilk formalarından olmutidu və daha gepti yayılmındı. Feodalizmin inkipafı dəvrundə T. adətən, biyara uyqunlatırdı. Biyardan tədricən imtipa edildikdə ərzaq, xu- susilə pul Q.-su feodal reptasının əsas formasına cevrilirdi (Qərbi Avropa əlkələrində, əsasən, 14—15 əsrlərdə). Pul pə natural (az dərəcə- də) T. feodalizmin laqılması dəv- rundə də fsodal reptasının bailıca forması olmutidur. PPərq əlkələri- nin coxunda T. mərkəzlildirilmiil


TƏVSİYƏ


renta-devlət vergisi formasında ol- maqla butun orta əsrlər boyu kəndli- —... tutulan əsas vergi nevu ili. TƏKMƏ — muxtəlif mstqriallaqdan (metal, mə”dən suxurları, keramik material, plastik kutlə və s.-dən) TƏKMƏ yolu ilə mə”mulat alınması prosesi. Metal təkuklər almaq ucun Ə0-dən artıq T. usulundan(məs., qum qəlibə, kokilə TA təzyiq altında tokmə, fasiləsiz təkmə, elektrik- posa və s,-dən) istifadə edilir. T. prosesi mӱrəkkəb formalı, beyuk və KİCİK elculu detal və pəstah almaq ucun əlveritili usullardan biri- dir. Bax Tekmə istehsalatı. TƏKMƏ AVTOMATI —–tekmə istehsa- latında insanın bilavasitə iitira- kı olmadan muəyyən proqram uzrə TeX- noloji əməliyyatları yeripə yetirmək ucun iplədilir. T.a.-idan qəlib və ic- lik tarıtpıqlarını hazırlamaq və 50077 etmək, qəlibalma, iclik azırlamaq, qəlibə maye doldurmaq, tekuyu qəlibdən cıxarmaq, təmizləmək və s. ucun istifadə edilir. Təkmə istehsalatını kompleks mexanikləii- dirmə və aptomatlaqidırma zamanı T.a. nəql. sistemləri ilə avtomat xət- tə birləidirilir.

TƏKMƏ DAİY MATERİALLAR — 1350 —1450”C temp-rda əridilmiii maq- matik mə”dən suxurlarından (bazalt, diabaz və s.) ?təkmə yolu ilə alınan materiallar (mə”mulatlar). Alınmıpi daiy təkmələr sonradan kristallai- dırılıb, 800—900” S temp-rda ter- mik sobalarda biiyirilir və yavai- yavap soyudulur. Q.d.m. xeyli məhkəm olması, turipyu, qələvi və istiliyə da- vamlılıqı, Yuksək dielektrik xassə- ləri ilə xarakterizə edilir. T.d.m.- dan boru, turiquyadavamlı aparat, elektrotexniki izolyator, uzluk tava- sı, heykəltəralilıq məqmulatı və s. hazırlanır. Bax həmcinin Petrur-


giya.

TƏKMƏ İSTEHSALATI —maye me- talı qəliblərə doldurmaqla tekmə detal və pəstahlar hazırlayan sənaye sahəsi. Mapın detalları pəstahları- nın təqr. 4096-i (kutləcə), maqpınqa- yırmanın bəzi sahələrində (məs,, dəz- gahqayırmada) mə”"mulatların 8996 -i təkmə usulları ilə hazırlanır. Tek- mə detallardan metal e malı dəzgah- ları, daxiliyanma muhərriki, komp- ressor, nasos, yayma stanı, avtomobil, traktor və s.-də, həmcinin aviasiya, mudafiə sənayesi və cihazqayırmada istifadə edilir. Qekmə usulları me- tal sərfini və mexaniki eqmal itki- lərini azaldır, məqmulatın maya də- yərini apaqı salır. Bu usullarla əməli olaraq, istənilən kutlədə (bir necə 2-dan yӱzlərlə ?t-dəg), divarla- rının qalınlıqı O,1—0,9 mm dən bir necə m lək olan tekuklər hazır- lamaq olar. Təkmələr cuqun (kutləcə butun tekuklərin 7524 -ə qədəri), kar- bonlu və lekirlənmiin poladlardan (2095-dən artıqı), əlvan metallardan (mis, aluminium, sing, maqnezium) alınır.

Hələ qədim zamanlarda (s.ə. 2—1-ci minillikdə) Cin, Hindistan, Babi- listain, Misir və digər əlkələrdə, təkmə usulları ilə curbəcur silah- lar, incəsənət məqmulatları, dini və məmiət əyaları hazırlanmındır. 13—14 əsrlərdə Bizans, Venesiya, Ge- puya və Florensiya əz təkmə mə mulat- ları ilə iyohrət qazanmıddır. 14—


ə ıı —————————x——ıxıx—ıxıyuııxışımının


15 əsrlərdə Rusiyada təkmə usulu ilə top, mərmi və zənglər hazırlanırdı. 1479 ildə Moskvada ilk təkmə z-du ti- kilmipdi (Azərbaycanda 19 əsrin axırlarında cuquntəkmə mçəssisələri yaradılmıpdı). cCar-zəngə (kutləsi 200 t-dan artıqq 1735 il), 1 yotrun pərəfinə cTunc atlı (22 m, 1782) abidəsi, Peqerburqda salınmıil (1850) metal kərpuçlər və s. rus təkmə sənə" tinin gəzəl nӱmunələridir.

T.i.-nda adi, mərkəzdənqacma və təz- yiq altında təkmə çsullarından is- tifadə edilir. Birdəfəlik, coxdəfə- lik keramik, yaxud gil və bir necə min tekuklər almara imkan verən dai- mi metal qəliblər (məs., kogil) Hü - lədilir. Təkmə pəstahlar birdəfəlik qum qəliblərdə hazırlanır. Bunun ucun layihə əsasında tӧkmə modeli və iclikdən ibarət model dəsti hazırla- nır. Modelaltı ləevhənin uzərinə qə- lib qutusu və model Yerləidirilir. Qutunu qəlib qatınpıqı ilə doldurub, qatınpıqı dəyməklə sıxlaidırırlar. Sonra modelaltı levhəni 1809 cevirib, qəlibdən modeli cıxarırlar: beləlik- lə, təkmənin xarici səthi formala- ipır:q daxili qurulutu iclik qutusun- da hazırlanmıit icliklərlə əldə edi- lir. İcliyi alt qəlibə yerləidirib, uzərini ust qəliblə erturlər. Qəliblər bərkidikdən sonra oraya vaqranka, elektrik sobası və s. aqreqatlarda əri- dilmiii metal doldurulur. Maye metal soyuyub bərkidikdən sonra alınmıi təkuyu qəlibdən cıxarırlar. Təgmə sistemi metalı kəsilib ayrıldıqdan sonra tekuk təmizlənir və hazır pəs- tah alınır. Pəstahın mexaniki xas- sələrini termik e”malla yaxtılarndı: rırlar. Sənayedə birdəfəlik qum qə- liblərdə təkmələr hazırlanması daha genin yayılmındır. Bu usulla mux:- təlif ərintilərdən istənilən əƏlcu- lərdə və konfiqurasiyada pəstahlar almaq olar. Birdəfəlik qəliblər və təkmə iclikləri qəlib materialları və qəlib qatımıqından hazırlanır. Qəlib və icliklər təlibalma maiın- ları və xususi dəzgahlarda duzəlli- lir, qumufurucu, qumatıcı və digər mapınlardan da istifadə edilir. T.i.-nın sonrakı təkmillədirilməsi təkmə avtomatlarının, avtomat təkmə xətlərinin yaradılması, avtomatlai- dırılmı sexlərin və s.-nin tətigili ilə əlaqədardır.

TƏKMƏ MAYYINLARI —tekmə is- tehsalatında maye metalı dozalara ayırmaq və qəlibə doldurmaq, tekuk al: maq, təkuyu qəlibdən cıxarmaq, təmiz- LƏMƏK və s. ucun iplədilən mapınla- rın umumi adı. Karusel kokil MA“ itınları, təzyiq altında təkmə, mərkəzdənqacma tekmə və s. ucun ma- mpınlar Q.m.-pa aid edilir.

TƏKMƏ MODELİ —tekmə mə”mulat- lar almaq ucun qəlibdə tici boilu-



Hissələrə ayrıla bilən tekmə modeli.


qu yaradan texniki vasitə. Bir qayda olaraq molel dəstinə (bax Təkmə is- tehsalatı) daxil olur, T.m. hissə- lərinə ayrılmayan (konfiqurasiyaca sadə təkmələr ucun) və ya ayrılan (iki-və laha cox hissədən ibarət) olur (iyək.). Aqac, plastik kutlə və metal. dan hazırlanır. TƏKMƏ POLAD — istehsal prose- sində maye halda metal qəlibə (xӱlcə almaq ucun) və ya təkmə qəliblərinə (təkuk istehsalında) tekulərək bər- kiyən polad. Hələ qədim zamanlarda putada əritməklə alınırdı. 20 əsrin 2-ci yarısından dunyada istehsal olu- onan poladın, demək olar ki, hamısı oksigen konverteri, marten sobası, elektrik-qeəvs sobası və s. əridici aqre- qatlarda istehsal edilən T.p.-lardır. TƏKMƏ CUQUN—domna sobasında əridilən cuqun: ondakı karbonun əsas hissəsi sərbəst qrafit ipəklindədir. Tərkibində 3,7596-dək silisium olur. T.c.-dan fasonlu təkmə istehsalında istifadə edilir. TƏNNİS (Tönnies) Ferdinand (16. 7.1855, Rip, Oldensvort yaxınlırın- da—11.4.1936, Kil) — alman sosiolo- qu, Almaniyada professional sosiolo- giyanın banilərindən biri. Muhum əsəri “Birlik və cəmiyyətədir (1887). İctimai munasibətləri iradi munasi- bətlər kimi aratidıran onları iradi tiplərə gərə belmuttdur: təbii instinktiv iradə insanın davranıpı- na sanki kənardan istiqamət verir, mӱcərrəd iradə isə hərəkətin secil- məsi və qariqıya iquurlu məqsəd qoyul- ması imkanını nəzərdə tutur. Birin- ciyə ana məhəbbəti, ikinciyə ticarət misal ola bilər. Təbii iradə birliyi (icmanı), mӱcərrəd iradə cəmiyyəti tərədir. T. inqilab ideyasına mənfi YaHanıca da, ardıcıl demokrat və an- tifaitist olub, irqciliyə qariyı acıq cıxısn etmitdir.

Ədl İstorin burjuaznoN sopioloqii X1X—nacala XX v., M., 1979.


TƏRƏMƏ — diferensial hesabının əsas anlayıtpı,


lim (/ (An) — Q(xo)|/(xi — xo)


x,ex ya. limiti kimi (varsa) tə Yin edilən funksiya. T.- funksiyanın dəyinmə


sӱr”ətini xarakterizə edir. T.-si olan funksiya diferensiallanan funksiya adlanır (bax Diferensial hesabı).

TƏPƏMƏ MƏ”NALAR—sezlərin eti- mon (ilkin), real mə nalarından Ya- ranan yeni mə”nası. Səezlərin ikin- ci, əlavə, məcazi, obrazlı mə naları T.m.-a daxildir. Q.m. əpyaların adi, əsl mənaları olmasa da, onların nitqdə iquurlu iiplədilməsi nəticəsin- də qazanılan mə”na və ya mə na calar- larıdır: məs., bali (bədən uzvu) səzu- nun aqıl, bilik (balı adam), yuksək, beyuk, zirvə (bali məclis, bali redak- tor, daqın batı ) və s.T.m.-ı var.

TƏPƏ MƏ MİNERALLAR—ilkin mi- neralların kimyəvi apınması və ya əvəz edilməsi nəticəsində əmələ gə- lən minerallar. T.m.-ın əmələ gəlmə- si təbiətdə, xususilə Yer qabıqının ust zonalarında genii yayılmındır, mineral əmələgəlmə iqəraitinin fizi- ki-kimyəvi parametrlərinin dəyiitmə- silə əlaqədardır. Ən xarakterik T.m., gil mineralları (kaolinit, montmo- rillonit, talluazit və s.), oksid (li- monit, hidrargillit və s.) və s.-dir. TƏRƏMƏ TƏNASUB—bax Tənasub.


ASI—22, c. 9


TRABZON KONFRANSI


TƏRƏMƏ İYİRKƏT—səhmdar ptirkə- tiy butun səhmləri, yaxud səhmlərinin cox hissəsi digər ppirkətə (ana ipir- kətə) məxsusdur (bax həmcinin İi- tirak sistemi).

TƏPHEP (Turner) Har (2.10.1800, Virginiya ıurarbı, CayTXEMHTOH—İ1.11. 1831, Virginiya, Yerusəlimu indiki Kortlend)— AB1P-da zənci qulların usyanının rəhbəri. Kələ olmuidur. Dini təhsil aldıqdan sonra vaizlik etmitdir. 1831 ilin avqustunda Vir- giniyada zəncilərin usyanına baliaı- lıq etmiit |bax Net Tərner usyanı (/831)|, usyanın məqlubiyyətindən son- ra gizlənmitdi. Tealiklə hakimiyyət orqanları tərəfindən ələ kecirilə- rək e”dam olunmuzdur.

TƏRNER (Tiaqpeq) Cozef Mellord Uilyam (23.4.1775, London—19.12.1851, London)—ingilis boyakarı. London Rəssamlıq Akademiyasında oxumuiti- dur (1789—93, 1802 ildən akad, 1808 ildən prof.). 17 əsr holland marina- larının, K. Lorren və R. Uilso- nun mənzərələrinin motivləri əsasın- da, Bibliya mevzusunda, mifoloji və tarixi sujetlərdə əsərlər yaratmıiq- dır. Əsas əsərləri: “Gəmi qəzası (1805, Teyt qalereyası, London), *Uliss və Polifemə (1828—29), c,,Cəsur"“ gəmisinin son səfəri (1838), cYaqıil,


əd ə,


Y, TəpHen. cMortleykdə terrası, Təqr.


İncəsənət Qalereyası. Vatinqton.


buxar Bə eyp”ərə (1844) həp yu əsər Londondakı Milli aa 4Parlament binasında yanqınq (1835, Klivlend İncəsənət Muzeyi). Akvarel və rəsmlər də cəkmii, həkkaklıqla mətptqul olmutdur.

TƏRPU—seyrək iri və iti kərtməli yeyəy adətən, dipləri yarıkonus iyə- killi olur. Yumiaq metalların, plastik kutlə, oduncaq, gen və s.-nin kobud emalında iplədilir. TƏHMƏT—bax İntizam məs”uliyyəti.| TPA B3ÖH (Trabzon), ar apezunt, Trapezund (yun. Tqare2i5, QTqa- re2?ip(oz)— Turkiyədə ppəhər. Trabzon ilinin inz.m. Qara dəniz sahilində port. Aeroport. Q.—İran avtomobil yolunun bailanqrıc məntəqəsidir. Əh.


97,2 min (1975). Yeyinti, sement, gəmi- qayırma sənayesi, un-t var. Balıq ovlanır.


E. ə. 7 əsrin "ortalarında (və ya e.ə, 8 əsrin ortaları) yunanlar sal- mıli, antik devrdə muchum port və ti- carət mərkəzi olmutdur. E.ə. 2 əsr- dən Pont padiahlıqının, e.ə. il- dən Romanın Pont və Vifiniya əya- lətinin tərkibində idi. 5 əsrdən 13




937 əsrin əvvəllərinə qədə Bizansın tərkibində olmutdur. 1204—1461 il-


lərdə Trabzon imperiyasının paytax- tı idi. 1416 ildə Osmanlı imperiya - SININ dr daxil edilmiidir. TRABZON ƏMƏLİYYATI (1916)— Birinci dunya muharibəsində rus 

aırus ordusunun Primorye dəstəsinin

Qara dəniz donanmasının Batum dəs- təsi ilə birgə Turkiyənin 3-cu ordu- suna qariqı hucum əməliyyatı (5 fev- ral—18 aprel). Martın 26-da rus qo- iunlarının sahil dəstəsi OF "zə nu tutdu, aprelin əvvəlində rus ko- mandanlıqrı Novorossiyekdən dəniz yolu ilə 2 briqada gətirdi, Batum dəs- təsini 1 linkor və 1 esmineslə guclən- dirdi. Aprelin 18-də Trabzon ələ Ke- cirildi. Q.ə. nəticəsində 3-cu turk ordusunun İstambulla ən qısa dəniz yolu vasitəsilə rabitəsi kəsildi. TRABZON İMPERİYASI —1204— 1461 illərdə Kicik Asiyada dəvlət. Paytaxtı Trabzon il, olmutdur. 4-cu səlib yurupqunun itpptirakcıları Kon- stantinopolu tutduqdan sonra Bizans imperiyası suqut etdi. Bizans impe- ratoru Andronikin nəvələri 1 Alek- sey və David Komninlər gurcu carı Tamaranın ordusunun kəməyi ilə 1204 ildə Trabzonu, sonra isə Sinop, Ama - strida və İrakliya it.-lərini tutdu- lar. 1 Anerce) 11204—221 imperator e”lan olundu: lakin əslində imperi - yanın pt. hissəsi 1 Alekse- yin, q. hissəsi isə Davi- din hakimiyyəti altında idi. İmperatorlar ezlə- rini Beyuk Komninlə adlandırırdılar. 121 ildə İrakliyanı və Am- stridanı Nikeya imperi- yası, Sinopu isə Səlcuq- lar ipeal etdilər. T.i.- nın ərazisi ensiz sahil zolaqı ilə məhdudlaiq- dı: burada yunanlar, gur- culər və ermənilər yaita- yırdılar, əhali əsasən uzumculuk və taxılcı- lıqla məpqul olurdu. T.i. Gurcustanla ittifaq saxlayırdı. Qara dənizət- rafı əlkələrlə, Qafqaz,


1826. Munnı


Mesopotamiya və Orta ərq əlkə- ləri ilə ticarət əlaqələri var idi, T.i. 1243 ildən monqollara xərac verirdi.


P Alekseyin hakimiyyəti devrundə (1297—13301/ ciyy muhari- bələr aparılmıtdı. Lakin sonralar, Avropa əlkələri ilə ticarət və dip- lomatik əlaqələr saxlamaq ucun yeganə cıxıtn yolu olan Trabzon limanın- dan istifadə etməyə calınan Atqoyun: lu numayəndələri T.i. ilə qohumluq mӱnasibətləri yaratdılar. İmperator 1U İoanın (1429—58| qızı Dəsninə xatunla evlənən Uzun Həsənin dəv- rundə bu əlaqələr daha da gӱcləndi. 1461 ildə turk sultanı P Mehmet T.i.-nı zəbt edərək Osmanlı imperiya- sının əyalətlərindən birinə cevirdi.

Əd: Uspenski F. İ., Ocerki ns istorii Trapezundskoh imperii, L., 1929: Karpov S. P., Trapezundskal im- peril i zapadnoevropenskie qosudarstva B XIII—XV an., M., 1981. TPAB3ÖH KONFRANSI (1918)— Turkiyə hekuməti və Zaqafqaziya sey- mi numayəndələrinin iptirakı ilə martın 1-dən aprelin 1-dək keciril-


338


TRAVERS


mippdir. Zaqafqaziya seymi numayəndə Heyqətinə (40 nəfər, o cumlədən M.H. Hacınskinin rəhbərliyi ilə musavat fraksiyası) menpevik A. İ. Cxengeli Turkiyə numayəndə heyətinə (7 nəfər) xarici iplər naziri Huseyn Rauf bəy balicılıq edirdi. Zaqafqaziya seymi Birinci dunya muharibəsindən əvvəl- ki Rusiya—Turkiyə sərhədlərinin bər- pa edilməsi, Qərbi Ermənistana Tur- kiyə daxilində muxtariyyət verilməsi və s. pərtlərlə sulh baqlamaqa cəhd gestərdi, lakin həmin ptərtlər qəbul edilmədi. Turkiyə tərəfi seymdən Brest sulhunun (1918) ipərtlərinə əməl olunmasını və Zaqafqaziyanın mustəqilliyini eqlan etməyi tələb etdi, bu, Turkiyəyə Brest sulhunun pərtlərini pozmadan Zaqafqaziyanı itptal etmək imkanı verirdi. Əksinqi- labi Zaqafqaziya seymi xalqlarının mənafeyinə zidd olaraq Turkiyənin bu tələblərini qəbul etdi: aprelin 22-də Zaqafqaziya cmustəqil resp.ə e”lan olundu. T.k.-nın pərtləri Turkiyənin Zaqafqəziyaya soxulmasını asanlai1- dırdı.

Əd. İbrahimov Z., Sosialist inqilabı uqrunda Azərbaycan zəhmətkeit- lərinin mubarizəsi, B., 1957, səh. 300— 302: Tl n b m nin L. M., Qeroiceskin pod- viq bakinskix bolıpevikov, B., 1964, Po- beda SovetskoN vlasti v Zakavkazhe, Tbi- lisi, 1971, s. 248—250: AlievQ. Z., Tur- pin v period pravlenin mladoturok, M., 1972, s. 419,

TRAVERS (ing. və fr. (qaceqze, lat. transversus— KeHHTƏTƏH)) texnika- da —paquli dirəklərə seykənən ufu- qi tir, muxtəlif maptın və qurqu Kon- struksiyalarında, adətən, tirpəkilli gendələn hissə. utəhərrik T. yuk- qaldıran mapınların kanat və ya zəncirinə birlətidirilir. TRAVERTİN—məsaməli yungul su- xur. Karbon qazlı isti və ya soyuq bu- laqlardan kalsium-karbonatın cək- məsi nəticəsində əmələ gəlir. İcə- risində bitki və muxtəlif orqanizm qalıqlarının izləri olur. Dekora- tiv və tikinti dapıdır. Nax.MSSR- də (Buzqov və PQahtaxtı) və Kəlbəcər -nunda beyuk yataqları var. RAVMA (yun. (qaitpa—zədə, yara)— xarici amillərin tə”sirindən heyvan, yaxud insan orqanizminin zədələn- məsi. Mexaniki, termiki (yanıq, don- vurma), kimyəvi, barotravma (atm. təzyiqinin kəskin dəyiiyməsindən), elektrotravma, habelə kombinə edil- miti (məs., mexaniki və yanıq) T. ayırd edilir. Kəskin və xronik olur. Məi- pət, istehsalat, idman və gӱləi T.-sı da məqlumdur. Mexaniki T. acıq, qapa- lı, fəsadlı, fəsadsız, məhdud və s. olur. Əzilmə, sərpmə, sınıq, toxuma- nın və daxili orqanların sıxılma- sı, yırtıq və s. T.-lar məlumdur. Bunlar qanaxma, edem, iltihabi reak- siya, toxumanın nekrozu kimi təzahur edir. Aqır T.-lar iokla mulayiət olunur və həyat ucun təhlukə terədə bilir. Həyəcandan bat verən psixi T. ən aqır xəstəlikdir. Daimi və ya uzun muddət tə sir gestərən mikrotravmalar hər hansı bir orqanda muxtəlif xəs- təliklər tərədə bilər. Vaxtında edi: lən mӱalicə T. zamanı batpt verən və sonrakı aqırlapmaları aradan qal-


dırır. | TRAVMATİZM — əhalinin muəyyən qrupunda muəyyən devrdə batp verən travmalar Məmunu əhalinin car/aM- lıqrına, sosial həyat tərzinə tə sir


edən muhum gestərici. T.-in eyrənil- məsində yeni tərənmilil travmalar nə- zərə alınır. İqtisadi cəhətdən in- kipaf etmitl əlkələrdə T.-dən əlum halları 3-cu yeri tutur. İstehsalat


(sənaye, k.t.) və istehsalatdankənar (idman, məipət, nəqliyyat) T. ayırd edilir.


İstehsalat T.-inə it baptın- da, yaxud itpə gedəndə, itdən qayıdan- da yolda alınan zədələnmələr daxil- dir. Əksər elkələrdə aqır sənayenin inkipafı istehsalat T.-inin artma- sına səbəb olmutpdur. Onların qar ptısını alan tədbirlərin təpgili sosial və texniki amillərlə mçəyYən edilir. SSRİ-də və digər sosialist əlkələrində istehsalat T.-inin plan- lı profilaktikası muəssisələrin, həmkarlar ittifaqları və tibb ida- rələrinin mudiriyyəti ilə birlikdə qanunvericilik qaydası əsasında Keə- cirilir.

İstehsalatdankənar T.ə 20 əsrin 2-ci yarısından baiylayaraq daha tez-tez təsaduf edilir, O, NƏəqQ- liyyat qəzası nəticəsində tərədilən zədələnmələr hesabına artır və T.-in 2|3 hissəsini təpkil edir. Məipyətdə mexaniki və elektrik cihazlarından istifadə olunması utaqlar arasında T.-in artmasına səbəb olur. DV HƏB T.-in profilaktikası texniki təhlu- kəsizliyi təkmillətdirməkdən, sani- tariya maarifi ipini daha da guc- ləndirməkdən ibarətdir. T.-in pro- filaktikası məqsədi ilə uplaqlara nəzarəti artırmaq, kucə hərəkəti qay- dalarını onlara baja salmaq və s. zəruridir. İdmanın kutləvi ipəkil- də yayılması nəticəsində yarıtlarda idman T.-i də artır. Bunun ucun məpq- lərin və yarıtların elmi təpqkilini yaratmaq, həkim nəzarətini gӱcləndir- mək lazımdır. Bə”zən T. xəstəlik, yorqunluq nəticəsində hərəkət koordi- nasiyasının pozequnluqlarından da tərənə bilir (bax həmcinin Travma- tologiya).

Əd. Kalinin M. A., Preduprej- denie selhskoxozlanstvennoqo travmatizma, L., 1980: Peterson L. Renstrem P., Travmı v sporte, per. so iyvedskoqo, M., 1981.


TRAVMATİK PERİKARDİT (Req:- saqdiy5 (qappansa)—perikardın ilti-


habı:y iti yad cismin zədələməsindən bali verir. Əsasən, qaramal, bəzən davarda mutpahidə olunur. T.p.-də


heyvanın nəbzi sur”ətlənir, palpasiya və perkussiya zamanı çrək nahiyəsin- də aqrı olur, urək tonları zəifləyir və s. Mualicəsi az effektli- dir. Profilaktikası: bax Travmatik retikulit məqaləsinə. TRAVMATİK RETİKULİT (EKensi- litis traumatica ) —TOp divarının yad cisimlə zədələnməsi. Qaramal, bə zən davarda təsaduf olunur. Kəskin və xronik olur. Kəskin Q.r. qəflətən bail: layır. Heyvanın iptahası azalır, məhsuldarlıqı apaqı dupqur, temp-ru 40*S-dək yӱksəlir. 6—7 gundən sonra xarakterik klinik əlamətlər kecir. Residiv verə bilər. Mualicəsi: asan həzmolunan yemlər vermək, tordan yad cismi maqnit zondu ilə cıxarmaq. Profilaktikasız: yemi metal peylərlə zibillənməkdən qorumaq, ii- kəmbəyə maqnit halqası salmaq və s.

ƏZd. Mehdiyev M. Ə., Kənd təsər- rufatı heyvanlarının daxili xəstəlik- ləri, B., 1981,


TRAVMATİK TOKSİKӦZ—ətrafla- rın yumilaq toxumasının əzilməsi, uzunmӱddətli əzilmə sindromu. PTax- taların, xəndəklərin uculması, ha- belə zəlzələ və muharibə zamanı tə- pok halı baiq verə bilər, ətraflarda sərt edem, hissiyyatın və hərəkətin ol- maması mupahidə edilir. 3—4 gӱndən sonra kəskin bəyrək catınqmazlıqı tərənir. Sə bə bi: əzilmiiy Yumiyaq toxumalarda gedən parcalanma nəticə" sində toksinlərin qana gecərək zəhər- lənmə tərətməsidir. Mӱalicəsi: ioka qariplı mubarizə tədbirləri gər- mək, zədələnmipt ətrafların immobi: lizasiyası və 4 TRAVMATOLOGİYA (yun. (qappa, (qaitaqoz—yara, zədə--...logiya)—or- qan vətoxumaların travmatik zədələn- mələrindən, onların mualicə və pro- filaktikasından bəhs edən elm. T. geniti məqnada bir sıra cərrahi fən- ləri (neyrocərrahlıq, deəpq qəfəsi cərrahlırı və s.) əhatə edir. 4T.ə ter- mini dar mənada, dayaq-hərəkət apa- ratını (sumuk, oynaq, əzələ, baq, vətər) və dəri. ertuyunun zədələnmələrini əyrənir. SSRİ və digər əlkələrdə T. ortopediya ilə birlikdə klinik fənn təpkil edir, kafedralarda tədris olunur. T. cərrahlıqın əsasını təi- kil edən tibbin ən qədim bəlməsidir. Qədim Misirin mumiyalanmıpq meyit- lərində bitipmiti sınıqların əla- mətləri, kəllə sumuyundə aparılan operasiyaların izləri aqkar edil- mitpdir. Hələ inkipafa batladıqı ilk vaxtlardan T. konservativ və ope- rativ mualicə usulundan istifadə etmipdir. T.-nın sistemlətdirilmiyn əsası ilk dəfə Hippokratın əsərlə- rində əks olunmutdur. T.-nın inki- llafında İbn Sinanın, A. Parenin, Y, O. Muxinin, N. İ. Piroqovun, A. A. Bobrovun və b.-nın əsərlərinin tə” siri olmutpdur. Azərb.-da sınıqların mualicəsi ilə qədim zamanlardan mət- qul olmutlar. Azərb.SSR-də T.-nın inkippafında M. Mirqasımovun, M. A. Topcubaiovun, Ə. Əliyevin, C. Ləmbəranskinin, G. Qurbanolun və 6.- nın xidməti olmuiidur.

20-ci əsrin batlanqıcında T. sər- bəst elmi-praktik belmə kimi cərra- hiyyədən ayrıldı. Muasir T.-nın əsas problemləri travmadan sonra toxuma və orqanlarda əmələ gələn dəyipiklik- lərin patogenezini, konservativ və operativ mualicə usullarını, bai ve- rən aqırlapqmaları vyrənməkdir. SSRİ-də və bir sıra xarici əlkələr- də travmatoloji yardımı ixtisaslaiq- dırılmın həkimlər, travmatoloq-or- topedlər gəstərirlər. 60-cı illərdə aqır travmaların mualicəsi ucun XY- susi travmatoloji mərkəzlər yaradıl- dı. SSRİ-də, o cumlədən Azərb.SSR- də ambulatoriyada travmatoloji yar- dım gestərmək ucun travmatoloji mən- təqələr, poliklinikalarda kabinetlər və s. yaradılmıtdır. T. tibb in-tla- rının muvafiq kafedralarında təd- ris olunur. T.-Ya aid materiallar


cOrtopediya: travmatologiya i prote- zirovaniyan jurnalında həmcinin cAzərbaycan Tibb jurnalında nəzir


olunur.


Əd. Omaptev Q. S., Travmatolo- rus H ortopedin, M., 1983. TRAVMATOLOGİYA VƏ ORTOPE- DİYA İNSTİTUTU, Bakı El-


TPAKTOP


939


mi-Tədqiqat Travmatolo- giya və Ortopediya İns- titut u—Azərb.SSR Səhiyyə Nazir- liyinin elmi-tədqiqat muəssisəsi. 1946 ildə rqopediya və "ağadan Cər- raliyyə lmi-Tədqiqat İn-tu adı ilə akıda acılmımdır. İlk zamanlar in-t muharibə əlillərini muçalicə edi8 Fəal əməyə qaytarırdı. 1956 ildə SSR) Səhiyyə Nazirliyinin qərarı ilə in-tun adı dəyitdirilmiyi, o, uppaq və yaplılarda zədələnmələrin və ortopedik xəstəliklərin mucalicə və profilaktikası ilə mətqul olmui- dur. İn-tun əsas problemləri travma- tizmə, travmatoloji və ortopedik yar- dımın elmi əsaslarına, istinad və hərəkət orqanlarının zədələnməsinə, muayinə və mualicəsinə, yaqplılarda ortopedik xəstəliklərin patofizio- logiyasına, uptaq, yeniyetmə və gənc- lərdə ortopedik xəstəliklərə, sumuk patologiyasına və s. həsr olunmuit- dur. İn-tun 340 carpayılıq klinika- sı, 9 1pe”bəsi, o cӱmlədən ixtisaslaitp- dırılmınq poliklinikası, 9 labora- toriyası var (1984). İn-tda 5 e.d., 21 elmlər namizədi calıtır (1984). İn- tun "Elmi əsərləri nəpqr olunur. TPAHECKAHCHM )A (Tradescantia) — kommelina fəsiləsindən bitki cin- si. Yarpaqları nəvbəli dӱzӱlən cox- illik otlardır. Cicəkləri tək-tək, yaxud cicək qrupunda yerlətir. Mey- vəsi qutucuqdur. Amerikanın tropik və subtropiklərində 60-dək nevu bi- tir. Bə”zi nevləri və onların ar cox formaları otaq bitkisidir. ə z SSR EA-nın Botanika baqında nın 3 novu becərilir. = | TPA )AH Mapk Yanı (Marcus Ulpius Tqazyapiz) (53—117)—Roma imperatoru 198—117|. Antoninlər sulaləsindən idi. Təcavuzkar xarici siyasət Yerit- mipdir. T, muharibə edərək dakların torpaqını (Dakiya əyaləti adı ilə), Nabatiyyə padpahlıqını (Ərəbistan vilayəti adı ilə) Romaya birlətdir- di. T. Parfiya padpahlıqının pay- taxtı Ktesifonu (Mədaini) ələ ge- cirmip, Beyuk Ermənistan və Meso- potamiyanı butunluklə ital etmiit- di. T.-ın dəvrundə Romada beyuk ti- kinti ipləri gerulmutpdu. TRAYAN SUTUNU —111—114 illərdə daklar uzərində qələbə munasibətilə imperator Trayanın Romada tikdirdi- yi mərmər sutun. Hund. 38 m-dir. T.s. əvvəl tunc qartal, sonra Trayanın, 1587 ildən isə apostol Pyotrun hey- gəlləri ilə tamamlanmındı. Sutu- nun gevdəsi Trayanın daklarla dəyuit səhnələri və s. ilə bəzədilmistidir. TRAYEKTOӦRİYA (son lat. (ayes(o- qӧz—yerdəyinməyə aid olan)—neqtə- nin hər hansı hesablama sisteminə gerə hərəkətində cızdıqı kəsilməz xətt. Astronomiyada cox vaxt T.-Ya orbit deyilir. Nəqtənin T.-sı duz xətt olduqda onun hərəkəti duzxətli, əks halda əyrixətli adlanır. Sərbəst maddi nəqtənin T.-sının forması ona tə sir edən quvvələrdən, iplanqıc pərtlərindən və hesablama sistemin- dən, sərbəst olmayan nəqtənin T.-sı- nın forması isə əlavə olaraq rabitə- lərdən də asılıdır. Məs., dӱzxətli yolda hərəkət edən vaqonun hər hansı Nəqtəsi vaqonla tərpənməz barlı olan hesablama sisteminə gerə sukunətdə olduqu halda, dayanacaqa nisbətən dDuzxətli hərəkətdə odur. Yerin sutka- lıq fırlanması nəzərə alınmadıq-


22*, c. 9


“


da batlanqıc sur”ətsiz (o0=0) bu- raxılmınt və aqırlıq quvvəsi tə si- ri altında hərəkət edən sərbəst nəqtə- nin T.-sı duz xətt (paqul), tpaqul 60- yunca yenəlməyən baplanqıc o, sur”-


əti ilə atılan nəqtənin T.-sı isə mu- qavimət olmadırı halda parabola olacaqdır. Yerin aqırlıq quvvəsi sahəsi mərkəzi sahə hesab edildikdə və havanın muqaviməti nəzərə alınma- dıqda Yer səthi yaxınlıqında ufuqi O, baplanqıc sur”əti almın nəqtənin


T.-sı oo= Ӱӱk- 7,9 km)/san (birinci kosmik sur”ət) olduqu halda cevrə, O, =


=” 2 Rə us y R olduqda ellips, = V 22R-11,2 kmysan (ikinci KOC- MİK sur”ət) olduqda parabola və 00:=


yə 0E olduqda hiperbola olar (bu- rada E— Yerin radiusu, —Yer səthi yYaxınlıqında sərbəstduilmə tə cili- dir, hərəkətə isə ulduzlara nisbətən Yerin mərkəzi ilə birlikdə irəliləmə hərəkəti edən oxlara gərə baxılır). T.-nın tə”yini nəzəri və təcrubi mə- sələlərin həllində muhuӱm rol oy-


nayır.

TRAYKOV Georgi (8.4.1898, indiki Yunanıstan ərazisində Lerin maha- lı, Vırbeni k.—14.1.1975, Sofiya)— Bolqarıstanın partiya və dəvlət xa- dimi. BXR qəhrəmanı (1968), BXR Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1968), cXalqlar arasında sulhu mehkəmlət- məyə gərəz Beynəlxalq Lenin mukafa- tı daureatı (1963). 1918 ildən Bol- qarıstan Xalq Əkinci —. (BXƏİ) uzvu. Gizli Vətən Cəbhəsi- nin fəaliyyətində iptirak etmitdir, İnqilabi fəaliyyətinə gerə dəfələrlə həbs cəzasına məhkum olunmuzndur.


Bolqarıstan fatizm həkmranlırın-


dan qurtardıqdan sonra bir sıra mu- Hum partiya və dəvlət vəzifələrində olmutidur. 1974 ildən BXƏİ-nin ka- tibi idi. 1972 ildən əvvəlcə BXR Devlət PQurası sədrinin birinci muca- vini, sonra sədri (1974 ildən fəxri sədri) vəzifələrində calınmındır.


x XE


|| 1 “1 LI 7 =


PTək. 1. Təkərli trakzorun uzununa gəsiliti:


kabinəqy 4—yanacaq bakı: 8—mərkəzi eturucuz 9—aparıcı təkər:



— asma qurqu dəstəkləri: 6—guc valı:


Lenin ordeni, 3 dəfə Georgi Dimit. rov və Oktyabr İnqilabı ordenləri ilə təltif olunmuppdur. TRAKAY-–Lit.SSR-də itəhər. Trakay r-nunun mərkəzi. D.y. st. Tarix muzeyi,

araimlərin etnoqrafik muzeyi var. Hər il beynəlxalq su idmanı İapbilı- ları kecirilir. Turizm inkitaf et- mipidir.

T.-da iri mudafiə kompleksinin qalıqları (yarımadada qəsr, 14 əsrin ortalarıy Qalve gelundəki adada qəsr, 14 əsrin 2-ci yarısı—15 əsrin əvvəli), Vitauto kostyolu (1409, 18 əsrdə yenidən tikilmitidir), Kinessa aramilərin Mə”öənn, aranan, 19 əsrin 1-ci yarısı) və s. muhafizə olӱunmuyldur.

TRAKENEN ATI —minik atı cin- si. 18 əsrdə Trakenen (indiki Kali- ninqrad vil.) at z-dunda təmizqanlı ingilis, ərəb və s. atların yerli Lit- va atları ilə cutlətdirilməsi nəti- cəsində yaradılmıddır. Suysununun Hund. ayqırlarda 166, dəi qucumu 196,2, madyanlarda muvafiq olaraq 159,4, 183,3 sm-dir. Əsasən, kurən, kə- hər və qaradır. Ayqırların cəkisi 600 k?, madyanları 560 k?-dək olur. Atcılıq idmanında Yuksək qiymətlən- dirilir. SSRİ-də (Rostov vil.), Av- ropa, Asiya və Latın Amerikası əlkə- lərində yetitpdirilir.

TRAKTOR (yeni lat. (qasboqs lat. (qa- hHo—dartıram, cəkirəm)—qoptulan, ta- xılan alət və vasitələrlə, habelə sta- sionar mapqınlarla aqreqat halında mӱxtəlif k.t., torpaq, yol-iniaat, nəql. vəs. itlərinin gərulməsi ucun istifadə olunan motorlu mapqın. Qə- gərli və Ya tırtıllı olur.

Tarixi mə”lumat. Buxarla ipləyən ilk təkərli T.-lar 1830 ildə B. Brita- niya və Fransada yaradılmıil, nəql.-da və hərbi məqsədlə iplədilmitdir. 1850 ildən həmin əlkələrdə, 1890 il- dən isə ABPT-da k.t.-nda istifadə olunmaqa baplanmıpdır. Qırtıl- lı hərəkətverici Rusiyada D. A. Zaqryajski (1837) və A. P. Kostikov- Almazov (təqr. 1889) tərəfindən ixti-


—.İİ U ə TİM irə HA Ob



1 —muhərrik, 2—sugan carxı: 3— / —Tomry rapmarbı,


10—etçrucçlər qutusu: //—iliimə muf"


tası, /2— yenəldici təkər,


TPAKTOP



|


= “


x.


= ə ——" İ .. : = X ül .. “ə | əəə - R | x R . 1 ğ


"



PTək 2. Tırtıllı traktorun uzununa kəsiliti: /—muhərriky, 2—kabinə: 3—yana-


caq bakı: 4—asma qurqunun dəstəkləri: 5—guc valı: 6—qopqu


ndi: 7—aparıcı


təkər: 8—mərkəzi eturucuz 9—tırtıl: 10—əturuculər qutusus 1/—dayaq təkəri:


1 2—ilipmə mu ftası:


ra edilmitdir (bu zaman təkər fasi- ləsiz olaraq onun altına dəiiənən bir-birinə oynaqla birlətdirilminld hissələrdən ibarət qapalı lent və ya zəncir-tırtıl uzərində hərəkət edir). Rus mexaciki F. A. Blinov isə iki buxar mapını ilə ipləyən tırtıllı T. quraidırmıit və sınaqdan cıxar- mhılpdır (1888). 1893—95 illərdə rus ixtiracısı Y. V. Mamin daxiliyanma mӱhərriki ilə ipləyən təkərli ara- bacıq yaratdı. 1901 ildə ABPQ-ın c Hart-Parrə firması tərəfindən ilk dəfə olaraq təkərli T.-lar buraxıl- dı. 1912 ildən batlayaraq ABPT-ın c Holtəz, sonra Almaniyanın c“Vanderer- Dornerə firmasında və digər əlkə- lərdə tırtıllı T.-ların istehsalına baplanıldı. SSRİ-də ilk T. 1923 il- də (4 Fordzon-Putilovetsə) istehsal edilmiitdir. 1930 ildə SSRİ-də T.-un kutləvi istehsalı qaydaya salındı:


... zi z ə o . o La aca "aşa iti tq iki. * ir. OT) Di = 1 “bir.


13—yenəldici təkər.


1932 ildən e”tibarən onun xaricdən gətirilməsi dayandırıldı (bax Trak- torqayırma).

Traktorların təsnifatı. Tə yina –- tına gərə T.-lar K.t. və sənaye nəvlə- rinə bəlunur. K.t. nəvləri muvafiq maqpın və ya alətlə aqreqat halında ən muxtəlif k.t. ipləri gərur (pqum, kultivasiya, səpin, məhsul yıqımı və s.). Sənaye T.-ları daha beyuk dar- tı quvvəsinə malik olub, torpaqqazma, yol-intaat iplərində mӱxtəlif əlavə vasitələrlə (buldozer laydırı, qartə- mizləyən, ekskavator calovu və s. ilə) birlikdə istifadə olunur. Hər iki qrup T.-larda təkərlə və tırtılla inləyən nəvlər var.

Traktorların mexanizm və avadan- lıqı. Guc qurqusu muhərrikdən və onun ipini təmin edən qurulutlar- dan ibarətdir (bax Traktor mӱhərri- ki). Guc eturucusunə iliinmə mexaniz -


Pu m


mi, birlətdirici mufta, əturuculər qutusu, mərkəzi və son əturuculər da- xildir. .t. T.-larının " mexaniki pilləli əturuculər qutusunda 6, 8, 15 və daha artıq, sənaye Q.-larında isə 3—6 əturucu olur. Fırlanma mo- menti mərkəzi əturucu vasitəsilə tırtıllı T.-larda aparıcı təkərlərə eturulur, təkərli T.-larda diferen- sial mexanizmdən istifadə olunur. Son eturuculər aparıcı təkərlərin yanında yerlətir və transmissiyanın umumi əturmə ədədini artırır. Ge- di hissəsi təkərli T.-da asma hissə- dən, oxlardan (kərpulərdən) və təkər- lərdən (yenəldici və anarıcı) iba- rətdir. Tırtıllı T.-da isə geditl sisteminə asma hissə, tırtıl zənciri, aparıcı təkərlər, dayaq təkərləri (diyircəkləri və yənəldici təkərləri saxlayır) daxildir (bax Tırtıllı gedii). T.-un idarəetmə mexanizmlə- ri—idarəedici sukan və tormozdur (lentli və ya diskli). Təkərli T.-da hərəkətin isqiqamətini, adətən, qabaq təkərlər dəyitdirir. Tırtıllı T.-un istiqaməti saq və ya sol tırtıl təkər- lərinin muftalar və ya tormoz vasi- təsilə fırlanma tezliyini dəyittməklə bapa gəlir. Kabinə—traktorcunun ra- hat ipləməsini tə”min etməlidir. T.-un elektrik avadanlıqrı: elektrik cərəyanı mənbəyi (akkumulyator bata- reyası və muhərrik uzərində qoyul- mulp generator), muhərriki iipə sal- maq, yolu və ippllək avadanlıqı ipıq- landırmaq, kabinəni ventilyasiya et- mək, səs və ipıq siqnalları vermək ucun cihazlardan ibarətdir. 1 və 2-ci pəkillərdə təkərli və tırtıllı T.- un kəsilitpi verilmitidir. Traktorların tipajı. SSRİ-də buraxılan T. modelləri və gestəri- ciləri onların tipa j ı ilə muəy- Yən edilir (tipaj—baza modellərinin sayını minimal saxlamaq itərtilə muxtəlif tipli T.-ların dartı gəs- təricilərindən səmərəli istifadə et-


ə g- uk nı 1

9 "A -. K|


ef əl. n m- | əl


n k ə .. ə... b m ll kİ ç r bu ə ı Lü E R “ql, r o ə ə b


“7


i.a


|- ül. mi mn T = HR i 4 4


t



3—T-150: 4—K-701 (hamısı—SSRİ):


—T-150 K: 2—bar- n traktoru: PPək. 3. 1—T-150 K: 2—baq-bostan tr py Ferkusonv (B, Britaniya, Kanada),


? 7 TT yerə[HTML redaktə]

“MÖV FİT a


ə


... un =


ӧ—FBolqarı (BXR): 6—aMassi-



TRAMVAY


341



MƏK əsasında qabaqcadan iplənib ha- zırlanmıi texniki plan uzrə ra dırılan matınlar sistemidir) PT - paj daxilindəki siniflər 6 dİGDƏ, eyni təsnifat parametrlərinə malik olan Q. modelləri (yə”ni konkret kovstruksiyalı) dəsti baqpa duiqulu

Baza modeli həmin sinfə məns ən nisbətən daha cox yayılmıpp T. r eBY-


dur. Modifikasiya isə baza modeli


. “ yni sinifdən olsa da, bapqa cur | anizm-


edilmiyi və ya əlavə m lərlə təchiz olunmupi MODEL ik dir. QİY1İ ər olan əlkələrdə əsas rat ametri— T.- suru Yerində hərəkətini ə Di, pərtilə snun verə biləcəyi ən beyuk dartı quvvəsi qəbul olunmuzidur. – 1-ci tipaj 1923 ildə təklif edil- mipp və 1946 ildə həyata kecirilmii- dir. 1956 ildə qəbul edilmii tipaj əsasında 1961—65 illərdə dunya tex- NİKASI səviyYYƏSİNƏ muqafiq gələn T. modelləri (T-40, MTZ-50, T-16, T-74 7 DƏT-250 və s.) hazırlandı. 965—70 illərdə 3-cu tipaj (13 baza mrdəli və bir sıra modifikasiyalar), ..uUn istismar gestəricilərini daha da yaxtılatidırmaq məqsədi ilə 1971— ə illər ucun isə 4-cu tipaj iilənib azırlandı. Həmin tipaj uzrə isteh- sal olunan T.-un baza modelləri cəd- vəldə verilir. 4-cu tipajda T.-un ip sur əti 35 km/saat-a catır, əsaslı TƏ mirə qədərki ii muddəti artır, T.-a xidmət asanlapır. Hərəkət sur”- ətinin artması ilə əlaqədar T.-un as- qısı da təkmillətdirilir, ona əlavə elastik elementlər daxil elilir(: ka- binə ressorlarla təchiz olunur, her- metiklətdirilir, ventilyasiya, isit- MƏ sistemi və kondisionerlərlə təmin









olunur. T.-un qovtaq va detalları Sinif, Sinif tq Mode ə M ... L | tq ilə odel 0,2 ) aRionik 3 T-74, DT-75 M T-150: T-150K 0,6 |T-25: T-16M| 4 T-4A 0,9 T-50 5 K-701 1,4 | MTZ-80 6 T-13 2 T-54B 15 HƏT-250



unifikasiya edilir, nəhayət T.-ların ipini avtomatlaidıran qurqular ya- radılır və s.

TRAKTOR GENERATORU —traktorun elektrik qurqularını (alıpdırma sistemini, ipıqlandırma cihazları- nı) qidalandıran generator. Bu məq- sədlə, adətən, sabit cərəyan generator- larından istifadə olunur (gərginli- yi 6—8 v, gucu 60—180 vt və daha artıq). |

TRAKTOR MUHƏRRİKİ—traktor- larda istifadə olunan daxiliyanma mӱhərriki. SSRİ-də buraxılan trak- torlara dərdtaktlı Oinzel qoyulur. T.m.-nin gucu traktorun dartı sinfi- nə gərə muçəyyən edilir (bax Traktor) və dirsəkli valının fırlanma sur - əti 800— 2500 dovr/dəq olduqda 14,8— 368 .kat-a (20—500 a.q.) bərabər gətu- rulur. Su ilə soyudulan dərd və altı silindrli dizellərdən daha cox isti- fFalə olunur: hava ilə soyudulan və gucu 74 kvt-a (100 a.q.) qədər olan dizellər də tətbiq edilir. TRAKTORQAYIRMA — tqraktorlar, traktor və kombayn mӱhərrikləri, uni-



k


fikasiyalı qovpaqlar, aqreqatlar, on- lar ucun ehtiyat hissələr və detallar istehsal edən mapınqayırma sahəsi. Sənaye sahəsi kimi 1917 ildən (ABPQ- da H. Fordun z-dlarında traktorla- rın kutləvi istehsalına planan- dan) məvcuddur. Avropada traktorla- rın ilk kutləvi istehsalına 20 əsrin 0-ci illərində Almaniya, İtaliya, sonralar B. Britaniya, Fransa və di- gər əlkələrdə baplanmıtqdır. SSRİ- də QT.-nın yaranması 1923 ilə aiddir. İxtisaslapdırılmınıd ilk traktor z-dları—Stalinqrad (indiki Volqo- qrad traktor zavodu) və Xarkov trak- tor zavodu STZ—XTZ markalı təkər- li traktorlar buraxırdı. 19Z3 ildə Celyabinsk traktor z-dunda arqır tır- tıllı (S-60) traktorlar istehsalına balilandı. Beyuk Vətən muharibəsi il- lərində Altay, Vladimir və Lipetsk traktor z-dları tikilib iə salındı. 1945 ildə muharibə nəticəsində da- qıdılmın Stalinqrad və Xarkov 3-D- ları bərpa olundu. 1948 ildə SSRİ tırtıllı traktor istehsalına gərə dunyada 1-ci yerə cıxdı. 1950 ildə Xarkov traktoryıqma z-du, 1951 il- də Minsk traktor z-du, 1956 ildə One- qa və Əzbəkistan (indiki Daikənd) traktor z-dları tikildi. Guclu K.t. trajtorları istehsalı artdı. Lenin- qrad Kirov zavodu K-700 traktoru (1964), Pavlodar traktor z-du (1967) DT-75M traktoru istehsalına (1968) batiladı. 60-cı illərin axırlarına dizel muhərrikli traktorlar bura- xılınqına kecilməsi bayqta catdı. 70-ci illər—80-ci illərin əvvəllə- rində traktor z-dları texniki cəhət- dən yenidən quruldu və traktorların əsas modelləri yenilətdirildi. Ce- boksarı sənaye traktorları 3-du və Xarkov traktor muhərrikləri z-du ti- kildi, Kama traktor 3-dunun tikin- tisinə baplandı (1984). K-701, T-150, T-150K, T-150KM, /1T3-145, T-130M, MT3-142 və digər yeni modelli trak- torlar istehsalı mənimsənildi və istehsalına bailandı. Traktor is- tehsalında yuksək məhsuldarlı avto- matlapidırılmıtd xətlər və avtomat axın xətləri, aqreqat avtomat dəz- gahları və s. muasir avadanlıqlar tətbiq edilir. Azərb.SSR-də Bakıda 26 Bakı Komissarı ad. mexaniki tə - mir z-dunda traktor hissələri hazır- lanır və traktorlar tə”mir olunur. SSRİ-də traktor istehsalı (min ədəd- nə): 1925 ildə —O,6: 1940—31,6: 1950— 116,7: 1960—238: 1970—458,5, 1983 — 564. SSRİ 1960 ildən traktor isteh- salına (mӱhərriklərinin umumi gu- cunəy gərə dunyada 1-ci yerdədir. So- vet traktorlarından dunyanın bir cox əlkəsində uqurla istifadə edilir. Xarici sosialist əlkələrində Q. muharibədən sonra sur”ətlə inkitaf edir. 1983 ildə RSR-də 80, PXR-də 55, CSSR-də 34, BXR-də 6,5, ADR-də 3,8, Mac.XR-də 0,4 min ədəd, kapita- list əlkələrindən (1982 ildə: baq-bos- tan traktorları və motorlu kultiva- torlar daxil deyil) ABPQ-da 198 (1981), Yaponiyada 179, İtaliyada 93, B. Bri- taniyada 85, AFR-də 97, Fransada 40 min ədəd traktor istehsal edil- midir. TRAKTRİSA (lat. Sqasem— uzadıl- mı, cəkilmi)—butun nəqtələri mus- təvi uzərində Yerlətlən transsendent əyri. toxunma nəqtəsinin və veril- mim duz xətlə (oxla) toxunanın R



kəsipmə nəqtəsi arasındakı məsafə


sabitdir. TRAGEDİYA (lat. traqqedla: İYH. tra- godia, trAgos—KeuH --öde—HəFMə)—6ax


Faciə. |

TRAGİKOMEDİYA— faciə və kome- diya əlamətlərinə malik dramatik əsər. Həyat me”yarlarının nisbiliyi duyqusu T.-nın əsasıdır( T.-da dra- maturq eyni bir həyat hadisəsini həm faciəvi, həm də komik planda əks et- dirir (H. İbsenin 4“ Vəhti ərdəkə, A.P. Cexovunc Uc bacı, L. Pirandel- lonun 4“ Muəllif soraqındakı altı


personaj, Məmmədquluzadənin aƏluçlərg əsərləri və s.). TRAL (ing. (qam1)—mina axtarıb


tapan və onu zərərsizlətdirən tral gəmilərində və vertol yotlarda xu- susi quruluq. Gəmilərdə, katerlərdə, aviasiyada və sahillərdə, həmcinin caylarda istifadə olunan nəvləri var. Konstruksiyasına və istifadə usulla- rına gərə birqat, qopa, səthi, suyun dərinliyində və dibində tə sir gestə- rən olur. Kontaktlı və kontaktsız nəvləri var. 1-ci kontaktlı ləvbər minalarını, 2-ci isə kontaktsız dib minalarını məhv stmək ucundur. Məs., hərəkət zamanı muxtəlif sahə- lər (maqnit, elektromaqnit, hidrodi- namik) yaradan və mina partlayıcısı- na muvafiq tərzdə təsir edən T. kon- taktsız nəvə aiddir.

TRAL GƏMİSİ —dəniz minaları-

nı tral vasitəsilə aiykar edib, on- ları partladaraq zərərsizlətdirən

və gəmiləri tral arxasınca aparan hərbi gəmi. Azllqaqıdakı nӧvləri var: əz bazalarından uzaqda tral ipləri aparan və gəmiləri əturən eskadra (dəniz) T.g., əz sularında tral ip ləri aparan baza T.g. və reyd 1.G., reydlərdə və sahilboyu r-nlarda tral ipləri ucun kater T.g., caylarda tral itiləri aparmaq və gəmiləri əturmək ucun cay T.g. Beyuk T.g.-nin şubası- mı 800 t-a qədər, surəti 15—20 du- yundur (1 ayiyu 1,85 kmysaat-dır).

TPAMBA) (uk. tramvay: tram—Ba-

qon, arabacıq-mau—yol) — Yerustu relsli iqəhər nəql. novu, birmotorlu vaqondan və ya biri motorlu, o birilə-

ri isə motorsuz olub ona qopqulmui

bir necə vaqondan ibarətdir.

Nəql. vasitələrini hərəkət etdir- mək ucun elektrik cərəyanından 20. tifadə etmək ideyası 19 əsrin 30 —40- cı illərində meydana cıxmıit, 20. kin əməli olaraq, bu ideya Yalnız / ” ci illərdə, ilk elektrik st.-ları Ya- radıldıqdan sonra, əyata keciril- mipdir. 1881 ildə Almaniyada Berlin yaxınlıqında (Lixterfelddə) iipə s2- lınmınn ilk T. yolunda 20 sərniiyin tutan vaqon saatda 30 km sur ətlə 2,- km-lik məsafədə hərəkət edirdi. 80-ci illərdə Avropanın bir cox elkəsində və AB1P-da T.-dan geniiy istifadəyə kecildi. Rusiyada "xtiracı F. A, Pi- rotskinin 1876 ildə təklif etdiyi elektrik muhərrikli qrelsli arabanı T.-ın prototipi hesab etmək OLAar., əsrin 90-cı illərindən isə Rusiyada T.-dan artıq mӱntəzəm istifadə edi-


942


TRAMPLİ



lirdi. Bakıda T.-dan 1924 ildə isti- fadəyə balilanılmıtidır.

= Murəkkəb kompleks olan muasir T. təsərrufatına rels yolları, avto- bloklama sistemləri, dartı ppəbəkəsi, hərəkətedici hissələr, depo, tə mir z-dları və xidmət idarələri daxil- dir. T. gucu 30—70 kv” olan elektrik mӱhərriki ilə hərəkətə gətirilir. Dartı yardımcı st.-larında dəyiitən cərəyan 500—750 v gərginlikli sabit cərəyana cevrilərək kontakt itəbəkəsi- nə verilir. Motorlu vaqonun damında yerləipdirilən cərəyangeturən (bax Pantoqraf) hərəkət zamanı kontakt zu: (yerdən 5,5—6m hund.-də asılır) məftili uzrə surupur. TRAMPLİN (bp. tremplin, uran. tram- roPpo, (qapro1o—aqacayaq)—idman qur- qusu, gimnastika, suya tullanma və s. idman nəvlərində idmancının daha yӱksəyə (xizək idmanında daha uzara) tullanması ucun istifadə edilir. TRANZİSTOR (ink. transfer—önp /ep- dən batiqa yerə gecirtmək -- qe15(oq—mu- qavimət)—elektrik rəqslərini hasil edən və cevirən, kristal yarımkeciri- ci əsasında hazırlanmıtq elektron cihazı, T. 1948 ildə amerikan alim- ləri U. PTokli, U. Bratteyn və C. Bar- din tərəfindən ixtira olunmusdur (Nobel mukafatı, 1956): T.-lar iki beyuk qrupa ayrılır: unipolyar Q. və bipolar T. Unipolyar T.-da kristaldan cərəyanın axmasına səbəb yalnız bir iparəli yuk dapıyıcıla- rı—elektronlar və ya deipiklərdir. Belə T. iki kontakt arasında yer- ləpdirilmit yarımkecirici kris- taldan (əsasən silisium və ya qali- um-arsenid) ibarətdir. Kontaktlar arasındakı elektrik cərəyanı surgu- yə tətbiq edilən giriiiy siqnalının perpendikulyar elektrik sahəsinin tə”sirinə gərə dəyiptir. İpi xusu- siyyətlərinə gərə unipolyar T. 2 qru- pa ayrılır: idarəolunan depik-elek- tron kecidli və ya metal-yarımkeci- rici kontaktlı (PQottki cəpəri ad- lanır) və izoləedilmii metal sur- gulu Q.-lar. BipolyarT.-da (sadəcə olaraq T. adlanır) cərəyanın axması- na səbəb hər iki iparəli yuk dapı-



ə ARK

v : q / p—r—p tipli (a) və r—l—r tipli (6) tranzistorların elektrik rəqsləri guc- ləndiricisi sxemində təsviri və onların elektrik sxemlərində pərti iptarələri (v, q)): E—emitter, B—baza, K—kollektor, (—qida mənbəyinin xasan |—cərə-


yan: oxlarla yuklərin hərəkət istiqaməti gəstərilir,


yıcılarının hərəkətidir. Belə T. muxtəlif əri ln (elektron—” və deppik—r) sahədən ibarət olan monokristal yarımkecirici lovhədir (pək.). Bu sahələrin yerlətdirilmə ardıcıllıqrından asılı olaraq r— p—r və p—r—p tipli T.-lar olur. Nisbətən nazik olan orta sahə (bir necə mkm) baza, digər iki sahə isə emitter və kollektor adlanır. Baza emitter və kollektor- dan emitter kecidi (EK) və kollek- tor kecidi (KK) ilə ayrılır. Baza, emitter və kollektordan metal cıxım- lar dӱzəldilir. nr—pn tipli T.-da bali verən fiziki prosesləri nəzərdən gecirək (pək. a). EK-nə tətbiq olunan CD gərginliyi, kecidin potensial cə-


pərini aiyaqı salır və kecidin elek- trik cərəyanına olan muqavimətini azaldır, KK-nə tətbiq olunan O, gər-


ginliyi isə potensial cəpəri yuxarı qaldırır və mӱqaviməti artırır. U,,


gərginliyinin tə”siri altında EK- dən, əsasən, elektronların emitter- dən bazaya kecməsi (injeksiyası) nə- ticəsində alınan s, cərəyanı axır.


Bazadan birbata KK sahəsində nufuz edən elektronlar, kollektorun elək- trik sahəsi ilə tutulur və kollektora cəlb olunurlar. Bu zaman KK-dən kol- lektor cərəyanı (iz) axbıp. BasanaH


injeksiya olunmut elektronların bir qismi hərəkət zamanı detiklərlə re- kombinasiya edirlər. Qərarlaimıi rejimdə bazada olan deiiklərin sayı sabit olduqundan elektronların bir hissəsi bazadan EK-nə kecir və baza cərəyanı ?, yaradırlar. (U,,-nin hər


hansı dəyitməsi 1, nin dəyitməsinə


səbəb olur (r—t" kecilinin volt-amper xarakteristikasına uyqun) və nəticədə 14, da dəyinir. KK-nin muqaviməti 66-


yuk olduqu ucun ona qopulan yuk mu- qaviməti də (Ey) bəyuk secilir. Nə-


ticədə R nə alınan elektrik siqnalı-


nın gӱcu EK-nə sərf olunan gucdən xeyli beyuk olur. Buna oxtar fiziki- proses r—ip—r tipli Q.-da bat verir (iək. 6), lakin ondakı elektronlar və depiklər əz funksiyalarını dəyi- iir və tətbiq olunan gərginlik mən- bələrinin qutbləri əksinə dəyitidi- rilməlidir. T.-da emitter kollektor, kollektor isə emitter funksiyasını (simmetrik T. ucun) yerinə yetirə bi-


lər, bunun ucun munasib gərginlik mənbələrinin qutblərini dəyiinmək kifayətdir.

T. ataqıdakı tiplərə ayrılır:


bazada surqətləndirici sahəsi olma- yan və yӱkləri emitterdən kollektora diffuziya nəticəsində kecəndre y f- siz T.: bazada yuklərin yerdəyinmə- sinə diffuziya və elektrik sahəsin- dəki dreyf tə sir gestərən dreyf - li T. Elektrik xarakteristikalarına və tətbiq sahələrinə gerə kicik guclu, azmaneəli, impulsiv T.-lar, guclu generator T.-u, acar rejimində ii1- ləyən Q., fototranzistor və xususi tipli T., həmcinin alcaq tezlikli (səs və ultrasəs tezlik diapazonunda iiylə- yir), yuksək tezlikli (300 M Hs-ə qədər) və ifrat yuksək tezlikli (300M hc-nəH yuxarı) T.-lar var.

T. istehsalında yarımkecirici ma- terial kimi, əsasən, germanium və si-


lisiumdan istifadə edilir. T.-un kəph fi ilə radioelektron aparatlarının miniaturlətməsi dəevru bailanmıiq- dır. Muasir T. yarımkecirici elemen- tinin əlculəri cox kicikdir: hətta ən bəyuk gӱcə malik T.-larda belə kris- talın sahəsi bir necə mm?-dən beyuk olmur. T.-un iiləmə e”tibarlılıqı (orta statistik iiləmə mӱddətində bir dəfə fasiləsiz iiləmə muddəti) 109—106 saata catır. T. elektron lam- palarından fərqli olaraq qida mənbə- yinin gərginliyinin kicik (6-un onda bir hissəsinə qədər) qiymətlərində də inləyə bilir və bu halda bir necə mka cərəyan sərf edir. Guclu T.-lar 10— 30 v gərginlikdə, onlarca a cərəyanda iitləyirlər, yӱkə 100 vuq və daha cox gӱc verirlər.

T.-ların gӱcləndirdiyi siqnalla- uzın tezlik diapazonunun yuxarı sqr- ədi N) Qls-ə catır. Alcaq tezliklər sahəsində maneə xarakteristikalarına gərə T. azmaneəli elektrometrik lam- palardan geri qalmır. 1 7hc tezlik sahəsində T. tə”min etdiyi maneə əmsa- lı 1,5—3 d6-dən bəyuk olmur. Nisbə- tən yuksək tezliklərdə maneə əmsalı artır və 6—10 Qhs tezliklərdə 6—10 d6-ə catır. T. muasir mikroelektron qurqularının əsas elementidir. Sahə- si 30—35 mm? olan bir yarımkecirici kristalda on minlərlə T.-dan ibarət qurqu yaratmaq mumkundur. Belə qur- qular inteqral slemlər adlanır. T.- un catımmayan cəhətləri tpici temp-r diapazonunun məhdud olması (germani- um Q. 100*2S-dən, silisium T. isə 2002S ataqı temp-rda Müəlnp), nurun temp-run dəyitməsi ilə T.-un para- metrlərinin dəyiiyməsi və ion iqualan- masına yuksək həssaslıqıdır. Bəzən

tranzistorlu radioqəbuledicilərə də T. deyilir.


2 izd., M., 1980: N., Polevıe tranzistorı,


— Ədl Tranzistorı, Bocarev L. M., 1984


TRANZİSTORLU RADİOQƏBUL- EDİCİ — yarımkecirici cihazlar (tranzistor, Yyarımkecirici diod, in- teqral sxemlər və s.) əsasında ha- zırlanmıni radioqəbuledici. €T,p.ə termini 20 əsrin 50-ci illərindən tranzistorların sənayedə tətbiqi ilə meydana cıxmıtndır. 70-ci illərdə istehsal olunan radioqəbuledicilərin əksəriyyəti tranzistorludur. Tranzis- torun ustunlukləri (miniaturluyu, tə- ləb olunan gucun az olması və s.) pa- dioqəbuledicilərin əlcu və kӱtləsini azaltmaqa və onların qidalandırıl- ması ucun gevdənin icərisində yer- lətdirilmii kicik qabaritli qalva- HHK element və akkumulyatorlardan istifadə etməyə imkan verir. Yıqcam, cibdə gəzdirilən T.r.-lər genii ya- Yılmıtidır. Modul və inteqral mik- rominiatur elektron qurqular əsa- sında da Q.r.-lər hazırlanır. Belə Q.r.-nin, keyfiyyəti yӱksək olur. TPAH3MT (nar. transitus—KEHMƏ, KE€- cid)—sərnitinin və yukun bir məntə- qədən ara məntəqələri kecməklə di- gər məntəqəyə dəlpınması. T. həm əelkə daxilində, həm də ayrı-ayrı əlkələr arasında mumkundur (bir əlkədən YUK- lərin və sərnitinlərin digər elkə- nin ərazisindən gecirməklə ucuncuӱ əlkəyə daiınması). TPAH3HTMHB/MK (nar. transitivus— gecid)—kəmiyyətlər arasındakı mən- tiq əməllərindən biri, Məs., 4=6v VƏ


— "a TRANSLYASİYA


6—€ məprnəpuHnən a— | tranzitivdir: raz unasibəti (cunki av və 8*s 1101 R.


| ərtlərin : alınmır). Həndəsədə .. “əyan.


2 07 İş paralellik. muӱnasibəti- ə | uU olarsa, x || Cu).


mə (lat, trans at. — arasın 275 arxasından)—Hər an ir sahənin arasından, yaxud ə rindən gecən Hərəkəti, | zə düs


nəyinsə vasi-

təsilə ifadə olunan əlaməti, HƏİHH-


sə ardınc | su İucc- DƏH MYPƏKKƏĞ cəanəpun Təp- TRANSVAAL ə transliterasiya). ( Qqapzuaa1)—CAR əyalət. Sah, 2 | Cəbə ) —ah, 293,9 Mim xə), Əh, 8.7 mln. (1970). Səthi hund. 800 m.lən 2((9 ələ YO0 m dən 2000 Yg YӰKSƏLƏN plato sistemindən (Yuksək Veld, Orta Veld, Butveld Alcaq Veld) ibarətdir. İqlimi mM.- da tropik kontinental, c.-da subtro- pikdir. İllik yaqıntı 350—750 mm Cayları: Voll, Blifante və s. C.-da cəl, 1P1M.-da savanna bitkiləri yayıl- mıpdır. T. CAR-ın muhum sənaye r-nudur. Mə”dən sənayesi (qızıl, pla- tin, xromit, almaz, uran, mis, komur və s.) inkipaf etmiidir. Metallur- giya, mapınqayırma (mə”dən avadan- LIRı, nəql. vasitələri və s.), kimya, YUNGUL, yeyinti, tikinti materialla- rı sənayesi var. K.t.-nda heyvandarlıq MYİYM yer tutur. Burda, qarqıdalı, tutun, pambıq, sitrus və s. becərilir. T.-ın tarixi zəif eyrənilmiidir. 19 əsrin 30—40-cı illərində T.-da məskunlapan afrikanyorlar (burlar) Yerli əhalini—bantuları 1im.-a sı- xımpdıraraq 1856 ildə mustəqil T. resp. (rəsmi adı CAR) yaratdılar. .da almaz (19 əsrin 60-cı illəri) və qızıl (19 əsrin 80-ci illəri) ya- taqlarının aikar edilməsi B. Bri- taniyanın buranı ital etmək mey- lini gucləndirdi. İngilis—bur mu- haribəsi (/499—19(2) zamanı B. Bri- taniya T.-ı ilhaq etdi (1900). 1910 il- də Cənubi Afrika İttifaqı dominio- nunun (1961 ildən CAR) yaradılma- sı ilə əlaqədar olaraq T. 4 əyalətdən biri kimi onun tərkibinə daxil ol- du (bax həmcinin Cənubi Afrika Res- piblikası). TPAHCTPECCU )A (nar. transgressio— kecid, Hərəkət)–əsasən, Yer qabırı- nın materik hissəsinin cekməsi, qis- mən okean səviyyəsinin qalxması ilə dənizin quruya irəliləməsi. T. nəti- cəsində yararan cekuntulərin kəsili- ipi, alpaqıdan yuxarı dayaz su fasi-


yalarından dərin su fasiyalarına tə.


rəf dəyitməsilə səciyyələnir. Q.-nın əksi retressiyadır.

TRANSDUKSİYA (lat. transductio— Yerini dəyitmə)— virusun keməyilə ge- netik materialın bir huceyrədən di- gərinə eturulməsiy öy za hyue)pə-pe: sipiyentlərin irsi xassələrinin də- yYitilməsinə səbəb olur. Bakterial transformasiyalara oxiqar hadisədir. Timin sintez edə bilməyən baqırsaq cəpcuyunun T, mutant formasını bak- teriofaqla yoluxdurduqda cəpcuyun hy- ceyrələri timin sintez edən ferment əmələ gətirmək qabiliyyəti qazanır. Bakteriya huceyrəsi yoluxdurulduqda oraya zulal yox, yalnız faq DNT-si daxil olur. Deməli, T.-ya yalnız dər HHT-cu Tə”cup eaHp Bə 6akTrepn)a hy- ceyrəsi gəstərilən xassəni qazanır. Bu proses də əlamətlərin transforma- siya vəsitəsilə əturulməsinə oxizar- dır.


343



TPAHCEHTHT (com nar. transeptum, zar. (qapz—arxasında -- zerbitp—hasar, di - var)—bazilika və xacvarı planlı mə”- bədlərdə kəndələn mef. T. erkən xris- tian mə”bədlərində dini ayinlərin mu - rəkkəblətməsi ilə əlaqədar mehrab (səcdəgah) və ap”sida qarpısındakı sahəni geniptləndirmək məqsədi ilə Yaradılmıtlqdır. TRANS-İZOMER — bax izomerlik. TPAHCHRBAHHİIA (Transilvania) — PTimali Rumıniyada tarixi vil. Məs- kunlaqiması Paleolit dəvrunə aid- dir. E.ə. 1-ci minilliyin 2-ci yarı- sından T.-na məskunlaian ket-daklar e.ə. 4—2 əsrlərdə tayfa ittifaqların- da birlənmin, e.ə. 1 əsrdə burada erkən dak quldarlıq dəvləti yaran- mınpdı. 2 əsrin əvvəlindən 271 ilə: dək Romanın hakimiyyətində olmuitq, inzibati cəhətdən Dakiya əyalətinin tərkibinə daxil edilmindi. 3—6 əsr- lərdə T.-ya hunların, avarların və b. tayfaların axını baplandı. 6—7 əsr- lərdən T.-da slavyanlar məskən saldı, 9 əsrin sonunda romanlaimınq vlax: lar (voloxlar), 10 əsrdə isə macar tayfaları məskunlaidı: 11—12 əsr- lərdə T. macar krallarının tabeli- yinə kecmitl, 1241 ildə monqol-tatar- ların hucumuna mə”ruz qalmındı. 1541 ildə turk sultanının suzerenli- yini" tanıyan T. knyazlıqı yarandı. 17 əsrdə o, Habsburqlarla Osmanlı imperiyası arasında mubarizə obyekti- nə cevrilmiit, 1687 ildə Habsburqların hakimiyyəti altına dutimutidu. 1867 ildə Macarıstan krallırının tərki- binə daxil edilmiti, Avstriya-Maca- rıstan monarxiyası darıldıqdan (1918) sonra isə T. Rumıniya ilə bir- ləidirilmindir. 1940 ildə PPimali T. xortici Ma-

carıstanın tərkibinə qatılmınndı Qbax Vyana arbitrajları (1938 və 1940)|. 1944 ilin oktyabrında Sovet Ordusu və rumın qopqunları T.-nı fa- ilistlərdən təmizlədi. Paris sulh mu - qavilələri (1947), 1938 il yanvarın 1-dək məvcud olmui Rumıniya-Maca- ıstap sərhədini bərpa etdi. PTimali

. Rumıniyaya qaytarıldı. TRANSİLVANİYA ALP DARLARI — Rumıniyada daqlar. Cənubi Karpat daqlarının ikinci adı. TRANSİLVANİYA PLATOSU (Podi- ӱi1 Tqapzİuapyey)—Rumıniyada İTərqi və Cənubi Karpat d-rı və Qərbi Rumı- niya d-rı arasında plato, 300—600 m (ucqarlarda 900 m-dək) yӱksəklikdədir. Əsasən, qumdatpı və gillərdən tətikil olunmutdur. Yanar qaz, xərək duzu Ya- taqları var. Səthi təpəliklərdən və kuest tirələrindən ibarətdir): cay də- rələrilə parcalanmınqdır. Buqda, tu- tun, ipəkər qamııpı əkinləri, cel və meə-cəl sahələri var. TRANSİORDANİYA—1946 ilə qədər İordaniyanın adı.

TRANSKEY ƏRAZİLƏRİ (Tqapv- Keyap TeqqPopez)—CAR-ın Kap əyalə- ti tərkibində ərazilər. Sah. 42 min km?, ƏH. 1,75 mln. (1970). İnz.m. Um- tata i:.-dir. 1963 ildən esyHynna- rə huququ var. Əslində isə CAR heku- mətinin əlindədir. Taxıl, pambıq, meyvə becərilir. Heyvandarlıqla məi1- qul olunur. CAR-ın mə”dənləri ucun yarımməcburi iiyci quvvəsi toplanan


r-ndur. TRANSKRİPSİYA (nar. transecriptio — yazınima)—səzləri və mətnləri yazı-


Sis-trans


da deyilitinə daha uyqun əks etdir- mə usulu: bu məqsədlə istifadə olunan xususi iparələr sistemi. T. elmi və praktik T.-ya ayrılır. Dilcilik təd- qiqatlarında istifadə olunan elmi T.-nın 2 nevu ayırd edilir: fonetik və fonematik T. Fonetik T.-da CƏ3YH vurqusunun Yeri və məvqe dəyiii- mələri də gestərilməklə səs tərkibi dəqiq verilir. Fonematik T. ədəbi dilin, onun dialektlərinin səs sistemini ifadə etmək ucun, həmcinin ikidilli lurətlərdə genin iplənir. Fonetik T. kvadrat, fonematik T. isə itibucaqlı və ya sınıq me”təri- zədə gestərilir. Elmi T., əsasən, la- tın hərfləri (Oiakritik imarələr əlavə etməklə) ilə verilir. Ən cox

yayılmın T. Beynəlxalq Fonetika Cə-

miyyəti tərəfindən 1886 ildə qəbul

olunmuti universal əlifbadır. Prak-

tik T. milli əlifba vasitəsilə əcnə-

bi seəzlərin (ippəxs adları, familiya-

lar, coqrafi adlar və s.) yazılıtın-

da araba edilir. T.-nı orfoqra-

fiya və transliterasiyadan fərqlən:

dirmək lazımdır.

Əd. Pirəliyev M., Azərbaycan dialektologiyasının əsasları, B., 1968: Reformatskin A. A., Vvedenie v azıkovedenie, 4 izd., M., 1967, Supe- ranskamn A. V., Teoreticeskie osnovı prakticeskoN transkripini, M., 1978.


