"Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/1-ci hissə" səhifəsinin versiyaları arasındakı fərqlər
< Ədəbiyyat:ASE | 9-cu cild
Jump to navigation
Jump to search
Sətir 1: | Sətir 1: | ||
Aşağıda [[ASE]]-nin 9-cu cildinin 2021-ci ildə Elmi Spektr açıq elmi platformasının Habitat Tərcümə Layihəsi çərçivəsində [[Fərid Əlibalayev]] və Naqiq Məhəmmədzadə tərəfindən dijitallaşdırılmış mətninin birinci hissəsi (cəmi üç hissədə, ikinci hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/2-ci hissə|''bu: >>'']], üçüncü hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/3-cü hissə|''bu: >>'']]) verilir: (1-cildin özünü isə buradan oxuya bilərsiniz: {{ASE|IX|}}) | Aşağıda [[ASE]]-nin 9-cu cildinin 2021-ci ildə Elmi Spektr açıq elmi platformasının Habitat Tərcümə Layihəsi çərçivəsində [[Fərid Əlibalayev]] və Naqiq Məhəmmədzadə tərəfindən dijitallaşdırılmış mətninin birinci hissəsi (cəmi üç hissədə, ikinci hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/2-ci hissə|''bu: >>'']], üçüncü hissəsi [[Ədəbiyyat:ASE/9-cu cild/3-cü hissə|''bu: >>'']]) verilir: (1-cildin özünü isə buradan oxuya bilərsiniz: {{ASE|IX|}}) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | AZ ƏRBAYCAN SOVET ENSİKLO İS, MT b | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Ar” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | AZƏRBAYCAN SOVET | ||
+ | ENSİKLOPEDİYASI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ON CİLADƏ | ||
+ | |||
+ | {{Siyahı|3| | ||
+ | |||
+ | BMP REDAKTOR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CƏQULİYEV | ||
+ | |||
+ | Batpt redaksiya | ||
+ | |||
+ | heyəti | ||
+ | |||
+ | M.H. ABDULLAYEV F. H. ƏHMƏDOV | ||
+ | H. B. ABDULLAYEV M. Ə. İBRAHİMOV | ||
+ | F. M. BARIRZADƏ N. S. İBRAHİMOV | ||
+ | Z. M. BUNYADOV F. Q. KGƏCƏRLİ | ||
+ | Ə. M. QULİYEV 11.F. MEHDİYEV | ||
+ | M.P. QULUZADƏ M. Ə. MUSAYEV: | ||
+ | A. M. DADAPİZADƏ İ. D. MUSTAFAYEV | ||
+ | Ə. F. DAİDƏMİROV E. Y. SALAYEV | ||
+ | V. S. ƏLİYEV M. Ə. HUSEYNOV | ||
+ | H. Ə. ƏLİYEV M. C. CƏFƏROV | ||
+ | C. Ə. ƏLİYEV C. M.CUVARLI | ||
+ | A. Ə. ƏFƏNDİZADƏ M. İLİİRƏLİYEV | ||
+ | |||
+ | |||
+ | AZƏRBAYCAN SOVET ENSİKLOPEDİYASI NIN | ||
+ | BA REDAKSİYASI | ||
+ | 19:5/VNDİ: 86 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | AZƏRBAYCAN SOVET | ||
+ | ENSİKLOPEDİYASI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SPUTNİK | ||
+ | FRONTON | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | AZƏRBAYC AN SOVET ENSİKLOPEDİYASI NIN | ||
+ | BMP REDAKSİYASI | ||
+ | |9-BAKI: 86 | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ASE ELMİ REDAKSİYA İURASI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | C. B. QULİYEV (sədr), M. T. ABASOV, Q. A. ABBASOV, Ə. Ə. ABDULLAYEV, | ||
+ | İ. K. ABDULLAYEV, C. E. ALLAHVERDİYEV, A. Ə. BABAYEV, N. Ə. BABAYEV, | ||
+ | (Xəzri), S. H. BABAYEV, Ə. S. BAYRAMOV, B. Ə. BUDAQOV, Y. H. QƏMBƏROV., | ||
+ | D. P. QULİYEV, A. M. DADAİİZADƏ (Baiq redaktorun birinci muavini), İ. H. | ||
+ | ƏLİYEV, A. H. İBRAHİMOV, İ. Ə. İBRAHİMOV, S. M. İMRƏLİYEV, F. Q. MAQ- | ||
+ | SUDOV, Ə. Ə. MAHMUDOV, S. C. MEHDİYEV, Ə. M. MİRƏHMƏDOV, A. İ. MUX- | ||
+ | TAROV, A. Ə. NAMAZOVA, Ə. Ə. ORUCOV, M. L. RƏSULOV, M. M. SALAYEV | ||
+ | Y. M. SEYİDOV, Z. Ə. SƏMƏDZADƏ, Ə. S. SUMBATZADƏ, H. H. HƏSƏNOV, M. C. | ||
+ | CAVADZADƏ, PT, Q. CƏRULLAYEV (məsul katib), Ə. PT, (PİXƏLİBƏYLİ, Ə. M. | ||
+ | PPIXLİNSKİ. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | AZƏRBAYCAN SSR DƏVLƏT NƏİYRİYYAT, | ||
+ | POLİQRAFİYA VƏ KİTAB TİCARƏTİ İPLƏRİ KOMİTƏSİ | ||
+ | AZƏRBAYCAN SOVET ENSİKLOPEDİYASININ BAİQ REDAKSİYASI | ||
+ | AZƏRBAYCAN SOVET ENSİKLOPEDİYASI | ||
+ | IX cild | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Bakı — 1986 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | QOSUDARSTVENNIİM KOMİTET AZERBAİDJANSKOİ SSR | ||
+ | PO DELAM İZDATELISTV. POLİQRAFİİ İ KNİJNOİ TORQOVLİ | ||
+ | QLAVNAN REDAKDİİN AZERBAİDJANSKOL | ||
+ | SOVETSKOİ ƏNİİKLOPEDİİ | ||
+ | AZERBAİDJANSKAN SӦVETSKAJ ƏNİİKLOPEDİ4 | ||
+ | tom | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (na azerbaddjanskom nzıke) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Baku — 1086 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | s S | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | “SPӰTNİK — gənclərin beynəlxalq | ||
+ | turizm burosu, sovet gənclərinin tu- | ||
+ | rist təppikilatı. 1958 ildə yaradıl- | ||
+ | mıpdır. Xarici elkələrdəki gənclə- | ||
+ | rin SSRİ-yə, SSRİ gənclərinin isə | ||
+ | xaricə və SSRİ uzrə turist səfər- | ||
+ | lərini təpkil edir. 4S.ə Umumdun- | ||
+ | Ya Demokrat Gənclər Federasiyası | ||
+ | yanında Beynəlxalq turizm və gənc- | ||
+ | lər mubadiləsi burosunun (BİTEJ) | ||
+ | və Beynəlxalq tələbə turizmi uzrə kon- | ||
+ | fransın uzvudur. 4“S.ə 84 əlkənin | ||
+ | 514 gənclər, tələbə, turist və 6. təpq- | ||
+ | kilatı ilə əməkdatlıq edir (1981). | ||
+ | 4S.5 umumtanınlıq, tə?lim və ixti- | ||
+ | saslappdırılmıpq (muxtəlif peitə | ||
+ | nӱmayəndələri ucun) səfərlər həyata | ||
+ | kecirir, incəsənət festivallarında | ||
+ | və 6. iri milli və beynəlxalq mədəni | ||
+ | və idman tədbirlərində ittirak ucun | ||
+ | triqtlər geəndərir və qəbul edir, | ||
+ | |||
+ | Rİ-də xarici gənclər ucun rus | ||
+ | dili kursları təpkil edir. 4“S.ə yolu | ||
+ | ilə kecirilən səyahətlər SSRİ xalq- | ||
+ | larının adət-ən”ənəsi, mədəniyyəti, | ||
+ | əlkəmizin təbiəti, tarixi, iqtisadi | ||
+ | inkitpafı və s. ilə tanıpq olmaqa im- | ||
+ | kan yaradır. | ||
+ | |||
+ | Azərb.SSR-də bu tədbirləri Azərb. | ||
+ | |||
+ | KGİ MK-nın 4“S.ə Beynəlxalq gənc- | ||
+ | |||
+ | lər turizm burosu Həyata kecirir. | ||
+ | 1962 ser Yalamada 4S.ə turist du- | ||
+ | pərgəsi fəaliyyət gestərir. | ||
+ | “CİYTHMK ATHTATOPAs—YHK(G)TI | ||
+ | MK və Moskva Komitəsinin “partiya | ||
+ | və komsomol fəalları, təbliqatcı | ||
+ | və 25057 ucun ictimai-siya- | ||
+ | Sİ jurnalı. 1923—47 illərdə Mos- | ||
+ | kvada nər edilmiit, 1923 ildən ay- | ||
+ | da 2 dəfə, 1930 ildən ayda 3 dəfə cıx- | ||
+ | mıtpdır. 4S.a.ə-nın əvəzinə 1958 il- | ||
+ | dən Sov.İKP MK-nın 2 həftədən bir | ||
+ | cAqitatorə jurnalı cıxır. | ||
+ | SPӰT ik KOMMYHHCTA? — | ||
+ | XİK(6b)P MK-nın partiya fəalla- | ||
+ | rı, təbliqatcı və təpviqatcılar ucun | ||
+ | jurnalı. 1921—Z30 illərdə oskva- | ||
+ | da nər edilmip, 1921 ildən həftə- | ||
+ | lik olmuiq, 1929 ildən ayda 2 dəfə | ||
+ | cıxmıtndır. Jurnal partiya nəzəriy- | ||
+ | yəsi, tarixi, quruculuqu məsələləri- | ||
+ | ni, partiya təpkilatlarının təcru- | ||
+ | bəsini ipqıqlandırmındır. | ||
+ | SRİNAQAR — Hindistanda ptəhər. | ||
+ | Cammu və Kaimir iqtatının inz.m. | ||
+ | Celam cayı sahilindədir. ə | ||
+ | nəql. məntəqəsi. Əh. 404 min (1971). | ||
+ | Kustar (yun ppal, xalca, aqac uzərində | ||
+ | oyma, metal uzərində naxıpi) sənət- | ||
+ | karlıqla məphurdur. Toxuculuq və | ||
+ | yeyinti sənayesi muəssisələri var. Tu- | ||
+ | rizm inkipaf etmşşiydir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SRXAVƏND--Azərb.SSR Mardakert | ||
+ | (DQMV) r-nunda kənd. S. sovetliyi- | ||
+ | nin mərkəzi. R-n mərkəzindən 34 km | ||
+ | c.-q.-də, daq ətəyindədir. Əh. 1004 | ||
+ | (1983), heyvandarlıq, taxılcılıq, kar- | ||
+ | tofculuq və tutunculuklə mətquldur. | ||
+ | Orta məktəb, klub, kitabxana, kino- | ||
+ | qurqu, tibb məntəqəsi var. | ||
+ | |||
+ | CC (anm. SS, Schutrstaffeln—Myhabr- | ||
+ | zə dəstələri)—nasist partiyasının | ||
+ | imtiyazlı hərbilətdirilminy təpki- | ||
+ | latı, Almaniyada faltist rejimi- | ||
+ | nin batlıca dayaqlarından biri. | ||
+ | Hitlerin 1923 ildə yaradılmıi/ iyəx- | ||
+ | si muhafizəcilər qrupu əsasında təi1- | ||
+ | kil edilmiptdi. 193 ildən nasist | ||
+ | partiyasının mustəqil təpkilatı | ||
+ | idi. 1944 ildə SS qoptqunlarının sa- | ||
+ | yı 950 min nəfərə catmıtldı (Z8 di- | ||
+ | viziya). SS-in funksiyasına cəza və | ||
+ | terror, xalq kutlələrinin antifa- | ||
+ | pist cıxhiplarını yatırmaq, irqci | ||
+ | proqramları həyata kecirmək, total | ||
+ | casusluq və s. daxil idi. SS xususi | ||
+ | qəddarlırı İLƏ fərtiənirdi. İkin- | ||
+ | ci dunya muharibəsindən sonra SS | ||
+ | təpkilatı qanundankənar e”lan olun- | ||
+ | mulp, Nurnberq muhakiməsində alman | ||
+ | fatizminin cinayətgar təikilatı | ||
+ | kimi məhkum edilmitdir. | ||
+ | |||
+ | CCEHAPM (raz. scenariO, lat. 5seala | ||
+ | —cəhHə)—1) improvizasiyaya əsasla- | ||
+ | nan teatrda pyesin qısa (dialoq və mo- | ||
+ | noloqsuz) məzmunu, baletdə və opera- | ||
+ | da tamapanın sujet sxemi, libretto- | ||
+ | su. 2) Kino sənətinin və televiziya- | ||
+ | nın ifadə vasitələrinin keməyi ilə | ||
+ | təcəssum etdirilmək ucun nəzərdə tu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tulan ədəbi sər. | ||
+ | SSİLLA VƏ XARİBDA (5KiPe Ka- | ||
+ | Sha:Iz5ə, Skilla və arib- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | d a—qədim yunan mifologiyasına KƏ- | ||
+ | rə İtaliya ilə Siciliya arasında dar | ||
+ | dəniz boqazının Hər iki sahilində | ||
+ | yapayan iki əjdaha. Uzub gecən dəniz | ||
+ | səyyahlarını məhv edirdilər. 6 baii- | ||
+ | lı S. gəmilərdən avarcəkənləri qo- | ||
+ | qarır, X. isə uzaq məsafədən suyu Cab | ||
+ | maqla gəmiləri udurdu. cS. və X, | ||
+ | arasında qalmaqəu, yə”ni hər iki tə- | ||
+ | rəfdən təhlӱkəyə mə”ruz qalmaq ifa- | ||
+ | dəsi buradandır. | ||
+ | |||
+ | SSİNKLƏR, ssinkkimilər | ||
+ | (Əstps:dae)—gərtənkələlər dəstəsinin | ||
+ | ən beyuk fəsiləsi. Dunyada 700, SSRİ- | ||
+ | də 10, o cӱmlədən Azərb.SSR-də 4 ne- | ||
+ | vӱ (uzunayaq S., qızılı mabuya, zolaq- | ||
+ | lı cılpaqgəz və Asiya cılpaqgezu) | ||
+ | məlumdur. Əksəriyyəti quruda, bə”- | ||
+ | ziləri aracda və qismən də suda yapiya- | ||
+ | yırlar. Uzunayaq S. Azərb.SSR fau- | ||
+ | nasında koramaldan sbnra ən iri gər- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tənkələdir: quyruqu ilə birlikdə uz, | ||
+ | sm-dək olur. Ən xırdası isə | ||
+ | cılpaqgəez S ə ƏƏ uz. 3,6 sm- | ||
+ | dir. S.-in bədəni silindrvarı, ya- | ||
+ | xud yastılaqtmın, bapı konustəkil: | ||
+ | lidir. Pulcuqlarının hamar, qabar- | ||
+ | cıqsız olması xarakterik xususiyyə- | ||
+ | tidir. Yumurta qoymaqla və yumurta | ||
+ | diridoqmaqla coxalırlar. onur- | ||
+ | qasızlarla, əsasən, zərərverici cucu- | ||
+ | lərlə, iriləri kərtənkələ və bəzən | ||
+ | kicik ilanlarla qidalanır. Sayı azal- | ||
+ | dıqına gərə SSRİ-nin və Azərb.SSR- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | in “Qırmızı kitabəlarına daxil | ||
+ | edilmitdir. | ||
+ | SSİNTİLYASİYA (lat. zala Pabo | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —parıldama) — ionlapdırıcı iqua- | ||
+ | lanmanın tə”siri ilə ssintilyatorda | ||
+ | yaranan qısamuddətli (10—4—10—3 | ||
+ | san parıltı) luminessensiya parıl- | ||
+ | tısı. İlk dəfə U. Kruks mupqahidə | ||
+ | etmipdir (1903). S.-nın mexanizmi | ||
+ | lədir: S sintilyatorun atomları | ||
+ | və ya molekulları yuklu zərrəciklə- | ||
+ | rin enerjisi hesabına həyəcanlan- | ||
+ | mı hala kecir: bu zaman normal ha- | ||
+ | la gecid ippıqın buraxılması—S. ilə | ||
+ | mulppayiət olunur. S.-nın pqualanma | ||
+ | spektri və davametmə muddəti lumi- | ||
+ | nessensiyaedici maddənin təbiətindən, | ||
+ | parlaqlıqı isə yuklu zərrəciklərin | ||
+ | enerjisindən və təbiətindən asılı- | ||