TRANSKRİPSİYA, musiqidə — musiqi əsərinin hər hansı bir alət, yaxud səs ucun tərtib edilməsi (aran- jirovka) və ya əsərin sərbəst, vir- tuoz tərzdə iplənməsi. T. instrumen- tal musiqinin təpəkkulundə muhum rol oynamındır. 16 əsrdə klaviiyli alətlər ucun əsərlərin əksəriyyətini vokal əsərlərin Q.-sı təppkil etmiyl dir. F. List, F. Buzoni, M. Bala- kirev və S. Raxmaninovun fi. ucun, F. Kreyslerin skripka ucun T.-ları geni yayılmıtdır. TRANSLİTERASİYA (trans... --lat. lit(t)era —həpd 1—6Hnp yazı sistemindəki hərflərin baiqa yazı sistemi hərflə- ri ilə verilməsi: məs., alm. Əsh||Leq— iller səzundəki mӱrəkkəb zsh hərfi azərbaycanca bir hərflə ndə olu- nur. Praktik transkripsiyadan fərq- li olaraq, T. ayrıca bir dil yox, muӱ- əyyən əlifba sistemi ucun nəzərdə tu- tulur. Burada yalnız bir milli di- lin ifadə vasitələrindən deyil, Xu- susi hərflərdən və diakritik iiarə- lərdən də istifadə edilə bilər. Coq- rafi adların, iqəxs adlarının və S.- nin beynəlxalq yazılınında unifika- siyanın gəzlənilməsində T.-nın əməli əhəmiyyəti var. TRANSLYASİYA (nar. translatio—se- rilip)—1)radio veriliiivə televiziyada T.—veriliilərin studiyadan kənarda (bilavasitə Hadisə yerlərindən: teatr, konsert salonu, sta- dion və s.-dən) aparılması, Habelə yerli radio və televiziya st.-ları ilə digər iyəhərlərdən ipəhərlərarası ra- bitə xətti ilə daxil olan proqramla- rın veriliti. Radio veriliiyi trans- məntəqə (iyək.), televiziya veriliii isə yarımstasionar transməntəqədən is- tifadə edilən səyyar televiziya stan - siyası ilə T. edilir. 2)Elektrik rabitəsində T. (retransl- yasiya) —rabitə traktının aralıq məntəqələrində məftillə yayılan elek- trik siqnallarının və ya radiosiqnal- ların qəbulu və sonradan onların mənbədən qəbulediciyə eturulməsi pro-


344


Transməntəqənin aparat otaqı










Radio verilipi translyasiya məntəqəsinin


rofonlar: fonlar:


toruy 7—səs rejissoru pultu:


sesi. T. zamanı bir qayda olaraq zəif siqnallar gӱcləndirilir, lazım gə- lərsə xətalar təshih (korreksiya) edi- lir. T.-da baplıca olaraq uzaq ra- İTƏNİN, O cӱmlədən peyk rabitəsinin (Yerdəki sq.-lar arasında, Yer st.-ları İLƏ kosmik uCUu1i1 aparatları arasın- da kosmik rabitənin) təpikilində is- tifadə edilir. 3) Məftillə verilin prosesinin coxiplənən (kəehnəlmiti)


adı, TRANSMİSSİV XƏSTƏLİKLƏR— buqumayaqlıların insan və Heyvan or- qanizmində tərətdiyi infeksion və parazitar xəstəliklər qrupu. İNn- sanlarda mutləq (xəstəliyi, əsa- sən, cӱcӱlər Yayırlar:, malyariya, sa- rı qızdırma və s.) və fakultativ (yo- luxma, əsasən, hava-damcı yolu ilə xəs- tədən kecir: tulyaremiya, Sibir xo- ası, taun və s.) T.x.-i ayırd edilir. Hutləq T.x.-ə qan infeksiyası (tə- rədicilər, əsasən, qan və limfada ar- tıb celalırlar) aiddir. T.x.-in əksə- riyyəti təbii ocaqlarla təzahur edən xəstəliklərə daxildir. Heyvanların T.x.-i təzahur- lərin enzootikliyi və məvsumiliyi ilə xarakterizə edilir. Ucan cuculərlə Yoluxan T.x., adətən, gənələrin yolux- durduqu T.x.-dən daha genii yayıla ilir. Heyvanların obliqat (mutləq) T.x.-inə qoyunların infeksion kata-


ral isiqməsi, hidroperikardit, HH- feksion ensefalomielitlər və atla- rın infeksion anemiyası, Nayrobi


xəstəliyi və s., fakultativ T.x.-ə isə Sibir xorası, Afrika taunu, tulya- remiya və digər septik infeksiyalar aiddir. İİİ qx naKTHKa TƏH- birləri: insanları və heyvan- ları qansoran buqumayaqlılardan qo- rumaq, xəstəliyi yayan cuculəri, gə- miriciləri qırmaq və s.

TPAHCMVICCM A (var. transmissio— kecid, eturmə)—fırlanma hərəkətini mӱhərrikdən enerji istehlakcıları- na—tmipilək matpınlara əturən qurqu və Ya sistem. Fırlanma bilavasitə etu- rucu qayıtilar vasitəsilə, yaxud da əks-intiqal allanan aralıq T.- SI vasitəsilə əturulur. T. muhərrik- dən Hərəkəti imlək mexanizmə əturən hər cur mexanizmə də Deyilə bilər.


| transməntəqəy q . ny u sxemi: /—səhnə və orkestr iyi "mə DA ru. 3 —TpaHCMƏHTƏTƏHHH diktor studiyasındakı mikro- lar: 4— yerli radio qovpaqı və s. ilə birlətdirici rabitə xətləri, 5—maqnitofonların cıxınları: 6—girip kommuta- 8—səviyyəəlcən: aqreqat, /0—cıxıtn kommutatoru: //-—radio evinin Ya aparat otaqrı pultu ilə rabitə xətləri: /2—məhəpnəpapa- sı verilit aparatları ilə rabitə xətləri: 71/3—maqnitofon- ların giripləri: 14—maqnitofonlar.


TRANSMİSSİV XƏSTƏLİKLƏR


Məs., avtomobildə | T. hərəkəti muhər-


Osas rikdən aparıcı tə- r—z”– m .. b gərlərə əturən me- A.” Ehtiyat xanizmlərdir. Əv- iə 2, 125 |, vəllər ya qu Vv- TH —c”---1--—— Hü ia. ik BƏ ƏTYPYSYCY . 1/* deyilirdi.

= Ehtiyat TRANSMİSSİYA

= YARLARI —tərki-

əz bində yeyilməyə qar-


ilı apqar (kukurd- lu və xlorlu uzvi birləimələr və s.) olan neft Yaqları (bə”zən sintetik Yar- lar). 100”S-də əzlu- lukləri 20,5—32,4 sst-dur. Nəql. ma- iınlarında etur- mə qutularını, ar- xa kerpunun ditli carxlarını və su- kan mexanizmini yaqlamaq, hHissələ- rin toxunan səth- lərinin yeyilməsi- ni azaltmaq və sur-


9—agustik translyasi-


tunmədən alınan İSTİLİYİ Əturmək ucun iplədilir. TPAHCMVITTEP (var. transmitter,


transmitto —oTyDYDƏM, BEDHDPƏM)—BEPH- uH Tenerpadı ryprycy, perforasiya lentində əvvəlcədən hazırlanmıil teleqram mətni iparələrinin kod kom- binasiyalarını avtomatik olaraq ra- bitə, xəttinə gendərilən elektrik cə- rəyanı impulsları ardıcıllıqına


. cevirir.. TRANSPARANT (fr.- transparent, hərfi mə”nası— sttəffaf)—yazının təmiz karızda duzxətli alınması


ucun onun altına qoyulan tund xət- lərlə cizgilənmiiy vərəq. TRANSPİRASİYA (elrans... 4- lat. vryqo—nəfəs alıram, nəfəs verirəm)— itkilərdə suyun buxarlanması. Bit- kilərin əsas T. orqanı yarpaqlardır. T. Yarpaqlarda buxarlanan suyun əsas cıxın yolu olan aqızcıqların acı- lıb baqlanması ilə nizamlanır. Atqızcıqlar vasitəsilə gedən T. aqız- cıq T.-sı adlanır. T. prosesində su- yun bir hissəsi (1096 ) kutikula vasi- təsilə xaric olunur. Bu proses kuti- kula Q.-sı adlanır. Bir saat ərzində bitkilərdən buxarlanan suyun qramla miqdarı Q. intensivliyi, 1 q quru maddənin əmələ gəlməsinə sərf olu- nan suyun miqdarı isə T. əmsalı ad- lanır. TRANSPLANTASİYA (son lat. trans- ryapkaho—kecurulmə)—toxuma və or- qanların kecurulməsi. eyvanlarda və insanda T. qusurları duzəltmək, regenerasiyaya stimul vermək, kosme- tik operasiyalarda, həmcinin eksperi- ment və toxuma mualicəsi məqsədi ilə orqanların, ayrı-ayrı toxuma hissələ- rinin calanıb bitipdirilməsidir. T. ucun material verən orqanizmə donor, calanan orqanizmə isə resipiyent deyi- lir. Autotransplantasiya — bir fərddə


hissələrin kecurulməsi, homotrans- plantasiya—eyni nəvə mənsub bir fərd- dən digərinə kecurmə, heterotrans-


plantasiya—bir cinsə, lakin muxtə- lif nəvə mənsub birindən digərinə kecurmə, ksenotransplantasiya—mux- təlif cinsə, fəsiləyə, hətta dəstəyə mənsub donordan digər resipiyentə kə- curmə ayırd edilir. Autotransplanta-


siyadan bapqa digər T. formaları al- lotransplantasiya adlanır. | Plastik cərrahlıqda dəri, qırır- daq, sumuk, əzələ, vətər, vena, sinir, fassiya, piy toxuması, PiyliK və s, autotransplantasiya metodları ku plastikalar) geniyi Yayılmınldır, rir adamdan digərinə beyrək kecurulməsi daha cox yayılmındır (Hətta, əludən), Həyat ucun əhəmiyyəti olan orqanla- rın (beyrək, urək və s.) homotrans- plantasiyasında resipiyentin qopma krizi reaksiyası nəzərə alınmalıdır, Əgər donor və resipiyent eyni Yumur- tadan inkipaf etmiqi əkizlərdirsə, resipiyentə əvvəlcə donorun diri hu- ceyrələri vurulubsa, bu resipiyenti donorun toxumalarına qariyı dəzumlu edir. Resipiyent umumi pqualanmaya mə”ruz qalıbsa, o zaman homotrans- plantatlar resipiyentin orqanizmində daimi bacısı oluna bilər. Tibbi T. cərrahlıqda inkipyaf etmiitdir. 1967 ildə K. Barnard əməkdaiyları ilə birlikdə dunyada ilk dəfə insan urəyinin homotransplantasiyasını et- di. Orqanların T.-sının gələcək mu- vəffəqiyyətləri toxuma uyuplmazlırı- nı aradan qaldırmaq yollarının ta- pılması ilə baqlıdır. TRANSPOZİSİYA (son lat. trans- rov:No—yerdəyinmə), musiqidə — musiqi əsərinin butun səslərinin mu- əyyən intervalda yuxarı və ya aipaqrı kecurulməsi. Oktava intervalından bapqa, hər hansı digər intervallara T. edildikdə əsərin tonallırı dəyi- iir. T.-dan əsəri daha zil və Ya bəm səsdə ifa etmək, bapqa diapazonlu mu- siqi alətinə uyqunlapdırmaq, eləcə də not oxunuqunu asanlaidırmaq ucun istifadə olunur. TRANSPOZİSİYA (riyaziy- yatda)—yalnız iki elementin yer- dəyitməsini gəstərmək ucun iitlədi- lən termin. Məs., 4873 T. nəticəsin- də 4378 ədədinə kecir (bax Əvəzləmə). “TRANSPORTU — nəpriyyat, SSRİ Devlət Nəptriyyat, Poliqrafiya və Ki- tab Ticarəti İpləri Komitəsi sis- temindədir. c Avtotransizdatə (1953), cMorskon transport (1954), 4Recnoİ transportı (1954), Transjeldorizdat (1923) nətriyyatlarının əsasında 1964 ildə Yaradılmıldır, Moskvadadır. 4T.ə dəmiryol, avtomobil, dəniz, cay, hava və ipəhər nəqliyyatlarının muxX- təlif məsələlərinə dair elmi-texniki, kutləvi-istehsalat ədəbiyyatı, mə”lu- mat-soraq kitabcaları, dərsliklər, nəqliyyat jurnalları (4 Avtomobilnıye DOrOqQiə, “Avtomobilnı transportə, “Avtomatika, telemexanika i svyazıə, 4“Jeleznodorojnı transportə, eMopc- koy flotə və s.) nər edir. Əlkənin iy iərlərikndə (o cumlədən Bakı- .2Z-UN ticarət iyəbəkələri var. TRANSPORTİR (fr. sak dadına lat. (qapzroqqo—kecururəm) — bucaqı ƏLCMƏK VƏ qurmaq ucun alət. Xəqkəi və dərəcələrə bəlunmunt yarımdairə-


dən ibarətdir. Əlculəri beyuk olan T. daha dəqiqdir. TRANSPORTYOR (fr. qqapzroq(eiq,


lat. Kapaeiq—aparıram, yerini dəyiii- dirirəm)— konveyerin baiqa adı. TRANSSENDENT ƏDƏD–Hec bir tam- əmsallı cəbri tənliyi ədəməyən hə- qiqi və ya xəyali ədəd. İlk dəfə J. Liuvill aikar etmiidir. Məs., Ne- per ədədi T.ə.-dir.

TRANSSENDENT TƏNLİK — trans- sendent dəyiiqənli funksiya daxil


m" om uk xazar —m — x ım.


.—€———..-....... Ə r 4


00000 — -—K U— munun ir o —o — o —


—


—— = —


“"TRANSSENDENTLİK —


TRANSFORMATOR YARDIMCI STANSİYASI


olan tənlik. Həmin funksiyanın no- vunə gərə T.t. ustlu tənlik, loqarif- MİK TƏNLİK, triqonometrik tənlik və s. adlanır. Q.t. praktiki olaraq təqribi usullarla (funksiyanın sıra- Ya ayrılması, qrafiki usul, mtera- siya usulu və s.) həll edilir. Umumi T.t. yoxdur. | TRANSSENDENT FӰNKSİYA — cəbri olmayan analitik funksiya (bax Cəbri funksiya). Ən sadə T.f. ustlu funksiya, loqarifmik funksiya və triqonometrik finksiyalardır. TRANSSENDENTAL (nar. transcen- dens, transcendentis—kəHapa cıxan)— 1) sxolastikada ən çmumi anlayıtlar (mey, mahiyyət, həqiqət, xeyir, vahid). 2) Kant fəlsəfəsində—empirik idra- kı təiykil edən aprior idrak forma- ları,

sxolastik ə lapanMbını BƏ hnccu TƏMPY- ədən, aləmin empirik dərkindən kə- nara cıxan ipeyləri səciyyələndirən termin: dini və metafizik idrak pred- meti. Sxolastikada immanent və trans- sendent səbəb və hərəkət fərqləndiri- lir, birincilər “obyektlərin ezun- də ba verir, ikincilər onların mev- cud varlıqından kənarda yerləptir. Kant transsendental və T. anlayı:ndl- ları arasında fərqi məhkəmləndir- məyə cəhd gestərərək, T. dedikdə həm


“də nəzəri idrak ucun əlcatmaz, lakin


dini inam predmeti (allah, ruh, əl- məzlik) olanı bata dulpmulidur. TRANSSİBİR MAĞİSTRALI –Bə- yuk Sibir magistralı, 1891—1916 il- lərdə tikilmiidir. Celyabinsk—Omsk 

İrvutek — Xabarovsk — Vladivostok

d.y. xətti (7 min km-ə yaxın) SSRİ- nin Avropa Hissəsini Sibir və Uzaq PTərqlə birlətdirir.


Əd- Zalujnan D. V., Transsi-


birskan maqistralı: ee proiloe i naston- pee, M., 1980.

TRANSSUDAT (trans... -- lat. 8i40— sızıram)—limfa və qan devranının pozulması nəticəsində bədən . boqpluq- larına yıqılan ədemli maye (məs., urək catınmazlıqında, Yaxud qaraci- yYər sirrozunda qarın boiluquna maye yıqılması). T. toxumalarda iltihabi proses olmadan .. verir, buna gərə də eksudatdan fərqlənir.

TRANSU RAN ELEMENTLƏR — elə- mentlərin dəvri sistemində randan sonra yerlənən elementlər. 15 T.e. mə”- lumdur. T.e.-in ən cox Yatayan H30TO- punun yarımparcalanma dəvru Q,, 10 ildən azdır.

“Him Te, 20 əsrin 40-cı illərində Berklidə (ABİQ) E. Makmillan və Q. Siborqun rəhbərliyi altında sin- tez edilmii və bu elementlərin kəipfi və tədqiqi ucun onlar Nobel mukafa- tına layiq gərulmçitlər. Hədəf ola- raq |(Y-dan istifadə etdikdə nuvə re- aktorunda və ya nuvə qurqularının partlayınlında əmələ gələn guclӱ neytron axını vasitəsilə Fm (q= 100) də daxil olmaqla butun T.e.-i almaq mumkundur. 2=101 olan element (Men- delevium) 1955 ildə, sur"ətləndiril-


məii s hissəciklərlə ə Es i iqualan-


dırmaqla alınmındır. 2 =101 olan beti element yuklu Hissəcikləri sur” ətləndirən qurquda |Birlətmin Nuvə Tədqiqatları İn-tunun siklotronunda (BNTİ: Dubna, SSRİ) və aqır ionla- rın xətti sur"ətləndiricisində “Xay- Llakə (Berkli, ABİ1)|, sur"ətləndiril-


mip arır ionlarla gedən reaksiyalar- da alınmıkdır.

Uzaq T.e.-i sintez etmək ucun iki TH HYBƏ reaksiyasınlan —birləmə və bəlunmədən istifadə edilir.

1965 ildə G.N. Flyorov T.e.-i sin- tez etmək ucun aqır ionların tə”siri ilə nuvələrin məcburi bəlunməsindən istifadəni təklif etmiidir.- Sonra- lar onun rəhbərliyi ilə təbiətdə if- rat aqır elementlərin axtarvipına


baplanmıti, 102—107-ci elementlər (1979 ildə 107-ci element) sintez edilmiidir,

Əd. Flerov Q. N., Zvara İ.,


Ximiceskie əlementı vtoron sotni, Soob- penin OİNİ, D7—6013 (Dubna, 1971): FlerovQ. N. İlıinov A. S.,, Na


puti k sverxəlementam, 2 izd., M., 1982, TRANSFERT (fr. transfert, zar.


KqapzEeqo—kecururəm, Yerini dəyii- rəm)—1) bir əlkədən digərinə xari- ci valyuta, yaxud qızıl kecurulməsi. 2) Bir iqəxsin digərinə adlı qiymətli kaqızlara sahib olması huququnu ver- məsi, adətən, əturucu yazının (indos- samentin) keməyi ilə icra olunur. TRANSFİNİT ƏDƏDLƏR (trans... 4-lat. Npim—məhdud)—umumiləimiiy nizamlı ədədlər. Tə”rifi tamam ni- zamlanmıni coxluq anlayıllına əsas- lanır. Xətti nizamlanmıiy coxluq de- dikdə enə (X, €) uyrTy baia duppulur ki, X ixtiyari coxluq, 4 isə aları: lik, antisimmetriklik (ixtiyari xurX ucun x=u və (/=sx olmasından A=u alınır), tranzitivalik və xəttilik (X-dəki ixtiyari iki element muqayisə olunandır) aksiomlarını ədəyən bi- nar munasibət olsun. (X, =)və(uU, €) xətti nizamlanmınq coxluqları ucun X və U coxluqları arasında nizamı saxlayan qarpılıqlı birqiymətli uy- qunluq yaratmaq mumkundursə, (X, 4) və(U, 42) oxtar adlanır. (X, 4)-in ni zam tipi ona oxuyar olan butun xətti nizamlanmın coxluqlar sinfinə deyi- lir. Xətti nizamlanmıiy coxluqda ix- tiyari bopq altcoxluqun ən kicik elə- menti varsa, ona tamam nizamlanmınl coxluq deyilir. Beləliklə, T.ə. muəy- yən sonsuz tamam nizamlanmıiy coxlu- qa oxiar olan butun tamam nizamlan- mıp coxluqlar sinfidir. (X, 4) və onun xeX elementi verildikdə dA-dən qabaq gələn butun (/-lərdən ibarət alt- coxluqa (X, s)inx ilə gəsilmii par- cası deyilir. Q.ə. arasında ckicik- dirə və cbəyӱkdurqə anlayınları təyin edilir (“bərabərdirg isə siniflərin bərabərliyi kimi baia dululur). Məc., c nə $ T.ə.-i ucun af o vaxt qəbul edilir ki, ixtiyari s tipli ta- mam nizamlanmıni coxluq ixtiyari |) tipli tamam nizamlanmınq coxluqun muəyyən parcasına oxiyar olsun. Q.ə. ucun toplama, vurma və quvvətə yuk- səltmə əməlləri də tə”Yin edilir. Bu hesabın ezunəməxsus qanunları var, məs., 1--o) = (0, o) - 144 (o, 240==0, 0.226a) və s. (o) ən kicik T.ə.-dir), Riyazi induksiya prinsipini ixtiyari tamam nizamlanmınq coxluqlara yӱumu- miləmtdirən transfinit induksiya prinsipinin beyuk rolu var: muəyyən təklif (X, 4=)-iNn birinci elementi ucun doqrudursa, onun x-dən qabaq gələn ixtiyari element ucun doqrulu- qundan x ucun də doqruluqu cıxır- sa, X coxluqunun ixtiyari elementi ucun də doqrudur,


345


Əd. Aleksandron P.S., Vvede- nie v teorik mnojestv i obiuk) topolo- qik, M., 1977,

TRANSFORMASİYA (son lat. (qap=- formatio — ueBpH/TMƏ)— MyİYM Xaccə- lərin, forma və gərunuiqunun dəyiit- dirilməsi, cevrilməsi. Məs., elek- trik enerjisinin T.-sı. — RANSFORMASİYA (kenetika- d ay—genetik informasiyaların DNT vasitəsilə hӱceyrəyə eəturulməsi. 1928 ildə bakteriyaların T.-sını ingilis alimi F. Qriffit kətif etmiidir. O muəyyən etdi ki, əldurulmuii kap- sul pnevmokokklarının DNT-si mu- rəkkəb iqəkər kapsullarını sintez etmək xassələrini kapsulsuz pnevmo- kokklar vasitəsilə əturə bilir. T. edən amilin Huceyrəyə daxil olması mexanizmi tam aydın deyil. Eyni DNT preparatı ilə (resipiyent) huceyrələ- rə bir necə əlaməti eturmək olar. TRANSFORMATOR (lat. :qapxoqto —cevirirəm)—enerjinin və ya obyek- tin hər hansı xassəsinin dəytidiril- məsi və cevrilməsi ucun qurqu. Ən mu- hum nəvu elektrik T.-udur. Elektrik T -u bir gərginlikli dəyiinən cərəya- nı baiqa gərginlikli dəyitən cərəya- na cevirmək (tezlik dəyiiməz qalır) ucun elehtromaqnit qurqusudur. Onun ipi elektromaqnit induksiyası hadi- səsinə əsaslanır. Elektrik T.-u tə- bəqə transformator toladından yı- qılmınd maqnitkeciricidən (ferro-


Sadə elektrik transformato- runun sxemi: 1, 2—birinci nə ikinci do- laqlar: 3—nu- və: Ff—əsas maqnit axını: F, nə F.ӱ—səlilmə axınları:



Y.—birin- ci doların gərginliyi /,, /,—birinci nə


dolaqlardakı cərəyanlar, E—yu- kun mçqaniməti.


ikinci


maqnit nçvədən) və umumi maqnit axı- nı ilə əhatə edilmii dolaqlardan (bir birinci, bir və ya bir necə ikin- ci dolaqlar) ibarətdir. Dolaqlarının sayına gerə bir və coxdolaqlı, cevir- diyi cərəyanın nevunə gerə bir və uc- fazalı elektrik T.-u olur. Bax həmci- nin Gərginlik transformatoru, Cə- rəyan transformatoru. TRANSFORMATOR VERİCİSİ— transformator iqəkilli əlcmə ceviri- cisiq mexaniki kəmiyyəti (yerdəyinmə- ni, quvvəni, təzyiqi, denmə bucarını və s.) gərginliyin ekvivalent dəyiii- məsinə cevirir. TRANSFORMATOR YARLARI — neft yarqları və ya sintetik Yaqlar, transformatorda və Yaqla doldurul- muli digər elektrik təchizatlarında, elektrik ayırıcılarında elektroizo- ləedici muhit kimi iilədilir. Əsa- sən neftlərin parafinsiz və az rat- ranlı yaq distillatlarından alınır. T.Y. elektrik cərəyanının tə”sirinə və oksidləməyə qariyı davamlı, mMuӱ- qaviməti beyuk, dielektrik itkisinin tangens bucaqı minium və kicik əzluӱ- luklu olmalıdır. Neft T.y.-nın əzlu- luyu 5902S-də 9,6 sst-dur, donma temp-ru —d45”C-nəH yuxarı, alınma temp-ru 135”S-dən apaqı olmalıdır. | , TRANSFORMATOR YARDIMCI STANSİYASI —dəyiiqən cərəyan gər:


346


TRANSFORMATOR POLADI


oxaaumuxumuuuuuuuuuumumuumuuunumıvut"U"UUADUAUĞİZUS"Ğ"ĞƏ IC VUİUC M FUULŞ İÜMŞşıu ovun"... — —— "RJ"jk—–————–——f


ginliyini yӱksəltmək, yaxud azaltmaq və elektrik enerjisini istehlakcı- lar arasında paylaiydırmaq ucun yar- dımcı elektrik stansiyası. T.y.s.-nın tərgibinə transformatorlar (2 və ya 3 dolaqlı), avtotransformatorlar, pay- laipdırıcı qurqular, rele muhafizə- si, avtomatika aparatları vəs. daxil- dir. Elektrik st.-ndai və ya enerji sistemindən alıpan yuksək gərginliyi alcaq gərginliyə cevirən alcaldıcı T.y.s. və generator (alcaq) gərginli- yini enerji sisteminə verilən yuk- sək gərginliyinə cevirən yuksəldici T.yY.s. nevlərinə ayrılır. Konstruk- siyasına gərə acıq (binalan kənar- da), qapalı (binanın daxilində) və səyyar T.Y.s.-na ayrılır. Butun ava- danlıqı metal kargasların nə la mka- fın icində yerləitdirilən T. y.s. (acıq və qapalı) daha geniiy tətbiq edilir. TRANSFORMATOR POLADI –tər- kibində 2,8—4,594 silisium olan elek- trotexniki polad. Maqnit nufuzlu- luqunun yuksək, koersitiv qupvvəsinin aaqı olması ilə fərqlənir. T.p.-ndan transformator və elektromaqnit iclik- ləri, rele hazırlanır, elektrik ma- iınlarında və s.-də istifadə edilir. TRANSFORMİZM (lat. transformo— cevirirəm, yYaradıram)—təkamul tə”li- mindən əvvəlki devrdə heyvan və bitki orqanizmlərində iz verən dəyiiil- mələr və cevrilmələr haqqında təsəv- vur yaradan sistem. 4Q.ə termini, əsa- sən, Darvinə qədərki dəvrun təkamulcu alimlərinin baxınlarını xarakteri- zə etmək ucun tətbiq olunur. TRANSHİMALAY DARLARI—Tibet yaylasının c.-unda dar sistemi. Qandi- sıman d-rının ikinci adı. TRAP (hollandca (qar), gəmidə— gəmi nərdivanı. Sabit və cıxarıla bilən nevləri var. Maili və tpaquli olur. Qaldırıcı bortarxası T. daya- nacaq yerlərində gəmi ilə kərpu ara- sında, ip T. isə fırtına zamanı mӱxtəlif əlculu gəmilər arasında əlaqə Yaratmaq ucundur. Yanayıin və sərnipinlər ucun olan yerlərdə də T.-dan istifadə edilir.

TRAPEZNİKOV Vadim Aleksandro- vic (d. 28,11.1905, Moskva) — elektrik | mapınqayırması, avtomatika və ida- rəetmə prosesləri sahəsində sovet ali- mi. SSRİ EA akad. (1960: m. ӱzvu 1953). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1965). Lenin mukafatı laureatı (1981). SSRİ Dəvlət mu- kafatı laureatı (1951). 1951 ildən b Con İKP uzvu. 1941 ildən Avtomatika və Teleme- xanika İn-tunda (ipdiki İdarəetmə- Problemləri İn-tu) iiyləyir. Əsas iit- ləri elektrik mapınları və trans- formatorların hesablanması və qurul: masınas cəldiiyləyən avtomatik qurru- ların, aqreqat aptomat sistemlərin qu- rulma cusullarının tədqiqinə, avtoma- TİK tənzimləmə sistemlərinin model- ləpdirilməsi metodlarına və s.-yə həsr olunmutdur. T. SSRİ-də ilk elektron modellətdirmə qurqularının muəl- liflərindən biridir. Mac.XR EA- nın fəxri uzvu və bir sıra əlkələrin EA-sının əcnəbi uzvudur. Lenin or- deni, Oktyabr Haru ordeni, 3




baiyqa orden və medallarla təltif olunmulidur.

Əsərləri: Osnonı nin serii asinxronnıx maqpin, M.—L., 1937, Avtomatizaiin proizpodstnennıx propesson, M.. 1956: Teorin upranleninm: razvitie pi problemı, Vestnik AN SSSR, 1974, Nə 2,


TPATECM)A (iyn, trapezion—rəpəd- ləri mӱxtəlif olan dərdbucaqlı, hərfi mə”nası—kicik stol)—iki tə- rəfi paralel (oturacaqlar) olan, ə rol əlan iə la ,


proektirova-




qalan iki tərəfi paralel olmayan (yan tərəflər) qabarıq derdbucaqlı. Yan tərəflərin ortasını birlətdirən duz xətt parcası T.-nın orta xətti adla- nır və oturacaqların yarımcəminə bə- rabərdir. Q.-nın sahəsi orta xətti ilə hundurluyu, Yaxud diaqonalları- nın yarımhasili ilə onlar arasın- dakı bucaqın sinusu hasilinə bəra- bərdir.

TRAPESİYALAR DUSTURU —muəyyən inteqralı təqr. hesablamaq ucun dustur:


1- ( f(x) ax = b—a -


fa bez 2) =5,


2 | burada |, =Ka--th), h=(b—a)/p, t=0, n. Xəracbı


S—1-—(b—a) f”(£)/12h”

kimi (a- E- I) hesablanır (bax ribi int qrallama). TRAPETSFEDR—iki tərəfi bərabər olan dərdbucaqlı uzlərdən ibarət qa- palı bəsit forma. Orta kateqoriyalı sinqoniyaların mӱvafiq siniflərində (məs., tetraqonaltrapetsoedr sinfi) umumi formadır. Enatiomorfdur. Hər bir T.-in sae və sol nevu olur, bun- lardan biri digərinin guzgu xəyalı- nı təpgkil edir. Bamsimmetriya oxun dan asılı olaraq T. altıuzlu, səkkiz- uzlu və onikiuzlu olur. Qetraqon-tri- oktaedrin sinonimi kimi də iiylədi- lir. TRAPP (isveccə Eqarr, (qarra—nərdi- van, pilləkan)—əsasi maqmadan əmə- lə gəlmii, pilləli ayrılmaya malik maqmatik suxurların (bazalt, qabb o, dolerit, diabaz və s.) umumi adı. T Yer qabıqının platforma sahələ- ri ucun xarinterikdir. Pərqi Si- bir (təqr.


Təq-


mln, km?), Hindistan, Cənubi Afrika və Cənubi Amerika- da bəyuk sahələr tutur. T.-ın qalın- lıqrı 200( m-ə catır.

TRASOLOGİYA (fr. (Kqase — maz... logiyay, hərfi mə”nası—izlər haqqın- da Təlimy--kriminalistika sahəsi: izlərin apkar edilməsi, qeydə alın- ması, gəeturulməsi, qablapdırılma- sı və tədqiqinin kriminalistik usul və vasitələrini eyrənir. Miaqıdakı izlər fərqləndirilir: insan izləri (homoskopiya), cinayət alətlərinin və istehsal mexanizmlərinin izləri (me xanoskopiya), nəql. vasitələrinin izlə- ri, heyvanın ayaq izləri. Trasoloji ekspertiza insanı əl-barmaq, ayaq, diiy izlərinə gərə, nəql. vasitəsini təkər iini izlərinə və ayrı-ayrı Hissələ- rin izlərinə gerə, cinayət alətlərini


sınıq, yarıq, kəsik izlərinə gərə identikləmdirməyə imkan verir. Tra- soloji ekspertizanın nəticəsi məh- kəmə subutu nevlərindən biridir. TRASS (alm. Tqaz5)—vulkan tufları qrupundan acıq rəngli sıx suxur. Amorf silisium turiusu ilə zəngin olur. Narın uyudulmuni Q. sement sə- nayesində portland-sementdə aktiv əla- və kimi inlədilir. T. Krım (Qara- daqda) və Zaqafqaziyada (o cӱmlədən Azərb.SSR-in Qazax və Tovuz r-nla- rında) var. | TPACCA (alm. Tqazze—xəttin, Yolun istiqaməti)—1) hərəkətin Yolunu muəy- yən edən xətt, yaxud kanal, elektrik və ya rabitə xətti, boru kəməri və di- gər uzunelculu qurquların uzanma mə- safəsini gestərəq xətt. 2) Nəql. təy- yarələrinin təsdi" olunmuiy mariq- rutu. Bax Aviatrassa.

TRATTA (ital. (qaNa)—kecurmə vek- seli.

TRAFALQAR VURUİYMASI (1805)— İspaniyanın Atlantik okeanı sahi- lindəki Trafalqar burnu yaxınlırın- da ingilis və fransız-ispan donan- maları arasında vuruima (21 oktyabr). 5 saat yarım davam edən deyu1i zamanı fransız-ispan eskadrası darmadarın edilmindi. Muttəfiqlərin 17 gəmisi ələ kecirilmiit, 1 gəmisi batırıl-


mıp, 11 gəmisi isə Kadisə salamat qayıtmınidı. T.v.-nda muttəfiqlər ələnlər, yaralananlar və əsirlərlə


birgə təqr. 7 min nəfər, ingilislər təqr. 1700 nəfər itirdilər. T.v.-nda qələbə nəticəsində İngiltərə dənizdə hekmranlıqı ələ gecirdi. Fransanın əz mustəmləkələri ilə əlaqəsi cətin- ləidi.

TRAFARET (ital. traforetto, trafo- qo—depmə), poliqrafiyada — ӱzərində cap olunacaq hərf, ipqarə və ya rəsm elementlərinə uyqun kəsik- ləri (bopluqları) olan ləvhə: me- tal, taxta, karton, plastik kutlə və s. materialdan duzəldilir. Acıq yer- lərindən rəng səthə kecir, baklı yer- lər təmiz qalır. T.-dən reklam pla- katlarına, mӱxtəlif qablaidırma mə”mulatları ӱzərinə mətn və illus- trasiya vurmaq ucun istifadə olunur. TRAFARET CHCAPI — mpadapemöən istifadə olunan cap usulu. Duzbucaq- lı cərcivəyə cəkilmiiy polimer torlar uzərində fotomexaniki usulla hazır- lanır (bax Fotomexaniki proseslər). Vərəq və ya rulon material, həmcinin muxtəlif mə”mulatlar (məs.,, ampula) uzərində cap edilir. Poliqrafiya sə- nayesində bir və ya bir. necə rəngli məhsul (reklam və s.) almaq, toxucu- luq sənayesində parcalara naxıpq vur- maq ucun, elektronika və cihazqayır- mada (cihaz iykalaları və s.), habelə digər sahələrdə (taxta, iquliə , kerami- Ga, PLASTİK KuTLƏ və s.-Yə təkin vurmaq ucun) tətbiq olunur. TRAXEİDLƏR—bitkilərin odunlain- mıpq elu hӱceyrələri: su keciricisi vəzifəsini gerur. Bəzi ərtuluto- xumlu bitkilər (taxıllar, cillər) mӱstəsna olmaqla butui ali bitkilə- rin oduncaqında olur. Təkamul pro- sesində T.-dən borular, lifli T. və xususi mexapiki elementlər (libri- form) əmələ gəlmiidir. TRAXEİT—traxeyanın selikli qipa- sının iltihabı. Cox vaxt yuxarı tə- nəffus yollarını infeksion, toksiki, yaxud bapqa məniəli iltihabı ilə ya- napı təzahur edir. Əsas əlamətləri:



Gjt lutmaları, M utalicəsi: inhalyasiya, xronik formada iqlim QrAXEYA —ba

TRAXEYALILAR. St, OORUSU.

Bə traxeyatə- nəFFUSLULƏRr və Ya cutbıqr- lılar (Tqashea(a və $a Atelocerata) —quruda yapayan buqumayaqlılar ya- rımtipi, Baiq gəevdədən aydın surət- də ayrılmıii və uzərində bir cut bır- cıq yerlətir)| 3 cut cənəsi var. Qənəf- fus, adətən traxeyalarla, bə”zən isə dəri vasitəsilə olur. Q.-a coxayaqlı- lar və cuculər daxildir. T. adı bu qrupu cox duzgun təsvir etmir, cun- ki traxeya ilə tənəffusə buqumayaq- lıların xeliserlər yarımtipində də rast gəlinir. .

TRAXEOTOMİYA (traxeya -- yun. (o- pa—yarma, yarılma)—tənəffusu bər- pa etmək ucun aparılan tə”xirəsalın- maz operasiya, reanimasiya usulu. Bu zaman nəfəs borusu yarılır və oraya xususi boru salınır. Traxeya kecməz- liyində (iltihab, edem, pipi, travma və s.) istifadə edilir. 16 əsrdən tət- biq olunur. T. usulu hələ Qədim Roma həkimi Asklepiada və Qalqnə mə”lum idi. TRAXİMEDUZALAR (Tqashupedizae) —hidroidlər sinfindən baqırsaqboii- luqlu dəniz heyvanları dəstəsi. T. ucun radialiqəkilli kanallarla yer- ləpən 8 cinsiyyət vəzisi və cətirinin kənarında yerlətən nazik cıxıntı- lar xarakterikdir. Yumurtada pla- nula inkipaf edir və aktinulailə- killi surfəyə cevrilir. Metamor- foz yolu ilə cavan meduza əmələ gə- lir. 50-dək nevdən 10-u SSRİ dəniz- lərində yapayır. Aqlanta cinsindən olan T. Dunya okeanının hər Yerində yayılmıtidır. Dərin sularda yaiayan T. qırmızımtıl, yaxud qəhvəyiyəca- lan olub ipıqvermə qabiliyyətinə ma- likdir. TRAXİT (yun. (qashӱz—kələ-kətur, nahamar)—kaynotip effuziv adətən, porfir qurulutlu suxur. Qələvi cəl ipatlardan, az miqdar orta və turip plagioklazlardan və rəngli mineral- lardan (əksərən augit, biotit) ibarət- dir. Siyenitin effuziv analoqudur. SSRİ-də Qafqazda, xaricdə İtaliyYA Fransa və s. yerlərdə var. Nisbətən nadir suxurdur. h TRAXOMA (yun. (qashӧta, (qashӱz— kələ-kətur, nahamar) — gezun xronik infeksion xəstəliyi: konyunktivanın iltihabi qalınlaqması. və toxuma- nın capıqlatması ilə təzahur edir. Tərədicisi virusabənzər xlamidi mikroorqanizmləridir. Xəstəlik Q.-lı gezlərdən, cirglənmiiy əllərdən, habe- lə əpyalardan kecir. Xəstəliyi həmci- nin milcəklər yayır. İnkubasiya devru 7—14 gundur. Adətən hər iki gəz zədə- lənir. əcromnipu gedipində 4 nenp ayırd edilir: 1—konyunktiva toxuma- sının iltihabi infiltratı bailayır): 2—capıqlaimanın əlamətləri təzahur edir: 3—capıqlatma prosesi artır, 4—capıqlaqima bala catır, toxumanın infiltrasiyası olmur. Xəstəliyi mua- licə etmədikdə bir il, bə”zən 10 il cəkir. Konyunktivadan əlavə bə”zən gə- zun buynuz qiplası (pannus) da zədələ- nir, nəticədə buynuz qipanın xorası tərənir. Gez qapaqı qıqırdarında in- filtrasiyanın və capıqlaimanın Ya- yılmasından gəz qapaqı sallanır, Ya- xud cevrilir, nəticədə kirpiklər qey- ri-normal cıxır və buynuz qipa mexa-


TREMATODOZLAR 347



niki zədələnir. Gərmənin zəifləməsi kecirilmiidir. Rusiyada ilk T.-lər buynuz qipanın zədələnmə dərəcəsin- 1892 ildə Moskvada, 1894 ildə Tula- dən asılıdır. da tikilmipdir. Krılatskda Moskva Mualicəsi: antibiotiklər, Olimpiya oyunları (1980) ucun tikil- sulfanilamidlər, fermentlər (lidaza mip velosiped T,-i dunyada ən bəyuk: və s.). T. sosial amillərdən—iqtisadi ertulu T.-dir. Bakıda velosiped T.-i və mədəni səviyyə, əhalinin sanitari- 1 80 ildə istifadəyə verilmiiydir. ya-kigiyena ipəraitindən asılıdır. TREMADOK MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ)— Xəstəlik ən cox Asiya və Afrika əlkə- Ordovik sisteminin aiyarıdan birin- lərində təsaduf edilir. Profi - ci mərtəbəsi. 1847 ildə (bə”zi mə”- laktikası: xəstələri aikar et- lumatlara gərə 1852 ildə) Uelsdə (B. mək ucun kompleks tədbirlər gərmək, Britaniya) Tremadok qəs.-ndə ingi- onları mualicə etmək, pəxsi gigiyena lis geoloqu A. Secvik ayırmındır. qaydalarına riayət etmək və s. T.-ya İki yarımmərtəbəyə bəlunur: alt və qarplı aparılan effektli mubarizə ust. Qraptolitli və trilobitli tund tədbirləri nəticəsində SSRİ-də kut- rəngli ipistlərdən təikil olunmuit- ləvi xəstəlik kimi lərv edilmiitdir. dur. SSRİ-də PTərqi Avropa platfor- | = masının 11m,-q.-ində, Sibir platfor- tk dd Musabəyli U. Goz xəstə: masında, Cənubi Uralda, Qazaxıstan. İ., Qlaznıe bolezni, 2 izd., M., 1980, da və s. Yerlərdə var. TREMATODLAR Om də TPAXTEHBEPF İosif Adolfovic Genetik sorucu la igenea (27.1.1883, indiki Zaporojye vil.-nin —Yastı qurdlar tipinin bir ə Menuronoz m, —5.9.1960, MockBa )—co- -€TKHH formaları onurqalı heyvan- vet iqtisadcısı. Kapitalist əlkələ- Larda və m0 şurfFəleri, əsən, rində pul tədavulu və kredit, iqtisadi MOLYUSKlarda, də Zən də digər RN bohranlar nəzəriyyəsi və tarixi sahə- sızlarda parazetti, gə ə Kətan sində mutəxəssis. SSRİ EA akad. NƏVӰ VAR, yarımsinfə— Azr/dosaz(e- (1939). 1912 ildə Tomsk un-tini bitir- Qava, Gasterostomata, Prosostomata öə- mii, 1914 ildən Xarkov, 1921—49 il- “YHYP" Genip yayılmındır. vəli lərdə Moskvanın ali məktəblərində UZUNSOV, Yastı, ,Yarpappəkilli, bə zən dərs demitdir. 1947 ildən SSRİ E A silindrvarı, Yaxud armudvarıdır. İqtisadiyyat İn-tunda ipləmitdir. Nəvlərin ii om s Lenin ordeni və Qırmızı Əmək Bay- arşın. ir Bə HR. gə rarı ordeni ilə təltif edilmidir. Tatobothrtum, 51 ə ə TREVİRANUS (Tqeuyqapiz) Qotfrid 9LUR: Tipik T. ucun 2 sormacın (aqız Reynxold (4.2.1776, BpeMen-—16.2.1837, və qarın) ən xarakterikdir. Bə”- Bremen)—alman təbiətitqunası. Tibb 1-IN bədəninin on massəsinin doktoru (1796). Bremendə tiblə məi- UCUNDA iri xitin tikanlar olur. 6 qul olmun, onurqasız heyvanların ana. Maclar və tikanlar parazitin sali tomiya və fiziologiyasını, muxtəlif TOXUmasına Yapınmasına xidmət edir. heyvanların gəz qurulupunu və sinir İkicinsiyyətlidir. Yumurzaqoynarlı sistemini tədqiq etmiidir. uzvi bə”ziləri diridoqmaqla coxalır. DHP aləmin təkamulunun əqidəli tərəf- .... trematodozların təerədi- darı olmudur: canlı orqanizmlərin raket | asın iradi əmələ gəldiyi: TREMATODOZLAR— trematodların ni, sonra isə xarici pqəraitin tə”siri insan və heyvanda tərətdikləri xəstə- ilə tpəklini dəyipdiyini subut etməyə Liklər. Trematodlarinsanın mux- calınamınt, lakin T.-un bu fikri təlif orqanlarında (qaraciyərdə, mə”- faktlarla dəqiqlətdirilməmitdir. dəaltı vəzidə, baqırsaqlarda, avci- TRED-YUNİONLAR (ing. (qade-ip1- YƏRDƏ, qanlay parazitlik edir, bir op5: (qade—peiqə, sənət -- ipqfop—bir- sıra pozqunluqlara səbəb olur. Sur- lik, ittifaqu—B. Britaniyada və in- fələr orqanizmə su və qida maddələri gilislilli bir sıra əlkələrdə həm- ilə d" iqur: opistorxozu və metaqoii- karlar ittifaqlarının adı. mozu alıqlar, paraqonimozu, iirin TREZİNİ (Tqe221p1) Domeniko And- Oy xərcəngləri və Yengəclər Yoluxdu- rea |təqr. 1670, Astano, Luqano yaxın- RUR. fassiolyoz sudan və bitkidən bait lırında, İsvecrə—2.3.1 34, Peter- verir: ipistosomoz zamanı parazitin burq)|—rus me”marı və mӱhəndisi. Mən- Surfələri orqanizmə dəridən kecir. iqəcə isvecrəlidir. 1703 ildən Rusiya- Azərb.SSR-də nadir halda fassiolyo- la ipləmitdir. Q.-nin layihəsi ilə 38 təsaduf edilir. Mualicəsi Kronitadt qalasının və Leninqradda- T.-ın nevundən asılıdır. Prof i- kı Aleksandr Nevski lavrasının əsa- Laktikas ı: ətraf muhiti cirk-


sı qoyulmutt, Vasilyev a.-nın (Lenin- lənməkdən qorumaq, ipəxsi gigiyYena qrad) planlaidırılmasının bir his- Qaydalarına riayət etmək, balı qı, xər- səsi yerinə yetirilmii, burada 1 Pyot- cəngi, Yengəci və s.-ni yaxiı biiir-


run Yay sarayı (1710—14), Petropav- mək, cirkabların yayılmasının qar- lovsk qalasında Pyotr darvazası (1717 Pısını almaq.

—18) və Petropavlovsk bair: kilsəsi Heyvanlarda T. butun vəh: (1712—33), 12 kollegiya binası (ha- (Yi və ev heyvanlarının, o cӱmlədən zırda un-ty, 1722—34) tikilmiidir. onurralı və k.t. heyvanlarının muxtə- TPEl)REP (unk. trailer: trail—naprMar, lif orqanlarında, yaxud orqan sis surumək)—beyukəlculu aqır yӱklər temlərində parazitlik edən trematod- dapımaq ucun coxoxlu 20i/2/. ların (125 nəvə qədər) tərətdiyi xəs: TREK (ing. (qask—iz, yol)—idman təlikdir. Əlamətləri parazitin sahi qurqusuy tamapacı tribunaları ilə Orqanizmində yerlətdiyi yerdən (ba- əhatələnən və bərk əertuyu (beton, as- Rırsaq, qaraciyər, mə”dəaltı vəzi, danır, taxta və s.) olan ellipsvarı yol tənəffus orqanları, qan-damar, Ya- iəklindədir. T.-də velosiped və mo- XUd cinsiyyət sistemi) asılıdır. tosiklet (beton və asfalt ertugklu) Mualicəsi: Helmintlərə qartı idmanı məiqləri və yarımpları ke- preparatlar. Profilaktika:- cirilir. Velosipedcilərin T.-də ilk sı: trematodların aralıq sahibi yarıpnları 1868 ildə İngiltərədə olan molyusklarla mubarizə (otlaq-


348


TREMOLİT



ların meliorasiyası və dəvri ola- pər dəytidirilməsi).

REMOLİT (İsvecrənin c.-unda, Alp d-rında Tremola (Tqetoya) dərəsi- nin adından) — amfibollar qrupuna aid mineral. Kimyəvi tərkibi Sa,Mə.(5On):(ON, E),. Monoklinik sinqoniyada kristallatpır. Boz, sa- rımtıl, yapılımtıl kristallar, lifli aqreqatlar (T.-asbest), sıx giz- li kristallik kӱtlələr (nefrit) əmə- lə gətirir. Sərtliyi 6—6,5, sıxlı- qı təqr. ) kq)m?-dir. Metamorfik məniqəlidir. T.-asbest yataqları İta- liyada və Korsika a.-nda mə”lumdur. TREMOLO (ital. (qepoyo, hərfi mə”- nası—titrəyən), musiqidə — bir səsin, yaxud məsafəsi tersiyadan az olmayan iki səsin və ya iki akkordun sur”ətlə təkrarlanması (akkordlar- dan birində hec olmasa bir səs o biri akkordun hər hansı bir səsi ilə eyni nisbətdə olmaq ipərtilə). TRENAJOR (ing. (qayp--eyrətmək, məiq etmək)—muxtəlif ipəraitlərdə obyekti idarə etmək və onunla əlaqədar vərdimləri təkmillətdirmək ucun tədris-tə”lim qurqusu. T.-larda avto- mobil, tank, təyyarə, gəmi və s. ucun statik və dinamik xarakteristikalar, vizual pəraiti, habelə hərbi texni- kanın tətbiq və idarə proseslərini mupayiət edən muxtəlif fiziki amil- lər yaradılır. T. obyekt operatorla-

ının, hərbi mapın, təyyarə və gəmi

ey ətlərinin hazırlanması ucundur. T.-da həmin matın və obyektin model- ləri yaradılır. T.-un tətbiqi yeni texnikanın mənimsənilməsi muddət- lərini qısaldır, mutəxəssis hazır- lanmasına sərf olunan xərcləri azal- dır, texnikadan istifadə effektiv- liyini yӱksəldir, yanacaq, surtku va- sitələri və s. materiallara qənaət et- məyə imkan verir. T.-dan idmanda da istifadə olunur.


Əd.: Obucenie na avtomobilıhnıx tre- najerax, M., 1977: Bodner V. A., zZa- kirov RLAA., Smirnon İ. İ., Avia- pionnıe trenajerı, M., 1978, Trenajer- nə nm, pod red. BV. E. İYukiyunova,


TRENQANU (Trengganu )— Manal)an)a- da itat (sultanlıq). Malakka y-a-nda- dır. Sah. 13 min km?, ƏH, təqr. 405 min (1970). İnz. m. Kuala-Trenqa- nudur. Ərazinin cox hissəsi mepədir. Kaucuklu bitkilər, cəltik, yarlı palma, kokos palması becərilir. Ba- lıq ovlanır. Dəmir filizi cıxarı- lır. K.t. xammalı e”malı, muxtəlif sənətkarlıq muəssisələri var.

TRENYOV Konstantin Andreyevic (2.6.1876, Xarkov qub., Romapovo xu- toru—19.5.1945, Moskva)—rus sovet Yazıcısı, dramaturq. SSRİ Dəvləq mukafatı laureatı (1941). c Dorogin- lərə (1910) pyesi, c Hekmrang (1915) ekayə toplusu inqilabdan əvvəlki Kəndin sosial ziddiyyətlərinə həsr olunmutdur. “Lyubov Yarovaya (1926) inqilabi-qəhrəmanlıq dramında yeni insan xarakterinin formalatması əks etdirilmiidir. “Neva sahilində (1937) pyesində V. İ. Leninin obra- zını Yaratmındır. Sovet həyatından bəhs edən c“Arvadı (1928), cAnna Lu- cininaə (1941), tarixi mevzuda 4Pu- qacovculuqə (1924), *Sərkərdək (1945) və s. pyesləri var. cLyubov Y arovayaq pyesi (“Duiqmənlərə adı ilə) Azərb,


səhnəsində tamapaya qoyulmulidur. 2 ordenlə təltif edilmipidir. Əsərləri: İzbr. proizv., T. 1—2, M., 1955, Povesti i rasskazı, M., 1977 də Diev V. A., Tvorcestvo K. A. Treneva, M., 1960: JivoN Trenev. Vospo- minanin, 2 izd., Rostov na-Donu, 1976. TRENT (Tqeps)—B. Britaniyada cay. Uz. 274 km, hevzəsinin sah. 10,5 min km?. Pennin d-rından bailanır. PPi- mal dənizinin Hamber estuarisinə təktitr. Yarı suları ilə qidala- nır. Nottinhem 11.-nədək gəmiciliyə yararlıdır. Stok-on-Trent, Berton-


apon-Qrent, Nottinhem iq.-ləri T. ca- hilindədir. TRENTİNO-ALTO-ADİCE (Tqepi-


no-Alto Adqae) — Pimali İtaliyada vil. Alp d-rında, Adice cayının yu- xarı axınındadır. Vil.-ə Boltsano və Trento əyalətləri daxildir. İnz.m. Trento it.-dir. Sah, 13,6 min km?. Əh 873,9 min (1978). Elektrokimya, elek- trometallurgiya, mapınqayırma, aqac emalı, toxuculuq, yeyinti sənayesi var. Taxıl, kartof əkilir. Heyvan- darlıq, uzumculuk, iərabcılıq və alıqcılıqla mətqul olunur. İndi- ki T.-A.-A. (Trentino tarixi vil.) Tirol tarixi vil.-nin c. hissəsini təpkil edir. Sen-Jermen sulh muçqa- viləsinə (1919) əsasən bu ərazi Avst- riyadan alınaraq İtaliyaya verilmiiti- dir. 1948 ilədək Venesiya-Tridentina vil. adlanırdı. 1948 ildən T.-A.-A. adlandırılmıii və muxtariyyət sta- tusu almındır.

TRENTO (Tqepko)—1Pimali İtali- yada, Adice cayı sahilində ipəhər. Trento əyalətinin və Trentino-Alto- Adice vil.-nin inz.m. ƏH. 98 min (1976). Elektrometallurgiya, kimya, mapınqayırma, aqac e”malı, yeyinti sənayesi, yaxınlıqında bir necə SES, muzeylər, 12—16 əsrlərə aid me”mar- lıq abidələri var. Turizm inkipaf etmiidir. Kurortdur.

T. qədimdə qalların yapayıti məs- kəni olmuidur. 4 əsrdən yepiskopun iqamətgahı, 1027—1803 illərdə isə kilsə KnYazlıqı mərkəzi idi. 19 əsr- də T. (1810—14 illər istisna olmaqla) Avstriyaya məxsus olmusidur. Sen- Jermen sulh muqaviləsinə (1919) əsa- sən İtaliyaya verilmiitdir. TRENTON (Tqepksp)— ABPP-ın (im. -i,. ində iqəhər. Nyu-Cersi iitatının inz, m. Əh. 91 min (1980). Nəql. qovpaqı, Delaver cayı sahilində port. Mapın- qayırma, kimya, yeyinti, toxuculuq sə- Haiecu, T.-yu Həra qara (Prins- 679


tonda) un-t var, ildə salın- mıppdır. TREONİN — monoamin-monokarbon


amin turiusu. Protaminlər istisna olmaqla zulalların tərkibində olur.


İnkipaf edən orqanizm ucun əvəz olunmaz amin turiqusudur. TREPANASİYA (fr. kqerapa(yop,


(terap (yun. (qӱrapop)—burqu), ti b- d ə—operasiya məqsədi ilə sumuk boi1- luqunu dəlmək. Əvvəllər T. yalnız gəllədəki iipləri, hematomakı kə- sib gəturmək ucun aparılırdı. Mua- sir tibdə gəllə sumuyunun T.-sı ilə Yanapı borulu sumuklərin T.-sı da edilir (osteomielit, mastoidit və s..). TREPEL (am. Tqyre1, Pimali AF- rikada Tripoli (Tproh) 11.-nin adın- dan|—kəevrək, yaxud zəif sementləi- Mİ1İ, cox yungul, narın məsaməli cək- mə suxur. Tərkibi, əsasən, xırda


(0,01—0,02 mm) opal, bə zən xalsedon qırıntılarından, qlaukonit, kvars və s. qatıpıqlardan ibarət olur. Xas- sələrinə gərə diatomitin analoqudur. Rəngi aqdan və bozdan qonuradək də- yipir. Sıxlırı kqym?. İzoləedici, sӱzgəc, qbraziv, tikinti materialı, katalizator, adsorbent və s. kimi iiylədilir. | TRESİ (Tqasu) Spenser (5.4.1900, Mi- luoki — 10.6.1967, Beverli-Hils) = amerikan kino aktyoru. Amerika Dram Sənəti Akademiyasını bitirmiidir. 1922 ildən teatrda, 1930 ildən isə kinoda fəaliyyət gəstərmitdir. ABPQ. -ıINn ən yaxiqı kino aktyorlarından olan T. “Qəzəbə (1936), 4“Cəsur kapi- tanlarə (1937), “Stenli və Livinqs- tonq (1939), “Yeddinci xacə (1944), “Tova və dənizə (1958), 4“Fırtınaya duiərsənə (1960), eHypuöepr Myhakv- MƏCHƏə (1961), “Bu sərsəm, sərsəm, sər- səm dunyaq (1963) və s. filmlərdə cə- kilmiindir.

Əd. Karpeva E. N., Spenser Trə- si, M., kec | TRESKA (Sadiz toqhia)—treskakimi- lər fəsiləsindən balıq novu. T.-nın 3 bel, 2 qarın çzgəci var, rəngi Ya- pılımtıl-zeytunudur: çzərində xırda sarı-qəhvəyi xallar olur, qarın lə- rəfi atdır. Uz. 1,8 m-ə, cəkisi 40 kq-a catır, Atlantik və Sakit okeanın su- larında yayılmınddır. Atlantik T.- sı 500 mindən 60 milyona qədər kuru tekur. Yetkin T.-lar yırtıcıdır, si- yənək, moyva, qumlaqcı və s. xırda balıqlarla, eləcə də xərcəngkimilərlə qidalanır. T. coxalma və qidalanma miqrasiyası zamanı 2 min km-dək mə- safə qət edir. T. muhum vətəgə balı- qıdır: qaraciyərindəki yardan (5796- dək) A, O vitaminləri alınır. TRESKAKİMİLƏR (Sad:4ae)—tres- kayabənzərlər dəstəsindən balıq fə- siləsi. T.-in 21 cinsi, 53 nəvu MƏ - lumdur. T., əsasən, Atlantik okeanı- nın mulayim sularında (39 neəv), qis- mən Sakit okeanda və Arktika dəniz- lərində, Avropa, Asiya və PTimali Amerikanın ipirin sularında, cə- nub yarımkurəsində yapayır. SSRİ- də T. ən cox Barens dənizində, az miq- darda Qara, Baltik, Ar dəniz, Ark- tika və Uzaq PTərq dənizlərində var. Suru ilə yaayır: nisbətən dayazlıq- da dib həyatı, bəziləri pelagial hə- Yat gecirir. İri T. yırtıcı və ya hər iyey yeyəndir. Bir cox nevləri qida- lanma və coxalma miqrasiyası edir) bir necə mindən 60 milyona qədər kuruc tekur. Vətəgə əhəmiyyətli balıqlar- dır. Qaraciyərindəki yaqı A və V vi- taminləri ilə zəngindir.

TREST (ing. (qiz, hərfi mə”nası— etibar) — 1) kapitalist inhisarı forması: bu formada birləiən butun muçəssisələr ezunun kommersiya və is- tehsal mӱstəqilliyini itirir və va- hid idarəyə tabe olur. 19 əsrin 3-cu qərinəsində ABİT-da yaranmıiy və r rada genip yayılmıtidı. İlk T. C. D. Rokfellerin 1879 ildə “Standard oylə adı ilə yaratdıqı və ABİT neft sənayesinin cox hissəsini əhatə etdi- Yi birlik olmupidur. T.-in hutuqi cə- hətdən yaradılması o deməkdir ki, əvvəllər mustəqil olan muəssisələr ӱzərindəki nəzarət iri kapitalist- lər qrupuna— T.-i yaradanlara veri- lir (səhm nəzarət paketi, yaxud xusu- si vəkalət sertifikatı formasın-


—


da), trupa daxil olan kapitalistlər vəkalət purası (Voaq4 o Tqiz(eez) adlanan purada birlətirlər. Bu usul- la kӱlli miqdarda kapital mərkəz- ləpdirilir, bu da T.-də birlətmin mӱəssisələr cərcivəsində vahid tex- NİKİ və iqtisadi siyasət yeritməyə və eyni zamanda inhisar mənfəəti gə- turməyə imkan verir. Trestlətdirmə yolu ilə ABPT-da muhum sənaye sahələ- rində, Birinci dunya muharibəsin- dən sonra isə Almaniyada, B. Brita- niyada coxlu inhisarlar yaradılmıni- dı. T.-də kapitalın mərkəzlətməsi prosesi tam bata catmır: belə ki, umumi mənfəət əvvəllər mustəqil olan mӱəssisələrin iptirakı payına muva- fiq belutidurulur, bu da umumi ka- pital qoyululpu fondu yaradılmasına mane olur. İnkipaf etmiin kapita- list əlkələrində T. və digər inhisar formalarının bə”zi fəaliyyət nevlə- rini məhdudlapdırmaq ucun anti- trest qanunvericiliyi həyata keciril- mipdir. Bu, hər tpeydən əvvəl inhi- sarlapmanın bazar formasına, xusu- silə vahid sahəvi T.-lərə və kartel- lərə qarpı yenəldilmitdir. Bununla belə 20 7 ortalarından iqtisadiy- yatın inhisarlaiqmasının daha xa- rakterik forması coxsahəli birlik- lər olmutdur.

2) SSRİ-də T.-in yaradılması Ye- ni iqtisadi siyasətdən irəli gələn vəzifələr və məqsədlərlə barlı idi. T.-lər təsərrufat hesablı birliklər kimi yaradılırdı və istehsal vasitə- ləri uzərində ictimai mulkiyyətə əsaslanırdı. 1929 ildə sənayenin ida- rə olunması sisteminin dəyitdiril- məsi nəticəsində T.-in funksiyaları məhdudlaipdırıldı, birinci beptil- liyin ortalarında isə onlar LƏRV edildi.

3) CCPH-nə tikintidə T. əsas təi- kilati-istehsal vahididir (məs., ti- kinti T.-i, quratidırma T.-i və s.). TRETYAK Vladislav Aleksandrovic 

(d. 25.4.1952, Moskva vil., Orudyevo

k.)—sovet idmancısı, xokkeyci, əmək- dar idman ustası (1971). Soqet Ordu- su zabiti. 1976 ildən Sov,.İKİP uzvu.

İLKGKİ MK Tznu (1974 ildən). oo —84 xunnəpnə ma)öa HHƏ xokkey uzrə (qapıcı) 13 dəfə SSRİ (MOİK ko- mandası tərkibində), 9 dəfə Avropa, 10 dəfə dunya və 3 dəfə Olimpiya oyunları (1972, 1976, 1984) cempionu. Tekm ordeni, 41Pərəf nipanı orde-


ni və medalla təltif olunmuiidur.


Ə2.: Sneqirev V., Vladislav Tre- tınk, M., 1978.


TRET YAKOV İvan Polikarpovic (d. 24.10.1922, ani vil., Karqopol r-nunun Knigino k.)—rus sovet Yazı- .... tərcuməci. Azərb.SSR əməkdar incəsənət xadimi (1981). 1947 ildən Sov.İKP uzvu. Beyuk Vətən muhari- bəsinin iptirakcısıdır. Əsasən, mu- haribə mevzusunda yazılmıi cKapi- tan arvadı (1958), “Adım əsgərdirə (1962), “Hamıya nəsib olmur (1963), cGəncliyə səyahətə (1966), € YMHAHH mavi rəngiq (1973), *“Piad apırı- mıq (1976), “İpıqla gedirikə (1980) və s. Hekaya və povest kitablarının mӱəllifidir. Azərb. yazıcılarının əsərlərini tərcumə etmiidir. €.Tume- pamypuvt: AsepötafOxanv jurnalının balp redak torudur (1961 ildən). Qır- mızı Ulduz, Xalqlar Dostluqu orden-


TRİANQULYASİYA


349


ləri və medallarla təltif edilmii- kin putevoditelh, 3 izd., M., 1978: Qosu-


dir.


Əsərləri: Yollar ayrıcında. He- kayələr və povestlər, B., 1975: İdem so sve- tom: B., 1980: Pvetı i minı. Rasskazı i povesti, B., 1982,


TRETYAKӦV QALEREYASI, Mos- KVvada—rus və sovet incəsənəti HY- munələrinin toplandırı ən bəyuk mu- zey. T.q.--nın adı onun əsasını qoy- muiy incəsənət xadimi və kolleksi- Yacı P. M. Tretyakovun (1832— 1898) familiyası ilə baqlıdır. P. M. Tret- yakov milli incəsənət muzeyi yarat- maq məqsədilə 1856 ildən tablolar toplamaqa ba:ilamınidı. Topladırı əsərləri, habelə qardapı S. M. Tret- yakovun (1834— 1892) ona vəsiyyət elə- diyi kolleksiyanı 1892 ildə Moskva 1i1.-nə hədiyyə vermitdir (1918 ilə-


bu. Ki ADI. - ia iL " iə, ... iL "Yo ə di An

tı 9


o”


əx.


a kə : meni

| A ÜL ə" ən




Yə


- s KR EY u Sr Lə ən yə us Tal” ri ğ .”


rm


"ila — —"ul I V


| huşa əş , Y “. An eH b N b”. I yü LƏ I r, Tretyakov qalereyası. Moskva, 1900—1905. Me"mar V. M. Vasnetsov.


dək muzey P. və S.Tretyakovla- rın Moskva lİləhəp Pəc- samlıq Qalereyası adla- nırdı). |

Sovet hakimiyyəti illərində T.q.- nın kolleksiyası zənginlətmitnndir (1917 ildə təqr. 4 min əsər, 1984 ildə 60 mindən artıq əsər). Muzeyin kol- leksiyasında 11 əsrdən 20 əsrin əv- vəllərinə qədərki devrə aid rus in- cəsənəti (Andrey Rublyov, V. Borovi- kovski, O. Kiprenski, K. Bryullov, A. Venesianov, A. İvanov, İ. Kram- skoy, V. Vasnetsov, İ. PTipikin, İ. Repin, V. Surikov, V. Verepipagin, İ. Levitan, V. Serov, K. Korovin və b.-nın əsərləri) və coxmillətli so- vet incəsənətinin ən yaxlpı numunələ- ri (N. Andreyev, Z. Azqur, Y. Vucetic, A. M. və S. V. Gerasimovlar, İ. Qra- bar, A. Deyneka, T. Zalkaln, Kukrı: nikslər, S. Konyonkov, S. Merkurov, Y. Nikoladze, M. Saryan, U. Tansık- bayev və b.-nın ipləri), o cӱmlədən Azərb. rəssam və heykəltərattlarının (M. Abdullayev, F. Əbdurrəhmanov, T. Salahov, S. Bəhlulzadə, T. Nəri- manbəyov, M. Rəhmanzadə, Ə. Eldarov və b.) əsərləri toplanmıldır. Hər il muzeyin ekspozisiyasına 1,7 mln.- dan artıq adam baxır (1984). T.q. Qır- mızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif olunmutidur (1956). 1981 ildə T.q.- nın 125 illiyi təntənə ilə qeyd edil- mipi, qalereyanın yerlətdiyi binanın qariısında P. M. Tretyakovun hey- gəli qoyulmutidur (1931, heykəltəratp A. P. Kibalnikov).


Ədə Bolıpakova L. A., Qosu- darstvennan Qretınkovskal qaleren. Krat-


darstvennal Trethakovskad qaleren İs- kusstvo X U1P—pervoV polovinı X1X vv., L., 1981, Qosudarstvennan Trethakovskad ranepes, M., 1983.


“TRİADAU (“Sanxexoyə)—Cinin c. və c.-iq. əyalətlərində 18—20 əsrin əv- vəllərində fəaliyyət gəstərmiiy giz- li antimancur cəmiyyətlərin YMyMH adı. “Sin (mancur) sulaləsini de- virək, Min (Cin) sulaləsini bərpa edəkə iuarı ilə cıxıi edən 4Q,g cəmiyyətləri mancurlar əleyhinə bir sıra xalq usyanları təikil etmiii- dilər. Mancurlar sulaləsi devril- dikdən sonra (1911) 4T.əv əhəmiyyətini itirdi.

TRİAZİN—halqasında uc atom azot olan altıuzvlu heterosikl birlənmə. Əsasən hidrogenləri əvəz olunmun T.-in uc nəvӱ məlumdur: visinal 1, 2, 3—T.(T), qeyri-simmetrik 1, 2, 4


t (P) və simmetrik 1, 3, 5—T. (11): N N N. ZN /Z173N ABC 6 2 | 4 | | | ai, 5 8 53 AA. vər NİZ I II ITI


T. quvvətli əsasdır, turiularla duz verir. Əvəzolunmuiy 1, 3, 5— T.-in prak- tiki əhəmiyyəti beyukdur, herbisidlər və boyalar kimi plastik kutlələr, kau- cuk və s. istehsalında tətbiq olunu ?. TRİALETİB—Gurcustanda Trialeti silsiləsinin c.-unda son Paleolitdən ilk orta əsrlərə aid arxeoloji abi- dələr qrupu. Orta Tunc dəvrunə (e.ə. 2-ci minilliyin əvvəlləri) aid kurqan- larında tapılmıpt zəngin maddi mə- dəniyyət numunələri, nəfis zərgərlik məhsulları yerli sənətkarların yuk- sək məharətini, T.-nin Ən və Kicik Asiya əlkələri ilə əlaqələrini gəstə- rir. Tapıntıların ən maraqlısı gu- muli və qızıl kuboklar və heyvan fiqurlarıdır. Kurqanlar əyanlara və tayfa balicılarına məxsus olmui1- dur. Tapıntılar e.ə. 2-ci minillik- də Zaqafqaziyada ibtidai icma qurulu- iunun darılmaqa bapladıqını gəs- tərir. Azərb.-da bu mədəniyyət (e.ə. 19— 18 əsrlərdən batlayaraq Portəpə, Nəhəcir, Kultəpə 1, 11, Əznəburt kur- qanları, Zurnabad, Uzərliktəpə və s.) genii yayılmıt orta Tunc və ya boya- lı qablar mədəniyyəti kimi tanınır.

Əd. Kuftin B. A., Arxeoloqices- kie raskopki v Trialeti, Tbilisi, 1941: Djaparidze O. M., Arxeoloqices- kie raskopki v Trialeti (k istorii qru-


zinskix plemen vo |1 tıs. do n.z.), Tbili- si, 1969.


TRİALETİ SİLSİLƏSİ — Kicik Qafqazda, Gurc.SSR ərazisində dar silsiləsi. Uz. təqr. 150 km, hund. 2850 m-ə (PTaviklde d.) qədərdir. Mepə, sub- alp və alp cəmənlikləri var.

TRİANQULYASİ YA (lat. (qyapdi- Yop—ucbucaq) — Yer səthində geode- zik ufuqi istinad məntəqələrinin tə - yin edilmə metodlarından biri. nın mahiyyəti Yer səthində bir-biri- nə bititən ucbucaqlar iyəbəkəsi qu- rulmasından ibarətdir. Bu ucbucaq- ların daxili bucaqları və bir tə- rəfi əlculur, digər tərəflər isə sinuslar teoreminə gərə hesablanır. Əlculmuzi tərəfə (av) T. bazisi, ba- zis 1iəbəkəsindən hesablanan AV xət-


350


TRİANON SULH MUQAVİLƏSİ







2 ət 07 | ı “ 1 Lə “ " Er əş 4 Tal 1 a-


“ . : Ci Li

a

, A ou” = ə "İZ . “


ərək r bb “çu sinif tria lyasi . 4k7


ƏIKALAİARKDA- —k 5 ə CİX2BİQUOVRA 6 11 SİXUSIYL-

“CMV 3


- ə





1

















n yulyasiya |


/Xu/




zs İM zə


| ƏXJXXXAAXJA . HİİCumuğ mpuaneyn/acu fa Bud, ən


“ .— a - Tİ i ı ? O ZAF - T o


IC





VN, Qə.


tinə cıxın tərəfi, ucbucaqların bi- lavasitə əlculən tərəfinə (Ş, ER, MM) bazis tərəfi deyilir. Cox vaxt bazis iqəbəkəsi qurmaq və bazisi əlc- MƏK ƏVƏZİNƏ, OPTİK və radioməsafə- əlcənlərlə bilavasitə bazis tərəfi əl- culur. A, V, S, r və s. məntəqələrinin koordinatları və cıxın (bazis) tə- rəflərinin azimutları astronomik csullarla tə yin edilir. Cıxıp (ba- zis) tərəflərinin uzunluquna və uc- bucaqların əlculmuni bucaqlarına gerə butun tərəflərin uzunluqları və azimutları, sonra isə Krasovski ellipsoidi çzərində sıranın butun məntəqələrinin koordinatları hesab- lanır. ə. dəvlət geodeziya iyəbəkəsi, asən, 1. metodu ilə qurulmuzdur. SSRİ-nin dəvlət T. məə o. sinfə belunur. 1-ci sinif T. m. KƏCH mumkun qədər meridian və para- lellər boyu uzanan ucbucaqlar sırası iyəklində qurulur. Hər birinin uz. 20—25 km olan bu ucbucaqlar sırası: perimetri 800— 1000 km olan qapalı poliqonlar əmələ gətirir. Sıranın ucbucaqları bərabərtərəfliyə yaxın, tərəflərin uz. isə 20 km-dən cox ol. malıdır. 1-ci sinif poliqonları icərisində 2-ci sinif geodezik iyəbə- Kə qurulur. 1-ci və 2-ci sinif iəbə- kələri isə Z3-cu sinif və daha sonra a-cu sinif məntəqələri ilə sıxlai1- dırılır. 1-ci sinif T. ipəbəkəsində elcmələr ən dəqiq alətlərlə aparılır. Əlculmə xətası bucaqlarda (/”,7-dən, azis tərəflərində isə 1:400 000-dən COX olmamalıdır. T. məntəqələrinin uzunmtddətliliyi ucun onlar yerdə mərkəz deyilən xususi ryprynap HuəK- lində (bax Geodezik imarələr) bərki- dear 1-ci sinif T. ipəbəkəsindən .—. forma və elculərinin, Yer ra- ni əsri hərəkətlərinin eyrənil- mr VƏ s. elmi məsələlərin həl- yı də istifadə edilir. T. meto- pun kəpfi holland astronomu və bəbuyatcısı V. tnelliusa (1580 — edilir. Lakin əslində, T. AL ilə meridian ev yuya. unla və iəhərlərin coqrafi koor- 0 “ər usulunu kətif etmiidir. ul.


Ədə Biruni Abu ev:

y PefixaH,

İZ6R. proizv., t. 3—Qeodezin, TamkeHr,


1966, MacaxonBA.B.x an | 1980. i dr., Qeodezil, M.,


TRİANON SULH MUQAVİLƏSİ (1920)— Birinci dunya muharibəsin- də məqlub olmuttl Macarıstanla qa- lib muttəfiq dəvlətlər (AB1P, B. Britaniya, Fransa, İtaliya və s.) idi Versalın Beyuk Trianon (1papop) sarayında iyunun 4-də im- zalanmıti sulh muqaviləsi. Versal— Vaiqinqton sisteminin tərkib His- səsi idi. 1921 il iyulun 26-da quvvə- Yə minmitdir. T.s.m.-nə gerə Tran- silvaniya və Banatın ii. hissəsi Ru- mıniyaya, Xorvatiya, Backa və Bana- TbIH T. hissəsi Serblər, Xorvatlar və Slovenlərin krallıqına (SXSK), Slovakiya, Zakarpat Ukraynası (əha- lisinin arzusu xilafına) Cexoslo- vakiyaya birlətdirildi. Burgenland əyaləti Avstriyaya verildi. Macarıs- tan Riyeku (Fiume) portu, həmcinin onun tərkibinə daxil edilməyən kec- mil Avstriya-Macarıstan monarxi- Yası əraziləri uzərindəki butun Hu- Tuqlardan imtina etdi, SXSK-nın və

exoslovakiyanın istiqlaliyyətini ta- nıdız: Macarıstan həmcinin, anti- sovet platformaya gecməyə məcbur edildi. Vyana arbitrajları (1938 və 1940) nəticəsində T.s.m.-nin əra- zi maddələrinə yenidən baxılması ilə əhəmiyyətini itirmitdir. TRİARİLMETAN BOYALARI — triarilmetanın NS(Aq)z terəmələri olan əsasi və turi boyalar. Əvəzedi- cilərdən asılı olaraq T.b. qırmızı, bənəvtəyi, yaplıl rəngdə olur. T.b.-na reduksiyaedici maddələrlə tə sir et- dikdə rəngsiz leykobirlətitmələr əmələ gəlir, qələvilərin tə sirindən rəng- siz karbinol birlətmələrinə cevri- lir. T.b. əsasən, karız, dəri, plastik kutlə və s.-nin boyanmasıpda, murək- kəb, poliqrafiya və :itempel boyaqla- rının hazırlanmasında tətbiq edilir. TRİAS SİSTEMİ(DƏVRU), Tri- as (yun. iLaz—uӱc)— Mezozoy qrupunun (eratemasının) apptaqıdan birinci sistemi. Yer tarixinin Mezozoy era- sının birinci dəvrunə muvafiqdir. Radioloji mə"lumatlara gərə QT.d. 230 mln. il bundan əvvəl baqilamıil, təqr. 35 mln. il davam etmiidir. T.s. 1834 ildə alman alimi F. Albertinin Mərkəzi Avropanın kəsilinində ay- rılmın uc layı (c“Triasə adı ilə) birlətdirməsi nəticəsində əmələ gəl- midir. T.s.-nin cəkuntulərini SSRİ ərazisində ilk dəfə 1831 ildə alman geoloqu L. Bux muəyyən etmindir. T.s. c iyebəyə belunur: alt, orta, ust.,

.d.-nun əvvəlinə Yaxın Qərbi Avropa, Asiya, PQimali Amerika və ərqi Avstraliyanın Hersin strukturları cavan platformalara cevrilmiiydir. Bu platformalar PYimal Yarımkurə- sində Lavrasiyanı (Lavrentiya qalxa- nını— Kanada qalxanını və Asiyanı) əmələ gətirmiiy, Cənub yarımkurəsin- də isə Qondvanaya bitipmitndir. Bu iki superplatformanı Tetis dənizi həvzəsi ayırmısidır.

T.d.-ndə yerli əhəmiyyətli zəif tek- tonik hərəkətlər baiq vermitdir. Dev- run sonunda, əsasən, Asiyanın 11.-ində -və c.4i.-ində daqlar əmələ gəlmiiydir. T.d.-nun iqlimi qızmar olmupddur. T.d. ucun yeni (Mezozoy) dəniz və quru faunası xarakterikdir. Dənizlərdə onurqasızlardan ən cox ammonitlər (seratitlər), pelesppodlar, qastropod- lar inkipaf etmit, ilk dəfə belem- nitlər, sumuklu balıqlar meydana cıx- mııpdır, T.d. ucun həmcinin surunən-


lərin (iri reptililər) inkipafı, ilk məməlilərin (yumurtlayan və ki- səli heyvanlar) yaranması xarakterik- dir. Bitki ertuyundə qıjı, sikado- fit, gingkqo və iynəyarpaqlılar us- tunluk təpkil edir. T.s. cəkuntuləri ilə kəmur, neft, qaz, mərmər və mis- nigel filizləri əlaqədardır. T.s. ce- kuntulərinin Nax. MSSR-də Əznəbirt


və Qarabaqlar k.-ləri ətrafında, Cul- ta Tara ubIXbiIILTapbi BAD. RİASETAT LİFİ—asetat lif-


lərinin bir nəvu.

TRİBA (lat, (biz, tribuo—6enypəM) --Qədim Romada: 1) Qədim yunan fila- sına (qəbilə-tayfa birliyi) iz KƏə- lən tayfa. Rəvayətə gərə . . (hərəsi 100, sonra 300 nəsldən ibarət) olmu- dur. 2) T. komitsiyalarında bir səsə malik olan ərazi və secki dairəsi. E.ə. 3 əsrin ortalarında təqr. 35 T,


var idi.

TRİ BA—fəsilə taksonları qrupun- dan ən apaqı kateqoriya. Q. adının sonunda c1p1ə yazılır. Məs. Susyosa- e1(a: T.-sı Susyosoeyit cinsinin adı- nın axırını c1p1ə HHTƏ ƏBƏ3 €TMƏKNƏ yaranmındır. Botanika və bakterio- logiyada T. əvəzinə nəsil də iptlədi- "HD və adının sonu ceaeə9 ilə qurta- rır. Sistematikada ilk dəfə Ə ali kateqoriya (cins, fəsilə, dəstə, sinif və tip) yaradılmımndır. |

Mə”lum nəvlərin miqdarının art- ması və bu nevlərin qohumluq dərəcə- ləri haqqında mə”lumatın geniiylən- məsi ilə əlaqədar nevlərin daha dəqiq taksonomik vəziyyətini gestərmək zə- ruriyyəti meydana cıxdı. Odur ki, əlavə kateqoriyalar T. və əvvəlki kateqoriyalara prefikslər — custuq (zireq), cyarımə (5ih) əlavə olunmaqla Yarandı. Beləliklə, dəstəustu, Yarım- fəsilə, yarımnəv və s. taksonlar mey- dana cıxdı.

Əd2 Djefferi C., Bioləqice" skan nomenklatura, M., 1980, - TPHBOEREKTPHK (iyr. tribos—eyp- tunmə--elektrik ə—surtunmə nəticə- sində elektrik yuğlərinin əmələ gəl- məsiy, muxtəlif tərkibli iki dielek- trikin, Yarımkecirici və metalın, ya- xudeyni tərkibli muxtəlif sıxlıqlı metalın dielektriklə, maye dielek- triklərin bir-biri ilə və ya bərk cisimlərlə qariqılıqlı surtunməsi zamanı mulpahidə edilir. Bu zaman hər iki cisim elektriklənir, onların Yuğləri qiymətcə bərabər, itparəcə əks olur. Eyni tərkibli iki cisimdən sıx- lıqı (dielektriklərin surtunməsi za- manı isə dielektrik nufuzluqru) cox olanı musbət yuklənir. Cisimləri T. sıraya dӱzmək olar. Belə sırada əvvəl Yerləttən maddə ezundən sonrakına gerə musbət, sonrakı isə mənfi elek- triklənir: Faradey sırası: (--) dəri, flapel, fil sumuyu, lələk, dar bul- luru, flintqlas, kaqız, parca, ipək,


aqac, metallar, EYKYDA (—), Tesexyc sırası: (--) almaz ( ora 10), to- paz (8), daqbulluru (7), Hamar ipuylə


(5), mika (Z), kalsit (Z), kukurd (2), mum (1), (—). |

T. surtunmə zamanı yukdapqıyıcı- ların bir cisimdən o birinə kecməsi, səthlərin mexaniki yerdəyinməsi (bax Pyezoelektrik), Yuklərin elektroli-


-tİK Yoləqa, meqal-maye sərhədində ayrıl-


ması (bax Elektrolizu) nəticəsində baqi verir. T. dielektriklərdə zərərli elektrik Urmərinin toplanmasına sə- bəb olur. Bu, metal Hissələri yerlə


TPHTOHOMETPHK FUNKSİYALAR 351



birlətdirmək, havanı ionlat | lapdırmaq elektrik dıcıları tətbiq er dielektrikin keciriciliyini artır- maqla aradan qaldırılır. Əd. Maksimov B. K. A. A., Staticeskoe əlektricestvo . üə mıpplennosti i zapyita ot neqo, M., 1978. TRİBOELEKTRİK DEFEKTOSK O- Pİ YA—6bə”zi ərintilərin markaları-


nı muəyyən etmək ucun iplədilən qfektoskopiya çsulu. TRİBOMETRİY (Yun. (i5boz—sur-


tun MƏ T- gəmetr iya )—xar İCİ surtunmə quvvəsi, surtunmə əmsalı, onun sər- həd qiyməti və surtunən səthlərin ye- yilməsini əlcən usul. Laboratoriya iqtəraitində tribometrik əlcmə nəqtə- Vİ, XƏTTİ VƏ mustəvi kontaktlar yara- dan nӱmunələrlə aparılır (məs., mus- təvi ӱzərində kӱrəcik, doquranı 00. Yunca surtunən carpaz qoyulmuqi iki silindr və s.). Belə nӱmunələrlə apa- ılan əlcmələrdə kontaktda olan va- id səthə duplən yeyilmə və sӱrtӱnmə quvvəsinin qiyməti tapılır. Surtun- MƏ TYBBƏCHHH Ə/THMƏK YHUYH €HAaCTHK €Ze€- menti olan qurqudan istifadə edilir. Surtunən cutlərin yukunu və sur"əti- ni artırmaqla surtunmə qӱvvəsinin ardıcıl qiymətləri geturulur. Yuku artırdıqda friksion əlaqələrin sayı artır və numunənin temp-ru dəyipir. ur”ət artdıqda kontakta perpendikul- yar istiqamətdə temp-r qradiyenti dəyi- pir. Surtunmə əmsalının və yeyilmə intensivliyinin asılılıqını ifadə edən əyri surtulən cutluyun əsas xa- rakteristikasıdır. Bu əyri, iciboi silindrik nӱmunələrin sabit yuk al- tında sur”ətini pilləli qanunla də- yipməklə aparılan təcrubədən quru- lur. Temp-r nӱmunələrdən birinə gey- dirilmit termocutlə qeyd edilir. Yeyilmə intensivliyi yeyilmiiy tə- bəqə qalınlıqının gedilən yola nis- bəti ilə elculur. Yuku və ya hərəkət sur”ətini dəyinyməklə elə hal əldə edi- lir ki, nӱmunələrin səthi xarab olur (cizgilər yaranır). Bu halda surtun- mə quvvəsinin sərhəd qiyməti tapılır. Laboratoriya ipəraitində aparılan təcrubələrin nəticəsini real cuӱtlə- rin surtunməsinə tətbiq etmək qaba oxparlıq nəzəriyyəsindən istifadə edilir. | TRİBU N—bax Xalq tribunları. “TRİBӰNA LYӰDU (“Tqubipa 1.4- 4aiə—FXalq tribunası.) — gӱndəlik qəzet. Polma Birlətmii Fəhlə Par- tiyası MK-nın orqanı. 1948 il dekab- ın 16-dan Variavada nər edilir. akı 800 min nusxədən coxdur 

PMEYHAR (nar. tribunal — ıvsaHxa-

na: əsas mə”nası: Qədim Romada muhum vəzifəli iqəxslərin — konsulların, pretorların xidməti vəzifələrini Ye- rinə yetirərkən oturduqları hundur yer, təpə) —xususi məhkəmə. 1) Beyuk


Fransa inqilabı . devrundə inqilabi "an hkəmə. 2) SSRİ-də XKS- — ) 1917 nn, 22 mo.


nin məhkəmə haqqında yabr (5 dekabr) tarixli dekreti ilə əksinqilabla və xususilə təhlӱkəli cinayətlərlə mubarizə ucun tə sis edilmiit məhkəmə (bax İcqilabi tri- bunallar), həmcinin hərbi cinayətlə- rə və qanunla onların aidiyyətindƏ olan digər cinayətlərə baxan məhkəmə (bax Hərbi tribunallar). Z) İkinci dunya muharibəsinin əsas hərbi cani- lərini tə”qib edən və cəzalandıran Beynəlxalq hərbi məhkəmə, 4) Fransa-


da, İtaliyada birinci instansiya məh- kəməsi və barıppdırıcı məhkəmənin baxdıqı iplər ucun apellyasiya ins- tansiyası. TRİBUTS Vladimir. Filippovic (28. 7.1900, Peterburq—30.8.1977, Moskva) = —sovet hərbi xadi- | mi, admiral (1943), tarix e.d. (1972). 1928 ildənSov.İKP uzvu. HDD-nda 1918 ildən xidmət et- mipdir. M. B. Frunze ad. Hərbi Dəniz Məktəbini (1926), Hərbi Də- niz Akademiyasını ( ə bitirmii- dir. Vətənda:ii mu- haribəsində ipiti- rak etmipdir. Muharibədən sonra Xə- zər dənizi donanmasında və Qırmızı Bayraqlı Baltik Donanmasında (QBBD) xidmətdə olmutdur. 1939—47 illərdə QBBD-na komandanlıq etmiiqt, Lenin- qradın mudafiəsində və onun bloka- dasının Yarılmasında, Pribaltika- nın azad edilməsində mu hum fəaliy- Yət gəstərmitpdir. 1961 ildən iste”fa- ya cıxmıpdı. SSRİ Ali Sovetinin (2-ci caqırın) deputatı olmutdur. 2 dəfə Lenin ordeni, Oktyabr İnqila- bı ordeni, 8 digər orden, medallar, habelə xarici ordenlərlə təltif edil mipdir. “TRİBMCӰNӱ (4“Tq1bBipez)—həftəlik qə- zet, Avstraliya KP-nin mərkəzi Opra- nı. 1939 ildən Sidneydə cıxır. Ti- ajı 7—8 min nusxədir (1983), . : RİVANDRAM— Hindistanda ipəhər: bax Tiruvanantapuram. TPVBHYM (nar. trivium, Hərfi mə”. nası—uc )on a)pbivbi, tres—yu --via— 10n)—opra əcpnəpnə YyH-Tnəpnə, İeayHT kollegiumlarında və 6. muəssisələr- də tədris edilən 4Yeddi mustəqil sə- nətəzin uc humanitar elmdən—qram- matika, ritorika və dialektikadan nbarət batlıca silsiləsi. TRİQATRON Qing. Iptrreq—itpəsalı- cı qurqu, buraxıcı siqnal--(elek)- mpon) — elektrik bopalmasının bal vermə anını idarə edən kəeməkci elek- troda (idarəedici elektrod) malik, soyuqkatodlu yuksəkvoltlu qazbotalma qurqusu. Elektrik bopalması atm.-də və ya yuksək təzyiqli (10—103 kn/m?) tə"sirsiz qaz muhitində yaradılır. T.-dan maqnetronda, guclu generator lampalarında və s. yYuksəktezlikli rəqslərin modulyasiyası ucun elek- trik impulsları yaratmaqa imkan ve- ən qurqularda istifadə olunur. TrİQLİF (iyn. triglyphos, tri-MYDƏK- Kə6 cəesnəpnə—YH4 -- glyphö—kKəcnpəM)— me”marlıqda duzbucaqlı, ppaquli is- tiqamətdə bir qədər uzunsov plitə. T.-lərin metoplarla nəvbəli duzulu- iqu dorik orderdə friz əmələ gətirir. T. adətən sutunların və apırımla- rın oxları uzrə, binanın kunclərin- də (frizin qurtaracaqında) Yerlə- dirilir. TRİQONAL SİNQONİYA—kristal- loqrafiyada təsnifat vahidi: dərd kristalloqrafik oxla xarakterizə olu- nur. Orta kateqoriyalıdır. Bərabər qiymətli 1, (/, 2 oxları bir-birilə 120 bucaq təpkil edir və eyni mus- təvidə yerləiyir. 2 oxu batqa qiymətli olub, onlara perpendikulyardır. Rom- boedrik (ucoxlu) vəziyyət vermədə rom- boedrin tilləri dl, V, Z oxları qəbul



edilir. T.s. kristallarında mutləq bir ədəd uc dərəcəli roka oxu olur, elementar əzək romboedrdir. TRİQONOM TRİYA Fi trlğonon— bucaq -- ...metriya) — riyaziyyatın əlməsi, triqonometrik YHKCH)ana- rı və onların həndəsəyə tətbiqini ey- ak? İki bəlməyə ayrılır: mustəvi . və sferik triqonometriya,. Əsas teoremləri sinuslar teoremi, kosinus- lar teoremi və tangenslər teoremi- dir. Mustəvi T. sferik həndəsədən sonra inkipafa baplamındır. Lakin bə”zi teoremlərinə əvvəllər də rast gəlinirdi. Mustəvi T.-nı Bəttani, Əbulvəfa, Nəsirəddin Tusi və 6. in- kipaf etdirmitinər. T.-nın sonrakı inkipafı N. Kopernik, T. Brahe, F. Viyet və İ. Keplerlə baqlıdır. T.-nın muasir nəzəriyyəsini L, Ey-


lər a TRİQONOMETRİK SIRA — bax Sıra. | TRİQONOMETRİK TƏNLİK—məc- hHul arqumentin triqonometrik nk- siyalarına nəzərən cəbri tənlik. s- ları 51Pp x=a, sozx=a və Edx=s ppək- lindədir (|4|=1 və s ixtiyari həqiqi ədəddir) və uyqun olaraq x=(—1)" aqsup a--di, x arccos o 2 xn, x—arctg c-nn ə tam ədəddir). | RİQONOMETRİK FUNKSİYALAR

—elementar funksiyaların əsas sinif- lərindən biri. Onla- rın tə”yini ucun mər- kəzi koordinat baiylan- qıcında olan vahid ra- diuslu cevrə və onun uzərində . HƏTTƏCHH- dən ixtiyari uzunluq- da qəvs KƏTYDY və musbət sa “. HƏT- TƏCHHHH ordinatına (absisinə) a bucarının sinusu (kosinusu) deyi- lir: x = OR =sov "2 y,xO —sin q (bax Tangens, Kotangens, Sekans, Ko- sekans). Vahid cevrənin istənilən V nəqtəsinin koordinatları modulca vahiddən beyuk olmadıqından | —11 1) sinusun, kosinusun qiymətlər cox- luqudur. İstənilən tam pi ədədi ucun

sin (a --2xn) sin a

cos (a --2xn) cos a

sin? o --cos? a 1

1-- (4? o — sec”

İ --ctg? a — cosec? norpyayp. Sinus, kosinus, tangens BƏ kotangens əsas T.f.- dır. Kosinus cӱt, qalanlar tək funksiyadır. Butun T.f. quvvət sırasına ayrılır. Arqumentin kompleks qiymətləri ucun T.f. quvvət sırası vasitəsilə tə”Yin edilir. Belə funksiyalar ustlu funksiya ipəklin- də Eyler dusturları ilə gestərilir (bax Hiperbolik funksiyalar). Komp- leks arqumentin sinusu və kosinusu modulca 1-dən beyuk qiymətlər də alır. Məs,

51p(902 4-3:) = (e24-e — )/2= 10,07

x=51P (u tənliyi coxqiymətli (/ funk- siyasını tə”yin edir. Bu, sinusun tərs funksiyasıdır və (= Aqsıp x kimi iparə edilir. Digər T.f.-ın tərs funksiyaları da analoji tə”Yin edi- lir (bax Tərs triqonometrik funk- siya). T.f. astronomik və həndəsi TƏZ-



IHər. 1.


TRİDİMİT





(Pək. 2.


Triqonometrik trafiki: /—sinus: 2—kosinus: 3—tangens: 4—kotangens, 5—sekans: 6—kosekans,


funksiyaların


qiqatlar nəticəsində yaranmındır. Ucbucaqda və cevrədə parcaların nis- bəti mahiyyətcə T.f.-dır. Buna Ee- klid, Arximed, Apolloni və b.-nın əsərlərində rast gəlinir. T.f.-a il- kin parca kimi baxılmıiy və onla- rı bu ipəkildə Samoslu Aristarx, Hinpnparx və Ptolemey sferik ucbu- caqın həllinə tətbiq etminlər. Pto- lemey hər 30" ucun iti bucaqın vətər- lər cədvəlini 109 dəqiqliklə tərtib etmipdir. Bu, ilk sinuslar cədvəli idi. 51pP f funksiyasını nisbət kimi Ariabhata inlətmipdir. (I r və s14 f, 56şr və sozes f funksiyaları- na Bəttani və Əbulvəfanın əsərlə- rində rast gəlinir. Blaskara həp 1? “ H cədvəl qurmaqa usul vermitdir. - nəzəriyyəsini Muasir formaya Eyler gətirmindir. O, kompleks və hə- qiqi arqumentlər ucun T.f.-ın tə”ri- fini, indiki simvolikasını, ustlu funksiya ilə əlaqəsini vermiiy, sinus və kosinusun ortoqonallırını gəstər- mipidir.

Ədl Məmmədov R., Triqonomet- rik funksiyaların analitik ipərhi, B.,


1963. Pıpkin A. Q., Spravocnik po ma- tematike, M., 197


1979.

TPHAHMVIT (iyn. tridymos—yurarT)— . mineral. Kimyəvi tərkibi 5:O,, Uc modifikasiyası var: i -T.—heksaqo- nal, d-Q.—triqonal, y-T, —pOMÖHK CHH- qoniyalarda kristallatır. Rəngsiz, boz olur. Levhətəkilli kristallar, kӱrəvi aqreqatlar, mizrappəkilli iki- ləpmələr əmələ gətirir. Sərtliyi 6—7: sıxlıqı 2228—2247 kq/m2, T.-ə effu- ziv suxurlarda, tuflarda təsaduf edi- lir, meteoritlərdə və ay suxurunda da apkar edilmitdir. Odadavamlı ma- teriallar (Oinas və s.) istehsalında itlədilir.

TPHEAP (iyn. tri—yu -- hedra—ory- racaq, uz)—bir nəqtədən cıxan qariyı- lıqlı perpendikulyar uc vahid vek- tor sistemi. Hərəkətin nisbiliyini, əyrilərin və səthlərin Həndəsəsini ə rənməkdə muhum rolu var.

TRİYER (fr. (q:eq—secmək, cepidlə- mək), dəncetpidləyən ma- ilı n—k.t.-nla bitki toxumlarını dənələrin uzunluquna gərə qatınıq- lardan təmizləmək və onları ceiidlə- MƏK ucun mapın, yaxud mӱrəkkəb dən- təmizləyən maiının iilək orqanı. Si- lindrik və diskli T.-lər var. SSRİ- NİN G.t.-nda silindrik. T. daha geniiy Yayılmımdır: milək orqanı ici gez- gez olan (yuvalardan ibarət) silindr- dir. Silindr fırlandıqda nisbətən qısa dənlər Yuvalara duiqur, yuvalar Yuxarı qalxır, silindr dəndukdə on- lardakı dənlər əz aqırlıq quvvəsi-


nin tə”siri ilə silindrin daxilində- ki nova təkulur və oradan iineklə cı- xarılır. Uzun dənlər isə silindrin səthi ilə onun oxu boyunca hərəkət edərək əks tərəfdən cıxarılır. TRİYEST (Tq:e5() — PQimali İtali- Yada qəhər. Adriatik dənizinin Tri- Yest kerfəzi sahilində beəyuk port. Friuli-Venesiya-Culiya vil.-nin və Triyest əyalətinin inz.m. ƏH. 270 min (1977). Mapınqayırik (gəmiqayırma, gəmi mӱhərrikləri, gəmi tə”miri və s.), qara metallurgiya, neft e”malı, kim- Ya, sement, iqutiə, karız, cut, yeyinti sənayesi, dənizcilik, təbiət tarixi mu- zeyləri, Beynəlxalq nəzəri fizika mərkəzi, antik me”marlıq abidələri var. T.—İnqolitadt (AFR) neft kə- məri fəaliyyət gəstərir.

qədimdə romalıların koloni- Yası olmuii, orta əsrlərdə muhum ti- carət mərkəzinə cevrilmiidi. 1382 ildə Avstriyanın hakimiyyətinə gec-


mipdi. Birinci dunya muharibəsin- dən sonra İtaliya tərkibinə daxil ol- mutidu. 1943 ildə Banin Almaniya-


sı ipqal etmitidi. 1945 il mayın 1— 2-də Yuqoslaviya Xalq Azadlıq Ordusu tərəfindən azad olunmutdur. İyunun 9-da T. ingilis-amerikan qopunları hərbi komandanlıqının ixtiyarına kecmipdi. 1947—54 illərdə ingilis- amerikan I orqanlarının nəzarə- ti altında T. və ona bititpik torpaq- lar “Azad T.ə ərazisi e”lan olun- mulpdu. İptal rejimi ləev “*edildik- dən sonra baqlanmınt Yuqoslaviya—İta- liya sazipinə (1954) əsasən T. və on- dan qərbdə olan torpaqlar (223 km?) İtaliyaya, (pərqə olan torpaqlar isə (təqr. 5920 km?) Yuqoslaviyaya veril- di. İkinci dunya muharibəsi..zamanı T.-in alman-fapist ipiqalcıların- dan azad edilməsi uqrunda mubari- zədə yuzlərlə azərb. (M. Huseynzadə, M. Seyidov, C. Həkimli və b.) iptirak etmitlər. | TRİYEST KƏRFƏZİ (Golfo di Trie- 5|ey)— Adriatik dənizinin 11m.-ında kərfəz. Venesiya kərfəzinin bir his- səsi. Dərinliyi 22 m, eni 35 km. Qa- barmalar olur (hund. 0,8—1,0 m). Tri- yest portu T.k. sahilindədir. TRİKLİNİK SİNQONİYA—-kris- talloqrafiyada təsnifat vahidi, alcaq kateqoriyalıdır. (Uc muxtəlif qiy- mətli və cəp bucaqlar təiykil edən ox- larla xarakterizə olunur: aə=f=-* 94902, ae bşec. T.c. kristalları Ya asimmet- rik, ya da yalnız bər simmetriya mər- kəzinə malik olur. Bu sinqoniya kris- tallarında elementar əzək tərəfləri muxtəlif uzunluqda olan cəpbucaqlı paralelepipeddir. |

TPHKÖ (öp. tricot, tricoter—Toxy - maqu—1) yun, yarımyun, pambıq iplik- lərin kimyəvi liflərlə qarımıqın- dan toxunmuii qalın kostyumluq parca. Uzərində aydın nəzərə carpan naxıit- lar (zolaq, dama və s.) olur. 2) Tri- kotajdan hazırlanmıl, kip teatr və idman geyimi. | TPHKOTA)K (bp. tricotaqe, tricoter— toxumaq)—bir və ya bir necə sap sis- temlərindən ilmələr Yaratmaqla və onları qarpılıqlı hərməklə alı- nan toxuculuq mə”mulatı və Ya parca- sı. Baqiqa toxuculuq mə”mulatların- dan fərqli olaraq T. butun istiqamət- lərə dartıla bilir (ilmələrin forma və eəlculəri dəyiiqə bildiyindən). Bopp (yumaq) ilmə qurulutlu T.-a Yumiyaq- lıq və əzilməmək xassəsi verir. İl-


mələrin strukturuna gərə T. uzununa toxunutilu (əri), eninə toxunutlu (kulir), birqat və ikiqat (daha qalın və aqır), saya və naxımlı olur. T.- dan paltar, corab, əlcək, sun”i xəz, balıqcı torları, texniki və tibbi mə”mulatlar və s. hazırlanır. Bax Həmcinin Toxuma. TRİKOTAJ MAİYINI —trikotaj parca və mə”mulatlar hazırlamaq ucun mapın. İlk T.m. İngiltərədə (əl ilə iplədilən 1589 ildə, mexaniki 1769 ildə) yaradılmıtdır. Sapların (ip- liklərin) bir-birinə kecirilmə və to- xunma usulundan asılı olaraq eninə toxunutlu T.m. (sap butun iynələrdən ardıcıl gecirilərək toxunur) və uzu- nuna toxunuilu (coxlu sayda sapların hər biri eyni zamanda əz iynəsindən kecirilir və sonra ilmələrlə toxu- nur) T.m.-na ayrılır. Tə”yinatına ge- rə trikotaj parcalar hazırlayan (saya, naxıplı) T.m.: ayrı-ayrı trikotaj mə”mulatlarını və ya mə”mulatın de- tallarını toxuyan avtomat T.m.: Yekun tikii zamanı son bicim tələb edən mə”mulat və ya onun hissələrini toxu- Yan Yarımavtomat T.m. olur. TRİKOTAJ SƏNAYESİ — toxuculuq sənayesi sahəsi. T.s. mӱəssisələri tri- kotaj -. (o cumlədən texniki par- ca), corab və əlcək mə”mulatı, alt və ust trikotaj, bal geyimləri, iqərf, eləcə də sənaye və tibb tə”yinatlı mə”- mulatlar istehsal edir. Trikotaj mə"- mulatları istehsalında geniiq ceptid- də pambıq və yun saplardan, kimyəvi liflərdən istifadə olunur. Trikotaj paltar istehsalı 18 əs- rin sonu—19 əsrin əvvəllərində Fran- ca, b. Britaniya və Almaniyada HHKH- mada batlamıpndır. Rusiyada ilk kustar trikotaj muəssisələri 19 əs- rin axırında yaranmıpdır. SSRİ-də mӱharibədən əvvəlki bejilliklərdə T.s. yuksək ə inkitaf etmiti- dir. Moskva, Kiyev, Bakı (cAzərtri- kotajq), Novosibirsk, Tbilisi, Ko- kand və s. pəhərlərdə iri trikotaj f-kləri tikilmitdir. . uharibədən sonrakı illərdə Kursk, Minsk, Həii- tərxan, Brest, Qaraqanda, Birobican və s. iqəhərlərdə bəyuk T.s, muəssisələ- ri Yaradılmındır. 1983 ildə SSRİ- də 1814 mln. cut corab mə”mulatı (1940 ildə 489), 1173 mln. ədəd alt trikotaj (127), 474 mln. ədəd ust tri- kotaj (98,9) istehsal olunmupdur. Butun muttəfiq resp.-larda T.s. mçəs- sisələri var. Azərb.SSR-də ilk T.s. mӱəssisəsi 1927 ildə Bakıda yara- dılmıpndır (bax N. Nərimanov ad. Bakı istehsalat trikotaj birli- fu). 1984 ildə 41,5 mln. cut corab mə"- mulatı, 25,1 mln. ədəd alt trikotaj, 11,7 mln. ədəd ӱst trikotaj buraxıl- mhipqdır. Xarici sosialist əlkələrin- dən ADR-də 1981 ildə 338 mln. cut co- rab mə”mulatı, 54,4 mln. ədəd ust tri- kotaj, 188 mln. ədəd alt trikotaj istehsal olunmuidur. BXR-də muva- fiq olaraq 64,6: 55,3, 75,3, Mac.XR-də 69,1, 43,0, 45,5, PXR-də 142: 122, 275, RSOR-də 240, 147, 149, CSSR-də 101,8: 73,2, 74,9. Kapitalist əlkələrindən Yaponiya, ABİQ, AFR T.s. məhsulları istehsalına gerə irəlidə gedir. TRİKREZӦL—o-, m- və ”– krezolla- rın qarıltıqı (bax Krezollar). Rəng- siz, Yaxud acıq sarı spesifik iyli maye. Tibdə sulu məhlulu antiseptik (stomatologiyada) və dəzinfeksiyaedi - ci maddə kimi iiylədilir.


TPVIKKEP (un. trigger—nməcanıqbı


qurqu)—iki aktiv elementi (əksər hal- |


larda tranzistoru) olan ipəsalma sxe- mi (qurqusu). T. əks əlaqələrlə tə”min olunmupl iki dayanıqlı vəziyyətdən


birində olur. Vəziyyətinin dəyipdi- —


rilməsi ucun giriplərindən birinə xarici siqnal verilməlidir. Əsasən, avtomatika və telemexanika sistemlə- rində, hesablama texnikasında və s.-də g.nii isfadə olunur. TRİLATERASİYA (lat. (qPakeqiz— uctərəfli) — Yer səthində geodezik ufuqi istinad məntəqələrinin tə”yin- edilmə metodlarından biri. T.-da Yer səthində bir-birinə bititik ucbucaq- -ar iəbəkəsi qurulur və bunların bu- tun tərəfləri elektrooptik və ya ra- dioməsafəəlcənlə əlculur. Tərəflə- rin uzunluqlarını bilərək, ucbucaq- ların bucaqları və təpə nəqtələrinin koordinatları hesablanır. T.-nın tət- biqi elektrooptik və ya radioməsafə- əlcənlərin ixtirasından sonra mum- . olmutndur.

TRİLYON (fr. (tq Bop)—10:, əlkələrdə 1018 ədədi. TRİLOBİTLƏR (TqPoI ay) — nəsli kəsilmii dəniz buqumayaqlıları sin- fi. T. Kembrinin əvvəllərində əmələ gəlmit, Permin ortalarında nəsli gə- silmipdir. Bədəni ellips formalı- dır, əksəriyyətinin uz. 3—10 sm (bə?- zən Ə mm, yaxud 70 sm-dək) olub, bail, kevdə və quyruq Hissədən ibarətdir. Ayrıcinsiyyətlidir. 2 yarımsinfə bo- lunmutplər: miomerlər (80 cinsədək) və polimerlər (1400 cinsədək). Alt Paleozoyun stratiqrafiyasını eyrən- məkdə əhəmiyyətlidir. TRİLOFGİYA—bir muəllifin sujet və məzmunca baeklı uc əsəri (Bomarize- nin “Sevilya bərbəriz, A. Tolstoyun cƏzablı yollarlaq, S. Rəhimovun “Sac- lıq T.-ları və s.).

TRİNİDAD (Trinidad) — ArnaHrTHK okeanında, Cənubi Amerikanın :g/m.-ip, sahilləri yaxınlıqında ada. Trini- dad və Tobaqo dəvlətinin bir hissə- si. Sah. 4,8 min km?,


bə”zi



TPMHHHAAA BƏ TOBATO (Trinidad ap4 Tohado), Trinidad və To- baqo Respublikası (Kerih- lic of Trinidad and Tobago).

Umumi mə”lumat. Vest-Hinddə dev- lət, Karib dənizində, Cənubi Ameri- ka sahilləri yaxınlıqındakı Qri- nidad a., Tobaqo a. və 5 kicik adadan ibarətdir. Millətlər Birliyilə da- xildir. Sah. 5,1 min km?, Əh. 1,2 mln. (1981). Paytaxtı Port-of-Speyn il.-dir. T. və T. iizibati cəhətdən Ӱ9.qraflı- qa bəlunur.

Dovlət qurulumzu. T. və T. resp.- dır. Konstitusiyası 1976 il iyulun 27-dən quvvədədir. Dəvlət baicısı prezidentdir. Qanunverici hakimiyyət

Yumayəndələr palatası və senatdan ibarət parlamentə məxsusdur. İcra


ASE—23, c. 9


TRİNİDAD VƏ TOBAQO


040-6:—— —



b x ə ii — it İc” Hpuncec-Taqi—— —— ş— = — 44-Leyuk x, |Moyaro-kerf——— “büöpmü. “ Tun farya fapep-ib I

= unüpuk ===


sul



—— İDAD VƏ TOBAQO 0 36


72 RM



| Venesuela


hakimiyyətini bap nazir batda olmaq- la həkumət həyata kecirir.

Təbiət. Trinidad a.-nın cox his- səsi alcaq dӱzənlikdir. P1m.-da hund. 940 m-ə (Aripo d.) catan dar silsilə- si, c. sahili boyunda palcıq vulkan- ları var. Tobaqo a.-nın (11m.-i1.-ində maks. hund. 576 m olan dalar uca- lırq c.-q.-də əhəngdapıdan ibarət al- caq plato Yerləpqir. Əlkənin iqlimi subekvatorial, isti və rutubətlidir. Orta aylıq temp-r 25—2792 S-dir. İl- lik yarıntı 1200 mm-dən (q.-də) 3800 mm-ə “(tim.-i1.-də) qədərdir. Həmipiə- Yaptıl mepələr genii yayılmındır.

Əhali. Əhalinin 4295 -i zəncilər, 4196 -i hindilərdir: avropalılar, cin- lilər və b. da yaptayır. Rəsmi dil ingilis dilidir. Dindarların əksə- riyyəti xristiandır. İpləyən əhali- nin 2496 -i xidmət, 1996 -i e”mal və mə”- dən sənayesi, 1896 -i ticarət, 13,192-i K.T., meylə və balıqcılıqda calınır. Orta sıxlıq 1 km”-də təqr. 235 nəfər- dir (198:). PTəhər əh. 5496 –dir (1975). Əsas iəhərləri: Port-of-Speyn (ətra-

ı ilə birlikdə 280 min, 1977), San- ernando.

Tarixi mə”lumat. T. və T. a-rını 1498 ildə X. Kolumb kəif etmiidir. İspan iipqalından (16 əsrdən) sonra yerli əhalinin bir qismi mustəmlə- gəcilər tərəfindən qırıldı. Plan- tasiya təsərrufatlarında: ipylətmək


ucun kolonistlər Afrikadan zənci qullar gətirməyə bapladılar. 1797 ildə Trinidad, 1814 ildə Tobaqo İn-


giltərənin həkmranlıqına kecdi. İn- giltərəyə məxsus mustəmləkələrdə ge- ləlik ləqkv edildikdən sonra zənci qul- ların bir hissəsi plantasiyaları tərk edərək bopq torpaqlarda təsərru- fat yaratmaqa bailadı, bir qismi isə iəhərlərə axındı. Ona gərə də mus- təmləkəcilər plantasiyalarda ipilət- mək ucun muqavilə əsasında Hindis- tan, Cin, Portuqaliya və s, elkələrdən fəhlə gətirməyə batladılar. 1866 il- də Trinidadın c.-q.-ində neft aikar edildi, təsərrufatın iqtisadi struk- turu tədricən dəyitidi, sənaye prole- tariatı meydana gəldi. 1890 ildə ilk fəhlə təikilatları yarandı. Bəyuk

ktyabr sosialist inqilabının tə"si- ri ilə T. və Q.-da inqilabi hərəkat genipləndi. Əlkəni burumuti 1937 il tə”tilindən sonra həmkarlar ittifaq- larının Yaradılmasına icazə veril- di, əlkə tarixində ilk dəfə olaraq əmək qanunvericiliyi quvvəyə mindi,


353


Milli azadlıq hərəkatının geniplən- məsi B. Britaniyanı 1950 ildə T, və T.-Ya daxili ezӱnundarə huququ ver- məyə məcbur etdi. 1956 ildə yaranmıt Xalq Milli Hərəkat Partiyası (XMHP) adalara istiqlaliyyət vermək tələbini irəli surdu. Milli azadlıq hərəkatının, təzyiqi altında B. Bri- taniya 1962 lin avqustunda T. və T.- Ya mӱstəqillik verdi. |

1976 il avqustun 1-də T. və T. resp, e”lan olunmutdur. 1980 ildə Tobaqo- ya daxili əzunuidarə huququ veril- mipdir. 1981 il (noyabr) parlament seckiləri zamanı hakim XMHP səs- lərin əksəriyyətini qazanmındır. T. və Q. dinc yanapı yatpama prinsipləri əsasında beynəlxalq əməkdailıqın in- kipaf etdirilməsi ir HAA cıxıp1 edir.1972 ildə Kuba, 19 1 ildə SSRİ, 1979 ildə CSSR ilə diplomatik mu- nasibətlər yaradılmıpdır. |

Siyasi pqrtiyalar və Həmkarlar ittifaqları. Xalq Milli Hə- rəkat Partiyas ı—hakim par- tiyadır, 1956 ildə yaradılıb, xırda burjuaziyanı, ziyalıları, habelə

əhlələrin bir hissəsini təmsil

edir: Birlətmitfəhləcəb- həsi— 1975 ildə yaradılıb. De- mokratik fəaliyyət kon- r pe cv (1971), Muznu ?eHH nəƏH- əl ma uqrunda təqkilat (1980, Demokratik leybo- rist partiyası (1956), So - sial-Demokrat partiyası (1956). Həmkarlar ittifaq- ları konqresi (1957).

İqtisadiyyat. T. və T. Karib Həvzə- si əlkələri icərisində iqtisadi cə- Hətdən inkipaf edənlərdən biridir, Əlkədə zəngin neft və qaz yataqları var. 1982 ildə 9,5 mln. tq neft cıxa- rılmıldır. Yerli neftdən baiyqa idxal olunan neft də e”mal edilir. 1981 ildə 11,5 mln. tt neft məhsulla- rı istehsal olunmupdur. Neft ha- silatının cox Hissəsinə və e”malı- nın 2/,--unə AB1P inhisarları nəza- rətedir. Kimya, sement, iquptə, toxucu- luq, ayaqqabı, yeyinti (əsasən, pəkər) tutun və b. sənaye sahələri var. 1980 ildə 1,8 mlrd. ket saat elektrik enerjisi istehsal olunmutidur. Tə- bii asfalt cıxarılır (59,3 min m, 1981). K.t.-nda iri torpaq sahibliyi ustundur. PTəkər qamını, kakao, qəh- və, cəltik, tutun, banan, sitrus meyvə- ləri, kokos palması və s. becərilir. Heyvandarlıq zəifdir. Balıq ovla- nır. Qiymətli oduncaq nevləri təda- ruk edilir. D.y.-ları var. Avtomobil yollarının uz. 7,1 min km-dir (1981). Muhum dəniz portu Port-of-Speyn- dir. Beynəlxalq aeroport var. Əsasən, neft məhsulları, qaz, MƏRD) təbii asfalt və s. ixrac olunur. Neft, sə- naye malları, ərzaq məhsulları, ma- ilın və avadanlıq idxal edilir. Xa- rici ticarəti, əsasən, ABİ1, Kanada, B. Britaniya, Karib hevzəsi elkələ- ri, Venesuela, Meksika, Səudiyyə Ərə- bistanı ilədir. Turizm inkiyaf et- mipdir. Pul vahidi T. və T. dolla- pusu

Səhiyyə. 1974 ildə resp.-da əhali- nin Hər min nəfərinə duiqən doqum sayı 26,5, əlum sayı 6,7, Hər min nə- fər diridorulana gerə ulpaq elumu 26,2 olmuliqdur. Əlkədə ə, pa- razitar (mə”də-baqırsaq, zəhrəvi və s.), ӱrək-damar və ipəkərli diabet xəstə- likləri genin yayılmıtndır. Əlkədə



354


4,8 min carpayılıq (əhalinin hər min vərərinə 4,6 carpayı) 28 xəstəxana, 444 həkim (əhalinin Hər 2,6 min nə- fərinə 1 həkim), 62 diiq həkimi, 289 ə 5,3 min orta tibb ipcisi var Maarif. T. və T.-da 6—12 yaqilı utpaqların təhsili icbaridir. Təhsil muddəti ibtidai məktəblərdə 10, iki- mərhələli orta məktəblərdə 8 (6--2) ildir. Dərslər ingilis dilindədir. Pulsuz dəvlət məktəbləri ilə yanaqtı, pullu xususi məktəblər də var. T. və T.-da Vest-hind un-tinin filialı, politexnik,texniki, k.t. in-tları fəa- liyyət gəstərir. Bəyuk kitabxanaları: Mərkəzi kitabxana, un-t kitabxana- sı, Port-of-Speyndə Milli muzey var. . Mətbuat, radio veriliiyləri, tele- viziya Muhum gundəlik qəzetləri: cTrinidad qardianu (1917), “Trinidad end Tobaqo ekspressə (1967), *İvninq nyusə (1936). Radio verilitlərinə 1947, televiziya verilinlərinə 1962 ildən baplanmıdır: milli informa- siya agentliyi yoxdur.

Ədəbiyyat. 20 əsrin 30—40-cı illə- rində milli azadlıq mubarizəsinin Yuksəlinyi ipəraitində təpəkkul tapan ədəbiyyat ingilis dilində inkipaf edir. Mustəmləkə rejimi dəvrundə mӱhacirətdə Yapayan yazıcılardan R. də Buassyer, S. Selvon və 6.-nın yara- dıcılıqında Vest-hind xalqlarının həyat və mӱbarizəsi əks olunmuqidur. V. S. Neypol sosial qusurları ifila edən romanlar yazmıldır. 60—80-ci illərdə zəhmətkeilərin raq artmıldır (nasirlərdən M. En- toni, E. Lavles, İ. Xan, iairlərdən X. Telemak, Y. Rouc, D. Uolkott və b.).

Me”marlıq və təsviri sənət. P1ə- hərlərdə (Port-of-Speyn, San-Fer- nando) aqacdan tikilmiiy evlər (oyma naxılnlı) ustundur. İctimai bina- lar, iqəxsi mulklər, kilsələr, əsasən 19 əsrin əvvəllərindən tikilmiin- dir. Muasir uslubda binalar azdır. 19 əsrin 2-ci yarısında rəssam J. Kazabon akvarellə Trinidadın mən- zərələrini cəkmiidir. 20 əsrdə bo- Yakarlardan M. P. Alladin, C. Far- rel, K. Canq, heykəltəraiq K. Morris xalq həyatını təsvir edirlər.

Əd.: Sovremennai vest-indskan novel- la, M., 1973: Selivanov V. İ., Əks- pansin SİPA v LatinskoN Amerike, M., 1975, Latinskan Amerika, M., 1976: Ame- rika. ObiyiN obzor LatinskoV Ameriki. Srednan Amerika, M., 1981 (seril “Stranı i narodı).


TRİNİTROTOLU OL, trotil, tol, TNT S,N4OŞC. — nartlayıcı maddə: rəngsiz, saxlandıqda saralan kristaldır (texniki məhsul sarı rəng- dədir), asetonda və benzolda yaxiı, suda pis (20*S-də 100 ml suda 0,013 z) həll olur: 80,85*S-də bərkiyir:u sıx- lıqı 1,600 q/sm?-ə yaxındır. T. kimyəvi davamlıdır, partlayı- cı xassəsi qalmaqla parcalanmadan uzun muddət saxlanıla bilər. Əsaslar- la tə”sir etdikdə kəskin boyanmıiy kompleks, qələvilərlə tə”sir etdikdə isə asan partlayan qeyri-sabit metal tərəmələr — trotilatlar (bax həmcinin Nitrobirləimələru əmələ gəlir. Partlayıcı xassəsi: sıxlırı 1,5 q/sm? olduqda partlayınl zamanı ayrılan istilik 4190 kc/kq (1000 kkal/kq), qaz halındakı məhsulların həcmi 730 lk?, detonasiyanın maksi- mum sur"əti 7000 m.san, alıqima temp-ru


əyatına ma-–


TRİNİTROTOLUOL


2902S. T. partladıqda coxlu miqdar- da zəhərli dəm qazı əmələ gəlir. T. toluolu nitrat və sulfat turiuları- nın qarınıqı ilə nitrolaidırmaqla alınır. T.-dan deyuii sursatlarında və partlatma imilərində təmiz və ya qarıpıq halında istifadə olunur. TRİNİTROFENOL, pikrin turiusu, SuN-:O,Cӱ—aromatik nit- robirlətmə. T.-un partlayıcı xassəsi trinitrotoluola yaxındır, bərkimə temp-ru 1292S-dir. 20 əsrin 1-ci ru- bundə T. dəyult vəsaitlərində geniii tətbiq edilirdi. Asan əmələ gələn me- tal duzları (pikratlar) mexaniki tə”- sirə cox həssas olduqu ucun sonra- lar ondan istifadə məhdudlaidırıl- mıppidır. T. fenoldisulfoturiunu nitrat və sulfat turiularının qarı- HIbIFbI ilə nitrolaidırmaqla, dini- troxlor-benzoldan, benzola nitrat tur- iqusu və Ni(MO,),-lə tə”sir etməklə alınır. TRİNKOMALİ, Tirinkuna- malaya —Pri-Lankada iyəhər və port. PTərq əyalətinin inz.m. Əh, 44 min (1974). Gəmilər tə”mir olunur. T. adada tamillərin ən qədim məskən- lərindəndir. Arxeoloji abidələrdən

  • Min sutun mə”bədiənin xarabalıqla-

ı var. TRİO (ital. (yoq lat. tres, tria—yu)— 1) uc ifacıdan ibarət musiqi ansamb- lı, klassik musiqidə, adətən skrip- ka, violoncel və fp.-dan ibarət olur. Azərb. xalq musiqisində, xususilə mu- qam ifacılıqrında T.-lara tarzən, ka- mancacalan və dəfcalan (adətən, xanən- də olur) daxildir. 2) T. ucun yazıl- mııq musiqi əsəri (U. Hacıbəyovun skripka, violoncel və fp,. ucun c Aiyıq- sayarızsı və s.). | TRİOD (yun. (q?-, mӱrəkkəb səzlərdə— uc--(elektr)od|—1) ucelektrodlu elek- tron lampası. Elektrodları termoelek- tron katodu (birbatia və ya dolayı kə- zərdilən), idarəedici tor və anoddur. T.-dan kicik, orta və beyuk gӱcə malik generator lampası və ya qəbuledici- gucləndirici lampa kimi istifadə olunur. Miniatur və nuvistor pəev- ləri daha cox Yayılmındır. T. if- rat yuksək tezlik diapazonunda i11- ləmək ucundur, halqavarı cıxhılı (rezonatorlara və Ya radiodalqavtu- rənlərə rahat birləqidirmək ucun) elektrodları olur. 2) Tranzistorun kehnə adı. TRİOZALAR—tərkibində 3 atom kar- bon olan dioksikarbonil birləiymə- lər, ən sadə nӱmayəndəsi monosaxarid- lərdir. T.-a D və Q. qliserin aldehi- di SNYONSNONSNO və dioksnaseton SN,ONSOSN,ON aiddir. Yapıl bit- kilərdə T. fotosintez prosesində SO, udulması nəticəsində əmələ gəlir. T. və onların fosfatları maddələr mu- badiləsinin “ür aralıq məhsuludur. TRİOKSAZİN, sedoksazin, trimet ozinum —trankvilizator qrupundan dərman preparatı. Mərkəzi sinir sisteminə sakitlətdirici tə”- sir gestərir, Yuxu pozeunluqunu bərpa edir. Mərkəzi sinir sisteminin oyan- malarında, umumi narahatlıqda, psi- xozlarda, nevrozlarda və s. sinir xəs- təliklərində tablet halında iilədi- lir. TRİOKSİBENZOӦL—bax LParoqallol, TRİOKSİMETİLEN, trioksan —SN,O—Y|, formaldehid trimezi: spesifik iyli rəngsiz kristal. 61— 62:C-nə qaynayır, 114—115”S-də 3pa-


yir, sıxlıqı (632S-də) 1,17 aysm?-dir. T. su ilə azeotrop qarımpıq əmələ gəti- rir, bir cox uzvi həlledicilərdə Yax- iı Həll olur. Formaldehidin sulu məhlulunun sulfat zutpusu İLƏ QIZ- dırılmasından alınır. TRİOLE (Tpo1es) Elza (24.9 1896, Moskva—16.6.1970, İvelin departamen- ti, Sent-Arnu-an-İvelin) — fransız yazıcısı. oskvada ali me”marlıq təhsili almısdır. 20-ci illərin or- talarından Fransada Yaiamındır. 1928 ildə L. Araqona ərə getmitdir. İlk əsərlərini (“Taitidəə, 1925 və s.) rus dilində yazmıımdır. LQuqavimət hərəkatında iptirak etmitidir |4Ma- hudu korlamaqa gərə 200 frank cəri- məq (1945) hekayə toplusu). e€He)noH əsriz (1959—63) sosial-psixoloji ro- manlar silsiləsinin (c“Nisyə qızıl gullərə, c“Luna-parkə, “Qəlbə), € AĞH- dəm (1957), *Bulbul subh carı susur (1970) vəs. romanların mӱəllifidir. Dəfələrlə SSRİ-yə gəlmiiydir. 4P1ə- rəf nitpanı ordeni ilə təltif olun- muidur.

Əsərləri: Nenlonovın vek, 1960: Duqpa, M., 1967.


TRİPANOSOMLAR (Trypanosoma)— qamcılılar sinfindən ibtidailər cinsi. Onurqalı heyvan, yaxud insan qanı və toxumasının parazitləri. On- larça nevu var( coxu xəstəlik tərədən- dir. T.-ın bədəni iyiiəkilli, birnuvə- lidir: uzununa bəlunməklə coxalır. Nəvlərinin coxu onurqalı heyvan, ya- xud insan orqanizminə xəstəlik tərə- dicilər (cuculər) vasitəsilə kecir. İnsan ucun patogen olan nəvlər (1. vatpIepze və T. qhodezepze) Afrikada Yuxu xəstəliyinin tərədiciləridir, SRİ-də dəvələrin, atların və eiipək- lərin tripanosomozları mə”lumdur. TPVT.REKC (nar. triplex əl 1) qəlpələnməyən ӱcqat Miyülə, iki uz- Vİ və Ya silikat pqlpə ləvhəsindən (vərəqdən) və onları bir-birinə ya- pıpdıran qatdan (adətən, polivinil- butiral) ibarətdir. T. zərbə tə”sirin- dən qəlpələnmir, Yalnız catlayır. T.- dən nəql. vasitələrində, skafandrda istifadə edilir. 2) 3 mustəqil hissə və Ya elementdən ibarət hər hansı bir ru lə Ya prosess məs., polad metal- giyasında T.-proses. TPMTİRET (var. triplus—yurar), 6 v o- logiyada—nuklein turitusu mole- kulunda bir-birinin ardınca duzul- My Uc nukleotidin kombinasiyası. Mə”lumat ribonuklein turpularında (mRNT)T. kodonlar, nəqliyyat RNT-də n RNT) antikodonlar əmələ gətirir. odonun aminturiyu ilə əlaqədar, mu- ƏYYƏN kodon ucun spesifik olan anti- kodon NRNT T.-i ilə qariqılıqlı tə”- siri genetik informasiyanın translya- (YYASI prosesində əsas məqam say . TRİPLET—bax Multiplet, Hr TRİPOLİ, Trablis(,i4)—Li- viyanın paytaxtı. Aralıq dənizi sa- hilində port. İqlimi Aralıq dənizi tipli subtropikdir. Orta temp-r yan- varda 12*S, iyulda 27*S-dir. İllik x — dir. Avtomobil yolla- | ı. Beynəlxa.: : 800 min (1981). : gӧ ə E.ə. 1-ci minilliyin 1-ci yarı- sında finikiyalılar tərəfindən Ea adı ilə (Sabrata və Leptis-Maqna koloniyalLarı ilə birgə Tripolis (yun. Tqtӱrobzv—hərfi mə”nası— uc Hə- hər)| salınmındı, E.ə, 105 ildən—5


M.,


əsrə qədər romalıların, 5 əsrdə van- dalların, 6—7 əsrlərdə Bizansın ha- KİMİYYƏTİ altında olmu:i, 7 əsrdə ərəblər tutmutydu, 1551—1911 illərdə manlı imperiyasının tərkibində idi. 1911—43 illərdə İtaliyanın mӱstəmləkəsi olmutdur. 1951 ildən Liviyanın paytaxtıdır. Əlkənin əsas ticarət-səpaye və ma- liyyə Mn. Yeyinti, toxuculuq, dəri sənayesi, İES var, Neft e”mal olunur. Kustar sənətkarlıq inkipaf etmipdir. Balıq ovlanır. Hər il beynəlxalq yarmarka kecirilir, PQəhərin iim.-q.-ində iki tərəf- dən divarlarla əhatələnmipq Kehnə iqəhər (Mədinə), c. və c.-i. hissəsin- də ictimai, inzibati və yaayıtl bina- larından ibarət Yeni pəhər yerlətir. Me"marlıq abidələri: Mark Avreli- nin Zəfər taqı (163—164), Hara (10 əcp ( ) 17 əsrdə yenidən tikilmiii- dir), Qaramanlı (1736), Qurci (1833) məscidləri, cFKastellogv sarayı (era- mızın İLK əsrləri: 14, 16, 20 əsrlər- də Yenidən tikilmiitdir) və s. Q.-də un-t, Poct Rabitəsi və Telekommunika- siya İn-tu, bir sıra elmi cəmiyyət, Dəvlət kitabxanası, təbiyyat tarixi və arxeologiya muzeyləri, bir necə teatr və s. var. TRİPOLİ (,4/,5)—Livanda ipəhər. it dənizi sahilində iri port. imali Livan muhafazasının inz. m. Nəql. qovpaqı. Əh. 160 min (1975). Me- tal e”malı, toxuculuq, yeyinti (təkər) sənayesi var. Yaxınlıqında qonur KƏ- mur və asfalt cıxarılır. Neft (İraq- dan idxal edilir) e”mal olunur. E.ə. 2-ci minillikdə finikiyalı- lar tərəfindən (indiki əl-Mina por- tunun Yerində) salınmındır. Assuri- ya, Babilistan, Əhəmənilər dəvləti, Makedoniyalı İsgəndər imperiyası, Selevkilər, Roma imperiyası və Bi- zansın tərkibində olmuiydur. 636 ildə əə 109 ildə səlibcilər tutmuit, 1289 ildə Misir məmlukləri ipiəhəri daqıtmıtidılar. 1516—1918 illərdə Osmanlı imperiyasının tərkibində, 1920 ildən Fransanın mandatı altın- da olmuqidur: 1946 ildə Fransa or- dusu T.-dən cıxarılmındır. 50-ci illərdə Livanda demokratik hərəka- tın əsas mərkəzlərindən biri idi. 13 əsrin sonunda Nəhr Əbu Əli ca- yının ətrafında Yeni iqəhər salın- mıtidı. 13—17 əsrlərə aid me”mar- lıq abidələri: Beyuk məscid (1294 ildə muqəddəs Məryəm xristian kilsə- sindən məscidə cevrilmiidir), Sak- rakiyyə məscid-turbəsi (1359), Burta- siyyə məscid-mədrəsəsi (təqr. 1324), Qey- lan (yaxud Teynal) məscidi (1336), mulki tikililər və s. TRİPOLİ MUHARİBƏSİ (1911— 1912)—bax İtaliya— Turkiyə muhari- bəsi (1911—1912). TRİPOLİTANİYA (yun. (q-murək- Kə6 cesnəpnə — yu --pölis—ıməhəp) — Liviyada tarixi vil. E.ə. 1-ci minil- liyin 1-ci yarısında sahilboyu ərazi- də finikiyalıların apa? ılbiFbi YH koloniya |Sabrata, Leptis-Maqna və Ea (indiki Tripoli)| və onlara aid olan mulklər e.ə. əsrin sonundan T. vil.-ni təpkil edirdi. E.ə. 5—3 əsrlərdə Karfagenin, e.ə. Z əsrin so- nundan Numidiyanın, e.ə. 2 əsrin so- nu—1 əsrdə Romanın, Ə əsrdə vandal- ların və 6 əsrdə Bizansın hakimiy- yəti altında olmutidu. 7 əsrdə ərəb- lər tutmutidular, 1551 ildən—1911


23*, “. 9


TPHTHYM


ilədək Osmanlı imperiyasının tər- kibində, 1912—43 illərdə İtaliya- nın mustəmləkəsi olmutidu. 1951— 63 illərdə mustəqil Liviya əyalətlə- rindən biri idi. 1963 ildə inzibati vahid kimi lətv el. TRİPOLYE MƏDƏNİYYƏTİ—PPərqi Prikarpatye ilə Dnepr cayının orta axarları arasında yayılmıt Eneolit dəvrunə aid arxeoloji mədəniyyət: Ru- mıniya ərazisində Kpukuteni mədəniy- yəti adlanır. İlk tapıntı Tripolye k.-ndə (Kiyev vil.) aikar edilmiit, onun adı ilə adlandırılmındır. T.S. Passek T.m.-ni Z mərhələyə bəlur: ilk (e.ə. 4-cu minillik), orta (e.ə. 4-cu minilliyin sonu 3-cu minilliyin 1-ci yarısı), son mərhələ (e.ə. 3-cu minilliyin 2-ci yarısı). İlk mərhə- lədə T.m. tayfaları Prikarpatyedəı 11.-9 MEYPƏ-CƏL ZONasının C. və im. sərhədi boyunca məskunlaitmın, onun yerli variantını yaratmılnlar. İlk mərhələdə yapayıpnl məskəni 10—15, tərəqqi dəvrundə isə bir necə yuz ev- dən ibarət olmutdurq, ikimərtəbəli evlər də mə”lumdur. Əsas məptquliyyət- ləri əkincilik, maldarlıq, ovculuq və balıqcılıq olmutidur: mis e”malı da inkipaf etmitdi. Qonpu tayfalar- la mӱbadilə aparmılnlar (Balkan y-a-ndan mis alırdılar). T.m. abidə- lərindən naxınlı qablar, k.t., toxu- culuq, aqacitləmə, hərmə BƏ C, YUYH alətlər, həmcinin buqda, arpa dənlə- ri, Heyvan symukləri və s. apkar edilmitdir. T.m. tayfaları matriar- xatdan patriarxata kecid mərhələsində idilər.

Əd. Passek T. S., Periodizapil tripolhskix poseleniN, M.—L., 1949: y e- nə onun, Rannezemledelhceskie |(tri- polıskie) plemena Podnestrovhn, M., 1961, Derqacev V. A., Pamatniki pozdneqo Tripolıva, Kipinev, 1980.


TRİPPER—bax Suzənək,

TRİPSİN (yun. (hqur55—durulalp- dırma)—hidrolazalar sinfindən fer- ment. Proteinaza olub tə”sir mexaniz- minə gərə peptidhidrolazalara aid- dir. Zulal və peptidlərdə peptid əla- qələrinin hidrolizini sur”ətləndirir. T. mə”dəaltı vəzinin ifraz etdiyi di- gər proteinazalar kimi zulal ə talları ipəklində alına bilir. Q.-in iltihaba və ədemə qarpı tə”siri var): tibdə yaraların, yanıqların, tromboz- ların mucalicəsində iplədilir. TRİPSLƏR, qovuqayaqlılar, cauarraHnannbı na p (Thysanopte- qa)—cucu dəstəsi. Ayaqları 2 buqumlu dırnaqsız pəncədən ibarətdir, hər pəncənin əsasında qovuptəkilli (ikin- ci adı da buradandır) qabar, qanadla- rının kənarlarında uzun tuklərdən sacaqlar (ucuncu adı na buradandır, var. Bədəninin uz. 0,5—2 mm (bə”zən mm-dək), tropik formalar 14 mm-dək olur. Aqız orqanı asimmetrik, şancı- cı-sorucu tiplidir. Natamam meta- morfozla inkitpaf edir. Qarıncıqı 11 seqmentdən iqarətdir. Dunyada 2 mi- nə qədər, SSRİ-də 230, o cumlədən Azərb.SSR-də 75 nevu mə”lumdur. 2 ya- rımdəstəsi var. Bitki uzərində, xə- zəllərin, mamırların arasında ya- payır. Bir qismi mədəni bitkilərə zərər vurur. Bə”ziləri yırtıcı həyat


surur: TPRHTAH, 2,2,3 TDPHME€TH n- 6yTaH —nOİMyu anHndbaruK Kapöo- hidrogen (EN ).SSN(SN:), normal hep- tanın izomeri, rəngsiz maye, 80,92S-


355


də qaynayır. Benzinlərin detonasiyaya davamlıqrını artırmaq ucun iplədi- = Dan oktan ədədi 130-dur), TPVTITHX (iy. triptychos—yu hissə. dən ibarət, ucqat bukulmuli)—umumi ideya, mevzu, Yaxud sujetlə birləpən ӱc tablo, relyef, rəsm və s.-dən iba- A təsviri sənət əsəri.

"RİPTOFAN—uzvi maddə, amin tur- itularından biri, Bir cox zulalların tərkibinə daxildir. Bəzi heyvan orqa- nizmində RR vitamini—nikotin tur- iyusunun sintezi ucun ilkin maddədir, İnsanda T. mubadiləsinin pozrunlu- qu bir sıra aqır xəstəliklərin (və- rəm, xərcəng, diabet) gəstəricisi ola


ilər. TRİPӰRA— Hindistanda ptat. Sah, 10,5 min km?, ƏH. 2 mln, (1981), İnzi- bati və əsas iqtisadi mərkəzi Aqarta- la p1.-dir. PY/tatın ərazisi hind- Qanq duӱzənliyinin ip. hissəsini əha- tə edir. İqlimi tropik mussondur, Həmitəyatıl və tropik meptələr ver. Cəltik, pambıq, cay, (pəkər qamıpqı be- cərilir. K.t. məhsulları və arac e”ma- lının ns e”malatxanaları var. TRİR ( peqy—AFR-də məhəp. Mo- zel cayı sahilində, Reynland-Pfalts ərazisindədir. Əh. 98 min (1977), Yeyinti, ayaqqabı, mapınqayırma sə- nayesi: un-t, K. Marksın ev-muzeyi var. Metal mə”mulatı və elektron ci- hazları istehsal olunur. K. Mark- sın vətənidir. TPHPEMA (nar. triremis, tres, tria— ir. triyera — Qədim omada avarlı dəyuti gəmisi. Avarla- rı (uz. 4—4,5 m) gəminin bortları boyu uc mərtəbədə pyahmat qaydası ilə yerləti”dirilirdi. Uz. 40—45 m, eni 4—6 m, subasımı 300 t-a qədər, hey”- əti 350 nəfərə catırdı. Atma mapın- lar (mancanaq və katapulta), qarmaqlı buraz və s. ilə silahlanırdı. TRİSAXARİDLƏR—qlikozid rabitə- li monosaxaridlərin uc qalıqından ibarət saxaridlər. Bərpa olunmayan T.-in əksəriyyəti saxaroza disaxarid- lərinin tərəmələridir (saxarozanın qlukoza və ya fruktoza qalırına qa- laktoza, qlukoza və ya fruktoza qalıqı birlətdirilir). Bərpa olunan T. tə- biətdə az YInlizpidır, TRİSERATOPS (Triceratops, İyH, (11-, mӱrəkkəb səzlərdə — əkən — buynuz:--orv—u/z)—Son Tabatir dəv- rundə yapamınq buynuzlu dinozavr- lar yarımdəstəsindən qazıntı halın- da tapılmınq surunən heyvan cinsi, Uz. 6 m-dək, baptqında 3 buynuz (qısa burun və iki uzun alın buynuzu) Ol- mupdur. 4 nəhəng ətraf uzərində hə- rəkət etmipdir: ot bitkiləri ilə TH“ dalanmımldır. Qalıqları PTimali Amerika “Asa MƏFIYMAYD TPHMCTAH-AA-KYH)A (lristan a Siphay— Atlantik okeanının C.-UN- da 4 vulkanik ada qrupu. B. Bə yaya məxsusdur. Ən beyuk adan “Da, C 17 km?, r 300 (1976), 1961 il- də guclu puskurmə olmuiy və əhali qı- sa muddətə (1963 ilədək) adadan GeC- mupidu. Balıqcılıq və tərəvəzci- liklə məptul olunur. Suiti və pinq- vin ovlanır. 1506 ildə bu adaları kətppf etmitp Portuqaliya dəniz CƏ))a- hı Tristan-da-Kunyanın ptərəfinə adlandırılmındır. TRİTİUM (lat, TiNili) T(və ya2N)— hidrogenin kutlə ədədi 3 olan radio- aktiv izotopu. Yun. adı ((1(oz—ucӱn- cu) da buradan geturulmutidur. *:7


856


TPHTOH



un HYBƏCH bir ... və iki neytron- dan ibarətdir. Yarımparcalanma dev- ru 12, 26 ildir. Q.-u 1934 ildə ingi- lis alimləri E. Rezerford, M. L. Oli-

ant və P. Xartek kəpf etmipiilər. ə kӱrəsindəki T. kosmik MƏHHƏHH- dir. Təbiətdə T. iki yolla: sur”ətli kosmik neytronların azota tə”sirindən (15N--—)T--67C) BƏ ya yuksək ener- jili proton və mezonların atmosfer- dəki elementləri parcalamasından alınır. Təbii sularda hər 108 *N atomlarına 1 atom T. muvafiq gəlir. Bu o deməkdir ki, butun Yer kurəsin- dəki sularda (o cumlədən okeanlar da daxil olmaqla) cəmi 10 kq T. vardır. T.-u nӱvə istilik reaktorlarında alırlar. T. kimyəvi və bioloji təd- qiqatlarda, istilik nuvə sintezi reak- siyasında muhum komponent kimi iii- lədilir. Yarıt suyundakı T.-un miq- darına əsasən buludların yaiyama muddətini tə”Yin edirlər.

Əd. Əvans Ə., TritivV i eqo soedi- nenil, per. s anql., M.. 1970, Kuzne- i on V. İ., Vodorod: imenitıe izotopı. Ximid i jiznhı, M., 1981, * 1.


TRİTbFN—Neptun planetinin peyki. Diametri təqr. 4000 km, Neptunun mər- kəzindən orta məsafəsi 354 min km-dir. İngilis astronomu U. Lassel kəif etmiidir (1846).

TRİTON- hidrogenin radioaktiv izo- TOTiyHYyH —TPHTHyMYH HYBƏCH, t H/Ə Hüla- rə olunur, 3 nuklondan (1 proton və 2 neytron) ibarətdir. Kutləsi 3,01646 a.K.v., spini 1/2 (H vahidlərində), maqnit momenti 2,979 id, nu klonları-


nın rabitə enerjisi isə 2,78 Mev-dir. TPMTÖH (ıyr. tritonon, tri-, MYpƏK- KƏĞ cəanməpnə—yu -- tonos—ToH), M y C H- qidə—uc butev tondan ibarət inter- val (adı buradandır: məs., do-fa diyez, do-sol bemol). TPHMTOHRAP (Triturus)—canaMaHnp- lar fəsiləsindən quyruqlu amfibiya- lar cinsi. Bədəninin uz. 18 sm-ə ca- tır. Duzənlik və daqlarda, əsasən, meptələrdə Yapayırlar. Quruda—gəmi- rici Yuvalarında, daqiların altında, curuk ketuklərdə, yerə yıxılmıpl aqacların altında qımplayır. Yazda kicik durqun sulara kecir və 150-dək yumurta qoyur. Dunyada 10, SSRİ-də , O cӱmlədən Azərb.SSR-də 2 nəvu— adi triton(T. xiyraq15), daraq- lı triton (T. cristatus) MƏ”uyM- dur. S.uda xərcənglər, molyusklar, su cuculəri, qurbaqa kurusu, quruda cıl- paq ilbiz, soxulcan, hərumcək, cucu və s. ilə qidalanır. TPMYMBHPAT (nar. triumviratus, tres, trrum— yu -- vir — kipi) — Qədim Romada: 1) uc iəxsdən ibarət kol- legiya. Xususi məqsədlərlə secilir və Ya tə”yin edilirdi. 2) E.ə. 1 əsrdə, və- təndaiy mӱharibələri dəvrundə devlət hakimiyyətini ələ gecirmək məqsədi ilə nufuzlu siyasi xadimlərin və sər- gərdələrin ittifaqları. 2 belə itti- faq məvcud olmuidur: — Yuli Sezar, Pompey, Krassın saziti |e.ə. 60 (ya- xud 59)—53), Oktavian (bax Avqust), Antoni və Lepidin (e.ə. 43—36: for- mal surətdə e.ə. Z1 ilədək movcud ol- muidur) ittifaqı. TRİUӰUMF (nar. triumphus—rəHrəHə, ehtimala gərə yun. (Hqyeatpboz—Dio- nisin iqərəfinə himnə səzundəndir)— Qədim Romada qalib sərkərdənin qopqu- nu ilə birgə paytaxta təntənəli surət-


də daxil. olması. Məcazi olaraq T. səzu parlaq qələbə mə”nasında iylədi-


lir. TRİFENİLMETAN BOYALARI — triarilmetan boyalarının balpqa


adı. TRİFOLİATA, cır limon, ti- kanlı, yaxud ӱqyarlat n H- MOH (Poncirus trifoliata ) —cənoKHMH- lər fəsiləsinin Rops1qiz cinsindən yeganə bitki nəvu. Yarpaqı təkulən, sərt tikanlı, Hhund. 3 m-dək olan araq- dır. PQimali Cində bitir. Are cicək- ləri ikicinsiyyətlidir. Yapılımtıl- sarı meyvəsinin qabırı cox qalın, lə- ti acı-turildur. PTirəsində 376 -nəx limon turipusu var. Azərb.SSR-də ya- nı halda bitir, ipaxtayadavamlı və tezyetinən olduquna gərə limonla ca- laq edilir. TRİFONOV Yuri Valentinovic (28. 8. 1925, Moskva—30.Z3.1981, Moskva)— rus sovet yazıcısı. SSRİ Devlət mukafatı laureatı (1951). *Qələbələrə (1950) romanı ilə tanınmıtidır. € Üy- suzluqun seəndurulməsiə (1963) romanı Turkmənistan kanalının cəkiliiyin- dən bəhs edir. cDəyit-duyutiə (1969), cUzun vidalatmag (1971), *Bapqa hə- yatə (1975), “Sahildə evə (1976) və s. povestlərində, “Qoca 2) romanın- da mə”nəvi-əxlaqi problemlər qaldı- rılır. “Səbirsizlikə (1973) tarixi romanı narodovolculara həsr olun- muldur. “PQərəf nipanı ordeni ilə təltif edilmiiidir. Əsərləri: Tələbələr, B., İzbr. proizv., t. 1—2, M., 1978. TRİFONOV Roman Maksimovic (5. V.1896, Ulyanovsk vil.-nin Xolstov ka k.—5.4.1966, Ba- kı)—rus sovet mu- qənnisi (bas), peda- qoq. Əzb.SSR (1945) və Azərb.SSR (1958) xalq artisti. Sa- atov konservatori- yasını bitirmii - dir (1927). Kiyev (1928—30), Saratov, Odessa, Sverdlovsk (1931—36), Lenin- qrad (1936—40), ii aikənd (1940—47) =“ | opera teatrlarında CcCIıXxıIP erTMnmi, 1948 ildən Azərb. Opera və Balet Teatrının solisti olmutdur. Par- tiyaları: Suvorov (cSuvorovə, C, Ba- silenko), Boris Qodunov və Varlaam, Dosifey (“Boris Qodunovə, “Xovan- urmnas, M. HAŞOŞLTa Bazilio (“Se- vilya bərbəriz, C. Rossini), dəyirman- cı (“Su pərisi?j, A. Darqomıjski), Kouyöe) (eMasena?ş, II. Caykovski), İbrahim xan (“Koroqlu?, U. Hacıbə- yov) və s. Daikənd konservatoriyası (1940—48) və AR Devlət Konserva- torkyasında (1948—66) dərs demitidir (1956 ildən prof.). -“Pərəf nipanım ordeni və medallarla təltif edil- midir. TRİFTAZİN, triflyuopera- zin, stelazin, trankviz— psixotrop maddələr qrupundan dərman preparatı, qusmanı dayandırır, tə”- siri aminazindən xeyli gucludur. Psi- xozlarda, iizofreniya və s. yiu XƏc- təliklərdə iplədilir. Tablet və ampu- lalarda hazırlanır. TPMXMA3 (iyn. trichiasis, thrix, tri- shӧz—tuk)—kirpiklərin gəz alması tərəfə qeyri-normal inkitpafı: aqrı,


1952:



gəz yapının axması, buynuz qiplanın travmatik qusuru ilə təzahur edir, Anadangəlmə və qazanılma olur. M u a-


licəsi: əyri bitmiiy kirpiyi cı-


xartmaq, tuk follikullarının diater- mokoaqulyasiyası, plastik operasiya. TRİXİN, trixinella —. nella spiralis)— Trichinellidae gəcnznə- sindən parazit, həlqəvi qurd. Trixi- nellyozun RA03 ucan : TRİXİNELLYӦZ--insanda və hey- vanlarda girdə parazit qurdların tərətdiyi xəstəlik, nematodozlar qru- puna daxildir. Tərədicisi trixinel- ladır. Trixinella insanın ba- qırsaqlarında, sӱrfələri isə eninə zolaqlı əzələlərdə parazitlik edir. Əsasən, qida məhsullarına qariı al- lergiyadan və trixinin parcalan- masından tərəyir. Xəstəlik T.-a tu- tulmuiq heyvanın . yaxiltlı biipirilmə- mip ətini yedikdə bai verir. 10— 25 gundən sonra temp-rla gecən tit- rətmə, gəz qapaqlarında və ӱzdə edem, əzələlərdə aqrı, dəridə səpki, baqır- saq pozqunluqu, bapaqrısı olur. 1— 2 həftədən sonra xəstənin halı Yax- iılaqpır: bə”zən xəstəlik aqır gecir və əlumlə nəticələnir. Mualicə- si: tiabendazol (mintezol), allergi- yaya qarilı preparatlar. Profi- laktikası: heyvan saxlanılan yerlərdə sanitariya qaydalarına riayət etmək, kəsilmiiz heyvanlara baytarlıq- sanitariya nəzarəti və s.

Heyvanlarda T. 100-dən ar- tıq ev heyvanları və vəhiyi məməli- lərdə mutpahidə edilir. Ən cox donuz- larda yYayılmıtndır. Heyvan ətitullan- tıları, heyvan cəsədləri, bəzən tri- xinella surfələri ilə yoluxmupu ( kalı yedikdə T.-la yoluxur. Xəstə hey- vanda ishal, əzələ aqrısı, arıqlama, dərinin gicipməsi mupahidə olunur: intensiv Yoluxduqda isə edem, damar trombozu, pnevmoniya, iflic bajp ve- rir. Mualicəsi tapılmayıb. Pr o- filaktikası: heyvanlara zərər- sizlətdirilmii ət tullantılarından hazırlanmın yem vermək, donuzların ama ib məntəqələri, meiyə ərazisində nəzarətsiz otarılmasını qadaq4n et- MƏK? KƏCH/IMHIH donuzların ətini bay- tarlıq-sanitariya ekspertizasından “ecirmək.


Əd.: Aktualınıe voprosı medipinskov


parazitoloqini i tropiceskon medipinı B., 1981. Lə


TRİXLORETİLEN, doymamıdq alifatik halogen-tərkibli karbohidrogenlər: rəngsiz mayedir, 87,2*S-də qaynayır. Yaxpı həlledici- dir, metalların, parcaların, dəri- nin yYaqsızlapdırılmasında, piylərin ekstraksiyasında ipnlədilir. Paltar- ların kimyYəvi təmizlənməsində isti- fadə olunur.

TPHXOTPAMMAHAP (Trichogramma) —pərdəqanadlılar dəstəsindən MHHH- ci-yumurtayeyənlər cinsi. Xırda cucu- lərdir (0,3—0,6 mm): rəngləri acıq- sarıdan qonur-qarayadək olur. 25-dən 150-dək yumurta qoyur. İnkipafı 2 həftəyədək cəkir. SSRİ-də ən cox tə- sərrufat əhəmiyyəti olan qonur T. (İ. evanescens), c a p bı T. (T. pallida) BƏ ep KƏ Kc H a T. (T. embroyphagum) nəvləri sun”i surətdə coxaldılıb zərərvericilərə qaripı istifadə olu- nur. 200-dən cox cuçunun yumurtası- nı yoluxdura bilir. T. kələm, payız- Lıq sovka və pambıq sovkasına, gevdə


CCİ, - SNS1—


TROYA


357


və qarqıdalı guvəsinə, alma meyvəye- yəninə qariqı bioloji mubarizədə tət- biq olunur. Azərb.SSR-in Bərdə, Jda- nov, Sabirabad və Atcabədi r-nların- dakı biofabriklərdə kulli miqdarda T. coxaldılıb pambıq sovkasına qar- iptı bioloji mubarizədə istifadə edi-


lir.

TPMXOROMAHAP (Tricholomataceae) —aqarikalar sırasından ən beyuk ge- bələk fəsiləsi. Dunyada 60, SŞRİ-də 40-dan cox, o cumlədən Azərb.SSR-də


70-dək nəvu əhatə edən 14 cinsi mə”-


lumdur. Papaqcıqının diametri 1—2 sm-dən 20 sm-dək olur: ətli, sulu və ya quru, nazik pərdəcik və ya qabıqtpə- killidir. Zəngvarı, qabarıq, duz, qıfiəkilli və s. formaları olur. Sporlarının tozu acıq rənglidir. Yeməli, zəhərli və parazit nəvləri vardır. Azərb.SSR-də mepə, park, cə- mənlərdə, ən muxtəlif substratlar uzərində əmələ gəlir: Si kasuye, Mu- sepa, Maqaztyız cinslərinə aid HƏB- lər daha cox yayılmıtdır. Asılqal, payız kətukcəsi, kərpici yalancı kə- tukcə nəevləri də T.-a aiddir.

RİXOMONOZ, trixomoniaz —insan və heyvanlarda sidik-cinsiy- yət orqanlarının iltihabi xəstəliyi. İnsanda T.-un tərədicisi trixo- MOHaMNanap/nbıp (Trichomonas vaginalis). Xəstəliyin mənbəyi xəstələr və ya tri- xomonadagəzdirənlərdir. Xəstəlik, əsasən, cinsi yolla yayılır. Qadın- larda utpaqlıq yolu trixomonadası (vaginit), kiptilərdə isə uretrit for- masında kecir. Əlamətləri: xarici cinsiyyət orqanlarında kəskin yandı- rıcı və sidik ifrazı zamanı kəsici aqrı, qapınma, uretradan ifrazat və s. Qadınlarda upaqlıq boynunun selikli qiptası, kiptilərdə isə pros- tat vəzi, toxum kisəsi zədələnə bilər. Xəstəlik kəskin, yarımkəskin və xro- nik olur. T. mikroskopik MYAİHHƏ, ha- belə xəstənin itikayəti nəticəsində alpkar edilir. Cinsi partnyorları eyni vaxtda metronidazolla (trixopol, fla- gil və s.) mualicə etmək, gigiyenik qaydalara riayət tələb olunur. Pro - filaktikası: zəhrəvi xəstəlik- lərin qariısını alan tədbirlərə cid- di əməl etmək və s.

Heyvanlarda T., əsasən, qa- ramalda, bə”zən qupplarda olur. Qara- malda tərədicisi Trichomonas foetus- dur. Cinsiyyət orqanlarını, quptlar- da həzm traktını, qaraciyəri və s. orqanları zədələyir. çalicəsi: trixopol, osarsol vəs. Profila k- tikası: cavan heyvanları təcrid olunmupn halda yetipdirmək, yemə tri- xomonadosidlər əlavə etmək.

Əd. BodajinaV. İ. idr., Diaq- nostika i lecenie qinekoloqiceskix zabo- levaniNn v jenskoN konsulhıtapii, M., 1980. TRİXORD (yun. (q1-, mӱrəkkəb səzlər- nə— yu--chorde—cHM), MyCHTHA9— tersiya və ya kvarta cərcivəsində uc səsdən ibarət şəsduzumu. TBİXOSPORİYA (iyn. thrix, trichös —tuk-Ezroqa—toxum), pyedra (isp, ryedqa—dai)—tuklərin gəbələk xəs- təliyi. Tərədicisi trixosporon cin- sindən olan gebələklərdir. Yoluxma xəstə ipəxslərin daraqından, batp ge- yimindən və s.-dən istifadə etdikdə ba verir. Zədələnmiiy tukdə ar, ya- xud qara, xırda, bərk (dai kimi) du- yuncuklər əmələ gəlir. Amerika Q.- sına ancaq qadınlar tutulur. T.-HbiH Avropa forması, əsasən, kipilərdə



(bıt və saqqalda) təsaduf edilir. ualicəsi: zədələnmin nahiyə- ləri qırxıb isti su və sabunla yumaq, 0,1—0,396 -li suleymani məhlulu surt- mək. P rofilaktikası: ipəxsi gigiyena qaydalarına riayət etmək və s.

Əd. Potopkin İ. İ,, Spravoc- nik dermatoveneroloqa, Kiev, Z. TRİXOFİTİYA,sacqıran dəm- r o v—insan və heyvanlarda trixomi- koz qrupundan gəbələk xəstəliyi (bax Dermatomikozlar). Tərədicisi trixo- ər cinsindən olan gebələklərdir.

ərini və onun tərəmələrini (tuklə- ri, dırnaqları) zədələyir.