+ | dır. Hər S. bir zərrəciyin tə”siri | ||
+ | nəticəsidir: bundan S, sayqaclarında | ||
+ | istifadə edilir. | ||
+ | SSR İTTİFAQI VƏ MUTTƏFİQ | ||
+ | RESPUBLİKALARIN QANUNVE- | ||
+ | RİCİLİK ƏSASLARI (Qanunveri- | ||
+ | cilik Əsasları)—1) muəyyən sahə ӱzrə | ||
+ | qanunvericiliyin qurulması prinsip- | ||
+ | ləri və əz normalarının məcmu- | ||
+ | su. 2) SSR İttifaqı və muqtəfiq | ||
+ | resp.-ların birgə səlahiyyətinə aid | ||
+ | olan məsələlərin huquqi cəhətdən ni- | ||
+ | zamlanmasında sabitlik yaratmaq ucun | ||
+ | SSRİ Ali Sovetinin qəbul etdiyi qa- | ||
+ | nun. Hər bir muttəfiq resp. 63 MƏ- | ||
+ | cəlləsində, yaxud qanununda qanunve- | ||
+ | ricilik əsaslarının normalarını | ||
+ | əks etdirir və onları resp. təsərru- | ||
+ | fatının, məitpətinin, həyatının spe- | ||
+ | sifik ipəraitini nəzərdə tutan nor- | ||
+ | malarla zənginləpndirir və konkret- | ||
+ | ləpdirir. Azppaqıdakı qanunvericilik | ||
+ | əsasları mevcuddur: torpaq qanunve- | ||
+ | riciliyi Əsasları (1968 il degabrıi | ||
+ | 13-də qəbul edilib, 1969 il iyulun 1- | ||
+ | dən quvvədədir), su qanunvericiliyi | ||
+ | Əsasları (1970 il dekabrın 10-da qə- | ||
+ | bul edilib, 1971 il sentyabrın 1-dən | ||
+ | quvvədədir), səhiyyə qanunvericiliyi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SSR İTTİFAQI REGİSTRİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsasları (1969 il dekabrın 19-da qə- | ||
+ | bul edilib, 1970 il iyulun 1-dən quv- | ||
+ | vədədir), xalq maarifi qanunverici- | ||
+ | ir Əsasları (1973 il iyulun 19-da | ||
+ | qəbul edilib, 1974 il yanvarın 1-dən | ||
+ | quvvədədir), əmək qanunvericiliyi | ||
+ | Əsasları (1970 il iyulun 15-də qəbul | ||
+ | edilib, 1971 il yanvarın 1-dən quvvə- | ||
+ | dədir), məhkəmə qurulupqu haqqında | ||
+ | qanunvericilik Əsasları (1958 il de- | ||
+ | kabrın 25-də qəbul edilib): mulki qa- | ||
+ | nunvericilik Əsasları (1961 il ne- | ||
+ | kabrın 8-də qəbul edilib, 1962 il ma- | ||
+ | yın 1-dən quvvədədir), ailə və nikah | ||
+ | qanunvericiliyi Əsasları (1968 il | ||
+ | iyunun 27-də qəbul edilib, 1968 il | ||
+ | oktyabrın 1-dən quvvədədir), mulki | ||
+ | muhakimə ӱsulunun Əsasları (1961 il | ||
+ | dekabrın 8-də qəbul edilib, 1962 il | ||
+ | mayın. 1-dən quvvədədir), cinayət qa. | ||
+ | nunvericiliyi Əsasları (1956 il de- | ||
+ | kabrın 25-də qəbul edilib), cinayət | ||
+ | muhakimə usulunun Əsasları (1958 il | ||
+ | dekabrın 25-də qəbul edilib): islah- | ||
+ | əmək qanunvericiliyi Əsasları (1969 | ||
+ | il iyulun 11-də qəbul edilib, 1969 il | ||
+ | noyabrın 1-dən qӱvvədədir), mepə Ta- | ||
+ | nunvericiliyi Əsasları (1977 il iyu | ||
+ | nun 17-də qəbul edilib, 1978 il yan- | ||
+ | varın 1-dən qӱvvədədir), Yerin təki | ||
+ | haqqında qanunvericilik Əsasları | ||
+ | (1975 il iyulun 9-da qəbul edilib): | ||
+ | inzibati huquq pozuntuları haqqında | ||
+ | qanunvericilik Əsasları (1980 il | ||
+ | oktyabrın 23-də qəbul edilib), mənzil | ||
+ | qanunvericiliyi Əsasları (1980 il | ||
+ | iyunun 24-də qəbul edilib, 1982 il | ||
+ | yanvarın 1-dən quvvədədir). | ||
+ | SSR İTTİFAQI REGİSTRİ —so- | ||
+ | vet dəniz gəmilərinin hamısına (ta- | ||
+ | beliyindən asılı olmayaraq) texniki | ||
+ | nəzarət edən və onların təsnifatı- | ||
+ | nı aparan orqan. SSRİ Ticarət Gə- | ||
+ | miciliyi Məcəlləsinə (1968) və SSRİ | ||
+ | XKS-nin SSR İttifaqı Registri | ||
+ | haqqındakı qərarına (1931) əsasən | ||
+ | rzəaliyyət gestərir. Leninqraddadır. | ||
+ | SSRİ-nin iri portlarında, gəmiqa- | ||
+ | yırma z-dlarında, həmcinin xarici | ||
+ | sosialist əlkələrinin, Finlandi- | ||
+ | yanın və s. dəniz portlarında mufət- | ||
+ | tiplikləri var. Donanmanın ucotu | ||
+ | “SSRİ gəmilərinin qeydiyyatı ki- | ||
+ | tabı.mnda aparılır. Bir sıra gəmi- | ||
+ | lərə (balıqcılıq k-zlarına və Ya di- | ||
+ | gər k-zlara, ayrı-ayrı vətəndailara | ||
+ | məxsus gəmilərə), o cumlədən S | ||
+ | hərbi-dəniz donanması gəmilərinə | ||
+ | nəzarət etmir. | ||
+ | SSRİ—bax Sovet Sosialist Respub- | ||
+ | likaları İttifaqı. | ||
+ | SSRİ ALİ MƏHKƏMƏSİ — SSR | ||
+ | İttifaqının ali məhkəmə orqanı, | ||
+ | SSRİ məhkəmələrinin, habelə mut- | ||
+ | təfiq resp.-ların məhkəmələrinin | ||
+ | məhkəmə fəaliyyətinə nəzarət edir. | ||
+ | 1924 ildə təpkil edilmitdir. Qanun- | ||
+ | vericilik təiəbbusu hyryryHa Ma- | ||
+ | likdir. SSRİ Konstitusiyasına əsa- | ||
+ | sən (m. 153), SSRİ Ali Soveti tərə- | ||
+ | findən sədrdən, onun muavinlərin- | ||
+ | dən, ӱzvlərindən və xalq iclascıla- | ||
+ | rından ibarət tərkibdə 5 il muddə- | ||
+ | tinə secilir. Muttəfiq resp.-ların | ||
+ | ali məhkəmələrinin sədrləri vəzi- | ||
+ | fəsinə gərə SSRİ A.m.-nin tərkibinə | ||
+ | daxildirlər. SSRİ A.M.-HHH TƏHKV- | ||
+ | li və fəaliyyəti SSRİ Ali Məhkə- | ||
+ | məsi haqqında Qanunla (30 noyabr | ||
+ | 1979), həmcinin SSRİ, muttəfiq və | ||
+ | muxtar respublikaların məhkəmə qu- | ||
+ | Vӱlupu qqında qanunvericilik | ||
+ | sasları (1958) ilə tənzimlənir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SSRİ A.m. Plenum və 3 məhkəmə gol- | ||
+ | legiyası tərkibində fəaliyyət gestə- | ||
+ | rir: mulki iplər uzrə, cinayət itiləri | ||
+ | uzrə və hərbi kollegiya. Kollegiya- | ||
+ | lar birinci instansiya məhkəməsi | ||
+ | kimi əz səlahiyyətləri həddində xu- | ||
+ | susilə muhum ipylərə, nəzarət qayda- | ||
+ | sında isə muttəfiq resp.-ların ali | ||
+ | məhkəmələrinin həkm və qərarların- | ||
+ | dan verilmit ipikayət və protestlərə | ||
+ | Oaxırlar. Hər kollegiyanın səlahiy- | ||
+ | Yəti qanunla muəyyən olunmuzidur. Bi- | ||
+ | rinci instansiya məhkəməsi kimi kol- | ||
+ | legiyalar ipnə sədr (SSRİ A.M. ha- | ||
+ | kimlərindən biri) və 2 xalq iclas- | ||
+ | cısından, digər hallarda isə 3 ha- | ||
+ | kimdən ibarət tərkibdə baxırlar. | ||
+ | SSRİ A.m.-nin Plenumu SSRİ | ||
+ | A.m.-nin Sədrindən, onun mçavinlə- | ||
+ | rindən, SSRİ A.m.-nin ӱzvlərindən, | ||
+ | muttəfiq resp.-ların ali məhkəmə- | ||
+ | lərinin sədrlərindən ibarət tərkib- | ||
+ | də fəaliyyət gəstərir. SSRİ A.m.- | ||
+ | nin Plenumu 4 ayda bir dəfədən az | ||
+ | olmayaraq caqırılır. Plenum SSRİ | ||
+ | A.m.-nin məhkəmə kollegiyalarının | ||
+ | qətnamələri, həkmləri, qərardadları | ||
+ | Zarəsində, habelə muӱttəfiq resp.- | ||
+ | ların ali məhkəmələri rəyasət he?”əT- | ||
+ | lərinin və plenumlarının qərarla- | ||
+ | rı SSR İttifaqı qanunvericiliyi- | ||
+ | nə zidd olduqda və Ya digər mӱttəfiq | ||
+ | resp.-ların mənafeyini pozduqda, bu | ||
+ | qərarlar barədə SSRİ A.m. Sədrinin | ||
+ | və SSRİ Bam Prokurorunun protest- | ||
+ | ləri uzrə ipnlərə nəzarət qaydasında | ||
+ | baxır: SSRİ A.m.-nin məhkəmə kol- | ||
+ | legiyalarının qətnamələr, həkmlər | ||
+ | və ya qərardadlar cıxardıqı, yaxud | ||
+ | da SSRİ A.m. Plenumunun ezu tərə- | ||
+ | findən qərarlar qəbul olunmuyn ii1- | ||
+ | lərə yeni acılmınq hallara gərə | ||
+ | SSRİ Bat Prokurorunun rə”yləri | ||
+ | uzrə baxır: SSRİ A.m.-nin Plenumu | ||
+ | məhkəmə təcrubəsini və məhkəmə sta- | ||
+ | tistikasını umumilətdirir: məhkəmə- | ||
+ | lərə qanunların tətbiq olunması mə- | ||
+ | sələləri uzrə rəhbər izahatlar verir: | ||
+ | SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Hey”- | ||
+ | ətinə qanunvericilik qaydasında həll | ||
+ | olunmalı məsələlər və SSRİ qanun- | ||
+ | larının ipərhi məsələləri uzrə təq- | ||
+ | dimatlarla muraciət edir və s. Ple- | ||
+ | numun iclaslarında SSRİ Baiq: Pro- | ||
+ | kuroru və SSRİ Ədliyyə Naziri mut- | ||
+ | ləq ititirak etməlidirlər. SSRİ A.m. | ||
+ | yanında elmi məsləhət 1Purası var. | ||
+ | SSRİ ALİ SOVETİ--SSRİ-nin ali | ||
+ | hakimiyyət və yeganə qanunvericilik | ||
+ | orqanı. SSRİ A.S.-ni əhali gizli səs- | ||
+ | vermə yolu ilə umumi, bərabər və bir- | ||
+ | batpa secki huququ əsasında 5 il mud- | ||
+ | dətinə secir. 21 yajına catmıytil və | ||
+ | secki Huququndan istifadə edən hər | ||
+ | bir SSRİ vətəndapı SSRİ A.S.-nə | ||
+ | deputat secilə bilər. SSRİ A.S.-nin | ||
+ | apyaqıdakı Kutuqlari var: SSRİ Kon- | ||
+ | stitusiyasının qəbul edilməsi, onda | ||
+ | dəyipikliklər edilməsi: SSRİ tərki- | ||
+ | binə yeni resp.-lar qəbul olunması, | ||
+ | yeni muxtar resp.-lar və muxtar vil.- | ||
+ | lər təpgilinin təsdiqi, SSRİ-nin | ||
+ | dəvlət, iqtisadi və sosial inkitpaf | ||
+ | planlarının, SSRİ dəvlət budcəsi- | ||
+ | nin və onun yerinə yetirilməsi haqqın- | ||
+ | da hesabatların təsdiqi) ona hesabat | ||
+ | verməli olan SSR İttifaqı orqanla- | ||
+ | rının təpkili. SSRİ A.S. iki pala- | ||
+ | tadan—-İİttifaq Sovetindən və Mil- | ||
+ | lətlər Sovetindən ibarətdir. SSRİ | ||
+ | A.S.-nə fəhlələr, kolxozcular, sovet | ||
+ | ziyalılarının nuçmayəndələri, mədə- | ||
+ | niyyət və maarif ipciləri, devlət və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | partiya xadimləri secilirlər. Hər | ||
+ | iki palata bərabər huquqludur. SSRİ | ||
+ | qanunları SSRİ A.S. tərəfindən və | ||
+ | ya SSRİ A.S.-nin qərarı ilə geci- | ||
+ | rilən uumumxalq səsverməsi (referen- | ||
+ | dum) ilə qəbul edilir. SSRİ A.S. | ||
+ | qanunvericilik əs ii bilava- | ||
+ | sitə qanunlar qəbul etməklə və sessi- | ||
+ | yalar arasındakı devrdə SSRİ A.S. | ||
+ | Rəyasət Heyətinin qəbul etdiyi fər- | ||
+ | manları təsdiq etmək yolu ilə həyata | ||
+ | kecirir. SSRİ A.S. SSRİ A.S.-nin | ||
+ | Rəyasət Hey”ətini secir, SSRİ həku- | ||
+ | mətini—SSRİ Nazirlər Sovetini | ||
+ | təppkil edir, SSRİ Ali Məhkəməsi- | ||
+ | ni secir, SSRİ Bai Prokurorunu | ||
+ | təyin edir. | | ||
+ | |||
+ | SSRİ A.S.-nin sessiyaları ildə | ||
+ | 2 dəfə carırılır. Nəvbədənkənar ses- | ||
+ | siyalar SSRİ Ali Sovetinin Rəya- | ||
+ | sət Heyqətinin təpəbbusu, habelə MYT- | ||
+ | təfiq resp.-ların, yaxud palatalar- | ||
+ | dan birinin deputatlarının a3bi Yu- | ||
+ | də bir hissəsinin təklifi ilə ca- | ||
+ | qırılır. SSRİ Ali Sovetinin və | ||
+ | onun Rəyasət Hey”ətinin qərarları- | ||
+ | nın həyata gkecirilməsinə kəemək et- | ||
+ | mək, devlət orqanlarının və təqikilat- | ||
+ | larının fəaliyyətinə nəzarət etmək | ||
+ | ucun deputatlar icərisindən daimi | ||
+ | komissiyalar secilir. Hər palata | ||
+ | Mandat komissiyasını, Qanunveri- | ||
+ | cilik muçlahizələri komissiyasını, | ||
+ | Plan-budcə komissiyasını, Xarici | ||
+ | iplər komissiyasını, Gənclər komis- | ||
+ | siyasını, həmcinin bir sıra sahə | ||
+ | komissiyalarını yaradır. | ||
+ | |||
+ | Muttəfiq və muxtar resp.-larda | ||
+ | ali dəvlət hakimiyyəti orqanı muva- | ||
+ | fiq resp.-nın birpalatalı Ali So- | ||
+ | vetidir. Bax məs., Azərbaycan SSR | ||
+ | Ali Soveti. | ||
+ | |||
+ | SSRİ ALİ SOVETİ RƏYASƏT HEY”- | ||
+ | ƏTİNİN SƏDRİ—SSRİ Ali So:- | ||
+ | vetinin Rəyasət Hey”ətinə batpcı- | ||
+ | lıq edən ipəxs. Rəyasət Hey”ətinin ipipi- | ||
+ | ni təkil edir, istiqamətləndirir. | ||
+ | onun iclaslarını caqırır və aparır, | ||
+ | orden və medallarını, SSRİ | ||
+ | fəxri adlarının verilməsi haqqın- | ||
+ | da Bala ı təqdim edir. Xarici | ||
+ | əlaqələrdə SSRİ-ni təmsil edir, xa- | ||
+ | rici devlətlərin diplomatik numa- | ||
+ | yəndələrinin e”timadnamələrini və | ||
+ | əvdətnamələrini qəbul edir. SSRİ | ||
+ | Ali Sovetinin qanunları və qərar- | ||
+ | ları, SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey”- | ||
+ | ətinin fərmanları onun imzası ilə | ||