İnsanlar xəstələrlə təmasda olduqda, yaxud xəstənin əiyalarından istifadə etdikdə yoluxurlar. Əsasən, yurarnap xəstələnirlər. İnsan orqa- nizmində parazitlik edən antropo- fil gebələklərin tərətdiyi səthi T. zamanı dəridə dairəvi cəhrayı lə- kələr əmələ gəlir. Bapın tuklu his- səsində sacın xırda və iri ocaqlar iəklində qırılması, zədələnmə ocaq- larında dərinin kəpəkvarı qabıq- lanması mutpahidə olunur. Dırnaqla- rın T.-sında dırnaq ləvhələri (xu- susən, əllərdə) parlaqlıqını itirir, tutqunlapır, qalınlatmır və ovulur. Dərin T. heyvanlarda parazitlik edən zoofil gebələklərlə yoluxduqda baqi verir. Gəbələklər dərinin dərin qatlarına kecir, iltihabi, uzəri qart- maqla ərtulmu irinli duyunlər ƏMƏ- lə gətirir. İrinli ocaqlardakı tuk- lər tamamilə təkulə bilər. M uçali- MƏC H: 3ƏHMƏNƏHMHU kləri və dır- naqları kəsmək, antibiotiklər—qri- zeofulvin:, hamar dərinin zədələnmə- sində yod surtmək və s. Profi- laktikası: ulaq muəssisələrinə planlı nəzarət etmək, T.-ya tutulmuki pəxsləri təcrid edib, mualicə etmək, xəstənin əiyalarının dezinfeksiya- sı, baytar nəzarəti və s.

T.iləev heyvanları, xəzli və vəhii heyvanlar xəstələnir. Cox vaxt T.-ya at, qaramal, ətyeyən heyvan- lar yoluxur: ən cox cavan heyvanlar T.-ya həssasdır. İnfeksiya mənbəyi xəstə heyvanlardır. Xəstəlik gəbələk- lərlə yoluxmuli qulluq əiyaları, xu- susi iii geyimi və s. ilə yayılır.

əbələkləri sicankimilərdən olan gəmiricilər dapıyır. Yoluxma zədə- lənmiyl dəri vasitəsilə bax verir. Dərinin tuku tekulmuti yerləri dəyir- mi formada, bozumtul-kul rəngli qa- bıqlaertulmuli olur. T. ilə yolux- muli heyvan arıqlayır, məhsuldarlıqrı azalır, cavan heyvanlar pis beyuyur. Xəstə heyvanlar, əsasən, payız-qıtp dəv- rundə əltrdər. Profilaktika- sı və mubarizə tədbirlə- r i: baytarlıq-sanitariya qaydalarına riayət etmək, heyvan saxlanan binanı, qulluq ətyyalarını, invəntarı, peyini dezinfeksiya etməky vaksinasiya.

Əd. Kapkin P. N. Peklakov


N. D., Rukovodstvo po medipinskoV mi= konoruu, M., 1978.


“TRYOXQORNAYA MANUFAKTӰRAU —bax Moskva pambıq parca kombina- tı cTryoxqornaya manufakturar.

TRNAVA (Tqpaua)—Cexoslovakiyada se Qərbi Slovakiya vil.-ndədir, Əh. 64 min (1980). K.t. məhsulları istehsal olunur. Mapınqayırma, ti-


. kinti materialları, poliqrafiya sə-


nayei, memarlıq abidələri, yaxıçlı- qında AES var.


TROQ (alm. Tqod, hərfi mə”nası— təknə)—buzlaqın fəaliyyəti nəticə- SİNDƏ ƏMƏLƏ GƏLMİİY DİK yamacları və təknəvarı dibi olan dar dərəsi. TROQLODİT (yun. (qov1odӱ(e— yu- vada və ya mararada yatayan)—1) ibə tidai marara adamı. 2) Məcazi mə”- nada cahil, mədəniyyətsiz adam. TROİTSA-SERGİ LAVRASI — ən bəyuk rus monastırı. Moskvanın 71 km-liyində, indiki Zaqsrsk 11.-ndədir. 14 əsrdə rus dini və siyasi xadimi Sergi Radonejski tikdirmipdir. 1744 ildə monastıra la adı verilmiit- dir. T.-S.l.-nda 1742 ildən seminariya, 1814 ildən ruhani akademiyası fəa- liyyət gestərir. 14—17 əsrlərdə mo- nastır iri mədəni mərkəz olmuit, bu- ada yazıcılar və Har (Maksim pek, Andrey Rublyov və b.) yaayıb yaratmıntlar.

15—19 əsrlərdə monastırın ərazi- sində 50-dən artıq bina və tikilidən ibarət mənzərəli me”marlıq ansamblı yaradılmımldır. Ansambla Troitsa (1422—23) və Uspeniye (1559—85) batp gilsələri, coxlu kilsə (o cӱmlədən Sergi kilsəsi, 1686—92) və s. tikili- lər daxildir. Beyuk Oktyabr sosialist inqilabından (1917) oxşa .-S. l.-nda tarixi-bədii muzey (1920) yaradıl- mıtp, 1940 ildən monastır muzey-qoru- qa cevrilmitdir. Muzeydə 14—17 əsr- lər qədim rus boyakarlıqı və tətbiqi sənət əsərlərinin, 17—20 əsrin əvvəl- lərinə aid rus xalq sənətinin, həm- cinin sovet dəvru dekorativ-tətbiqi sənət nӱmunələrinin (arac, sumuk və dap uzərində oyma, krujeva, tikmə, iqutlə və geramika mə”mulatları) zən- kin kolleksiyası toplanmındır.


Əd. Baldin V. İ., Arxitektur- Əə ansamblı Tronpe-Serqievov lavrı, M.,


TRFİTSK—RSFSR Celyabinsk vil.- ndə iqəhər. Troitsk r-nunun mərkəzi. Uy cayı sahilindədir. D.y. qovitarı. Əh. 90 min (1983). ektromexanika, dəzgahqayırma, dizel, kərpic z-DLa- rı, yeyinti, yungul sənaye muəssisələ- ri, DRES, baytarlıq in-tu, TEXHHKYM- lar, pedaqoji, tibb və s. məktəblər, əlkəpqunaslıq muzeyi, xalq dram teat- rı, arciyər vərəmi sanatoriyası var. 1743 ildə salınmı dır.

TRӦYA (yun. Tqӧoqa), İli on (yun. 1Pop) — Kicik Asiyanın (Mm.-q.-ində qədim itəhər. E.ə. 3—2 ci minillik- lərdə Troada əyalətinin siyasi mər- kəzi, Qroya muharibəsi haqqındakı qədim yunan eposundan mə”lum olan T. 1865 ildə Hissarlıq təpəsindəki ar- xeoloji qazıntılar zamanı aitkar edilmitdir. 19 əsrin 70—80-ci il- lərində alman arxeoloqu H. Pyliman, 1893—94 illərdə arxeoloqlardan al- man V. Derpfeld, 1932—Z8 illərdə amerikan K. Blegen T.-da qazıntı aparmıllar. T.-da Tunc və Dəmir devrlərinə aid təbəqələr acılmıil- dır. E.ə. 3000— 2500 illərdə qalın divarlı qala olmutdur. T. əhalisi əkincilik, maldarlıq və mis emalı ilə məpqul olmutdur. E.ə. təqr. 2500 ildə T. yanmıi, sonra yenidən bərpa olunaraq qala divarlarının qalın- lıqı 4 m-ə catdırılmıpldı. E.ə. təqr. 2500—2200 ildə həkmdar iqamətkahı idi. E.ə. təqr. 2400 ildə burada du- lus carxı yaranmıit, toxuculuq (yun parca) inkitpaf etmitdi. T.-dan qı- zıl və guӱmuiydən zərgərlik mə”muda“


TROYA ATI


xa OTROALI 0000”


tı, tunc və datidan silahlar, qızıl, mis qablar və s. tapılmınldır. E.ə. 1800— 1300 illərdə T.-da yeni tikinti usulları, keramika geni Yayılmıp- dı. E.ə. 1260 ildə Troya muharibəsi zamanı daqıdılmı:qi və Yandırıl- mımpdı. Sonralar bərpa olunan T. e.ə. 1100 ildə yenidən daqıdıldı. E.ə. təqr. 700 ildə yunanlar T.-nın yerin- də Yeni İlion 11.-ni salmınlar.

Əd. Blavatskal T. V., Axei- skal Qrepin, M., 1966.


TROYA ATI—qədim yunan əfsanəsinə gərə Troyanın suqutuna səbəb olmupp taxtadan duzəldilmiiy nəhəng aT, İy- nanlar, icərisində secmə deyutculər gizlədərək atı Troya tpəhərinin diva-

ı qariısına gətirib qoymuttdular. "anna hiyləsindən xəbərsiz olan troyalılar həmin atı ppəhərə gətir- mipdilər. Gizlincə atın icindən cı- xan deyutculər qala qapılarını ac- mıtp və yunan qopununu ipəhərə bu- raxmıtdılar: nəticədə Troya yunan- ların əlinə kecmiidi. Məcazi olaraq T.a. ifadəsi hiylə iplətmək mə”na- sında itplədilir.

TROYA QRUPU (astronomiya- d a)—Gunəpq ətrafına dolanan kicik planetlər qrupu, Gunət, Yupiter və T.q.-nun hər planeti həmitpə fəzada təqr. duzgun ta əmələ gətirir. T.q. planetlərinə Troya muharibəsi ri manlarının adlarını vermək qəbul olunmutdur (4“Q.q.əz adı buradandır). T.q. vasitəsilə ӱn cisim məsələsi ey- rənilir. QT.q.-na aid 15 kicik planet kətif edilmitdir (1906--50). TROӦYA MUHARİBƏSİ–-Axayya it- tifaqı ilə Troya padpahlıqı ara- sında muharibə:s Qədim yunan əfsanə- sinə gərə səbəbi Parisin Gəzəl Yele- nanı qacırması olmuztdu, Arxeoloji tədqiqatlara əsasən e.ə. 1260 ilə aid edilir. Axayya qopunları Troyanı 9 il muhasirədə saxlamın, yalnız 10- cu il hiylə yolu ilə ələ kecirmiydi- m Bax həmcinin Troya atı. TROYEPOLSKİ Qavriil Nikolaye- vic (d. 29.11.1905, indiki Voronej vil., Qribanov r-nunun Novosiasovka k.)—rus sovet yazıcısı. SSRİ Dev- lət mukafatı laureatı (1975). Kənd mӱəllimi, aqronom iiyləmitidir. K-z kandindən bəhs edən satirik cAQro- nomun qeydlərindən (1953) hekayə sil- siləsinin, 4 Elmlər namizədi (1958) povestinin, *“Qaratorpaqə (kitab 1—2, 1958—61) romanının muəllifidir. cQamıtlıqdaq (1963), eTaparynar Ar Bimə (1971) povestlərində mə”nəvi- əxlaqi problemlər qaldırılır, Qır- mızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təl- tif edilmidir.

Əsərləri: Soc. t. 1—3, Bo onej,

197 7—78, Povesti, rasskazı, M., 1982. TROLLEYBUS (ink. trolleybus, trol- Yeu—kontakt geciricisi, diyircəkli cərəyanqəbuledici -- Iiz — avtobus) — relssiz pəhər elektrik nəqliyyatı nə- vu. 19 əsrin 80-ci illərindən baila- —. T.-un yaradılması və istifadəsi sapəsində Almaniyada ip aparılmıip- dır. SSRİ-də ilk T.-lar 1933 ildə Yaradılmıindır. 1934 ildə Moskvada, 1941 ildə Bakıda T.-dan istifadəyə baplanılmıpdır. T. gərginliyi 500— 600 v (nadir hallarda 150 v) olan sa- bit cərəyan pəbəkəsindən qidalanır. Cərəyan T.-a kontakt iqəbəkəsinin asma xətlərindən ... T. tramvayla avtobusun ustun cəhətlərini əzundə


birlətdirir (elektriklə ipləyir, ha- vanı cirkləndirən qazlar buraxmır, iinlər nisbətən az səs cıxarır və — lakin avtobus kimi manevrli (sərbəst hərəkətli) deyil.

Ədə Efremov İ. S. Kosarev Q. V., Teorin i rascet trollenbusov, c. 1— 2, M., 1981,

TROLLEYVӦZ (ing. (qoPeu—kontakt geciricisi, diyircəkli cərəyanqəbul- edici--rusca voz—araba) — yukdatı- yan trolleybus. Kuzovu acıq platforma və ya ərtulu vaqon tipli olur. Əsa- sən, iəhərdaxili ticarət mӱəssisələri ucun ədədi malların və karyerlərdə suxurların dapınmasında istifadə olunur. Kontakt elektrik ipəbəkəsin- dən qidalanır, belə ipəbəkə olmayan yol hissələrində isə əlavə daxiliyanma mӱhərrikindən istifadə edir. SSRİ- də ln yukgəturmə qabiliyyəti x 10 t sur”əti 10—12 km/saat- dır və eYp”əTH 60 ə TROMB (yun. (hqӧphoz—laxta)—da- mar mənfəzində, yaxud ӱrək bopyluqun- da əmələ gələn qan laxtası. T. fibrin- dən, trombositlərdən, eritrositlərdən və leykositlərdən əmələ gəlir. Əgər T.-un tərkibində eritrositlərin miq- darı coxdursa, T. zəif qan cərəyanı nəticəsində tez əmələ gəlir və qırmı- zı rəngdə olur. Ar T.-un tərkibində trombositlər və leykositlər cox olur, sur”ətli qan cərəyanında zəif əmələ gəlir. T.-da həm aq, həm də qırmızı qan muppahidə edilərsə, bu qarınıq T. adlanır. T., əsasən, qanın axma sur”ətinin ləngiməsindən, damarın daxili qipasının pozqunluqundan və qan tərkibinin dəyipməsindən bap verir. Mӱxtəlif əlcudə təsaduf edi- lir. T. damar mənfəzini natamam, ya- xud tam tıxaya bilər.

TROMB (ital. tromba—6opy) — quru uzərində baiq verən və diametri bir necə on m-ə catan hava burulqanı. T.- da kuləyin sur”əti 50—100 m/san-yə catır. Beyuk daqıdıcı quvvəyə malik- dir. İlin isti dəvrundə, atm. qeyri- sabit stratifikasiyada olanda bapi verir. T.-a smerc, tornado, xortumlu an və s. də deyilir. TRӦMBӦZ (yun. rom bodi ak ə lanma)—canlı orqanizmdə qanın lax- talanmın kicik bir kutləsinin qan damarlarında, yaxud urək bopluqun- da əmələ gəlməsi. Səbəbi: qan lax- talanmasının tezlətməsi, damarın və ӱrəyin daxili qiipasının tamlı- qının pozulması, qanın damar daxi- lində yavaii cərəyan etməsi və s. T. ən cox periferik venalarda təsaduf edi- lir. Urəyin tac damarlarında da (qu- rulupundan asılı olaraq) T.-a rast gəlmək olur, cunki bu damarlar ate- roskleroza cox meyillidir. rəkdə əmələ gələn T. infarkt, urək anevriz- mindən, yaxud qan dəvranının KƏC- kin pozulmasından bai verir. Beyin damarlarının T.-u insultla nəticə- lənir. Q.-un son nəticəsi ya emboliya kimi aqır haldır, ya da sorulması- dır. T.-a duzgun diaqnoz qoymaq ucun biokimyəvi və rentgenoloji usul- lardan istifadə olunur. Muali- c ə: antikoaqulyantlar, fibrinolitik, spazmolitik və iltihab əleyhinə mad- dələr, yaxud cərrahi usulla trombu cıxartmaqdır.

Ədə Məmmədov Z. M., cərrahlıq, B., 1969. TPOMBÖH (ital. Eqopbope, tromba— boru)—nəfəslə calınan musiqi alə-


Umumi


ti, 15 əsrdən mə”lum


dur. T. ikiqat əyilmit silindrik borudan ibarət- dir: kanalının uz. təqr. mm, diametri 15 mm olur. Borunun qurta- racaqı qıf ipəklindədir. Ba tərə-

inə kasapəkilli muttuk taxılır. 0 T. (suqtrombon) və ventilli T.-lar (19 əsrdən) mevcuddur. 6 nəvu var (soprano T.-dan kontrabas T.-a


ədər). m DA BOSİTLƏR (tromb -E yun. kytos — anbar: burada huceyrə)—onurqalı heyvanlarda və insanda qanın forma- lı elementlə Dilən biri (bax Qan). TROMBOSİTOZ, hipertrombos- si to z—periferik qanda trombosit- lərin miqdarının coxalması (1 Məs, də 400 mindən cox). Səbəbi: iliyin coxlu miqdarda trombosit istehsal et-


məsi (məs., eritremiyada), onların normadan az parcalanması (məs., da” ları kəsib geturdukdən sonra) və C,


T. tromboz tərədə bilər. Mualic z si: trombositlərin artmasına € olan xəstəlikləri vaxtında mucalicə etmə. Profilaktikası. T.-u tərədən səbəbləri aradan qaldırmaq.

Əd. Boqolkobov V. M., Vnutren" nie bolezni, M., 1983.


TROMBOFLEBİT (tromb -I Yun. rH1erz, rh1efӧz—vena)—venoz damarın iltihabı və mənfəzinin trombla tu- tulması. Səbəbi: infeksiya, vena- ların travmatik zədələnməsi, qanın damarda axma sur”ətinin zəifləməsi, laxtalanmanın tezlətiməsi və qanın biokimyəvi tərkibinin dəyiməsi. Sət- hu və dərin T. ayırd edilir. Sət hi T. zamanı dəri vena boyu qızarır, vena qalınlapır, aqrılı olur. Də- rin T.-də ətraflarda kəskin aqrı, temp-r, uptutmə, titrətmə olur. Ən cox apaqı ətraf və kicik canaq venala- rında təsaduf olunur. Bə”zən T. do- quppidan, muxtəlif operasiyalardan, infeksion xəstəliklərdən sonra mı verir. Kəskin və xronik olur. Aronik T. kəskin T.-dən tərəyir və uzun mud- dət davam edir. T.-in ən arır halı trombun (yaxud, hissələrinin) qopub aeciyər arteriyasına dutiməsidir (bax RS İYO). Mualicəsi: T.-in formasından, xəstəliyin dərəcəsindən asılıdır: sakitlik, antibiotiklər, antikoaqulyantlar, bə”zən operasiya. Əd. Topcubapov M. A., Xususi cərrahlıq, H. Z., B., 1979: Qruzina E, A., Uxod za bolınımi s nedostatocnostıno krovoobratenild i ix lecenie, Kiev, 1980.


TROMP (fr. (qopre, qədim yuxarı alm. (qıpba—boru), me"marlıq- d a—konus hissəsi, sferik gӱnbəzin yarısı və ya dərddə biri formasında taqtavan konstruksiyası. T.-lar, adə- tən binanın kvadrat planlı aparı hissəsindən dairəvi, yaxud tı planlı yuxarı hissəsinə—gunbəzə və ya onun barabanına kecid yaradır. T. orta əsrlərdə Ən və Orta Asiya, Za- qafqaziya və Avropa me”marlırında (17 əsrdən rus me”marlıqında) Yayıl- mıtpdır. Bax həmcinin Parus.

22 TRON (elektron səzunun ixtisarı) —elektrovakuum cihazlarının ad- larında sonluq (məs., betatron, 2a- zotron, klistron və s.). TRONHEYM (Tqopdheytp) — Norvecdə məhəp və port. Tronheyms-fyord sahi- lindədir. Ser-Trəennelaq lkesinin inz.m. ƏH. 136 min ((977). Matınqa- yırma, yeyinti, aqac e”malı, TİKİP sənayesi, un-t var.


TRӦNHEYMS-FYORD — Norvecin q, sahilində kərfəz. Uz. 130—150 km, eni 4—8,5 km. Dərinliyi 785 m. Sa- hilləri alcaqdır. Yarımsutkalıq qa- armalar (Hund. 3,4 m-ə qədər) olur. - sapilində Qronheym portu var. TROPİZM (yun. Sqӧrov—dəngə, istiqa- mət)—qıcıqlandırıcının birtərəf- li tə sirindən asılı olaraq gevdə, kek, yaxud yarpaqın bir tərəfində hu- ceyrələrin sur”ətlə beyuməsi nəticə- sində bitkilərin ayrı-ayrı orqanla- rının hərəkəti. Musbət T.-də hərəkət qıcıqlandırıcıya tərəf, mənfi T.-də isə əks tərəfə yənəlir. Qıcıqlandı- rıcının xarakterindən asılı olaraq fototropizm (ipıqa dənmək) hidrotropizm(nəmliyə dənmək və s. ayırd ə. TROPİ QURIY Ya HKH uorpadbın rypunarbı, Iman Bə Mlənyö )a- rımkurələrində, subtropik və subek- vatorial qurtaqlar arasındadır. T.q. ucun materiklərdə səhra və yarım- səhra landtaftlarının ustunluyu, okeanda suyun yuksən temp-rlu və duz- lu olması xarakterikdir. Antisiklo- nal hava dəvranı, alcaq nisbi rutu- bətlilik və ərazinin cox hissəsində seyrək buludluluq səciyyəvidir. Orta temp-r ən isti aylarda dӱzənliklərdə 30—35*S (maks. 612S), ən soyuq aylar- da 10*S-dir (minimum və daha apaqı). İllik yaqıntı 50—200 mm, ur, r-nlarında bəzən 1000— 2000 mm-ə catır. .q. materiklərdə pərqi okeanyanı, pərqi kecid, materikdaxili və qərbi okeanyanı sahələrə ayrılır. T.q.--ın materik hissəsində təbii proseslərin xususiyyəti i1.-dən q.-ə doqru dəyitpir: axım layı və cayla- rın sululuqu azalır, 11.-də kimyəvi apınma və eroziya prosesləri, daxili hissələrdə və q.-də fiziki apqınma və deflyasiya ustundur: torpaq ərtuyYunun qalınlıqı azalır. T.q.-da dəyiilən rutubətli mepələrin podzollatmınn laterit və qırmızı torpaqları, sey- rək meiqə və savannaların qəhvəyi- qırmızı və qırmızı-qonur torpaqla- rı, materikdaxili sahədə və q.-də səh- ra torpaqları yayılmındır. DQ.-dən T.-Ə doqru qarılpıq meptələr, musson mepələri, seyrək mepqələr, savannalar, quraq metppələr, kserofil kolluqlar, yarımsəhra və səhra bitkiləri bir- birini əvəz edir. Muvafiq olaraq Heyvanat aləminin nəv tərkibi də də- yipilir (bax Tropik fauna). T.q.-ın turu sahələrində rutubət- li tropik meiyə, tropik seyrək meilə, quraq metpə və savanna, tropik yarım- səhra və tropik səhra zonaları ayrı- lır. Darlarda T.q. yӱksəklik quriya- rının mepə-cəmən (i1.-də), ə, meiə- ceəl (mərkəzi hissədə və q.-də) spektr- ləri ilə təzahur olunur. T.q.-ın okean hissəsi ucun yuksək illik radiasiya balansı (100 kkal/sm?), intensiv bu- xarlanma, suyun cox duzlu (379/.4-ə qə- dər) olması, oksigen və planktonların azlıqı xarakterikdir. Suyun temp-ru 18,5-dən 232 S-yə catanda 30—45 m də- rinliklərdə rif əmələ gətirən mər- canlar inkipaf edir. TROPİK İQLİM—tropik enliklə- rin iqlimi. Ekvatorial iqlim (rutu- bətli tropik meipələr iqlimi), sub- ekvatsrial iqlim, yaxud tropik (ek- vatorial) musson iqlimi (həm də sa- vanna iqlimidir) və passat iqlimi (okean ӱzərində) tiplərinə ayrılır.


TROPİKDƏNKƏNAR SİKLON


Sonuncu iqlim tipinə quru uzərində ə opara iqlimi uyqun gəlir. ROPİK İL—Gunətin yaz gecə-guӱn- duz bərabərliyi nəqtəsindən iki dəfə 385 24214 gecməsi arasındakı muddət. 365,242196 orta Gunət gunudur. Bapip- lanqıcı Gunəpqin orta uz. 2802 oldu- qu an qəbul edilmitdir. Bu andan he- sablanan il Bessel ili adlanır. TROPİK YARIİYLAR—tropik en- liklərdə tufanla muplayiət olunan, leysan xarakterli yaqıplar. Ekvator Yaxınlıqında ilboyu dupqur, gunəi- durutu vaxtı (yazda və payızda) gӱc- lənir. Ekvatordan uzaqlaitdıqca maks. Yaqıntı yayda dupqur, qrip isə quraq


.. |

TROPİK M EYYƏLƏR—ekvatorial, subekvatorial və tropik qurtaqlarda 259 pp.e.d. və 302 c.e.d. arasında yayıl- mıppdır. Bitki nəvləri zəngin və hundurboylu (60—70 m və hətta 80 m) atqacları olan həmitpəyatıl rutubətli tropik və ya əsasən, lianalar və epifitlərdən ibarət tro- pik yaqıtilı mepələr daha cox rast gəlir. Bunlar ilboyu sabit rutubətli (2000—7000 mm yaqıntı) və temp-rlu

23—32”C) məpənTnə inkitpaf edir.

una bənzər mepələr (yarımhə- mipəyaiıl) yaqıntısı nisbətən az (4500—2000 mm-dən az olmayaraq) olan r-nlarda (Vest-Hind və Mərkəzi Amerika, Qərbi Afrika, Cənubi və Cənub-PPərqi Asiya) inkipaf edir) ataclar nisbətən alcaqboylu (40 m-ə qə- dər), florası isə zəngindir. Asiya tropiklərində belə mepqələrə musssn mepələri deyilir. Bu meiələr ucun həmitəyattıl aqaclarla bərabər yarpa- qı təkulən aqaclar da xarakterikdir. Hund,. dəniz səviyyəsindən 800 m-dən yӱksək olan daqlarda, daq T.m.-i ya- yılmındır. Bu meiələr ucun arac- pəkilli qıjılar və bə”zi iynəyarpaq- lı aqraclar (aqatis, dakridium və s.) xarakterikdir. Dəniz səviyyəsindən 2000 m-dən yuksəklikdə dəfnə, fıstıq və erika fəsiləsinin numayəndələri olan mamırlı, alcaqboylu meiələr məvcuddur.

TROPİK SİKLONLAR—tropik en- liklərdə yayılmın guclu atm. burul- qanları. 209 (im. və c.e.-lərində əmələ gəlir. T.s.-ın sahəsində təzyiq mərkəzdə alcaq (əsasən, Ӱ50 mb-a qədər və daha az) olur. Qropikdənkənar siklonlardan əlculərinin kicik və ba- rik qradiyentlərinin beyuk və cgezguӱn (diametri 10—30 km) olması ilə fərq- lənir. Q.s. cgəzgunun davamiyyəti 2—4 saatdır. T.s.-da kuləyin sur”əti 70 m|/san-yə qədər və daha beyuk olur. T.s. vaxtı fəlakətli leysan yaqıniları və tufan bai verir. T.s. dənizlərdə guc- lu dalqaların yaranmasına və quru- nun sahilyanı r-nlarında daqıntıla-

a səbəb olur.

ROPİK FAUNA—ekvatorial, sub- ekvatorial və tropik quriyaqlarda yapayan heyvanlar. T.f. nəvlərinin sayı orta və ipimal qurtaqı fauna- sından coxdur. Tropiklərdə nevlərin zənginliyi və həyat formalarının muxtəlifliyi ilə əlaqədar olaraq heyvanların qoruyucu rəng və forma- sının inkipafı, xususilə mimikriya xarakterikdir. Bə”zi qruplar həddin- dən artıq cox olmaları ilə fərqlə- nir. Məs., antiloplar (savannalarda), qarımqalar (rutubətli tropik meiiə- lərdə), termitlər (butun tropik vi- layətdə). Tropiklərdən kənarda demək


359


olar ki, məməlilərdən yalnız meymu" na təsaduf olunmur: yarımmeymunlar, fillər, gərgədanlar, tapirlər, gələz- lər, qarıptqayeyənlər və ərincəklərin də sayı məhduddur. Qupqlardan, əsasən, tutuqupular, geyərcinlər, quqular, tu- kanlar, nektar qupqları və s., suru- nənlərdən iquanalar, gekkonlar, buqə- ləmunlar, ilanlar və timsahlar, cy- da-*quruda yapayanlardan qurbaqalar, aqac qurbaqaları və s. T.f. ucun xa" rakterikdir. Onurqasızlardan muxtə- lif əqrəblər, hərumcəklər, muxtəlif cucu, həmcinin torpaq zəliləri yapta- yır. Tropik Afrikada insanda yuxu xəstəliyini tərədən sese milcəyi və s. coxdur. Okeanın T.f.-sı cox muxtə- lifdir.

Bə”zi balıqlar (kəpək balıqrı, skatlar, ucan balıqlar və s.), dəniz tısbaqaları və dəniz ilanları, onur- qasızlardan qanadayaqlı molyusklar, mirvari ilbizləri, nautiluslar, rif- əmələgətirən qırmızı mərcanlar yal- nız (yaxud da əsasən) tropiklərdə rast gəlir. Quplardan faetonlar və o qatlar yalnız tropik dənizlər uzərin- də yem axtarırlar. Məməlilərdən si- renlər yapayır, kapalotlar coxaldı- lır. İnsan tərəfindən ovlanma nəti- cəsində qurunun T.f.-sı cox dəyityil- mi, bəzi neəvlər qırılmıit, yaxud məhv olmaq ӱzrədir. Tropik adaların faunası xususilə cox zərər cəkmiii- dir. T.f.-nın muhafizəsi genofondun “t anda muhum rol oynayır. TROPİK XƏSTƏLİKLƏR, isti əlkələrdə yayılmın xəs- təliklərə–əsasən, ekvatorial, sub- ekvatorial və tropik quriyaqlarda ya- Yılmıin xəstəliklər qrupu. T.x.-ə in- feksion və parazitar xəstəliklər da- xildir: virus xəstəliyi (məs., sarı


.


qızdırma), bakterial (məs., melioi- no3), ikketsiozlar, spiroxetozlar (MƏC., nəin, gəbələk xəstəliyi (məs., koksidiomikoz), helmintozlar


(məs., plistosomatoz, filyariatoz və s.), ibtidailərin tərətdiyi xəstəliklər (malyariya, leyitmanioz, letargiya və s.). T.x.-ə, həmcinin isti iqlimin tə”- sirindəm, habelə qidada zulal BƏ BH- tamin catımazlırqından, qanın ge- netik anomaliyasından, zəhərli ilan- ların, hərumcəklərin diptləməs”ndən və s.-dən tərəyən xəstəliklər də daxil- dir. İnkitaf etməkdə olan əlkələr- də T.x.-in genii yayılması təbii və sosial-iqtisadi faktorlardan asılı- dır. Əhalinin sanitariya mədəniyyə- tinin, tibbi xidmətin ailaqı səviyyə- də olması, qida catıtmazlıqrı, spesi* fik Həyat tərzi bir cox xəstəliklərin klinik gedipini muəyyən edir. Yerli əhali arasında T.x. cox vaxt zulal ac- lıqı, hipovitaminozlar, parazitar məniəli xronik mubadilə pozqunluq- ları və anemiya aspektində inkiiYa edir.

U mumdunya səhiyyə təpqkilatı sovet tibb təpkilatlarının fəal itptirakı ilə nisbətən cox yayılmıiy T.x.-in ləR- vi haqqında beynəlxalq proqram qəbul etmiiudir və onu həyata gecirir. SSRİ ərazisində T.x. kutləvi xəstə- lik kimi tamamilə ləev edilmiidir.

Əd.: Rukovodstvo po tropicesgim bo- leznam, 3 izd., M., 1974, Tropiceskie b0* lezni, pod red. E. P. PYuvalovog, 2 izd., M., 1979.

TROPİKDƏNKƏNAR SİKLON — PTQimal və Cənub yarımkӱrələrinin mu“ layim və qutb enliklərində, əsasən, Q.


360 hava kutlələri zonasında yaranan siklon. Mӱxtəlif termodinamiki xas-


sələrə malik hava kutlələrini bir- birindən ayıran qutb və arktik (ant- ərk, atm. cəbhələrində inkitpaf edir. Atm. cəbhələrində qalın bulud- ların əmələ gəlməsi və onlardakı temp-r mӱxtəlifliyi havanın kəskin dəyinilməsinə (kӱləyin istiqamətinin dəyinilməsi, yarıntı, istiləmə və soyuqlaqima) səbəb olur. T.s.-un mərkə- zində təzyiq 950—920. mb-a qədər dulpə bilər. T.s.-un orta sur”əti 30—40 km|saatdır. Bə”zən isti səth ertuyu uzərində yaranan yerli zəif T.s.-lar da muppahidə edilir. Siklonların co- xu T.s.-lara aiddir.

TROPİKLƏR (iyn. tropikös (kyklos)— dənmə dairəsiy—Yer kurəsi səthində təsəvvur edilən paralel dairələr: ekvatordan 232 27” 1im.-da və c.-da yer- ləpir. Ekvatordan yim.-dakı tropik PTimal və Ya Xərcəng tropiki, c.-da- kı tropik Cənub və ya Oqlaq tropiki adlanır. T.-də Gunət ildə bir dəfə— 1Pimal tropikində yay gunətiduruzlun- da, Cənub tropikində qın guӱnətduru- punda zenitdə gerunur. Yay gunət- durupunda 1Pimal yarımkurəsində ən uzun gun, Cənub yarımkurəsində ən


zun gecə, qınpi gӱnəpdurupqunda isə |


Pimal yarımkurəsində ən qısa gun, Cənub yarımkurəsində ən qısa gecə olur. T. arasındakı sahənin hər bir



TROPİKLƏR


mır və Fridel-Krafts reaksiyasına girmirlər. Karbonil qrupu ilə tə- rəmə (oksim, semikarbazid və s.) əmələ gətirmir, dienlər kimi dien sintezinə girir. Bir cox tropolonların fun- gisid ” bakterisid xassəsi var.

TROPİNİN Vasili Andreyevic (30. Z3.1776, Novqorod qub.-nın Karpovo k.—15.5.1857, Moskva)—rus portret rəssamı, 1823 ilədək təhkimli kənd- li olmutidur. Təqr. 1798 ildə Peter- burq Rəssamlıq Akademiyasında oxu- maqa bailamın, lakin 1804 ildə ara- sı onu geri qaytarmındır. İlk por- tretləri obrazların intimliyi, ko- loritin incəliyi ilə fərqlənir (|ar- vadı A. İ. Tropininanın (1809) və oqlunun (1818) portretləriy. Muasi- ri olduqu bir sıra gərkəmli ipəxsiy- yətin canlı xasan (€II. A. .. naxonə, 1823, €K. T. Pannus, 1825, €A., C. Tlymkunə, 1827, Yuymrnrrudoar A, S. Putkin muzeyi, Leninqrad vil.-nin Putkjin iy.) 4“K. P. Bryullovə, 1836)






məntəqəsində Gunəpz ildə iki dəfə ||


zenitdə gerun TROP poidlər — molekulunda quruluyit fraqmenti kimi tropil kationu (sik- loheptatrienil), yə”ni aromatik qeyri- benzoid karbonium ionu olan maddə- lər: bu ionun yuku yeddiuzvlu siklin butun karbon atomları arasında de- lokalizə olunmuttdur (1). T.b.-in əsas nəvləri: Tropil duzları. Ka- pion (Q) quvvətli turilularla

uyar həlledicilərdə həll

olur


duzlar əmələ gətirir. Bu duz-

lar bərk maddələrdir, pol-

1 pə To H (sikloheptatrien—2, 4, 6—0O


-1)— )eAanyaBny AOİMAMbilli KETOH |


(11), buna tropil oksidi (111) kimi də


O”-Ə-


baxmaq olar. Rəngsiz mayedir, —52S- də donur, 1132S-də (2 Mn/m? və ya 15 mm c.st.) qaynayır, su ilə qarınnır. Doymamı:i ketonun xassələrinə malik- dir— Vq, və N.-ini birlətdirir, ok- sim, semikarbazon, fenilhidrazon əmə- lə gətirir.

Tropolonla r— oksitroponun terəmələri. Tropolon sisteminin re- zonans enerjisi 126 kc/mol (30 kkal/ il -dur: əlavə stabillətmə molekul- daxili hidrogen rabitəsi (qırıq xət- lə gəstərilir) ilə olur:


0 —H


0—N (9 –-n


Se — Qrapolon


Kimyəzi xassələrinə gərə tropolon- lar fenollara oxizayır: qələvilərlə reaksiyaya girir, bir cox əvəzolunma reaksiyalarına (bromlaiyma, azolai1- ma və s.) daxil olӱr. Onlar sulfolait-


R VİRLƏİYMƏLƏR, tro- |


və nəticədə alcaq isti qutb T.-sı və yuksək soyuq tropik T.-sı Yaranır. TROPOSFER (yun. Ibӧroz—dənmə, dəyitilmə-sferay—atm.-in (Yer sət- hinin tə”sirinə daha cox mə ruz qalan apaqı təbəqəsi. Yuxarı sərhədi Mu- layim enliklərdə 10—12 km, qutblər- də 8—10 km, tropiklərdə 1 8 km hund.-dən gecir. Atm. kӱtləsinin təqr. 8094", atm.-dəki su buxarının 10026 -ə qədəri T.-dədir. und.-dən asılı olaraq temp-run orta hesabla hər 100 m-də O,652 S apaqı duitməsi, bulud- larla əlaqədar guclu turbulent axın- ları və konveksiyanın inkipafı ilə xarakterizə olunur. T.-də hava kutlələrinin muxtəlif nev MHOF fi tipləri formalapır, atm. cəbhələ- ri yaranır, siklon, antisiklon və s.


proseslər inkiii edir.

TROPOSFER PARMO bA BHTƏCM— elektrik cəhətdən qeyri bircinsli troposferdə radio dalraları yayılar- kən elektromaqnit enerjisinin yeni- dən pqualanması hadisəsindən istifa- də edilən uzaq radio rabitəsi,y desi-


metrlik və santimetrlik dalralar dia- 

pazonunda həyata kecirilir.


Enerji: nin yenidən pqualanması hadisəsi ve- rici və qəbuledici antenaların isti" qamətlənmə diaqramlarının kəsinmə sahəsində bap verir. T.r.r.-ndə veri" ci və qəbuledici məntəqələr arasındaə kı məsafə 1000 km-ə cata bilər. La- kin praktikada, adətən, radiorele ra bitəsi xətləri cəki : burada T.r.r.- ndən rabitə xəttinin butun bəndlərin-


— CC də, yaxud onlardan yalnız bir necə- İb | sində istifadə edilir. Belə rabitə gӱn xətlərinin uz. bir necə min km-ə ca-


C kvt) vericilər, y | lik qəbuledicilə nalar (40*40 m?-dək), eləcə də siqna-


tır. T.r.r.-ndə beyuk guclu (1—50 yuksək həssaslıra ma- , ÖƏİYK elculu ante*


lın tədriclə susmasını azaltmaq ucun


= xususi verili:q metodlarından isti-



V. A. Tropinin. 4*Krujeva toxuyan qızə. 1823. Tretyakov qalereyası. Moskva.



yaratmıti, eləcə də sadə əmək adamla- rının, o cumlədən Ukrayna kəndlilə- rinin (4“Krujeva toxuyan qızə, 1823, FƏliaqaclı qoca, 1847, A. S, Puziki- nin portretindən baiqa gestərilən butun əsərlər Tretyakov qalereyasın- dadır) portretini cəkmiitdir. T. məipət yarımportreti tipinin yara- dıcısıdır. Q.-in yaradıcılırı 19 əsr rus demokratik incəsənətinin in- kipafına muhum “ə KƏCTƏPMHI- dir. Rəssamın c A. M. Rebinderin portreti (1854) və cYolcuq (4cƏli- aqaclı qocav əsərinin muəllif vari- antı) əsərləri R. Mustafayev ad. Azərb. Dəvlət İncəsənət Muzeyində (Bakı) saxlanılır. Moskvada T. və onun devrunə mənsub Moskva rəssam- larının muzeyi acılmıtndır (1969).


TROPOPAUZA (yun. (qӧroz—dənmə, dəyipilmə-R rai515—dayanma, kəsilmə) —-troposferlə stratosfer arasın-


da kecid təbəqə. Qalınlıqı 2—Z3 km-ə qədərdir. Hund. coqrafi enlikdən, ilin fəsillərindən və siklonal fəa- liyyətdən asılı olaraq dəyiptilir. Subtropiklərdə guclu tırnaqlı hava axınlarının təqsiri ilə T. pozulur



adə edilir. Muasir qəbuledici-ve-


rici avadanlıqların energetika para-


=


metrləri bir yuӱksəktezlikli lulədə 8 000 k.m məsafələrdə 12-dək tele- fon kanalı (150—250 km məsafələrdə isə 120— 240-dək) yaratmaqa imkan ve- rir. 1981 ildə SSRİ ilə Hindistan arasında (uz. 700 km) T.r.r. xətti iə Sinir. TROSTYANETS--USSR Sumı vil.- ndə ipəhər. Trostyanets r-nunun mər- kəzi. D. y.st. (Smorodino). aptınqa- yırma, c“Elektrobıtpriborı, toxum z-dları, ipəkər, aqac e”malı kombinat- ları, ypokolad f-ki var. TROTİL—trinitrotoluolun ftamra


adı. TROTSKİZM —marksizm-leninizmə və beynəlxalq kommunist hərəkatına dutp- mən xırda burjua ideya-siyasi cərə- Yanıy, əzunun opportunist mahiyyətini csolə ibarələrlə pərdələyir. 20 əsrin əvvəlində Rusiyada menievizmin bir 57 KHMH meydana ər. ə oqu və lideri L. D. Trotski (Bron:- iteyn, 1879—1940) idi (adı da bura dandır). Trotski 1901—O03 illərdə iskracı olmui, RSDFP-nin 2-ci qu- rultayından sonra menpeviklərə qo- itulmutidur. T. fəhlə hərəkatının strategiya və taktikasının butun bali: lıca məsələlərində marksizm-leniniz- MƏ Tapıb qoyulmulpdur. Rusiyada 1905 —07 illər inqilabı dəvrundə T. mark- sist permanent inqilab nəzəriyyəsini saxtalapdırır, burjua-demokratik inqilabında proletariatın Hegemon"


= VE –—:j–--hkdpıııs-


İRİ aq tq lə ———


TROXOFOR


361



Luqunu və gəndlilərin inqilabi rolu- nu, proletariatla kəndlilərin itti- aqının ti inkar edirdi. rtica illərində (1907—10) T. əslin- də təsviyəciliyin Sar nəvu idi. 1912 ildə trotskicilər RSDFP-dən qovul- Myuı n opportunistləri birlətdi- rərək Avqust ternani bloku ya- ratmındılar. Birinci dunya muhari- “bəsi (1914—18) dəvrundə T. bair sentrizmin tərkib hissəsi idi və im- perializm dəvrundə proletar inqila- bının əvvəlcə bir necə və ya hətta ay- rılıqda geturulmuiz bir əlkədə qələ- bəsinin mumkunluyu haqqında Lenin muӱddəasına, lpeviklərin imperia- list muharibəsini vətəndai muharibə- sinə cevirmək iquarına qaripı cıxır- dı. Sovet hakimiyyətinin ilk onil- liyində T. UİK(b)P daxilində bati- lıca təhlukə idi. Sosialist inqila- bının qələbəsindən və menievizm dar- madaqın edildikdən sonra trotskici- lər partiya daxilində gedən mubarizə- də Çzə cıxaraq tam bir sıra csolk opportunist baxımtları boliqeviklər partiyasının Lenin xəttinə qartı qoydular. T. nəzəriyyə sahəsində elkədə sosialist inqilabının taleyi və sosia- lizm qurmarın mumkunluyu haqqında Lenin muddəalarına qariptı cıxır, taktika məsələlərində isə partiyanı daim avanturizmə təhrik etməyə (dunya inqilabına ctəkan vermək ucun cin- qilabi muharibək aparmaq və s.) ca- lıpırdı. Trotskicilər Brest sullu- nun (1918) vaxtında baqlanmasını pozaraq Sovet resp.-sını cətin vəziy- yətdə qoymuli, həmkarlar ittifaqları haqqında diskussiya zamanı partiyada- xili mubarizənin təiəbbuscusu ol- mutdular. 1923—34 illərdə Q.-in an- tipartiya cərəyanı kimi ideoloji cəhətdən formalaiyması bapya catdı. Trotskicilər leninizmi təftiiy etmə- yə, onu T. ilə əvəz etməyə, partiyanı parcalamaqa, MK-da rəhbərliyi ələ ge- cirməyə cəhd gestərirdilər. 1926 ildə onlar Trotskici-zinovyevnci antipar- tiya blokunda birləidilər. Partiya T.-ə qarilı qəti mubarizə aparırdı. UİK(b)P-nin 15-ci qurul- tayı (1927) T.-in ideya və təkilatca darmadaqın olunmasını baiya catdır- dı. Bu idə İ. V. Stalinin xidməti bəyuk idi. T. 1928 ildən SSRİ-də siyasi cərəyan gimi aradan qalxdı. Trotski antisovet fəaliyyətinə gərə 1929 ildə SSRİ-dən surgun edildi və 1932 ildə sovet vətəndaiqlıqından məh- rum olundu. Trotskicilərin bir his- səsi 15-ci qurultaydan sonra da UİK(b)P-pin və Kominternin xəttinə qariqı mӱbarizəni davam etdirirdi. Trotskicilər İkinci dunya muharibə- si (1939—45) illərində antihitler koalisiyasının yaradılmasına qariyı cıxır, muharibənin Hər iki tərəf ucun imperialist muharisəsi olduqu- nu iddia edirdilər. 1938 ildə trot skicilər Parisdə əzlərinin birliyi- ni—4*Dərduncu İnternasionalgıı Ya- ratdılar. Muasir T. bir-biri ilə cə- kipən, fəhlə hərəkatından ayrı dui1- muli qruplardan ibarətdir. Bir sıra əlkədə (Belcika, İngiltərə, İtaliya, FR, Fransa, Yaponiya, ABİT və s.) fəaliyyət gəstərən bu qruplar SSRİ və digər sosialist elkələri haqqında iftira və bəhtanlar yayır, dinc ya- namı yaiamaq prinsipini inkar edir, davakar antikommunizm MƏBTETHHAƏ HY- rur, ifrat inqilabi iquarlarla kut-


lələri avanturist cıxınlara təhrik edirlər.

Əd. Lenin V. İ., Əsərləri (bax Mə”lumat cildi, H. 1, səh. 618—620): St a- lin İ. V., Trotskizm ya leninizm?, Əsərləri, c. 6: yenə onun, Trotskici mӱxalifət kecmitdə və indi, yenə orada, c. 10: Borhba partii bolıpevikov protiv tropkizma. 1903—fevralı 1917 q., M., 1969, Borıba kommunistov protiv ideolo- qii tropkizma, M., 1973, İstoriceskii opıt borhbı KPSS protiv tropkizma, M., 1975, Bax həmcinin QTrotskici-zinovyev- ci antipartiya bloku məqaləsinin ədə- biyyatına.


TROTSKİCİ-ZİNOVYEVCİ ANTİ- PARTİYA BLOKU—1926—27 illərdə UİK(buP daxilində antileninci mu- xalifət. Trotskicilər və cyeni muxa- lifətu, habelə “fəhlə muxalifətiz- nin, “demokratik mərkəziyyət qrupu- nun onlara qopulmuttn iptirakcıları, kecmiip antipartiya qruplatmaların- dan olan ayrı-ayrı ipəxslər daxil idi. Blok trotskizmin ideya platforması əsasında əmələ gəlmiiidi. T.-z.a.b. kapitalist əhatəsi ipəraitində SSRİ- də sosializmin qələbəsinin mumkunlu- y , Beyuk Oktyabr sosialist inqila- ının, əlkə sənayesinin sosialist xa- rakterini inkar edir, partiya MK- sını Qızıl Ordunu məhkəmlətmək qay- qısına qalmamaqda təqsirləndirirdi. Blok əməkci kəndliləri sosializmə dutlimən quvvə sayır, sənayeləindirmə- nin butun aqırlıqını onların uzə- rinə qoymaqra caqırırdı. Bu, fəllə sinfi ilə kəndlilərin ittifaqını parcalamaqa, sənayeləipdirməni pozma- qa və son nəticədə Sovet hakimiyyəti- nin məhvinə doqru aparırdı. Muxali- fət partiya MK-sına bəhtanlar atır, əzunun gizli təipkilatını yaradırdı. Partiya T.-z.a.b.-na qarqpı qəti mu- barizə apardı. UİK(6)P MK-nın və MNK-nın birlətmiiq plenumları (1926, iyul, oktyabr: 1927, iyul—avqust: oktyabr) blokun fəaliyyətini ifila edib pislədi. T.-z.a,b.-na qariqı mu - barizədə Kominternin İcraiyyə Komi- təsi UİK(b)P-nin xəttini mudafiə edirdi. 1927 ilin oktyabr—dekabrın- da kecirilən partiyadaxili diskus- siya zamanı T.-z.a.b. cəmi 0O,596 səs aldı. XİK(6)P MK və MNK-nın bir- gə Yıqıncaqı (1927, noyabr) Trotski və Zinovyevi partiyadan cıxartdı. Partiyanın 15-ci qurultayı (1927, de- kabr) blokun ideya və təigilatca dar- madaqın edilməsini bata catdırdı, muxalifətə mənsub olmaqın UİK(buP


.Sıralarında qalmaqla bir araya sıq-


madıqını e"lan etdi. Muxalifətin 75 nəfər fəal xadimi, habelə acıqca əksinqilabi qrup olan Sapronov qrupu partiyadan cıxarıldı.

Antipartiya bloku Azərb.-da da fraksiyacılıq fəaliyyətini guclən- dirməyə calınırdı. 1927 ilin yazında Bakıda T.-z.a.b.-nun yerli mərkəzi ya- radılmıldı. Blokun ifiya olunma- sında və Azərb.-dakı tərəfdarları- nın darmadaqın edilməsində 17-ci Bakı partiya konfransı (1927 il, 28 oktyabr—6 noyabr) beyuk rol oynadı. CİK(b6)P MK-nın mə”ruzəsini (mə"ru- zəci Y. E. Rudzutak idi) muzakirə edən konfrans partiya MK-sının si- Yasi, tipkilat fəaliyyətinə tamamilə və butunluğlə tərəfdar cıxdı. AK(b6)P-nin 8-ci qurultayı (1927, no- Yabr) resp. partiya təptkilatının trotskicilərə qariplı gərduyu tədbir- ləri bəyəndi,


Əd.: Azərbaycan Kommunist Partiyası tarixinin ocerkləri, B., 1964, Qəndi- lovsSs. T., Kommunist partiyasının trots- kici-zinovyevci antipartiya blokunu dar- madaqın etmək uqrunda mubarizəsi, B., 1957, yenə onun, Azərbaycanda partiya quruculuqu məsələləri, B., 1971, Kocar- li T., Bolıpeviki Azerbaӧdjana v borv- be protinv tropkistsko-ZİNOvHevskoqo anti- partiNnoqo bloka, M., 1967, İstoriceskoe znacenie opıta borıhbı KPSS protiv pra- voqo i tlevoqoz opportunizma, M.., 1980. TROFİK YARA—sinir trofikası- nın pozqunluqrundan tərənən xəstə- lik: toxuma nekrozu ilə nəticələnə bilər. Onurqa beyninin və periferik sinirlərin zədələnməsindən baii ve- rir. Xəstəlik xoraların tez yayılıb nekrotak prosesə kecməsi ilə xarakte- rizə olunur. Xəstəlik uzun muddət davam etdikdə, ikincili yerli ilti- habi proseslər təzahur edir. M u a- licəsi: xəstəliyin gediiindən asılı olaraq məlhəm sarqısı, fizio- terapiya və s.

TROFİMӰUK Andrey Alekseyevic (d. 16.8.1911, Xvetkovic k., indiki Brest vil.)—sovet neft- ə | ci geollxu. SSRİ EA akad. (1958: m. uzvu 1953). Sosia- list Əməyi Qəhrə- manı (1944). SSRİ Devlət mukafatı



laureatı (1946, 1950). 1931 ildən Sov İKP uzvu.


Umumittifaqelmi- tədqiqat neft-qaz in-tunun direktor muavini (1953—55) "S və direktoru (1955—57) olmupdur. 1957 ildən SSRİ EA Geologiya və Geofizika İn-tunun Sibir bəlməsi- nin direktorudur. Əsərləri neft geo- logiyası sahəsindədir. Volqa-Ural neftli-qazlı sahəsinin neft yataqla- ının kəifində iitirak etmitdir. eftli qatların diaqnostika metodu- nu, neft və qaaın proqnoz ehtiyatla- rının həcm-məniyə metodunu və s. ha- zırlamıimdır. SSRİ Ali Sovetinin (4—8-ci caqırıl) deputatı olmui- dur. 4 dəfə Lenin ordeni, Oktyabr İnqilabı ordeni, 2 baiqa orden və me- dallarla təltif olunmusdur. TROXOTRON (yun. kqoshoeydev—təkə- rəbənzər, dəyirmi |-(elek)trony —qar- ipılıqlı perpendikulyar elektrik və maqnit sahələrinin tə siri ilə tro- xondal lentiqəkilli elektron dəstəsi iquası yaradan coxelektrodlu elek- tron-pqua cihazı. Katoddan cıxan elektronlar potensialı katodun PO- tensialına yaxın olan ekvipotensial səth uzrə yerini dəyimir (troxoida cızır). T.-da xususi elektrodların potensialını dəyiidirməklə ekvipo- tensial səthin yerdəyitməsinə nail olunur, bu isə elektron dəstəsinin kommutasiyasına (iquanın istənilən levhə uzərinə yenəldilməsinə) imkan verir. Q.-dan elcmə texnikasında im- pulsların hesablanmasında, zaman intervallarının əlculməsində, cox- kanallı radiorabitədə (kommutator və impuls modulyatoru kimi) istifa- də edilir. TROXOFOR (yun. (qoshӧzv—carx, tƏə- gər--rhoqoz—dapıyan)—bə zi həlqəvi qurdların (coxqıllı qurdlar), exi- uridlərin, sipungulidlərin və bir sıra molyuskların sərbəst uzən sur- fəsi. Mikroskopik əlcudədir. Bədəni


362


TRUA


T.-un. suda hərəkətinə səbəb olan bir və ya bir necə kirpikli halqa ilə ha- ili yd ənmitidir.

TRUA (Tqouezv)—Fransada ipəhər. Se- na cayı sahilindədir. Ob departamen- tinin inz, m. ƏH, 75 min (1975). Tri- kotaj sənayesinin muhum mərkəzidir. Toxuculuq mapınqayırması, qalan-


tereya məmulatı muəssisələri, yeyinti sənayesi var. TRUBA (qədim yuxarı alm. Eqipha,


ital. (qopBa—boru )—nəfəslə calınan yuksək registrli mis musiqi aləti. Yuxarı hissəsi silindrik, qurtaraca- qı konustpəkilli borudan ibarətdir. Boru, adətən silindrik hissədən bir



dəvrə burumlanır və alətin gəvdəsi ilə butevluk təpkil edir. Silindrik hissənin bapına kasapəkilli mutituk taxılır. Borunun diametri təqr. mm, kanalının uz. təqr. 1500 mm olur. Ventilsiz T.-lar 17 əsrdən opera ork.- lərinə daxil edilmindir: 1816 ildə xromatik səsduzumu olan ventilli T.-lar meydana gəlmitdir. Səsi aydın və gӱtludur. Kicik T. (yaxud pikkolo T.), alto T., bas T, kimi nəvləri var. Ansambl, ork, və solo alət kimi istifadə nur

TRUBADURLA (fr. Tqopfadoiq, Provans dilində (qoradoq, (qoraq— tapmaq, me”p qopmaq)—11—13 əsrlər Provans ipair-muqənniləri. T. həyat etqini, qadın gəzəlliyini, cəngavər məhəbbəti və rəpadətini tərənnum edirdilər (bax Kurtuaz ədəbiyyatı). Gilyom de Puatye, B. de Ventadur, Markabru, Qrfiknya de Dia və b. Q. məphur idi. B. de Born,, C. Rudel, P. Vidal və 6. T. sosial-siyasi MƏB- zularda da nəqmələr qopmuplar.


Mətnlər: Pozzil trubadurov. Pozzil minnezinqerov. Poəzzin vaqantov, M., 1974, Pesni trubadurov, M., 1979,


TRUBCEVSK-–RSFSR Bryansk vil.- ndə ipləhər. Trubcevsk r-nunun mərkə- zi. Desna cayının sahilindədir. Kən- dir emalı, tərəvəzqurutma, )ar-neH- dir z-dları, trikotaj f-ki: politex- HHK texnikumu, sovxoz-texnikum, pe- daqoji məktəb, xalq teatrı, əlkəpqu- naslıq muzeyi var.

TRUVERLƏR (fr. (qopueqe, trouver— tapmaq, uydurmaq, seəz qopmaq)—12— 13 əsrlə ansız saray ippair-mutrən- niləri. Qrubadurlar sənətinin tə”si- ri ilə Formalaimıpi T. poeziyası xalq Yaradıcılıqına baqlılıqı, forma sadəliyi, səmimiliyi ilə secilirdi. T. Kurtuaz romanları (Kretyen de Trua), pyes (J. Bodel) və lirik pe/r- lər (G. Brulle) də yazırdılar. Q. 14 əsr fransız poeziyasına əhəmiy- Yətli tə”sir gestərmipllər. “TRUDu—mərkəzi umumsiyasi qəzet, XİHİMPQ-in orqanı, 1921 il fevra- lın 19-dan (həftədə 6 dəfə) Moskva- da cıxır. Qəzet x.t. planlarının Yerinə yetirilməsi urrunda sosializm yarıtnlını, elmi-texniki tərəqqi mə- sələlərini, kӱtlələrin əmək və si- yasi fəallıqını artırmaqda, mərkə- zi, həmcinin resp., o cumlədən Azərb. SSR həmkarlar ittifaqı təikilat-


larının rolunu, qam loru nmıbir- landırır, Sov.İKP və Sovet devlə- tinin leninci xarici siyasətini, bey- nəlxalq fəhlə və həmkarlar ittifaq- ları hərəkatlarının birliyi ideya- larını təbliq edir. c“Q.ə Qırmızı Əmək Hazratı ordeni (1951) və Lenin ordeni (1971) ilə təltif olunmundur. irajı 15,7 mln. nusxədir (1984). SSRİ-nin 55 ipəhərində, o cӱmlədən Bakıda cap olunur. | TRUDOVİKLƏR, CƏ mək qrup ux— Rusiyada 1—4-cu Dəvlət dumaların- da kəndlilərdən və xalqcı məsləkli ziyalılardan ibarət xırda burjua demokratları qrupu (1906—17). Proq- ramında demokratik azadlıqlar, tor- paqın (kəndlilərin pay torpaqların- dan əlavə) dinc yolla millilətdiril- məsi və beləliklə umumxalq torpaq ondu yaradılması irəli surulurdu. . Dumada və ondan kənarda ka - lərlə inqilabcı proletariat arasın- da tərəddud edirdilər. T.-in sosial- iqtisadi tələbləri kəndlilərin məna- feyinə uyqun olduquna KƏpə boliyevik- lər bə”zi məsələlərdə onlarla saziil taktikası yeridir, eyni zamanda T.-in siyasi səbatsızlıqını tənqid edir, kadetlərdən ayrılmaqa caqırırdı- lar. 1917 ilin iyununda T. xalq so- sialistləri ilə birləmmitdilər və Muvəqqəti həkumətə tərəfdar cıxır- dılar. Sovet hakimiyyətinin qələbə- sindən sonra əksinqilabın tərəfinə kecmitdilər. TRUKM ENLƏR (əzlərini turkmən adlandırırlar)—Stavropol əlkəsin- də (RSFSR) yatpayan turkmənlərin etnoqrafik qrupu. Əcdadları 17—18 əsrin əvvəllərində Manqınlaq y-a-n- dan gəlmiplər. Stavropol P1.-ndən 1im.4i.-də bir necə kənddə yapayır- lar. Turkmən dilinin dialektində da- nımırlar. Əsas məptuliyyətləri mal- darlıq və əkincilikdir. TPY MEH (Tqapap) Harri (8.5.1884, Missuri :itatı, Lamar—26.12.1972 Missuri iitatı, Kanzas-Siti)— ABLİ dəvlət xadimi. 1934 ildə senator se- cilmitdir. 1945 ilin yanvarından De- mokratlar partiyasından ABİT prezi- dentinin muavini, aprelindən (F. Ruzveltin əlumundən sonra) 1953 ilin yanvarınadək AB1P prezidenti olmuit- dur. Hakimiyyət dəvru əlkədə milita- rizmin gӱclənməsi ilə səciyyəvi idi. 1945 ilin avqustunda T. bəpər . tari- xində misli gerunməmii cinayət ii1- lədərək Xirosima və Naqasakiyə atom bombası atılması haqqında əmr ver- midir. T. csoyuq muharibəə siyasə- tinin bailıca təptəbbusculərindən olmuzidur |1947 ildə Trumen doktri- nasının elan edilməsi, 1949Ӱ ildə NATO-nun yaradılması, Koreya mu- haribəsi və s.Y. Əlkə daxilində De- mokratik quvvələri, birinci nevbədə kommunistləri tə qib etmiidir. TRӰMEN DOKTRİNASI — sosia- list əlkələrinə təzyiqi gӱcləndirmək və mӱrtəce rejimləri ərlə məqsədi ilə ABİY prezidenti : Trumenin 1947 ilin martında irəli surduyu im- perialist xarici siyasət proqramı. Yunanıstan və Turkiyə uzərində ckom- munist təhlukəsinək isnad edərək “AB1P-ın milli təhlukəsizliyiə na- minə həmin dəvlətlərə 400 mln. Dol- lar məblərkində hərbi və iqtisadi Yar- dım gəstərməyi nəzərdə tuturdu. T.d. əsasında ABİ1P1 həkumətinin Yunanıs- tan və Turkiyə ilə baqladıqı saziii-


lər (1947, 20 iyun və 12 iyul) bu dev- lətləri Amerika imperializmindən asılı vəziyyətə saldı. T.d. digər ərazilərdə ABPP-ın hərbi bazaları- nın yaradılmasının və csoyuq muha- ribəə siyasətinin baziplanqıcını qoydu, TRӰPPA (alm. Tqirre, fr. (qopre)— teatrın yaradıcı kollektivi. Tama- pa nəvlərindən asılı olaraq dram, opera, balet, operetta və s, T.-ları-


na ayrılır. | TRUSKAVETS—USSR Lvov vil.-ndə iyəhər. D.y.st. Karpat d-rının ətəyin- də balneoloji kurortdur. Yayı isti (orta temp-r iyulda 172S), qını mu- layimdir (orta temp-r Yanvarda —49S). İllik yarıntı 790 mm. Mineral su du var. Məihur ayan bulaqı .-dədir: suyunun tərkibi:

Sd Le SLV təsrN 7: 0,8 Sa 48 MI 34 dir: icilir və vanna edilir. T.-də, əsasən, uroloji, qaraciyər və mə”də- baqırsaq xəstəliklərinə tutulanlar mualicə olunur. T.-də uaq və beyuӱk- lər ucun sanatoriyalar var.

Əd.: Kurort Truskavei, Kiev, 1978: Kurortı, M., 1983.


TRUXİLYO, Truxilyo Moli- H a (Truiillo Molina) 5.” Leonidas 24.10.1891, San-Kristobal—30.5. 1961,

anto-Dominqo)—Dominikan resp.-nın diktatoru (1930—61), general. Milli ordu yaradıldıqdan (1927) sonra Ori- qada generalı rutbəsi almıil və bali komandan olmuidur. 1930 ildə haki- ni hən ələ kecirmiii, əlkədə təddar ərbi terror rejimi qurmundu. — 38 və 194232 illərdə prezident ol- mulpdur. Qardapı E., Truxilyo Moli- nanın prezidentliyi dəvrundə (1952— 60) də real hakimiyyət T.-ya məxsus idi. Sui-qəsd nəticəsində əldurul-


- | TPYXVI.n)0 (Tru)illo)—Ilepyna mə. Libertad departamentinin inz,.m. Əh. 444 min (1980). Yeyinti, selluloz-ka- qız, toxuculuq, kimya, dəri sənayesi, traktoryıqma və avtomobilyıqma 3-D- ları(z un-t, arxeoloji muzey var. TRUDO (Tqideai) Pyer Ellilot (d. 18.10.1919, Monpean)— Kanada devlət və siyasi xadimi. 1968 ildən Libe- rallar partiyasının lideri. Burjua ailəsində doqulmutidur. İxtisasca huquqpqunasdır. Bir muddət huquq sahəsində calımmıiy və jurnalistlik etmipidir. 1949—51 illərdə bai na- zir dəftərxanasında iiləmiil, 1961— 65 illərdə Monreal un-tində huquq prof. olmuidur. 1965 ildə parlamen- tə secilmitdir. 1967—68 illərdə əd- LİYYƏ naziri olmudur. 1968 ildən 1984 ilədək Kanadanın bai naziri idi (1979 ilin mayı—1980 ilin fev- ralı istisna olmaqla).

TPYM (hollandca truim)—KƏMH KƏB- NƏCHHAƏ aulaFbi KƏİƏPTƏ HƏ KƏMHHHH ÖH- rinci və ya ikinci dibi arasında yer- nəMƏH botluq, icərisində yuk (Yuğ T.-u), gəmi mexanizmləri (maiın T.-u), ehtiyat materiallar və s. saxlanılır. Sərnipin gəmisində T.-un uzunluRu gəminin batmamazlıqı itərtlərilə mu- əyyən edilir, yuk gəmilərində isə T.- lərin sayı və uz. gəminin uzunluqun- dan asılı olur. T.-lər, adətən, YUK- vurma lyuklarından doldurulub b6o0- ipaldılır.

TRUFFbFb (TqiqQai() Fransua (6.2. 1932, Paris—27.10.1984, Paris) — fransız kino rejissoru, 1958 ildən



TUBA


368



fəaliyyətə baplayan T. cyeni dalqac ad- lanan istiqamətə mənsub kino xadimləz rindən idi. Ən yaxtı filmləri: 4400 zərbə (1959), cGulləni pianocuya atınq (1960), “Jul və Cimi arə r nəpnə (1964), eDapenheirTnə 45f9 (1966, P, Bredberinin romanı uzrə), c Missisipi sirenalarıg (1969), “Qara- dinməz uttaqı (1970), “Amerika gecəsi (1973), 4“Qacmıpq məhəbbətə (1979), cAxırıncı metro (1981), cQontpu evdəki qadın ə və s. TSAO SYUE-SİN (təxəllusu: əsl adıTsao Cjan)(təqr. 1715, ya- xud 1724, Nankin—1762, yaxud 1764, Pekin Yaxınlıqında)—Cin yazıcısı. Antifeodal cDap haqqında qeydlərı (sonrakı adı “Qırmızı komada yu- xy?, nətpri 1791) romanının qəhrə- manları əz insani ləyaqətləri uqrun- da mӱbarizə aparırlar. Yaradıcılı- qı klassik Cin romanının inkiila- fına tə”sir gestərmitdir, Əsəri: Sonv krasnom tereme, t. 1—2, M., 1958. TSVİRKA Pyatras (12.3.1909, indi- ki Lit,SSR, Yurbarkas r-nunun Klan- gyay k. — 2.5.1947, Vilnus)—Litva so- vet yazıcısı. 1940 ildən Sov,.İKP uz- vu. Litva ədəbiyya- | tında sosialist realizminin bani- lərindəndir. 1928 ildə cıxmıpq ilk | kitabı musadirə olunmuqtidu. “Frank Kruku (c. 1 — 2, 1934), Ana torpaq | “ə | (1935), custa və oqullarım (1936) romanlarında, *“Adi əhvalatları (1938) və s. Hekayə toplula- rında zəhmətketplərin aqır həyatı, inqilabi puurunun oyanması təsvir edilir. *İntiqam əli (1941), “İptal- cılar haqqında povestlər (1943), “Pa- lıd aqacının kəkləri (1945), €Tap- daplıq toxumug (1947) və s. kitabla- rındakı hekayələrdə faiqizmə qarpı mubarizə, xalqlar dostluqu tərənnum olunur, mӱharibədən sonrakı Litva kəndində baiy verən sosialist dəyittik- likləri təsvir edilir. Uppaqlar ucun də yazmıldır. “ Azərbaycandak adlı iri publisistik əsəri var. O. Sarı- vəllinin “Qırmızı qalstukə ocerki T.-ya həsr edilmiiydir. Litva Yazıcı- lar İttifaqı İdarə Hey”ətinin sədri olmutidur (1945 ildən). 3 orden və me- dallarla təltif edilmitdir. Vilnus- də abidəsi qoyulmutdur. “sərləri: Tulkunun padpahlı- qı, B., 1958: Ana torpaq, B., 1961, Tulku- nun kələyi, B., 1970: Sobr. soc., t. 1—3, M., 1967—68: Semena bratstva, Vilınkos,


1979. Əd. Qalinis V., Vıdakidinsl


sovetskiN litovskiNİ pisatelh Petras Pvir- ka, M., 1961, Pisateli SovetskoV Litvı, Vilhngj, 1978.


TSELİKOV Aleksandr İvanovic (20. 4. 1904, Moskva—28.10.1984, orada)— metallurgiya sahəsində sovet alimi, yayma (prokat) stanı və digər metal-

giya aqreqatları konstruktoru, SSRİ EA akad. (1964, m. uzvu 1953), prof. (1949 ). İki dəfə Sosialist Əmə- yi Qəhrəmanı (1964, 1984). Lenin mu- kafatı laureatı (1964). SSRİ Devlət mukafatı laureatı (1947, 1948, 1951). 1945 ildən Sov.İKP uzvu. N. E. Bau- man ad, Moskva Ali Texniki Məktəbi-



nİ bitirmipdir (1928 ). 1945—59 il- lərdə Mərkəzi kon- struktor bu osunun rəisi, 1959 ildən əmrunun sonunadək Umumittifaq El- mi-Tədqiqat Metal- lurgiya Mapınqa- yırması və Layihə- Konstruktor İn- tunun direktoru olmutpdur. Metal- yayma nəzəriyyəsi- = ni və yayma stanlarının hesablan- ması ӱsullarını ipləyib hazırla- mıpdır:. Onun rəhbərliyi və itptira- kı ilə orijinal yayma stanları, ə. siləsiz poladtəkmə mapını, nadir hidravlik pres və s. yaradılıb isteh- salata tətbiq edilmiii, bir sıra mə”- mulatların (məs., vint, ox, dili carx) prinsipcə yeni yayma proseslə- ri və s. iplənilib hazırlanmıit- dır. SSRİ EA-nın M. V. Lomonosov ad. qızıl medalına layiq geruӱlmui- dӱr. 3 dəfə Lenin ordeni, 4 baiqa or- den və medallarla təltif edilmindir. TCH BAYİYİ, A-cji, Xuan (1860, Xunan əyaləti—16.9. 1957, Pekin)—Cin boyakarı. Beynəlxalq Sulh mukafatı laureatı (1956). Cin Rəssamlar İtti- faqının sədri (1953 ildən) olmuiti- dur. Kəndli ailəsində dorulmuiidur. Yaradıcılıqının erkən devrundə or- ta əsrlərə xas ən”ənəvi portretlər cək- MHHI, sonralar mənzərə və xususilə, ccicəklər — qulları janrlarında bə- yuk mӱvəffəqiyyət qazanmındır. Qoxua boyakarlırının gergəmli numayəndəsi olan T.B. klassik ərnəklərin surəti- nin cıxarılmasından naturanı canlı mupahidəyə kecməklə orta əsr bədii ən”ənələrini Yeni məzmunla zənginləii- dirmitdir. T.B. məitət ətyalarını, canlı təbiəti, onun adi təzahur və Ha- disələrini təsvir edərkən obrazları- na yuksək poetik mə”na vermitdir (*“Sincabə, 1930-cu illər, Ququn mu- zeyi, Pekin, cCuçcələr palma aqracı yanındam, 1948, PQərq Xalqları İncə- sənəti Muzeyi, Moskva). 1954 ildə cSulh Himniz əsərini yaratmıtidır (Ququn muzeyi). Xəttatlıqla mətpqul ol- muli, pe?”rlər yazmıtdır.

Ədə Nikolaeva N., Pi Bai-tpi, M., 1956: iklosti P., Di Ban-pzi, |per. s venqerskoqo)y, Budapett, 1963.


TSİKLİK REZONANS SUR"ƏTLƏN- DİRİCİSİ—bax Yuklu zərrəcik- lər sur"ətləndiricisi. TSYUY YUAN (e.ə. təqr. 340—278)— Cin itairi, Qədim Cin ədəbiyyatında adı mə”lum olan ilk a Hy- fuzlu saray xadimi olmudur. ustunə əhtan atılaraq surgun olunmuit, zulm və. haqsızlıra e”tiraz əlaməti olaraq, intihar etmiidir. PTe”rlərində yuksək MƏ"HƏBH idealların, vətən məhəbbəti- nin tərənnumu, onun faciəli taleyin- dən doran xalq kədəri gucludur. Dun- Yagərupqu *“Səfilin dərdiv poema-ele- giyasında əksini tapmındır.


Əsəri: Stixi, M., 1956.


TSONQALAR— Mozambikdə, Sabi ca- Yından c.-da, həmcinin CAR və Zim- babvenin həmsərhəd r-nlarında yaila- yan xalq. 3,62 mln. nəfərdir (1978). Bantu dilləri ailəsinin c.-i1. qrupu- na daxil olan Tsonqa dilində danı- pırlar. T.-ın əksəriyyəti ən"ənəvi



dini etiqadlarını saxlayırlar): təqr,

1/3-i xristiandır. Əsas mətqruliyyət-

ləri əkincilikdir. CAR və Zambiya-

nın sənaye r-nlarına məvsumcuӱluyə də gedi lar:

TUAMO U ((Tiaposiy, Paumotu Raipogi)—Sakit okeanda, Polineziya- a arxipelaq. Fransanın cdənizatı-

rı ərazisinin | Polineziya (Fransa)|

tərkibindədir. Sah. 810 km?, ƏH. təqr.

9 min (1977). Muhum ipəhəri Rotova-

dır. Adaların səthi, əsasən, alcaqdır.

İqlimi tropik, rutubətlidir. Bitki

ərtuyu zəif inkipaf etmitdir. Ko-

kos palması, cərək aracı, banan becə- ilir. Balıqcılıqla məpqtul olunur.

Mupsapı ənnə ə "ə. 1606 ildə

portuqal dəniz səyyahı P. Kiros kətif

etmiidir. 19 əsrin əvvəllərində rus dəniz səyyahlarından O, Y. Kotsebu,

F. F. Bellinshauzen, M. P. Lazarev

T. a-rının coxunda olmupllar,

TUAPSE--RSFSR Krasnodar əlkəsin-

də ipəhər. Tuapse r-nunun mərkəzi. Qa-

ra dəniz sahilində port. D. Y.st. Avto- mobil yolları qovpaqı. Əh. 63 min

(1983). Neft e”malı, mapınqayırma,

gəmi tə”miri, mexanika, dəmir-beton

mə”mulatı z-dları, ayaqqabı f-ki, Ye- yinti sənayesi: hidrometeoroloji dəniz texnikumu, pedaqoji məktəb, əlkəpqu- naslıq muzeyi var. 1-ci dərəcəli Vətən muharibəsi ordeni ilə təltif edil-

mipdir (1981).

TUAREQLƏR (əzlərini imolpaq

adlandırırlar)— Mali, Niger, Bur-

kina-Faso və Əlcəzairin səhra r-nla- rında yaqtpayan xalq. Ərəb ipealları dəvrundə bu əraziyə Afrikanın daha itm. vil.-lərindən sıxıtdırılmıpq-

lar. Təqr. 790 min nəfərdir (1978),

Dilləri bərbər dilinə aiddir. Din-

darları musəlmandır. T. əkincilin

(cəltik, darı), qismən də maldarlıqla

məptuldurlar: sənətkarlıq da (xu-

susilə dəri mə"mulatı) inkitaf et- mipdir. |

TUAT (Tonaq)—Əlcəzair Beyuk Səh-

rasında, Saura vil.-ndə vahələr qru-

pu. Tademait platosundan q.-də, Mesa- ud vadisindədir. Mərkəzi Adrar p1.- dir. Vahə əkinciliyi inkiiqaf etmiiy- dir. Xurma, dənli bitkilər, tərəvəz,


qtun yetipdirilir. TUAT RA,hHatteriya (Sphenodon punctatus) — Trias dəvrundən məlum olan dimdikbatlı surunənlər Yarım- sinfinin hazırda yalpayan Yeganə nu- mayəndəsi. T.-nın fəqərələrinin iki tərəfi cəkəkdir (amfisel), gicgah cu- xurları iki cutdur və iki cut kəllə qəvsunə uyqundur. Urəyində vena 60i1- luqları var (balıqlarda olduqu ki- mi). T nəhəng bədəni, iri batı və betpibarmaqlı ətrafları olan kərtənkə- ləyə oxpayır. Uz. 75 sm-dək olur. Be- linin və quyruqunun ustundə ucbucaqlı pulcuqlardan ibarət daraq vardır. Bə- dəni tutqun, zeytunu-yatıldır, Xusu- si qoruq yaradılmın Plenti kərfəzi- nin 13 qayalı a.-nda muhafizə olun- mudur. Ala-toranlıqda və gecələr fəal olur. Cucu və batqa onurqasız- larla qidalanır. 8—15 yumurta qoyur. Cinsi yetkinliyə 20 yapında catır, TӰBA (ital. və lat. (ihfa—boru )—nə- fəslə calınan ən apaqı registrli mu- siqi aləti. Silindrik və konusvarı burulmu:i borulardan və ventil me- xanizmindən ibarətdir. Bas T. (mi bemol tonunda) və kontrabas T. (si be- mol tonunda) geniyi yayılmı(d nevlə- rindəndir,



364


TUBA İYAHİ MƏSCİDİ–-Bakı ya- xınlıqındakı Mərdəkan pptq-ndə Ta- rixi-me”marlıq abidəsi. PTirvan-Ab- mieron me”marlıq məktəbinə aid olan məscidi PTirvantah Fərrux Yəsarın devrundə, 1481/82 ildə Tuba ahi adlı bir pəxs tikdirmitpdir. Əhəng- dapıdan inia edilən T. PT.m.-nin kvadratplanlı ibadət salonu sferik ğunbəzlə eərtulmutidur. Minarəsi yox- dur. Məscidin daxili kunclərində tikilmiit kvadratplanlı hucrələr tar- lı acırımlarla ibadət salonu ilə birlətdirilmitdir. Mehrabın yuxa- rı hissəsi stalaktit quritaqı ilə bəzədilmipdir. Məscidin 14 pəncərə- si (tpəbəkəli) var. T.1P.m.-nin kitabə- ləri ərəb dilindədir. TUBAZİD, izoniazid — vərəm əleyhinə iilədilən maddələr qrupun- dan dərman preparatı. Toz və tablet halında olur. TUBERKULİN— diaqnostika məqsədi ilə iplədilən preparat, vərəm bakte- riyalarına yoluxmutp ippəxslərdə al- lergik reaksiyanı aiytkar edir. İlk dəfə 1890 ildə R. Kox almıpidır. SSRİ-də duru, yaxud Koxun alttuber- kulini, quru təmizlənmiiy və duru tə- mizlənmii T. buraxılır. Vərəm xəstə- liyinə tutulanları aikar etmək ucun iplədilir. Kutləvi muayinə məqsədi ilə SSRİ-də ancaq dəri daxilinə (Mantu reaksiyası) yeritmə usulun- dan istifadə edilir. Baytarlıqda T. vərəmin al- lergik diaqnozunu qoymaq ucun tətbiq edilir. Preparat dəri altına (az tət- biq edilir), dəri daxilinə və kon- yunktiva kisəsinə yeridilir. T.-ə mus- bət reaksiya verən heyvanlar vərəmlə xəstələnmi hesab edilir. TUBERKULYƏZ—bax Vərəm. TUBULAR, tibbular–—Cad resp., Niger və Liviyada yaiayan xalq. 360 min nəfərdir (1978). Dilləri kanu- ri-tubu dilləri qrupuna daxildir. Dindarları mӱsəlmandır.