+ | (Rəyasət Hey”əti katibinin imzası ilə | ||
+ | birgə) dərc olunur. | ||
+ | “SSRİ ALİ SOVETİNİN VEDO- | ||
+ | MOSTLARIZ—SSRİ Ali Soveti- | ||
+ | nin Həftəlik rəsmi nəptri. 1938 ildən | ||
+ | Moskvada qəzet siəklində cıxmıiq, | ||
+ | 1954 ildən bulleten kimi butun mut- | ||
+ | təfiq resp. xalqlarının dillərində | ||
+ | (o cumlədən Azərb. dilində) cıxır. | ||
+ | c Vedomostlardak SSRİ Qanunları, | ||
+ | SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey”ətinin | ||
+ | normativ xarakterli qərar və fər- | ||
+ | manları, SSRİ Ali )BETHHHH BƏ | ||
+ | palatalarının fəaliyyəti haqqında | ||
+ | xəbərlər və s. dərc olunur. Aztiraj- | ||
+ | lıdır. Muttəfiq resp.-ların Ali | ||
+ | vetləri və analoji bulletenlə | ||
+ | nəptr edirlər.(Məs., Azərbaycan SS | ||
+ | Ali Sovetinin mə”lumatıq) | | ||
+ | SSRİ ALİ SOVETİNİN KOMİS- | ||
+ | SİYALARI —bax SSRİ Ali Soveti. | ||
+ | SSRİ ALİ SOVETİNİN RƏYASƏT | ||
+ | HEYQƏTİ—SSRİ-də hakimiyyət or- | ||
+ | qanı. SSRİ Ali Soveti tərəfindən | ||
+ | hər nəvbəti caqırıptın birinci ses- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SSRİ DƏVLƏT BAN Kİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | q | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | siyasında deputatlar icərisindən Ali | ||
+ | Sovetin səl əə MV-AHƏTHHƏ C€uH- | ||
+ | lir. SSRİ A.S.R.H.-ndə butun MYTTƏ- | ||
+ | fiq resp.-lar təmsil olunmuyidur: | ||
+ | hər bir muttəfiq resp.-nın Ali So- | ||
+ | veti Rəyasət Heyətinin sədri SSRİ | ||
+ | A.S.R.H. sədrinin muavini secilir. | ||
+ | CCPH A.S.R.H. SSRİ Ali Soveti | ||
+ | . Rəyasət Hey”ətinin Sədrindən, Səd- | ||
+ | rin birinci mucavinindən, sədrin 15 | ||
+ | muӱavinindən, Rəyasət Heyətinin ka- | ||
+ | tibindən və Rəyasət Heyətinin 21 uz- | ||
+ | vundən ibarət tərkibdə secilir. Kon- | ||
+ | itusiyaya əsasən SRİ A.S.R.H. | ||
+ | səlahiyyətinə apaqıdakılar daxil- | ||
+ | dir: SSRİ Ali Sovetinə seckilər | ||
+ | təyin etmək: SSRİ Ali Sovetinin ses- | ||
+ | siyalarını caqırmaqy, SSRİ qanun- | ||
+ | larını təfsir etmək: SSRİ-nin bey- | ||
+ | nəlxalq muqavilələrini təsdiq və ləev | ||
+ | etmək, hərbi adlar, diplomatik rut- | ||
+ | bələr və balpqa sn adlar muəyyən et- | ||
+ | mək və vermək: Rİ orden və medal- | ||
+ | larını tə”sis etmək və onlarla təl- | ||
+ | tif etmək: SSRİ fəxri adlarını | ||
+ | muəyyən etmək və vermək: SSRİ vətən- | ||
+ | datlplıqına qəbul etmək: SSRİ vətən- | ||
+ | daplıqından cıxarmaq və SSRİ və- | ||
+ | təndapplıqından məhrum etmək, sı- | ||
+ | tınacaq vermək məsələlərinin həlli: | ||
+ | amnistiya və bathiplama huququnu hə- | ||
+ | yata kecirmək: SSRİ-nin diplomatik | ||
+ | nӱmayəndələrini təyin etmək və geri | ||
+ | caqırmaq, diplomatik numayəndələ- | ||
+ | rin eqtimadnamələrini və əvdətnamələ- | ||
+ | ini qəbul etmək, SSRİ ə | ||
+ | rasını təpkil etmək, SSRİ Si- | ||
+ | də Qӱvvələrinin Ali Komandan- | ||
+ | lıqrını təyin etmək və dəyitdirmək, | ||
+ | fərmanlar vermək və qərarlar qəbul | ||
+ | etmək: SSRİ Nazirlər Sovetinin tər- | ||
+ | kibinə daxil olan ppəxsləri vəzifə- | ||
+ | dən azad etmək və vəzifəyə təyin etmək. | ||
+ | Muttəfiq və muxtar resp.-larda da Ali | ||
+ | Sovetlərin Rəyasət Hey ətləri var. | ||
+ | Bax məs., Azərbaycan SSR Ali Sove- | ||
+ | tinin Rəyasət Heyəti. | ||
+ | dE BAYTARLIQ NİZAMNAMƏ- | ||
+ | Sİ—bax Baytarlıq. | ||
+ | SSRİ BA PROKURORU--SSRİ | ||
+ | Prokurorluqunun ali vəzifəli ipəx- | ||
+ | siz prokurorluq orqanları sistemi- | ||
+ | nə batpcılıq-və butun əlkə ərazisində | ||
+ | |||
+ | |||
+ | onların fəaliyyətinə rəhbərlik edir. | ||
+ | 1936—1946 illərdə SSRİ Prokuroru | ||
+ | adlanmıppidır. SSRİ Konstitusiya- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sına (1977) əsasən SSRİ B.p. bila- | ||
+ | vasitə və ona tabe olan prokurorlar | ||
+ | vasitəsilə devlətin adından butun | ||
+ | nazirliklərin, idarələrin, onların | ||
+ | tabeciliyindəki idarə və muəssisə- | ||
+ | lərin, yerli Sovetlərin icra və sə- | ||
+ | rəncam orqanlarının, koop. təiykilat- | ||
+ | larının qanunlara durust əməl etmə- | ||
+ | sinə ali nəzarəti, həmcinin vəzifə- | ||
+ | li pəxslərin və vətəndatların qanun- | ||
+ | ları durust icra etməsinə nəzarəti | ||
+ | həyata kecirir. SSRİ B.p.-nu CCPH | ||
+ | Ali Soveti 5 il mӱddətinə tə Yin edir, | ||
+ | ona Həqiqi dəvlət ədliyyə mutpaviri | ||
+ | rutbəsi verilir. SSRİ B.p, muttə- | ||
+ | fiq resp.-ların prokurorlarını və | ||
+ | onların təqdimatı ilə muxtar resp., | ||
+ | diyar,:vid., muxtar vil.-lərin proku- | ||
+ | ə larını tə”yin edir. SSRİ B.p.-nun | ||
+ | CP Ann veti Rəyasət Hey ətinə | ||
+ | və SSRİ Ali məhkəməsinə təqdimat | ||
+ | vermək huququ var. SSRİ Ali məhkə- | ||
+ | məsi plenumunun iclaslarında SSRİ | ||
+ | B.p.-nun iptirakı məcburidir: o, | ||
+ | hər hansı məhkəmənin qanuni qӱvvəyə | ||
+ | minmi hekm, qərar, qətnamə və qərar- | ||
+ | dadına protest verə və onları dayan- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dıra bilər (bax inin SSRİ Pro- | ||
+ | kirorluRu, Nəzarət ). | | ||
+ | SSRİ BƏCTƏKAP/IAP İTTİFAQI | ||
+ | 1932—57 illərdə Sovet | ||
+ | əstəkarları İttifaqı) | ||
+ | —-SSRİ bəstəkarları və musiqiiyu- | ||
+ | naslarının ictimai yaradıcılıq | ||
+ | təpkilatı. 1932 ildə Yaradılmıit- | ||
+ | dır. İttifaqın əsas vəzifəsi sosia- | ||
+ | list realizmi prinsiplərini təsdiq | ||
+ | edən, SSRİ xalqlarının milli mə- | ||
+ | dəniyyət ən”ənələrini inkipaf et- | ||
+ | dirən yuksək ideyalı və bədii cəhət- | ||
+ | dən əhəmiyyətli əsərlərin yaradılma- | ||
+ | sına, eləcə də bəstəkar və musiqipqu- | ||
+ | nasların yaradıcılıqının və pro- | ||
+ | fessional ustalıqının yuksəldilmə- | ||
+ | sinə nail ədə Ali rəhbər or- | ||
+ | qanı qurultaydır. 6 qurultayı olmui- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ay (1948, 1957, 1962, 1968, 1974, | ||
+ | 4979), İttifaqın birinci katibi T. | ||
+ | N. Xrennikovdur (1948 ildən). 2377 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ӱzvu var (1984, 1 yanvar). c“Sovetskaya | ||
+ | muzıkavf vəc Muzıkalnaya jiznə itti- | ||
+ | faqın mətbuat orqanlarıdır. Nəzdin- | ||
+ | də “Sovetski kompozitorə nəptriyyatı, | ||
+ | sovet musiqisini təbliq edən U mumit- | ||
+ | tifaq bӱrosu və SSRİ Musiqi Fondu | ||
+ | fəaliyyət gestərir. Lenin ordeni ilə | ||
+ | təltif olunmutdur (1968). | ||
+ | |||
+ | SSRİ VƏTƏNDATMLARININ ƏSAS | ||
+ | HUQUQLARI, AZADLIQLARI VƏ | ||
+ | VƏZİFƏLƏRİ—sovet vətəndatları- | ||
+ | nın SSRİ Konstitusiyasında, muttə- | ||
+ | fiq və muxtar resp.-ların Konstitu- | ||
+ | siyalarında qanunvericiliklə e”lan | ||
+ | edilmiyi və tə”minat verilmin huquq- | ||
+ | larının, azadlıqlarının və vəzifə- | ||
+ | lərinin məcmusu. Sovet cəmiyyətində | ||
+ | pəxsin Huquqi vəziyyətinin əsasları- | ||
+ | nı muəyyənləipdirir və vətəndatla- | ||
+ | rın cari qanunvericiliklə tənzim | ||
+ | edilən digər huquq və vəzifələri ucun | ||
+ | əsasdır. Əsas huquq və azadlıqlar axla- | ||
+ | qıdakılardır: sosial-iqtisadi Hu- | ||
+ | quqlar və azadlıqlar— əmək h u- | ||
+ | ququ (keyfiyyətinə və kəmiyyətinə | ||
+ | uyqun olaraq haqqı edənilən tə”minat- | ||
+ | lı ip almaq huququ istirahət | ||
+ | hӱququ (iti gununun qanunla -məh- | ||
+ | dudlappdırılması, hər həftə istira- | ||
+ | hət gӱnləri və hər il haqqı edəvilən | ||
+ | məzuniyyət verilməsi), qocaldıqda, | ||
+ | XƏSTƏLƏNDİKDƏ, əmək .qabiliyyətini | ||
+ | itirdikdə (tamamilə və qismən), habelə | ||
+ | ailə batcısını itirdikdə maddi | ||
+ | təminat hyryry, təhsil | ||
+ | |||
+ | |||
+ | huququ (təhsilin pulsuz olması və y | ||
+ | |||
+ | |||
+ | s.)) mənzil huququ, pəxsi | ||
+ | mulkiyyət İhYTryry, vərə- | ||
+ | səlik huququ. Siyasi huquqlar | ||
+ | və demokratik azadlıqlar: sez, mət- | ||
+ | buat, yıqıncaq, gӱcə yurutiləri və nu- | ||
+ | mayitpləri azadlıqı, ictimai təpki- | ||
+ | latlarda və ittifaqlarda birlətmək | ||
+ | huququ, vətəndaiların secki Hutuq- | ||
+ | ları (bax həmcinin Senki sistemi, | ||
+ | Sencki huququ, Demokratik azadlıq- | ||
+ | lar). Pəxsi hӱquqlar və azadlıqlar: | ||
+ | pqəxsiyyətin toxunulmazlırı, mənzil | ||
+ | toxunulmazlırı, yazıppmanın gizli | ||
+ | saxlanması, vicdan azadlıqı, mut- | ||
+ | təhimin "mudafiə huququnun tə”min | ||
+ | edilməsi. Bu huquq və azadlıqlar ir- | ||
+ | qindən, milliyyətindən və cinsindən | ||
+ | asılı olmayaraq Sun vətəndatla- | ||
+ | ra grixtindir ədovet Konstitusi- | ||
+ | ası SSRİ vətəndatlarına əsl de- | ||
+ | mokratik huquq və azadlıqlar vermək- | ||
+ | lə yanapı onların ӱzərinə muhum və- | ||
+ | zifələr də qoyur: SSRİ vətəndatla- | ||
+ | rı konstitusiyaya və digər qanunla- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ra riayət etməli, əməyə pquurlu muna- X | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sibət bəsləməli və əmək intizamını | ||
+ | gəzləməli, sosialist birgəyapayıp | ||
+ | qaydalarına hərmət etməli, ictimai | ||
+ | borca vicdanla yanatlmalı, sosialist | ||
+ | mӱlkiyyətini qorumalı və mehkəmlən- | ||
+ | dirməlidirlər. Sosialist vətənini | ||
+ | mudafiə etmək həp bir sovet vətəndatpı- | ||
+ | nın mӱqəddəs borcudur. Vətənə xəyanət | ||
+ | ən arır cinayətdir. | ||
+ | SSRİ QANUNLARI TOPLUSU | ||
+ | (SSRİ QQ)—1924—37 illərdə SSRİ | ||
+ | Xalq Komissarları Sovetinin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | en | ||
+ | nətri (məcmuəsi). 1938 ildən SSRİ | ||
+ | Həkumətinin qərarlar kӱlliyyatı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nəptr edilir. | ||
+ | |||
+ | SSRİ QIRMIZI XAC VƏ QIRMI- | ||
+ | ZI AYPARA CƏMİYYƏTLƏRİ İT- | ||
+ | TİFAQI (SSRİ QX və QACİ)—ya- | ||
+ | ralılara və xəstələrə, təbii fəla- | ||
+ | kətdən zərər cəkənlərə, bir sıra xəs- | ||
+ | təliklərin Yayılmasının qariqısını | ||
+ | almaq məqsədi ilə səhiyyə tətpkilat- | ||
+ | larına kəmək etmək ucun yaradıl- | ||
+ | mı1p kenullu ictimai təptjilat. 1918 | ||
+ | il avqustun 7-də V. İ. Lenin Qır- | ||
+ | mızı Xac cəmiyyətinin daxili və bey- | ||
+ | nəlxalq fəaliyyəti barədə dekret im- | ||
+ | zalamhındır. 1918 il noyabrın 20-də | ||
+ | Moskvada cəmiyyət ӱzvlərinin. yıqın- | ||
+ | caqrında Rusiya Qırmızı Xac cəmiy- | ||
+ | yətinin MK-sı secilmit və nizamna- | ||
+ | məsi qəbul edilmipdi. 1923 il mayın | ||
+ | 29-da “SSRİ Qırmızı Xac və Qırmı- | ||
+ | zı Aypara Cəmiyyətləri İttifaqı | ||
+ | Yaradılması haqqında bəyannamə im- | ||
+ | zalanmınplddır. QX və QACİ tərkibi- | ||
+ | nə 4 resp.-nın (Azərb.SSR, Tur.SSR, | ||
+ | Əzb.SSR, Tac.SSR) Qırmızı Aypara | ||
+ | CƏMİYYƏTİ VƏ 11 resp.-nın Qırmızı | ||
+ | Xac cəmiyyəti daxildir. SSRİ QX | ||
+ | və (Cİ ali orqanı Umumittifaq | ||
+ | qurultayı (1-ci qurultay 1932- ilin | ||
+ | oktyabrında, 9-cu qurultay 1981 ilin | ||
+ | mayında olmutpdur), qurultayarası | ||
+ | dəvrlərdə isə İcraiyyə Komitəsi və | ||
+ | onun Rəyasət Hey”ətidir. SSRİ QX | ||
+ | və QACİ pulsuz donorluqun ingitpa- | ||
+ | fına kəeməklik edir. cSovetski Kras- | ||
+ | nı Krestə ən Həmp onyEyp (1951 | ||
+ | ildən). SSR QX və QACİ xarici əl- | ||
+ | kələrdə epidemiyalara, aclıra və s. | ||
+ | qaripı, sulh uqrunda geni Hm ana- | ||
+ | rır. Bir sıra Asiya və Afrika əlkə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lərində Sovet Qırmızı Xac Cəmiy- | ||
+ | Yətinin xəstəxanaları fəaliyyət gəs- | ||