TUVA DİLİ quvalıların dili. Qurk dillərinə daxildir. Bu dildə SSRİ-də 165 minə (1979), MXP-Aə


isə 20 minə yaxın adam danınır. 4 dialekti (mərkəz, q., :im.-i. və c.-11.) var. Umumxalq danınıq dili mərkəz dialektinə əsaslanır. Ədəbi dil So- vet hakimiyyəti illərində formalai- mıtdır. Fin-uqor və monqol dillə- rinin təsirinə mə”ruz qalmındır. Səs tərkibində 8 xalis, 8 farinqal və 8 uzun sait var. Morfologiyasında Yenlug və istiqamət halları, toplu və bəlğulu saylar fərqləndirilir.


Feql formaları murəkkəbdir. 1930 ildə latın, 1941 ildə isə rus qra- fikası əsasında əlifba yaradıl- mıtpdır.


ı “əə xi 5 Ə ov F., Turkdlogiyanın -—asları, B., : İzıki narədov SSSR t. 2, M., 1966, 9 :


TUVA MUXTAR SOVET SOSİA- LİST RESPUBLİKASI (Qıva Avto- nomnunq Sovet Sopialistic Respubli- ka), Quva (Tıza)—RSFSR tərkibin- də muxtar resp. 1944 il oktyabrın 13- də Quva MV kimi təiykil edilmiid, 191 il oktyabrın 10-da MSSR-ə cev- rilmimidir. İPərqi Sibirin c.-unda, Yenisey cayının yuxarı axınındadır. C.-da və c.1ip.-də MXR ilə həmsərhəd- dir. Sah. 170,5 min km?, Əh 276 min (1984, 1 yanvar). 14 p-uy, 5 məhəpu, 3 ilq var, Paytaxtı Qızıl iy,-dir,


TUBA (PAHİ MƏSCİDİ.


Dəvlət qurulumu. Tuva MSSR fəh- lə, kəndli və ziyalıların sosialist devləti, RSFSR tərkibində muxtar sovet sosialist resp.-sıdır. Quvvədə olan Konstitusiyası 1978 il mayın 31-də qəbul edilmitdir. Ali dəvlət hakimiyyəti orqanı 5 il muddətinə se- cilən birpalatalı Tuva MSSR Ali Sovetidir (sessiyalararası dəvrdə onun Rəyasət Heyəti). Ali Sovet resp. hekumətini— Nazirlər Sovetini gtəi1- kil edir. Yerli dəvlət hakimiyyəti or- qanları əhalinin 2,5 il muddətinə secdiyi təhər, r-n, qəs. xalq deputat- ları Sovetləridir. Tuva MSSR Ali Məhkəməsini Tuva MSSR Ali Soveti Ə il muddətinə secir. Tuva MSSR Prokurorunu SSRİ Bam prokuroru Ə il muddətinə təyin edir.

Təbiət. T. daqlıq əlkədir. Resp.- nın q. və mərkəzi hissələrində Qərbi Sayan d-rı, Papital, Saqan-PPibetu (3970 m,Monqun-Tayqa d.), Tannu-Ola silsilələri və PTərqi Tuva yaylası ilə əhatələnən Od cəkəkliyi yerləitir. PT, hissəyə PPərqi Sayan d-rının c.-q. Yamacları, Toca cəkəkliyi, PTərqi Tuva yaylası daxildir. İqlimi kəs- kin kontinentaldır. Orta temp-r yanvarda —28 dən —359”S-yədək, iyulda 15—20*S-dir. İllik yaqıntı cəkək:- liklərdə 150—420 mm, daqlarda 400— 1000 mm. Coxillik donutluq sahələ- ri var. Cayları, əsasən, Yenisey həv- zəsinə aiddir. Muhum cayları: sol qolu Xemciklə birlikdə Yuxarı Ye- nisey (Uluq-Xem), həmcinin Yeniseyi əmələ gətirən Biy-Xem və Ka-Xem. Cekəkliklərdə ippabalıdı və qara tor- paqlarda cəl bitkiləri, onları əhatə edən silsilələrin yamaclarında və resp.-nın ii. hissəsində daqr-meplə (boz) və dar-tayqa torpaqlarında sidr-qara- ipam mepələri ustundur. Ərazinin təqr. yarısı daq metələridir. Heyvan- ları: qonur ayı, valaq, sıqın, maral, ipimal maralı, cuyur, samur, tulku, canavar, daqkecisi və s. Qupilardan tetra qutu, Sibir xoruzu, qaz, ərdək və s. 7 yasaqlıq var,

Əhali. Əsas əhalisi tuvalılardır (təqr. 166 min, 1979), ruslar, xakaslar və b. xalqlar da yapayır. Orta sıxlıq 1 km-də 1,6 nəfərdir (1984). Əhali Tuva cəekəkliyində daha sıxdır. P1ə-


hər əh. 4494-dir. Əsas ppəhərləri: Qı- ə (73 Mu, 1984), Hlaronap, Hanan və s.

Tarixi ocerk. T. ərazisində ən qə- dim arxeoloji abidələr Ust Paleo- litə aiddir. Tunc dəvrundə maldar- lıq və mə”dən ipi inkitaf etməyə bapp- ladı. E.ə. 2 əsr—eramızın 1 əsrinin ayrıcında hunlara qohum tayfalar T.-Ya soxuldular. Eramızın 2 əsrin- dən burada syan-bi, sonra isə jujan tayfa ittifaqları hekmranlıq edir- di. T. 6 əsrin ortalarından Turk xa- qanlıqına, 8 əsrdən uyqurlara, 9 əsr- dən qırqızlara tabe idi. Qırrızla- rın dəvrundə feodal munasibətləri yaranmınidı. Tuvalıların etnogene- zində həm yerli əhali, həm də uyqur- lar, qırqızlar və 6. turkdilli tayfa- lar, habelə sonradan turkləimitq ay- rı-ayrı monqol tayfaları iptirak etmitlər. 1207 ildə Cingiz xan T,-nı tutdu. T. 13—14 əsrlərdə monqol Yu- an sulaləsinin, 16 əsrin sonundan monqol Altın xan devlətinin, 17 əs- rin sonundan cunqarların, 1717—1912 illərdə mancur-cin feodallarının hakimiyyəti altında idi. 16—17 əsr- lərdə yayılmaqa batlayan lamaizm yuxarı dairələrin rəsmi dininə cev- rilmitidi. T.-da dəfələrlə Mancur, cin feodallarına qartı kortəbii xalq usyanları olmuildur. illi azadlıq mubarizəsinin guclənməsi ilə 1912 ildə T.-da mancur zulmu dev- rildi. 1912—13 illərdə T.-nın iri feodal və mə”murları rus carından Rusiyanın tərkibinə daxil olunmaqrı xahit etdilər. 1914 ildə T. Rusiyanın himayəsinə qəbul olundu. Bu, muəyyən dərəcədə T.-nın iqtisadi və mədəni inkipafına, Rusiya inqilabi hərə- katına cəlb olunmasına kəmək etdi. Muvəqqəti həkumət 1917 ilin avqus- tunda Rusiyanın T. uzərində hima- yəsini təsdiq etdi.

1918 il martın 16-da T.-da Sovet hakimiyyəti e”lan olundu: iyunun 18-də T. xalqı numayəndələri qurultayının və rus əhalisi qurultayının birgə ic- lasında Q.-nın əz muqəddəratını tə”- Yin etməsi, QT. və rus əhalisi arasın- da dostluq və qarpılıqlı yardım haq- qında muqavilə qəbul edildi. Vətən" dai muharibəsi və xarici hərbi mu-


. "k h | i MİY =:

Nur YOYA P C Komi"yay

uy səl 2492


o


e--Ilİymencxoie ey “9


Qu I ən)


ünb.


2 İYaqonar


Aa-İosypa 12 : GHanan Tetnu qoy ızıl-Majalıq Xandaqaytın ӱ/ -


So 1 m” E*Muqur-A = o * . du ə ə d s. 7 irə = z ə


TUVA MSSR 0 80


” dlə -Ulaqan



"


1-Nemerovo inl |


"İF,



MVo jX | iə ro ye |


tq ӱn kİ -


rı /” Xoay-Aktbi Olas, a


=


m at


I


"ax FT


BZ” H K AİC bil,


= =


1


—


TUVA MUXTAR SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI



Tuva MSSR. 1. Xovu-Aksı pəhər


daxilə dəvrundə T. xalqı Kolcaka,

in militaristlərinə, monqol feodal- larına qarpı mubarizə aparmındır. 1921 il avqustun 14-də Umumtuva tə”- sis xuralında (qurultay) Tannu-Tuva Xalq Resp.-sı yaradıldı və onun Kon- stitusiyası təsdiq edildi. Resp.-nın mərkəzi Xem-Beldır (1926 ildən—Qı- zıl) it. idi. 1922 ildə Tuva Xalq İnqilab Partiyası (TXİP) yaradıl- dı. T. 1926 ildən T. Xalq Resp.-sı (TXR) adlandı. TXİP-in 8-ci qurul- tayında (1929) sosializm quruculuqu və kollektivlətimə planı muəyyənləit- dirildi. SSRİ T.-ya hərtərəfli yar- dım gestərirdi. Beyuk Vətən muhari- bəsi (1941—45) illərində T. kənul- luləri sovet qopunlarının tərkibin- də alman-faiist ipqalcılarına qar- iı deyupqurdu. TXR Qızıl Orduya maddi kəmək edirdi.

1944 il avqustun 17-də TXR Kicik xuralı fevqəl”adə sessiyasının qəbul etdiyi Bəyannamədə resp.-nın SSRİ tərkibinə daxil edilməsi xahiit olun- du. RSFSR Ali Soveti Rəyasət Hey”- ətinin fərmanı ilə 1944 il oktyabrın 13-də T. muxtar vil. kimi RSFSR tərkibinə daxil edildi. T.-da fəal sosializm quruculuquna baillandı. 1953 ilə kimi k.t.-nın kollektivləi- məsi və kecəri aratların oturaq hə- a kecirilməsi baqpa catdırıldı. Mədəni inqilab nəticəsində milli ziyalılar formalaidı. T. iri coxsa- hənn k.t. və inkitaf etmiiy sənaye resp.-sıdır. T. xalqı sosialist mil- dəti kimi təpəkgkul “axıra 1961 il oktyabrın 10-da Tuva MV Tuva MSSR-ə cevrildi. Tuva MSSR SSRİ- nin tərkibinə daxil olmasının 20 il-


tipli qəsəbəsi. Sovetinin binası. 4, Xovu-Aksıda FTuvakobaltə kombinatı. 5. Erzin cəluӱndə. 6 cMaralsaxlayanı. Tempera. 1967. 8. Arjan

gedən atg. Aqalmatolit. Oyma ustası X. K. TOybuxaa.


2.


liyi munasibəti ilə 1964 ildə Lenin ordeni, SSRİ-nin təpgilinin 50 il- liyi ilə əlaqədar 1972 ildə Xalqlar dostluqu ordeni ilə təltif edilmiyi- dir.

Xalq təsərrufatı. İqtisadiyya- tında k.t. və faydalı qazıntı hasi- latı əsas Yer tutur. K.t.-nın battlı- ca sahəsi heyvandarlıqdır. 164,6 min qaramal, 52,4 min donuz, 1,2 mln. da- var var (1984). Atcılıq, dəvəcilik, maralcılıq və qupculuqla da məptul olunur. Umumi əkin sah. 300 min ha- dır (1983). Taxıl (əsasən, buteda), yem bitkiləri əkilir. Suvarma əkincili- Yi inkipaf etdirilir. Xəzli heyvan ovlanır. Sənayenin muhum sahəsi əl- van və nadir metallar, asbest, dai kə- mur və s. yataqları əsasında inkipaf edən mədən sənayesidir. Dai kəmurə əsaslanan Yanacaq-energetika bazası ya- radılmılndır. İES-lər var. T. Kras- noyarsk elektrik sisteminə qopulmuit- dur. Yeyinti (ət, sud, un, pivə və s.), meiə və arac e”malı, tikinti materi- alları, metal e”malı, yungul (o cum- lədən dəri-ayaqqabı) sənayesi var. Yuk devriyyəsinin 9096 -indən coxu avto- mobil nəql. ilədir. D.y. yoxdur. Cay, hava nəql. var.

Səhiyyə. T.-da 4,7 min carpayılıq 49 xəstəxana mӱəssisəsi (1945 ildə 0,4 min carpayılıq 16 xəstəxana muəssi- səsi), 130 feldier-mama məntəqəsi, 15 sanitariya-epidemioloji st., 870 həkim (1935 ildə 26 həkim), 2949 orta tibb ipcisi var (1981). Uj-Beldir (balneoloji), Ceder (palcıqla muçali- cə) kurortları, sanatoriya, istira- hət evi, turist bazaları və s. var.

Xalq maarifi və mədəni-maarif


365


aşığa | (II aşa a


7 = ii Manu 84 J – = ə


3


- k. 


— anına


Qızıl təhəri. Mərkəzi meydan. Z. Qızıl. Tuva MSSR Nazirlər . Otlaqda qoyun eypyeY. 7. Q. L. kurqanından tapılmıtz burunc bəzək mə”mulatı. E


Torluk. . Əə, E—7 əsrlər. 9. cCaparaq


10. Yəhər yanlıqı. Dəri. Qurama. Basmanaxın.


mӱəssisələri. 1981/82 dərs ilində umumtəhsil məktəblərində 64,1 min, texniki-petpə məktəblərində 169 min, orta ixtisas məktəblərində 4,3 min iagird, ali məktəblərda 2,8 min tə- ləbə oxuyurdu. Resp.-da 162 kutləvi kitabxana, 209 klub muəssisəsi, 219 kinoqurqu, teatr, muzey, filarmoni- ya var (1981).

Elmi idarələr. Resp.-da Tuva Dəv- lət k.t. təcrubə st., Quva Elmi-Tədqi- qat Dil, Ədəbiyyat və Tarix İn-tu,


SSRİ Pedaqoji EA Elmi-Tədqiqat Milli Məktəblər x A Tuva la- boratoriyas PH E ibir PDe”-


bi, C

bəsi Sənaye İstehsalının İqtisadiy- yatı və Təppkili İn-tunun Tuva iq- tisadiyyat laboratoriyası və s. elmi idarələr fəaliyyət gestərir.

Mətbuat, radio verilniyləri, tele- viziya. Tuva "dilində 41Pın (4 Həqi- qətə, 1925), “Qıvanın anıyaktarıə (“Tuva gəncləriə, 1933), rus dilində cTuvinskaya pravdaq (1924) resp. / qə- zetləri cıxır. Yerli radio və tele- viziya verilitləri Tuva və rus DİL- lərindədir. Umumittifaq Radiosunun və Mərkəzi Televiziyanın FOrbitaə sistemi vasitəsilə verilinləri re- translyasiya olunur. 9 Ədəbiyyat, azılı ədəbiyyat 20 əs- rin 30-cu illərindən zəngin ttifahi xalq ədəbiyyatı zəminində inkitafa baplamısdır. Onun nӱmunələri kol: lektiv yaradıcılıq məhsulu olmupt- dur. 30—40-cı illərdə T. yazıcıla- rının ilk mustəqil pe”r, poema, heka- yə və povestləri nəpr edildi Sa- rıq-ool, B. Xovenmey, S. Purbu, To- ka Salcak). A. A. Palmbax, V. Kol- ool T. dramaturgiyasının əsasını


366


qoymuplar. T. SSRİ tərkibinə daxil olduqdan (1944) sonra ədəbiyyat yeni vusqətlə inkipafa baltladı. Toka Salcak, S. Sarıq-ool, Saqan-ool, M. Kenin-Lopsan, K. Kudaji, S, Su- run-ool və Y. Kunzegepin roman, po- vest, ppeur və poemalarında tuvalı- ların kecmiiyi, yeni həyat quruculu- qu əksini , tapmıtidır. Ədəbiyyatiqu- naslıq və ədəbi tənqid inkiiyaf edir (A. A. Palmbax, A. Kalzan, D. Kuu- lar, M. Xadaxane və b.). T. ipair və yazıcılarının bə”zi əsərləri Azərb. dilinə tərcumə olunmutdur.

Me”marlıq və təsviri sənət. Tuva- lıların əsas yappayıti mənzilləri kecə alacıqlar (ckidisəqə) olmutdur. Ki- cik plastika sənəti xalq heykəltərait- ları X. Toybuxaa, X. Xuna, M. Cer- zi, S. Norbu, M.-D. Xertek, K. Saa- ya, Salçak Canzan və 6.-nın yaradı- cılıqı ilə təmsil olunur (aəac və dapdan yonma, metaldan təkmə heyvan fiqurları). 1940-cı illərdən dəz- gah irli və qrafika inki- izaf edir. Dəzgah əsərlərindən V. o, Dyomin və S. K. Lanzının mənzərə, məmpət səhnələri və tarixi tablola- rı, T. Y. Levertovskaya, Q. L. Torluk,

. A. Darjay və Q. S. Suzdaltsevin portret və məipnət kompozisiyaları, İ. C. Salcak, M. A. Petrov və Y. Q. Kurskinin qrafikası Fərləkir. 1965 ildə RSFSR Rəssamlar İttifaqının Tuva tpe”bəsi (1968 ildən Tuva MSSR Rəssamlar İttifaqı) təpkil edil- mipdir. Sovet dəvrundə Qızıl ip. ye- nidən qurulur, yeni qəsəbələr salı- nır, kr abadlapdırılır.

Musiqi. xalq musiqisi lirik mahnılar və mərasim nərmələri ilə, castutlkalar və instrumental havalar- la təmsil olunur. Mahnı janrları (ırlar və kojamık) əsasən solo, bay-

amlarda isə xorla unison oxunur. Boqaz səsləri ilə solo ikisəsli oxu- malar (sıqıt, kırqıraa və s.) ori- jinal vokal musiqisi janrıdır. Mu- siqi alətləri: iqanzı, cadaqan, ileler- xomus, xola-xomus, iqil (simli), mur- qu, poor, buree, bulpkuur (nəfəs) və s. Professional musiqinin təpəkkulu 20 əsrin 30-cu illərindən bailanmıinn- dır. T.-da musiqili dram teatrı (1940) və onun nəzdində orkestr (1943), musiqi məktəbi (1947), radio və tele- viziyanın simfonik orkestri (1966), filarmoniya (1300 cSayanə mahnı və rəqs ansamblı (1970), cAyanə vokal- instrumental ansamblı (1980) fəaliy- Yət gəstərir. 1978 ildə Bəstəkarlar it- tifaqı təpkil edilmipidir. T. mu- siqisinin inkipafında bəstəkar Aksyonovun beyuk xidməti olmutdur. Musiqi xadimləri: A. Cırqal-oolu R. Kendenbil, D. Xurep-ool, M. Mun- zuk, N. Olzey-ool, x. Konrap, ./ KeH- denbil və 6.

Teatr. Xalq oyunlarında, folklor və dini mərasimlərdə teatr elementlə- ri olmupdur. 1920-ci illərdə ilk əzfəaliyyət dram dərnəkləri meydana gəlmiil, 1936 ildə Qızıl ip.-ndə teatr studiyası, 1938 ildə Devlət Bədaye Teatrı (1940 ildən musiqili dram teat- rı acılmıtldır. Teatrın repertua- rına tarixi-inqilabi və muasir MƏB- zulu pyeslər, eləcə də rus və dunya klassiklərinin, sovet dramaturqları- nın ərlə i daxildir. Teatr xadim- ləri: . Munzuk, K. Munzuk, İ. Za- brodin V. Kok-ool, X. Konqar, S, Ma:- yer və 6, Resd,-da 20 xalq teatrı, o cum- 


HHKHHaĞ ə Dənli 



TUVA CƏKƏKLİYİ


lədən 4 gənc tamapacılar teatrı və kukla teatrı fəaliyyət gəstərir. Əd.: İstorina Tuvı, t. 1—2, M ., 1964, Xanaxanə M. A., Tuvinskan proza, Kızıl, 1968, Kuular D. S., Tuvinskanl pozzia, Kızıl, 1970: İstorin sovetskov mnoqonapionalınon literaturı, t. 4—-Ə, M., 1972—74 :Əkonomika TuvinskonN ASSR, Kızıl, 1973, Van nite Vn S. İ., İs- torin narodnoqo iskusstva Tuvı, M., 1974, K ızlasov L. R., Drevnll Tuva, .. 1979, Narodnoe xozanstvo TuvinskoV ASSR v desiatoN pltiletke, Kızıl, 1981, Arap- c ın KG). L., İstoriceskin putı tuvinsko- qo naroda k sopializmu, Novosibirsk, 1982.


TUVA CƏKƏKLİYİ—Tuva MSSR ərazisində, Yenisey cayı həevzəsində daqarası cəkəklik, Qərbi Sayan, Al- tay, Tannu-Ola və Pərqi Tuva d-rı arasindadir. Uz. təqr. 400 km, eni

-dən 60— /0 km-ə qədərdir. Hund. 600—900 m. T.c. Yenisey və onun sol qo-


lu Xemcik cayı vasitəsilə kəsilmiiə-


dir. Relyefi, əsasən, təpəli duzənlik- dir. PQabalıdı torpaqlar yayılmıit- dır. Heyvandarlıq (əsasən qoyunculuq)

itkilər (buqda, arpa, darı) becərilir. Qızıl, PTaqonar və Cadan ip:.-ləri T.c.-ndədir. TUVALILAR (ezlərini tı va ad- landırırlar, kecmipi adları s o - yonlar, soyotlar, uryan- xaylılar)— Tuva MSSR-in əsas əhalisiy millət. SSRİ-də 166 min nə- fərdir (1979). MXR-də də yapayırlar. Tuva dilində danınırlar. Dindar- ları lamaist və tamanistdir. Etno- genezlərində qədim turkdilli tayfa- lar və onların assimilyasiya etdiyi monqoldilli qruplar ittirak etmiit- lər. Tuva SSRİ tərkibinə daxil ol- duqdan (1944) sonra T.-ın təsərru- fat, mədəniyyət və məipətində kəeklu dəyitlikliklər ball vermiyl, milli yazısı yaradılmındır. T. oturaq həyata kecmii və k.t. kooperativlə- rində birləpmitlər. T.-ın sosia- list milləti kimi ani si bapa catmıtidır (bax həmcinin Tu- va Muxtar Sovet Sosialist Res- 634 xos),

Əd.: Narodı Sibiri, M.—L., 1956, Vannite8nn S. İ., Tuvinipı-todjin- pı, M., 1961, Serdobov N. A., İsto- ril formirovanin tuvinskoV naii, Kı- zıl,



TUVALU |(Tixayi), 1975 ilədək El- lis (E1(Nse)|—Sakit Okeanın c.-q.- ində Polineziyada aa Millətlər Birliyinə daxildir. Ə mərcan adasın- iz ibarətdir. Cah, 25.9 ki, Əh. 10 mindən coxdur (1982). Paytaxtı Fu- nafuti i:.-dir. İnz. cəhətdən 8 ada sovetinə bəlunur. Kokos palması, ba- nan plantasiyaları var. Balıq ovla- nır. Kopra, balıq ixrac olunur. Əsas ticarəti B. Britaniya, , Avstraliya, Yeni Zelandiya, Yaponiya ilədir. 1892 ildən 1975 ilin oktyabrına- dək 9 Ellis adası B. Britaniyanın


Hilbert və El- lis adaları mustəmlək əs inə (1892—1915 il- lərdə protekto- rat) daxil idi. 1974 ilin avqust — sentyabrında BMT-nin mus- təmləkəciliyin lərvi uzrə Ko- mitəsi numayən- dələrinin MY" ipahidəsi al- tında Ellis a-rında pə”) copFycy — KeuH- rildi. Əhali- nin 9096 -i ada- ların ayrıl- ması lehinə səs verdi. Yeni ərazi T. adlandırıl- dı. 1975 il sentyabrın 1-də T.-nun ay- rılmasını təsbit edən konstitusiya dəyitiklikləri qəbul edildi. T. 1978 il oktyabrın 1-dən mustəqil dəvlətq


dir. Pccpvi ilə diplomatik munasibət- dən yoxdur. | :

BHM (Tuvim) Dan (13.9.1894, Lodz—27.12.1953 akopane)—polyak pairi. İLK kitablarında (4 Allaha gəz qoyuramə, 1918, “Rəqs edən Sokratə, 1920 və s.)nikbin əhvali-ruhiyyə guӱc- ludur. T. polyak poeziyasını demok- ratik və Humanist məzmunla zəngin- ləpdirmitdir |“Cernolesyeə (1929), “Alovlanan mahiyyətə (1936) tpe”r ki- tabları, “Operada bal (1936) sati- rik poeması və s.). Antifaitist hə- rəkatda fəal iptirak etmiidir. 4Pol- ippanın gullərik (nətri 1949, bitmə- mipdir) lirik-epik poemasında, cYe- HH me”pnəp toplusu (1953) kitabında xalq Polpasının nailiyyətləri tə- rənnum olunur. Uttaqlar ucun də yaz: mıtpdır.

Əsərləri: PTe"rlər, B., 1950, Sti- xi, M., 1965: Pishmo ko vsem, Detam HO OH“ nomu ocenhı vajnomu delu. Stixi, M.., 1979, və" d J ivov M., XOlian Tuvim, M.,


TUQAY MEYİYƏLƏRİ—Orta Asiya, Zaqafqaziya və Mərkəzi Asiyada cAay sahilləri boyu qrunt suyu səthə Ya- xın olan sahələrdəki meiələr. Amu- Dərya və Sır-Dərya cayları sahillə- rindəki T.m.-ndə, əsasən, qovarın mcX* təlif nevləri bitir. Azərb.SSR-də T.M. Kur sahillərindədir): cayın su- basar kənarırda seyud meiləsi, sahil dən uzaqlatpidıqca aqyarpaq qovaq mep1ə- si bitir. T.m.-nin azalmasını və onun ə əə əhəmiyyətini nəzərə alaraq 1978 ildə Kur qıraqında

stafa mepə təsərrufatı ərazisində 6 min La sahədə cQarayazıq Dəvlət


PEY. BABAROBCK” BR


AVSTRALİYA


ur VSKİ Mixail İva- novic (8.1.1865—21.1.1919)—rus bur- jua iqtisadcısı, tarixci, cleqal marksizminə numayəndəsi. T.-B. 90-cı illərdə K. Marksın əsərlərini eyrən- mili, lakin cleqal marksizmə məvqə- yində durmuttdur: Rusiya ucun kapita- lizmin mutərəqqiliyini və tarixi PY9- raitdən irəli gəldiyini subut etməyə calıtimındır. 1900-cu illərdən marG- sizmin əsas muddəalarını tə TH" cilik məvqeyindən tənqid etməklə Ka” pitalizmi acıqcasına mudafiə etmii" dir. V. İ. Lenin T.-B.-ni burjua də mokratı hesab edərək geəstərmimdir



. Rusiya və Si


TUYUR


367


ki, c...onlar ucun xalqcılıqla əlaqə- Nİ KƏCMƏK Meplpan (və ya kəndli) sosia- lizmindən bizim kecdiyimiz kimi proletar sosializminə gecmək deyil, burjua liberalizminə kecmək demək idin (Əsər. tam kulliyyatı, c. 16, səh. 102). T.-B. Rusiyada 1903—07 il- lər inqilabı dəvrundə kadet parti- yYasının ӱzvu, 1917—18 illərdə Uk- raynada burjua əksinqilabının ger- kəmli xadimi, Mərkəzi Radanın ma-


LİYYƏ naziri olmuiddur. TVTAHOB Aleksandr Aleksandrovic (31.3.1871, Moskva—6.3.1960, Bakı)— rus sovet aktyoru, akpqasın “Uz rejissor və teat Ru pedaqoqu. Azərb. -CP xalq artisti (1936). Teatr fəa- liyyətinə 1888 ildə Moskvada həvəskar dərnəklərində baip- lamıtdır. Sonra- lar Moskvada Kori teatrında, ə irin bir sıra beyuk te- İRİ atrlarında iiidə- 2.





miidir. Rolları: Catski (FAqıldan Pet- ıltaq qızın


bəlaə, A. Qriboyedov),


Hamlet, ruccio (4 Hamletə,


-11



yumialmasıə, V. PTekspir) və s. 1915


ildən Tiflisdəki cRusiya Teatr Cə- U miyyəti Artistləri İttifaqıəna rəh- bərlik etmipdir. 1924 ildən Bakıda yalamıtqdır. 1924—37 illərdə Azərb.


Devlət Dram Teatrında, 1937—54 il- lərdə Azərb. Gənc Tamaptacılar Teat-


rında fəaliyyət gəestərmiiti, teatrda zəngin repertuar secilməsi, milli aktyor, tipdirmək

aparmıntdır. də Azərb. dram teatrı


sahəsində


SRİ-nin,


həmcinin, Yaxın və Orta PTərqin ən qabaqcıl teatrlarından biri idi. T.- un teatrda sosialist realizmi prin- siplərinin həyata kecirilməsi və məh- MYhYM Xidməti olmuiydur. O, Azərb. Devlət


kəmləndirilməsi sahəsində Dram Teatrında c“Mufəttipt (1924, N. Qoqol), “Həyatın dibində (1925, M. Qorki), “Vilhelm Tellg (1925, F.


|Piller), “Hamletə (1926, V. PPeks-


pir), *Don Juan (1926, J. B. Mol- yer), “Hacı Qarav (1926, M. F. Axyu- dov), “Sevilə (1928), “Od gəliniə, cAlmasə (1928, 1931, C. Cabbarlı), cZaqmukə (1929, A. Q. Qlebov), e€Mak- betə (1936, V. PTekspir) və s., Azərb. Gənc Tamapacılar Qeatrında isə



“ANNA


ax


Od gəliniz (C. Cabbarlı) tamapasından səhnə. Rej. A :


uqanov,


rejissor kadrları ye- səmərəli ip T.-un rej. olduqu dəvr-


hər iki



“Məkr və məhəbbətə (1938, F. PTil- nep), eMydərrumə (1939, N. Qoqol), cMepppanlarə (1940, M. Qorki), *İki atanın bir nəkəri (1946, K. Qoldo- ni) vəs. tamapaların rej. olmutdur, T., həmcinin, Bakı Rus Dram Teatrın- da cQacaqları (1937, B. Ne) Ba- kı Erməni Teatrında 4“ Mufəttitə (1939, N. Qoqol) tamaqpalarına quru- lupi vermindir. RSFSR, Azərbaycan, urcustan, Ermənistan ə xadim- lərinin Yetitpdirilməsində T.-un bə- Yuk xidməti vardır. O, 1945 ildən A. Əliyev ad. Azərb. Dəvlət İn- cəsənət İn-tunda pedaqoji fəaliyyət


| gəstərmitdir (1947 ildən prof.).


əm" Mamedov M., A. Tuqanov, B.,


| TUQQӰRT (:..5-)—Əlcəzairdə, Yapr- 0 lavil.-ndə ipiəhər. ƏH. 27 min (1968).

Beyuk PPərqi Erq səhrasının :im.-t.
qurtaracaqında vahələr qrupunun in-


zibati və ticarət-sənətkarlıq mərkə- zidir. Yaxınlıqından Həssi-Mesaud —Skikda neft kəməri kecir. Xurma e mal və ixrac edilir. “ | TUQUR YARİMADASI—RSFSR Xa- barozsk əlxəsində yarımada, Oxot də- nizində Tuqur kerfəzi (q.-də) ilə Akademiya və Ulban kərfəzləri (ip,- də) arasındadır. Maks. hund. 929 m. Z. təqr. 100 km-dir. Bərzəxdə (eni 1 km) əlaqələnən 2 dar massivindən (eni 20—40 km) ibarətdir. Dar tayqa- ları var. .

TY FF — Asəp6.CCP-nu Ağ6ğmepoH p-HYH- na ua). Ya. 38 kə, heBsəcnHHH cah, 60 km?. Yan silsilədən (1140 m hund.- dən) baplanır. Xəzər dənizinə tə- kulur. Bailıca olaraq yaqın sula- rı ilə qidalanır. Yayda quruyur. Su- varmada istifadə edilir.

TYF — Azərb.SSR Hadrut r-nunda (DQMV) kənd. T. sovetliyinin mərkə- zi. R-n mərkəzindən 41 km im.-q.-də, Qarabaq silsiləsinin ətəyindədir. Əh. 1413 (1985), uzumculuk, taxılcı- lıq, tərəvəzcilik, baramacılıq və heyvandarlıqla məpquldur. Orta mək: təb, mədəniyyət evi, kitabxana, xəstə- xana var.

Azərb.-da ən məpyhur Paleolit du- iərgələri olan Azıx maqrarası və Tarlar maqrarası T. yaxınlıqında- dır. Son tədqiqatlar burada insanla- rın hələ təqr. 1,5 mln, il əvvəl məs- kunlatidıqını gəstərir. Kəndin əra- zisində erkən orta əsrlərə aid bir necə alban (Qafqaz) xristian abidəsi, Qırmızı məbəd (1000-ci il) var. TUE (turkcə tug)— ucuna at quyruqu sacaqı bənd olunan mizraq, hakimiyyət rəmzi. Orta əsrlər- də bir turu olmaq sancaqbəyini, iki tuq bəylərbəyini, uc tuq papanı gəstə- rirdi. Bax həmci- nin Buncuk. TURLAQİLƏR, Tuqlakilər— Dehli sultanlı- qında hakim sula- lə (1320— 1413). Əsasını Qiyasəd- din Tuqlaq |1320— 25) qoymutidur. Ən beyuk numayəndələ- rindən biri Mə-

əmməd Tuqlaqdır


kə


11325—511. Dapya mah Tuqlaqın (1351—88) vəfatından sonra əlkədə feodal ara mӱharibələri baqtlanmıp- dı. Q.-in sonuncu numayəndəsi Nəsir- əddin Mahmudun (1394—1413| əlumu ilə Dehlidə hakimiyyəti Seyidlər ələ kecirdi (1414). TUZ, Duz, Tuz gəlu (Tuz Gölü) — Turkiyədə axarsız gəl. Anadolu yay- lasında, 899 m yuksəklikdədir. Sah, qıtida və yazda 1600-dən 2500 km?-dək dəyipilir, yayda quruyur və duz qatı (qalınlıqı 2 m-dək) ilə ertulur. Orta dərinliyi təqr. 2 m-dir. Həcminin 3496-ə qədərini duz (əsasən, MaS1) təpkil edir. Duz cıxarılır. TӰZLA (Tiqya)—Yuqoslaviyada təhər. Bosniya və Herseqovina Sosialist Res- publikasındadır. Əh. 80 min (1977). .t. mapınqayırması, atqac e”malı, yeyinti, kimya sənayesi var. Əlkənin muhum mə”dən sənayesi pay mərkəzidir (kəmur, xərək duzu, neft cıxarılır). TӰZLOV--RSFSR Rostov vil.-ndə cay. Don (Aksay qoluna tekulur) cayı- nın saq qolu, Uz, 182 km, həvzəsinin sah. 4680 km?, Donetsk təpəliyindən baplanır. Əsasən qar suları ilə TH- dalanır. Mart—apreldə bol suyu olur. Yayda bə”zi yerlərdə quruyur. Aksay cayına təkulduyu yerdə Novocer- kacc m. yerləptir. TӰYA (Thiya), səlb —sərvkimilər fəsiləsindən iynəyarpaqlı bitki cin- si. Həmiptəyatıl arac və ya koldur. Yarpaqları pulcuqvarıdır. 3—4 cut odunlatmıtn pulcuqdan ibarət qoza- ları budaqın ucunda yerləpir. PTi- mali Amerika və PTərqi Asiyada 5 nə- vu məlumdur. — 1 T.-sı, yaxud həyat aqracı (QhH. ossydep(qa1z) piramidatəkilli, yaxud yumurtavarı cətirli alcaqboylu aqacdır. İ-də ceəl BƏ metpə zonasında Arxangelsgə qədər, Sibirdə, Uzaq PTərqdə becəri- lir. Yarpaqından tibdə və ətriyyatda istifadə olunan efir yaqı alınır. Nəhəng (Th. risaqa) 1Pimali Amerikanın iim.-q.-ində bitir: hund. 45—55 i-dir. Qiymətli məhkəm odun" caqı var. SSRİ-nin Avropa hissəsin- də, Krımda, Qafqazın Qara dəniz sa: hillərində, Orta Asiyada bar və park" larda becərilir. Azərb.SSR-də yatpıl- laidırmada hər iki nevdən istifadə olunur. TUYMAZI— Bapq. MSSR-də. məhəp, Tuymazı r-nunun mərkəzi. D.y. st. Usen cayı (Kama hevzəsi) sahilindədir. Neft sənayesi mərkəzidir. Tuymazı neft yataqının kətpfi ilə əlaqədar sa- lınmındır (1937). Qaz e malı, kimya, mapınqayırma, geofizika avadanlıqı və aparatları z-dları, mahud və ga- qız f-kləri, ət kombinatı və s. var. TUYUE—turkdilli xalqların klassik poeziyasında 4 misralı per iyəkli. Akad. A. Samoylovic və F. Kepruluyə gərə T. mənpiəcə turk ipifahi xalq yaradıcılıqı ilə baqlıdır. Forma- ca rubaiyə yaxın lirik, fəlsəfi və hikmətamiz məzmunlu olur. Əsasən, əruzun rəməl bəhrində yazılır. Adə- tən aaba, bə”zən isə abvb pəklində qa- fiyələnir, cox hallarda cinas uzə- rində qurulur. əvainin €lle”p vəznlərinin əlcusuə əsərində T.-un turkdilli xalqlar arasında cox yayıl- dıqı və məclislərdə mahnı kimi oxunduqu gestərilir. Qazi Burhanəd- din, Nəsimi, Nəvai və 6.-nın T.-la" rı məphurdur.


TUKAY


=: —6jJppltən——N———f=lə——–qcd


Əq Baqırov A., Tuyuq haqqımda əm ulusu. Asəpö.CCP EA Xə6ə .- ləri (ədəbiyyat, DİL, İNCƏSƏNƏT seriyası), 1982, 3: Stebleva İ. V., ət sxojdenin janra tuqoq, Po 0- o rola sbornik, 1970, M., 1970, TUKAY Qabdulla an adı və rə liyası Qabdulla Məhəmmədqarifovic T ukayev) (26.4. — 1886, indiki Tat. MSSR, Arsk r-nu- nun Quzlilauc g.— 15.4.1913, Kazan)— tatar ppairi, publi- sist. Tatar ədəbiy- yatında tənqidi alizmin banisi. Ulpaqlıqdan yetim . ranMblllı, 1895 mn 2. /. / dən Uralskda bibi- ÇEK LL sinin yanında yaila: 4 | mımpdır. Mədrəsə- “kv. də oxumuiq, rus dili və ədəbiyyatına maraq gəstərmitdir. Murəttib iillə- mim, “Fikir qəzetində, cƏl-əsr əl- cədidə (“Yeni əsrə) jurnalında əmək- daplıq etmitpdir. 1907 ildə Kazana gəlmiti, bolpevik H. Yamatpevlə və demokrat yazıcılarla yaxınlamıil, Kamal Qəliəsgər ilə birgə satirik cYapenq (4“İldırımə, 1908—09) jur- nalını buraxmıldır. 1910 ildən 4Yalt-Yultı (4PQəfəqə) jurnalında ipləmitpdir. Yaradıcılıqa 1902 il- dən bapplamınldır. Azadlıq mubarizə- sini tərənnum etmiit |F Azadlıq haq- qındak (1905), *Tufeylilərəə, 4Devlət dumasıv (hər ikisi 1906) və s. "ə ləri|, tatar ədəbiyyatında inqilabi



vətəndatilıq lirikasının əsasını qoy- -


mupdur. Rusiyada 1905—07 illər HH- qilabından sonrakı irtica dəvrundə yazdıqısatirik əsərlərində (4Getmə- rikə, “Millətcilərə və s. ile”rləri, cƏləf bazarı və ya yeni Kəsikbati(ə poeması) carizmə, burjua millətci- lərinə, ruhanilərə nifrət əksini tap- mıqidır. Utlaqlar ucun də yazmıipq- dır. Rus klassiklərinin əsərlərini tərcumə etmitdir. Q. realist tatar ədəbi tənqidinin banisidir (4PPe”r sə- nətimizə, 4Tənqid vacib ipteydirə (hər ikisi 1907) və s. məqalələri).

Yaradıcılıqrına 4 Molla Nəsrəd- dinə jurnalının və M. Ə. Sabir sa- tirasının guӱclu tə siri olmupdur.

Nərimanov Həttərxanda surgundə olarkən, 1911 ildə buraya gəlmii T.- la tanı:i olmui və dostlaimıpldır. cKaspiq qəzetindəki məqlumata gərə, Həitərxan un-tinin -Musəlman 116”- bəsi T.-ın əlumu munasibəti ilə N. Nərimanovun muhazirəsini tətpkil etmək istəmiit, lakin car hakim dairə- ləri buna icazə verməmitdi. Əsərləri SSRİ xalqları dillərinə, o cumlə- dən Azərb. dilinə tərcӱmə edilmiiq- dir. Kazanda, Kırlay və Qutilauc k.- lərində abidəsi ucaldılmındır. Tat.

SR-də T. ad. resp. mukafatı tə”- sis olunmusidur (1966). Bakıda adına kuӱcə var.

Əsərləri: 1Pe"rlə . “SSRİ xalq" ları ədəbiyyatı a. kitabın- də, B., 1956: İzbr., t. 1—2, Kazanh, 1960—

, İzbr., M., 1971: İzbr., Kazanh, 1978.

Əd. Xəlilov P., SSRİ xalqları ədəbiyyatı, H. 2, Həmp 2, B., 1977, M u p- “An Ədov Ə., Məqsəd bir olanda, onun ( zərbaycan ədəbiyyatına dair tədqiqlər XIX—XX əsrlər)ə kitabında, B.., 1983: Xalit T., Tuka i eqo sovremenniki, Kazanı, 1966: Nurullin İ., Putık zrelosti, Kazanı, 1971: Qabdulla Tuka4. Materialı naucnov konferenini ı kəbi=


leavnıx torjestv, posvamennıx 90-letio so dni rojdenin pozta, Kazanh, 1979.

TUKAN (lat. Tisapa)—geyun Cənub yarımkӱrəsində burc. Ən parlaq Ul- duzunun vizual (ulduz olcusu 2,8-dir. SSRİ-də gərunmur (bax Ulduz xə-


ritəsi).

TUKANOLAR, tukanalar— Ko- lumbiyada, Braziliyanın 1g1m.-q.-İNDƏ yalpayan hindi tayfaları qrupu. 62 min nəfərdir (1978). Tukano dillərində danınırlar. Əsas məiquliyyətləri əkincilik, balıqcılıq, QİSMƏN DƏ OV- culuqdur. Ən”ənəvi (ruhlara sitayi=n) dini e tuqadlarını saxlayırlar. TYKYMAH (Tisipap) San-Mi- ken-ne-TyxkytaH (San Miguel de Tisipap)— Argentinada urəhəp. Ty- na əyalətinin inz.m. D.y. qoviyarı. Əh. 366 min (1975). Əlkənin 1i1m.-11. hissəsinin muhum iqtisadi mərkəzi- dir. PPəkər, mapınqayırma, kimya sə- nayesiy un-t var. 1565 ildə salın-


mımpdır.

TӰKUMS (1917 ilədək Tukkum)— Lat.SSR-də iəhər. Tukums r-nunun mərkəzi. D.y. qovpaqı. Yungul, yeyin- ti, aqac e”malı sənayesi, rəssamlıq və əlkəpqunaslıq muzeyləri var. 1253 ildən mə”lumdur. TӰLA—RSFSR-də piəhər. Tula vil.- nin mərkəzi. Nəql. qovpaqı. Upa ca- yı sahilindədir. ƏH. 529 min (1984). Qara metallurgiya, mapqınqayırma və metal emalı inkipaf etmitdir. Yun- gul, yeyinti və s. sənaye sahələri var. Ov silahları, samovar, bayan və s. is- tehsalı ilə tanınır.

PQəhər 1146 ildən mə”lumdur. Rya- zan knyazlıqına, 1503 ildən Moskva dəvlətinə daxil olmutdur. 1712 ildə 1 Pyotrun əmri ilə T.-da silah z-dunun əsası qoyulmulidu. 1796 ildən T. qub. mərkəzi idi. 1898 ildə s.-d. qrupu, 1901 ildə RSDFP komitəsi daaa mıtpdı. Sovet hakimiyyəti 1917 il dekabrın 7(20)-də qurulmutidur. Və- təndati muharibəsi (1918—20) devrun- də T. Qızıl Ordunun silah bazası idi. 1941 ilin oktyabr—dekabr ayla- rında Sovet qopun hissələri və əha- li T.-nı alman faiistlərindən qəh- rəmanlıqla mudafiə etmiptlər. İ 1966 ildə Lenin ordeni ilə təltif edilmip, 1976 ildə qəhrəman ipəhər adına layiq gərulmuidur.

T.-nın tarixən formalamıi ra- dial-yarımdairəvi planının kompo- zisiya mərkəzini Kreml təpikil edir (divarları və burcləri — 1514—21,

speniye kilsəsi, 1762—64, zəng qul- 1772—76). Me”marlıq abidələ- ri: Blaqovepipeniye (1692), Nikola Zaretski (1730—34), ozneseniye (1755—87) kilsələri, 18—19 əsrlərə aid yapayınt evləri, pqəxsi mulklər və s. Sovet hakimiyyəti illərində iri yalpayıli r-nları, beyuk pəhər parkı salınmıil, ictimai binalar tikilmii- dir. T.-da V. İ. Leninə (tunc, qranit, 1926), “Beəyuk Vətən muharibəsində Tulanın mudafiəcilərinəq (cuqun, 1968), N. Tolstoya (tunc, qranit, 1973) və 6.-na abidə qoyulmutidur. 1Pəhərdə politexnik və pedaqoji in-tlar, 3 teatr, sirk. filarmoniya, Z muzey və s. var. T. pedaqoq K. Uqsiinskinin, yazıcılardan Q. İ. Us- penskinin və V. V. Veresayevin, silah gonetruktoru V. A. po yy yən db BƏ- tənidir. T.-nın 12 km-liyində D. N. Tolstoyun muzey-malikanəsi— Yasnaya Polyana yerləiir.


ləsi,


ULA—bax Ov itlədi.

TӰLA VİLAYƏTİ 0 vil. 1937 il sentya rın 26-da təikil edil- midir. Sah. 25,7 min km. Əh. 1874 MHH (1984, | yanvar). 23 r-nu, 21 məhə- ri, 48 iitq var. Mərkəzi Tula ur.-anp. – "Təbiət. T.v. Orta Rusiya yuksək" liyinin (im. hissəsindədir. Pund. 293 m-ə qədərdir. Faydalı qazıntı- ları: daiq kəmur, dəmir filizi və s. İqlimi mulayim kontinentaldır. Or- ta temp-r yanvarda —9,5-nən —10,3:C- yədək, Miya 19 —20”C-aup. İllik ya- qıntı 470—575 mm. Ərazinin təqr. 8091-i vil.-in q. və 11m.-q. kənarından axan Oka cayı, qalanı ərazidən ba:i-


lanan Don cayı hevzələrindədir. Əsasən, boz podzollaimıinq və qara torpaqlar yayılmızddır. Ərazinin


139, -i mepəlikdir. Heyvanları: sı- qın, canavar, tulku və s. |

Əhali. Əsasən, ruslardır. Ukray- nalılar, tatarlar, beloruslar və 6. da yapayır. Orta sıxlıq 1 km”-də 72,9 nəfərdir (1984). PTəhər əh. 8096 -dir. Muhum iəhərləri: Tula, Novomos-


kovsk, PYyokino, Uzlovaya, Aleksin, Y etriiov. | m əsərrufat. İqtisadiyyatında sə-


naye bailıca yer tutur. Maınqayır- ma və metal emalı (kəmur, toxucu- luq və yeyinti sənayesi ucun avadanlıq, k.t. maplınları, kran istehsalı və s.), kəmur, kimya, qara metallurgiya, ti- kinti materialları, yungul, Yeyinti sənayesi inkipaf etmiidir. İri ya- nacaq-energetika bazası yaradılmıpiq- dır. İri elektrik st.-ları (C erepet, PPyokino, Novomoskovsk) var. K.t.-nın əsas sahəsi taxılcılıq və ptəkər cu- qunduru istehsalıdır. Kartof, tərə- vəz və yem bitkiləri də əkilir. Sud- luk-ətlik heyvandarlıq inkippaf et- midir. D.y.-larının uz. 1100 km-dən coxdur. Moskva—Simferopol, Mos- kva— Voronej avtomobil magistralla- rı T.v.-ndəç gecir. Cay nəql.-ndan (Oka) istifadə edilir. kg kəməri nəql. inkillaf etmindir. T.v. Lenin ordeni ilə təltif olunmuidur (1957).

Mədəni quruculuq və aq Vil.- də politexnik və pedaqoji in-tlar, Moskva Kimya-Texnologiya İn-tunun filialı, 12 muzey (filiallarla bir- likdə, o cӱmlədən L. N. Tolstoyun muzey-malikanəsi— Yasnaya Polyana), 4 teatr, coxlu klub muəssisəsi, kino- qurqu və s. var. *Kommunar (1917) və c Molodoy kommunarə (1925) vil. qəzet- ləri cıxır. Yerli radio və televi- ziya verilinləri ilə yanapı, Umum- ittifaq Radiosu və Mərkəzi Televi- ziyanın verilipləri retranslyasiya olunur.

Vil.-də sərin və ba mualicə kurortu rainka) var. TӰLAYKOV Naxolay Maksimovic (7. 8.1875, indiki Ulyanovsk vil., Ba- rıtsk r-nunun Akitiuat k.—20.1.1938) —sovet aqronomu və torpaqiqunası. RSFSR əməkdar elm və texnika xa- dimi (1929). SSRİ EA (1932) və V. İ. Lenin ad. UXİKTEA-nın akad. (1935). V. İ. Lenin ad. mukafat almındır (1929). 1930 ildən Sov.İKP uzvu. 1910—37 illərdə Bezencuk (indiki Kuybhitev) k.t. təcrubə st.-nın, Umum- ittifaq Taxıl Təsərrufatı İn-tunun direktoru (Saratov) olmuidur. Əsas tədqiqatı torpaqiqunaslıqa, bitki fi- ziologiyasına, umumi əkinciliyə və aqrokimyaya həsr edilmiidir. T. 20— 30-cu illərdə V, R, Vilyamsın ottar-


TULUZ-LOTREK


369


lalı əkincilik sistemini tənqid et- mipdir. Praqa əkincilik akademiya- sının m. uzvu (1932 ildən) idi. TӰLE (Thiye)— Berinq boqazının hər iki sahilində, Kanada və Qrenlandi- yada yayılmınl eskimos mədəniyyəti. T. tayfaları balina, suiti, morj və s. ovu ilə məpqul olmutllar, T. mə- dəniyyəti ucun sumuk ucluqları olan harpun və s. səciyyəvidir (bax Berinq dənizi mədəniyyəti).

TULEBAYEV Mukan Tulebayevic (13. 3.1913, indiki Taldı-Kurqan vil. — 2.4.1960, Alma-Ata)—qazax sovet bəstə- karı. SSRİ xalq artisti (1959). SSRİ Devlət mukafatı laureatı (1949). 1956 ildən Sov.İKP uzvu. T.“Birjan və Sara (1946, 2-ci redaksiyası 1957) operasını, bir sıra kantata, simfo-


nik, kamera-instrumental, vokal və xor əsərləri yazmındır. Qazax.SSR Dəvlət Himninin (1945, Y. Brusi-


lovski və A. Həmidi ilə birgə) muəl- liflərindəndir. TULEGENOVA Bibigul Axmetovna (d. 16.12.1929, Semipalatinsk)—qazax y — COBET MYFƏHHHCH (KO- loratur soprano). SSRİ xalq ə ti (1967). SSRİ Dəevlət mukafatı laureatı (1970). Qa- zaxıstan Opera və Balet Teatrının solistidir (1954— 56: 1971 ildən). Partiyaları: Qar qız (“Qar qızə, N. Rimski -Korsakov), Violetta, Cilda (*Traviataə, e€PHnronerroəs, C. Verdi), Rozina (“Sevilya bərbəri, C. Rossi-



ni), Qız Jibek (“Qız Jibekə, Y. Brusilovski), Gulbartppin (“Alpa- Mbilllə, Y. Rəhmədiyev) və s. Konsert


proqramları ilə də cıxıiq edir. Xa- rici əlkələrdə qastrolda olmuptdur. Lenin ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və medallarla təltif edil- midir.

TULİARA (Toyaqa) (kecmip Tulear: Tiyeaq)— Madaqaskarda pəhər. Tuliara əyalətinin inz.m. Mozambik kərfəzi sahilində port. Əh. 45 min (1978). Ət konservi sənayesi var. Balıq ovlanır. TӰLİUM (nar, Thulium), Tm—knM)iə- vi element. Elementlərin dəvri siste- minin İT qrupundadır, lantanoidlərə aiddir, acıq boz rəngli metaldır, at.n. 69, at.k. 168,9342-dir: 15952S-də əriyir, 17272S-də qaynayır, sıxlıqı (959C-nə) 8,314 q/sm?”-dir. Kutlə ədəd- ləri 165—175 olan 11 izotopu mə”lum- dur ki, bunlardan *7?Ttp praktiki əhəmiyyətə malikdir. T.-u İsvec kim- yacısı P. Kleve (1879) gətf etmiii- dir. İlk metal T.-u amerikan alim- ləri Speddinq və A. Daan almıii1- lar. T.-un Yer qabıqında kutləcə miqdarı 8-10” 59£ -dir. Əsasən, T. ksenotim və evksenit mineralların- dan, həmcinin metallotermik yolla (1000 — 1500”C-nə) 63 OKCHATƏPHHAƏH alınır. Birlətmələrində T. --3 oK- sidlətmə dərəcəsi gestərir, kimyə- vi aktivdir: havada sur”ətlə oksid- ləpir, elementlərin əksəriyyəti ilə ərinti və birləimələr əmələ gətirir. 179Tm izotopu tibdə səyyar rentgen cihazlarında iilədilir. TULYAREMİ YA—insan və heyvanlar- da gəskin infeksion xəstəlik, tərədi-


AS E—24, c, 9


ciləri EqapsyzeyYa SiYaqepz5 bakteri- yalarıdır. İlk dəfə 1911 ildə C. Mak-Koyvə C.Cepin Kaliforniyanın Tulare (Tiyaqe) k.-ndə xəstə sunbul- qıranlarda apikar etmiilər. T. ABİL. dan bapqa SSRİ-də, Kanadada, Yapo- niyada, İsvecdə, Norvecdə, Fransa- da və PQimal yarımkurəsinin bir sı- ra əlgələrində təsaduf olunur. nsanlara bilavasitə gəmirici- lərdən, dovpanlardan, yaxud onların cirkləndirdiyi sudan, məhsullardan, habelə həpərat və gənələrin ditilə- məsindən kecir. "Təbii ocaqlarla tə- zahur edir. Tərədicilər orqanizmə dəridən, gezun selikli qiptasından, tənəffus yolları və həzm orqanla- rından dupqur. İnkubasiya devru 3— 7 gundur. Əlamətləri: yӱksək temp-r, kəskin bataqrısı, yuxusuz- luq, gecələr cox tərləməş limfa du- Yunləri iitpir, aqrılı olur, cox za- man irinləyir. Xəstəlik 2—3 həftə davam edir. T.-nı aikar etmək ucun allergik sınaqdan və spesifik aq- qlutinasiya reaksiyasından istifadə edilir. Mӱalicəsi: antibiotik- lər (streptomisin, tetrasiklin və s.). Xəstəliyə tutulmuzllarda məhkəm im- munitet yaranır. Sarlam insanlar xəs- tələrlə təmasda olduqda T.-ya tutulmur- lar. Profilaktikası: T. əley- hinə diri vaksinlə dəriustunə peyvənd etmək (5 il mӱddətində immunitet ya- radır), gəmiriciləri və gənələri qırmaq, su mənbələrinin sanitariya mӱhafizəsinə, pəxsi gigiyena, aqro- texnika qaydalarına riayət etmək və s. T. ilə butun heyvanlar, cox vaxt qoyunlar, həmcinin xəzdərili hey- vanlar xəstələnə bilər. Yoluxma (xəs- tə gəmiricilərdən) yem və sudan, in- feksiyalı tərədicilərdən, hava-dam- cı yolu ilə, qansooan buqumayaqlıla- rın ditləməsi nəticəsində baiy verir. Q. cox vaxt gizli gedir və qızdırma, ishal, arıqlama, limfa duyunlərinin beyuməsi, balasalma, sinir sistemi pozqunluqları ilə muppayiət olunur. M ualicəsi: antibiotiklər. Pro- filaktikası: gəmiricilərlə mubarizə, xəstə heyvanları ayrı sax- lamaq, arıqlamın heyvanları əldu- ub yandırmaq, xəstəlikdən əelmui eyvan cəmdəklərini yandırmaq, ya- xud biotermik quyulara tullamaq. Əd.: Epidemiologiya, B., 1974: 111 u- valova E. P., İnfekiionnıe bolezni, M., 1982. TULLANMALAR, idmanda — 1) idman nəvunun əsasını və məzmununu təikil edən Q. (parapqut idmanı, ba- tutda T.): 2) idman nevundə mustəqil hərəkət sayılan T. (yungul atletika- da, gimnastikada, akrobatikada): 3) idman nəvunə onun bir elementi ki- mi dan olan T. (bədii in da cqurlu konkisurmədə və C.). TYRÖMA — RSFSR-in Murmansk vil.-ndə cay. Notozero gelundən bai1- lanıb, Barens dənizinin Kola kərfə- zinə tekulur. Uz. 64 km, hevzəsinin sah. 6250 g.m?-dir. Qar və Yaqıiq sula- rı ilə qidalanır. Dekabrdan iyuna- dək donmuii olur. Əsas qolu Pecadır. Atac axıdılır. Uzərində SES-lər (su anbarları ilə) var. TӰLON (Toiyop)u—Fransanın c.-un- da iəhər, port və hərbi-dəniz bazası. ƏH. 182 min (1975). Aralıq dənizi sa- hilində, Var departamentindədir. Gə- miqayırma, kimyYa, Yeyinti sənayesi var. Balıq ovlanır.


TULSİDAS Qosvami (təqr. 1532, So- ron, indiki Uttar-Pradetp ttatı— 1624, Benares)—hind pairi. cRama- yanaq sujeti əsasında yazdıqı cRa- manın rəpadətli əməllər dəryasıv (cox vaxt sadəcə 4“RamayanaF adlandı- rılır) poemasında (təqr. 1575) ideal cəmiyyət qurulupqu və blakti ideya- ları əksini tapmındır. li c Kripna haqqında nəqmələrə (Hər ikisi təqr. 1570), c Himnlər toplusu (1586), 41Pe”r cələngiq (1612—14) və s. pe”r məcmuələri var.


Əsəri: Ramaana, M., 1948,


TULUQ—davar, bə”zən isə dana dəri- sindən hazırlanan qab. Butəv soyul- muiq dərini apılayıb tukdən təmiz- ləyəndən sonra qollarını və arxası: nı məhkəm baqlayıb, boqazını aqız- lıq dӱzəldirdilər. Kecmiidə sud, qa- tıq, ayran, kətəməz və s. dapımaq ucun (cox vaxt Q.-larda su da dapıyırdı- lar), daqətəyi r-nlarda isə nehrə kimi də istifadə etmiillər.

Azərb.-dan (Mingəcevirdən) 3—8 əsrlərə aid icərisindən uzum tum- ları və dailatmın pərab cekuntu- su qalıqları olan T. tapılmındır. Əbdurrətid Bakuvinin mə”lumatına gərə, hələ 14 əsrdə Bakıdan T.-lara doldurulmuql neft dapınırdı. TULUQ ZURNASI, tulum, tu- lum zurnası–nəfəslə calınan xalq calqı aləti. Q.z. qoyun və keci dərisindən ha- vırlanmıth tu- luqdan, ӱzərində 35—6 dəliyi olan 150 — 160 MM uzunluqunda iki qarqı sumsudən, tuluqu hava ilə doldurmaq ucun 110 — 120 mm uzunluqunda bo- rudan ibarət- dir. T.z. coban- ların fərdi (solo) musiqi alətidir. Cox vaxt tulumcu oxumasını (Cco- ban avazları)



calqısı (rəqs melo-


diyaları, diringi) ilə muptayiət edir. T.z. Azərb.-ın İlic, Pyaha buz, Lacın və Qubadlı r-nlarında


genit yayılmıtidır. Dunyanın bir cox əlkəsində muxtəlif adlarla Ya- yılmıtdır: SSRİ-də duda (rus, Uk- rayna, Belorusiya), cimpoy (Moldavi- ya), torupill (Estoniya), suomu duda (Latviya), duda (Litva), parakapzuk və ya tik (Ermənistan), stviri və ya qudastviri (Gurcustan), ciboni (acar), papar və sarnay (cuvaii) və s., xarici elkələrdə—dudı (Cexoslovakiya), koza (Polta), qayda (Bolqarıstan), dudel- zak (Almaniya), beqpayp (İngiltərə), korneluz (Fransa) və s.

TULӰZA (Topyoize)—Fransanın c.- unda pəhər. Yuxarı Haronna depar- tamentinin inz.m. Nəql. qoviyaqı. Ha- ronna cayında, Cənub kanalının girəçəyində port. Əh. 374 min (ipəhər- ətrafı ilə birlikdə 495,2 min, 1977). Hərbi, aviasiya, kimya, yungul, yeyin- ti sənayesiz me”marlıq abidələri, Un-t (13 əsrdən) var. Kosmik tədqiqatlar


mərkalilir. TYnaY3-nROTPEK (Toulouse-Lautrec, əslində Tuluz-Lotrek-Mon"


q a, Toulouse-Lautrec- Monfa) Azpu


TULUN



s .– = reəəkkbhj



A. Tuluz*Lotregk. *Mulen-Rujdau. sənət İnstitutu.


Mari Raymon de (24.11.1864, Albi— 9.9.1901, Bordo yaxınlıqında, Mal- rome)—fransız boyakarı və qrafiki. 1881 ildən, əsasən Parisdə yaqpamıil- dır. Q.-L.-in yaradıcılıqında bo- hemanın (qayrısız, sərsəri həyat tər- zi kecirən aktyor, ədib və rəssamlar muhiti) həyatı və məitəti mevzusu əsas yer tutmutidur (4“Mulen-de-la-Qa- letdə rəqs gecəsiə, 1889, *"Mulen-Ruj- daə, 1892, hər iki əsər Cikaqodakı İncəsənət in-tundadır: c“Mulen-Ruj- da rəqsə, 1890, tpəxsi kolleksiya, Fi- ladelfiya: c“Əz sevgilisi ilər, akva- rel, quaii, 1891, Zərif Sənətlər Mu- zeyi, Boston) *Muӱqənni qadın İvett


Gilberə, 1894, A. S. Pupkin ad. Təs- **


viri Sənət Muzeyi, Moskvay €/leMy- len KYHƏCHHAƏHKH salondaq 1894—95, 4Q, Tapye de Seleyranın portreti, 1894, “Dərzi qadınə, 1900: hər uc əsər Albidəki Tuluz-Lotrek muzeyindədir),


Ədo Perrqkopo A., Tuluz-Lotrek, per. s frani,, M., 1969: Vorkunova N., Tuluz-Lotrek, M., 1972,


TULӰ N—RSFSR İrkutsk vil.-ndə pəhər. Tulun r-nunun mərkəzi. İya cayı sahilindədir. D. y. st. Əh. 54 min (1984). Meiyə, aqac emalı, kəmur və tikinti materialları sənayesinin muhum mərkəzidir. PTutpə, hidroliz, avtomobil təmiri və elektrik tə”miri 3-Dları, pedaqoji və tibb məktəbləri, sovxoz-texnikum var. TULUNİLƏR — Tulunilər dəvləti hekmdarları sulaləsi (868—905). Ba- nisi ərəb sərkərdəsi, mənitəcə oruz turk tayfasından olan Əhməd ibn Tu- lundur. Həkmdarları: Əhməd ibn Tu- lun (868—884|, Xumaraveyh ibn-Əhməd ə ən Ceytp ibn Xumaraveyh |895— 96), Harun ibn Xumaraveyh 1896— 9041, Illef6an nön Əhmən 1904—9051. T. devrundə əlkənin iqtisadi həyatını dircəltmək məqsədilə bir sıra isla- hatlar kecirilmiti, Misir o zamankı islam aləminin inkitaf etmiit əlkə- lərindən birinə cevrilmiiidi. T. su- mən Abbasilər xilafəti son qoy- utdur. TӰLӰNİLƏR DƏVLƏTİ (868—905) — Misirdə feodal devləti. Əsasını Abbasilərin Misir valisi, mənipəcə


oquz olan Əhməd


ibn Tulun |868— 884) qoymutdur. Qı- sa mӱddətdə riya, Fələstin ivan, Suqur (Xilafətin Bizansla sərhəd əyalətləri) və s.


əraziləri əzunə Ta- de Əh ii ibn Tulun əslində Xi- lafətdən asılı ol- mayan mustəqil həkmdara cevril- di. O, Fustat iy, yaxınlıqında əl- kənin yeni paytax- tı—Qata”i HI.-HH saldırmıil, geniyi quruculuq itləri aparmınldı. H- sirdə ən qiymətli me”marlıq abidəsi olan İbn Tulun məscidi də o devr- də tikilmiiidir, T.d.-ndə vergilərin azaldılması və s. islahatların ge- cirilməsinin beyuk əhəmiyyəti ol- mumtdur. Əhmədin oqlu Xumaraveyh dəvrundə |884—895) d. getdikcə iqtisadi cəhətdən zəifləməyə bai1- ladı. 890 ildə bailanan qərməti- lər hərəkatı T.d.-nin tənəzzulunu su tləndirdi. Bundan istifadə edən Abbasilər T.d.-nə son qoyaraq Misiri yenidən Xilafətin tərkibinə qatdı- lar. Tulunilər dəvru Misirin cqı- zıl əsriz sayılır.

Əd.Əliyevə. Q., Əhməd ibn Tulun nə Tulunilər devlətinin yaranması, ADU- nun Elmi əsərləri, tarix və fəlsəfə se- riyası, 1967, ə 5: yenə onun, Tuluni- DO davisti və Qərmətilər, yenə orada, 1971,


1892. Cikaqo İncə-


TY RuA (Tiysea)—RSR-də ipəhər. Tul- ca əyalətinin inz.m. Dunay cayı del- tasındadır. Əh. 70 min (1981). Əlkə- nin əsas balıqovlama bazasıdır. Ye- yinti sənayesi, gəmiqayırma, k.t. ma- pınqayırması, mərmər e”malı muəssi- sələri və s. var. Aluminium oksidi, qamın mə mulatı istehsal edilir. TULCİN-–USSR Vinnitsa vil.-ndə pəhər. Tulcin r-nunun mərkəzi. Sel- nitsa cayı sahilindədir. Ət və cə- rək la ın, konserv, yaq-pendir z-dları, ayaqqabı, tikiiq f-kləri: ay- tarlıq texnikumu, maarif-mədəniyyət məktəbi, P. Yestelin ev-muzeyi, əlkətunaslıq muzeyi var. TUMAN—ust geyim nəvu: qadın ge- yim kompleksinin tərkib hissəsi. Bel- DƏN ətəyədək (cox vaxt topuradək) boy və bir necə taxtadan bicilib tikilir- di. Qafqaz qə Yaxın İlləpr xanrnansbı arasında yayılmk"tdır. Azərb.-da T.- ın taybalaq (ckəmərcinə və cbuzməliz) və cutbalaq olmaqla iki nəvunə təsa- duf edilir. Yaiqlı qadınların T.-ı tutqun və tund, qazların, s cumlə- dən gəlinlərin T.-1 acıq rənxli par- cadan tikilirdi. K. nizdə kubar qadınların Q.-ının ətəyinə sikkə və Ya kəsmə qızıldan ayrıca cətəklikə bənd edilirdi. Gəlinlik T.-ının cətəklik olması toy adətinin vacib pərtlərindən sayılırdı. TUMANYAN Hovanes Tadevosovic (19, 2.1869, indiki Erm.SSR, Tumanyan r-nunun Dsex k.—23.3.1923, Moskva)— erməni Yazıcısı, ictimai xadim, Ke:-



ppitp ailəsində do qulmutidur. Yara" dıcılıra 80-ci il" lərin ortaların- dan balamındır. | cPe rlərə (c. 1—2,

1890—92) toplusu ilə ictimaiyyətin rəqbətini qazan- mıqidır. “Maro (1887), cLorili Sakom (1889), ə enə € Anynıə (1890)

| poemalarında pat- iarxal kənd həyatı, xalqın əda- ə an ictimai muhitdə faciəsi gəs- tərilmitdir. cAh-zarə (1890) poe- masında kəndlilərin dal zulL" munə qarplı kortəbii mubarizəsin: dən bəhs edilir. “Kin BƏ UIl€”p unahəcnə (1899, nəpri 1901) poeması poeziyanın ictimai roluna, c Minsəsli bulbulq (bitməmitidir) naqıl-poeması fəlsəfi-esteqik problemlərə həsr olun: mupdur.

ə yaradıcılıqının demokratiz- mi, xəlqiliyi və humanizmi xalq qay- naqları ilə aaa ik qala" sının alınması (1902), €ArTaMapə (1892), “Pərvanə (1903), “PEah və cər- ciə (1917) poemalarında, naqılların- da erməni, PTərq əfsanələrindən is- tifadə etmipdir. c“Sasunlu Davidə eposunun variantları əsasında eyni adlı poema yazmıldır (1902). Heka- yələrində (-“Gikorə, cGikosun əlumuə, cPəhrizə və s.) gəndlilərin psixolo- giyasını acıb gəestərmitidir.

20 əsrin əvvəllərində geniii icti* mai fəaliyyət gəstərmiii, 1905—07 il" lərdə milli nifaq və qırqınlara qar" pyı cıxmınl, iki dəfə (1908 və 1911) həbs edilmitdi. 1899 ildə Tiflisdə erməni yazıcılarının € BepHaTyHə ədəbi dərnəyini yaratmıil, 1912—21 illərdə Qafqaz erməni yazıcıları cəmiyyətinin sədri olmudur. Bəyuk Oktyabr sosialist inqilabını və Er- mənistanda Sovet hakimiyyətinin qə- ləbəsini alqıpplamıln, Ermənistana Yardım komitəsinin sədri (1921—22) olmutdur. Erməni ədəbiyyatı, folk- loru və ədəbi dilinə dair məqalələri var. Yaradıcılıqı erməni ədəbiyya= tında xəlqilik və realizm prinsiplə- rinnin inkipafına guclu təsir gəs" tərmipdir. Əsərləri əsasında dram və musiqi əsərləri (A. Tiqranyanın

  • Anupə, pendiarovun cAlmastə

operaları və s.) yaradılmı:i, film: lər cəkilmitdir.

Azərb. və erməni xalqlarının dostluqu T.-ın ictimai fəaliyyətin- də, Yaradıcılıqında əhəmiyyətli yer tutur: *Əhmədə (1908), cAllah tərə- findən gəndərilmipyə (1911) Hekayələ- ri, “Bir damcı balq (1909) əfsanə-poe- ması və s. Azərb. ədəbiyytını və folk- lorunu sevmiti, onlardan bəhrələn- midir (4 Minsəsli bulbulq (1914) naqıl-poeması, *Aqılsız adamə (1891), cHaxcax padpahə, 4Cəpipə (1907), cQocaq Nəzərə (1908) və s. narılla- rı). Əsərlərində Azərb. səzləri, ata- lar səzu və zərbi-məsəlləri ipillət- Mipy, *Əsli və Kərəmə dastanından, bayatılardan tərcӱmələr etmiptdir. C. Məmmədquluzadə və Ə. b. Haqverdiyev- Lə dost olmutdur. Anadan olmasının 100 illiyi Azərb.SSR-lə nə genit qeyd olunmutdur. Bakıda adına kçcə var.

Əsərləri: Qolsuz qız, B., 1962: Secilmip əsərləri, B., 1969, Rubailər,


TUNDRA ZONALARI


371



B., 1974, Naqıllar pə Hekayələr, B., 1982: İzbr. proizv., t. 1—3, Ersvan, 1969: İzbr. proza, Erevan, 1977,

Əd. Xəlilov P., SSRİ xalqları ədəbiyyatı, H. 1, nəiiyə 2, B., 1975, Yere- vanlı Ə., Honanss Tumanyan və Azərbay- can ədəbiyyatı, Yerevan, 1974: Djrba - pln 3. M, Hoəsus Tymansna, M., 1969, Tumanan 100. (Əbilədnan letopisı, Epo- van, 1974,


TUMANOV (əsl familiyası Tum a- niivili) İosif Mixaylovic (15. 1.1909, Tiflis—8.7.1981, Moskva)— sovet rejissoru, pedaqoq. SSRİ xalq artisti (1964). SSRİ Dəvlət mukafa- tı laureatı (1950). 1956 ildən Sov, İKİ uzvu. Rejissorluq fəaliyyətinə 1920-ci illərin axırlarından bai1- lamızidır. Q. 1961 ildən Kremlin Qu- rultaylar Sarayının (1964—70 illər- də həmcinin Boyuk Teatrın) bali rej. olmulidur. Moskva operstta teatrında a Qrembitaq (1949, Y. Milyutin), Krem- lin Qurullaylar Sarayında * Don Karlos (1963, C. Verdi), Bəyuk teatr: la *Mazepa? (1956, P. Caykovski), La Skalazda (Milan) “Boris Qodunov,

  • “Xovaipinaq (1967, M. Musorqski)

operalarını tamapaya qoymuyzidur. cFOlimpiada-8v0 bədii proqramının bədii rəhbəri, qurulusqicu rej. olmuit- dur. Pedaqoji fəaliyyət kəstərmiii- dir (1965 ildən prof., 1970—81 il: lərdə Teatr Sənəti İn-tunun rej.-luq kafedrasının mudiri). Oktyabr İn- qilabı ordeni, 4 baiqa orden və me- dallarla təltif edilmizndir. TUMANSKİ Sergey Konstantinovic (21.5.1901, Minsg—9.9.1973, Moskva)

i —aviasiya muhər-

rikləri sahəsində sovet konstrukto- ru. SSRİ EA akad. (1968). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1957). Lenin mu- kafatı laureatı (1957), SSRİ Dev- lət mukafatı lau- reatı (1945). 1951 ildən Sov.İKP uz- vu. Petroqrad Hər- | İE bi-Texniki Məktə- bini (1922) və H. Y. Jukovski ad. Hərbi-Hava Muhəndisləri Akademiya- sını (1931) bitirmindir. Sur qətli bombardmancı təyyarələr, sərnipyin laynerləri, səsdən sӱrətli qırıcı və s, təyyarələr ucun mӱhərriklər yaratmıli, aviasiya mӱhərrikləri ucun yӱksək temp-r turbini yaratmaq sahə- sində xeyli ii gərmuil, ikikaskadlı kompressoru olan reaktiv muhərrik- lərin yaradılması sahəsində təlqiqat- lar aparmındır. 4 dəfə Lenin orde- ni, 2 bapqa orden və medallarla təl:- tif olunmutdur. TUMARKİNA Dina İosifovna (l.


16.8 1932, Olessa)—sovet aktrisası.

Azərb.SSR xalq ar. | | tisti (1981). Azərb, SSR Devlət mukafa- tı laureatı (1972). 1965ildən Sov İKP uzvu. 1956 ildən Azərb. Rus Dram Teatrının aktrisa- sıdır. İfadəli liksiyası olan T.- nın repertuarında iradəli və mpguzar qalın obrazları əsas yer tutur. Rol-





D. İ. Tu- markina Natalya (4 Ko- mandorun ad- dımlarıq, VB. Korostılyov) rolunda.



ları: Byanka (41/Pıltaq qızın yumiyal- masızə, V. Pekspir), Roksana (*Sirano də Berjerakə, E. Rostan), Yelena And reyevna (4 Vanya dayı, A. Cexov), Aman- da (4 Terezanın ad guӱnuə, G. Mdivani), Natalya (* Komandorun addımlarıə, V.


Korostılyov), Nəzakət (“Sən həmipə mənimləsənə, İ,. Əfəndiyev), Aliyə (“Dairəni geniptləndirinə. İ. Qası-


mov), Dilarə (4“PTəhərin yay gunləri?, Anar) və s,

TUMAC—qoyun və geci dərisindən tappid apılaması ilə alınmıiyq dəri novt. Əlvan, parlaq rənglərə boyanır. Azərb.-da T, kecmiidə dabbaqxanalar- da hazırlanırdı. Dabbaq əvvəlcə əhəng məhlulu vasitəsilə dərinin tu- kunu təkub təmizləyir, sonra onu aiya (vəlgə, nar qabıqı və s.) qoyur, ən nə- hayət boyayırdı. Hazırda T.-dan mebel uzluyu, qalantereya mə”mulatı hHa- zırlanmasında, SSRİ-nin iqərq r-n- larında yerli ayaqqabı nevlərinin tikilipində istifadə edilir. TUӰMBA—Qərbi və Ekvatorial AFf- rikada Dair dəvrunə aid bir necə mə- dəniyyətin kehnəlmiii adı. Əairdə Tumba (Tapha) gəlunun adı ilə ad- landırılmınjdır, Əsasən, iki tərəf- dən Qqoparılmınd massiv alətlər, əl capacaqları və capma alətlər Q. mə- dəniyyəti ucun səciyyəvidir.


Ədə Klark Dj. D., Doistorices- kal Afrika, M., 1977,


TUMBUL—Azərb.SSR Babək r-nunun (Nax.MSSR) Babək qəs, sovetliyində kənd. R-n mərkəzindən 8 km c.-da, Nax- cıvan dӱzӱndədir. ƏH. 964 (1985). Əsas təsərrufatı uzumculukdur. PQutiə qablar və pivə z-dları, orta məktəb, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var. TUNQ, tunq aqacı (AYeiqİe5)— sudləyəngimilər fəsiləsindən yarpaqı təkulən aqac cinsi. Yarpaqları nӧv- bəli duzulur. Cicəyi bircinsiyyətli- lir. Meyvəsi cəyirdəkdir: diametri b sm-dək olur. Qoxumları iridir (uz. 2—Z sm), əksər nevlərinin toxu- mu zəhərlidir. Cənubi və soru Asi- yanın tropik və subtropik r-nların- da, Sakit okean a-larında 5 (baiqa məlumata gərə 15-dək), SSRİ-də (Za- qafqaziyada), o cӱmlədən Azərb.SSR- lə Ford, Yaxud Cin T.-u (A. Koqdi) və yapon 1.-y (A. soqdaqa) becərilir. Toxumlarında tezquruyan yaq var. Ən yaxpı T. yarı Ford T.-upun toxu- mundan alınır.

TYHT YARI—tunq aqacının toxum- larındlan alınan bitki yarı. Tunq toxumunun tərkibində /094-dək T.).


var. Havada tez quruyan, xopagəlməyən iyi olan sarımtıl rəngli mayedir, uz- vi həlledicilərin coxunda həll olur, sıxlıqı (,933—0,945 2/sm?, Yod ədə- di 154—176-dır. Tərkibində doymutt və doymamın karbon turiquları —66 — 296 eleostearin (bu miqdarda o an- caq T.y.-nda olur), 4—1394 olein, 9— 1196 linolen, 2,596 stearin, Z,796 pal- mitin turpusu və 0,4—196 sabun- lapmayan birləimələr var. T.Y., əsa- sən, lak-boya materiallarının hazır- lanmaşında iiplədilir, zəhərlidir. TUNQӰS METEORİTİ — Podkamen- naya Tunquska (RSFSR) cayı həvzə- sinə ayumyu (1908) nəhəng meteorit. Bu zaman parlaq ipıq sacan bolid mupahidə edilmiiy, onun partlayını 1000 km-dən bəyuk məsafədə eiidil- mipdir. Partlayıpqı nəticəsində Yer kurəsinin bir cox məntəqəsində seys- mik və hava dalqaları qeydə alınmıid, atmosferə kulli miqdarda meteorit maddəsinin tozlanması nəticəsində Avropada bir necə gӱn anomal irıqlı gecələr mulpahidə olunmutdur. SSRİ EA meteoritlər uzrə komitəsi, sonra- lar isə SSRİ EA Sibir bəlməsinin meteoritlər və kosmik toz ӱzrə komis- siyası T.m.-nin dutiduӱyu əraziyə dəfə- lərlə ekspedisiyalar təikil etmiiydir. TUNQӰSKA—RSFSR Xabaroq :əlkə- sində cay. Amur cayının qolu. Uz. 86 km, Hevzəsinin sah. 30 200 km?, Urmi və Kur caylarının birləiməsindən əmələ gəlmitdir. Əsasən, Yaqrıpq su- ları ilə qidalanır. Aqac axıdılır. Gəmiciliyə yararlıdır. | TUNQUSLAR—evenklərin 20 əsrin 20—30-uy illərinədək iilədilmiiy


adı. TUNQӰS-MANCӰR DİLLƏRİ, man- cur-tunqus dilləri, tun- qus dilləri—SSRİ (PYərqi Si- bir, Uzaq PPərq), CXR (PQimal-Pərqi Cin, Sintszyan) və MXR-də (Barqa r-nu) yaqayan xalqların qohum dillə- ri. Altay dillərinə mənsubluqu ehti- mal edilir. P1m. —Sibir (evenk, even, negidal, solon dilləri), c.— Amuryanı (nanay, ulc, orok, oroc, udege dillə- ri), q.—mancur (mancur dili və əlu cjurcjen dili) qrupları ayırd edi- lir. T.-m.d.-nin baiqa təsnifatı da var.


Əö.: Azıki narodov SSSR, t. 5, L., 19688 | TYHAPA (fin dilində tüntüri —


meəsiz, cılpaq yuksəklik)— Arktika sahəsinə xas olan bitki ertuyu TİPİ.- Mepəsizliyi, sporlu bitkilər, alcaq- boylu otlar, kolluqlar və kolların ustunluyu ilə səciyyələnir. Bax həm- cinin Qundra zonaları və Tundra faunası məqalələrinə.

TӰNDRA ZONALARI –—təbii zona, Əsasən, PPimal yarımkurəsində (Cənub yarımkurəsində Antarktida yaxın- lıqındakı adalarda kicik sahələri əhatə edir), Arktika və Vn qurpaqlarında yayılmıtidır. YYimal yarımkurəsində Arktika səhraları zonası ilə (11m.-da) meilə tundra 30- nası (c.-da) arasında yerlətir. Eni 300—500 km-ə catan zolaq (Yəklində Avrasiyanın və PYimali Amerikanın im. sahilləri boyu uzanır.

T.z.-nın yerlətdiyi enliklərdə il- lik radiasiya balansı apaqıdır (8— 20) kkal|)sm?), oktyabrlan aprelədək mənfidir. Qıpy 8—9 ay (bunun 60—80 gunu TYTÖ gecəsidir) davam edir. Orta tsmp-r yanvarda —5-dən —40*S--yə


372


qədər, iyulda 5—109S-dir. İllik ya- qıntı 200—500 mm, bə”zən 750 mm-ə catır. Yay havanın nisbi rutubətliyi- NİN Yӱksəkliyi, tez-Tez duman və cis- kin yaqıznlın olması ilə xarakterizə olunur. Daimi donutluq inkitaf et- mipdir. Hoxlu gəl və bataqlıq var. Torpaqları, əsasən, qleyli, tundra tip- lidir. Bitki ərtuyundə iiibyə, ma- mır, alcaqboylu otlar, kolcuqlar və kolluqlar ustundur. Ar kəklik, tund- ra kəkliyi, pimal maralı, canavar, lemminq, tundra tulkuşu, qoyun-ekuz T.z.ucun xarakterikdir. Coxlu su qu- uy, hətərat var. Maralcılıq və ba- lıqcılıqla məpqul olunur. Xəzli də- HH3 He vadi ovlanır.

TӰNDRA KƏKLİYİ (Qaroriz mu- (15)—toyuqkimilər dəstəsinin tetraki- milər fəsiləsindən qupt. Bədəninin uz. ZƏ sm-dək, cəkisi 4 —880 q-dır. Yayda erkəyi və dipisi əlvan, qıtnda aq olur: Avropa, Asiya və P1imali Amerika d-rının alp qurijaqında və quru təpəli tundrada yayılmıtndır. Qıpda kecur. Yuvasını torpaqda qa-



a əz ” x 7”: ğ


Tundra gəkliyi" 4—diptisi: 6—erkəyi.


zır, 12-dək yumurta qoyur. Yalnız dipisi 24—26 gun kurt yatır. Toxum, tumurcuq, zor, kiləmeyvə ilə, ətcəba- lalar isə cuӱculərlə qidalanır. Ov əhəmiyyəti azdır. TYHAPA TYRKYCY (Alopex lagopus) —itlər fəsiləsindən yırtıcı məməli heyvan. Bədəninin uz. 50—75 sm, cə- kisi 6—10 k2-dır, Quyruqunun uz. 40 sm-dək olur. Xəzi sıx və yumpaqdır. ənginə gərə ar T.t. (qıtqda dumaqr, yayda bozumtul-tonur) və mavi T.t, (Yayda və qınyda acıq-boz) olur. Tun- dra və meipə-tundrada dalı cınqıl- lıqlar arasında və dənizin sahilə ATDIRI arac gӧvdələri altında yapla- yır. Yuvalarda balalayır. Gəmirici, TY və onun yumurtalarını və s. ye- Yir. Boqrazlıq devru :49—57 gundur. 7—12 bala doqur. Sayı kəskin azal- mıpdır. Muhum ov heyvanıdır. Mavi Q.t.-nun xəzi daha qiymətlidir. TYHAPA FAUNASI—tundrada ya- playan Heyvanlar. T.f.-nın xarakter Xususiyyətləri həyat ipəraitinin sərt- liyi və faunanın nisbətən cavan ol- ması ilə əlaqədar həddindən artıq Yoxsulluqu, bə”zən mustəqil cinslərə məxsus olan endemiklərin olması, həmcinin yekcinslik və bir cox hey- vanın dənizlərlə (quti bazarlarında Yapayan quplar, ar ayı və s.) əlaqədar olması və s.-dir. Onurqalı heyvan- ların bəyuk bir qismi qıpda tundra- NI tərk edir: yalnız bir qismi, məs., lemminqlər qar altında yaplayaraq car qalırlar. T.f.-nın tərkibinə yer- epən-qonurditlilər, adi və dırnaqlı lemminqlərin endemik nevləri, əsasən, tundranın c. hissəsində yatpayan bə”- zi tarla sicanları, aq dovipan, qıi1-


TUNDRA KƏKLİYİ


da mepə-tundraya, qismən də tpimali tayqaya gəcən tundra tulkusu, geni Yayılan qornostay və gəlincik daxil- dir, tӱlkӱyə, canavara, ipimaldan GƏLƏN ar ayıya və cənubdan gələn qo- nur ayıya təsaduf olunur. Muzik qo- Yun-ekuzu endemikdir, pimal maralı Xarakterikdir. Sərcəkimilərin numa- Yəndələrinə rast gəlinir: ar qaz və ar bayqui, izimal sərcəsi, Laplandiya Yol torarayı endemik sayılır. Su- runənlər azdır, bə”zi qurbaralara təsaduf olunur: qızılbalıqkimilər, ikiqanadlılar (arcaqanad) coxdur. .f.-nın yoxsulluqu məməlilərin

azlıqrı ilə xarakterizə edilir. T.f.- nın numayəndələrindən ppimal mara- nbı əhlilətidirilmitdir. Xəzli hey- vanlar və bə”zi qutjlar ovlanır. TUNEL (ing. Sippe1)—nəql. 5 cx maq, su axıtmaq, yeraltı ipəhər təsər- rufatı ipəbəkəsi və s. ucun ufuqi, Yaxud maili yeraltı qurqu. Tə yina- tına gərə d.y., avtomobil yolu, metro- politen T.-ləri, pqəhər yolları və nəql. magistrallarının muxtəlif sə- viİYYƏDƏ kəsipmə yerlərində salınan, gəmicilik, bir necə nəql. nəvu ucun, hidrotexniki, kommunal (məs., pəhər su pəbəkəsi ucun) və s. T.-lər var. Yeraltı və sualtı (kanal, gel və kər- fəzlərin altından cəkilən) T.-lərə ayrılır. Dar silsilələrindən, atı- rımlardan və s.-dən kecən T.-lər də var.

T. tikintisindən hələ cox qədim zamanlarda istifadə edilmiiidir.

amızdan xeyli əvvəl Babilistan, Misir, Yunanıstan və Romada yeral- tı iplər (əvvəllər faydalı qazıntı cıxarılması, məqbərə və məbəd tiki- lipində, sonralar isə su təchizatı və nəql. ucun) aparılırdı. Orta əsr- lərin sonunda beynəlxalq ticarət əla- qələrinin genipnlənməsi ilə əlaqədar gəmicilik T.-lərinin iniqasına bai1- landı. İlk gəmicilik T.-i (uz. təqr. 160 m) Fransada (1679—81 illər), ilk D.y. T.-i isə (uz. 1190 m) B. Brita- niyada (1826—30) Liverpul— Mances- ter xəttində tikilmiidir. Sonralar piroksilin və dinamitin ixtira edil- məsi, qazıma mapınlarından muçvəf- fəqiyyətlə istifadə Fransa, İtaliya və İsvecrə arasında beyuk Alp T.- lərinin cəkilininə imkan yaratdı 


əD








I. ə rı





"m Axi ənin EL” ə—


rə Hə I Lİ




x) in



| m" || "| - g


|


ə. I


1 - ə


– eyra : | 5 ADİL


21


ə


Tunel sipəri" paquli arakəsmə, 4—siyirtmə arakəsməs 6—platforma domkratı)|


tı: 11—dayaq dabanı,


HA.


- 4 1,


= larda, generatorlarda və ii “sf



s. .”——— ”—.


o


Y|—dayaq palqası: 2—bıcaq halqası: 3— platforma: 7—quy udibi domkra- tı: 8—bəndy 9—tabıq konstruksiya, 10—sipər domkra-


€ 918 ilədək hər birinin uz. 5 kmolan 6 T. cəkilmiidi). | Rusiyada ilk d.y. (ikiyollu) T.-i (uz. 1,28 km) 1862 ildə tikilmitdir. SSR -DƏ D.y.-nun intensiv iniYası, SES izəbəkəsinin yaradılması, MET- ropoliten və ipəhər Yeraltı təsərru- fat obyektlərinin tikintisi ilə əla- qədar olaraq T. salma xeyli inkiptaf etmitdir. 1980 ildə Arpacaydan Se- van gəlunə su axıtmaq ucun T. (uz. 48,6 km) cəkildi. Azərb.SSR-də -ən uzun T. (1430 m) 1984 ildə Bozdaqrın icərisindən cəkilmipdir. Həmin Q.- dən Mingəcevir su anbarından suyu Azərbaycan DRES-inə təzyiq altında axıtmaq ucun istifadə olunur. T.-lər acıq, mə”dən ӱsulları ilə və T. sipərindən istifadə etməklə tikilir. Birinci usulda yer səthində cala acılır, burada T. konstruksi- yası qurulduqdan sonra uzəri torpaqla basdırılır. Mə”dən usulu ilə T. qa- zımada əvvəlcə T.-in yerini qazıyıb, oradan suxurlar cıxarılır, sonra qazmanın uzəri, suxur təzyiqini qə- bul edən və T.-i yeraltı sular basma- sın deyə, bərkidici konstruksiyalar- la ertulur. Ucuncu ӱsuldan zəif və dayanıqsız sӱxurlarda T. cəkmək ucun daha cox istifadə edilir. Bu usulda mӱvəqqəti bərkidici konstruksiya ki- mi T. sipəri tətbiq edilir. T. sipəri mӱtəhərrik silindrik qabıq konst- ruksiyadır (ppək.), burada suxurlar qazılır, cıxarılır və qazmanın səthi bərkidici (dairəvi en kəsikli yıqma) konstruksiyalarla oy mp. T. salınmasında xususi usullar (hazır seksiyalar endirmə, T.-gesson və s.) da tətbiq edilir. T.-də bərkidici kon- struksiyalar monolit beton, monolit və yıqma dəmir-beton, cuqun və polad- dan hazırlanır. TUNEL DİODU —ensiz potensial cə- pərə malik yarımkecirici kristal əsasında yaradılmın ikielektrodl elektron cihazı: Yarımkecirici dio nevu. Alpqarların konsentrasiyası cox beyuk olan r—p gecidi əsasında du- zəldilmiii T.d.-nun ipi prinsipi 7/- nel effektinə əsaslanır. T.d.-nda volt-amper xarakteristikasının mən fi muqavimət Hissəsi olur. İlk T.d, 1957 ildə yapon fiziki n Ecaku Tə“ rəfindən Se kristalı əsasında du" zəldilmitdir. Buna gərə T.d.-na Esaki diodu da deyilir. Sonralar 51, 2p, Sb, GaAs, InAs, PbTe hə s. Yarımkecirici mate- 2 riallar əsasında da T.d. yaradılmıtdır. T.d. elektrik rəqslərinin yuk sək tezlik gucləndiri- a cilərində aktiv element kimi, cevirici qurru-


. istifadə olunur. TUNEL EFFEKTİ—tam enerjisi (E) potensial cəpərin hundurluyundən (İ) gicik olan mikro- zərrəciklərin potensial cəpərdən kecməsi hadi- səsi. Q.e. kvant təbiətli hadisədir və re) pH-MYƏİ- yənlik munas ibətinə əsa- sən izah olunur. Klassik fizikaya gərə tam ener- ji potensial enerji ilə kinetik enerjinin cəminə bərabərdir. E=


5—ufuqi


TUNİS



2 = / 2—, EFU olduqda kinetik


enerji mənfi, zərrəciyin impulsu (r) isə xəyali alınır. Deməli zər"

cik E4/ oblastında ola bilməz.

vant mexanikasında isə qeyri-muəy- yənlik munasibətinə gərə zərrəciyin koordinatı (potensial enerjisi) və impulsu (kinetik enerjisi) eyni za- manda muəyyən qiymət ala bilmir, yə”- ni tam enerji potensial və kinetik enerjilərin cəmi kimi təyin olun- mur. T.e. cəpərin ppləffaflıq əmsalı


O= U cəpərin çzərinə duptən, 1 a 449 cəpər-


dən kecən zərrəciklər selidir). T.e. bir cox fiziki hadisələri (alfa-par- calanmanı, atomların elektrik sahə- sində ionlatmasını, metal və yarım- keciricilərdən elektronların emis- siyasını, Cozefson effektini və s.) izah etməyə imkan verir.

TUNELLİ SOBA—iplək fazası tu- nel (uz., adətən, 30—120 m) pəklində olan qızdırıcı sənaye sobası. T.s.- dan kərpic və keramik mə”mulat bi- ppirmək ucun, metalların termik e”ma- lında, oduncaq və pistlərin quru distilləsində, məqmulatı qurutmaq və s. tun istifadə edilir.

TUNİKA (lat. (ip:sa)—aq yundan və gətandan qədim Roma geyimi. Qısa qollu uzun keynək idi. ust paltarın altından geyilirdi. E.ə. 1-ci minil- liyin əvvəllərinə aid apipur təsvir- lərində midiyalılar ustdən heyvan dərisi bərkidilmiil . ilə təsvir a ər. .

TUNİKA—1) heyvanlarda—as- sidilərdə, salplarda və xordalılar tipinin qipalılar yarımtipindən olan digər heyvanlarda dərinin peri- ferik qatı, 2) bitkilərdə—te- rədici toxuma huceyrələrinin bir, yaxud bir necə xarici qatı (igiləpəli- lərdə 5-dək və birləpəlilərdə Z-dək). TUNİKALILAR—bax Qimalılar.


ilə xarakterizə olunur (140—



TUNİS ((5,), Tunis Respub. no Ka ci (Alə: çili AL) şəri).

Umumi mə”lumat. Pimali Afri- kada, Aralıq dənizi sahilində dəv- lət. Əlcəzair və Liviya ilə həmsər- həddir. Tunis boqazı T.-i Siciliya a.-ndan (İsaziya) ayırır. Sah. təqr. 1642 min km?, Əh. 6,9 mln. (1983). Paytaxtı Tunis :1.-dir.İnzibati cə- hətdən 19 əyalətə bəlunur.

Dəvlət qurulumyu. T. resp.-dır. 1959 il Konstitusiyası (sonrakı də- yipikliklərlə) quvvədədir. Devlət balpcısı prezidentdir. 1957 ildən prezident H. Burkibadır (1975 ilin martından əmurluk prezident elan edilmitdir). Qanunverici hakimiyyət Numayəndələlər alatasına (birpa- latalı parlament) məxsusdur. İcra


hakimiyyətini prezi- dent və həkumət hə-


yata kecirir. Təbnət. Qə ITM.-T.


hissəsini Atlas D-rı və daqarası platolar





: = cəzair AD – = — mu. Bl . . — ———-—— —.-———— = =

ə————.-.————.————— z 2 : m == = —jjjkӧӧh həradəiləbam—dqph-––-mie- |— — — === İ m :£—,.-



tutur. PP, sahili boyu alcaq təpəliklər və coxlu tpor gəlləri


olan ovalıq uzanır. C.-q.-də və mərkəzi his- sədə axarsız iporan ovalıqlar (pottlar), bir qədər c.-da səhra dӱzənlikləri yerlə- pqir. Əlkənin ən yuk- CƏK nəqtəsi Tunis sil siləsindəki PTəənbi| d.-dır (1544 m). Fay- dalı qazıntıları: dəmir filizi, fos- forit, neft, qaz, qur- FYHİYH, CHHK, civə və s. Aralıq dənizi tip- li subtropik, c.-da tropik səhra iqlimi məvcuddur. Tez-tez sirokko kӱləkləri əsir. Orta temp-r yan- varda 10—219S, iyulda 26—33*S-dir. İllik yaqıntı im.-q.-də 400 —1500 Mm, c.-da 100— mə Xenağac 200 mm. Ən beyuk cayı | =,

Mecerdadır. Torpaq- ər bitki ertuyu, əsasən, Aralıq dənizi tipli- dir. P(m.-da karbo- natlı qəhvəyi, zəif podzollapmıqp qonur meipə torpaqları, c.- da yarımsəhraların boz-qəhvəyi və pqorlai- DƏ, mıipi torpaqları, həm- 00 cinin ibtidai səhra torpaqları ustundur. Sahilboyu daqlıq r-n- larında makvis kol-






iri nun ə lə 2


i R 2



nyrnapbı, narnapxa Me- Hö pələr (mantar palı- E-| (1



dı, Hələb pamı və s.) var. Duzənliklərin əsas bitki ərtuyu ot- dur. Xarakter heyvan- ları: muflon, maH- ter, cəldonuzu, kara- kal, gillik piitiyi və s, Coxlu gəmirici, hətə-


rat, quiq var. Sahil suları balıqla zəngindir. Qoruq ya- radılmındır.

Əhali. Əhalinin 9826-dən coxu


tunislilərdir. Avropalılar (fran- sızlar, italyanlar və b.) da var. Dev- lət dili ərəb dilidir. Devlət dini is- lam dinidir. İppləyən əhalinin 5496 -i k.t. və balıqcılıq, 2496 -i sənaye, ti- kinti və nəql., 2296 -i ticarət və xid- mət sahəsində calıldqır. 400 mindən cox tunisli xaricdə ipləyir. Orta sıxlıq 1 km?-də təqr. 42,0 nəfərdir (1983). PTəhər əhalisi 49,196 -–dir (1975). İri iqəhərləri: Tunis — 931 min nəfər (ətrafı ilə birlikdə— 1980), Sfaks, Sus, Bizerta, Kayruan. Tarixi mə”lumat. T. ərazisi Pa- leolit dəvrundən məskunlatmıtılmhpdır. E.ə. 12 əsrdən bailayaraq T. ərazisin- də finikiyalıların koloniyaları ya- rzanmıni, e.ə. 825 ildə əsası qoyulan arfagen tezliklə beyuk quldarlıq dəvlətinin mərkəzi olmupdur. E.ə. 146 ildə romalılar Karfageni ipkal et-



—əəyə ə ə qızı du zz 14


mi.


= ə raya ə 21 SD. | — “xl İui | :

= inni


pu


əəə : z .. O Qəvia-əs-Səbriyyə


“ü 7
























"ün ih "“HəLq-ƏL-Vadi


R — ƏR —- lep2en-Bypruta” — Maa pı — N 1- ən Ur "öm panı : - H

ü




4V Feriana





hili, sni ə ——

ilik FAebili


Al bina np


|: "səbri yyə


a ta o o Fum-Tətavin


-" -Sidi- Tam EE


y ə ?



il ki uu. z .."..


=[HTML redaktə]

miplər. T. ərazisi e.ə. 146 ildən era“ mızın 439 ilinədək Romanın, 439— 534 illərdə vandalların, 534 ildən Bizansın hakimiyyəti altında olmupt- dur. 698 ildə Arilər Karfageni tut- duqdan sonra Əməvilər, sonra isə Abbasilər xilafətinə daxil edilmiiy- di. 800 ildə Xilafətdən ayrılmıit, 800—909 illərdə Ətləbilərin, )— 1048 illərdə Fatimilərin, 1048—1160 illərdə Zirilərin hakimiyyəti altın- da olmutpdu. 1160—1229 illərdə Əl- muvəhhidilər devlətinin tərkibində idi. 1229—1574 illərdə T.-i Həfsi- lər idarə etmipdir (1534—74 illərdə ispanlar T.-i ipqal etmiiydilər), 1574—1881 illərdə Osmanlı imperi- yasının tərkibində olmupdur. (|əs- lində əlkəni T. dayıları idarə et- miplər (bax Dayı)|. 1881—1956 illər- nə: EN ucazııı protektoratı idi. 1942—43 illərdə italyan-alman ordu- su T.-i iptal etmitidi. Faiyist iP- qalcılarına qaripı mubarizənin rəh-



rapdırma zavodunda. 5. TopnarbiH


Gkinci dunya mӱharibəsindən (1939 —45) sonra c“Yeni Dusturə partiyası- nın baiicılıqı ilə milli azadlıq hə-

əkatı genipləndi. 1956 il martın

0-də T. istiqlaliyyət qazandı, 1957 il iyulun 25-də resp. e”lan olundu. İqti- sadiyyatın muhum sahələri milliləpi- dirildi. 1956 ildən BMT-nin, 1958 ildən Ərəb Dӧvlətləri Cəmiyyətinin (1979 İLDƏN cəmiyyətin qərargahı Tu- NİS 11,-NDƏ Yerlətir) uzvudur. 1956 il- də SSRİ ilə diplomatik munasibət- lər Yaratmıtdır (1960 ildən səfir- LİK səviyyYƏSİNDƏ). 1977 ildə T.-in baqi naziri Nuira SSRİ-də olarkən So-


Vet— 1. ticarət mӱqaviləsi və konsul- LUQ konvensiyası imzalanmıtqdır (1976 ildə iqtisadi və texniki əmək-


daplıq haqqında mӱqavilə baklanmıp- dı). Azərb.SSR ilə T. arasında mədə- ni əlaqələr məvcuddur.

1980 ildə butun siyasi məhbuslar azad edilmiyl, iqtisadiyyatda dəvlət bəlməsinin məhpkəmləndirilməsi proq- ramı elan olunmutdur. T. bloklara qopulmamaq, beynəlxalq təhlukəsiz- liyi məhkəmləndirmək siyasəti yeri- dir, Fələstin xalqının qanuni i quqlarını mudafiə edir.

Siyasi partiyalar, həmkarlar it- tifaqları və digər ictimai TƏL KH- latlar. Sosialist Dustur Partiyası— hakim partiyadır.


Tunis. 1. Tunis pəhəri. 2. Nabul pəhərinin


1934 ildə Dustur partiyasının parca- lanması nəticəsində yaranmın, 1964 ilədək “Yeni Dusturge adlanmıpdır. cCDemokrat -sosialistlər hərəkatı (1978) — mӱxalifətdə olan liberal burjua partiyasıdır. Tunis Kommunist Partiyası. X Ku M- tunis Əmək Birliyi (1946) — Beynəlxalq Azad Həmkarlar İtti- faqları Konfederasiyasına (BAHİK)


daxildir, 1983 ildə BAHİK cərci- vəsində fəaliyyətini dayandırmıil- dır. T.—SSR Dostluq Cə-


miyyəti (1956) və s. İqtisadi-coqrafi ocerk. T., mədən sənayesi nisbətən inkipaf etmiiy aq- rar əlkədir. İqtisadiyyqtında xari- ci (ABP1, AFR, İtaliya, İsvec, Fransa və s.) ptirkətlərin tə”siri beyukdur. Xususi bəlmənin roxunun artmasına cox diqqət yetirilir. Sə- nayenin əsas və perspektivli sahələ- ri (energetika, aqır sənaye və s.) dəv- lət bəlməsinə məxsusdur. K.t.-nda koop. və dəvlət təsərrufatları məv- cuddur. K.t.-nın əsas sahəsi dənli bitkilər (buqda, arpa, vələmir və s.) istehsalıdır. Pomidor, artipok, kar- tof, tutun, iqəkər cuqunduru, xurma və s. yetipdirilir. Zeytun (350 min ?”, 1982), sitrus meyvələri (138 MuH m, 1983) və uzum (89 min t, 1983) istehsa- lının muhum ixracat əhəmiyyəti var. Kecəri-otlaq heyvandarlıqı, meilə tə-


kӱcələrindən birində. Z. Kayruan tpəhəri. pumlanması. 6


pəhəri. Zeytun məscidi. 8—9 əsrlər. 9. Metaldan bəzək ppeyləri. 20 əsr. 10. N Gumutt, 20 əsr. 12. Qızıl və guӱmuli tellərdən tikmə mə"mu bəri Tunis Kommunist Partiyası idi.



4. Bizerta təhərində traktor Ty"


. Balıq ovu. 7. Tisdrusda (indiki Əl-Cəm) Roma amfiteatrı. 8. Tunis imcə. Pirli keramika. 20 əsr. 11. Həmayil, latı. Fraqment. 20 əsr.


sərrufatı, balıqcılıq inkitpaf et" mipdir. 1983 ildə 5,5 mln. 7” neft, Ə,9 mln. t fosforit, 0,3 mln. m dəmi filizi və s. cıxarılmındır. 19 ildə təqr. 3,1 mlrd. ket-saat elektrik enerjisi istehsal olunmutidur. E/”mal- edici sənaye (kimya, matpınqayırma, toxuculuq, ayaqqabı, k.t. xammalının emalı və s.) inkipyaf etdirilir. D.y.- larının uz. 2,2 min km, avtomobil yollarının uz. 52 min km-dir (1983). Boru kəməri nəql. var. Tunis ii. ya- xınlıqrında beynəlxalq aeroport yer- ləpir. Muhum portları: YHHC, Sfaks, Bizerta, Sus və s. Neft, fos- forit, hazır sənaye məhsulları, ər- aaq və s. ixrac edilir. Mapın və avadanlıq, neft məhsulları, ərzaq, sement, qara metal prokatı, taxta- palban və s. idxal olunur. Xarici ticarəti, əsasən, ABPİT və Avropa İQ- tisadi Birliyi elkələri ilədir. İq- tisadiyyat, ticarət, elm, mədəniyyət və b. sahələrdə SSRİ ilə =” sıra mӱqavilələr baqlanmıldır. Xarici turizm inkitpaf etmiipdir. Pul vahi- di Q. dinarıdır.

Silahlı quvvələr. T.-in silahlı quvvələri quru qopunları, HHQ və HDQ-dən ibarət olub 34,5 min nəfər- dir (1982). Ali baiq komandan prezi- dentdir. Quru qopunlarında 27 min nəfər, HHQ-də 3 min nəfər, təqr. 100 deyuii, nəql, təyyarəsi və vertolyot,



HDQ-də 4500 nəfər və təqr. 25) hərbi gəmi var. Secmə yolu ilə əsgəri mu- gəlləfiyyət əsasında komplektlətdi- rilir. Xidmət muddəti 1 ildir. Si- lahlı qӱvvələrdən əlavə milli qvar- DiYa və jandarmeriya da var.

Səhiyyə. 1973 ildə T.-də əhalinin hər min nəfərinə dutpən doqum sayı 35,8, əlum sayı 8, hər min nəfər diri- doqulana gərə upyaq əlumu 76,3 olmuni- dur. Əlum halları, əsasən, parazitar və infeksion patologiyadandır. Hel- mintoz, mə də-baqırsaq, vərəm, traxo- ma, zəhrəvi xəstəliklər və s. genitp yayılmıstidır. Malyoriya xəstəliyi Xey- li azalmıpidır. Əhalinin 9094 -inə sosial-sıqorta hesabına pulsuz yar- dım gəstərilir. T.-də 13,2 min car- payılıq (əhalinin hər min nəfərinə 2,5 carpayı) 100 xəstəxana muəssisəsi,

dispanser, 1,1 min həkim (əhali- nin hər 5 min nəfərinə 1 həkim), 72 dip həkimi, 123 əczacı, 8,3 min orta tibb itpcisi var (1975). Tibb kadrla- rı Tunis Un-tinin tibb fakultəsin- də, 6 tibb məktəbində hazırlanır.

Maarif. Muasir təhsil sistemi Fransada olduqu kimidir. Təhsil mӱddəti ibtidai məktəblərdə (icba- ri və pulsuzdur) 6, orta məktəblərdə (litseylərdə) 7, texniki pepə məktəb- lərində 4 ildir. Dərslər fransız və ərəb dillərində aparılır. T.-də un-t, Milli inzibati məktəb, Milli konservatoriya, Milli Texniki İn-t (1969 ildə SSRİ-nin yardımı ilə tikilmiiidir)) Milli kitabxana, Milli muzey, İslam incəsənəti muze- yi, teatr və s. var.

Elmi idarələr. Ӧlkənin ən bəyuk elmi təpkilatı T. un-tidir| tərki- bində muxtəlif elmi-tədqiqat in-tla-

ı və mərkəzləri var. Mədəniyyət və nformasiya azirliyi sistemində Arxeologiya və İncəsənət İn-tu, k.t, nazirliyi sistemində aqronomiya təd- qiqatları, baytarlıq tədqiqatları, mepəcilik in-tları, səhiyyə nazir- liyi sistemində Paster İn-tu və s. elmi idarələr fəaliyyət gestərir. Elmi ipləri dəvlət maliyyələtdirir. 1963 ildə SSRİ ilə mədəni və elmi əməkdaplıq haqqında muqavilə im- zalanmındır.

Mətbuat, radio veriliiyləri, tele- viziya. Muhum gӱndəlik qəzetləri: ərəb dilində—4Əs-Sabahə (1951), c“Əl-

alə (1934), fransız dilində— cPress de Tyuniziq (1956), c“Aksyonə (1932). Tunis Afrik Press (TAP) in- formasiya agentliyi 1961 ildə yara- dılmındır. Tunis radiosu (1936) və televiziyası (1966) həkumətin ixti-


yarındadır. “ Ədəbiyyat. T. ədəbiyyatının ilk numunələri 10—11 əsrlərdə klassig


ərəb ədəbiyyatı (bax Ərəb mədəniyyəti. Ədəbiyyat) zəminində yaranmındır. İbn Xəldun orta əsrlər T. ədəbiyya- tının ən beyuk numayəndəsi sayılır. Osmanlı həekmranlıqrı doevrundə, əsasən, mədhiyyələr yazılırdı. Yeni ədəbiyyat 19 əsrin 2-ci Yarısından təpəkkul tapmıpdır (Mahmud Kaba- du, Xeyrəddin ət-Tunisi və b.). Muasir pe”rin numayəndələri Məhəmməd əi- PQədli Xəznədar, Bəpir Səfər, Xey- rullah bin Mustafa, Səid Bu Bəkrə, bulqasim əii-PTəbbi və b. poeziyaya so- sial məvzular gətirmimtlər. Məhəm- məd Sumadah, Mustafa əl-Həbib əl- Bəhri və 6. sosializm ideyalarını tərənnum etmimplər, Milli romanın


TUNİS


təpəkkulu Bəptir Hərəyyəf, Rətad əl- Həmzəui və Məhəmməd əl-Ərusi əl- Mutvinin adı ilə baqlıdır. Mahmud əl-Məsadi T. dramaturgiyasının ba- nisidir. 60—80-ci illərdə ədəbiyyata yeni gənc quvvələr gəlmipdir (Musta- fa əl-Farsi, Salah Germadi, İzzəd- din Mədani, Məhəmməd Saleh Cəbri, Mahmud Tunsi və 6.).

Me”marlıq və təsviri sənət. T. ərazisindəki ən qədim incəsənət abi- dələri Kapsa mədəniyyətinə aiddir. 11—15 əsrlərdə me”marlıq, əsasən, İs- paniya— Məqrib, 16—19 əsrlərdə isə turk incəsənəti istiqamətində inki- paf etmiidir. 20 əsrin 1-ci yarısın- da T. iqəhərlərində tikinti, əsasən, fransız me”marlarının (xususilə B. Zerfussun) layihələri ilə aparılır- dı. 1956 ildən sonra yerli me”marlar yetitdi (K. O. Kakub, H. Amara və b.). Təsviri sənətdə realist istiqamətlə Yanattı Cəseviyar “A. ben Salem, H. Turki, H. əl-Məkki, B. Dahak) mo- dernist cərəyanlar da (Heykəltərati H. Səlmi, rəssamlar Z. Turki, A. Qorci) inkipaf edir.

Musiqi. T. musiqisi Məqrib mədə- niyyəti zəminində (Əndəlis məktəbi) inkitaf etmipt, eyni zamanda Suriya, İraq musiqi ən”ənələrinin tə/sirinə mə”ruz qalmındır. Ən”ənəvi musiqidə muxtəlif musiqi sistemləri BƏ YC- lubları təzahur edir (rast, huseyn, məzmun məqamları və s.). Professio- nal musiqi, əsasən, dini mərasimlər- lə baqlı olmupdur (Quran surələri- nin avazla oxunması, azan və s.). Mu- siqi folkloru məqam, vəzn-ritm xu- susiyyətləri və musiqi alətlərinə (dar- buka, dəf, tar) gərə qərbi ərəb əlkə- ləri folkloruna yaxındır. Klassik T. musiqisi silsilə formalı nəevbə musiqi janrı ilə təmsil olunmuii- dur (əvvəllər 24, hazırda 13). Dun- Yəvi musiqi 19 əsrdə xususilə inkitiaf etmipdir (iqair və musiqici B. Riyah). Milli musiqi ən”ənələrinin qorun- ması və inkipaf etdirilməsi ucun 1935 ildə c“Rəptidiyyət cəmiyyəti yara- dılmındır. Əlkə istiqlaliyyət qa- zandıqdan (1956) sonra Klassik və xalq musiqisinin eyrənilməsi və təb- liqinə bəyuk diqqət verilir. 60-cı illərdə Milli konservatoriya təpgil edilmitdir. Musiqi xadimləri: X. Tərnan, Ə. Sriti, : Hərbi, M. E6- delli, İr. Əcəc, S. Budina, S. Z. Fai- zə, M. Cikauti, F. Kairi, S. ən-Meh-


Teatr. Qeatrın in- kipaf tarixi M. əl- Nəqqapın 1848 ildə ərəb dilində tamaila- ya qoyduqu c“Xəsisə (J. B, Molyer) komediya- sından bailanır. Fransız protektorat. *=- lıqı dəvrundə yalnız | fransız truppaları fəaliyyət gestərmiit- dir. İlk milli teatr kollektivini 1950 il- də aktyor X. Cəziri yaratmıtldır. T. resp. e”lan olunduqdan sonra Tunis,Əl-Kef və Sfaks



Yu


yi ”" Pu yə:



di, S. əl-Baruni, H. ben Osman, M. əl-Həbib və b. T.-nə beynəlxalq musi- qi və rəqs festival-

ları kecirilir. Azərb. ölsə incəsənət ustaları N — T.-DƏə cıXxıII eTmii- s ə I lər. m






975


—-—l—əsgsçH.(ac —nÖ-C€l—ıx-ı—ıısuıs—x—xxxxx——ı—ı.....—-.................—.——..—.——..—.—.—.—.—.—...—.———.-“vCƏn—“c—“osxo“os—n.uas—“—€Dxoos—(Loə-“o7a——xıöxvuUzıxıuon—nuusu———xx——usm,


itəhərlərində professional truppa: lar yaradılmıldır. Teatr xadimləri: A. Braziz, M. Suissi, Z. Muqu, A. Rad- xi, M. ben Əli, D. Lurabi, D. Abdu və 6. Əlkədə dram sənəti mərkəzi (1959 ildən), 60-a yaxın həvəskar truppa fəaliyyət gestərar, T.-də teatr həftə: ləri (hər il), Məqrrib əlkələri teatr sənəti və həvəskar teatr kollektivlə- rinin beynəlxalq festivalları keci- rilir.

Kino. Milli kinematoqrafiyanın banilərindən PT. Pikli 1922 ildə qı- sametrajlı cZəhrəə, 1924 ildə isə tammetrajlı 4“ Karfagen qızıq film: lərini cəkmitdir. cKayruanlı diva- nəə (1939, rej. J. Krezi) ə dilində ilk T. səsli filmidir. Əlkə istiq- laliyyət qazandıqdan sonra cFilm- lərin istehsalı və prokatı uzrə Tu- nis cəmiyyətiə (1957) yaradılmındır. T. kinosunun yuksəlitnində T. heku- mətinin kinematoqrafiya sahəsində apardıqı vergi islahatı əhəmiyyətli rol oynamımndır. Ən yaxtı filmlə- ri: 4PTəfəqə, cUsyancıə, *Fəllahlarə (1966, 1967, 1970, rej. bər cBəs sabah?ə (1972, rej. İ. Babai), cSəncang (1974, rej. A. ben Əmmar), “Yerin cazibəsit (1982, rej. T. Lui- m, KaHnH festivalının xususi muka- fatı), “Məmluk haqqında ballada (1982, rej. X. Buassid), *İzə (1982, rej. N. ben Mabruk: qadın rej.-un cəkdiyi ilk T. bədii filmi) və s. Ki- no xadimləri: A. Lutfi, X. Rəiydi, S. Əhməd, X. Illəəpn, A. hansə Bə 6. 1966 ildən Karfagendə beynəlxalq ki- no festivalları kecirilir.


ƏƏ: Tyukrniü V. B., Noval istoril arabskix stran, 2 izd., M., 1966: Noven- pan istorin arabskix stran, M., 1968, Pantucek S., Tunisskal literatura, M., 1969, İvanov N. A., Krizis fran- puzskoqo protektorata v Tunise, M., 1971, Kurilo V. A., Tunis, Spravocnik, M., 1978: Kuprin A. İ., Franiin i stra- nı Maqriba. Obrazovanie i podqotovka kadroz, M., 1980: Kaptereva T. P., İskusstvo stran Maqriba. DrevniV mir, M., 1980: Maksimenko V. İ., İnə telliqeniin v stranax Maqriba. İdəi i tendeniii, M., 1980: (Vidasova M. F., Əkonomika stran Maqriba, M., 1982, Afrika. ObiiN obzor. Severnal Afrika, M., 1982 (seril *“Stranı i narodıəz).


TUNİS (xu) — Tunisin paytaxtı, Əlkənin muhum iqtisadiyyat və mədə- niyyət mərkəzidir. Tunis əyalətinin inz.m. Aralıq dənizi sahilində, La- qun tipli Tunis gelunun ətrafında yerlətir. İqlimi subtropikdir. Orta


mu


— ll —


vi


4


izn A


11 də .r


” go


= .... =" : ğ



b



4443


ələ = =

|



m...


“AL.


(43331



Tunis ppəhərindən gərçnçt.



376


TUNİS BORAZI



temp-r yanvarda 10,22S, iyulda 25,62S- dir. İllik yaqıntı 444 mm. D.y. və avtomӧbil yolları qoviqaqı. Beynəl- xalq aeroport. Əh. 031 min (ətrafı ilə, 1980). :

Antik yapayınd məskəni kimi e.ə. məqlum idi. 698 ildə ərəblər tutmuii, 1236/37—1574 illərdə Həfsilər dəvlə- tinin paytaxtı olmutdur. 1574 ildən Osmanlı imperiyasının tərkibində idi. 1881—1956 illərdə Fransa pro- tektoratının inz.m. olmupidur. 1956 ildən mustəqil Qunis deəvlətinin pay- taxtıdır. 1979 ildə Ərəb Devlətləri Cəmiyyətinin qərargahı Qahirədən T.-ə gecurulmulndur. T.-də yeyinti, toxucu- luq, metal e”malı, kimya, sement, ipqu- iqə, poliqrafiya, əlvan metallurgiya və b. sənaye muəssisələri var.

Orta əsrlərdə T.-i əhatə edən qala divarlarından Bab əl-Cədid və Bab əl-Minar (hər ikisi 13 əsr) darva- zaları qalmıpdır. Me”marlıq abi- dələri: Beyuk məscid (Zeytun məsci- di, /32 ildən: əsas tikinti 856—57), əl-Xaliq (1375), Məllasin (1435), Yusif Dey (1616), Sidi Məhrəz (1675 ildən) məscidləri, Dar əl-Bey sara- yı (18 əsrin sonu—19 əsr), Bəni Xora- san (1093) və Huseynilər (18 əsr) tur- bələri. 19 əsrin sonundan qədim HTƏ- hərin ətrafında yeni yatayıltn məhəl- lələri salınır. Muasir tikililər əsasən, 1962—63 illərin layihələri (bolqar ə L. Tonev və 6.) uzrə aparılır. 1960-cı illərdə T.-də un-t, Olimpiya kompleksi, /0-ci illərdə cAfrikaə, -Du Lakə mehmanxanala- rı və s. tikilmipidir.

PPəhərdə un-t, konservatoriya, el- mi idarələr (Nӱvə Tədqiqatları Mər- kəzi, Pedaqoji tədqiqatlar in-tu və s.), milli muzeylər, Milli kitabxana, teatr və s. var.

TUNİS BORAZI, Siciliya boqazı— Aralıq dənizində boraz, Tunis sahilləri ilə Siciliya |a. ara- sındadır. Eni ən dar yerdə 148 km, dərinliyi 1200 m-ə qədərdir, Pantel- leriya a. T.b.-ndadır. TUNİS ƏMƏLİYYATI (1943) — İkinci dunya muharibəsi (1939—45) devrundə ABİ1, B. Britaniya və Fran- sa qopunlarının hucum əməliyyatı (17 mart—13 may). Muttəfiq qopunla- rı (ali bapq komandanı D. Eyzenlauer) piyadalar, artilleriya və tanklar uzrə dutiməndən bir necə dəfə ustun idi, ngilis-amerikan aviasiyasının (ha- vada) və donanmasının (Aralıq dəni- zində) tam həkmranlırı italyan-alman ordu qrupunun vəziyyətini daha da cətinlətdirmitdi. Aprelin 6-da cVa- di-Akaritə mudafiə xəttini yarıb gecən mӱttəfiqlər aprelin 20-də c. və q.-dən Tunis və Bizerta ii.-ləri is- tiqamətində hucumu davam etdirdilər: mayın 7-də hər iki pqəhər alındı. Bon y-asına geri cəkilən italyan-al- man qopunu dənizdən də muttəfiqlə- rin donanması tərəfindən muhasirə- Yə alındı və mӱdafiəni davam etdirə bilməyərək mayın 13-də təslim oldu.

T.ə. nəticəsində dulpmənin -“Afri- kaəz ordu qrupu tam məqlubiyyətə uqra- dı, Aralıq dənizinin PQimali Afri- ka sapilləri muttəfiqlərin nəzarəti altına kecdi,


Əd.2 İstorina vtorov mirovov voNnı. 1939—1945, r. 6, M., 1976, c. 223—225.


TUNİS KOMMUNİST PARTİYA- SI (TKP, 42, şi) v yel)— 1920


ildən Fransa Kommunist Partiyası-


“nın tərkib hissəsi kimi fəaliyyət


gəstərmitl Tunis Kommunist İtti- faqının əsasında yaradılmıtndır

1939). Pariyynın Proqramını qə- ul etmip TKP-nin 1-ci qurultayı (1939) Tunis xalqını istiqlaliyyət uqrrunda mubarizəyə lır. İkinci dunya muharibəsi (1939—45) illərində TKP faiqizmə və Fransa- nın “Vipiz həkumətinə qarpı MY- barizə aparmın, Tunis uqavimət hərəkatına bapcılıq etmipdir. Mu- haribədən sonoakı illərdə TKP əl- kənin butun tərəqqipərvər və inqila- bi quvvələrinin birliyinin yaradıl- masa ucun bəyuk sə”y gəestərmitdir. TKP 1943—52 və 1954—63 illərdə leqal fəaliyyət gestərmitdir. TKP- HHH əlkə istiqlaliyyət qazandıqdan (1956) sonra caqırılmın 6-cı qu- rultayı (1957), partiyanın yeni Proq- ramını (*“Sosializmə doqru Tunis Yolu yrpyHunas) Di etmipdir. 1963 ilin Yanvarında TKP və onun mətbuat or- qanı cƏt-Tali”əz (FAvanqardə) qəze- ti hekumət tərəfindən qadaəran olun- mutdu. 1968 ildə bir qrup Tunis kom- munistinə qaritqı məhkəmə prosesi təpkil edildi. QKP 1974 ildə nər etdirdiyi cYeni mutərəqqi və demokra- tik Yol uqrundaj proqram bəyanatında demokratiya və sosial tərəqqi uqrunda mӱbarizədə xalqın vətənpərvər quv- vələrinin birliyi vəzifəsini irəli surmutpdur. TKP numayəndə hey”əti

ommunist və fəhlə partiyalarının beynəlxalq Moskva mupyavirələrində (1957, 1960, 1969) iptirak etmipt və qəbul olunmut sənədləri bəyənmiptdir. 1981 ilin aprelində Tunis həekuməti TKP-nin fəaliyyətinə və cƏt-Təriq əl-Cədid (“Yeni yol) qəzetinin (ərəb və fransız dillərində) nəprinə ica- zə vermipdir. TKP MK-nın birinci katibi Məhəmməd Harməldir. TUNİSLİLƏR—Tunisin əsas əhali- si, millət. Təqr. 6,165 mln. nəfərdir (1978). Ərəb dilinin m. MərpH6 nna- lektində (196-i isə bərbər dilində) danınırlar. Dindarları musəlman- dır. Əksəriyyəti əkincilik, yarım- kecərilər isə maldarlıqla məipqul olurlar. T. yerli bərbərlərlə gəl- mə ərəblərin (7 əsrdən) qaynayıb-qa- rımqması nəticəsində təpəkkul tap- mımplar. Milli azadlıq hərəkatı və resp. quruculuqu devrundə millət kimi formalatncmınlar. TYHMEHXÖ), Bupnəmmmnm HT- tifaq, İttifaq cəmiyyə- t i—1905 ildə Sun Yatsenin Yaponi- yada Yaratdıqı Cin inqilabi təpykila- tı. Orta və xırda ipəhər burjuaziya- sının, mӱlkədarların və kəndlilərin nӱmayəndələrini birlətpdirirdi. Man- curların elkədən qovulması, torpaq czərində bərabər Huququn həyata keci- rilməsi və s. T. proqramının əsasını təpkil edirdi. T. Sinxay inqilabı- nın aparıcı siyasi quvvəsi olmuptp, monarxiyanın devrilməsində və resp. Yaradılmasında rəhbər rol oynamıit- dır. 1912 ilin avqustunda T. bir necə liberal burjua təptkilatları ilə bir- ləpmiy, nəticədə Qomindan partiyası yaranmıtdır.

UNC—misin qalay, aluminium, be- rillium və digər kimyəvi elementlər- lə ərintisi. T.-da sink ya tamamilə olmur, ya da onda əsas legirləyici eləe- ment kimi iplədilir. Misin sinklə ərintisinə burunc deyilir, Qalaylı


(əsas legirləyici elementi qalay olan) və qalaysız (xususi) T.-lar var. Qa- laysız T.-lar ikili (aluminiumlu, be- rilliumlu, kadmiumlu və s.) və cox komponentli olur. De masiya edilən və təkmə T.-lara ayrılır. Yuksək an- tikorroziya və antifriksion xassələ- ri, plastikliyi, mehkəmliyinin cox olması və bərkliyi ilə secilir, Qa- laylı T.-dan buxar-su armaturu, pod- iipnik (yataq), oymaq, bədii mə”mulat və s., qalaysız T.-dan isə kimyəvi ak- tiv mӱhitdə, yuksək temp-rda və s, iqəraitdə iplədilən mə”mulatlar ha- zırlanır (bax həmcinin Tunclama). TUNC DƏVRU—bətpəriyyətin inki- pafında mədəni-tarixi devr:u Eneo- litdən sonrakı mərhələ. Tuncun alın- ması və ondan əmək alətləri isteh- salında əsas material kimi iplənmə- silə səciyyələnir. T.d.-ndə, misə nis" bətən ustun keyfiyyətləri olan tuncun istehsalının kətfi təkmilləpymipt, daha məhkəm əmək alətlərinin mey- dana cıxmasına zəmin yaranmıp, bu isə oturaq əkinci-maldar tayfaların mədəni-tarixi inkitpafında əhəmiy- yətli rol oynamıldır. Tunc isteh- salını mənimsəməklə ibtidai insan- lar ilk dəfə təbiətdə təsaduf olun- mayan yuksək keyfiyyətli yeni bir me- Tanı yaratmıti, qədim metallurgiya- nın əsasını qoymutplar. Mis ilə qalay və ya bapqa muəyyən metalın sun”i ərin- tisindən tunc əmələ gəlmipdir. Mis- dən fərqli olaraq tuncun əridilməsi ucun daha az istilik sərf edilmip- dir. Mis 10832S-də əridildiyi halda tuncun əridilməsi ucun cəmi 7002S lazım idi. Məevcud ipəraitdə tuncun əridilməsi və ondan muxtəlif alət, silah və bəzək nӱmunələrinin hazır- lanması misə nisbətən xeyli asan ba- ila gəlmitidi.

Ən qədim tunc alətlər Cənubi İra: nın, Turkiyə və Mesopotamiyanın e.ə.

-CU minilliyə aid abidələrindən ta- pılmıpdır. Tunc əptyalar Misirdə e.ə. 4-cu minilliyin sonu, Hindistan- da e.ə. 3-cu minilliyin sonu, Cində e.ə. 2-ci minilliyin ortaları, Avro- pada isə e.ə. 2-ci minillikdən ya- Yılmıtpdır. Amerika qitəsində T.d. mədəniyyətinin mərkəzi Peru və Bo- liviya əraziləri (e.ə. 6—10 əsrlər. olmuidu. Qafqazda, o cӱmlədən Azərb. ərazisində ən qədim tunc əpiyalar e.ə. 4-cç minilliyin 2-ci yarısına aiddir.

htimal ki, tunc istehsalının sirri ilk dəfə ən qədim mədəniyyət ocaqları olan Ən Asiya əlkələrində acılmısdır. T.d. bir cox Qədim PTərq əlkəsində sinifli cəmiyyətlərin tə- pəkkulu, Avropa qitəsinin ayrı-ayrı Yerlərində isə ibtidai-icma qurulu- iunun son mərhələsilə səciyyələnmiit- dir. Aralıq dənizi hevzəsinin Avro- pa hissəsində T.d.-ndə ilk sinifli

cəmiyyətlər təpəkkul tapmıi, T.d. mədəniyyəti əzunun yuksək inkipaf səviYYəsinə catmıtpdı. Krit a.-dakı Knos, Fest, Yunanıstanda Tirinf, Mikena, Pilosda saray qalıqları və s. zəngin sərdabalar T.d. mədəniy- yətinə aiddir.

SSRİ ərazisində T.d.-nun əzunə" məxsus xӱsusiyyətləri olmuil, o, muӱx- təlif lokal qruplar və mədəniyyətlər pəklində yayılmın, ibtidai-icma qu- rulupunu təmsil etmitdir. PQimali Qafqazda T.d.-nə aid Maykop mədəniy- Yəti təpəkkul tapmındı. E.ə. 3—2- ci minilliyin əvvəllərini əhatə edən


Tunc dəvru yunyry, tunc balta, 4—gumuti sancaq, 5—tunc 6—nanı balta (Fatyanov mədəniyyəti,

ni abidəsi, Rumıniya): 9—gil qab


11—gil qab ti, RSFSR): 13—gil sinə (RSFSR), 3, 7,


Maykop mədəniyyəti oturaq əkinci- maldar tayfalara məxsus olmutdu. Bu mədəniyyət əz baplanqıcında Eneolit xususiyyəti dappımıit və yalnız son- rakı mərhələlərdə tunc alətlərin ge- nip yayılması ilə səciyyələnmitdir. E.ə. 2-ci minillikdə Maykop mədəniy- yəti əsasında PTimali Qafqaz T.d. mə- dəniyyəti yaranmıtidı. Bu mədəniyyət əz inkipafında 3 mərhələdən gkec- mipdir. E.ə. 2-ci minilliyin əvvəl- ləri—e.ə. 1700 il bu mədəniyyətin bait- lanqıc, e.ə. 1700—1500 illər onun in-



RSFSR): 7—tunc sancaq, n (Qarasuğ mədəniyyəti, RSFSR): (Katakomba mədəniyyəti, RSFSR): 12—gil qab (Dreaneyamna mədəniyyə- qab (Andronov mədəniyyəti, RSFSR). 2, 4—Borodino xəzinə" 10— Koban mədəniyyətinə (1Pimali Qafqaz) aiddir.


TUNC DƏVRU


377



tapıntıları" 1—gil heykəl (Altıntəpə, Tur. SSR): 2—gumutt nizə


balta (Apa xəzinəsi, Rumıniya): V8—gil qab (Otoma- 10—gil qab:


kipaf etmip, e.ə. 1500 ildən 2-ci minilliyin sonlarınadək olan dəvr isə son mərhələsi olmutdur. PTimali Qafqaz mədəniyyəti də maldar-əkinci tayfalara məxsus olmuiy və tuncun genipl yayılması ilə fərqlənmitldi. Bu mədəniyyətə aid eyrənilən əsas abi- dələr kurqanlardan ibarətdir. PPi- mali Qafqaz T.d. mədəniyyəti Koban mədəniyyətilə əvəz olunmutdu. Koban mədəniyyəti dəvrundə tuncun istehsalı və iplənməsi əsaslı ppəkildə təkmil- nƏHIMHMİ BƏ İYKCƏK səviyyəyə catmıtidı,


Bu mədəniyyətə məxsus incə naxıplı baltalar, xəncər və sancaqlar, at bə- zəkləri sənətkarlıq baxımından xu- susilə secilir. Koban mədəniyyətinin əhalisi yaylaqlarda maldarlıqla, va- dilərdə isə əkinciliklə məpul ol mupdur.

Zaqafqaziya, o cumlədən Azərb. əra- zisində T.d. e.ə. 4-cu MİNİLLİYİN so" nu—3-cu minilliyin əvvəllərində bapp- lanmındı. Həmin devrdə bu ərazidə oturaq əkinci-maldar tayfalara məx- sus ilk T.d.-nə aid Kur-Araz mədə- niyyəti təpəkkul tapmıpdı. Azərb. ərazisində Kur-Araz mədəniyyətinin əsas abidələri Geytəpə, Yanıqtəpə (Cənubi Azərb.-da), Kultəpə 1, Kul- təpə İP (Naxcıvan), Mingəcevir (Kur cayı sahilində), Babadərvii (Qazax

-nu), Gunəitəpə, Qarakepəktəpə,

zuntəpə, Kultəpə (Fuzuli r-nu), Firuz, Dairə, Beyukdaiq və s. (Qobu- stan), Qəflə təpələri (Qusar r-nu) və s. qədim yaptayıtı yerlərindən iba- rətdir. Arxeoloji qazıntılar zama- nı bu abidələrdən dairəvi və duzbu: caqlı formalı bina qalıqları, tə- sərrufat quyuları, tuncun istehsalı ilə barlı əmək alətləri, tunc əpq- yalar, muxtəlif əlculu və formalı gil qablar, ocaq yerləri, dapdan oraq dipləri, dən datları, ox ucluqları, toppuz balıqları və s. tapılmıpı- dır. Tunc ətyalar mis ilə mərgmu- pun və azacıq miqdarda baiqa element: lərin (qurqruppqun, qızıl, guӱmu1P1, ZƏ“ mir, nikel) suni qarıpıqından iba- rətdir. Tuncun belə tərkibi Zaqafqa- ziyanın Kur-Araz mədəniyyətinə aid olan butun abidələri ucun xasdır. Yerli tunc istehsalında və metallur" giyanın yaranmasında Zaqafqaziyanın xammal ehtiyatı əsas rol oynamıtdır. Ermənistan ərazisində Kur-Araz mə- dəniyyəti abidələri Muxənnəttəpə, |Penqavit, PPrepblur, Kosi-Coter və s, qədim yapayıyd yerlərilə təmsil olun- mupdur. Gurcustanda bu mədəniyyətə məxsus Amiranis-Qora, Kvasxelebi, Kulbakebi, Xizanaat-Qora, Ozni, Ki- keti və s. abidələr eyrənilmindir, pan mədəniyyəti e.ə. 3-cu minil- likdə Pimali Qafqazdan tutmup Su-

iya və Fələstinədək geniiy ərazidə yayılmın, Cənubi Azərb.-ı və Anado: lӱ əyalətini butunluklə əhatə etmiipt- di. Bu mədəniyyət e.ə. 3-cu minilliyİN sonlarınadək mevcud olmutidur. .

E.ə. 2-ci minillikdə Zaqafqaziya ərazisində, o cӱmlədən Azərb.-da T.d.- nun yeni mərhələsi—orta T.d. baplan- mıpp və bu dəvrə məxsus daha yuksək səviyyəli mədəniyyət təmpəkkul tapmıp- dı. Bu mədəniyyət əvvəlki MƏDƏNİYYƏT- lərdən yerli əkinci-maldar tayfala- rın daha beyuk təsərrufat nailiyyət ləri əldə etmələri və yeni təsərrufat formalarına gecmələrilə secilir. Orta T.d.-ndə bol və geni) otlaqla- rı olan daelıq Yerlərin mənimsənil- məsi sur”ətlənmiii, kecəri maldarlıq qın yaranmasına səbəb olmuil, ayrı- ayrı tayfaların əlində beyuk sərvət lərin toplanmasına, tayfa uzvləri əmlak bərabərsizliyinin


arasında meydana cıxmasına gətirib cıxar- mıppdı. Zaqafqaziyada orta T.d.-nun


əsas abidələri Qızılvəng, Ӱzərlik- təpə, Kultəpə 1, Kultəpə İP, Qarake: pəktəpə (Azərb.) Trialeti (Gurcus- tan) və s.-dir. Zaqafqaziyada, eləcə Də Azərb.-da T.d. e.ə. 2-ci minilliyin sonu—1-ci minilliyin əvvəllərində


378


TUNC XƏSTƏLİYİ



Zaqafqaziyada Tunc dovru tapıntıları. təpə), 2—tunc oraq (1 Kultəpə), 3—boyalı qab (Qızılvəng), 4—gil qab (Xanlar kurqanları), 5—tunc xəncər (Xacbulaq yaylaqı), 6—gildən ocaq qurqusu (Qarake- pəktəpə), 7—gil qab (Uzərliktəpə): 8—tuncdan qul fiquru (Gədəbəy rayonundakı


kurqan). Erm. (Lcatten,


ə sancaq


“bz s


(Sacxer abidəsi):


| 9—gildən qab altlıqı 6X6-li qəbir): 11—tunc balta (Kirovakan kurqanı). Gurc. SSR: 12— | 13—14—mizraq ucluqları 9—qiymətli daplarla bəzədilmip qızıl cam: 16—boyalı qab (hər ikisi Triale-





Azərb. SSR: 1—gil qab (Qarakepək-


(Elar abidəsi): 10—boyalı qab


( Eteri dolmenləri))


ti kurqanı).


bapa catmıpdı. Azərb. ərazisində bu devrə məxsus abidələr daha cox təd- qiq edilmindir. Bunlardan Xocalıda (Stepanakert Yaxınlıqında), Xanlar r-nӱ ərazisində, Naxcıvan, Mingəce- vir və Gədəbəydə, Qazax r-nu ərazisin- DƏ tədqiq olunmuiny kurqanları, qəbir abidələrini və yapayıti yerlərini ges- tərmək olar. Q.d.-nun son mərhələsində Azərb. ərazisində Xocalı-Gədəbəy mə- dəniyyəti, Naxcıvan mədəniyyəti tə- pəkkul tapmısi və geni(i yayılmınn-


dı. Ermənistan və Gurcustan ərazi- ləri də son T.d. abidələrilə zəngin- dir. Orta Asiyada da T.d.-nun olduqca zəngin və rəngarəng xususiyyətləri ol- mulpdur. Xarəzm və Cənubi Turkmənis- tanda bu dəvrə aid bir sıra qiymətli abidələr tədqiq edilmindir. Bu abidə- lər e.ə. 3-cu minilliyin sonları—2-ci minilliyin əvvəllərinə aid olub ki- cik cay vadilərində Yerləiqən qədim yapayınyd yerlərindən və qəbiristanlar- dan ibarətdir. İbtidai sun i suvar-


maya əsaslanan əkincilik qədim yerli əhalinin əsas təsərrufat məpquliyyə- ti olmut, dulusculuq muhum yer tut- mupdur. Tunc ətpyyalar ilk dəvrlərdə geniti yayıla bilməmitpdi. Bu dəvrə aid tuncdan qabarıq bilərziklər, spi- ral iəkilli asma bəzəklər, dərdtilli alətlər tapılmıpdır. Orta Asiyada T.d.-nun ən zəngin abidələrinə Namaz- tamənə (1V —V1 təbəqələr), Anau (P1 təbəqə) və Altuntəpə (yuxarı təbəqə- ləri) daxildir. T.d.-nun sonrakı mər- hələlərində bu qədim yapayıt yerlə- rində tunc istehsalı geniplənmiit və əsas əmək alətləri və silahlar bila- vasitə tuncdan hazırlanmıtdır. Ay- rı-ayrı yerlərdə T.d. mədəniyyəti əsa- sında ppəhər mədəniyyəti təəkkul tapmıtil, ilk sinifli cəmiyyətlərin rupeymləri meydana cıxmındı. SSRİ-nin Avropa hissəsinin du- zənlik r-nlarında e.ə. 2-ci minilli- yin əvvəllərində katakomba mədəniyyə- ti yayılmındı. Yarpaq ipəkilli bı- caqlar, baltalar, iskənələr və muӱxtə- lif bəzək peyləri bu mədəniyyətin sə- ciyyəvi əpyalarıdır. Mepəlik hissə- də e.ə. 2-ci minilliyin 2-ci yarısın- da Abamevo mədəniyyəti təpəkkul tap- mıtpdı. Əsas abidələri kurqanlardan ibarət olan bu mədəniyyətin yayıldı: qı ərazidə tunctekmə usulu ilə metal əpyaların hazırlanması yuksək HHKH- iaf etmitpdi. E.ə. 2-ci minilliyin əvvəllərində maldar tayfalara məxsus Fatyanovo əniyyəti təpəkkul tap- mhıpipdı. Bu mədəniyyətə məxsus əilya- lar yuvarlaq formalı, həndəsi na- xhpplı qablar, daidan cilalı balta lar, sumukdən ox ik ı, nizələr və s.-dən ibarətdir. E.ə. 2-ci minil- liyin ortalarından Ukraynanın q. hissəsində Podoliyada, eləcə də Cə- nubi Belorusiyada T.d.-nə aid Koma- rov mədəniyyəti məvcud olmupdu. Qər- bi Sibir, Qazaxıstan, Altay və Orta Yenisey cəllərində həmin dəvrdə əkin ci-maldar tayfalara məxsus Andronovo mədəniyyəti təpəkkul tapmındı. Ədl Həbibullayenv O. H., Kulq təpədə arxeoloji qazıntılar, B., 1958, Nərimanov İ. H., Gəncəcay rayonu- nun arxeoloji abidələri, B., 1958: Xə- lilov C. Ə., Qərbi Azərbaycanın tunc dəvru və dəmir dəvrunun əvvəllərinə aid arxeoloji abidələri, B., 1959: Bunya- dov T. Ə., Azərbaycan arxeologiyası ocerkləri, B., 1960, Əli ye vV. H., Azər- baycanda tunc doəvrunun boyalı qablar mədəniyyəti, B., 1977, Muradova F. M., Qobustan tunc dəvrundə, B., 1979, İ s mayılov Q. S., Qurucay və Kəndələnq say vadisində qədim mədəniyyət izləri, B.,


1981, Huseynov M. M., İsmayı- lov Q. S., Quliyev N. M., Azərbay- canın arxeoloji abidələri (qədim dapp


devru—orta əsrlər), B., 1981, Vsemirnal


istoril, t. 1, M.. 1955, Avdusin D. A., Arxeoloqil SSSR, M,, 1967, Mar" tınov A. İ., Arxeoloqil SSSR, M.,


1973, Muncaev R. M., Kavkaz na zarv bronzovoqo veka, M., 1975 İsmailov Q. S.,. Arxeoloqiceskoe issledovanie drev- neqo poselenin Baba-Dervitp, B., 1978: Abi bullaev O. X., Əneolit i bron- za na territorii NaxicevanskoV ASSR, B., 1982, Djafarov Q. F., Svazi Azerbaidjana so stranami Perednev Azii v əpoxu pozdnen bronzı i ranneqo jele=- za (po arx a M materialam Azer-


baidjana), B., 1984.

TUNC XƏSTƏLİ Yİ—bax Addison xəstəliyi.

TUNCLAMA—metal mə”mulat səthinə qoruyucu tunc qatının cəkilməsi və ya onlara tunc calarının verilməsi prosesi. Xususi ovuntuların kəməyi


TYPABOB


979


ilə qeyri-metal mə”mulat səthinə me- tal (tunc) parlaqlıqı verilməsi əmə- liyyatına da T. deyilir. T. elektro- litik (bax Qalvanotexnika), metal- lapdırma və kimyəvi e”mal usulları ilə, eləcə də mə”mulat səthini tunclu ovuntunun spirtli(yaxud, yaqlı) lak- la qarıptqıqrı ilə rəngləməklə apa- rılır. Tərkibində 10—1296 qalay olan tunc ərtuklər qoruyucu-dekorativ xromlamada nikel əvəzinə, habelə po- ladın termik e”malında poladı azo- tun diffuziyasından yerli mӱhafizə ucun iplədilir. Radio aparatları, məipətdə iplədilən metal mə”mulat səthinə və s.-yə tərkibində 40—4596 qala, olan tunc ertuk cəkirlər. TUPAK AMARU (Tiras Apaqi) (?— 1571)—Peru Hindilərinhn ispai iit- qalcılarına qariplı azadlıq muba- rizəsinin rəhbəri. İnklərin dəvlə- tini bərpa etmək məqsədilə 1571 ildə usyana qalxan Kusko Hindilərinin ərəkatına bapcılıq etmitdir. Də- yutilərin birində əsir alınaraq e”dam olunmutdur. T.A.-nun adı hindi xalq- larının istiqlaliyyət simvoluna cev- rilmipdir. And əlkələrində hindi usyanlarının bir cox rəhbəri əzləri- ni T.A. adlandırmıpllar.

TUPAK AMARU (Tiras Apaqi) (əsl adı: Xose Qabriel Kondorkankid, Condorcanqui) (təqr. 1738—81)—Peru hindilərinin ispan mustəmləkəciləri və yerli mӱlkədarların zulmunə qar- plı usyanının rəhbəri. Usyan 1780 ilin noyabrında batlanmındı. Usyan- cıların sayı 60 min nəfərə catan ordusu iptalcılar uzərində bir sıra qələbələr qazandı. Lakin 1781 ilin aprelində ispanlar usyancıları mər- lubiyyətə uqrada bildilər. T.A. əsir alınaraq usyanın digər rəhbərləri ilə birgə e”dam olundu. 1783 ilədək da- vam edən usyan İspaniya mustəmləkə- lərində azadlıq hərəkatlarının son- rakı inkipafına bəeyuk tə sir ges- tərdi.

Ədl Sozina S. A., Tupak Amaru —

aa yə “m povstanep, 1738—1781, M., 79.


TUPİ-QUARANİLƏR—hindi xalq və tayfa Qulları: Təqr, 60 min nəfər- dir (1978: paraqvaylılardan baiqa), Paraqvay, Braziliya, Boliviya, Peru, Qayana və s. elkələrdə yaitayırlar. Tupi-quarani dilində danınırlar. Ovculuq, balıq ovu, ibtidai əkinci- liklə məpqul olurlar. Bir qismi məv- sumi iplərdə calınlır. TӰPOLEV Andrey Nikolayevic (10.11. 1888, Tver qub., Pustomazovo k., indi- “cə | ki Kalinin vil.— | 23.12.1972, Moskva) —sovet 2

ktoru. |

| ə. (1953). Gen.- ( pol.-muhəndis | (1968). Uc dəfə So- “ sialist Əməyi Qəh- rəmanı (1945, 1957, 1972). Lenin MY- 

kafatı laureatı

(1957), SSRİ Dəv- lət mukafatı lau-


| reatı (1943, 1918,



1949, 1952, 1972). Moskva Ali Tex- niki Məktəbini bitirdikdən (1918) sonra N. Y. Jukovski ilə bir: likdə Mərkəzi Aerodinamika İn-


stitutunun təpkilində iptirak et- mipdir. 1922—24 illərdə təyya-


rəqayırmada duraluminiumdan is- tifadə sahəsində aparılan iplərə rəhbərlik etmipit və nəticədə əlkədə ilk dəfə olaraq biplan konstruksiya- sından monoplana gecmək mumkun ol- muptdur. T.-in rəhbərliyi ilə 100-dən artıq muxtəlif tipli təyyarə yaradıl- mıpdır. Onun təyyarələrində 78 dunya rekordu qazanılmın, 28 nadir eu balpa catdırılmınqdır (məs., ANT-4 ilə cCelyusginə gəmisinin hey”əti xilas edilmiit, V. P. Ckalov və M. M. Qromov ANT-25-lə PQimal qutbundən gecərək ABPP-a ucmuilar). Beyuk Və- tən muharibəsində Qan təyyarələrin- dən geniiy istifadə olunmuiddur. .Muharibədən sonra da T.-in rəhbər= liYyi altında bir sıra hərbi və mulki təyyarələr, o cӱmlədən 1-ci sovet reak- tiv bombardmancı təyyarəsi Tu-12 (1947), Tu-16, 1-ci sovet reaktiv sər- nipin təyyarəsi Tu-104 (1954), 1-ci turbovintli qitələrarası sərnitin layneri Tu-114 (1957), Tu-124, Tu-134 və Tu-154 təyyarələri imlənib hazır-


lanmısdır. 1. bir sıra səsdənsur”ət- |


li təyyarələrin, o cӱmlədən Tu-144 sərnitin təyyarəsinin yaradıcısıdır. T. Beyuk Britaniya Kral Aviasiya Cə- miyyətinin (1970) və Amerika Avia- siya və Kosmonavtika İn-tunun (1971) fəxri uzvu olmutdur. Jukovski ad. qızıl medalla, Beynəlxalq Aviasiya Federasiyasının (FAİ) Bəeyuk qızıl medalı ilə, Leonardo da Vinci (İta- liya) ad. mukafatla, Aviasiya banilə- rinin qızıl medalı (Fransa) və s. mu- kafatlarla təltif olunmupidur. 7-ci caqırınl MİK uzvu, SSRİ Ali Sove- tinin (3—8-ci caqırın) deputatı ol- mutidur. 8 dəfə Lenin ordeni, 6 baiqa orden və medallarla, həbelə 2 xarici əlkə ordeni ilə təltif olunmusdur.

Əd. Rabcikov E., Maqid A., Stanonlenie, M., 1978, Ponomarev A. N., Sovetskie aviapionnıe konstruk- torı, 2 izd., M., Ü,


TYP (öp. tour—nanpə, nənp, hənn), idmanda—hər hansı yarıtp za- manı idman tədbirinin muəyyən bir 777 bappa catdıqı dəvr, mər- ənə. TUR (Topqzv)—Fransada pəhər. Endr və Luara departamentinin inz.m. Tu- n tarixi vil.-nin əsas ipəhəridir. .y. qompaqı. Əh. 141 min (1975). Elek- trotexnika və k.t. mapınqayırması, vaqon tə”miri, poliqrafiya, tikiti mebel sənayesi, yaxınlıqında iri AES var. Turizm inkipaf etmitdir. TUR PRAMӰDYA ANANTA (Toeq Pramoedya Ananta) (a. 6.2.1925, Məp- kəzi Yava, Blora)— İndoneziya yazı- cısı. 1947—49 illərdə Niderland hərbi hakimiyyət orqanları tərəfin- dən tə”qib və həbs olunmutidur. 4“Beka- si cayının sahilində (nəpri 1947), c Təqtibə, “Partizanlar ailəsi (Hər ikisinin Həmpu 1950), c“Korrupsiyav (1954) romanlarında sosial-tənqidi meyllər gucludur. 1965 il 30 sentyabr hadisələrindən sonra həbs duppərgə- sinə gəndərilmitdi: 1980 ildə azad olunmutidur. Həbsxanada yazdıqı cİnsan dunyası (nəpri 1980) romanı


İndoneziya ziyalılarının milli azadlıq hərəkatında ittirakınlan bəhs elir.

Əsərləri: O tom, cto proplo ii


druqie novellı, M., 1957: Na dGepery pe- ki Bekasi, M., 1965: Seml partizanov, v sb.) Krasnıe listıhai. Vostocnıbn alıma- nax, vıp. 8, M., 1980,


TURA, Dolqaya — RSFSR-in Sverdlovsk və Tumen vil.-lərində cay. Tobol cayının sol qolu. Uz. 1030 km, həvzəsinin sah. 80 400 km?-dir. Orta Uraldan baplanır, Qərbi Sibir dӱzənliyi ilə axır. Qarımıq mənbə- dən qidalanır. Əsas qolları: Salda, Tagil, Nitsa, Pıpma. Aqac axıdılır. Gəmiciliyə yararlıdır. Su anbarları var. Verxnyaya Tura, Nijiyaya Tura, Verxoturye, Turinsk, Tumen pp.-ləri T. sahilindədir.

TURA--RSFSR Krasnoyarsk əlkəsin- də iptq. Evenk Muxtar Mahalının mər- kəzi. Appaqı Tunquska cayı sahilin- dədir. Muhum yukbopaltma bazası- dır. Meitə sənayesi təsərrufatı, tibb məntəqəsi, əlkəpqunaslıq muzeyi və s.


var. TYPA BOB Həsənaqa Səttar oqlu (d. 24.4.1938, Bakı)— Azərb. sovet akt- yoru. Azərb.SSR xalq artisti (1982). Azərb.SSR Devlət mukafatı laurea- tı (1972). Azərb. İncəsənət İn-tu- nu bitirmitdir (1960). Həmin ildən Azərb. Dram Teat- ında cıxıpt edir. milli, rus və dunya dramaturqla- rı əsərlərinin ta-

mapalarında dolq

qun obrazlar Yaratmıtidır. Rolları: Vahid, ər (c“ Kəndci qızı, c“Yaxtı adam, M. İbrahimov), Hamlet (4 Ham- letə, V. Pekspir), Lionel (“Orlean qızıq, F. PTiller), İsgəndər (4Əlu- lərə, Məmmədquluzadə), Kamran, Nicat (“Unuda bilmirəmə, c Mahnı daqlarda qaldı, İ. Əfəndiyev), Xəy- yam (4Xəyyamə, H. Cavid), Qiyas (4PTəq Hərin yay gunləri?, Anar), V. İ, Lenin (4“ Kreml saatıq, N. Poqodin) və s. T. kinoaktyoru kimi dətanınmıit, bir sıra filmlərdə, o cӱmlədən teqə





H.S. Tura C, Cabbarlı) rolunda, leviziya filmlərində (“Yeddi oqul is- TəpəMə, €CƏMT kuləyiə, cCarvadarla- rın izi iləə, € YPƏK..., YPƏK...ə, 4Se- vinc buxtasıt, cDantenin yubileyiə, cBayqui gələndəə, “Qəribə adamə, cBa- bəkə və s.) diqqətəlayiq obrazlar yarat- mızpdır. c“ Atları yəhərləyinə (cQacaq Nəbix) filminin rej.-larından biri-


380


TURAYEV



dir (həmcinin bapqy rolda cəkilmiit1-


dir). LAD AYEV Boris Aleksandrovic (5.8. 1868, indiki Qrodno vil.-nin Novo- qrudok 1p1.—23.7.1920, Petroqrad)—rus tərqiqunası, Qədim 1Pərq tarixi və filologiyası və efiopiyapqunaslıq məktəbinin banisi. Rusiya EA akad. (1918). Peterburq un-tini bitirdik- dən (1891) sonra Berlin, Paris, Lon- don və İtaliya muzeylərində elmi ipi gVriniminı 18 ildən Peterburq un-tində, 1912 ildən Moskva nəfis sənətlər muzeyində ipləyirdi. “Qədim PTərq tarixi (c. 1—2, L., 1936) əsəri coqrafi və xronoloji əhatə cərcivə- sinə gerə cox qiymətlidir. T. dini və mə”nəvi mədəniyyəti tarixi inkiiYa- fın əsası sayır, sosial-iqtisadi mu- nasibətlərə ikinci dərəcəli yer ve- irdi. Siyasi tarixə daha cox diqqət ro, coqrafi amillərin əhəmiy- yətini xususilə qeyd etmipdir. Mux- təlif abidələrin (əsasən, Qədim Mi- sirə aid) eyrənilməsi və nətrində xidməti beyukdur. İ. Y. Krackovski, V. V. Struve və 6. onun pagirdləri


olmutilar. TURALI BƏY, Turəli bəy Əlaəddin (7?—1392) — Aqqoyunlu hakimi |1388—92|. Bayandur tayfasın- dan (bax Bayandurlar) idi. Atası Pəhləvan bəyin əlumundən sonra mər- kəzləptmiyi dəevlət Yaratmaqa calıtan T.6. Qaraqoyunlularla mubarizədə mu- vəffəqiyyətsizliyə uqradı. Hakimiy- yət uqrunda gedən feodal cəkinmələri zamanı qardaptı Fəxrəddin tərəfin- dən eldurulmuzdur. : TURAN – uva MSSR-də təhər. Turan cayı sahilindədir. Sənaye kombinatı, metpə təsərrufatı: xalq teatrı var. “TURANə—1917 (iyul)—1920 (aprel) illərdə Bakıda fəaliyyət gəstərmiin mətbəə. 4T.ə-da muxtəlif məsləkli bədii əsərlərlə, dərsliklərlə yanatı İran Demokrat Partiyasının nizam- naməsi, həmcinin “Hӱmmət (1917— 18), “Bakı fəhlə konfransının əx- barı, “Fuqəra sədası, c“Hurriyyətı (1913—20, Ne 41—46), € /onöauş (1920), €An öafpa?ə bolpevik qəzetləri, cMəiqələ satirik bolpevik jurnalı və s. cap olunmupldur. TURAN “OVALIRI, Turan du- zənliyi—Orta Asiyanın və Cə- nubi Qazaxıstanın duzənlik hissə- si. Cox hissəsi səhralardan (Qaraqum, Qızılqum və s.) ibarətdir. C.-dan k - petdaq və Paropamiz d-rının əndar issəsi, q.-dən Xəzər dənizi, 1Pm.-q.- dən Muqocar d-rının c. və 111. ətək- ləri, pim.-dan Turqay platosu, tim.-11.- dən Qazaxıstan xırda təpəliyi, c.-ip.- dən Tyanian və Pamir-Alay d-rı ilə əhatələnir. Ən yuksək yeri Qızıl- qumda Qamdıtau d. (922 m), ən alcaq yeri Manqıplaq y-a-nda Karagiye ce- kəkliyidir (—132 m, SSRİ-də ən alcaq Yer). İqlimi sərt kontinental, səhra tipli, c.-da subtropikdir. Cayları Amudərya və Sırdəryadır. Yoviyanlı, poranotlu və efemerli səhra bitki- ləri ustundur. Neft və qaz yataqları


var. Suvarma əkinciliyi inkipaf etmitdir. TURAN SƏLİM (əsl adı və famili-


yası Səlim Əli bəy oqlu Huseyn- zadə, d. 1915, İstambul)—turk bo- yakarı və heykəltərapı. Ə. H. Luseyn- zadənin oqludur. İstambul Zərif Sənətlər Akademiyasını bitirmil (1938), Parisdə sənət təcrubəsi kec-


mipdir. Nazim Hikmətlə dost olmunt- dur. 1947 ildən Parisdə yatpayır. Mo- numental əsərlərində (freskalar, de- korativ heykəllər) realizmə, dəzgah boyakarlıqrında isə abstraksionizmə meyl gəstərir. Tablolarında azad ol- MaFa calıqlan fəhlə obrazı (4Qaba- ıq ritmləru, 1947) və sosial ziddiy- yətlər |4“Cadugər pagirdi? (1948), cBərbəzəyin ic uzuə, “Gəmi qəzasın- dan sonra, *İflas və Dircəlipə, cVahidlik və Muxtəliflikə, €MaBH arzu (1950—60-cı illər) və s. | muӱcər- rəd təkildə təsvir olunur. 60—80-ci illərdə Paris, Bordo, Lill və s. iplə- hərlərdə fərdi sərgisi acılmıltdır. Əsərlərindən cRəqqasət portreti (19 75 ) Azərb.-ın Xarici Əlkələrlə Dostluq və Mədəni Əlaqə Cəmiyyətində, bir ne- cəsi Bakıda ppəxsi kolleksiyalarda- dır. Muasir incəsənət haqqında nə- zəri əsərlər yazmınpdır. Əsər v: Sanat ve toplum uzerine, 1s- tan bul, 1969. TURAC (Francolinus francolinus)—ro- yuqkimilər dəstəsinin qırqovullar fə- siləsindən qup nəvӱ. Bədəninin uz. 37 sm-dək, cəkisi 400—500 q olur. Erkə- yinin beli qonurumtul-aqxallı, qarın tərəfi aq ləkəlidir|: qəhvəyi Royunlu: qu olur. Dipisi az əlvandır. Kipr- dən və Kicik Asiyadan Pimal PTərqi Hindistana qədər, SSRİ-də isə Azərb. SSR-də və Cənub-Qərbi Turkmənistan- da yayılmıtqdır. Oturaq həyat keci- rir. Otlar arasında, torpaq çzərində dӱzəltdiyi yuvaya 10-dək yumurta qoyur:



Turac" a—dipisi: 6—erkəyi.