+ | tərir. SSRİ QX və QACİ Beynəlxalq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cQırmızı Xacə cəmiyyətinin fəaliy- | ||
+ | ətində, inkiptaf etməkdə olan əlkə- | ||
+ | lərdə upaqlara kemək ucun BMT-nin | ||
+ | Utpaq fondunda aktiv iptirak edir. | ||
+ | Lenin ordeni ilə təltif olunmupt- | ||
+ | dur (1967). | ||
+ | SSRİ DƏMİRYOLLARI NİZAM- | ||
+ | NAMƏSİ—bax Dəmiryolları nizam- | ||
+ | naməsi. | | | ||
+ | SSRİ DƏVLƏT ARBİTRAJI—–bax | ||
+ | Dəvlət arbitrajı. | ||
+ | SSRİ DƏVLƏT BAYRARI—–bax | ||
+ | Devlət bayrarı. | ||
+ | SSRİ DƏVLƏT BANKI —sovet kre- | ||
+ | dit sisteminin əsas halqası:, vahid | ||
+ | emissiya, Kredit, hesablatima və kas | ||
+ | sa mərkəzi, x.t.-na və əhaliyə kredit | ||
+ | verən və onları maliyyələtdirən əsas | ||
+ | bank. 1921 ilin oktyabrında V. İ. | ||
+ | Leninin təpəbbusu ilə RSFSR Dəv- | ||
+ | lət Bankı Kimi yaradılmıpdır. | ||
+ | 1923 ildən SSRİ D.B. adlanır. Fəa- | ||
+ | liyyətinin ilk ilində yalnız kredit | ||
+ | və hesablaptma əməliyyatları aparır- | ||
+ | dı. 1922 ildən bank biletləri emis- | ||
+ | siyası (buraxmaq) huququna malikdir. | ||
+ | əzinə biletləri və xırda pullar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | emissiyası da ona həvalə onyHMYmI- | ||
+ | dur. Əsas vəzifəsi emissiya əməliy- | ||
+ | yatlarını və pul tədavuluӱnun nizam- | ||
+ | lanmasını həkumət direktivləri əsa- | ||
+ | sında həyata gecirməkdir. Muəssisə | ||
+ | və təpkilatlar arasında hesablai1- | ||
+ | malar bank aparatının kəməyi ilə | ||
+ | naqdsız hesablaima qaydasında apa- | ||
+ | rılır. Əlkədə əmanət kassalarına | ||
+ | rəhbərlik etmək, eləcə də beynəlxalq | ||
+ | kredit və hesablailma əməliyyatları | ||
+ | aparmaq, xarici valyuta və qiymətli | ||
+ | metallarla əməliyyatları həyata kecir- | ||
+ | mək Banka həvalə olunmutpidur. SSRİ | ||
+ | D.B, dunyanın ən iri bankıdır. Onun | ||
+ | əsas halqası SSRİ-nin butun inziba- | ||
+ | ti vahidlərində acılmıii ipe”bələr- | ||
+ | dir. 1984 ilin əvvəlinə təqr. 4,7 min | ||
+ | idarəsi olmutidur. SSRİ D.B. son | ||
+ | dərəcə mərkəzlətdirilmitdir. Ban- | ||
+ | ka İdarə heyəti rəhbərlik edir (səd- | ||
+ | rini SSRİ Ali Soveti təyin edir). | ||
+ | SSRİ D.B.-nın vil., diyar və muttə- | ||
+ | iq resp.-larda kontorları və s. var. | ||
+ | SRİ DƏVLƏT BANKININ AZƏR- | ||
+ | BAYCAN RESPUBLİKA KONTORU | ||
+ | —SSRİ Dəvlət Bankının struktu | ||
+ | vahidi. 1921 ilin oktyabrında Azərə | ||
+ | Devlət Bankı adı ilə yaradılmıii- | ||
+ | dır. Bu munasibətlə V. İ. Lenin N. | ||
+ | Nərimanova teleqram gendərmiyidi: | ||
+ | “Arzu elirəm ki, yeni acılan Azər- | ||
+ | baycan Devlət bankı, qardaiq Sovet | ||
+ | resp.-sının fəhlələri və kəndliləri- | ||
+ | nin əlində Yeni iqtisadi siyasət ucun | ||
+ | məhkəm dayaq olsunq (Əsər. tam kul- | ||
+ | liyyatı,c.24,səh. 25—26). Kontorun sis- | ||
+ | teminə 85 idarə, eləcə də Dəvlət əmək | ||
+ | əmanət -kassalarının geniit HTƏÖƏKƏCM | ||
+ | daxildir (1983). Kontor resp. iqtisa- | ||
+ | diyyatının inkipafında əhəmiyyətli | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rol oynayır. | ||
+ | |||
+ | SSRİ DƏVLƏT EHTİYAT ƏMƏK | ||
+ | QUVVƏLƏRİ—pəhər və kənd gənc- | ||
+ | lərindən yeni. fəhlələrin mutəiək- | ||
+ | kil hazırlanması sistemi. 1940 il | ||
+ | oktyabrın :2-də SSRİ Ali Sovetinin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Rəyasət Heyəti *SSRİ Devlət ehti-- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yat əmək qӱvvələri haqqındaq Fərman | ||
+ | qəbul etmidir. D.e.ə.q.-nin əsas məq- | ||
+ | sədlərindən biri ixtisaslı fəhlələ- | ||
+ | rin planauyqun kӱtləvi hazırlanma- | ||
+ | sı və mutəpəkkil yerlətdirilməsi- | ||
+ | dir. 1940 ildə 3 tipdə təhsil MYƏCCH- | ||
+ | səsi yaradılmınqdı: 1) metalcı, Me- | ||
+ | tallurq, kimyacı, ppaxtacı, neftci | ||
+ | və s. ixtisaslı fəhlələr hazırlayan | ||
+ | 2 illik sənət məktəbləri) 2) mapyinist | ||
+ | kəməkcisi, vaqon və parovozların Tə"- | ||
+ | miri ӱzrə cilinkər, D.Y. nəql. ucun | ||
+ | digər murəkkəb ixtisaslı fəhlələr | ||
+ | hazırlayan. 2 illik d.y. məktəbləri, | ||
+ | Z) kӱtləvi ixtisaslı fəhlələr hazır- | ||
+ | layan 6 aylıq f-k-z-d təhsili (FZT) | ||
+ | məktəbləri. Devlət butun təhsil alan- | ||
+ | ların tam maddi tə”minatını əz uzə9- | ||
+ | rinə getӱurmulidur. Sov.İKP MK- | ||
+ | nın 1953 il Sentyabr plenumunun Qə- | ||
+ | rarı ilə D.e.ə.q. sistemində K.t.-nın | ||
+ | mexaniklətidirilməsi məktəbləri Ya- | ||
+ | radıldı. SSRİ-də tədricən umumi | ||
+ | orta təhsilə kecilməsi ilə əlaqədar | ||
+ | 1954 ildən D.e.ə.q. sistemində Yeni tip- | ||
+ | li təhsil məktibləri–- pula umӱmtəh- | ||
+ | sil məktəblərini bitirmii gənclər | ||
+ | cun texniki məktəblər Yaradıldı. | ||
+ | vvəll | ||
+ | butun FZT məktəbləri, habelə bait | ||
+ | idarələrin nəzdindəki stasionar təh- | ||
+ | sil muəssisələrinin əsas Hissəsi 1959 | ||
+ | ildən texniki peapə məktəbləri kimi | ||
+ | yenidən yaradıldı (təhsil muddəti | ||
+ | 1—3 il, kənd texniki pelə məktəb | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ni birlətdirir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | D.e.ə.q. sisteminə daxil olan | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SSRİ DƏVLƏT BANKININ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKA KONTORU | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lərində 1—2 il). Həmin ildən D.e.ə. | ||
+ | T.-HHH təhsil muəssisələri mӱttəfiq | ||
+ | resp.-ların sərəncamına verildi, | ||
+ | SSRİ Nazirlər Soveti yanında Bali | ||
+ | Əmək Ehtiyatları İdarəsi SSRİ Na- | ||
+ | zirlər Sovetinin Dəvlət Texniki | ||
+ | Pepə Təhsili Komitəsi (1978 ildən | ||
+ | SSRİ Devlət Texniki Pepə Təhsili | ||
+ | Komitəsi) kimi yenidən yaradıldı | ||
+ | ax Texniki peyiə LA ii | ||
+ | |||
+ | ii DƏVLƏT GERBİ—bax Dəvlət | ||
+ | gerom. | ||
+ | SSRİ DƏVLƏT SU FONDU—SSR | ||
+ | İttifaqı və mutləfiq respublikala- | ||
+ | rın su qanunvericiliyi Əsasları- | ||
+ | na (1970) uyqun olaraq SSRİ-dəki bu- | ||
+ | tun sular (su obyektləri): caylar, gəl- | ||
+ | lər, su anbarları, digər yerustu su- | ||
+ | tutarlar və su mənbələri, habelə ka- | ||
+ | nalların və gəlməcələrin suları, | ||
+ | yeraltı sular və buzlaqlar, SSRİ- | ||
+ | nin daxili dəpizləri və digər daxi- | ||
+ | li dəniz suları, SSRİ-nin ərazi | ||
+ | şiları (məhəlli dənizi) SSRİ D.s.fF.- | ||
+ | na daxildir. SSRİ-də butun sular | ||
+ | dəvlət mӱlkiyyətidİir. | ||
+ | |||
+ | CCp sahəsindəki munasi- | ||
+ | bətləri SSR İttifaqı, muttəfiq resp. | ||
+ | orqanları və yerli orqanlar tənzim- | ||
+ | ləyir. Qanunsuz sərəncam vermək, su- | ||
+ | lardan istifadə etməkdə və dəvlətin | ||
+ | sular uzərində mӱstəsna mulkiyyət hu- | ||
+ | ququnu batqa cur pozmaqda, əzbatına | ||
+ | didrotexnika ipləri germəkdə, su fon- | ||
+ | hu obyektlərinin cirklənməsi və zi- | ||
+ | billənməsində təqsirli olan vəzifəli | ||
+ | iyəxslər və vətəndailar muəyyən olun- | ||
+ | muyi -qaydada məs”uliyyət dapıyırlar. | ||
+ | Bax həmcinin Sudan istifadə. | ||
+ | SSRİ ELMLƏR AKADEMİYASI | ||
+ | (SSRİ EAy—SSRİ-nin ali elmi ida- | ||
+ | DƏCH: elkənin ən gərkəmli alimləri- | ||
+ | 1724 il yanvarın | ||
+ | 28-də (fevralın 8-də) 1 Pyotrun ər- | ||
+ | manı ilə əsası qoyulmut, 1725 ildən | ||
+ | fəaliyyətə bailamındır. Əvvəlcə Elm- | ||
+ | lər və Rəssamlıq Akademiyası, 1803 | ||
+ | ildən TAMEƏPAYUN EA, 1836 ildən İm- | ||
+ | perator Sankt- eterburq EA, 1917— | ||
+ | 25 illərdə Rusiya EA, 1925 ilin iyu- | ||
+ | lundan SSRİ EA adlanmındır. 1934 | ||
+ | ildə EA Moskvaya kecurulmuidur. | ||
+ | SSRİ EA dunyanın ən beyuk elm | ||
+ | mərkəzlərindəndir. nun bayilıca | ||
+ | vəzifələri butun elm sahələrində | ||
+ | əsaslı tədqiqatları inkiiyaf etdir- | ||
+ | məkdən, bilavasitə istehsalatın in- | ||
+ | kipafı ilə əlaqədar perspektiv el- | ||
+ | mi tədqiqatları Həyata kecirməkdən, | ||
+ | texniki tərəqqinin yeni imkanları- | ||
+ | nı akara cıxarmaqdan, kommunizm | ||
+ | quruculuqunda elmi nailiyyətlərdən | ||
+ | da | ||
+ | |||
+ | |||
+ | a dolqun istifadə olunmasına kə- . | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mək etməkdən ra. SSRİ EA 6i- | ||
+ | lavasitə SSRİ Nazirlər Sovetinin | ||
+ | tabeliyindədir. SSRİ EA-nın ali or- | ||
+ | qanı—onun həqiqi (akad.-lər) və m. | ||
+ | uzvlərinin Umumi yırıncaqrıdır: o, | ||
+ | əlkədə elmin inkitpafı məsələlərini | ||
+ | muəyyənləiidirir, akademiyanın fəa- | ||
+ | liyyətinin əsas təqikilati məsələlə- | ||
+ | rini Həll edir, EA-nın həqiqi, mӱx- | ||
+ | bir və əcnəbi ӱzvlərini, yıqrıncaq- | ||
+ | lararası muddətdə akademiyanın fəa- | ||
+ | liyyətinə baicılıq etmək ucun 4 il- | ||
+ | dən bir Rəyasət Heyəti secir. SSRİ | ||
+ | EA Rəyasət Heyətinin 4 belməsi—f H- | ||
+ | zikatexnika və riyaziy- | ||
+ | yat elmləri, kimya-texno- | ||
+ | logiya və biologiya elm- | ||
+ | lari, Yer aqqında elm- | ||
+ | par vəictimai elmlər uz- | ||
+ | pə belmələri var. Bunlar 16 mə 6ənu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 2 izd., M., 1 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | əzundə birlətdirir. SSRİ EA-nın | ||
+ | tərkibində, həmcinin Sibir tie”bəsi, | ||
+ | Uzaq PQərq və Ural elmi mərkəzləri, | ||
+ | 250-dən cox elmi idarə, 200-dən cox | ||
+ | elmi pura, 170-dən cox elmi 4005 | ||
+ | na, elmi-tədqiqat donanması və s. fəa- | ||
+ | liyyət gəstərir (1983). SSRİ EA-nın | ||
+ | 251 akad.-i, 506 m. uzvu və 106 əcnəbi | ||
+ | uzvu var (1984). SSRİ EA muttəfiq | ||
+ | resp.-ların EA-larının fəaliyyətinə | ||
+ | elmi istiqamət. verir. Akademiyanın | ||
+ | nəptriyyat fəaliyyəti Redaksiya-Nəiti- | ||
+ | riyyat PTurasının baicılıqı ilə, əsa- | ||
+ | sən, 4“Naukaq nəiyriyyatı vasitəsilə | ||
+ | həyata kecirilir. Əsas jurnalları: | ||
+ | c“ İzvestiya Akademii nauk CCCPə, | ||
+ | c“Dokladı Akademii nauk SSSRƏə, “Prn- | ||
+ | ponas, *Kosmiceskiye issledovaniyaə, | ||
+ | cNauka v SSSR (rus, ing., alman və | ||
+ | ispan dillərində). SSRİ EA xarici | ||
+ | və beynəlxalq elmi təkilatlarla g2- | ||
+ | nitpp əlaqə saxlayır. SSRİ EA gər- | ||
+ | kəmli .elmi əsərlər və kəpflər ucun | ||
+ | qızıl medallar və muckafatlar tə sis | ||
+ | etmipdir: ali mukafatı M. V. Lomo- | ||
+ | nosov ad. qızıl medaldır. SSRİ EA | ||
+ | 2 dəfə Lenin ordeni ilə təltif olun- | ||
+ | mulidur (1969, 1974). | ||
+ | |||
+ | Prezidentləri: A. P. Karpinski | ||
+ | (1917—36), V. L. Komarov (1945 ilə- | ||
+ | dək), S. İ. Vavilov (1951 ilədək), A. | ||
+ | N. Nesmeyanov (1961 ilədək), M. V. | ||
+ | Keldıi: (1975 ilədək), A. P. Aleksan- | ||
+ | drov (1975 ildən). | ||
+ | |||
+ | Əd.. Akademin naugk SSSR, t. 1—2, | ||
+ | 77, Sovstskal nau ka—itoqi | ||
+ | ip perspektivı, M., 1982. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SSRİ ELMLƏR AKADEMİYASI- | ||
+ | NIN . KİTABXANASI (EAK) | ||
+ | SSRİ EA elmi kitabxanalar sistemi- | ||
+ | nin mərkəzi kitabxanalarından bi- | ||
+ | ri. Leninqraddadır. Rusiyada ilk | ||
+ | dəvlət kitabxanası 1713 ildə Peter- | ||
+ | burqda yaradılmıit, 1725 ildə o, Pe- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | terburq EA-nın sərəncamına veril- | ||
+ | MƏM V. İ. Lenin 1891 və 1894 il- | ||
+ | ərdə EAK-da məqul olmupdur. 1921 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —24 illərdə EAK Leninin gestərini | ||
+ | ilə Vasilyev adasında xususi binaya | ||
+ | kecurulmutidur. EAK-ın və onun Le- | ||