18—19 gun kurt yatır. Toxum, gilə- meyvə, cucu və s. onurqasızlarla qida-


lanır. İdman ovu obyektidir. SSRİ- də mu hafizə edilir. c“TURACI(g—qədim Azərb. xalq rəqsi. Qadınlar tərəfindən ifa olunur. Rəqs- də sifətin, əl, qol və bədənin plastik hərəkətləri ilə turac qutunun uc- ması, onun yerə dutiməsi və yenidən ucub getməsi təsvir edilir. Lirik və incə melodiyası var. Musiqi əlcusu 3/4, tempi mulayim (todeqaqo), məqam əsası rast, segah və pquitərdir. TURACLI—Azərb.SSR Qax r-nunda qəsəbə. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 18 km q.-də, Alazan- Həftəran vadisindədir. ƏH. 576(1985 ): baqcılıq və tərəvəzciliklə məptqul- dur. Kərpic z-du, səkkizillik məktəb, klub, kitabxana var.

TURACOTU (Qeisap(hetpitp)—murək- kəbcicəklilər fəsiləsindən coxil- lik bitki cinsi. Yarpaqları nəvbə- li duzulən otdur. Cicək qrupu tək-tək yerlətən iri səbətdir. Toxumları dən-


dir. Avrasiyanın mulayim qurpaqla- zi əsasən, Orta və Cənubi Av- panın d-rında) 20-dək, SSRİ-də ə o cumlədən Azərb.SSR-də 1 nəevu— adi T. (L. vulgare) var. Mepə, bar və cəmənlərdə bitir. Dekorativ bit- ki kimi becərilir. Xalq təbabətində istifadə elit. TURBELLARİLƏR—bax


TTVPBHAMMETPH)A (lat. KaqIdiz —bulanıq--...metriya)—bulanıq MY- hitin asılı halda olan Hissəciklə- rinin udduqu ipıqın intensivliyi- nin əlculməsinə əsaslanan miqdari kimyəvi analiz usulu. Dispers faza hissəciklərinin ipıqı udması və ya onun intensivliyini zəiflətməsi Yal- nızhissəciklərin sayından deyil, on- ların forma və əlcuӱlərindən, səthi- nin xarakterindən asılıdır. Turbi- dimetrik analiz usulu fotometrik usullarla təyin oluna bilməyən kom- ponent rin tə yinində iplədilir.

TURB (fr, turbine, narT. turbo, tur- İp:5—beyuk sur”ətlə fırlanma, bu- rulqan)—pərli (kӱrəkli) muhərrik: buxar, qaz və ya su axınının kinetik enerjisini rotorun mexaniki fırlan- ma enerjisinə cevirir. İppilək cis- MHH HƏBYHƏ ər buxar T.-i, hidrav- lik T. və qaz Q.-i kimi qruplara ay-


Kirpikli


r. lır. Stasionar buxar Q.-i və qaz .-H intiqal kimi elektrik cərəyan generatorlarınla (bax Turbogenera- tor), mərkəzdənqacma kompressorla- rında və havaufurənlərdə (bax Qur- bokompressor), qidalandırıcı, yana- caq və yaq nasoslarında (bax 0- nasos aqreqatı) iplədilir. Buxar və qaz nəql. Q.-lərindən gəmi muӱhərrik- ləri kimi, qaz turbinlərindən təy- yarə mӱhərrikləri (bax Turboreaktiv mӱhərrik) kimi, hidravlik turbinlər- dən isə su-elektrik stansiyalarında istifadə olunur. T. yuksəksur”ətli, iqtisadi cəhətdən səmərəli və guclu- dur. Yuksəktəzyiqli itilək cisim uc- luqdan (daralan kanaldan) buraxılır və rotora birlətdirilmii pərlər ara- sına daxil olub toru fırlandı- ır. 1980 ildə SSRİ-də Kostroma 1RES-ində dunyada ən guclu buxar turbiçi ipə salınmındı.

TURBİN AQREQATI—bir val uzərin- də sərt bərkidilmiti turbin və itllək mapın. İplək matın elektrik gene- ratoru, nasos, kompressor və s. ola


bilər. |

TURBİN QAZIMASI —turboburdan istifadə etməklə qazıma usulu: fır- lanma qazımasının bir nəvu. Rotor- la qazımadan fərqli olaraq bu usul- da suxuru qazımaq ucun lazımi ener- ji baltaya bilavasitə, yəni qazıma kəmərini fırlatmadan quyudibindəki turboburla verilir. Nasoslarla quyuya vurulan qazıma məhlulu turbobur va- lını fırladan enerji mənbəyidir. T.q. maili qazımada, dərin, cox dərin quyular qazılmasında daha cox tətbiq edilir. Paropkalı baltalarla qazı- mada kicik dəvrlu, almazlı balta- larla qazımada isə yuksəkdəvrlu tur- boburlar iplədilir. T.q. SSRİ-də 50-ci illərin əvvəllərindən əsas qa- zıma usuludur: Hazırda neft və qaz quyuları qazılmasının umumi həcmi- nin 70—8096 -ini təpkil edir. T.q.-nda əldə olunan mak. dərinlik 13 km-ə ca- tır (1983). Bax Qazıma.

TӰRB N YARLARI–-surtku yaqları, buxar və su turbini, turbonasos, tur- 


TURQAY


381


bokompressorlu mapınlardakı val və kəməkci mexanizmləri yaqlamaq və ya soyutmaq ucun, dəvri sistemlə iptplə- yən digər sənaye mexanizmlərində isə ipci maye kimi istifadə edilir. T.y. az kukurdlu parafinsiz və ya kukurd- lu parafinli neftlərdən dərin təmiz-


lənmə usulu ilə alınan distillat yar- .


larıdır. 502S-də əzluluyu 20—23 sst olan T.y. coxsur”ətli turboaqreqat- larda, 28—48 sst əzluluklu isə ki- cik sur”ətli və guӱclu, həmcinin gəmi tu bə etetlarinla itlədilir.

TURBİNO QƏBİRİSTANI— Kama cayı sahilində arxeoloji abidə. E.ə. m 15—14 əsrlərə aiddir. Təqr. 200 qəbir apkar edilmiidir. İnsan ske- letləri qalmamıpdır. Dəfn avadan- lıqRı daii (caxmaqdaiıdan ox və ni-


və ucluqları, bıcaq, qapov, nefrit--


dən uzuk və s.), tunc (nizə, bıcaq, bal- ta, bəzək əpyaları və s.) və ə (qolbaq hissəsi və s.) əpyalardan iba-


Ta URBOBӰR, turbin qazıyı- cı s ı— hidravlik turbinlər vasitə- silə qazıma baltasına bilavasitə qu- yu dibində fırlanma hərəkəti verən muhərrik. Əsasən, neft, qaz və ppaxta quyularının qazılmasında tətbiq olu- nur. Dunyada ilk dəfə olaraq M. apelyutlinikovun (N. A. Kornev və


S. M. Volox ilə birlikdə) ippləyib:


hazırladıqı reduktorlu T. 1924 ildə Suraxanı mə”dənlərində tətbiq edil- mipdir. Bu tip T.-dan SSRİ-də 1934 ilədək istifadə edilmipidir. 1935 il- də P. P. PTumilov, R. A. İoannesyan, Ə. İ. Taqıyev və M. T. Qusman tərə- findən təkmillətdirilmiy və reduk- torlu yeni T. tipləri ixtira edil- mipdir (bax Qazıma). T., əsasən, me- tal boru gevdədən, kecirici, nippel, val, valın dayaqlar sistemi və vala geydirilmitp turbinlərdən ibarətdir. Turbinlər xususi profilə malik, bi-





FİL hü... — ni..


PPəg, 1. A7PP tipli turooburun sxematih ppəkli: 1—ppindel seksiyası: 2—turbin seksiyasıy 3—kecirici.


ri digərinə geydirilmiit pərli disk- lərdən ibarətdir. T.-da mayeni istiqa- mətləndirən diskə stator, valın ci- vində oturdulmuqi pərli diskə isə rotor deyilir. Qazıma zamanı T. qa- zıma kəmərinə baqlanaraq quyuya endi- rilir. T.-un valına isə qazıma balta- sı baqlanır. Qazıma boruları vasi- təsilə vurulan qazıma məhlulu tur- binin rotor pərlərindən kecərək reak- tiv fırlanma quvvəsi yaradır, balta baqlanmıml valı fırladır və nəti- cədə balta suxuru qazıyır. Valın fırlanma surəti və onda yaranan gӱc


2 3




c Q ab 3 İİ. ——-—” sz dar eki İİ 1





1




a ai 5 —--cərxiaky-/-r-—- soba YY əə yi x


əəə Ən HA MSN SA ti“ ““ “4 Ka . |


o mn


turbinlərin sayından, pərlərin pro- filindən, valın dayaqlar sisteminin tipindən, qazıma məhlulunun miqda- rından və s.-dən asılı olur. Valın fırlanma momentini artırmaq ucun coxseksiyalı (2—3 və daha artıq) T.- dan istifadə edilir (pək, /, 2).

Muasir T.-da turbinlərin sayı 350 və daha cox olur. Hər seksiyanın uz. V m-ə turbinlərin sayı isə 100-ə ca- tır. Q.-da yaranan fırlanma sur”əti dəq-də 395—1250 dəvrədək, guc isə 15— Z5Ə0 a.q. ola bilər. Hazırda qazımada appaqıdakı T.-lardan istifadə olu- nur: uc seksiyalı (ipindelli, aktiv turbinli, almaz ucluqlu baltalarla qa- zımada iplədilən və maili qazımada iplədilən T. Qazıma iqəraitindən ası- lı olaraq muxtəlif diametrli (164, 185, 172, 195, 240 mm və s.) T.-lar istehsal edilir. Azərb.SSR Saatlı r-nunda layihə drikliyk 15 km olan kəpfiyyat quyusu T.-la qazılır. TURBOVENTİLYATORLU MUHƏR- RİK (TM)—əsas dartı quvvəsi ven- tilyatorun (ataqı təzyiqli kompres- sorun) əmələ gətirdiyi hava tırnarı vasitəsilə yaradılan aviasiya qaz-tur- bin mӱhərriki. İkikonturlu turbore- aktiv MYhəppHK nevudur (bax Aviasi- ya mӱhərriki). Xarakteristikalarına gərə TM birkonturlu turboreaktiv mӱhərriklə uturbovintli mӱhərrik arasında kecid təpkil edir. Birkon- turluya nisbətən ustun cəhətləri: yuk- sək dərəcədə qənaətli, habelə havaya qalxdıqda, kicik və orta sur”ətlərlə ucduqda dartı xarakteristikaları- nın Yaxtı olmasıdır. 70-ci illərdən baplayaraq TM-in sərnipin və nəql. təyyarələrində tətbiqi geniplənir. Məs., İL-86 aerobusunda hər birinin dartı quvvəsi 128 kn-a yaxın dərd TM qoyulmutdur.


Əd. Teorila dvuxkonturnıx turboreak- tivnıx dviqateleN, M., 1979.


TURBOVİNTLİ MUHƏRRİK (TVM) —aviasiyada iplədilən qaz turbinli mӱhərrik. Dartı quvvəsini, əsasən, qaz turbini ilə hərəkətə gətirilən hava vinti, qismən isə reaktiv ucluq- dan (soplodan) cıxan qaz axını yara- dır. Kicik və orta ucu sur”ətlərin- də qənaətli olduqu ucun TV M-dən sər- HHITHH və yuk təyyarələrində, habelə vertolyotlarda istifadə olunur. So- vet təyyarələrindən Tu-114, İl-18, An-10, An-24-də TVM qoyulmutdur.

TYPBOBÖ3 (mupöun “- rusca voz, vo- zith—aparmaqq yəqni turbinlə hərəkə- tə gətirilən)—ilkin muhərriki qaz turbini olan lokomotiv. T.-da ucuz neft məhsullarından (məs., mazutdan) istifadə TAT: Bax Qazoturbovoz, TURBODETANDER—bax Detander.

TURBOKOMPRESSOR—1) qazı sıx- maq və əturmək ucun kӱrəkli (mərkəz: dənqacma və ya oxlu) kompressor: por-







sın.


PPək. 2. A7PP tipli turboburun ppindel seksiyası? /——-gevdəy 2—atpaqı seksiyanın geciricisiy 3—dayaq) a—yan kipcək, 5—valın oymaqı:z 6—diyircəkli yataq, 7— nippel: 8—ppindelin valı: 9—gecirici,


ppenli kompressora nəzərən yuksək f.i.ə. əldə etməyə imkan verir və etu" rulən qaz axınında təzyiq deyuӱnməsi- nin qariyısını alır. 2) Turbokom-


Myhənpisis Mn iL sarğını brranişsayasaın kalan ə ui...



Qaz turbini intiqalə lı turbokompresso- run sxemi: 1—qazın verilitpini tənzim" TƏMƏK ucun HubiXbim borucu qu: 2—qaz tur- ÜHHHHHH poTopy, 3— turbinin soplo ana. ratış 4—kompresso- run rotoru.,


pressor mӱhərrikinin əsas aqreqatı: bir-birilə mexaniki barlı olan kom- pressordan və qaz turbinindən ibarət-


ir (məK.). . TURBOGENERATOR—buxar və ya qaz turbini ilə fırladılan yulasamı sinxron cərəyan generatoru. Q.-un TƏ”- sirlənmə dolaqı qeyri-apkar qutblu rotorda, ucfazalı iiilək doları isə statorda yerlətdirilir. Rotorun fır- lanma tezliyinin (t) TƏ İHHHHAƏ f np pərtindən istifadə edilir: burada 1— dəyiiyən cərəyanın tezliyi: r—qutb cutlərinin sayıdır (İES ucun olan T.-larda r=1: AES-lərdə ==2). Səna- ye T.-unun gucu 800—1200 Mvt-dır. SSRİ-də butun elektrik enerjisinin 8096-i T.-lar vasitəsilə hasil olunur. TURBONASOS AQREQATI —turbin- dən (buxar, qaz turbinindən və s.) və onun hərəkətə gətirdiyi (cox vaxt re- duktor vasitəsilə) bir və ya bir necə nasosdan ibarətdir. Energetik qurqru- larda (məs., İES-lərdə) qidalandırı- cı nasos kimi, reaktiv muhərriklər- də (məs., yanacaqı nasosla vurulan maye yanacaqlı raket muhərriklərin- də), suvarma qurqularında və s.-də tət- iq olunur. | | TURBӦREAKTİV MUHƏRRİK — kompressorlu qaz-turbinli muhərrik, qaz turbini kompressorun intiqalına tə”sir edir, dartı quvvəsi isə muhər- rikin soplosundan cıxan sıxılmıpnl qazların reaktiv quvvəsi nəticəsində yaranır. T.m. səsdənsur”ətli təyyarə- lərdə (Ty-134, Ty-154, Yak-42, İl-86 və s.) əsas muhərrik kimi, ipaquli qalxıb-enən təyyarələrdə isə qaldırı- cı muhərrik kimi tətbiq olunur. Dar- tı quvvəsi bir necə ?tt-a catır. Bax həmcinin Aviasiya mӱhərriki. TURBOXOD—buxar turbini və ya qaz turbini ilə hərəkətə gətirilən KƏNH. TURBULENT AXIN (var, turbulentus —gur, nizamsız)—maye və qazın hərə- kət formalarından biri, bu zaman on- ların elementləri mӱrəkkəb trayekto- iyalar ӱzrə qərarlaptmamıiy nizamsız ərəkət edərək maye və qaz qatlarının intensiv qarımpmasına səbəb olur. Mu- rəkkəb daxili qurulutuna, axının en kəsiyində orta sur”ətin paylanma- sına və inteqral xarakteristikaları- na gərə laminar axından fərqlə- nir. TURQAY—Qazax.SSR-in Turqay və Ak- tubinsk vil.-lərində cay. Uz. 825 km, həvzəsinin sah. 157 min km?. Qaza- xıstan xırda təpəliyindən bapylanan Jaldama və Qara Turqay caylarının birləptməsindən əmələ gəlir. Axarsız


382


TURQAY VİLAYƏTİ


PQalkarteniz cəkəkliyində qurtarır. Əsasən, qar suları ilə qidalanır.

TURQAY VİLAYƏTİ—Qazax.SSR-də vil. 1970 il noyabrın 23-də təkil edilmindir. Sah. 111,9 min km?, ƏH, 309 min (1984, 1 yanvar). 10 r-pu, 3 ipəhəri, 1 pitq var. Mərkəzi Arkalık


iy.-dir.

alir. T.v. Turqay platosu və Tur- qay cəkəkliyinin c. hissəsində və Qa- zaxıstan xırda təpəliyinin q, kəna- rındadır. Ən yuksək nəqtəsi 478 m- dir. İqlimi kəskin kontinentaldır. Orta temp-r yanvarda —17,72S, iyul- da 21 —242S-dir. İllik yaqıntı 22(0— 280 mm. Əsas cayı İpim (İrtıtın sol qolu) və Turqaydır. Coxlu gəl var (ən bəyuyu Sarıkopa). Ərazinin cox hissəsində qonur və boz torpaqlarda Yovppanlı-pporanotlu və taxılotlu- yoviyanlı bitkilər yayılmınidır. Xam BƏ dincə qoyulmuiy torpaqların mə- nimsənilməsi ilə əlaqədar vil.-in iym.-p. hissəsindəki torpaqların cox hissəsi pumlanmındır, Heyvanları: sunbulqıran, ərəbdovtanı, tarlasica- nı, ilan, gərtənkgələ və s, Su qupila-


rı var,

Əhali. Qazaxlar, ruslar, ukray- nalılar, almanlar, loruslar, ta- tarlar və 6. yapayır. Orta sıxlıq


1 km?-də 2,8 nəfərdir (1984). Hləhəp əh. 3394 -dir. Pəhərxəri: Arkalık, Yesil, Derjavinsk,

Təsərrufat. İqtisadiyyatında dəm- (ə taxılcılıq, ətlik-yunluq heyvan- darlıq, k.t. xammalı e”malı, fay- dalı qazıntı. hasilatı ustundur. Mə”dən (boksit və odadavamlı gil- lər), tikinti materialları, yeyinti (un, yar, ət), yungul (yunun ilkin e”ma- lı) sənayesi, gicik İES-lər (gəti- rilmə kəmurlə itləyir) var. K.t. tor- paqlarının cox hissəsi otlaq və bi- cənəklərdir. K.t. məhsullarının co- xunu əkincilik verir. Əsasən, butda, qismən arpa, darı, yem bitkiləri, kar- tof, tərəvəz və s. əkilir. Heyvandar- lıqda davarcılıq əsas yer tutur. Qa- ramal donuz, qui, at da saxlanır.

ənubi Sibir d.y. magistralı vil.- in ərazisindən kecir (Yesildən Ar- kalıka qol ayrılır". Avtomobil və hava nəql. var. T.v. Lenin ordeni ilə təltif olunmutdur (1973).

M ədəni quruculuq. Vil.-də peda- qoji in-t, 2 muzey (o cumlədən Aman- gəldi k.-də Amangəldi İmanovun xa- tirə muzeyi), musiqili dram teatrı və s. var. cQorray tanı (c“Turqay ilə- fəqiə, 1971, qazax dilində) və cTur- qayskaya novg (1971) vil. qəzetləri cı- xır. Yerli radio verilitləri qazax və rus dillərindədir. Moskva və Al- ma-Atadan radio veriliiləri retran- slyasiya olunur.

TURQAY PLATOSU — Qazax.SSR-in iym.-q.-ində platoyabənzər qalxım. Q.- də Cənubi Ural və Muqocar d-rı, i1.-də Qazaxıstan xırda təpəliyi ara- sındadır. PTm.-dan c.-a 630 km, 1ip.-dən q..ə 300 km məsafədə uzanır. Hund. 200—300 m-ə qədərdir. T.p.-nu tim.-dan c.-a Turqay cəkəkliyi (uz. 800 km, eni 20—75 km) kəsib kecir. İqlimi kəs- kin kontinentaldır. 1Pm. hissə cel, c. hissə yarımsəhra zonasındadır. Dəmir filizi, qonur kəcur və s. ya- taqları var.

TURQAY FAUNASI, indriko- teri faunas ı—Oliqosen dəv- rundə Mərkəzi Asiyada və Qazaxıstanda taqpamıqd Heyvanların, xususilə mə-


məlilərin məcmusu. T.f.-nı ilk də- fə Qərbi Qazaxıstanın Turqay cəkək- liyində (adı da buradandır) A. A. Borisyak eyrənmindir. T.f.-nın əsas pumayəndələri təkdırnaqlılardan: indrisoterilər (ikinci adı da bu- radandır), xırda allaseropslar, hi- rakodontlar, bataqlıq gərgədanları— aminodontlar, həmcinin tapiroidlər, halikoterilər olmutdur. T.f.-nda cucuyeyənlərin, yırtıcıların, gəmi- ricilərin, doviankimilərin, cutdır- naqlıların və s.-nin də numayəndə- ləri olmutdur. Bundan baptqa T.f.- nda quiların, tısbaqaların, balıqla- rın, cuӱcuӱlərin, molyuskların qalıq- ları da rast gəlir.

TURQAY FLORASI —Paleogen dəv- rundə Ashyanın, Avropanın və 1Pima- li Amerikanın im, hissələrində ya- Yılmınl enliyarpaqlı flora, Ust Tabaitir yaqilı mulayim-isti iqlimli floradan əmələ gəlmiidir. T.F. ucun tipik olan yarpaqlı aqac cinslərin- dən—Dpabalıd, cəkə, likvidambar, komptoniya və b., iynəyarpaqlılardan— metasekvoya və bataqlıq sərvini gəs- tərmək olar. T.f. inkipaf edib təd- ricən Asiyadan Avropaya kecərək, ora- da geni yayılmınn, Poltava florası- nı sıxıtidırmıit, Miosendə isə onu


tamam əvəz etmipdir: bununla belə əz:


tərkibində Poltava florasının bəzi elementlərini də saxlamındır. T.f.- nda muasir dəvrdə Azərb.SSR-də bir cox flora elementlərinə rast gəlinir. TӰRQOR (son lat. siqroq — itipmə, dolma: lat, Siqreqe—dolmuyi, ptiimi) —huceyrə qilafının gərgin halı. Canlı bitki huceyrəlzrində huceyrə pirəsinin osmotik təzyiqi xarici mu- hitin osmotik təzyiqinə nisbətən hə- mipə yuksək olur. PPoranlıq bitkiləri vəgəbələk hӱceyrələrində daxili təz- yiq ilə xarici təzyiq arasında olan fərq 50—100 atm.-ə qalxa bilir. Bu pəraitdə suyun öeiyk sur”ətlə hyue)- rəyə daxil olması, huceyrə məhtəviy- Yatının tpitməsi, onun qilafa təzyi- qi, qilafın gərginlətməsi və onda daxilə doqru yenəlmit T. təzyiqinin əmələ gəlməsi tə”min olunur ki, bu da suyun huceyrəyə daxil olmasını tənzim edir. TURQUNBAYEVA Mukərrəmə (29.9. 1913, Fərqanə—20.11.1978, Dapkənd) — əzbək sovet balet | artisti, baletmey- ster, pedaqoq. SSRİ xalq artisti (1959), SSRİ, Dəvlət mu- laureatı (1946, 1951, 1973). 1953 ildən Sov, İKP uzvu, 1929— 54 illərdə Səmər: qənd Musiqili Dram Teatrında (“7 (sonralar Ə. Nəvai | De, ad. Opera və Balet | Teatrı) ipləmii, ilk əzbək balet- lərinin tamaaya qoyulmasında ii1- tirak etmipdir. Partiyaları: P1a- hidə (4 PPahidə?, F. Tal), Aqbilək (“Aqbiləkə, S. Vasilenko), Guləndam (*Guləndamə, Y. Brusilovski) və s. 1957 ildə -“Bahorə xalq rəqs ansamb- lını təpkil etmii, ansamblın bədii rəhbəri və baletmeysteri olmuyidur. Lenin ordeni, 2 balqa orden və medal- larla təltif edilmiiydir. TYPTYT 3AHM (Turgut Zaim) (1906— 9,.5.1974, İstambul)—turk boyakarı




kafatı


və qrafiki, Paris (1924—28) və İstam- bul əri ildə bitirmindir) rəssam- lıq akademiyalarında oxumuldur. 4“ Mustəqil Rəssamlar və Heykəltərain- lar Birliyiənin və“D ni li idi (bu qrupun uzvləri Qurkiyə bədii sənətinin əzunə məxsus xususiyyətləri- nin saxlanılmasına calıptırdılar), Əsərləri: “Xalqın Ataturkə ə darlıqrı (1933), “Yuruӱklərə, *alca- cı qadınlarg (hamısı İstambuldakı Boyakarlıq və Heykəltəraiilıq Muze- yindədir) və s. 1978 ildə Bakıda keci- rilmin “Muasir turk boyakarlıqıq sərgisində T.Z.-in * Milli teatr tama- ipasızq və FDaq sakinləri (1967) tab- loları numayit etdirilmitdir. TYPTYTAY (Turgutlu)— IypkH)əqə mə- hər. Manisa: ilində, Gediz cayı dərə- sindədir. D. y. st. Əh, 41 min (1970), Pambıqtəmizləmə və yar e”malı muəs- sisələri var. | TӰRDA (Tiqda)—Rumıniyada ipəhər, ƏH. 58 min (1981). Tikinti material- ları və keramika mə”mulatı istehsa- lı mərkəzidirq Metal e”malı, Yeyinti sənayesi, xlor-soda z3z-du var. TURDAİY (Taqdaz)—Rumıniyada Neo- lit dəvrunə (e.ə. 4—3-cu minilliyin əvvəli) aid arxeoloji MƏDƏNİYYƏT, Tapıldıqı eyniadlı kəndin adı ilə adlandırılmımndır. Q. mədəniyyəti tayfaları ibtidai əkincilik və mal- darlıqla məpqul olmuiq, koma və qaz- malarda, sonralar yerustu evlərdə yapamılplar. Mikrolitlər, dai bal- talar, mis əiyyalar və gil qablara tə- saduf edilmitdir. Əlulər (beyru us- tə, bukulu vəziyyətdə) Yaqpayınd Yerin- də dəfn olunmutdur. Məskənlərin birində (Tartariya), uzərində ppumer- lərdən (e.ə. 3-cu minilliyin baiylan- qıcı) əvvəl Mesopotamiyada məvcud olmuti yazı iparələri olan 3 gil ləv- hə tapılmıtdır.

Əd. FedorovQq. B., L. L., Arxeoloqin Rumınii, M.., 1973 TURDI (təxəllusu Fəraqi) (?7— təqr. 1700)—ezbək pairi. Hətərxa- nilər istibdadı əleyhinə 1685—86 illər xalq ӱsyanında ittirak etmiil- dir. Divanı qalmılndır. Satirik iee"rlərində (4“Subhanqulu xana həcvə, cTundməcaz bəylərə hə s.) xalqa zӱlm edən hakim təbəqələrin əzbatınalı- qı ifia olunur. Tacik dilində də yazmındır.


Əsəri: 1951,


PolepvoVv


İzbr. proizv., TamkeHT, 


TURE (Topqe) Seku, Əhməd Seku (9.1,


1922, Farana pp. — 27.3.1984, ABİT, Ohayo tptatı, Klivlend: Kovakridə dəfn olunmutpdur)—Qvineya Resp.-sı- NIN dəvlət və siyasi xadimi, *Xalqlar arasında sulhu məhkəmlətməyə gərə Beynəlxalq Lenin mukafatı laureatı (1961). Kəndli ailəsivdə anadan ol- mupdur. 1936—37 illərdə Konakri i1.-ndə texniki litseydə təhsil almıpip- dır. Gənc yailarından siyasi və həm- karlar ittifaqları hərəkatında fəal iptirak etmitdir. 1952 ildən Qvine- ya Demokratik Partiyasının baiq Ka- qibi, 1958 ildən mustəqil Qvineya Resp.-sının prezidenti, 1958—72 il- lərdə eyni zamanda həkumət baicısı idi. Dəfələrlə SSRİ-də rəsmi dost- tuq səfərində olmuttdu. A ra xalq- parının milli azadlıq mubarizəsinə lair bir sıra əsərlərin mӱəllifidir.

Əsərləri: Nezavisimal Qvinei Stathi i reci, per. s frani,, M., 1960: L"Afrique et İla Revolution, Paris, (19671


TURGENEV


383


TURİZM (fr. Kopqyetle, (oiq—gəzin- ti, ə AYƏ vaxtda səyahət, fəal istirahət nəevlərindən biri. HH- sanın səhhətini yaxtılatdırır, ip qabiliyyətini artırır, gəruiq dairə- sini genitləndirir və s. Əz əlkəsi daxilində gəzintiyə daxili (milli) T., vətəndən kənarda gəzintiyə xarici T. deyilir. Səyahətin məqsədindən asılı olaraq ekskursiya T.-i, idman 1.-i, iəhərdənkənar T. və s. məvcuddur. T. əsasən turist idarələri tərəfindən qabaqcadan proq- ramlaipdırılmınn mutətəkkil, qis- mən də ayrı-ayrı ipəxslərin muəyyən- ləpdirdiyi qeyri-mutəpnəkkil səyahət- lərdən ibarət olur. | SRİ-də turizm. Rusiyada ilk T, təpkilatı 1885 ildə Peterburqda (Lip- sonun “Dunyanın butun əlkələrinə ic- timai səyahət in muəssisəəsi) yara- dılmındır. 1887—1914 illərdə Mos- kva, Tbilisi, Kiyev, Odessa, Riqa və s. iəhərlərdə də belə xırda turist təpkilatları fəaliyyət gəstərmindir. ovet T. Hərəkatı 20 əsrin əvvəl- lərinə təsaduf edir. İlk sovet tu- rist tipkilatı—Xalq Maarif Ko- missarlıqının (XMK) məktəb ekskur- siyaları burosu 1918 ildə yaradıl- mıtpdır. Sonralar “Sovetski turistə (1928) və *İnturistə (1929) səhmdar cə- miyyətləri təpkil edilmindir. SSRİ MİK-nin qərarı ilə (1936) T. səyahət- lərinə rəhbərlik XİHİMPQ-ə tap- plırılmıln, onun tabeliyində Turist- Ekskursiya İdarəsi (TEİ) yaradıl- mınpdı. 1962 ildə TEİ-lər T. PQurala- rına (TP1) cevrilmipt, Moskvada Mər- kəzi Turizm PQurası (MTP1) yaradıl- mınpdır. Sov.İKP MK, SSRİ Nazirlər So- veti və XİHİMİ1-nin cƏlkədə turiz- mi və ekskursiyaları daha da inki- tpaf etdirmək tədbirləri haqqında qərarı (1969) ilə əlaqədar MTPP Mər- kəzi Turizm və Ekskursiyalar PPura- sına OMTEP1) cevrilmitdir. İndi MTEİP dunyanın ən beyuk turist təi1- kilatlarından olub, ildə 30 mln.-dək turistə və 150 mln.-dək ekskursiyacı- ya xidmət edir. T. hərəkatının ge- nippliyinə gərə SSRİ dunyada birin- ci yeri tutur. 1983 ildə MTELP-nın xətti ilə ekskursiyalarda 200 mln.-dan cox adam iptirak etmiktdir.

T.-i təbliq edən nəirlər: €Ty- ristə—UİHİMPQT-in aylıq illustra- siyalı jurnalıscTuristiceskiye mari- rutırv— TİHİMİİT1 MTEPQ-nın vaxta- itırı nəir edilən prospekti, *Pute- pestviye v SSSRı (rus, ingilis, fran- sız və alman dillərində)—SSRİ Na- zirlər Soveti yanında Bai Xarici Tu- rizm İdarəsinin xarici turistlər ucun illustrasiyalı jurnalı və s, Azərb. Turizm və Ekskursiyalar P1u- rasının, Azərb.SSR ban Xarici Tu- rizm İdarəsinin (1984 ildən) Azərb. rus, ingilis dillərində vaxtapırı illustrasiyalı turist prospektləri və ə letləri (“Azərbaycan SSRə, cBakız, “İcərinəhərə və s.) nər edilir.

Beynəlxalq turizm (B.t.)—19 əsrin ortalarından inkipafa ballamıi, 20 əsrin 2-ci yarısından kutləvi xa-

akter dapıyır. . Avropa (İspaniya, Na İsvecrə və 6. əlkələr) dun- yanın əsas T. regionudur. Sosializm birliyi əlkələrinin B.t. əlaqələri xey- li genitplənmitdir. İkinci əsas B.t. regionu Amerikadır (AB1P1 və Kanada),


SSRİ-də T. sahəsində dəvlət siya- sətini daxili T. uzrə XİHİMPİQ, xarici T, uzrə SSRİ Bap Xarici Tu- rizm İdarəsi mӱntəzəm olaraq həyata kecirir.

Azərb.-da T. Sovet hakimiyyəti illərində inkitaf etmiidir. 1936 ildə Bakı turist bazası (BTB), Hacı- kənd turist evi və Gey-gəel turist du- iərgəsi Yaradılmındır. 1941—45 il- lərdə T. idarələrinin fəaliyyəti da- Yandırılmıi, 1947 ildən bərpa edil- mi, Bakı ə iya bazası yara- dılmıiz (1950), B on ə daxil edilmiidir (1952). ingəce- vir, Hacıkənd və Gey-geldə turist bazaları, Azərb. Turist-Ekskursiya İdarəsi (1957), UİHİMPQ-in Azərb. Turizm uzrə Resp. Purası (1962) Yaradılmıti, 1969 ildən Azərb. Tu-

izm və Ekskursiyalar uzrə Resp.

urasına cevrilmindir. Yalamada BTB-nin filialı—“Sputnikg turist dupərgəsi (1962), Kirovabad, Sumqa- yıt, Abieron, Naftalan (1967), Ste- panakert (1971), Mingəcevir (1972), Naxcıvan (1978), Lənkəran (1980), PTa- maxı, PTəki, Quba, Ədi Bayramlı (1982), Ordubad, Zaqatala, ula, Qobustan (1984) ekskursiya buroları Yaradılmındır. Son 10—15 il ərzində PPutpa, Zaqatala, Qutqapen, Stepana- kert, Sumqayıt, Naftalan, Kirovabad, Yalama (“Dostluqə, cXəzərəı) turist baza və klubları acılmındır.

Azərb.SSR-də T. və ekskursiya ilə 17 buro, 8 baza və 1 mehmanxana (“Qa- rabarə) məpeuldur (1984). Onların eyni zamanda Z min adama xidmət et- mək imkanları var.

Azərb.SSR-in turist və ekskursi-

ya təpkilatları 1984 ildə 290 min tu- ristə və təqr, 2 mln. ekskursiyacıya xidmət etmiilər, TYPHH (Torine) — Hrann)ana məhəp. Pyemont vil.-nin və Turin əyalətinin inz.Mm. Muhum nəql. qovtpaqı. ƏH. 1172,5 min (1978). Əlkənin muhum sə- naye mərkəzidir. İtaliyanın ən beyuk sənaye kompleksi *FİATə T.-dədir. Diyircəkli yataq, dəzgah, k.t. maqpın- ları, dəqiq mexanika, elektrotexnika və optika mə”mulatları və s. istehsa- lı inkipaf etmiitdir. Radioelektro- nika, hərbi, metallurgiya, kimya, po- liqrafiya, yungul, Yeyinti sənayesi: un-t (15 əsr), “FİAT elmi-tədqiqat mərkəzi və s. var.

Me"”marlıq abidələri: Qədim Roma devrunə aid teatr və Porta Palatina binası, Renessans devrunun bai kil- səsi (15—18 əsrlər), bun- Lorenso (1668—87) və San-Filippo Neri (1675 ildən) kilsələri, Palasso Karinyano


sarayı (1679 ildən) və s. 7—20 əsr- lərdə T.-də coxlu meydan və geniii prospektlər salınmızidır (Pyatsa


San-Karlo, 1638). Muasir binaların- dan FİAT z-du (1926), muhəndis P. L. Nervinin tikililəri (Sərgilər sara- yının Yeni zalları, 1948—50:, cİta- liya 19615 sərgisi və Əmək sarayın- dan ibarət kompleks (1961, A, Nervi ilə birgə) fərqlənir.

“-TURİSTƏə—UXİHİMPQ-in aylıq kut- ləvi illustrasiyalı jurnalı: 1966 ildən Moskvada nəipr edilir. 4“ Q.ə-də SSRİ-də (o cumlədən Azərb.SSR-də) kutləvi turizm məsələləri ipıqlan- dırılır, turist marirutlarının və kəsər avadanlıqının təsviri, təbiəti muhafizəyə aid məqalələr və s. dərc


olunur. cXalqlar dostluquF ordeni


ilə təltif edilmitdir (1980). Tira- jı 250 min nusxədən coxdur (1984). TURİYYEVA Lyudmila İvanovna (d. 7.10.1952, Qroznı it. )—sovet idman- cısı, gimnast, SSRİ əməkdar id- man ustası (1970). 1978 ildən Sov. İKP zvu. XİLKGİ MK uzvu (1974—78), Ldman gimnastikası uzrə SSRİ-nin (1972, 1974), Avropanın (1971, 1973), dunyanın (1970, 1974) və Olimpiya oyunlarının (1972) mutləq cempionu. Dunya (1975) və SSRİ (1967—74 il- lərdə 5 dəfə) kuboklarını almıiq- dır. Beynəlxalq Olimpiya Komitəsi- nin Olimpiya ordeninə (bur HM HH- tan) layiq gerulmutidur. 1978 ildən məiqci-muəllim ipyləyir. Lenin or- deni və Qırmızı Əmək Bayraqı orde- ni ilə, təltif edilmiidir. TURKANA (kecmil Rudolf) — PQərqi Afrikada, Keniyada axarsız gəl. 375 m yӱksəklikdə, tektonik ce- kəklikdədir. Həevzəsinin sah. 8,5 min km?. Maks. dərinliyi 73 m-dir. Gələ Omo, Terkuell, Kerio və s. caylar te- kulur. Gelun c. qurtaracaqında pus- kurən Teleki vulkanı var. Gəldə ba- lıq (təqr. 40 nev), timsah, begemot var. Balıq ovlanır. 1888 ildə səya- hətcilərdən macar PT, Teleki və avs- triyalı L. fon Xenel kəif etmitllər. TURKU, Abo (fin dilində Turku, İsvec dilində Abo)— Finlandiyanın c.-q.-ində iyəhər və port. Turku-Pori. lyanisinin inz.m. Nəql. qovpaqrı. Aura. Yoki cayının Baltik dənizinə tekul, duyu yerdədir. Əh. 164,6 min (1978), T. əlkənin iri ticarət-sənaye və mədə niyyət mərkəzidir. Mapınqayırma (xu- susilə gəmiqayırma), toxuculuq, neft emalı, yeyinti sənayesiz YH-T, MY3€İ- lər və s. var. 12 əsrdən mə”lumdur. TURKUEN (Topqsoqoa) — Fransanın ipm.-ında, Nor departamentində pə- hər. Belcika ilə sərhəddədir. Əslin- də Rube, iq. ilə birləmindir. 102 min (1975). Yun və pambıq parca


sənayesi mərkəzidir. Mapınqayırma səna yesi var. TURGENEV İvan Sergeyevic (9.11.


1818, Opion—3.9.1883 lıqında, Bujival: Peterburqda: dəfn olunmutdur) — rus yazıcısı. Dvoryan ailəsində dorul- mutdur. 1833 ildə q Moskva un-tinə da- xil olmui, 2-ci kursdan Peterburq YH-THHƏ gecərək, 1837 ildə onun nə | səfə fakultəsinin tarix - filologiya ipə”bəsini bitir- miidir. 1838—40 illərdə Berlin un- tində muhazirələr dinləmiidir. V.Q Belinski ilə tanıtplıqı (1843) onun dunyagerutqunun və realist Yaradıcı- lıq metodunun formalaimasında mu- hum roloynamıpipdır. 1842 ildə sevdi- yi qulluqcu qız Avdotyadan qeyri-qanu- ni qızı olmutt, lakin dvoryan ailə əxlaqı icazə vermədiyi ucun onunla evlənə bilməmiti və ƏMDYHYH axırı- nadək ailə həyatı qurmamıtidır. 1843 ildə Peterburqa qastrola gəlmii 22 Yaqilı məphur fransız mutənnisi Po- lina Viardo ilə tanı olmup/), bu ta- nıppilıq sonralar qaripılıqlı məhəb- bətə cevrilmitdir. Həyatının son 20 ilini, əsasən, xaricdə (daha cox Fran- sada) Yappamıtidır.


, Paris yaxın-



384 TURMALİN TURNİ K—idman gimnastikası ilə


T. ədəbi yaradıcılıqa 1834 ildən batilamındır (4“Stenoə dramatik poe- ması, cƏsrimizə, €BeHepa)ğas, € Kevəs iye”rləri və s.). 4843 ildə dərc etdir- diyi *“Parapaq poemasını V. Q. Be- linski chəqiqi poeziyaə nӱmunəsi kimi yӱksək qiymətləndirmitdi. Bu əsərdə, eləcə də *Səhbətə (1845), “Mulkədarə (1846), *Andreyə u 446) və s. poemala- rında mӱlkədar Həyat və məittətinin mənəvi-əxlaqi eybəcərlikləri təsvir olunmutdur. c“Pulsuzluqə (1846), “Na- zik yerdən uzulərə (1848), *Əzgə cərə- yiə (1848), *Subayə (1849), 4 Dvoryan- lıqın numayəndəsinin yanında qəl- -yanaltıq (1849), “Kənddə bir ayə (1850) və s. psixoloji dram və kome- diyalarında darıxdırıcı, sust dvor- yan həyatını ifita etmiiydir. Huquq- suz rus kəndlilərinin acınacaqlı vəziyyətindən, eyni zamanda onların mənəvi zənginliyindən bəhs edən, təhkimcilik əleyhinə yənəldilmiit c“Ovcunun məm hekayə silsilə- si (1847—52) T. qazandırmıtdı. Bundan təiviyə du- iqən murtəce dairələrin təhriki ilə T. (Qoqolun əlumu munasibəti ilə yaz- dıqı nekroloq bəhanə edilərək) həbsə alınmınt və bir ay həbsxanada qaldıq- dan sonra nəzarət altında saxlanıl- maqla il yarım muddətinə Spasskoyeyə surgun olunmutdu. 40—50-ci illərdə yazdıqı “Artıq adamın gundəliyik (1820) cMumuq (1854), *İki dost (1854), “Qonaq eviz (1855), cYakov Pa- sınkovə (1855), “Yazıtplmaq (1856) və s. povest və hekayələrində dvoryan həyat tərzinə xas tufeylilik, harınlıq, yeknəsəqlik, israfcılıq qabarıq ve- rilmitndir. c“Faustə (1856), cAsyaq (1858) povestlərində T. butev təbiətli musbət qadın obrazları yaratmıtdır.

50—70-ci illərdə T. 19 əsr rus cəmiyyətinin təqr. yarım əsrlik bir dəvrunun vacib ictimai problem- lərini əks etdirən sosial-psixoloji romanlar yazmıtidır. cRuding (1856)

omanında T. muasir musbət qəhrəman aqqında dupquncələrini umumiləin- dirmitdir. cDvoryan ocaqıq (1859) romanında rus dvoryanlıqının əxla-


qı və həyat fəlsəfəsi, yeni ailə, Qərb


həyatına və mədəniyyətinə munasibət məsələlərinə geniiy yer verilmitdir. cƏrəfək (1860) romanında T. milli azadlıq ideyalarını əks etdirmii, vətəninin istiqlaliyyəti uqrunda fə- dakar mubariz gənc bolqar İnsaro- vun obrazını Eratmıldır. c Atalar və orullarq (1862) romanının konf- likti raznocin ziyalılarla həyat- dan geri qalmın muhafizəkar dvor- yanlar arasındakı toqqutima uzərində qurulmutidur. cQustuz (1867) roma- nında murtəce zadəganlıq, mӱhafizə: gar slavyanpərəstlər ifiza olunsa da, inqilabi sıcrayhıpipi deyil, tədri- ci təkamul yolunu tutan qərbcilərin məvqeyi mudafiə edilirdi. Son roma- nı olan cYenilikədə (1877) T. xalqcı- lıq hərəkatına əz munasibətini bil: dirməyə calıtimıhipdır. Q. xalqcı- ların mubarizə taktikası, kəndli inqilabı ideyası ilə razılaimasa da, onları fədakar, əməlpərvər adam- lar kimi rəqbətlə təsvir etmiidir. 18/0—83 illərdə T. cBahar suları (1872), *Punin və Baburinə (1874) və s. povestlərini, 7/() dən cox mənsur per (4-ci hissəsi 1882 ildə nəir olun- muplur), məqalə və xatirələr yazmıil- dır.


-ə əsl ədəbi itehrət:


T.-in yaradıcılıqı rus, habelə dunya ədəbiyyatının inkipafına tə - sir gestərmitdir. Əsərləri bir cox dilə tərcumə olunmuil, səhnələtdi-

ilmitp və ekranlatidırılmındır.

ələ inqilabdan əvvəl əsərləri Azərb. oxucularının diqqətini cəlb. etmiit- dir. İlk dəfə iki mənsur ipe”ri 1891 yənə -“Kəikulq qəzetində dərc olun- mulpdur. U. Hacıbəyovun 1910 ildə tərcumə etdiyi " c“Pulsuzluqə pyesi Azərb. səhnəsində mӱvəffəqiyyətlə ta- mapaya qoyulmuzlidu. Sovet dəvrundə əsərləri Azərb. dilində denə-dənə nər edilmiin, ikicildlik cSecil- mipq əsərləriq buraxılmıtdır. Or- yol ip, və utpaqlıq illərini gecirdiyi Spasskoye Lutovinovo k.-ndə, həmcinin Bujivalda muzeyləri yaradılmındır.


Əsərləri: Secilmitl əsərləri, c. 1—2, B., 1968: Mənsur xeyir, B., 1957, Povestlər, B., 1976: Secilmipt Hekayələri, B., 1977: Atalar və oqullar, B., 1981, Pol- noe sobr. soc. i pisem, t. 1—28, M.—L., 1960—68: Polnoe sobr. soc. i pisem, v 30- ti t.. Soc., v 12-ti t., 2 izd., t. 1—11, M., 1978—84,

Əd. Məmməd Cəfər, X1X əsr rus ədəbiyyatı, hH. 2, B., 1974: Babaev "gə S. Turqenev v openke azerbaidjan- skoİN obtestvennosti, v eqo kn.: Qlubokie korni, B., 1964: Petrov S. M., vk. Turqenev. TvorceskiN putı, 2 izd. , M., 1979, Pustovo vt PN. Q., İ. S. Turqe- nev—xudojnik slova, M., 1980.


TURMALİN (alm. Tiqtay:p, fr, Kopq- ta1hpe, sinqal dilində tormalli— əqiq) —mineral. Kimyəvi tərkibi qeyri-sa- bit və mӱrəkkəbdir. Dəmirli qara T. iərl, yapıl T.verdelit, tund- . indiqolit, litiumlu bə-


gey nəvizəyi-cəhrayı elbait, tund- cəhrayı T. rubellit, maqnezium-


lu sarı-qonur T. dravit adlanır. Rəngsiz, coxrəngli Q.-lər də rast gə- lir. Triqonal sinqoniyada kristalla- pır.Sərtliyi 7—7,5, sıxlıqı 3000— 3200 kq/m. Peqmatitlərdə, qreyzenlər- də və s. tapılır. Akustik elektroni- kada, optikada, radiotexnikada və s. istifadə edilir. Pəffaf kristalla- rı qiymətli datdır. Yataqları SSRİ, Braziliya, Madaqaskar və ri-Lan- kada mə“lumdur. Azərb.SSR Gədəbəy p Hyılna (Əipuaaraa) qara kristalları var. Q. suni yolla da alını TӰRNBUL ABISI-–--–bax heksasianoferriat. TURNE (fr. tourn6e, tourner — nəeh- dərmək, devrə vurmaq)— 1) dairəvi mar- irut uzrə səyahət. 2) Artistlərin qast- rol səfəri.

"URNGE MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ) (Bel- cikada Turne (fr. Toiqpay: flamanca Doornik) ur, nun aabın an — Dai kemur sisteminin alt 10 “bəsinin alt mərtə- bəsi və ona muvafiq əsri. T.m.-ni 1882 ildə fransız geoloqu M. Dupon ayır- mıipdır. QTurne 1i. ətrafında əhəng- dattı və gilli iistlərdən ibarətdir. Xarakter faunası: mərcan, braxio- non və s. Q.m. ceəkuntuləri Azərb.SSR- də (Nax.MSSR-də) var.

TURNEPS, yem ipalqamı (Vqaz- ısa qara qarisqa)— xaccicəklilər fə- siləsindən ikiillik bitki. Silindr, meyvəkəku ar,


np. k alium-


oval və iyarizyəkilli bənəviyəyi və sarıdır. AFR, ADR, B. Britaniya, ABİPT1, Kanada və Avs-


traliyada, SSRİ-də, əsasən, qeyri-qa- ratorpaq zonada, o cӱmlədən Azərb.


SSR-in Gədəbəy r-nunda əkilir. Hey- vanlar yaya yemdir. 1 La-dan 400— Ə00 s məhsul yıqılır.


məpqul olmaq ucun alət, iki dirək uzərinə ufuqi bənd edilmii metal mildən ibarətdir. Bax həmcinin İdman ləvazimatı və avadanlırı.


TURNİR (alm, Tiqpyeq, qədim fr. (Koiqpey)—1) orta əsrlərdə Qərbi Avro- hərbi yarınlı.


pada cəngavərlərin 2) İptirakcılarının sayı 2 nəfər- dən cox olan idman yarını nəvu. Əsas sistemləri devrəv i—hər ipti- rakcı batqa imtirakcıların hamısı ilə nəvbə ӱzrə bir və ya bir necə dəfə yarıpırz kubok (olimpiya)— nəvbəti turda Uduzan oyundan cıxır. TURNU-SEVERİN, indi Drobeta- Turnu-Severin (Drobeta Tur- nu Severin ) —PyMbIHH)aHbIH MH.-T.-HHAƏ pəhər. Dunay cayında port. Əh. 80,2 min (1978). Vaqon və gəmiqayırma MYƏc- sisələri, aqac emalı, TtİKiİİL, YeYin- ti sənayesi var. Dəmir Darvaza SES-i T.-S. yaxınlıqındadır. TӰROV-PİNSK KNYAZLIRI — 10—14 əsrlərdə rus feodal knYazlırı. Pripyat cayı və onun qollarının hevzəsində yerlətirdi. Paytaxtı Tu- rov ip, idi. Kiyevdən Pribaltikaya gedən ticarət yolu knYazlıqrın əra- zisindən kecirdi. 12 əsrin sonu—13 əsrin əvvəlindən T.-P.k. bir necə feo- dal knyazlıqına parcalandı. 14 əs- rin 1-ci yarısından knyYazlırın əra- zisini Beyuk Litva knYazlıqı ital etmitdi. 16 əsrdən Politaya daxil olmuil, 18 əsrin sonunda Rusiyaya qay- tarılmındı.

TURON MƏRTƏBƏSİ (ƏSRİ) (Ti- qopya— Turoniya: Fransada Turen ta- rixi vil.-nə qədim romalıların ver- diyi ad)— Tabaiir sisteminin ust NƏ - bəsinin apaqıdan ikinci mərtəbəsi. İlk dəfə 1842 ildə Mərkəzi Fran- sada fransız geoloqu A. d”Orbinyi ayırmınldır. Tapıldıqı Yerdə qum- daı, mergel və əhəngdatpıdan iba- rətdir. Xarakter faunası: molyusk, dəniz kirpisi, foraminifer və s. SSRİ ərazisində dəniz və kontinen- tal pqəraitdə əmələ gəlmii muxtəlif suxurlardan təjil olunmuzidur. TURP—aq turpun və qırmızı tur- pun uçmumi adı.

TURP KƏTƏHƏ)M (Pieris rapae)— Ryeq:4ae fəsiləsindən gunduz kəpənə- yi. Acılmınq halda qanadlarının uz. 4—5 sm-dir. Rəngi aqdır. Ən qanadı- nın ӱstundə bir (erkəklərdə) və ya


iki(diqtilərdə) ləkə olur. Gӱndӱzlər ucur. Tək-tək limonu-sarı rəngli Yumurta qoyur. Tırtılı yatpıldır


bel və yan tərəfi boyunca zolaq uza- nır. Uzəri tuk və qıllarla ertulu- dur. Xaccicəkli bitkilər uzərində yapayır. Pup halında qıpplayır. İldə 2—3 nəsil verir. Kələm kəpənə- yinə cox oxtayır. Kənəmə, Typna, ialqama, əspərəyə və dekorativ bitki-


dua zərər verir. TURSUNZADƏ Mirzə (2.5.1911, Ta- cikistan, Reqar r-nunun Qaratar k. (indiki Tursunzadə (1. ) — 24.9.1977, Dutənbəy—tacik sovet yazıcısı, ic- timai xadim. Qacikistanın xalq pLai- ri (1961), Tac.SSR EA akad. (1951). Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1967). Lenin mukafatı (1960), SSRİ Devlət mukafatı (1948), C. Nehru ad. Beynəl- xalq mӱkafat (1968) laureatı. 1941 ildən Sov.İKP uzvu. İlk kitabı (“Qələbə bayraqı) 1932 ildə cap olun mupdur. Sosializm quruculuqu, sovet vətənpərvərliyi, proletar beynəlmi-


“aca rı xp


TURPPUYADAVAMLI MATERİALLAR



9885”


ləlciliyi, sulh ur- runda,imperializm


əleyhinə mubarilə aPe”rlərə (1939) kitabının, € hun-


distan balladası (1947 —48), 4“ Mən azad İPyərqdəpəmə (1950) me”p silsi- lələrinin,c Araba- cı Həsəpə (1954), a“ Asiyanın səsi (1956), *Əbədi purə (1957) və s. iosma- larının batlıca



movzӱlarıdır. c Qanqdan Gremlədəkə (1970) poemasın- da V. İ. Leninin obrazını yaratmıq- dır. “Vətəndailıq lirikası haqqın- da duliuncələrə (1954), “Ədəbiyyat və


həyatə (1959) və s. ədəbi-tənqidi mə- qalə kitablarının muəllifidir. Azərb.-a pəsr olunmuli tie”r və məqa- lələri, Azərb. poeziyasından tərcu- mələri var. SSRİ Ali Sovetinin deputatı (2—9-cu caqırın), Tacikis- tan Yazıcılar İttifaqı İdarə Hey”- ətinin sədri (1946 ildən), SSRİ Ya- zıcılar İttifaqı İdarə Heyətinin katibi (1959 ildən), Umumdunya Sulh Purası Rəyasət Hey”ətinin uzvu, Asi- ya və Lfrika əelkələri ilə Sovet Həm- rə ylpig Gomitəsinin sədri olmutidur.


4 dəfə Lenin ordeni, 6 baziqa orden və ne təltif edilmiidir. Adına təhər, beynəlxalq mukafat


(1921) var, Pamirin zirvələrindən ön- rinə 1. min adı verilmidnıdir (1981).


Əsərləri: Hindistan ballada- sı, B., 1950, Asiyanın səsi, B., 1964: İzbr.


propzav.. t. 1—2, M.. 1971: VecnıNn spet, Stixotvorenin i poamı. M.. 1984, ƏYsl Xəliloz P., SSRİ xalqla-


rı ədəbiyyatı, H. 2, Hənip 2, B.. 1977: Ca ü- fullaqən A., Meridianı poazziin, Du- ppanbe, 1971: Babaei GO9., Penei, solcec- nıx veritin, Duqlanbe, 1978. TURSUNKULOV Xamrakul (12.3, 1892, Ozb.SSR, indiki Fərqanə r-nu- pui Vuadil qıqlaqı—9.8.1965, Dail- kənd vil. Yankiyul roppuy—k-z isteh salatı təpkilatcılarından biri, dəfə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1948, 1951, 1957). Əzb.SSR Kənd təsərrufa tı EA fəxri uzvu (1957). 1945 illən Son.İKP uzvu. 1946 illən Əzb.SSR KP MK uzvu. 1935 ildən Daigkəid vil. Yankiyul r nundakı “PYərq Ulduzu (indi T. adınadır) pambıqcılıq k-zu- nun sədri idi. Sov.İKP 20—22 ci qurultaylarının pumayəndəsi, SSRİ Ali Sovetinin (2—6-cı caqırıih) de- putatı, 1958—62 illərdə SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey”ətipin uzvu olmuii- dur. 6 dəfə Lenin ordeni, 3 baliqa


orden və medallarla təltif edil- muyidir. .. TYPTHA)HEH (Turtiainen) Apno An


bin (d. 16.9.1904, Helsinki)-—-fin ilan- ri, ictimai xadim. Demokratik fii yazıcıları birliyinin (4 Kiylacj) səd- ridir (1936—51: 1964 ildən). Antifa- ilist fəaliyyətinə gerə həbs olunmuir. du (1942—44), Fin proletar ədəbiyya- tı ənənələrini davam etdirir. “ Də- yitiklikə (1936), * Mən ayaqyalınamə (1962), 1Peqrlərə (1964), *Taxıl vətə- ii (1974) nə s. iteqr toplularının, 4503.42 nemrəli adam, həbsxana gundə- "us (1946) kitabının muəllifidir. TURTKUL (1920 ilədək Petro- Aleksandrovsk) — Qaraqalpaq (SSR də iəhər. Turtkul r-nunun mər- kəzi. Amudərya cayının sa sahilin- dəlir. Pambıqtəmizləmə, dəmir-beton


ASE—25, c. 9


| mə”mulatı, asfalt-beton z-dları: k.t


texnikumu, Kun tibb məktəbinin fi- lialı vur. 1873 ildə salın mıtidır. TURUXAN—–RSFSR-in Krasnoyarsk elkəsində cay. Yeniseyin sol qolu. ə bi Sibir duzənliyindədir. Uz. 639 km, hevzəsinin sah. 35,8 min k.m?, Arac axıdılır. Mənsəbdən 270 km məsafə- də gəmiciliyə yararlıdır.

TURFAN CƏKƏKLİYİ—Qərbi Cin- də, Pərqi Tyappan drında tektonik cəkəklik. Uz, təqr. 200 km, eni 70 km, dərinliyi 154 .m-ə qədərdir (Mərkəzi Asiyada ən dərin). İqlimi kəskin kon- tinentaldır. Orta tempi r yanvarda —9,62Ş, iyulda 33” S-dir. İllik ya- qıntı təqr. 20 mm. Vahələr var. TURHANİNOVA YQevlokiya Lmitri- Yevna (14.3.1870), Moskva—27.12.1963, Moskva)—rus sovet aktrisası. SSRİ xalq artisti (1943). SSRİ Dəvlət mu- kafatı laureatı (1913, 1948). 1891 ildən Malı teatrda (Moskva) cıxıni etmiidir. T.-nın iste”dadı əzunəməx- susluqu, milli koloriti ilə fərqlən- mpipdir. Rolları: Murzavetskaya, Po- liksena və Mavra Tarasovna (c“Qurd- lar və qoyunları, * Həqiqət yaxtıdır, səadət ondan da yYaxpıdırə, A. Ost- rovski), Qornostayeva (* Lyubov Yarova- yaz, K. Trenyov) və s. 2 dəfə Lenin ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı ordle- ni və medallarla təltif edilmiidir. TURİY QUDRON—neft məhsulları- nı qatı sulfat turtusu ilə təmizlə- yərkən alınan tullantı: qara, qatran- varı kutlə, Uzvi hissədən (doymamıtn karhohilrakenlərin polimerləitməsi məhsulları və təmizlənən maddələrin qarıpıqı) və sərbəst sulfat turiyu- sunlan (15—70*, ) ibarətdir. Sulfat turpusunun regenerasiyasından sonra qalan uzvi hissə bitum və yanacaq ki- mi milədilir. Q.q. termik parcalan- dıqda ӱzvi hissə koksa, kukurd isə kukurd qazına cevrilir və yenidən sulfat turiusu almaq ucun istifadə olunur.

TURİY DUZ—bax .Duzlar.

TURİY SUXURLAR—silisium-oksid- lə (65—7094 ) doymuli maqmatik suxur- lar. T.s.-ın mineraloji tərkibində, adətən, kvars iptirak edir. T.s.-a qranit, qranodiorit, liparit, dasit və s, sӱxurlar aiddir.

TURİY IYYƏRAB —uzum ipirəsinin tam qıcqırdılmasından alınan spirtli icki, Tərkibində 9—1494 spirt, 6—8 ein yanın Typuy, O.324-ə qədər iləkər olur. Keyfiyyətinə gərə T dli.-lar mar kalı və adi (ordinar) olur. Azərb.-da markalı iiərablardan aq *Sadlıllı ə, qırmızı 4“ Məldrəsəə, adi aq iqərablar- nan eBayanə, “Aq sufrəc, “Martuni, = Arazə, “Maral gəl, “Nərgizə və s,, qırmızı ipərablardan 4 Mədrəsəli Nə 309, “Qobustanə, cəhrayı iərablar- dan “Al ipərabə, chHalrutə, “Qipiv və s. istehsal olunur.

TURİYƏNG.ə qu zuqulaqı (Oxuqa) —qırxbuqum fəsiləsindən coxillik bitki cinsi, Otlar və ya yarımkol- lardır. İri, yaxud xırda Yarpaqları saplaqlıdır. Meyvəsi yanlardan sı- xılmıN toxumcadır. PYimal yarım- kӱrəsinin mulayim vil.-lərində 2--1, SSRİ-də 2, o cӱmlədən Azərb.SSR-də | nəvu—huidur T. (O. eyaoq) mə" lumdur. Qərəvəz bitkisi kimi becəri- alir. Y arpaqlarınla oksala1 TVDLIVUV, dəmir, tannidlər vəar. TURİYSU—mineral sus Azarlb. SSR-in İPympa r-nunda (LQMV), PT lia 11.-ndən



17 km c.-q.-də, Zarıslı cayının dərə- sində, 1700 m hund.-də cıxır. Yura- və Tabatir yalı suxurlarla əlaqə- dardır. Suyu mikroelementlərlə zən- gin, əsasən, karbon qazlı, hidrokar- bonatlı, maqneziumlu, natriumlu, kal- əə əə. Minerallama dərəcəsi 4 ql, temp-ru 9—10”S-dir. Suyu ici- lir, vanna edilir, mə ”də-baqrırsaq, ed kisəsi Yuyulur və s. Burada urək-da- mar, qanazlıqı, qaraciyər, ed yolla- rı, əd kisəsi və s. xəstəliklərinə tutulanlar mualicə olunur. T. boru kəməri vasitəsilə PQuypla 111.-nə nəql, edilir.

Ədə Salaxov S. M., Vlinnie ku- rortnıx faktorov Typmey na razlicnıe funkiplonalınıe sistemı orqanizma, B., 1970: Kurortı, M., 1983.

TURİYU AMİDLƏRİ —oksigenli tur- iuların— ON qrupunun—MCN, qrupu ilə əvəz edilmiin tərəmələri. Məs., qeyri-uzvi turiuların amidləri: sul- famin turipiusu N.C5O,ON, ucamido- fosfat turipusu OR(MN,),, karbon turpquularının amidləri: formamid NSOMN,, asetamid SN,SOMN,, ben- zamid S.N,SOMN,, sidik cevhəri və ya karbamid SO(MN,),, sulfotur- ipuların amidləri: benzolsulfamid S.N.5O.CN. və s. Birli aminlərdən EKMN, fərqli olaraq T.a. neytral xas- səli birləpmələrdir. :

Tərkibində 5O,CK "K” qrupu olan sulfamid preparatlardan tibdə geni istifadə olunur. Zulalların və po- liamidlərin tərkibində də —C.NSO— amid qrupu var. 6 TURİYU ƏDƏDİ—turiu, yaxud tur- ppu qarıpıqının ekvivalent cəki- sini, həmcinin bə”zi texniki və təbii məhlulların, sərbəst turiuların miqdarını xarakterizə edən kəmiyyət, T.ə. geturulmuiy 1 27 maddənin neytral- lapmasına sərf olunan KON-ın mil- liqramla miqdarına bərabərdir: T.ə.= 5,61 ab-a—KON-ınc O,1 nsrmal məh- lulunun ml-lə Həcmi, IB—gəturulən maddənin 2-la miqdarıdır.

TURİYU İMİDLƏRİ—MN qrupu ilə birlətmiin iki asil qalıqı olan oir- ləmmə. Xətti və tsiklik T.i. mə”lum- dur. Ən muhumləri tsiklik T.i.-dir, Tsiklik T.i. ikiəsaslı turpu anhid- rillərinə ammonyagla tə”sir etməklə və ya bu turpuların ammonium duz- larını, turiu amidlərini və s.-ni qızdırmaqla alınır. Turisu ami0d- lərindən fərqli olaraq T.i. əsasi xassə gestərmir, zəif turiyu xassə- lidir. Tsiklik T.i.-nin metal duz- larından və C—brom tərəmələrindən uzvi sintezdə genin istifadə edilir. TURİYUYAQOYULMUNY TƏRƏVƏZLƏR —biokimyəvi csulla konservlətdiril- MH muxtəlif tərəvəzlər (xiyar, po0- midor, gələm, badımcan və s.). Bu usulla konservləidirmədə tərəvəzin tərkibindəki iyəkər, bakteriyaların imtirakı ilə sud turiqusuna cevri- lir. Sud turpusu (0,7—0,826 ) curuӱ- ducu mikroorqanizmləri məhv etdiyin- dən məhsul uzun muddət yaxtı qalır. Kələmi turiuya qoyduqda ona cəkisi- nin 39,-i qədər yerkeku və ya 826-i qədər alma (turiq nevlərindən), bə”- zən 294 qupyuzumu və Ya mərsin əlavə edilir. Q.t.-ə duzla yanatı iluyud, zirə. dəfnə yarpaqı və s. ətirli-ədviy-


MATERİAL-


yatlı əlavələr qatılır. TURİYUYADAVAMLI LAR—tupiiyadavaclılırı ilə seci- lən materiallar. Metal və qeyri-me-


386


tal (uzvi və qeyri-uzvi) T.m. vardır. Metal T.m.-a dəmir ərintiləri (yuksək legirlənmitl və karbonlu poladlar, cuqun), əlvan və nadir metallar (məs., nikel, mis, aluminium, titan, sir- konium), onların ərintiləri aiddir. Qeyri-metal T,m. bir qayda olaraq si- likat turpusunun duzlarıdır. Bunla- pa nam təkmə materialları, əridil- mii kvars, silikat və kvars pqutlə- turipuyadavamlı beton, sement və kera- mik materiallar, həmcinin mə”dən su- xurları—asbest, qranit və s, daxil- dir. Polietilen, polivinilxlorid, polipropilen, fluorplast, bə”zi rezin nəvləri və s. cox yayılmıpn uzvi T.m.- dır. Q.m.-dan kimya, yungul və yeyinti sənayelərində, mapınqayırma, elektro- texnika və s.-də istifadə edilir. Bax həmcinin korroziyayadavamlı mate- riallar. TURİYUYADAVAMLILIQ —materia- lın turpuların daqrıdıcı tə”sirinə davam gətirə bilməsi xassəsi, turpu- Yadavamlı materialların əsas xarak- teristikası. Materialın nəvundən, mӱhitin oksidlətdirici-reduksiya- edici xassələrindən, anionların tə- biəti, turpunun qatılıqı və temp- — rundan asılıdır. Uzvi materialla- rın T.-ı materialın mə dərəcəsi- nə, Yaxud mexaniki xassələrinin də- Yipməsinə (məs., məhkəmlik, yaxud axıcılıq həddinə) gerə, qeyri-metal qeyri-uzvi materiallarda baiylıca olaraq muəyyən qatılıqlı turipqu ilə eqmal olunmulp materialın kutləsi- nin, onun e”maldan əvvəlki kutləsi- nə nisbəti ilə tə”yin edilir. Metal materialların T.-ı səth vahidindəki


kӱtlə itkisinə əsasən təyin olunur.


TURİYULAR—kimyəvi birlətmələrin bir sinfi. Quriqu, adətən, hidrogeni metalla əvəz olunduqda duz əmələ gə- tirən və suda məhlulu dissosiasiya etdikdə N” ionları (protonlar) və ya, daha dəqiq ifadə ilə, hidroksoni- um ionları N5O" tərədən maddələrə deyilir, məs., xlorid turpqusu D, ər turpusu NCO:, sulfat turtu- su. N.5 O,, asetat turiusu H.COOH və s. Həmin ionlar T.-ın suda məh- lullarına xarakterik kəskin dad ve- rir və muəyyən kimyəvi indikatorla- rın rəngini dəyiypdirir. Ayıra bil- dikləri iraq sayına gərə bir- əsaslı (məs., NS1, NCO:), ikiəsaslı N.5O,) və ucəsaslı


(H:PO, opro-

fat turpusu) T. olur (bax Əsas- lar). Turipunun suda məhlulunda


hidroksonium ionları cox olduqca, yə”ni turipu cox dissosiasiya etdikcə daha quvvətli sayılır. Tamam disso- siasiyYa olunan T.-a quvvətli, ionlatma sabiti (25”C-nə dissosiasi- Ya dərəcəsi) 10—9-dən kicik olanlara isə zəif T. deyilir (asetat turtu- sunun ionlaima sabiti 1,8-10 79, sia- nid turpusununku isə 7,9. 10— 20 ol- duqundan, hər ikisi zəif turipu- dur). Coxəsaslı T.-ın tam dissosia- siyası bir necə mərhələdə baiya catır və ləmin mərhələlərdən hər birinin əz ionlaiqma sabiti var, məs., fosfat turpusu N? və N,RO, ionlarına ay- rıldıqda ionlatma sabiti 70”. N,RO,—ionu N" və HPOZ” ionla- rına ayrıldıqda ionlaitma sabiti 8.1075, HPOZ” ionu N" və ROY-


TURPQYUYADAVAMLILIQ


ionlarına ayrıldıqda ionlatma sabi- ti 4,8-10—13 olur. Uzvi turpqular haqqında bax həmcinin Karbon tur- imyları məqaləsinə. TURİYULU BOYALAR—suda həll olan anion xassəli boyalar. Əsasən, antra- xinon boyaları və azoboyalardır. Yu- nu, ipəyi, poliamid liflərini, Həmcinin dəri, karız və s, material- ları boyamaq ucun nilədilir. | TUSİ Əbu Cəfər Məhəmməd İbn Hə- sən İbn Əli (995—1068, Nəcəf)— fəqih-huquqiqunas, tarixci, ilahiyyat- cı. 4PPTeyx əttaifət (4PTiə tayfasının meixnə) ləqəbi ilə daha cox tanınır. Baqdadda yuksək təhsil almıpt, beyuk iəxsi kitabxana yaratmın, sonralar Nəcəfə kecmuti, ilk dəfə oranı iliə- liyin əsas mərkəzinə cevirmitdir. PTiə huququ və huquqiqunaslıqrının dərd əsas yazılı abidəsindən biri sayılancTəhzib əl-Əhkamə (4“Qanunla- rın tənqidi tərtibiz) əsərinin son- rakı ptiə huquq ədəbiyyatına gӱclu tə”- siri olmutdur. |

T.-nin əsas əsərləri: 4“ Məcmə-”ul- bayan li-ulum əl-Qur”anə (“Qur”an elm- lərinin acıqlama toplusu), “Muhitə (“Okeanə), *Fihrist kutub əii-iiə və ətli 4PTiə kitabla- rının və mӱəlliflərin adlar gestə- ricisiz), *Ən-Niyahəəz (4Sonqz), *İstib- sarə (4“Sezməz). T.-nin əsərlərinə yuz- lərlə ppərh, hatpiyə və izah yazılmıit- dır. cTəhzib əl-Əhkamu əsərinin 1-ci cildinin əlyazması (avtoqraf) Təb-


rizdədir. Əsərlərinin əlyazma nusxə-


lərindən bir necəsi Azərb.SSR EA Resp. Əlyazmalar fondundadır. TUSİ Nəsirəddin—bax Nəsirəddin Tusi. - TUSİİT—kalsikopiapit termininin sinonimi, TUSON (Tiszop)— AB1P-da Arizona ptatında itəhər. Nəql. qovpaqı. San- ta Krus cayı sahilindədir. ƏH. 332 min (1980). Aviaraket, radioelektro- nika, metale”malı, əlvan metallurgi- ya, yeyinti sənayesiy un-t var. İqlim ii | TYCCEH-nRYBEPTYP (Toussaint Lou- verture)— Dpaneya /lovunnkK (20.5.1743, Haiti a,, San-Dominqo — 27.4.1803, Fransa, Ju qalası)— Haitidə azad- lıq hərəkatının rəhbəri. Kələ ailə- sində anadan olmutidur. 1791 ildə San-Dominqoda fransız mӱstəmləkəci- lərinə qariı qulların ӱsyanında nm- tirak etmidir. 1793 ildə bailanan Fransa— İspaniya rin əv- vəl ispanların tərəfində vuruimuit, sonra Fransanın tərəfinə gecərək, ispanları bir necə dəfə ciddi mər- lubiyyətə uqratmınidı. Q.-L. general rutbəsi almıi və San-Dominqo silah- lı quvvələrinin bali komandanı təyin edilmiidi (1797). 1798 ildə ingilis ipeqalcılarını adadan qovmuiydur. 1801 ildə T.-L. Haiti a.-nın mustəqil hakimi olmuyi, gələliyi lərv etmiil- dir. Fransız mustəmləkəciləri tərə- indən xaincəsinə həbs edilərək Fransaya aparılmıl, orada əlmuil- dur. | TUT (Moqiz), cəki l—tut fəsilə- sindən coxillik arac cinsi. Hund. 16—35 m-dir. Cətiri plarabənzər, yarpaqları yumurtavarıdır. Adətən, ikievli, bə”zən birevli bitkidir. Ayrıcinsiyyətli cicəkləri CbipFamə- killi cicək qrupunda toplanmındır. Meyvəsi yalancı iiirəli cəyirdək-


z. 1—5 sm, ar, cəhrayı, tund- (demək olar ki, qara). PTərqi və nub-PTQərqi Asiyada, Cə- nubi Avropada, PQimali Amerika- nın c. hissəsində və Cənubi Amerika- nın 1p.-q. Hissəsində, qismən Afrika- da 24-dək, SSRİ Avropa Hissəsinin c.-unda, Orta Asiyada və Azərb.SSR- də 7 nəvu var. Yarparı (ipək qurdunu yemləmək ucun) və meyvəsinə gərə be- cərilir. Meyvələri iyirin və Ya turiya- ptirin olub ptəkər (10—2096 və daha cox), vitamin və mikroelementlərlə zəngindir. Yeyilir, qurudulur, spirt alınır, dopab (bəkməz), murəbbə, izi- rə, kompot, cem, ipərab və s. hazır- lanır. Oduncaqından iniaat mate- rialı, eyni zamanda yuksəkkeyfiyyətli mebel,,musiqi alətləri, cəllək, araba təkəri və s. hazırlanır. SSRİ-də M. alba, M. bombycus, M. multicaulus, M. psqa və baipqa nəvləri becərilir. Azərb.-da xalq seleksiyası Yolu ilə PTahtut, Bidanətut, Tehrantut, Xartut sortları yaradılmıtidır. Resp.-mız- da Zəriftut, Sıxgeztut, Xanlartut və Zakirtut sortları rayonlatidırıl- mıpdır. Akad. İ. K. Abdullayevin rəhbərliyi və iptirakı ilə T.-un po- liploid sırası eəyrənilmiitdir. SRİ-də ən zəngin T. sortları kolleksiyası Azərb. SSR-də yaradıl- mhpidır. Azərb.SSR EA-nın Geneti- ka və Seleksiya in-tunda, ipəkci- lik in-tunda 400-dən cox T. sortu ey- rənilir. Xəstəlikləri: bak- terioz, silindrosporioz və s, Ədl Abdullaev İ. K., Sorto- von sostav kormovoN pdelkovipı Azerban- Djana, B., 1964. . TUT İPƏKQURDU (Vopbux poq)— Vophusdae fəsiləsindən kəpənək. Acılmınq halda qanadlarının uz, 4—6 sm-dir, aqız aparatı inkipaf etməmipdir, qidalanmır. Tırtılı monofaqdır, bir nev bitki yarpaqı (tut və cəkil aqacının yarpaqı) ilə qidalanır. Q.i. monovoltin (ildə bir nəsil verən), bivoltin (ildə iki nəsil verən) və polivoltin (ildə bir necə nəsil verən) cinslərə ayrılır. İnkubasiya dəvru 10—12 gundur. T.i. tırtılının bədəni uzunsov silin- drik olub 12 buqumdan (seqmentdən) ibarətdir. Tam yetipmiti tırtılın ə 7—9 sm, eni 1 sm, aqırlıqı isə ,-)—Ə 2-DƏK olur. Normal yemləmə pəraitində (23—25*S) tırtılın inki- paf mərhələsi 25—28 gundur. Bu muddətdə tırtıl 20—25 2 yarpaq yeyir. Tırtılın cəkisinin 4094 -i ipək if- raz edən vəzidən ibarətdir. Yetitimit tırtıllar 3 gun ərzində barama sa- rıyır:, baramada 1000—1500 m ipək sap olur. Barama sarımaqa bapilayan- dan 4 gun sonra tırtıllar pupa cev- rilir. Baramanın cəkisi 1.7—23 q olur: onun 20—2595 -i qilafdan iba- rətdir. 10 gӱndən sonra puplar kə- pənəyə cevrilir və baramadan cıxan kimi cutlətirlər. Mayalanmısi dipti gəpənək 2—3 gun ərzində 500)—700 yu- murta (barama toxumu) qoyur və 10— 20 gundən sonra elur.