+ | ninqrad ipəbəkəsinin kitab fondla- | ||
+ | rında 15 mln.-dan cox kitab var | ||
+ | (1983). EAK təqr. 100 əlkənin 3000- | ||
+ | dək elmi idarəsi ilə kitab mucbadi- | ||
+ | ləsi edir: biblnoqrafik gestərici- | ||
+ | lər, kitabiunaslıq, kitabxanaiunas- | ||
+ | lıq və biblioqrafiya məsələlərinə | ||
+ | dair kulliyyatlar və s. buraxır. Qır- | ||
+ | mızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təl- | ||
+ | tif olunmutdur (1964). | ||
+ | |||
+ | SSRİ ELMLƏR AKADEMİYASI- | ||
+ | NIN SİBİR |10"*BƏSİ (SSRİ EA | ||
+ | SP1Q)—fizika-texnika, təbiyyat BƏ HT- | ||
+ | tisad elmləri sahəsində kompleks nə- | ||
+ | zəri və eksperimental tədqiqatlar | ||
+ | aparan, Sibir və Uzaq PTərqin məhsul- | ||
+ | dar qӱvvələrinin inkipqafı ilə əla- | ||
+ | qədar problemləri həll edən elmi ida- | ||
+ | rə. 1957 ildə Novosibirskdə yaradıl- | ||
+ | mıtpdır, 5 filialı (1 ərqi Sibir, | ||
+ | Buryatiya, Yakutiya, Krasnoyarsk və | ||
+ | Tomsk), 49 elmi idarəsi, Kutləvi el- | ||
+ | MN-texnikgi kitabxanası (8 mln. cild), | ||
+ | 6 xususi konstruktor burosu, Təsptba | ||
+ | z-du, 70-dək elmi st. var. SSRİ EA | ||
+ | SP1-də 40 minədək əməkdati, o cuӱmlə- | ||
+ | dən SSRİ EA-nın 26 həqiqi və 64 m, | ||
+ | uzvu, 450-dən cox e.d., 4 minə yaxın | ||
+ | e.n. calıntır (1982). CCPH EA CİH | ||
+ | sosialist əlkələrinin EA-ları ilə | ||
+ | birgə tədqiqatlar aparır, ABP1, Fran- | ||
+ | sa, AFR, Yaponiya alimləri ilə əmək- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | € € ...K A... —“—““—“ —“ ““” “ “ — —“ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dapplıq edir. Elmi jurnallar və əsər- | ||
+ | lər 25 nəpriyyatı var. Sədri | ||
+ | akad. V. A. Koptyuqdur (1980 ildən: | ||
+ | 1957—75 illərdə akad. M. A. Lavrent- | ||
+ | yev, 1975—80 illərdə akad. Q. İ. Mar- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cuk). | ||
+ | |||
+ | PM JURNALİSTLƏR İTTİ- | ||
+ | FA QI—sovet devri mətbuatı, tele- | ||
+ | viziya, radio verilitləri, informa- | ||
+ | siya agentlikləri və nəpqriyyatların- | ||
+ | da calıtpan pepəkar itcilərin kə- | ||
+ | nullu ictimai yaradıcılıq təiki- | ||
+ | latı. 1959 ildə yaradılmındır. 80 | ||
+ | minə yaxın uzvu var (1984). Ali pəh- | ||
+ | bər orqanı 5 ildən bir caqırılan qu- | ||
+ | rultaydır. İttifaqın əsas məqsədi | ||
+ | Jurnalistlərin kommunizm qurucu- | ||
+ | luqunda fəal iptirakına, ideya-nə- | ||
+ | zəri səviyyələrini və peppə ustalıqrı- | ||
+ | nı 77550 KƏMƏK etmək- | ||
+ | dir. Təikilati cəhətdən SSRİ J. | ||
+ | İ. ərazi-istehsalat prinsipi uzrə qu- | ||
+ | rulmutdur: redaksiyalarda ilk jur- | ||
+ | nalist təpkilatları, əlkə və vil.- | ||
+ | lərdə əlkə və vil. təppkilatları, mut- | ||
+ | təfiq və muxtar resp.-larda resp. it- | ||
+ | tifaqları yaradılmımndır. SSRİ | ||
+ | J, İ. Beynəlxalq Jurnalistlər Təp- | ||
+ | kilatının (BJT) uzvudur. “Za rube- | ||
+ | jomə həftəliyini, ari rtə, | ||
+ | 4 Sovetskoye fotoz, “Demokraticeski | ||
+ | jurnalistə (BJT-nin rus dilində | ||
+ | nətppri) və Fİnformasionnı vestnikə | ||
+ | ax na HƏHID Ə | ||
+ | |||
+ | SSRİ YAZICILAR TTİFAQI | ||
+ | (SSRİ Yİ)— Sovet İttifaqı yazıcı- | ||
+ | larının kənullu ictimai yaradıcı- | ||
+ | lıq təpkilatı. 1932 ildə yaradıl- | ||
+ | mıtdır. Sovet yazıcılarının 1-ci | ||
+ | Umumittifaq qurultayında (avqust, | ||
+ | 1934) SSRİ Yİ-nın Nizamnaməsi | ||
+ | qəbul olundu, sosialist realizmi so- | ||
+ | vet ədəbiyyatının əsas metodu kimi | ||
+ | mӱəycənləpdirildi. 9174 ӱzvu var | ||
+ | (1984, 1 yanvar). SSRİ Yİ-nın ali | ||
+ | orqanı yazıcıların Umumittifaq qu- | ||
+ | rultayıdır: 7 qurultayı olmutdur | ||
+ | (1934, 1954, 1959, 1967, 1971, 1976, | ||
+ | 1981). Qurultay ittifaqın idarə hey"- | ||
+ | ətini secir. İdarə heyəti katibliyi, | ||
+ | o isə gӱndəlik məsələləri həll et- | ||
+ | mək məqsədilə katiblik burosunu yara- | ||
+ | dır. SSRİ Yİ İdarə Hey”ətinin ilk | ||
+ | sədri M. Qorki olmuzidur (1934— | ||
+ | 36): sonralar SSRİ Yİ-na V. P. | ||
+ | Stavski, A. A. Fadeyev, A. A. Surkon, | ||
+ | K. A. Fedin baqicılıq etmiilər. | ||
+ | 1971 ildən SSRİ Yİ İdarə Hey”- | ||
+ | ətinin birinci katibi G. M. Mar- | ||
+ | kovdur. SSRİ Yİ İdarə Heyətində | ||
+ | muttəfiq resp. ədəbiyyatları, ədəbi | ||
+ | tənqid, ocerk və publisistika, drama- | ||
+ | turgiya və teatr, upaq və gənclər ədə- | ||
+ | biyyatı,“bədii tərcumə, yazıcıların | ||
+ | beynəlxalq əlaqələri və s. pturalar, | ||
+ | Umumittifaq bədii ədəbiyyatı təbliq | ||
+ | burosu fəaliyyət gəstərir. SSRİ Yİ | ||
+ | sistemində SSRİ xalqları dillərin- | ||
+ | də və xarici dillərdə 109 ədəbi-bə- | ||
+ | dii qəzet, jurnal və almanax nəir | ||
+ | olunur (1982). FLiteraturnaya qazetaə, | ||
+ | “Sovetski pisatelə nəpriyyatları, ha- | ||
+ | belə muttəfiq resp. nəpqriyyatları (o | ||
+ | cuӱmlədən cYazıcıq sə ər M. | ||
+ | Qorki ad. Ədəbiyyat İn-tu, SSRİ Ədə- | ||
+ | biyyat fondu, Moskvada A. A. Fade- | ||
+ | yev ad. Mərkəzi Ədəbiyyat Evi var. | ||
+ | SSRİ Yİ konfrans və simpoziumlar | ||
+ | kecirir, yaradıcılıq e”zamiyyətləri, | ||
+ | mӱzakirələr, seminarlar təpykil edir, | ||
+ | yazıcılara mӱxtəlif yardım gestə- | ||
+ | rir, onların iqtisadi və hӱquq məna- | ||
+ | felərini qoruyur. SSRİ Yİ xarici | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SSRİ MEDALLARI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əlkə yazıcıları ilə yaradıcılıq | ||
+ | əlaqələrini inkipaf etdirir və MƏh- | ||
+ | gəmləndirir, sovet ədəbiyyatını yazı- | ||
+ | cıların beynəlxalq təiykilatlarında | ||
+ | təmsil edir. DR ordeni ilə təltif | ||
+ | olunmuyid | ||
+ | |||
+ | SORİ KİNE MATOQRAFHCILAR İT- | ||
+ | TİFAQI — kino sənəti xadimləri- | ||
+ | nin (rejissor, kinodramaturq, aktyor, | ||
+ | operator, rəssam, bəstəkar, səs opera- | ||
+ | toru, tənqidci, film və ssenari re- | ||
+ | daktoru) ictimai yaradıcılıq təqiki- | ||
+ | latı. 1957 ildə Kinematoqrafcılar | ||
+ | ittifaqının təptkilat komitəsi yara- | ||
+ | dılmındır. 1965 ildə kinematoqraf- | ||
+ | cıların tə”sis qurultayında ittifa- | ||
+ | qın nizamnaməsi qəbul edilmiii və | ||
+ | idarə heyəti secilmipldir. İttifa- | ||
+ | qın əsas vəzifəsi kommunizm ideo- | ||
+ | logiyasını təsdiq- edən, yuksək bədii | ||
+ | zevqun formalatmasına təsir KOC- | ||
+ | tərən kino əsərlərinin yaradılması- | ||
+ | na, COXMİLLƏTLİ KİNO SƏNƏTİNİN İN- | ||
+ | kipafına, gənclərin ideya-estetik | ||
+ | tərbiyəsinə, film istehsalı tətpki- | ||
+ | linin yaxpılaqtpdırılmasına və s. | ||
+ | nail olmaqdır. i rəhbər orqanı | ||
+ | Umumittifaq qurultayıdır. 5 qurul- | ||
+ | tayı olmutdur (1965, 1969, 1973, 1976, | ||
+ | 1981). İdarə hey”ətinin birinci ka- | ||
+ | tibi L. A. Kulicanovdur. 6301 uzvu | ||
+ | var (1984, 1 yanvar). Nəzdində sovet | ||
+ | kino sənətini təbliq edən buro fəa- | ||
+ | liyyət gəstərir. “İskusstvo kinoF və | ||
+ | cSovetski ekranə jurnalları ittifa- | ||
+ | qın mətbuat s ıdır. | ||
+ | |||
+ | SSRİ KİTABXANASI, V. İ. Le- | ||
+ | ninad. SSRİ Dəvlət Ki- | ||
+ | tabxanası — SSRİ milli ki- | ||
+ | tabxanası, dunyanın ən bəyuӱk kitab- | ||
+ | xanalarından biri: kitabpqunaslıq, | ||
+ | biblioqrafiya və kitab tarixi sahə- | ||
+ | sində elmi-tədqiqat muəssisəsis əlkə | ||
+ | kitabxanalarının (elmi-texniki ki- | ||
+ | tabxanalardan baqiqa) metodiki-məs- | ||
+ | ləhət və tevsiyə biblioqrafiyası mər- | ||
+ | kəzi. Moskvadadır. 1862 il iyulun | ||
+ | 1-də Moskvadakı Rumyantsev muzeyin- | ||
+ | də yaradılmımdır. Əlkədə cıxan bu- | ||
+ | tun, nəptrlərin məcburi nusxələrini | ||
+ | alır. V. İ. Lenin 1893 və 1897 illər- | ||
+ | də kitabxananın qiraət salonunda məti- | ||
+ | qul olmuii, 1919—21 illərdə onun uz- | ||
+ | vu kimi buradan dəfələrlə kitab al- | ||
+ | mıtpdır. 1918 ildən SSRİ K. mərkəzi | ||
+ | partiya və həkumət orqanlarına, elmi | ||
+ | idarələrə və digər təiykilatlara ki- | ||
+ | tab və biblioqrafik informasiya ilə | ||
+ | xidmət edir. Xarici nəitrləri almaq | ||
+ | ucun kitabxanaya 1921 ildən pul bu- | ||
+ | raxılmıptq və o, geni miqyasda beynəl- | ||
+ | xalq kitab mubadiləsinə batlamıpq- | ||
+ | dır. 1924 il yanvarın 24-də SSRİ | ||
+ | K.-na V. İ. Leninin adı verilmipdir. | ||
+ | Fondunda dunya xalqlarının 247, o | ||
+ | .cumlədən SSRİ xalqlarının 91 di- | ||
+ | lində 30 mln. nӱsxədən cox kitab, | ||
+ | jurnal, qəzet, əlyazma və s. (o cuӱm- | ||
+ | lədən K. Marksın, F, Engelsin, V. İ. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Leninin 100-dən artıq dildə 60 min | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nӱsxədən cox əsəri, dunya akademiya- | ||
+ | ları və un-tlərinin elmi əsərləri | ||
+ | və s.) saxlanır (1982). SSRİ K. cƏsər- | ||
+ | lərə (1957 ildən), bulletenlər, kul- | ||
+ | liyyatlar, tevsiyə ədəbiyyatı və s. | ||
+ | nəpr edir. Lenin ordeni ilə təltif | ||
+ | |||
+ | |||
+ | olunmuqp (1945). | ||
+ | SSRİ KONSTİTUSİYASI (1924)— | ||
+ | bax ove Konstitusiyaları. = | ||
+ | SSRİ KONSTİTUSİYASI (1936)— | ||
+ | bax Sovet Konstitusiyaları. | ||
+ | |||
+ | SSRİ KONSTİTUSİYASI (1977)— | ||
+ | bax Sovet Konstitusiyaları. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SSRİ GƏMRUK MƏCƏLLƏSİ | ||
+ | bax Goemruk məcəlləsi. | ||
+ | SSRİ MEDALLARI— kommunizm | ||
+ | quruculuqunda, sosialist Vətəninin | ||
+ | mӱdafiəsində xususi xidmətlərə ge- | ||
+ | ə verilən devlət ar ri, SSRİ | ||
+ | onstitusiyasına gərə (m. 121, bənd 9) | ||
+ | SSRİ M.-nı SSRİ Ali Sovetinin | ||
+ | Rəyasət Heyəti tə”sis edir və verir. | ||
+ | Hər bir medalı tə”sis edərkən SSRİ | ||
+ | Ali Sovetinin Rəyasət Hey"”əti eyni | ||
+ | zamanda mӱvafiq medal haqqında Əsas- | ||
+ | naməni və həmin medalın təsvirini | ||
+ | təsdiq edir. SSRİ M, ilə təltifet- | ||
+ | mənin çmumi qaydası həmcinin -“SSRİ- | ||
+ | nin ordenləri, medalları və fəxri | ||
+ | adları haqqında Umumi Əsasnaməə | ||
+ | (1979) ilə nizamlanır. | ||
+ | SSRİ-nin ataqıdakı medalları | ||
+ | tə”sis edilmittdir: a) xususi fərq- | ||
+ | lənmə nipanları: “Qızıl Ulduzə | ||
+ | medalı, *Oraq və cəkicə qızıl meda- | ||
+ | "bi, 6) ƏMƏK xidmətlərinə gərə təltif | ||
+ | etmək ӱcӱn: “Əmək igidliyinə gərəə | ||
+ | (27.12.1938), FƏməkdə fərqlənməyə gə- | ||
+ | pəs (27.12.1938), €ƏMməK BeTepaHblıə (18. | ||
+ | 1.1974), v) sosialist Vətəninin muӱda- | ||
+ | fiəsində xidmətlərə və digər Hərbi | ||
+ | xidmətlərə gerə təltif etmək ucun: | ||
+ | 4aİgidliyə Kxəpəs (17.10.1938), Yuma- | ||
+ | kov medalı (3Z.Z.1944), c€Heiyu xun- | ||
+ | mətlərinə gərəə (17.10.1938), Naxi- | ||
+ | mov medalı (Z.Z.1944), 1 və P dərəcə- | ||
+ | li “Vətən muharibəsi partizanınaə | ||
+ | (2.2.1943), “SSR Dəvlət sərhədi- | ||
+ | nin ketpiyində fərqlənməyə gərə (13. | ||
+ | 7.1950), 1 və P dərəcəli c“Hərbi xid- | ||
+ | MƏTHƏ Fərtlənmaya gerəə (28.10.1974), | ||
+ | 4“SSRİ Silahlı Quvvələrinin vetə- | ||
+ | ranıə (20.10.1976), *Dəyӱtl əməkdai- | ||
+ | lıqını məhkəmləndirməyə gərəə (26. | ||
+ | 5.1979), SSRİ-nin muhuӱm x.t. vəzi- | ||
+ | fələrinin həyata kecirilməsində xid- | ||
+ | mətlərə gərə təltif etmək ucun: 4“Cə- | ||
+ | nub qara metallurgiya muəssisələri- | ||
+ | nin bərpa edilməsinə gərəv (18.5. 1948) | ||
+ | 4cDonbas kemӱr ppaxtalarının bərpa | ||
+ | edilməsinə gərəz (10.9.1947), 4Xam | ||
+ | torpaqlardan istifadə edilməsinə gə- | ||
+ | rə ə(20.10.1956), “Baykal-Amur magis- | ||
+ | tralının tikintisinə gerəə (B8.10. | ||
+ | 1976), “RSFSR-in Qeyri-qaratorpaq zo- | ||
+ | nası simasının dəyitpdirilməsinə gə- | ||
+ | rəə (30.9.1977), “Qərbi Sibirin yeral- | ||
+ | tı sərvətlərindən istifadə edilməsi- | ||
+ | nə gerəə (28.7.1978), d) coxutpaqlılı- | ||
+ | qa və uppaqların tərbiyəsinə gərə ana- | ||
+ | ları təltif etmək ucun: QT və P də- | ||
+ | rəcəli “Analıq medalıf (8.7.1944): | ||
+ | e) vətəndatlıq və qulluq borcunu.yeri- | ||
+ | nə Yetirərkən gestərilən xidmətlərə | ||
+ | gerə təltif etmək ucun: “İctimai | ||
+ | asayipin qorunmasında ə”la xidmət | ||
+ | etməyə gərək (1.11.1950), cYanqın za- | ||
+ | manı igidliyə gərəə (31.10.1957), Su- | ||
+ | da ulanları xilas etməyə gərəə | ||
+ | (16.2.1957). Beyuӱk Vətən muharibəsi | ||
+ | devrundə, pəhərlərin və ərazilərin | ||
+ | mӱdafiəsində, alınmasında və azad | ||
+ | edilməsində xidmətlərə və fərqlənmə- | ||
+ | Yə gərə apaqıdakı medallar təsis | ||
+ | edilmipdir: “Leninqradın mucdafiə- | ||
+ | sinə gərəə (22.12.1942), “Moskvanın | ||
+ | mӱdafiəsinə gərəə (1.5.1944), 4Odes- | ||
+ | sanın mudafiəsinə gərə (22,12, əə | ||
+ | cSevastopolun mudafiəsinə gərək (22. | ||
+ | 12.1942), *“Stalinqradın mӱdafiəsinə | ||
+ | gərəə (22.12.1942), “Kiyevin mudafiə- | ||
+ | sinə gərəə (21.6.1961), “Qafqazın mu- | ||
+ | 0. gərək sər ), Mən | ||
+ | apolyaryesinin mӱdafiəsinə gerəə (o. | ||
+ | 12.1944), 41941— 1945-ci illərin Be- | ||
+ | yӱk Vətən muharibəsində maniya | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | R da 24 . 26 27 28 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SSRİ medalları. (lentləri taxma qaydasında verilib): 1. Qızıl Ulduzə. 2. cOraq və cəgicə qızıl medalı. | ||
+ | 3. Fİkidliyə gerəə. 4. Upakov medalı. 5. cDəyçiz xidmətlərinə gərəə. b. Naximon medalı. T. cƏmək igidliyinə gərzv. | ||
+ | 8. FƏməgdə fərqlənməyə gərək. 9. cRəadətli əməyə gərəə, V. İ. Leninin anadan olmasının 100 illiyi tərəfinə. | ||
+ | 10. Q dərəcəli *Vətən muharibəsi partizanınak. 11, 11 dərəcəli 4 Vətən muharibəsi partizanınamk. 12. SSRİ dəvlət sər- | ||
+ | ədinin ketiyində fərqlənməyə gərəə. 13. 1 dərəcəli 4Hərbi xidmətdə fərqlənməyə gərəə. 14. |P dərəcəli c Hərbi xidmət- | ||
+ | də fərqlənməyə gərəə. 15. *İctimai asayitin qorunmasında ə”la xidmət etməyə gərəə, 16. *Yanqın zamanı igidliyə gərəə, | ||
+ | |||
+ | . 4Suda boqulanları xilas etməyə gərəə. 18. “Leninqradın mӱdafiəsinə gərəz. 19. “Moskvanın mӱdafiəsinə gerək | ||
+ | 20. 4*Odessanın mudafiəsinə gərəə, 21. “Sevastopolun mӱdafiəsinə gərəə. 22. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | *Stalinqradın mudafiəsinə gərəəz. 23. 4Ki- | ||
+ | yevin mӱdafiəsinə gərəə. 24. Qafqazın mӱdafiəsinə gərəə. 25. FSovet Zapolyaryesinin mudafiəsin | ||
+ | 1945-ci illərin Al | ||
+ | |||
+ | |||
+ | muharibəsində qələ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | . : : Ə Gərəə. 26. 41941— | ||
+ | yuk Vətən muharibəsində Almaniya ӱzərində qələbəyə gərəət. 27. 41941—1945-ci illərin | ||
+ | |||
+ | nin iyirmi illiyi yubiley medalı. 28. 41941—1945-ci illə | ||
+ | |||
+ | otuz illiyik yubiley medalı. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Beyuk Vətən | ||
+ | rin Bəyuk Vətən muharibəsində qələbənin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ə - L | ||
+ | |||
+ | vaş c | ||
+ | |||
+ | İZ | ||
+ | BERLİNA | ||
+ | |||
+ | “ // | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 4 | ||
+ | ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | “7177 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | s. | ||
+ | 50 51 – I2 53 54 55 56 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 29. 4Yaponiya czərində qələbəyə gӧrəə. 30. *Budapeptin alınmasına gərəə. 31. Keniqsberqin alınmasına gərək. 32. 4Vya- | ||
+ | nanın alınmasına gerəz. 33. “Berlinin alınmasına gərəə. 34. “Belqradın azad edilməsinə gərəə. 35. vFVartpavanın | ||
+ | azad edilməsinə gərəə. 36. FPraqanın azad edilməsinə gərəə. 37. 41941—1945-ci illərin Bəyuk Vətən muharibəsində rə- | ||
+ | iadətli əməyə gərəə. 38. FƏmək veteranıq 39. 4SSRİ Silahlı Quvvələrinin veteranı. 40, e/ləiym əməkdaplıqını məh- | ||
+ | gəmləndirməyə gərəə. 41. 4Cənub qara metallurgiya muəssisələrinin bərpa edilməsinə gӧrəə. 42. Donbas kəmur ppaxtala- | ||
+ | rının bərpa edilməsinə gərəə., 43. Xam torpaqlardan istifadə edilməsinə gərəə. 44. vBaykal-Amur magistralının | ||
+ | tikintisinə gerək. 45. “RSFSR-in qeyri-qaratorpaq zonası simasının dəyipdirilməsinə gərəə?. 46. Qərbi Sibirin yer= | ||
+ | altı sərvətlərindən istifadə edilməsinə gərəə. 47. “FKQO-nun XX illiyiə Yubiley medalı. 48. FSovet Ordusu və Do- | ||
+ | nanmasının 30 illiyi yubiley medalı. 49. “SSRİ Silahlı Quvvələrinin 40 illiyiq yubiley medalı. 50, “SSRİ Silahlı | ||
+ | Quvvələrinin 50 illiyiq yubiley medalı. 51. FSSRİ Silahlı Quvvələrinin 60 illiyik yubiley medalı. 52. 4 Sovet mili- | ||
+ | sinin 50 illiyit yubiley medalı. 59. *Moskvanın 800 illiyinin xatirəsi9z. 54. “Leninqradın illiyinin xatirəsiə. | ||
+ | 55, 1 dərəcəli FAnalıq medalıə. 56. P dərəcəli FAnalıq medalı. | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ..—3— yu. ə. dı s...” o | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 12 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SSRİ MEMARLAR İTTİFAQI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ӱzərində qələbəyə gerəə (9.5.1945), cYa- | ||
+ | poniya ӱzərində qələbəyə gerəəm (30.9. | ||
+ | 1945), *cBudapettin alınmasına gerog | ||
+ | (9.6.1945), “Keniqsberqin alınmasına | ||
+ | gerək (9.6.1945), *“Vyananın alınması- | ||
+ | na gerəz (9.6.1945), *Berlinin alın- | ||
+ | masına gərək (9.6.1945), “Belqradın | ||
+ | azad edilməsinə gərək (9.6.1945), *Var- | ||
+ | izavanın azad edilməsinə gərə (9.6. | ||
+ | 1945), “Praqanın azad edilməsinə KƏ- | ||
+ | əz (9.6.1945), 4“1941— 1945-ci illərin | ||
+ | |||
+ | eyuk Vətən mӱharibəsində rəpadətli | ||
+ | əməyə gerəə (b.6.1945). Sovet xalqı- | ||
+ | nın tarixində mӱhӱm yubileylərlə | ||
+ | əlaqədar olaraq təltif etmək ucun | ||
+ | apaqıdakı yubiley medalları. tə sis | ||
+ | edilmitdir: “Rətadətli əməyə gərə | ||
+ | (əsgəri rətadətə gərə), 4“V. İ. Leni- | ||
+ | nin anadan olmasının 100 illiyi iiə- | ||
+ | rəfinəq (5.11.1969), 41941—1945-ci | ||
+ | illərin Beyuk Vətən muharibəsində | ||
+ | qələbənin iyirmi illiyiqj (7.5.1965), | ||
+ | 41941—1945-ci illərin Beyuk Vətən | ||
+ | muharibəsində qələbənin otuz illiyi | ||
+ | (25.4.1975), *Sovet Ordusu və Donan- | ||
+ | masının 30 illiyYiF (22.2.1948), | ||
+ | 4“SSRİ Silahlı Quvvələrinin 40 il- | ||
+ | liyiə (18.12.1957), “SSRİ Silahlı | ||
+ | Quvvələrinin 50 illiyi (25.12.1967), | ||
+ | “SSRİ Silahlı Quvvələrinin 60 il- | ||
+ | liynə (28.1.1978), “Sovet milisinin | ||
+ | 50) illiyiə (20.11.1967), “Moskvanın | ||
+ | 800 illiyinin xatirəsiə (20.9.1974), | ||
+ | cLeninqradın 250 illiyinin xatirə- | ||
+ | siv (16.5.1957), *Kiyevin 1500 illiyi- | ||
+ | nin xatirəsiə (6.7.1982). | ||
+ | |||
+ | Medallar sol dəitə ordenlərdən | ||
+ | sonra taxılır: “Qızıl Ulduzə və qı- | ||
+ | zıl 4“Oraq və cəgicə medalları or- | ||
+ | deplərdən və baqqa medallardan yu- | ||
+ | xarı taxılır: 1 və P dərəcəli cAna- | ||
+ | lıq medalıf ordenlərdən və digər me- | ||
+ | dallardan sola, yaxud onlardan aiya- | ||
+ | qı taxılır. Medalların əvəzinə | ||
+ | təsdiq olunmuii rəngdə lent taxmaq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | olar. | ||
+ | |||
+ | SSRİ MEMARLAR İTTİFAQI—–— | ||
+ | me”marların ictimai yaradıcılıq | ||
+ | təppkilatı. Moskvadadır. 1932 il- | ||
+ | də yaradılmındır (1932—55 ilLlər- | ||
+ | də Sovet Meymarları İ"- | ||
+ | ti fi qı adlanmındır). 1937 il- | ||
+ | də Nizamnaməsi qəbul olunmupdur. | ||
+ | (1970 və 1975 illərdə dəytndirilmin | ||
+ | və əlavələr edilmiidir). Rəhbər or- | ||
+ | qanı Kata lır. 7 qurultayı olmui- | ||
+ | dur (1937, 1955, 1961, 1965, 1970, 1975, | ||
+ | 1981). İdarə hey”qətinin birinci ka- | ||
+ | tibi SSRİ xalq me”marı A. T. Pol- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yanskidir. SSRİ ,M.i. sovet me”mar-- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | larının yaradıcılıqına istiqamət | ||
+ | verir, onların sənətkarlıqının da- | ||
+ | ha da yӱksəldilməsinə calınır. Mut- | ||
+ | təfiq resp.-ların me”marlar ittifaq- | ||
+ | ları, həmcinin muxtar resp., əlkə, | ||
+ | vil. və ppəhərlərdəki yerli me”marlıq | ||
+ | təpkilatları SSRİ M.i.-nın tərki- | ||
+ | binə daxildir. 17492 uzvu var (1984, | ||
+ | 1 yanvar). Mətbuat orqanı € ApxırTeK- | ||
+ | tura SSSRə jurnalıdır. Lenin or- | ||
+ | Deni ilə ətir edilmitidir (1970). | ||
+ | SSRİ MEMARLIQ AKADEMİYA- | ||
+ | Sİ —me”marlıq sahəsində ali elmi | ||
+ | mӱəssisə. 1934—56 illərdə Moskvada | ||
+ | əaliyyət gəstərinidir. Tərkibində | ||
+ | elmi-tədqiqat in-tu, Me”marlıq mu- | ||
+ | zeyi, kitabxana, laboratoriya, e/ma- | ||
+ | mli HENİVİDaddA filialı | ||
+ | ua 956 ildə Tikinti və Me”- | ||
+ | , ıq Akademiyasına cevrilmitdir. | ||
+ | SSRİ MƏRKƏZİ İCRAİYYƏ KÖ. | ||
+ | MİTƏSİ — bax y | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Mərkəzi | ||
+ | K omitəsi, ı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | craiyyə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SSRİ NAZİRLƏR SOVETİ (1946 | ||
+ | ilədək SSRİ Xalq Komissarları | ||
+ | Soveti)— SSRİ devlət hakimiyyəti- | ||
+ | ninaliicra vəsərəncam orqanı, SSRİ | ||
+ | həkuməti. SSRİ Ali Soveti tərə- | ||
+ | findən nəvbəti caqırının birinci | ||
+ | sessiyasında sədrdən, sədrin birinci | ||
+ | muavinlərindən və muavinlərindən, | ||
+ | SSRİ Nazirlərindən, SSRİ dӧvlət | ||
+ | komitələrinin sədrlərindən ibarət | ||
+ | tərkibdə təpkil edilir: digər dəv- | ||
+ | lət idarəciliyi orqanlarının rəhH- | ||
+ | bərləri də hekumət. tərkibinə daxil | ||
+ | edilə bilər. SSRİ N.S.-nin tərki- | ||
+ | binə vəzifəyə gərə muttəfiq resp.- | ||
+ | ların Nazirlər Sovetlərinin sədr- | ||
+ | ləri də daxildirlər. SSRİ H, C | ||
+ | SSRİ Ali Sovsti (sessiyaları ara- | ||
+ | sındakı devrlə isə Ali Sovetinin | ||
+ | Rəyasət Hey”əti) tarpısında məs”ul- | ||
+ | dur və ona hesabat verir. SSRİ N.S. | ||
+ | əz səlahiyyəti | ||
+ | sosial-mədəni quruculuqa, rəhbərli- | ||
+ | Yi tə min edir, xalqın rifah və.mədə- | ||
+ | NİYYƏTİNİN Yӱksəlməsini tə”min edir, | ||
+ | elm və texnikanı inkiqaf stdirmək, | ||
+ | təbii sərvətlərdən səmərəli istifa- | ||
+ | DƏ etmək və onları qorumaq, pul və | ||
+ | kredit sistemini məhkəmlətmək və s, | ||
+ | ucun tədbirlər hazırlayıb həyata ke- | ||
+ | cirir, SSRİ-nin cari və perspektiv | ||
+ | devlət iqtisadi və sosial inkipaf | ||
+ | planlarını, SSRİ Dəvlət Budcəsi- | ||
+ | ni hazırlayır və SSRİ Ali Sovetinə | ||
+ | təqdim edir, devlət planının və bud- | ||
+ | cəsinin həyata kecirilməsi, dəvlətin | ||
+ | mənafeyini mudafiə, sosialist mul- | ||
+ | kiyyətini və ictimai asayipi muhafi- | ||
+ | zə, dəvlət təhlukəsizliyini tə”min et- | ||
+ | mək ucun tədbirlər gerur: SSRİ Si- | ||
+ | lahlı Quvvələri quruculuquna, xari- | ||
+ | ci devlətlərlə əlaqələr, xarici tica- | ||
+ | rət, SSRİ-nin xarici əlkələrlə iqti- | ||
+ | sadi, elmi-texniki və mədəni əmək- | ||
+ | dailıqı sahəsinə umumi rəhbərlik | ||
+ | edir və s. SSRİ N.S.-nin qərarları | ||
+ | və sərəncamları SSRİ -nin butun əra- | ||
+ | zisində hekmən icra edilməlidir. Da- | ||