T.i. eramızdan təqr. 3 min il əv- vəl Cində əhlilətdirilmitdir. İpək cıxımına, morfoloji və fizioloji əlamətlərinə gərə sun”"i secmə yolu ilə Q.i.-nun bir cox cinsləri yara dılmındır. Tırtıllar aq, " sarı, cəhrayı, acıq-yapmlıl, narıncı rəngdə barama sarıyırlar. Tam ar barama to- xuyan ipəkqurdları toxuculuq səna-


dir uz. ənevtpəyidi | Cə



TUTUCU ALƏT


387


-T q X8ğĞ.0VVŞ?T C € yr£(116ccəc"s""7" —K...““—x““““x“x“XQqXXXXK——“— —AÇKA...—RKAQŞRARQ.ŞQXXXĞZ,”Ç......—.....u—......


yesində bəyuk əhəmiyyətə malikdir. Azərb. seleksionerlərinin yaratdı- qı “cAzərbaycanə, € Asanə, cZərifk, “Aran, c“PTirvanə, 4“Gəncəə, FYatparı, cAtlasə, eyni zamanda cPTəki-1, 41Pə- ki 29 cinsləri əz məhsuldarlıqı və ipəyinin keyfiyyətinə gərə fərqlə- nirlər (bax həmcinin İpəkcali)

TUT FƏSİLƏSİ (Moqaseae)—iki- ləpəli bitki fəsiləsi. Tərkibində sud iyirəsi olan araq, kol, bə”zən ot- lardır. Yarpaqları nevbəli duzulur. Cicəkləri bircinsiyyətlidir. ey- vəsi cəyirdəyə oxpardır. Tropik və subtropiklərdə 60—85 cinsi (1500-dən cox nevu), SSRİ-də, həmcinin Azərb. SSR-də 4 cinsi mə”lumdur. Fikus cinsinin 1000-dən cox nevu var. T.f.- nin təsərrufat əhəmiyyətli nəvləri


coxdur. Əncirin, tutun vəs. hamaii- meyvəsi, həmcinin sud aqacının sud ilirəsi yeyilir, tutun yarpaqları


ipək qurdunun yemidir. Kaucuklu fi- kus və Sazı Poa cinsinin nevlərindən KayuyK, Chlorophora c insinin nevlə- rindən, kaqız aqacı, maklura, tut və b.-ndan qiymətli oduncaq alınır. TUTAYEV (1918 ilədək Romanov- Borisoqlebsk) — RSFSR Ya- roslavl vil.-ndə ipəhər. Tutayev r-nu- nun mərkəzi. Volqa cayı sahilində gəmi dayanacaqı. D.y. st. Qoyunyetiit- dirmə (Romanov cinsi) mərkəzidir. Kətan kombinatı, dizel aqreqatları z-du, yeyinti sənayesi: 17—19 əsrlərə aid me”marlıq abidələri var. 1918 il Yaroslavl qiyamında Həlak olmuyi qızıl əsgər İ. P. Tutayevin iyərəfi- nə adlandırılmındır.

TUTAYUQ Validə Xaspolad qızı 23.9.1914, Putpa—12.11.19580, Kirov- | "əş ıl abad)—sovet bota- niki. İlk azərb. qa- dın biologiya e.d. (1949), prof. (1950), Azərb.SSR EA ak- ad. 57: 1939 il- dən Sov.İKP uz- vu. 1939—80 illər- də AKTİ-də bota- nika kafedrası- nın mudiri, de- kan, prorektor, Azərb.SSR Bo- tanika İn-tunun anatomiya və morfologiya laborato- riyasının mudiri, direktoru vəzifə- lərində calıiimıtidır. Elmi tədqi- qatı, əsasən, cicəkli bitkilərin mor- fologiya və anatomiyasına, Azərbay- can dendroflorasının, cicəyin tera- tologiyasının eyrənilməsinə həsr edilmitdir. AKP MK uzvu olmulidur (1956—60). Botaniklərin 9-cu Beynəl- xalq konqresində ( Monreal, 1950) mə - ruzə etmipdir. ASE Baii redaksiya- sının uzvu idi (1976 ildən). elləpəb nipanıq ordeni və medallarla təl- tif edilmiiddir.

Əsərləri:

morfologiyası, B.., yapıllaqpdırılması,





anatomiya və Azərbaycanın 1969, Teparo-


Bitki 1967, B.,


loqin ivetka, B., 1969: Anatomin i mor- foloqin rasteniİ, M., 1980. TUTANXAMON (Hərfi mə”nası —


Amonun canlı surətis səltənət adı— Nebheprura) — Yeni padiahlıq (XVIII sulalə) devrundə Misir fir”- onu |e.ə. təqr. 1400—1392|. 12 yapyın- da Tutanxaton adı ilə hakimiyyətə gəlmii, əlkəni əslində vəzir Eye və 6. idarə etmipdir. T. devrundə Exnato- nun (1U Aveuborsul dini islahatla-


25", v, 9


rı ləqv edilmiiy, Amon allahına si- tayiml bərpa edilmiy, fir”onun iqa- mətgahı Exnaton ii.-ndən Fivaya kə- curulmutidu. 1922 ildə T.-yH cəpza- bası aikar edilmitdir: bu, incəsənət nӱmunələri ilə zəngin olan yeganə talan edilməmiyd sərdabadır.

Ədə Kainelıson İ. S,,


xamon i sokrovitda eqo qrobninı, M., 1979


TUTQUNCHCAY — Azərb.SSR-in Kəlbə- cər r-nunda cay, Tərtər cayının sar qolu. Uz. 33 km, həvzəsinin sah. 521 km?, Yeraltı, qar və yarınq suları ilə qidalanır. Orta illik su sərfi 4 m?|san-dir.

cTUTİz—həftəlik satirik, ppəkil- li jurnal. c-* Molla Nəsrəddinin tə”- siri altında Bakıda, Azərb. dilində cıxmıpdır. İlk nemrəsi 1914 ilde- kabrın 27-də, sonuncusu 1917 il iyu- nun 29-da (cəmi 112 nemrə) buraxıl- mhılpdır. Redaktoru Cəfər Bunyadzadə, napiri Taqı Narıyev idi. 4Q.ə ic- timai-siyasi, maarif, ədəbiyyat, incə- sənət mevzularında, əsasən idealist, xırda islahatcılıq ruhunda, bə”zən demokratik eyla yazılar 277 Jurnalda S. Huseyn, M. Hadi, M. S. Ordubadi, C. Cabbarlı, S. Mumtaz, Ə. Nəzmi və b.-ları da cıxıpq etmiii- lər: ppəkillərini Ə. Əzimzadə cəkmiii-


dir. TUTİ BİKƏ (?—1786)—Quba xan- lıqının siyasi həyatında muhum rol oynamınıd qadın. Fətəli xanın ar- vadı, Qaraqaytaq hakimi Əmir Həm- zənin bacısı. 1766 ildən Dərbənd :1:.- nin idarəsi T.B.-yə tappırılmıldı. Kavduman vurimmasında (1774) Əmir Həmzə və onun muttəfiqlərinə mər- lub olan Fətəli xan geri cəkildik- də T.B. Dərbəndin inin iyəx- sən rəhbərlik etmitdi. Ərinin həlak olması ilayiəsinə inanmayan və qarda- iının mudafiədən əl cəkmək təklif- lərini rədd edən T.B. dӧyuii libası geyərək qala mudafiəcilərini ruhlan- dırmın, baicılıq etdiyi Dərbənd suvariləri ilə duliməni iəhərdən uzaqlapidırmındı. 1775 il mart ayın- da Rusiyadan kemək gələnədək Dərbəndi mudafiə edə bilmiiidi. TUTKAUL—Tac.SSR-in c.-unda qə- dim yapayıt yeri. Tədqiqatlar (1963— 69) nəticəsində 4 mədəni təbəqə muəyyən edilmitdir: yuxarıdan 2-ci Neolit (e.ə. 7—5-ci minilliklər), ondan alt- dakı (e.ə. 8—7-ci minilliklər) və ən altdakı təbəqələr Mezolit (e.ə. 10—9- cu minilliklər) dəvrlərinə aiddir. aidan qurulmuii ocaq, daila dəeitən- mi c yapayınd sahəsinin? qalıqları, alətlər, qadın qəbri və uc upyaq kəllə sumuyu aikar edilmiidir. TӰTMES—e.ə. əsrdə yaqpamın Tə- dim Misir heykəltəraiı. Fir”on 1U Amenhotepin sarayında cheykəltəraip- ların rəisi olmutidur. T. QU Amen- hotepin və onun arvadı Nefertitinin portretlərini Yaratmındır. Bu əsər- lər mӱstəsna incəliyi, obrazların can: lılıqı ilə diqqəti cəlb edir. TUTMOS |11 (hərfi mə"nası—Tot- dan tərəmit)— Misir fir"”onu (e.ə, təqr. 1525—1473|. E.ə. 1503 ilə qədər əslində dəvləti əgey anası Hatiepsut idarə etmitdir. 111 T. e.ə. 1503 ildən ipqalcılıq muharibələrinə baipla- mıpyt, Suriya və Fələstini yenidən tut- muii, e.ə. 1492/91 ildə Mitanni ipahı- nı məqlub edərək Fərat cayına qədər olan ərazini ələ kecirmitidiz: Misi-


Tutan- 2 izd.,


rin c. sərhədi Nilin 4-cu astanasına qədər uzanmındı.

TUTUQUİYULAR (Psittaciformes)—ryın dəstəsi. Bədəninin uz. 9,5 sm-dən 1 m- dək olur. Lələkləri cox vaxt əlvan, adətən Yaplıl, bə”zən qırmızı ilə gəyӱn, Yaxud da qara ilə bozun qarıpı- qı rəngdədir. Erkəyi və diltisinin rəngi oxpardır. Dimdiyi yoqun və məh- kəmdir. Dırmanarkən budaqlardan dim- diyi ilə tutur. Quvvətli caynaqları var, 1 və 4-cu barmaqları geriyə qat- lanmındır. İti ucur. Bə"zi nevləri uca bilmir. Dəstənin 316 nəvu birlər- dirən 1 fəsiləsi var. Dunyanın sub- tropik və tropik qurpaqlarında yayıl- mıtdır. Suru ilə ucur. Koqutlarda, qarıtqa yuvalarında, qaya yarıqların- da, bə”ziləri də torpaqda Yuvalayır, Argentina T.-ı (KG bə atqacda hər cut ucun ayrı-ayrı Hissələri olan koloniya halında yuvalar qurur, 1—12 (bəzzən 2—5) aq yumurta qoyur. 3 həf- təyədək kӱrt Yatır. Bitki və cuculər- lə qidalanır. Toxumları yaydıqı və bitkiləri tozladırı ucun faydalı- dır| bə”ziləri əkinlərə və baqlara be- yuk zərər vurur. Muxtəlif səsləri, danınyıqı yamsıladırına gərə SSRİ- də, o cӱmlədən Azərb.SSR-də dekora- tiv quti kimi qəfəslərdə saxlanır, İnsan ucun təhlӱkəli olan psittakoz xəstəliyini Yayır.

PPəkil ucun bax, səh, 388, TUTULMA (astronomiyada)— yerdəki mutpahidəciyə nəzərən bir gey cisminin digərinin qariısından gec: məsi hadisəsi. Məs., Ay Gunətin qar- ipısından gecəndə Gunəi T.-sı, Yer Ayın qariptısından gecdikdə Ay T.-sı, qopa ulduz sistemində bir ulduz di- gərinin qarpısından kecdikdə ulduz T.-sı bat verir (bax GKuӱnəmin və Ayın tutulması).

TUTUM VERİCİSİ—əlculən (tən- zimlənən) qeyri-elektrik kəmiyyƏtİinİi (maye səviyyəsi, mexaniki quvvə, təzyiq,


nəmlik və s.) uyqun qiymətli elektrik


tutumuna cevirən əlcu ceviricisi. .V. paralel mustəvili (ləevhəli) və Ya silindrik kondensatordan ibarətdir. T.v.-nin nizy prinsipi kondensatorun levhələri arasındakı məsafənin və Ya onların qaripılıqlı ertulən sahələ- rinin dəyinməsinə, dielektrikin de- əriyin onun vəziyyətinin, tər- kibinin və ya dielektrik nufuzlulu- qunun dəyitməsinə əsaslanır. 1.v.- ndən avtomatikada xətti və bucaq Yer- dəyipnmələrini, detallar arasındakı məsafəni, fiziki qatıptıqların tər- kibini, təzyiqi, temp-ru, səviyyƏNİ, dielektrik materialların nəmliyini və s.-ni elcmək ucun geniip istifadə olunur. TVTYM MUQAVİMƏTİ—bax Reak- tiv muqavimət. TUTUMƏLCƏN—elektrik tutumunu əlcmək ucun qurrqu. lcmə kərpusc və loqometrik tipli T.-lər daha geniiy yayılmızidır. Bə"zən tutumu bir ne- cə elcu cihazı vasitəsilə (voltmetr- ampermetr və s, metodlarla) də əl-


curlər. TӰTUCU ALƏT (qazımada)—qa- zıma zamanı neft və qaz quyularında bat vermitt qəzalar nəticəsində orada qalmıi boru kəmərini, qazıma aləti- nin apaqı hissə dəstini, quyudibi muӱ- hərrikini, baltanı və onların ayrı- ayrı hissələrini, həmcinin quyUYa dutpmuiyt xırda metal hissələrini tu- tub qaldırmaq ӱcun ipilədilən Qəza


088



TUTUCU KALİBR


Tutuqupular: 1—qırmızı araq 2—jakgo:q 3—mavi (sarı-gey) ara, 4—sarıkəkilli


alətləri. T.a.-ə daxili və xarici yiv- li borututanlar (bunlar birlətdik- dən sonra acılmayan alətlərdir), acı- la bilən boru tutucuları daxildir. Qəzaya uqramıp borunun ucu yivlə qur- tararsa onu cıxartmaq ucun quyuya t u- tucu kalibr buraxılır. Quyu dibindən balta iparoikalarını və xırda metal hissələrini tutub qaldır- maq ucun maqnitli frez və ya iqırnaq- lı tutuculardan istifadə olunur. Bunlardan bapqa T.a.-in ipt səmərəsi- ni artırmaq ucun qurqupunlu məhur, xarici və daxili borukəsənlər, mər- gəzlətdirici qırmaq, frez, rayber, duzləndirici və s. kəməkci alətlər də iplədilir.

TUTUCu KALİBR — bax alət. TUTCULUQ—ipəkcilik sahəsiy aqro- biologiya elminə daxildir. T. fənni tut bitkisinin morfologiyası, anato- miyası, sistematikası, ekoloji xusu- siYYƏTİ, genetikası, seleksiyası, sort tərkibi, tut bitkisinin coxaldılma- sı, yYemlik və meyvə tut plantasiyala- rının yaradılması, tut yarpaqları- nın və meyvələrinin keyfiyyəti, bio- kimyəvi xususiyyəti və T.-da təcrubə ipinin əsas məsələlərindən bəhs edir. Eyni zamanda tut bitkisinin toxumla və vegetativ coxaldılması, onun bə-


Tutucu


alın tutuquqpu. yuməsi və inkipafı, tut tinglikləri- nin yaradılması, tut plantasiyaları- nın xususiyyətləri və onlara arqotex- niki qulluq edilməsi, istismarı mə- sələlərini əhatə edir.

T. fənninə, həmcinin aqac plan- tasiyalarının salınması, tut bit- kisinin xəstəlikləri və onlarla mu- barizə usulları daxildir. S.SRİ-də T. Orta Asiya və Zaqafqaziya resp.- larında, Mold.SSR və USSR-in c. r-nlarında, RSFSR-də yayılmıtdır. Xarici əlkələrdə T. ən cox Cin, Yapo- niya və İtaliyada inkiqaf etmitdir. Fransa, İspaniya, BXR, RSR, Hindis- tan və İranda, Asiya və Avropanın bir sıra əlkələrində də T.-la məiqul olurlar.

zərb.SSR tut aqacının sayına (30 min ha tut plantasiyası və 15 mln.- dan cox ucaboylu arac) və ərini is- tehsalına (5 min t) gerə SSRİ-də ikinci Yeri tutur. TUF (lat. Kogaz, ital. KiRo)—vulgkan kulu, vulkan qumu, lapilli və s. bərk puskurmə məhsulları Yıqımının se- mentləmməsindən əmələ gələn suxur. T. yuksək dekorativ xassələrə malik qiymətli inipaat materialıdır. On- dan yungul beton doldurucusu, divar materialı və s. kimi istifadə olu- nur. Bax Vulkan tufu.


L


kakadu: 5—dalqalı tutuqutu: 6—gəy"


TUFAN—ildırım və gey gurultusu ilə muppayiət olunan atm. hadisəsi. Cəbhə T.-larına (atm. cəbhələrində yaranır) və kutlədaxili T.-lara (hava kӱtlələri daxilində konveksiyanın inkipafı nəticəsində yaranır) ayrı- lır. Q. vaxtı, adətən, gӱclӱ leysan Yaqıniları yYaqır (bə”zən dolu ilə bir- gə) və kӱləklər əsir. Yaqmursuz T.-lar da olur.

TUFANDAR, T fan—Azərb.SSR-də, Bat Qafqaz silsiləsində dar. Qusar və Qutqapen r-nları sərhədindədir. Hund. 4206 m. Yamaclarında gəl və buzlaq-


lar var.

TUXAHEVSKİ Mixail Nikolayevic (16.2.1893, indiki Smolensk vil., Sa- fonovo ür Slednevo k. yaxınlı- qında—11.6.1937)—sovet hərbi xadi- mi, Sovet İttifaqı Marilalı (1933). 1918 ildən Sov.İKP uzvu. 1918 ildən Sovet Ordusunda xidmət etmiptdir. Aleksandrovsk hərbi məktəbini — mipq (1914), Birinci dunya muhari sində iptirak etmiitdir. Bəyuk Ok- tyabr sosialist inqilabından sonra Sovet hakimiyyətinin tərəfinə KEH- miiy, Vətəndaiq muharibəsində aqqvar- diYacılara qariı vuruiqmuti, orduyA, Qafqaz cəbhəsi və Qərb cəbhəsi qopqun- larına komandanlıq etmiidir. Muha- ribədən sonra hərbi akademiyanın



rəisi, Qərb hərbi ğ dairəsi qopzunla- rının komandanı,


ə iln Qı- zıl Ordusunun qə- rargah rəisi, Le- ninqrad hərbi dai- rəsi qopunlarının | komandanı, xalq |kmi mudafiə komissa- rının birinci mu- avini, SSRİ HİP1- in sədri və s. məs”- ul hərbi vəzifələr- əə ı də olmutdur. 1937 ildən Privoljye hər- bi dairəsi qopunlarının komandanı idi. T.-nin hərbi nəzəriyyəci kimi sovet hərb elminin inkipafında xidmətlə- ri var. 1934 ildə UİK(b)P MK uzv- TTİYMƏ namizəd secilmipdi. CCPH MİK-in butun caqırınlarında onun uzvu olmutdur. Lenin ordeni, Qırmı- zı Bayraq ordeni, Fəxri inqilabi si- lahla təltif edilmiptdir.


Əsəri: İzbr. proizv., t. 1—2, M.,


1964.

Ədə Tonopekmni A. H., Mapman TuxacevskiN, M., 1966, Popov A. S., Trud, talant i doblestı, M., 1972,


TUİY (alm. Tizshey—qara rəng. Digər


rənglərdən fərqli olaraq zaman kec- dikcə əz rəngini itirmir. Rəssamlıq-


da, eləcə də certyoj cəkməkdə isti- 6


adə olunur. Qədim dəvrlərdə Cində boyakarlıq, rəsm və xəttatlıqda ən cenitlt tətbiq edilən material olmupt- dur. Sonralar Avropa rəssamlırın- na da T.-dan istifadə edilmiidir. T. iynəyarpaqlı aqacların oduncarı, bitki yaqlarının və qatranın Yandı- rılmasından alınan qurumdan hazır- lanırdı. 20 əsrdə T.-u hazırlamaq ucun qaz hisindən, neft və neft məh- sullarının yandırılmasından əmələ gələn qurumdan da istifadə edilir. TUİY (Tupetiy) QOYUNU—qabayun- lu ətlik-yunluq istiqamətli Yaqlıquy- ruq qoyun cinsi. Gurcustanda (13—14 əsrlərdə) xalq seleksiyası nəticəsində yaradılmılzidır. Qoclarının cəkisi 60—70 kq, qoyunları 35—45 Kz-nbip. ƏT cıxımı 42—4794 -dir. Qoclardan kq, qoyunlardan 2,5—Z3,5 kq Yun qırxı- lırq rəngi, əsasən, aq, uz. 12—15 sm- dir. Yunundan xalca və parca toxunur. həp 100 yən qoyundan 1 5—110 bala alınır. Gurc.SSR-də yetipdirilir. TӰ İYİNSKİ Mixail Dmitriyevic (24. 1.1882, Leninqrad—1962, Leninqrad)— sovet terapevt-in- feksionisti. SSRİ Tibb EA akad. (1945), K. M. Mehmanda- rovun oqludur. 1922 ildən 1-ci Lenin- qrad Tibb İn-tunda daxili xəstəlik- lər propedevtikaz sı kafedrasının mudiri iiiləmiii- dir. SSRİ-də ilk dəfə neosalvarsan- | | la arciyər qanqre- nini mualicə etmipdir. 1934 ildən qrip və qripoz pnevmoniyanı tədqiq et- mi, klinik təsvirini vermiiy və bu xəstəliklərin təsnifatını təklif et- mipdir. Bir sıra əsərləri səpgili Ya- talaqa, Botkin xəstəliyinə, dizentə- riyaya həsr olunmuidur. Məphur he- matoloqlardan biridir. Bittorf-Tu- ipinski fenomenini təsvir etmipdir. (Bittorf-Tupinski sınaqı). SSRİ-də


—



TULEN ADASI


ilk dəfə aqır metallarla zəhərlən-


— MƏİƏ qarpı mualicə aparmınqdır.


Əsərləri: Bolezni sistemı kro- vi, M.. 1959 (sovm. s A. İ. İropevskim), Bolezni sistemı dıxanin, L., 1960 (sovm. s A. 4. Piqelhnikom i K. A. Pukarevım).

Əd.: Mixail Dmitrievic TupinskibA,


| kTerapevticeskiN arxivə, t. 34, 1962, Ne 4, c. 123.


TUİYLAR, Tu petilər — Gurcu- lərin etnoqrafik qrupu. TӰ İYPA—Van gəlunun ip, sahilində qədim ipəhər, Urartu dəvlətinin pay- taxtı (e.ə. əsrin əvvəli), T.-nın narınqalası hundur qayanın ustundə, pəhər isə ondan apaqıda indiki Van Turkiyə) (1p.-nin yerində idi. Car eHya dəvrundə (e.ə. 9 əsrin sonu) daq bulaqlarından ipəhərə kanal cə- kilmipdi. 1827 ildə alman arxeo- loqu F. PQults qala divarlarının, qayalarda oyulmuti binaların (ehti- mal ki, car sərdabaları) qalıqları- nı təsvir etmiiiy və mixi yazıların surətini cıxarmındı. 1916 ildə İ. A. Orbeli burada car P Sardurun (e.ə. 8 əsrin ortaları) salnaməsi olan stela tapmındır. E.ə. 735 ildə assu- riyalılar T.-nı daqıtmıi, lakin qa- lanı ala bilməmitdilər. E.ə. 7 əsrdə car iqamətgahı T. ərazisindəki Top- aqqala yuksəkliyinə kecurulmuyddu. , ətrafındakı narınqalanı e.ə. əsrin əvvəlində midiyalılar da- qıtmındılar: lakin ƏLəmənilər (H a- xamanitilər) devrundə narın- qalada həyat davam etmiiddi. Ə0.: Piotrovskinn B. B., Van- skoe iparstvo (Urartu), M., 1959.


TӰBİNQ (rurx. tubing: tube—6opy)— yeraltı qurqularda (tunel, ipaxta gəev- dəsi və s.) tətbiq olunan yıqma bərki- dicinin elementi.-Əyrixətli və yastı səthli hazırlanır. Cox vaxt dairəvi olur. Metaldan (cuqun, polad) və də- mir-betondan hazırlanır. Cuqun T. tekmə yolu ilə hazırlanmıiy silin- drik mə”mulatdır. Boltla bir-birinə birlətdirmək ucun kənarlarında cıxıntılar olur: cıxıntılar eyni zamanda dairəvi T.-lərə lazımi sərt- lik və məhkəmlik verir. T.-in qalın - lıqı xarici quvvələrə gərə muəyyən olunur. Metropoliten divarlarını bərkitmək ucun adətən dəmir-beton T.- lərdən (və ya bloklardan) istifadə edirlər. |

TUӰQRİK—MXR-in 100 munquya bəra- bər pul vahidi. İlk T. banknotları 1925 ildə buraxılmıii, 1950 ilin mar- tında isə qızıl tərkibi (0,222168 q xalis qızıl) muəyyən edilmitdir. 100 T. = 23,92 manat (1985, fevozl), TUDORLAR (Tidoq)— İngiltərə kral- ları sulaləsi 11485—16031. Numayən- dələri: UİP Henrix 11485—1509), VTII Henrix |1509—47|, U1 Eduard |1547— 53|, Mariya Tudor (|1553—581, 1 Yeli- zaveta |1558—1603|. T.-ın devrundə İngiltərədə mutləqiyyətcilik qəti bər- qərar oldu.

TUİLRİ, Tulyeri (Tin epez) — Parisdə saray, Fransa krallarının iqamətgahlarından biri olmupydu. Luvr kompleksinin bir Hissəsi kimi tikilmiipdi (1564 ildən). 1789 ildə, Beyuk Fransa inqilabı ilə əlaqədar Versalı tərk etməyə məcbur olan kral XVI ./İynonuK əz iqamətgahını T.-yə kecurmulidu. Parisin usyana qalxmıln əhalisi 1792 il avqustun 10-da T.-ni tutaraq monarxiyanı devirdi. Fevral inqilabı (1848) devrundə xalq T.-ni


389



hucumla almıpdı (24 fevral). 1871 il mayın 24-də Paris kommunarları ilə ve ılar arasındakı dəyutp vaxtı T.-nin cox hissəsi yandı. Hazır- da T.-nin yerində baq salınmıntdır. TUxG—məməli heyvanlarda və insan- da xarakter tuk əertuyu əmələ gətirən saptpəkilli qərni dəri tərəmələri. T.-lərin dəri səthinə sərbəst cıxan Hissəsi ox, dərinin icərisindəki His- səsi kək, damarları və sinirləri olan məməciklər əmələ gətirdiyi hissəsi soqanaq adlanır. T., adətən piy, bə”- zən də tər vəziləri ilə əlaqədardır. TUKYEYƏNLƏR (Tqqshodesidae)—lə- ləkyeyənlər dəstəsindən parazit həiyə- at fəsiləsi. Bədəni yastıdır(: uz. |8—10 mm-dir. Qanadsızdır. Aqız Hissəsi gəmiricidir. Genii yayıl- mıtidır. SSRİ-də 100-dək nəvu mə”- lumdur. Azərb.SSR-də yaxtıı əyrənil- məmitdir. Heyvanların yununda )ama- İblp, dərinin qərnilətmini hissələri ilə qidalanır. Bə”ziləri dərini qan cıxana qədər sorur. İtlərdə Tricho- dectes canis, rınuHKnəpnə T. subrost- ratus, rolyunapza Bovicola ovis, arzap- na B. equl HƏBHƏPH KEHHHMI )a)biMbimi- dır. Mubarizə tədbirlə- r i: ilin isti vaxtında xlorofosun 196-li sulu məhlulu, yaxud polixlor- pinenin 1,596-li emulsiyasıs, Tbiula bu preparatların 394 -li dustları. TUKLƏ— Azərb.SSR Masallı əəə da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 17 kmc.-da, Lənkəran ova- lıqındadır. ƏH. 1076 (1985). Əsas tə- sərrufatı caybecərmədir. Orta məktəb, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi, rabi- tə tpe”bəsi var. TUKLU KƏRGƏDAN, Sibirkər- gədanı (Coelodonta antiquitatis və ya EHhyposeqaz İishoqh1piz)—nəsli kəsilmiti təkdırnaqlı məməli heyvan. Muasir kərgədanların ən beyuyu ol- Myuuayp. Hund. 2 m-dən cox, bədəni sıx tӱklərlə ərtulu imip. Boynunda piy hurgucu, baplında iki buynuzu olub. Ən buynuzu burnunun ustundə (uz. 1 m-dək), arxa | uynuzu alnında (xeyli qısa) olmutpdur. USSR-in Stanislav vil.-ndə (indiki İvano-Frankovsk) tapılmımpdır. Son Pleystosen dəv- rundə Avropada və PPimali Asiyada yayılmıttdır. Azərb.SSR-də T.k.-ın qalıqları kulli miqdarda cBinəqədi qəbiristanında. tapılmındır. TUL (fr. PDe—Fransanın Korrez departamentindəki Tul (Tiye) p:.-nin adından)—Yungul, iləffaf, toriqəkil- li saya və ya naxıplı parca (pambıq, Yarımipək və s,). Saya T. iki sis- tem saplardan tul mapınlarında ha- zırlanır: qadın paltarlarını bəzə- mək və s. ucun istifadə edilir. N a- xısilı T. pərdə və ya krujeva ma- pınlarında toxunur, pərdəlik, car- payı ertuyu və s, ucun iplədilir. TULALLAR — Azərb.SSR Xanlar r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi, R-n mərkəzindən 27 km c.-q.-də, dar ətə- yindədir. ƏH. 240 (1985). Əsas təsərru- fatı heyvandarlıqdır. Orta məktəb, klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var. TULEN ADALARI —Xəzər dənizinin im. Hissəsində arxipelaq. Kulalı, Morskoy, Podqornı və Novı a-rından ibarətdir. Yarımsəhra landiaftı var. TULEN ADASI— Xəzər dənizinin izm.-q. hissəsində ada, Uz. təqr. 5 km, eni 2 km-ə qədərdir. Adada qəs. və me- teoroloji st. var. Balıq, qımda sunti ovlanır,


390


TULəMəƏ



TULƏMƏ—quplarda və məməli hey- - vanlarda tuk ərtuyunun təzələnməsi prosesi. Hər T. ilin fəsillərinə gərə gedir. T. nəticəsində lələk və tӱklər sıxlapqır, lələklərin, bə”zi məməli- lərdə isə tӱklərin də rəngi dəyiir. T. butun bədəni əhatə etməyə də bilər. Buna qismən T. deyilir (bax həmcinin Qabıqqoyma). |

TYRKY (nar. Vulpecula)—keiyH PTi- mal yarımkurəsində burc. Ən parlaq ulduzu 4,4 vizual ulduz əlculudur.


SSRİ-nin butun ərazisində gerunur TULU


bax Ulduz xəritəsi). YARKYTY)PYFY (Alopecurus) — ra- xjıllar fəsiləsindən coxillik və ya birillik bitki cinsi. Cicək qrupu sıx sunbuldur. Meyvəsi dənmeyvədir. Hər iki yarımkurənin mӱlayim və so- yuq qurtaqlarında, tropiklərin dar- lıq əlkələrində 50-dək, SSRİ-də 29, o cumlədən Azərb.SSR-də 12 nəvu var. U ə MƏHT, (A, pratensis) genin Yayıl- mıtp yem bitkisidir. TULKUXLƏR (Ui1rez)—itlər fəsilə- sindən yırtıcı məməli heyvan cinsi, Batının uz hissəsi ensiz və uzunsov, ən dik, bir qədər itiucludur. ZӦYRӰzӰ uzun və Yumiaq tukludur. əzi sıx və Yumiqaqdır( əsasən, muӱxtə-



Aan TYnky (V, vulpes). lif calarlı kurən, yaxud boz-kurən- dir. Diiyləri ətyeyən heyvanlardakı kimidir. 6 (baiyqa mə”lumata gərə 7)


HƏBY mə”lumdur. Antarktidadan baqiqa butun materiklərdə yayılmındır. Avs- traxiyaya sonradan gətirilmiitdir. SRİ-də 3 nəvu: adi, yaxud qırmızı tulku, boz tulku və Əfqanıstan tul- kusu geni yayılmıpndır. Adi tul- k u (U. uiyrez) ən iri nevdur: bədəni- nin uz. 60—90 sm, quyruqu 40—6( sm, cəkisi 10 kq-dək olur. SSRİ-də qır- mızı tulku əlkənin ipimal, ipyimal- məpr hissəsi ucun xarakterikdir: cə- nubda Yapayanlar daha acıq, bə”zən boz rənglidir. Dumaq (albinoslar), yaxud qara fərdlərə də (melanistlər) təsa- duf edilir. Sicankimiləri, həmcinin doviyan, qupl və cəmdək yeyir. Boeaz- lıq dəvru 51 gundur. 3—12 bala doqur. Boz.tulku(U. soqzak) adi tulkuyə oxpayır. Bədəninin uz. 50—60 sm: quy- rutu 25—35 sm-dir. Pimali Qafqazdan “iy Ykalyeyə tr Yayılmınidır. 2—6 dala doqur. Azərb.SSR-də aran və dar- lıq rayonlarda cox təsaduf edilir. Əfqanıstantulkusu (U. sapa) gicikdir (bədəninin uz. 50 sm- dək), quyruqu cox uzun və tukludur. Ən Asiyanın ipərq hissəsində yayılmıpt- dır.T. muhum ov obyektidir (xəzindən istifadə edilir). Sicanabənzər gəmi- UT qırdıqı ucun faydalıdır. YPƏH T.-nH (Vulpes vulpes fulvus) Kanada yarımnəvundən alınan KYMY- iqu-qara T.-in xəzi yuksək qiymətlən- dirilir,


TULC—Azərb.SSR Balakən r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 1 km q.-də, Alazan-Həf- təran vadisindədir. Əh. 4017 (1985): tutӱunculuk, baramacılıq, taxılcılıq və heyvandarlıqla məpquldӱr. Orta məktəb, mədəniyyət evi, klub, 2 kitab- xana, kinoqurru, 2 tibb məntəqəsi: me”- marlıq abidələrindən 14 əsrə aid tur- bə var. Beyuk Vətən muharibəsində həlak olmui həmyerlilərin ipərəfinə


abidə qoyulmuttdur.

İLC—qadın bat geyimi. Azərb, SSR-in TPərq zonalarında, xususilə PTirvanda ccutq uz adlanır. T. hər iki ucu acıq torba formasında ti- kilərək,yYuxarısı azca yarıq olmuyi- dur. Yarıqın hər iki ucunda qaytan iəklində baq olurdu. Qadınlar hə- ruklərini T.-nun icərisinə saldıqdan sonra onun qulaqcıqlarını alının qabaqına doqrru cəkib bar vasitəsilə baplarına baqlayırdılar. Adətən, ipək parcadan tikilən T.-nun ən his- səsinə metal qabaqlıq (cutqaba- qı) tutulurdu.

TULU QƏBİRİSTANI—Azərb.SSR Lerik r-nunun Tulu k. yaxınlıqında e.ə. 2-ci minilliyin sonu—1-ci min- illiyin əvvəllərinə aid arxeoloji abidə. T.q.-nda 1890 ildə Jak de Mor- qan qazıntı aparmımdır. Əlulər bu- kulu və uzadılmıpq vəziyyətdə, tək və ya qopa dəfn olunmupdur. Qəbirlərə tunc və dəmir silahlar, zəngin bəzək ətyaları, qara-boz rəngli keramika və s. qoyulmulpdur. Dəmir nizə uc- luqlarının və tək-tək qılıncların əyilməsi və sındırılması həmin dəvr ucun nadir arxeoloji fakt hesab olunur. T.q. Talım-Muqan mədəniyyə- tinin 2-ci və 3-cu mərhələləri (e.ə. 12—7 əsrlər xun səciyyəvidir.

TUMEN —RSFSR-də ipəhər. Tumen vil.-nin mərkəzi. Nəql. qovpaqı. Tu-

a cayında port. Əh. 397 min (1983).

eft və qazcıxarma sənayesi r-nunun mərkəzidir. Mapınqayırma, arac e”malı, kimya, yungul, yeyinti, tikin- ti materialları sənayesi: un-t, sə- naye, intaat muhəndisləri, k.t. və tibb in-tları, neft və qaz sənayesi- nin elmi-tədqiqat və layihə in-tları, dram və kukla teatrları, Ffilarmo- niya, sirk, elkəpqunaslıq muzeyi və s. var. T. Sibirdə ilk rus iəhəridir. 15 ildə tatar iyəhəri Cingi-Tura- nın (14 əsrdən mə”lumdur) yerində salınmındır.

TUMEN VİLAYƏTİ--RSFSR-də vi- layət. 1944 il avqustun 14-də təiikil edilmiindir. P1m.-da Kara dənizi ilə əhatələnir. Xantı-Mansi və Ya- mal-Nen muxtar mahalları T.v. tər: kibindədir. Sah. 1435,2 min km?, Əh. 2293 min (1983, 1 yanvar). 37 r-nu, 16 pəhəri, 44 qitq var. Mərkəzi Tumen it.-dir. | Təbiət. T.v. Qərbi Sibir duzən- liyindədir. Ural d-rının it. yamac- ları da T.v. ərazisinə daxildir. Əra- zidə 1950—60 illərdə neft və qaz yataqları (bax Qərbi Sibir neft- li-qazlı Hevzəsi) kəif edilmitndir. Ural d-rının it, Yamaclarında qo- nur kəmur, dəmir filizi yataqları var. İqlimi kontinentaldır, Orta temp-r yanvarda —17-dən —29*S-yə- dək, iyulda 14—18*S-dir. İllik ya- qıntı 200—600 mm. Əsas cayı Ob və onun qolu İrtıpdır. Coxlu gel var. Ərazinin cox hissəsi tayqa meiələ- ridir, PT1m,-da tundra və meptə-tundra,


c.-da mepə-ceəl landiyaftı ustundur. Heyvanlar aləmi (tpimal maralı, sı- qın, dələ, iimal tulkusu, ar kəklik və s.) zəngindir. Coxlu balıq .

Əhali. Əsasən, ruslardır (8196, 1979). Tatarlar, ukraynalılar, cu- vaiplar, komilər, xantılar, nenlə və b. da yapayır. Orta sıxlıq 1 km?- nə 1,6 nəfərdir (1983). PTəhər əh. 6994 - dir. Muhum iəhərləri: Tӱmen, İpyim, Tobolsk, Tanyro OBCK,

Təsərrufat. QT.v. SSRİ-nin ən be- İYK neftcıxarma r-nudur. Əlkədə cı- xarılan neftin təqr. yarısını ve- rir. Əsas neft və qaz yataqları: Sa- motlor (neft), Urenqoy, Medvejye (qaz) və s. Q.v.-ndə neft və qaz yataqları- nın kəipfində azərb. mӱtəxəssislərin (F. Salmanov və b.) beyuk xidməti var. Bakının neft mapınqayırma z-dla- rında istehsal edilən avadanlıqdan vil.-in neft sənayesində geniii isti- fadə olunur. PPaim— Tumen, Ust-Ba- lık—Omsk, Samotlor— Kuybıptev və s. neft kəmərləri, edvejye— Mərkəz, Urenqoy—Celyabinsk və s. qaz kəmərlə- ri var. Urenqoy—Ujqorod—Qərbi Av- ropa qaz kəməri cəkilmitidir (1984). Tobolskda iri nəfi iinyA kombinatı tikilir (1984). Kimya, əczacılıq, plastik kӱtlə z-Dları var. Mapqınqa- yırma və metal e”malı (gəmiqayırma, neft və nəql. mapınqayırması, dəzgah- qayırma, cihazqayırma, dəmirci-pres avadanlıqı, K.t. və tikinti mapınla- rı istehsalı və s.), meiyə sənayesi in- kipaf etmitdir. Yungul və yeyinti sənayesi var. Tikinti materialları istehsal olunur. Coxlu balıq sənayesi mӱəssisəsi var. K.t.-nın əsas sahəsi heyvandarlıq (o cumlədən maralcılıq) və taxılcılıqdır. Buqda, kartof, tə- rəvəz, yem bitkiləri və s. əkilir. Xəzq cilik təsərrufatı inkipaf etmiidir. Vil.-in c.-undan Transsibir d.y. ke- cir. Yeni d.Y.--ları (İvdel—Ob, Tav- da— Mejdurecensk, Tumen—Nijnevar- tovsk, Surqut—Urenqoy) cəkilmitdir. Avtomobil yollarının uz. 12 min km, cay gəmiciliyi (Ob, İrtıi, Tobol, Konda) yollarının uz. təqr. 15 min km-dir. Le 5 Tumen, Nijne- vartovsk, Surqut, Nadım və s. T.v. 967) ordeni ilə təltif olunmusdur


Mədəni quruculuq. Vil.-də 7 ali məktəb (o cӱmlədən un-t), hesablama mərkəzi, 9 muzey (filiallarla birlik- də), 2 pəkil qalereyası, Z teatr, sirk, filarmoniya və s. fəaliyyət gestərir. c Qumenskaya pravdav (1918) və cTu- menski komsomoletsə (1953) vil. qəzet- ləri cıxır. Yerli radio və televiziya verilimyləri ilə yanapı, Umum- ittifaq Radiosu və Mərkəzi Tele- viziyanın verilitləri retranslyasiya olmur.

TUMƏN (monqolca—on min)—12—14 əsrlərdə monqol-tatar qopununda ali təipkilat vahidi. 10 min nəfər deyui- cudən ibarət idi. T. minliklərə, əz nevbəsində minliklər yuzluklərə, Yuz- luklər isə onluqlara belunurdu. T.-ə tumənbattı batcılıq edirdi. TUMƏN--İranda 1789—90 illərdə kəsilmin və 10 qrana, 1932 ildən isə 10 riala bərabər qızıl sikkə.

ilə qədər cəkisi 3,222 900 ə”yarlı qı- zıl, sonralar 2,59 q xalis qızıl ol- mulidur. 20 əsrin əvvəllərindən TƏ- davuldən cıxarılmın və İran ba- zarlarında ticarət predmeti kimi iplədilmizdir.


TUNG, kun g—bir sıra İlləpr enkə- lərində, o cumlədən Azərb.-da, qədim və orta əsr yatayıpi məntəqələrinə su kəmərinin cəkilitində istifadə olu- nan saxsı boru. Muxtəlif əlcudə du- zəldilir və əhəng məhlulu ilə bir- ləidirilirdi. Suyu uzaqdan gətiri- lən cxeyrat bulaqlarıznın, bə?zi yer- lərdə isə hətta kanalizasiya xətlə- rinin cəkilitində də T.-dən istifa-


də olunurdu.

TUNTUL— Azərb.SSR Qutqapten r nun- da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. Rn mərkəzindən 10 km c.-da, Alazan-Həf- təran vadisindədir. Əh. 1794 (1985): taxılcılıq, tutunculuk heyvandar- lıq, baramacılıq və meyvəciliklə məii- quldur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, kitabxana, kinoqurqu, utpaq baqcası: tibb məntəqəsi var. Beyuk Vətən muha- ribəsində həlak olmu həmyerlilərin iyərəfinə abidə qoyulmutdur. TUPURCƏK, aqız suyu—tupur- cək vəzilərinin ifraz etdiyi ipəf- faf, yapılqanvarı sekret. İnsanın və bir cox heyvanların T.-i qarınıq olub, 3 cut iri və coxlu xırda tu- purcək vəzilərindən ifraz edilir. T.- in 98,5—99,596-ni su, qalanını duz- lar və bərk maddələr təikil edir. T. zəif qələvi (rN—5,6—7,6) reaksi- yaya malikdir: yenidoqulmutlarda (ilk illər) beyuӱklərə nisbətən turi reak- siyalıdır. T.-in tərkibindəki fer- mentlər polisaxaridləri monosaxarid- lərə qədər a omə

TUPURCƏK VƏZİLƏRİ—bax həmci- nin Aqız suyu vəziləri. | TURBAN— Asiya və PYimali Afrika xalqları arasında yayılmıiy kii və qadın baiy geyimi. Xususi qaydada 6a- iya sarınan nazik qumai parcadan iba- rətdir. Adətən, fəs, yaxud araqcı- nın ustundən dolayırdılar. Qipik İran geyimi olan T. hələ e.ə. 6—5 əsrlərdə Midiyada genii yayılmındı. TYPbƏ, məqbər ə—gerkəmli (yəx- siyyətlərin xatirəsini əbədiləiydir- mək ucun onların qəbri uzərində ti- kilən bina. Hələ Qədim Misirdə fir ”- onların sərdabaları uçzərində məh- tipəm xatirə qurquları—eLlram və mastabalar tikilirdi. T. orta əsr- lərdə Yaxın və Orta PTərq əlkələrin- də genii yayılmınidı (T. tipli ti- kililər Qərbdə mavzoley adı ilə



Naxcıvanda Yusif ibn Kuseyir turbəsi-

nin planı və kəsiyi: 1—ust kameranın

planı, 2—sərlabanın planı: Z—uӱst kaq mera, 4—sərdaba,


TURK DİLİ


məthurdur). Pərqdə islam dininin ehkamları canlıların təsvirini gu- nah hesab etdiyinə gərə, elmui tiəxsin Xatirəsini əbədiləindirmək ucun hey- kəltərailıq abidələri əvəzinə qəbrin uzərində muxtəlif qurulutilu T.-lər tikilirdi. Me”marlıq qurulupquna gə- rə orta əsr T.-ləri kubiyəkilli, sək- kizbucaqlı və qulləvarı olurdu. Gun- bəzlə ərtulən kubiəkilli T.-lərdə sənduqə deipəmə səviyyəsində, qulləva- rı turbələrdə isə yeraltı sərdabada yerlətir. Q.-lərin xarici səthləri me”marlıq dekorları, ornament və gi- tabələrlə bəzədilirdi. Mərvdə Sul- tan Səncər məqbərəsi, Naxcıvanda Mə-muӱnə xatın turbəsi, Sultaniyyə- də Əlcaytu Xudabəndə turbəsi, Ərdə- bildə /Peyx Səfiəddin kompleksində- ku Hleix Səfi turbəsi (15 əsr) 1Pərq T.-lərinin qiymətli incilərindəndir. Azərb. sovet me”marlıqında T. ipiya- atının zəngin ən”ənələri Kirovabad- da Nizaminin (1947) və PQuada Va- qifin turbəsində (1 “əə əksini tap- mımdır. Moskvadakı Lenin mavzrleyi muasir devr monumental dəfn qurru- larının ən yaxtı numunəsidir. Əd. Salamzade A., Arxitektura mavzoleev Azerbabndjana Xİ—XU vv., v kn.: Arxitektura Azerbavdjana (ocerki),


B., 1952, Vseobiyan istorin arxitekturı 2 izd., T. 2, M., 1973.


TURQb (Tiqaoq) Ann Rober Jak (10. Ə.1727, Paris—20.3.1781, Paris) — Fransa devlət xadimi, iqtisadcı, fi- ziokratlar məktəbinin gərkəmli nu- mayəndəsi. Əsas əsəri 4“Sərvətin yaran- ması və bəlutidurulməsi haqqında dutquncələrədir (1766). F. Kene və fiziokratların ardınca sərbəst iqtisadi fəaliyyət prinsipini mu- dafiə etmiti, kapitalın, pulun, mən- fəətin və s. daha dərin təhlilini ver- mipdir. T. cəmiyyətin sinfi bəlku- sundə istehsal vasitələri uzərində mulkiyyətin əhəmiyyəti anlayınına ya- xınlaimıstdır. T. dircələn kapita- lizmin ideoloqu olmuiq, fiziokratla- rın nəzəriyyəsini tamamlamıii, bur- jua siyasi iqtisadının gələcək inki- izyaf yollarını gəstərmijndi. TURƏNGTƏPƏ urgan i1.-ndən (İran) 20 km 1im.-1i.-də Tunc dəvru- nə aid yaiayınnı yeri. 1931, 1960—68 illərdə tədqiq olunmutdur. Almarbi təbəqə Eneolit dəvrunə aid edilir. T.-də qızıl, tunc, daiq və s.-dən ha- zırlanmıidy coxlu maddi mədəniyyət numunələri tapılmıpidır. T.-nin ci- cəklənmə devru Hissar mədəniyyətilə əlaqədardır. Ehtimal ki, e.ə. 2-ci min- illiyin ortalarında tərk olunmuint1- dur. Q.-nin yuxarı təbəqəsi e.ə. 1-ci minilliyə aiddir. TURİ— Est.SSR-də, Payde r-nunda tiə- hər. Pyarnu cayı sahilindədir. D.y. st. Qaxtapalban, sud kombinatları


var. Elektrotexnika və tikiiy mə”mu- latları, tikinti konstruksiyaları və s. istehsal olunur.


TYPHHKM)A (Thüringen)—A/HP əpa- zisində tarixi vil. İlk əvvəl turing- lərin məskunlatdıqı ərazi. 1130 il- dən landqraflıq. 1247 (əslində 1264) illən Meysen markqrafları Vettinlə- rin mulku idi. 1485 il bəlgusunə gərə pm. Hissəsi Saksoniya kurfurustluyu- nə (sonradan krallıq) birlətdiril- mi, c.-unda coxsaylı feodal malika nələri yaradılmıtdı. Almaniyada No yabr inqilabından (1918) sonra T. alı ilə əlahiddə ərazi kimi təpkil edil-


391


mipdi (1920, bap pəhəri— Veymar). Fatist Almaniyası darmadarın edil- dikdən (1945) sonra sovet iiqal zona- sına daxil edilmii, 1946 ildə bat iyəhəri Erfurt olan T. ərazisi yara- dılmındı, 1949 ildən ADR-in tərki- bindədir. 1952 ildə T. xususi inz. va- id kimi lətqv edilərək ӱc mahala bəlunmulidur: Erfurt, Gera, Zul. TURİNGİYA MEİYƏSİ (Thaqqpdeq CM aYyd4)—ADR və AFR-də daq silsi- ləsi. Uz. təqr. 100 km, eni 15—20 km, hund. 982 m-ə (Berberq d.) qədərdir. Qneys, qranit, porfir və iyistlərdən təmppxkil olunmu:i hLorstdur. Yamac- ları dikdir. Meipələr, qoruq (Becep- tal, ADR) var. TURİNGLƏR (Thӧqqpseq) — german tayfalarından biri. Bir sıra ger- man tayfa qruplarının (germundur- lar, anqllar, varnlar və 6.) qarıpı- qından əmələ gəlminlər. 5 əsrin əv- vəllərində Elba və Dunay caylarının yuxarı hevzəsində məskən salıb kral- lıq yaratmıpdılar. 531 ildə bu əpa- zinin beyuk hissəsini franklar, az hissəsini sakslar iiqal etmidilər. İlk əvvəllər T.-in tutduqu ərazinin bir hissəsində Turinxiya və sonra- lar almanların tərkibinə daxil ol- muli turing xalqı formalatmınqdır. TUR YA N— Azərb.SSR də cay. Kurun sol qolu. Əsasən, Qutqatten, Aedaii və Zərdab r-nları ərazisindədir. Uz. 180 km (T.-ı əmələ gətirən əsas qol: lardan biri olan Tikanlı cayının mənbəyindən), həvzəsinin sah. 1840 k.m?, Bat Qafqaz silsiləsinin c. yamacın- dan (3680 m hund.-dən) batlanır. Əsa- sən, yeraltı sularla qidalanır. Orta illik su sərfi 18 m?/san, illik axım həcmi 565 mln. m?-dir. Suvarmada is- tifadə edilir. Sellər olur. Ustundə Turyancay su qoviaqı yaradılmıiq- dır. Aplyaqı axını Qarasu adlanır. TURYANCHAY— Azərb.SSR Aqdatp pər nun Yuxarı Qolqəti sovetliyində fəh- lə qəs. R-n mərkəzindən 10 km c.-q.-də, Aqdai— Qutqaten avtomobil yolu gə- narında, PTirvan duzundədir. Əh. 228 (1985). İbtidai məktəb, klub, kitab- xana, kinoqurqu, tibb məntəqəsi: ar- xeoloji abidələrdən orta əsrlərə aid iəhərgah var. | TURYANCAY QORU RU-- Azərb.SSR-də devlət qoruqu. Əsasən, Atdaii və Yevlax r-nları ərazisində, Acınohur ən dar- lıqının Əlican və Turyan doə arasındakı hissəsindədir. Sah. 12,4 min ha-dır. Azərb.SSR Nazirlər So- vetinin qərarı ilə 1958 il mayın b-da yaradılmınddır. Ardıc, saqqızaqacı və Beyuk Qafqazın ən darlıq cel r-n- larının digər təbii komplekslərin- dən ibarət seyrək arid meiyələri qoru- nur. Qırqovul, kəklik və s, var. TURYANCAY SU QOVİYARI — Azərb. SSR-də, Turyan cayı ustundə hidro- texniki kompleks. Atdall r-nu ərazi- sindədir. Suvarmanı inkiiyaf et- dirmək və sellə mubarizə məqsədi ilə tikilmiiy və 1958 ildə istifadəyə ve- rilmiidir. Bəndinin uz. 342 m, und. 6 m, sugecirmə qabiliyyəti 302 m?/san- dir. Q.s.q.-ndan Turyan cayının sar və sol sahilləri boyunca uzanan Ka" nallar bailanır. u qoviyaqından 24 min La-dan cox sahənin suvarıl- masında istifadə olunur. TURK DİLİ (1924 ilədək osman: lı dili), Turkiyə turkcə" si—tuӱrklərin dili. Turkiyə Res- publikasının dəvlət dili. Bu DİLDə


992


43 mln.-a yaxın (1983), SSRİ-də isə 78 mindən cox (1979) adam danınır. Turk dillərinin c.-q, (oquz) qrupuna bax Oruz dilləri) daxildir. T.d.-ndə dialekt (u.r., Orta Anadolu: il.: itm.-PYy., yaxud Qaradəniz: Rumelis c.-pp: Qəstəmon) var. Ədəbi dilin əsasında İstambul iyivəsi durur. Turk dillə- rinə xas umumi cəhətlər T.d. ucun də səciyyəvidir. Lakin qıpcaq-karluq, qismən də bulqar dillərinin təsiri, eləcə də digər etnolinqvistik tə”sir- lər nəticəsində T.d. batqa turk dil- lərindən muəyyən fonetik, qrammatik və leksik xususiyyətləri ilə fərqlə- nir. T.d.-ndə ə saiti, Xx, g samitləri yoxdur. Sez sonunda 6:--p, d=t, ux, qog əvəzlənməsi səciyyəvidir. İndiki zaman hec bir turk dilində (turkmən dilinin ersarı dialektindən ura) iptlənməyəceyor ipəkilcisi ilə əmələ gəlir. İndiki və qeyri-muəyyən gələ- cək zaman formaları tam diferen- siallatmamhpipdır. Ədəbi dil ərəb və fars səzləri ilə dolu olan osmanlı ədəbi dili zəminində 19 əsrin orta- larında formalatmaqa baiqlamıpq- dır. Muasir ədəbi T.d. normaları dilin leksik tərkibini yad unsurlər- dən—ərəb və fars səzlərindən, eləcə də Avropa dillərindən alınma səzlər- dən temizləmə prosesində 20 əsrin 30— 50-ci illərində yaranmıpdır. İlk Yazılı abidələri 13 əsrə aiddir. Ya- zıda 1928 ilədək ərəb əlifbasından istifadə edilirdi: 1928 ildən əlif- bası latın qrafikasına əsaslanır. Ədl Zeynalov F.R., Turk dillə- rinin muqayisəli qrammatikas: — B., 1974—75, yenə onun, Turkologiya- hın əsasları, B., 1981: Kononov A. N., Qrammatika sovremennoqo turepkoqo literaturnoqo izıka, M.—L., 1956: yenə onun, Ocerki istorii izucenin turei- goqo izıka, L., 1976: Dmitriev N. K., Turepkin izık, M., 1960: Russko-tu- repkiN slovarh, M., 1972: Turepko-rus- skiv slovarı, M., 1977: KratkiN tureiko- russkin slovarı cnovıx slovəe, Tbilisi, 1978, Quzev V. Q., Staroosmanskiİ azık. M., 1979: Dilaca r.A.,, Türk diline gene bir bakıs, Ankara, 1964, Türkce sözlük, 6 baskı, Ankara, 1974, Banguo öl u T., Turkcenin grameri, Istanbul, 1974.


TYPK DİLLƏRİ (kehnəlmip adı 1 tatar dilləriy—SSRİ və Yurkiyənin, eləcə də İran, İraq, Əfqanıstan, Cin, Bolqarıstan, Rumı- niya, Yuqoslaviya və Albaniyanın bir sıra xalqlarının geneoloji (məniiə- cə) və tipoloji cəhətdən qohum dillə- ri. SSRİ-də turkdilli xalqlar sayca slavyan xalqlarından sonra ikinci Yeri tutur və 23 dil ilə təmsil olunur: Həmin dillərdə təqr. 40 mln. adam da- nhzmpır (1979). Azərb.SSR, Qazax.SSR, Qırq.SSR, Tur.SSR, Əzb.SSR, Bapq. MSSR, Tat, MSSR, Tuva MSSR, Cuv. MSSR, Yak.MSSR, Daqlıq Altay MB və Xakas MV yerli əhalisinin doqma dilidir. T.d. qismən, DaRq. MSSR (qu- muqlar, noqaylar), Kabarda-Balkar

SR, Qaracay-Cərkəz MV (balkar- lar, qaracaylılar, noqaylar), Stavro- POL əlkəsİi (noqaylar, truxmenlər), Mold.SSR (qaqauzlar), Lit.SSR, USSR (karaimlər, tatarlar), Krım (Krım tatarları) və s. yerlərdə də yayılmındır. T.d.-nin hansı dil ailə- sinə daxil olması indiyədək dəqiq mu- əyyənlətdirilməmmidir: alimlərin bir qismi onları Ural-Altay, digər qismi isə Altay dillərinə daxil edir- lər. Q.d. qrupunu mustəqil dil ailə- si hesab edənlər də var. T.d.-nin tari-


" dir


TURK DİLLƏRİ


xi inkipafı apaqıdakı mərhələlərə beəlunur: Altay və Hun devrləri (era- MIZIN 5 əsrinədək)|, qədim turk devru (5—10 əsrin əvvəli), orta turk devru (10—15 əsrlər): yeni və ən yeni turk devrləri (16—20 əsrlər).

Qəbul olunmunt təsnifata gerə T.d. q. (qərbi hun) və ii, (iplərqi hun) qol- larına ayrılır. Q. qoluna bulqar |bul- qar (qədim), xəzər, cuvapq dilləri), oquz Qoquz (10—11 əsrlər), Azərb., turk, turkmən və qaqauz dilləri|, qıpcaq (batpqırd, qazax, qaracay-balkar, qara- qalpaq, qumuq, karaim, noqay, tatar dil- ləri və s.), karluq |ezbək, uyrur (yeni uyqur) dilləri və s.| qrupları, ip. qo- luna isə uyqur (qədim uyrur, Tuva, ya- kut, xakas, por dilləri və s.), qır- qız-qıpcaq (qırqız və Altay dilləri) qrupları daxildir. T.d.-nin hamısın- da ahəng qanunu, samitlərin assimil- yYasiyası, keək və ipəkilcilərin xususi qurulumpa malik olması, demək olar ki, eynilik təpkil edir. Bu tipoloji uyqunluq morfologiyaya da aiddir. T.d, iltisaqi dillərə daxildir. Onlarda qrammatik cins kateqoriyası yoxdur. Qopmalar səzun sonuna əlavə olunur, sezduzəldici və səzdəyitdirici ipə- kilcilərin sırası məhkəm qanunauy- qunluqa tabedir. Hal və mənsubiyyət kateqoriyaları coxlu umumi cəhətlə-


-rə malikdir. Kək səzlərin hec bir


pəkilci qəbul etmədən itlənə bilmə- si, vahid təsrif sistemi, əvəzliklər- dəki ӱmumilik və s. də belə oxtarlıq- pardandır. Bu dillərin sintaktik qu- rulupunda da tipoloji eynilik cox- dur, sez və sez birləpqmələrinin cuӱm- lədəki sırası sabitdir: təyin tə yin olunandan əvvəl gəlir və onunla uz- lapmır, tamamlıq tamamladırı sez- dən əvvəl gəlir, tabeli murəkkəb cum- lələr az, tərkiblər isə coxdur, Luqtət tərkibində umumilik daha qabarıq ipə- kildə ezunu gestərməkdədir. T.d.-nin qədim yazılı abidələri (Orxon-Yeni- sey əlifbası ilə) 6—11 əsrlərə aid= dir, daha qədim abidələri isə mani, brahmi və soqdi əlifbaları ilə ya- zılmındır (Sintszyan və Orta Asiya). Sonralar turk yazısı (uyqur və ərəb əlifbaları ilə) PTərqdə Kaiqar, Orta Asiya və Qızıl Ordada, Qərbdə isə Səlcuqilər devlətində (Kicik Asiya), Azərb.-da, Qurkiyədə, Misirdə, Hin- distanda və s. yerlərdə inkitpaf et- miipdir. 20 əsrin 20—30-cu illərin- də SSRİ-nin turkdilli xalqları la- tın əlifbasından istifadə etmiilər. 30-cu illərin sonundan isə bu dillə- rin coxu ucun rus qrafikası əsasında əlifba yaradılmılddır. Turkiyədə 1928 ildən latınlapdırılmıin əlif- ba qəbul olunmustdur. T.d.-nin eyrə- nilməsi haqda ətraflı mə”lumat almaq ucun bax Turkologiya məqaləsinə. Əd. Zeynalov F. R., Turk dillə rinin muqayisəli qrammatikası, h r B., 1974—75, yenə onun, Turkologi- yanın əsasları, B., 1981, Turk dilləri- nin leksik-morfoloji quruluplu (məqalə- lər məcmuəsi), B., 1981, AMzıki narodov SSSR, t. 2. Teorkskie azıki, M., 1966: Baskakov N. A., Vvedenie v izucenie torksgix azıkov, M., 1969) yenə onun, İstoriko-tipoloqiceskald morfolo- qil torkskix azıkov, M., 1979, Qad- jieva N. Z. Osnovnıe puti razvitin sintaksiceskov strukturı TOrkskix izı- kov, M., 1973: Kononov A. N., İsto- ril izucenin torkskix nzıkov v Rossini. DooktabrıskiN period, L., 1972, Sereb- Uennikov B. A., adjieva N. Hə Sravnitelhno-istorices kan qoammatika torkskix azıkov, B., 1979, Perbak A,


mp.


-


M., Ocerki po sravnitelınov morfoloqii torkskix izıkov. Qlaqol, L., |, Mu- saev K. M., Leksikoloqil torkskix azıkov, M., 4.


TURK XAQANLIRI— Mərkəzi Asi- yada turk tayfa ittifaqının yarat- dıqı dovlət (552—745). 460 ildə apti- na deyilən hunn tayfası jujanların hakimiyyəti altına dutpdu. və PTərqi Turkustandan Altaya kecuruldu, onun ətrafında yerli tayfaların ittifa- qı yarandı. Bu tayfa ittifaqı cturkə adlanırdı. Əvvəlcə yalnız siyasi mə - na dapıyan vturkə etnonimi, sonralar turk dilləri və xalqlarının geniiy qrupunu (bir coxu T.x.-na daxil deyil- di) ifadə etməyə bapladı. 545 ildə turklər uyqurlara, 551 ildə jujanlara qalib gəldilər. Turklərin baicıla- rından Bumın 552 ildə ezunu xaqan eqlan etdi. 555 ildə butun Mərkəzi Asiya xalqları, Qərbi Mancuriyada yappayan kidanlar və Yenisey qırrqızla- rı turklərin hakimiyyəti altına kec- dilər. Xaqanın iqamətgahı Orxon ca- yının yuxarı axarına kecuruldu (bax Orxon tӱrkləri). 6 əsrin 2-ci yarı- sında turklər Orta Asiyada Eftali-


lər dəvlətini darıtdılar, PTimali Cin devlətlərini (C jou, Si tutdu- lar. Muxan xaqan |553—572) Bizansla


ittifaqa girərək Beyuk ipək yoluna nəzarət ustundə İranla muharibəyə bapladı. 571 ildə turklərin İrana yurupqunlən sonra Amudərya cayı sər- həd e”lan olundu, 588—589 illərdə Amudəryanın q.-indəki bir sıra vil. xaqanlıqa birləpdirildi. izansla ittifaq bir necə dəfə pozuldu: 576 ildə Bospsr (Kerc) tutuldu. 581 ildə Xersones muhasirəyə alındı.

6 əsrin ortalarına yaxın turklər" də hərbi demokratiyanın izləri qal maqla, ilkin feodal istehsal munasi* bətləri yaranmaqa bapladı. Turk əyan larının var-devlətinin və nufuzunun artması, onların ipqal edilmii əra ziləri muxtar idarə etməyə can atma- sı siyasi behranlara və feodal cə- kipmələrinə səbəb oldu. Suy imperiya- sının (Ə81—618) fəal mudaxiləsi behranı dahada gəskinlətdirdi. T.x.


bir-birinə An 1Pərq (Mərkəzi Asiya) və Qərb (Orta Asiya) hissələ- PTərqi T.x. PT1ibi


inə parcalandı. 1509 —619) və Xelinin |620—630|) dev- rundə Mərkəzi Asiyada ez nufuzunu bərpa etdi, Suy imperiyası ilə muha- ribədə ez istiqlaliyyətini qoruyub saxladı. Xeli Cinə qariqı 67 yurutp kecirmipdi. Xalq kutlələrinin ver- gilərdən narazılıqı və bir sıra tay- aların usyanı nəticəsində Xeli Cin- lə muharibədə məqlub oldu (630). La- kin Cin əleyhinə usyan (681) nəticə- sində PTərqi T.x. yenidən bərpa olun: du. Kapaqan xaqanın |691—716) dəv- rundə PTərqi T.x.-nın sərhədləri Man- curiyadan Sırdəryaya qədər geniplən- dirildi. Turklər Səmərqəndə catdı- lar, lakin ərəblərlə vurutimada (712— 713) məqlub oldular. Bilgə xaqan 1716—734| və qardapqı Gӱltəkin Tan imperiyası və onun mӱttəfiqləri ilə mӱharibələrdə PPərqi T.x.-nın istiq- laliyyətini qorudular. Bilgə xaqanın əlumundən sonra baplanan cəkitmələr və PQərqi T.x.-nın udellərə parcalan- ması devlətin məhvinə səbəb oldu. Onun yerində Uyqur xaqanlıqı (745— 840) meydana gəldi. m Tutduqu ərazilərin əksəriyyətini 7 əsrin əvvəlində itirən Qərbi T.x,


TURKİYƏ


393


PTequye (610—618) və Ton Yabqunun (618—630| dəvrundə əz sərhədlərini Altayda və Amudərya cayı boyunca ye- nidən bərpa etdi. 630 ildə taxt-tac uqrunda baplanan mubarizə dulu və nupibi tayfa ittifaqları arasında uzun muharibəyə cevrildi. İpibar

ilaml xaqanın |634—6391| inzibati islahatı da (xaqanlırı on tayfa əra- zisinə bəlmutidu) muharibənin qar- iqısını ala bilmədi. 658—659 illər- də Cin qopunları Qərbi T.x.-nın əsas ərazisini ipyeal etdi. Qərbi T.x. 704 ildə Cinin tabeliyindən azad ol- sa da, (im.-dDan basqınlar və daxili cəkipqmələr nəticəsində 740 ildə suqut etdi.

.X.-na məxsus yazının, tarixpqu- naslıqrın və mə nəvi mədəniyyətin əsas mənbəyi Orxon-Yenisey kittbələridir. T.x. Avrasiyanın turkdilli əhalisi- nin birlətməsində muhum rol oyna- mı və muasir turkdilli xalqların əsasını təpqkil edən etnik qrupların sonrakı inkipafına tə”sir gestər- mitppdir. Arami yazısından istifadə olunması və qədim turk runi yazısı- nın yaradılması T.x.-nın beyuk mə- dəni nailiyyəti idi. Yazılı mə”xəz- lərdən T.x.-nın Azərb.-la iqtisadi və siyasi əlaqələri MƏ lӱmdur. Bə”zi təd- qiqatcılar Abterondakı Bilgəh qəs.- nin etimologiyasını Bilkə xaqanın adı ilə əlaqələndirirlər.


Əd. Kiselev S. V., Drevnli isto- il 1OjnoV Sibiri |2 izd.|, M., 1951: llptornın S. Q., Drevnetorkskie runiceskie pamatniki kak istocnik po istorii Srednen Azii, M., 1964, Qumi- levL. N., Drevnie torki, M., 1967, Sa- vinon D. Q., Narodı KOjnov Sibiri v drevnetorkskuk) zpoxu, L., 1984.


TURKAN— Azərb.SSR Əzizbəyov pasyas da (Bakı ppəhər sovetliyi) ptq (1935 ildən). T. qəs. sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzindən 12 km m.-nə, Ağıne- ron y-a-ndadır. 2 orta və fəhlə gənc- lər məktəbləri, kitabxana, klub, ki- noqurqu, muzey, upaq batcası, ambu- latoriya, xalcacılıq sexi, memarlıq abidələrindən turbə (18 əsr), məscid (19 əsr), arxeoloji abidələrdən Tunc devrunə aid qədim qəbiristan və kur- qanlar var. Beyuӱk Vətən muharibəsin- də həlak olmuiq həmyerlilərin pərə- Der abidə au

URKAN HORİZONTU— Antropogen sisteminin alt hissəsi. 1938 ildə A. A. İlyin Abieron y-a-nda, Qurkan k. yaxınlıqında ayırmıtdır. 1950 ildə V. Y. Xain onu T.h. adlandırmındır. Gil və qumlu gillərdən ibarətdir. Xarakter faunası xırda molyusglar və ostrakodlardır. Xəzər hevzəsi ət- rafında yayılmıpndır. Qalınlırı 11—130 yi TURKEİYYLƏR, tirkepdlər—qədim turkdilli xalq. 6 əsrdə abar və muk- ri tayfa birlətməsindən tətpəkkul tapmımlar. Qərbi Qurk xaqanlıqı- nın tərkibinə daxil olan T. Cunqa- rinin q.-ində və Jetisuda (Semirec- yedə) yapayırdılar. 704 ildə xaqanlı- qa son qoymu(i və əz dəvlətlərini Ya- ratmıtdılar. 776 ildə uyqur və kar- luqlara məqlub olan T.-in bir qismi sonralar oquz və qıpcaqların tərki- bildə Azərb.-a gəlmiilər. Tupkeni (1Pahbuz r-nu), Tərkepy (Vartaten r-nu) və Tirkətəvənd (Kəlbəcər r-nu) gənd adlarının T.-lə əlaqədar olma- sı ehtimal edilir.


Ədl Qumilevl. N., Drevnie por- ki, M., 1927, R


TURKƏDİ — Azərb.SSR Sabirabad -nunun Yolcubəyli sovetliyində kənd. -i mərkəzindən 8 KM HIM.-T.-HƏ, AY-

zənlikdədir. ƏH. 1300 (1985): pambıq-

cılıq, taxılcılıq və heyrandarlıqla məpquldur. Səkkizillik məktəb, ki: tabxana, tibb məntəqəsi var.

TURKƏKƏRA N— Azərb.SSR Lənkəran

r-nunun Səpnəkəran sovetliyində kənd.

R-n mərkəzindən 10 km c.-da, Lənkə-

Dan ovalıqındadır. Əh. 1452 (1985). sas təsərrufatı uzumculukdur. Sək-

kizillik məktəb, mədəniyyət evi, ki-

tabxana ə.

TURKƏCARƏ — qədim zamanlardan

xalqlar arasında geniii yayılmıpt ib-

tidai mualicə usullarının Azərb.-da iplənən adı: muxtəlif rituallarla

mupayiət olunur. Qədim dəvrlərdə T.

xalq təbabətinə daxil idi, SSRİ xalq-

larının maddi, mədəni rifah halı- nın yaxpılasidırılması, ixtisas- latppidırılmınpi, pulsuz tibbi yardı-

MIN Yӱksək səviyyədə olması ilə əla-

qədar T. tə”sirini itirir. Sovet qa-

nunculuquna əsasən T.-ni əzunə pis niyyətlə peppə etmiyi tpəxslər cəzalan- dırılır.



TURKİYƏ


(Türkiye), Pecmyönykacbı (Türkiye Cum- huriyeti ).

Cmumi mə”lumat. Qərbi Asiyada və


Turkiyə


Avropanın c.-p. kənarında dəvlət, Ərazisinin təqr. 9796-i Kicik Asiya (Anadolu) y-a-nda, təqr. 396 -i Avro- nana (PQərqi Frakiya), Balkan İ-a- nın c.-.-indədir. PTm.-p.-də SSRİ balın ip.-də İran, c.-1p.-də raq və Suriya, im.-q.-də Bolqarıs- tan və Yunanıstanla həmsərhəddir. P1m.-da Qara dəniz, c.-q.--də Mərmərə dənizi, q.-də Egey dənizi, c.-da Ara- lıq dənizi ilə əhatələnir. Quru sər- Hədlərinin uz. 2632 km (603 km-i SSRİ, o cumlədən 11 km-i Azərb.SSR ilə), dəniz sərhədlərinin uz. 5483 km, sa- hil xəttinin uz. 7 min km-dən coxdur. Egey dənizində bir necə ada (İmroz, Bozcaada və s.) T.-yə gəkslӱr. Bos- for və Dardanel boqazları, Mərmə- rə dənizi T.-nin Avropa hissəsini Asiya hissəsindən ayırır. Sah. 780,6 min km?, ƏH. 47 mln.-dan coxdur (1983) İnzibati cəhətdən 67 ilə (vil.-ə) be- lunur. Paytaxtı Anqara i.-dir. əvlət qurulunyu. Q. Resp.-dır. 1982 il Konstitusiyası quvvədədir. Devlət baicısı Turkiyə Beyuk Mil- lət Məclisinin (TBMM) Əa Y3BHnə- ri arasından 7 il muddətinə secdiyi prezidentdir. Ali qanunvericilik orqanı əhalinin 5 il muddətinə sec- diyi TBMM-dir (parlament). İcra hakimiyyətini prezident və ba na- zirin bapcılıq etdiyi həkumət (Na- zirlər PPurası) həyata kecirir.


Təbiət. T. əsasən, daqlıq əlkədir. Ərazinin cox hissəsi Kicik Asiya yaylasındadır. Kicik Asiya yaylası ITM.-naH Pont d-rı (Qərbi Pont d-rı, PTərqi Pont d-rı və s.), c.-dan və it,- dən Tavr (To d-rı) dar sistemi (Qərbi Tavr, Mərkəzi Tavr, Daxili Tavr, PQimali Yap PTərqi Tavr və s.) ilə əhatələnir. PT.-də Tavr Kurdustan d-rına kecir. TQ.-nin mərkəzi hissəsi- ni Anadolu yaylası tutur. Kicik Asi- ya yaylasının q. hissəsi paralel dar silsilələrindən isaridir. T.-də ən yuksək zirvə Beyuk Atqrıdaqdır (Be- yuk Ararat, 5165 m). Əlkənin Avropa hissəsi, əsasən, təpəli duzənlikdir (hund. İstranca silsiləsində 1030 m-dək). Dəniz sahilləri boyunda ki- cik ovalıqlar (Tuxurova, Azpaqı Fra- kiya və s.) var. T. ərazisi yuksək seys- mikliyə malikdir. Faydalı qazıntı- ları: xromit, boksit, volfram, civə, mis, dapq kəmur, qonur kemur, neft, dəmir filizi, mərmər və s.

İqlimi subtropik, daxili r-nlarda kontinentaldır. Orta temp-r yanvarda ovalıqlarda 3—10*9S, daxili yaylalar- da O-dan —159S-yədək (it.-də daqlarda —35*S-yədək), iyulda muvafiq olaraq 25—329S, 15—222S-dir. İllik yaqrın- tı daxili r-nlarda 200—600 mm, Pont və Tavr d-rının kənar yamaclarında 1000—3000 mm. Cayları azsuludur, yayda suyu bəzən quruyur. Əsas cayla- rı: Corox, Qızıl İrmaq, Beyuk Men: deres və s. Dəclə, Fərat, Kur və Araz caylarının yuxarı axınları T. əra- zisindədir. Coxlu gel (umumi sah. 9 min km?) var. Ən bəyukləri porsulu Van və Tuz gəlləridir. Daxili r-n- larda, əsasən, acıq-qonur və boz ptaba- lıdı, sahilboyu r-nlarda qəhvəyi, ru- tubətli subtropik r-nlarda qırmızı torpaqlar və qonur dar-meppə torpaqla- rı yayılmıtdır. Sahilyanı daqlarda yarımquru subtropik, yaylalarda sub- tropik yarımsəhra bitkiləri ustun"- dur. Ərazinin təqr. 2592-i metəlik- dir. T.-nin 11m.-pi1.-ində (Lazistanda) rutubətli subtropik, mepələr, Tavr d-rının c.-unda Aralıq dənizi tipli həmipəyatıl meytpələr var. Heyvanla- rı: vəhti qoyun, bezoar kecisi, nəcib maral, cuyur, celdonuzu, canavar, ayı, vəhiti epipək və s. olu sahil- yanı suları balıqla zəngindir. Mil- li parklar (Uludar, Qaratəpə-Arslan- tas və s.) var.

Əhali. Əhalinin təqr. 9094-i turx- lərdir. Kurdlər, ərəblər, cərgəzlər (adıgelər, ubıxlar, cecenlər, osetin- lər, ləzgilər və digər Qafqaz xalqla- rı nəzərdə tutulur), lazlar, guӱrcu- lər, azərb.-lar, turkmənlər, bolqarlar, albanlar, ermənilər, yəhudilər və yu- nanlar da Yatayır. Dəvlət dili turk dilidir. Əhalinin əksəriyyəti musəl- mandır. İllik orta artım 2,396 -dir (1981). İpləyən əhalinin təqr. 6026 -i k.t., 1696 -i sənaye, 494-i nəql., 596-i ticarət, 1396 -i kommunal və s. sahələr- də calıtnır. Orta sıxlıq 1 km-də 60,2 nəfərdir (1983). PTəhər əhalisi 59094-dən coxdur (1980). Muhum ipəhər- ləri: İstambul (4,8 mln.), Anqara (3,2 mln.), İzmir (1,9 mln. 1981), Adana (467 min), Bursa (346 min), Qaziantəp (301 min), Əsgittəhər (290 min), Konya (270 min). |

Qarixi ocerk. Q. dəvlətinin yaran- dıqı Kicik Asiya— Anadolu (yun. Apa:o1e—tiərq deməkdir) ərazisi tə- dim zamanlarda və erkən orta əsrlər-

Mənbə — "https://shaki.info/wiki/index.php?title=Ədəbiyyat:ASE/9-cu_cild/2-ci_hissə&oldid=30600"