+ | ha muhum umumdəvlət əhəmiyyətli mə- | ||
+ | sələlər barəsində Sov.=İKP MK və | ||
+ | SSRİ N.S. birgə qərarlar qəbul sdir- | ||
+ | lər. Muttəfiq və muxtar resp.-larda | ||
+ | da Nazirlər Sovetləri var. Bax məs., | ||
+ | Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti. | ||
+ | SSRİ NAZİRLƏR SOVETİNİN | ||
+ | SƏDRİ--SSRİ hekumətinin—SSRİ | ||
+ | Nazirlər Sovetinin baicısı. SSRİ | ||
+ | Ali Soveti tərəfindən nəvbəti ca- | ||
+ | qırıpyın Sirk sessiyasında təyin | ||
+ | olunur. SSRİ Ali Sovetinin taqipı- | ||
+ | rıqı ilə hekuməti (tərkibini SSRİ | ||
+ | Ali Soveti təsdiq edir) təpkil edir. | ||
+ | SSRİ N.S.S. SSRİ hekumətinin bu- | ||
+ | tun fəaliyyətinə rəhbərlik, dəvlət | ||
+ | və ictimai təpkilatlarla munasibət- | ||
+ | də onu təmsil, qəbul olunmuii qərar | ||
+ | və sərəncamların icrasını və nc- | ||
+ | raya nəzarəti təpqgkil edir, SSRİ Ali | ||
+ | Sovetinə həkumətin fəaliyyəti haqqın- | ||
+ | da hesabat verir və s. SSRİ Ali So- | ||
+ | veti Rəyasət Heyətinin tapitırıqı | ||
+ | ilə SSRİ-ni xarici əlaqələrdə təm- | ||
+ | sil edə Zilor: | | ||
+ | |||
+ | SSRİ ORDENLƏRİ—kommunizm qu- | ||
+ | ruculuqunda, sosialist Vətəninin mu- | ||
+ | dafiəsində xӱsusi xidmətlərə, Hə 1- | ||
+ | cinin Sovet dəvləti və cəmiyyəti qar- | ||
+ | iqısında digər xususi xidmətlərə | ||
+ | gərə verilən SSRİ devlət mukafat- | ||
+ | ları. İlk sovet ordeni—Qırmızı | ||
+ | r ordeni | indən | ||
+ | 1918 il sentyabrın 16-da tə”sis edil- | ||
+ | mipdi. 1920—21 illərdə digər so- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | daxilində x.t.-na və: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | vet resp.-larında da deyut orlenləri | ||
+ | (o cumlədən Azərb.SSR-də Qırmı- | ||
+ | zı Bayraq ordeni) təsis edilmiyndi. | ||
+ | SSRİ Konstitusiyasına gərə (m. 121, | ||
+ | 6. 9) SSRİ o.-ni SSRİ Ali Soveti- | ||
+ | nin Rəyasət Heyəti tə”sis və onlarla | ||
+ | təltif edir. SSRİ-nin ataqıdakı | ||
+ | ordenləri təsis elilmiiydir: a) So- | ||
+ | vet dəvləti və cəmiyyəti qariısında | ||
+ | inqilabi xidmətlərə, əmək xidmətlə- | ||
+ | rinə, sosialist Vətəninin mudafiə- | ||
+ | sində, xalqlar arasında dostluq və | ||
+ | əməkdatlıqın inkipafında, sulhun | ||
+ | məhkəmləndirilməsində və digər xid- | ||
+ | mətlərə gerə: Lenin ordeni (6.4.1930) | ||
+ | —SSRİ-nin ən yuksək mukafatı, Ok- | ||
+ | tyabr İnqilabı ordeni (31.10.1967), | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni (7,ZӰ, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1928), Xalqlar dostluqu ordeni (17,12. | ||
+ | 1972), *1Pərəf niptanıg ordeni (20.11, | ||
+ | 1935), 1, P və PT dərəcəli Əmək PTeh- | ||
+ | rəti ordeni (18.1.1974), 6) sosialist | ||
+ | vətəninin mӱdafiəsində xidmətlərə və | ||
+ | digər hərbi xidmətlərə gerə: FQələbəə | ||
+ | orleni—ən yuksək hərbi orden (8.11, | ||
+ | 1943), Qırmızı Bayraq ordeni (1.8V. | ||
+ | 1924), 1, P və P1 dərəcəli Suvorov | ||
+ | ordeni, 1 və İP dərəcəli Kutuzov or- | ||
+ | dəni (29.7.1942), 111 dərəcəli Kutuzov | ||
+ | ordeni (18.2.1943), 1 və P dərəcəli | ||
+ | Uiiakov ordeni, 1 Bə P dərəcəli Naxi- | ||
+ | mov ordeni (Z.Z.1944), 1, 1 və İQ dərə- | ||
+ | cəli Boqdan Xmelnitski ordeni (10.10. | ||
+ | 1943), Aleksandr Nevski ordeni (29.7. | ||
+ | 1942), 1 və N dərəcəli Vətən muchari- | ||
+ | bəsi ordeni (20.5.1942), Qırmızı Ul- | ||
+ | duz ordeni (6.4.1930), 1, P və 111 də- | ||
+ | rəcəli “SSRİ Silahlı Quvvələrində | ||
+ | Vətənə xidmət etməyə gərə ordeni (28. | ||
+ | 10.1974), 1, I və P1 dərəcəli PT1ehrət | ||
+ | orleni (8.11.1943), v) coxutpaqlılıra | ||
+ | və utpaqların tərbiyəsinə gərə anala- | ||
+ | rı təltif etmək ucun: FQəhrəman anaq | ||
+ | ordeni, Q, P və P1 dərəcəli FAnalıq | ||
+ | pərəfiz ordeni (8.7.1944). Hər bir | ||
+ | orden ucun SSRİ Ali Soveti Rəyasət | ||
+ | Hey”ətinin təsdiq etdiyi statut var. | ||
+ | Statutlarda ordenlə təltif edilmək | ||
+ | ucun lazımi xidmətlər, təltif etmə, | ||
+ | ordeni gəzdirmə qaydaları və s. muəy- | ||
+ | yən edilmindir. SSRİ o.-ndən yalnız | ||
+ | SSRİ Ali Soveti Rəyasət. Hey”ətinin | ||
+ | qərarına gərə məhrum etmək olar. | ||
+ | İllustrasiya ucun bax səh, 13— 14. | ||
+ | Əd.: Ordena -i medali SSSR. Foto= | ||
+ | alıbom, M., 1982, | ||
+ | SSRİ PEDAQOJİ ELMLƏR AĞA- | ||
+ | DEMİYASI “(OSSRİ PEA)-—əlkənin | ||
+ | pedaqogika elmi sahəsində gerkəmli | ||
+ | alimlərini və xalq maarifi xadim- | ||
+ | lərini birlətdirən ali elmi muəssi- | ||
+ | sə. ilin avqustunda Moskvada | ||
+ | yaradılmıpqdır. Tərkibində 49 həqiqi | ||
+ | 3V və 75 m. uzv (M. Meldizadə SSRİ | ||
+ | EA-nın həqiqi uzvu, A. Abaszadə m. | ||
+ | Y3BY oxMyunap), 4 mə”üə, 13 elmi-təd- | ||
+ | THTaT HH-Ty, İO eksperimental məktəb, | ||
+ | K. D. Uizinski ad. Dəvlət elmi-peda- | ||
+ | qoji kitabxanası, un-t və pedaqoji | ||
+ | in-tların pedaqogika mçəllimlərinin | ||
+ | ixtisasını artıran in-t, elmi arxiv | ||
+ | və s. var (1984). Prezidenti M. N. | ||
+ | Konlakovlər 198: ildən). SSRİ PEA- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nın ali rəhbər orqanı onun uzvləri- | ||
+ | nin ildə azı 2 dəfə carırılan umu- | ||
+ | mi iclası, iclaslararası muddətdə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | isə prezident bapda olmaqla agade- | ||
+ | miyanın Rəyasət Hey”ətidir. Mətbuat | ||
+ | |||
+ | |||
+ | orqanları: FSovetskaya pedaqogika” | ||
+ | (1937), c ı psixologii (1955), | ||
+ | ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | *-ya i pikolaq (1946), 20 ya- | ||
+ | zık v nasionalnoy pqkoleg (1957 ), *De- | ||
+ | fektologiyaz (1969), €Ksanrə (1970, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | aQələbə9 ordeni | ||
+ | (“Qələbəz ordeninin | ||
+ | lenti digər orden- | ||
+ | lərin lentlərində | ||
+ | ayrı taxılır). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SSRİ ordenləri. 1. Lenin ordeni. 2. Oktyabr İnqilabı ordeni Z. Qırmızı Bayraq ordeni. 4. T dərəcəli Suvorov | ||
+ | ordeni. 5. 1 dərəcəli Upqakov ordeni. 6. 1 dərəcəli Kutuzov ordeni. 7. T dərəcəli Naximov ordeni. 8. 1 dərəcəli | ||
+ | Boqdan Xmelnitski ordeni. 9. 11 dərəcəli Suvorov ordeni. 10. 1 dərəcəli Upuakov ordeni. 11. 11 dərəcəli Kutuzov or" | ||
+ | deni. 12. 11 dərəcəli Naximov ordeni. 13. P dərəcəli Boqdan Xmelnitski ordeni, 14, dərəcəli Suvorov ordeni, | ||
+ | |||
+ | S, II dərəcəli Kutuzov ordeni. 16. 11 dərəcəli Boqdan Xmelnitoki ordeni. 17. cFAleksandr Nevskiz or deni, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ə dl || u r. | | | ||
+ | "atını. // | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 18. T nəpəvənu Vətən muharibəsi ordeni. 19. TT dərəcəli Vətən | ||
+ | muharibəsi? ordeni. 20. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni, 21, Xalq- | ||
+ | lar dostluqu ordeni. 22. Qırmılı Ulduza ordeni, 23 | dərəcəli | ||
+ | “SSRİ Silahlı Quvvələrində Vətanə xidmət etməyə gorzə 24, 11 | ||
+ | dərəcəli -“SSRİ Silahlı Qunvələrində Vətənə XİDMƏT STMƏYƏ | ||
+ | gərək. 25. 11 dərəcəli *SSRİ Silahlı Quvpələrində Vətənə xid- | ||
+ | mət etməyə goroR. 26. 41Pərəf nipanıq ordeni. 27. | dərəcəli | ||
+ | PYəhrət ordeni, 28. 18 dərəcəli PYəhrət ordeni. 29. 111 dərəcəli | ||
+ | İTəhrət ordeni. 30. | dərəcəli Əmək PQəhrəti ordeni, 31. 11 dərə- | ||
+ | cəli Əmək LHlehpəru ordeni. 32, 111 dərəcəli Əmək İH əhpərir: ope | ||
+ | dəni. 33. sTəhpəvaz aHas opaeni, 34. 1 dərəcəli *Analıq ipərəfiə | ||
+ | ordeni. 35 .11 dərəcəli €AHanbir məpədbnə ordeni, 36. 111 dərə- | ||
+ | cəli aAnalıq tpərəfik ordeni, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SSRİ TİKİNTİ BANKININ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | AZƏRBAYCAN RESPUBLİKA KONTORU | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 15 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SSRİ EA və SSRİ PEA-nın birgə | ||
+ | nətri) jurnallarıdır. | ||
+ | |||
+ | SSRİ PROKURORLURU — dəvlət | ||
+ | orqanı: SSRİ Konstitusiyasına gərə | ||
+ | (m. 164) butun nazirliklər, dəvlət | ||
+ | komitələri və baiq idarələr, muəssi- | ||
+ | sələr, idarə və təpkilatlar, yerli | ||
+ | xalq deputatları Sovetlərinin icra | ||
+ | və sərəncam orqanları, k-zlar, koop. | ||
+ | təpkilatları və digər ictimai təii- | ||
+ | kilatlar, vəzifəli ipəxslər, habelə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | vətəndailar tərəfindən qanunlara du- – | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rust və eyni qaylada riayət olunması | ||
+ | YAR ali pəzarəti həyata kecirir. | ||
+ | SRİ P. orqanlarının təpykili və | ||
+ | fəaliyyət qaydası SSRİ Prokurorluqu | ||
+ | haqqında Qanunla (1979) nizamlanır. | ||
+ | Sovet prokurorluqu (dəvlət proku- | ||
+ | rorluqu) URMİK-in qərarı ilə 1922 | ||
+ | il mayın 28-də yaradılmıtpdır. 1933 | ||
+ | ilədək prokurorluq resp. xalq ədliyyə | ||
+ | komissarlıqları sisteminə daxil idi. | ||
+ | 1933 ildə SSRİ P. mustəqil orqan | ||
+ | kimi tə”sis elilli. SSRİ P. orqanla- | ||
+ | rının fəaliyyətinin təpkilat prinsip | ||
+ | və məqsəlləri SSRİ Konstitusiyası | ||
+ | ilə (fəsil 21) muəyyən sdilmindir. | ||
+ | SSRİ P.-na SSRİ Bai prokurori | ||
+ | bapcılıq sdir: onu SSRİ Ali Soveti | ||
+ | ə il muddətinə tə”yin sdlir. SSRİ P. | ||
+ | tərkibinə Bap Hərbi prokurorluq da | ||
+ | daxildir: ona SSRİ Bapq prokuroru | ||
+ | rəhbərlik edir. SSRİ Konstitusiya- | ||
+ | sına gorə (m. 168) prokurorluq orqan- | ||
+ | ları yalnız SSRİ Ba prokuroru- | ||
+ | na tabe olub hər hansı yerli orqan- | ||
+ | lardan asılı olmadan oz səlahiyyət- | ||
+ | lərini Həyata kecirirlər. SSRİ P. | ||
+ | orqanları iinilərinə dərəcəli rut- | ||
+ | bələr verilir: həqiqi dəvlət ədliyyə | ||
+ | mulpaviri, 1, N və 11 dərəcəli ədliyyə | ||
+ | mupaviri (SSRİ Ali Sovstinin Rə- | ||
+ | Yasət Heyəti verir). | ||
+ | SSRİ RƏSSAMLAR İTTİFAQI-— | ||
+ | sovet rəssam və sənətiqunaslarını bir- | ||
+ | lətdirən ictimai yaradıcılıq təii- | ||
+ | kilatı. 1957 ildə yaradılmındır. | ||
+ | b qurultayı olmutdur (1957, 1963, | ||
+ | 1968, 1973, 1977, 1983). 18475 uzvu var | ||
+ | (1984, 1 yanvar). Muttəfiq və muxtar | ||
+ | esi.-ların rəssamlar ittifaqları, | ||
+ | əmcinin bir sıra diyar, vil. və 1p9- | ||
+ | Hərlərin yerli rəssamlıq təikilat- | ||
+ | ları SSRİ R.i.-nın tərkibinə daxil- | ||
+ | dir. SSRİ R.i. yuksək bədiiliyə ma- | ||
+ | lLİK incəsənət əsərlərinin yaradıl- | ||
+ | masına gkəemək gestərir, sərgilər və | ||
+ | s. təpkil edir. Mətbuat orqanları | ||
+ | cİskusstvoqz, “Tvorcestvo2j, “Dekora- | ||
+ | tivnoye iskusstvo SSSRə jurnalla- | ||
+ | rıdır. SSRİ R.i. İlarə Hey ətinə K. | ||
+ | F. Yuon (1957—58: 1-ci katib), S. V. | ||
+ | Gerasimov (1958—64:, 1-ci katib), b. | ||
+ | V. İohanson (1965—68: 1-ci katib), | ||
+ | Y. F. Belaiova (1968—71:, sədr) rəh- | ||
+ | bərlik etmiplər. 1973 ildən sədri | ||
+ | N. A. Ponomaryov (1971—73 illərdə | ||
+ | 1-ci katibi), 1-ci katibi T. Salahov- | ||
+ | dur. Lenin ər n ilə təltif olun- | ||
+ | mulid (1 y | ||
+ | SSRİ RƏSSAMLIQ AKADEMİYA- | ||
+ | SI—sovet təsviri sənətinin gerkəm- | ||
+ | li xalimlərini birləitdirən və rəs- | ||
+ | samlıq kadrlarının hazırlanmasına | ||
+ | elmi-metodik 7:7 edən ali elmi | ||
+ | MYƏCCHCƏ. on ildə 15747 ƏMR İRCİL- | ||
+ | mumrusiya Rəssamlıq Akademiyası- | ||
+ | San İ ə ə ). Moskvadadır. SSRİ | ||
+ | R.A.-nın tərkibinə 61 həqiqi uzv, 95 | ||
+ | muxbir uzv və 16 fəxri uzv (mutərəq- | ||
+ | qi xarici incəsənət xadimlərindən se- | ||
+ | cilir) daxildir (1984, 1 Yanvar), Ali | ||
+ | orqanı Umumi yıqıncaqdır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | essiya- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | lar arasında akademiyanın fəaliyyə- | ||
+ | tinə bappida prezident olmaqla Rəyasət | ||
+ | Hey”əti rəhbərlik edir. Akademiyada | ||
+ | boyakarlıq, heykəltəraiilıq, qrafika, | ||
+ | me”marlıq və monumental sənət, deko- | ||
+ | rativ-tətbiqi sənət ipe”bələri fəaliy- | ||
+ | yət gestərir. SSRİ R.A.-nın Moskva- | ||
+ | da Təsviri Sənət Nəzəriyyəsi və Tari- | ||
+ | xi Uzrə Elmi-Tədqiqat İn-tu, V. İ. | ||
+ | Surikov ad. Rəssamlıq İn-tu (orta | ||
+ | əssamlıq məktəbi ilə), Leninqradda | ||
+ | . Y. Repin ad. Boyakarlıq, Heykəl- | ||
+ | təratlıq və Me”marlıq İn-tu (B. V. | ||
+ | İohanson ad. Orta Rəssamlıq Məktə- | ||
+ | bi ilə), Elmi kitabxana, Elmi-biblio- | ||
+ | qrafik arxiv, istehsalat e”malatxana- | ||
+ | ları və laboratoriyaları, Moskva, | ||
+ | Leninqrad, Kiyev, Bakı, Tbilisi, Ka- | ||
+ | zan, Frunze, Daiykənd və Riqada yara- | ||
+ | dıcılıq e”malatxanaları var. SSRİ | ||
+ | R.A.-nın Dr taniriq M. Gera- | ||
+ | simov (1947—57), B. V, İohanson | ||
+ | (1958—62), V. A. Serov (1962—68), N. | ||
+ | V. Tomski (1968—83), B. S. Uqarov | ||
+ | (1983 ildən). | ||
+ | |||
+ | Azərb. rəssam və heykəltəraila- | ||
+ | rından T. Salahov, P. Sabsay (həqiqi | ||
+ | uzv), M. Abdullaysv, F. Əbdurrəh- | ||
+ | manov, T. Məmmədov, Ə. Eldarov (mux- | ||
+ | bir uzv) SSRİ R.A.-na sesecilminylər. | ||
+ | SSRİ SİLAHLI QUVVƏLƏRİNİN | ||
+ | MƏRKƏZİ MUZEYİ (SSRİ SQMM) | ||
+ | — Moskvaladır. Əsası 1919 il ds- | ||
+ | kabrın 23-də Respublika HİPT-nin | ||
+ | əmri ilə qoyulmulldur. Əvvəlcə—qQı- | ||
+ | zıl Ordu və Donanmanın həyatız dan- | ||
+ | mi sərki-muzeyi olmulndur. 1951 ilin | ||
+ | fevralından Sovet Ordusunun Mər- | ||
+ | kəzi Muzeyi adlandırılmındır. | ||
+ | 1964 il dekabrın 23-dən SŞRİ SQMM | ||
+ | adlanır. Muzeyin 25 zalında yerləi- | ||
+ | dirilmii skspozisiyalar Sovet Si- | ||
+ | lahlı Quvvələrinin tarixini əks | ||
+ | etdirir, xususi bəlmələr sosialist | ||
+ | əlkələri ordularının mubariz bir- | ||
+ | liyinə həsr olunmutdur. Qələbə za- | ||
+ | lının divarlarında Beyuk Vətən mu- | ||
+ | haribəsində (1941—45) iptirak etmi | ||
+ | cəbhə və donanmaların adları, həm- | ||
+ | cinin hərbi hissə və gəmilərin siya- | ||
+ | hılarına əbədi qeyd olunmuli dəyu11- | ||
+ | culərin alları həkk edilmizndir. | ||
+ | |||
+ | uzeyin eReyxstaqda avtoqrafları | ||
+ | adlı fotostendində 1945 il mayın | ||
+ | 2-də reyxstaq uzərində avtoqraf qoy- | ||
+ | muil doymiculərin arasında azərb. | ||
+ | B. M. Mirtaqıysevin lə adı vardır. | ||
+ | Qələbə Bayraqı SSRİ SQM M-ndə sax- | ||
+ | lanılır. SSRİ SQMM Qırmızı | ||
+ | Ulduz ordeni ilə təltif olunmuin- | ||
+ | dur (1975). | | ||
+ | SSRİ TƏYYARƏCİ-KOSMONAVTI | ||
+ | —SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey”əti- | ||
+ | nin 1961 il 14 aprel tarixli Fərmanı | ||
+ | ilə təsis edilmiiy ad.: 4Vostskt gə- | ||
+ | mi peyklə insanın ilk kosmik ucu- | ||
+ | punu (12 aprel 1961) qeyd etmək məq- | ||
+ | sədilə tə "sis edilmindir. Bu ad kos- | ||
+ | mosa ucmuiy kosmonavtlara verilir, | ||
+ | İlk dəfə bu ada Y. A. Qaqarin layiq | ||
+ | gərulmulidur. SSRİ T.-k. adı (gu- | ||
+ | muli deii nipanı təqdim edilməklə) | ||
+ | YƏ sovet vətəndaptına verilmiiydir | ||
+ | (1984). Bax həmcinin Kosmonavt. | ||
+ | SSRİ TİBB ELMLƏRİ AKADEMİ- | ||
+ | YASI (SSRİ Ti66 EA)—gerkəmli | ||
+ | tibb alimlərini birləpdirən ali | ||
+ | tibb elmi muəssisəsi. 1944 ilin iyun | ||
+ | ayında təpkil olunmuqidur. Moskva- | ||
+ | dadır. SSRİ Tibb EA-nın 109 akad. | ||
+ | (M. A. Topcubaiov da akad. olmutt- | ||
+ | dur), və 158 m. uzvu (o cumlədən M. | ||
+ | C. Cavadzadə və A. Ə. Namazova) var | ||
+ | |||
+ | |||
+ | . MƏCHHƏ manatla | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (1984). 1961 ildən Akademiyanın tər- | ||
+ | kibinə bə ӱzvlər də secilir. | ||
+ | SSRİ Tibb EA prsəzidenti akad. N. | ||
+ | N. Bloxindir (1977 ildən). SSRİ | ||
+ | Tibb EA əsas problemləri: tibbin təc- | ||
+ | rubi və nəzəri məsələlərini elmi su- | ||
+ | rətdə ipləmək, tibb və biologiya sahə- | ||
+ | sində Yuksəkixtisaslı elmi kadrlar | ||
+ | hazırlamaq, Tibb EA elmi-tədqiqat | ||
+ | mӱəssisələrinin xarici elmi muəssi- | ||
+ | sələrlə birlikdə inləməsini tə”min | ||
+ | etmək və s. | ||
+ | |||
+ | Akademiyanın ali rəhbər orqanı | ||
+ | |||
+ | həqiqi və m. ӱzvlərinin ildə bir ləfə- | ||
+ | dən az olmayaraq caqırılan Umumi | ||
+ | iclasıdır. Sessiyalararası dӧvrdə | ||
+ | Akademiyanın bӱtun fəaliyyətinə Umu- | ||
+ | mi iclasda 4 il mӱddətinə secilən | ||
+ | SSRİ Tibb EA Rəyasət Hey”əti rəh- | ||
+ | bərlik edir. Akademiyanın tərkibinə | ||
+ | 3 pe”bə daxildir: 7 in-tu olan gigi- | ||
+ | Yena, mikrobiologiya və epidemiolo- | ||
+ | giya pe"bəsiz 13 in-tu olan klinik | ||
+ | THÖÖ mə "6əcM, 9 in-tu olan biologiya | ||
+ | və tibbi kimya elmləri iie"bəsi, Aka- | ||
+ | demiya tibb sahəsində gərkəmli el- | ||
+ | mi əsərlərə və kəpflərə gerə 28 adda | ||
+ | mukafat tə”sis etmitdir. € BecTHHK | ||
+ | AMH CCCPə və c“Bulleten eksperi- | ||
+ | mentalnoy biologii i medisinıə jur- | ||
+ | nallarını dərc edir. | ||
+ | SSRİ TİKİNTİ BANKI, əsas- | ||
+ | lı vəsaitqoyulutunu ma- | ||
+ | liyyələtdirən U mumit- | ||
+ | tifaq bankı — SSRİ-də sənaye, | ||
+ | nəql., rabitə, tikinti sənayesi, dəvlət | ||
+ | ticarəti, maarif, elm, mədəniyyət, sə- | ||
+ | hHiyyə, mənzil və kommunal təsərrufa- | ||
+ | tı mӱəssisələrinin və təpgkilatları- | ||
+ | nın əsaslı vəsait qoyulutpunu, həmci- | ||
+ | nin SSRİ-nin digər əlkələrə texni- | ||
+ | ki Yardımı ilə əlaqədar xaricdəki | ||
+ | tikinti xərclərini maliyyələtdirən | ||
+ | dəvlət bankı. 1922 ildə Ticarət-Sə- | ||
+ | naye Bankı kimi təpkil olunmutdur. | ||
+ | 1959 ildən indiki adla adlanır. 1961 | ||
+ | ildən bilavasitə SSRİ Nazirlər So- | ||
+ | vetinin tabeliyindədir. Bank ttəsər- | ||
+ | rufat Hesabı əsasında fəaliyyət gəs- | ||
+ | tərir və əsaslı vəsait qoyulutuna ay- | ||
+ | rılan vəsaitin dӱzgӱn və effektli | ||
+ | istifadəsinə, tikinti planlarının | ||
+ | və istehsal obyektlərinin itə salın- | ||
+ | ma tappırıqlarının yerinə yetiril- | ||
+ | nəzarət edir. | ||
+ | |||
+ | Bank vahid mərkəzlətdirilmiti | ||
+ | sistemdir. Ohun ipinə SSRİ Nazir- | ||
+ | lər Sovetinin tə”yin etdiyi İdarə | ||
+ | Hey"əti rəhbərlik edir. Bankın mçəs- | ||
+ | sisələri pəbəkəsinə daxildir: muӱttə- | ||
+ | fiq resp., diyar, vil. və muxtar resp. | ||
+ | kontorları, SSRİ Dəvlət Bankının | ||
+ | itə"bələri nəzdindəki 1p0"bələr və mu- | ||
+ | vəkkil məntəqələri. | ||
+ | SSRİ TİKİNTİ BANKININ | ||
+ | AZƏRBAYCAN RESPUBLİKA KON- | ||
+ | TORU-SSRİ Tikinti Bankının | ||
+ | struktur vahidi. 1959 ildə Sənaye | ||
+ | Bankı və Kommunal Bankı əsasında | ||
+ | yaradılmıtdır. Azərb.SSR ərazisin- | ||
+ | DƏ əsaslı vəsait qoyuluqundan dӱzgӱn | ||
+ | istifadəyə, əsaslı tikinti planları- | ||
+ | nın, istehsal obyektlərinin və əsas | ||
+ | fondların itə salınması taptırıq- | ||
+ | larının yerinə yetirilməsinə və s. nə- | ||
+ | zarət edir, əsaslı tikintidə hesab- | ||
+ | laimaları təpjkil edir, yerinə yeti- | ||
+ | rilmitp tikinti-qurapqdırma, qazıma, | ||
+ | geoloji-kəpfiyyat və layihə-axtarıt | ||
+ | iplərinin, həmcinin podrat və təsər- | ||
+ | rufat muqavilələrində nəzərdə tulul- | ||
+ | muiy avadanlıq, konstruksiya, mate- | ||
+ | rial və digər xərclərin haqqını edə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İİ FF sk | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 16 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bankının 26 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yir. Resp.-da tikinti | ||
+ | fəa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | itə”bəsi və 10 mӱvəkkil məntəqəsi | ||
+ | liyyət gəstərir (1984, sentyabr). | ||
+ | SSRİ TİCARƏT GƏMİCİLİYİ | ||
+ | MƏCƏLLƏSİ (TKM) — umumittifaq | ||
+ | qapunus, ticarət kəmiciliyindən Ya- | ||
+ | ranan munasibətləri nizamlayan nor- | ||
+ | malardan ibarətdir. SSRİ Ali So- | ||
+ | veti Rəyasət Hey ətinin 1968 il 17 sent- | ||
+ | yabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edil- | ||
+ | mipidir. T.XM-də kəmilər uzərində | ||
+ | mulkiyyət huqutu, onların qeydə alın- | ||
+ | ması, kəmilərə texniki nəzarət, gəmi | ||
+ | sənədləri na gəmi hey"əti haqqında hu- | ||
+ | quq pormaları par. SSRİ-lə dəniz | ||
+ | nəql. donanması dovlət mulkiyyətidir | ||
+ | Ha HXI isasliplırılmıti NƏQL. TƏFLKİ- | ||
+ | latlarınıdl -kəmicilik idarələrinin | ||
+ | əməli idarəcidiyindədir. SSORİ-də | ||
+ | qicarət kəmiciliyi czərində dəvlət | ||
+ | mənapətmn SSRİ Dəniz Donanması | ||
+ | Nazisliyi Həyata kecirir. TEM 309 | ||
+ | mallani birləidirən 19 fəsildən iba- | ||
+ | rətdir. Burada yuğlərin və sərniiyin- | ||
+ | tərin datınmasını nizamlayan qay- | ||
+ | dalir əsas Yer.lutur. Gəmicilik ris- | ||
+ | gi ilə əlaqədar munasibətləri nizam- | ||
+ | layan normalar da sistemləqidiril- | ||
+ | midir: qəza, KƏMİLƏrinN toqquliması | ||
+ | nəticəsində dəyən ziyanın ƏHƏHMƏCH, | ||
+ | dənizdə xilas etməyə gərə haqq, dəniz | ||
+ | qıqorlası və S,, həmcinin dəniz pro- | ||
+ | testləri tərtib etmə, pretenziya (tə- | ||
+ | ləb) və iddia vermə qaydaları. | ||
+ | SSRİ TİCARƏT-SƏNAYE PALATA- | ||
+ | Cbi (CC PH T C11)—CCPH-aə 6nM | ||
+ | və texnikanın tərəqqisinin suӱr"”ət- | ||
+ | ləiməsinə, xarici ticarətin və iq- | ||
+ | tisadi əlaqələrin inkipafına kə- | ||
+ | mək edən ictimai təpkilat. 1932 il- | ||
+ | nə Umumiltifaq Ticarət Palatası | ||
+ | “YTII) kimi yaradılmıli, 1972 ildə | ||
+ | SRİ TSP adı ilə yenidən təikil | ||
+ | edilmiidir. Palata SSRİ-də xari- | ||
+ | ci sərgilər tətkil edir, SSRİ-də | ||
+ | xarici və xaricdə sovet ixtirala- | ||
+ | rının patentlənməsini Həyata Keci- | ||
+ | rir, əmtəə nipanlarını qeydə alır, | ||
+ | SSRİ-dən datınan əmtəələrin mən- | ||
+ | ipəyi haqqında vəsiqə verir, əmtəələ- | ||
+ | in keyfiyyətini ekspertiza edir. | ||
+ | SP muttəfiq resp.-larda, o cuӱmlə- | ||
+ | dən Azərb.SSR-də də yaradılmıdır | ||
+ | (1960). Azərb.TSP resp.-nın baiqa | ||
+ | elkələrlə ticarət, iqtisadi və elmi- | ||
+ | texniki əlaqələrinin inkitafına | ||
+ | kgəmək edir, Onuncu betpillikdə Nyu- | ||
+ | Dehli, Poznan, Zaqreb, Cakarta, Ho- | ||
+ | qota ipəhərlərində kecirilmin bey- | ||
+ | nəlxalq sərgi-yarmarkalarda Azərb. | ||
+ | SSR TSP mustəqil belmələr ilə təm- | ||
+ | sil olunmut, 15 qızıl medal almıiq- | ||
+ | dır. Azərb.SSR. TSP istehsalın və | ||
+ | beynəlxalq əməkdailıqın inkitpafın- | ||
+ | dakı xidmətlərinə gərə “Qızıl Mer- | ||
+ | KypHə beynəlxalq mӱkafatına layiq | ||
+ | gerulmutidur (1980). | ||
+ | SSRİ TORPAQ FONDU--SSR İt- | ||
+ | tifaqının devlət sərhədi hӱdudla- | ||
+ | rındakı butun torpaq. Dəvlət mulkiy- | ||
+ | yətidir, umumxalq malıdır. SSRİ- | ||
+ | nin butun torpakı vahid dəvlət tor- | ||
+ | paq fondunu təitkil edir. Bu, torpaq- | ||
+ | dan səmərəli, planlı surətdə un | ||
+ | cəmiyyətin mənafeyi ucun istifadə | ||
+ | etməyə imkan verir. Devlat hər torpaq | ||
+ | sahəsinin əsas məqsədli təyinatını | ||
+ | və Həmin tə”yinata uyqun istifadə qay- | ||
+ | dasını muəyyən etməklə torpaqı pul- | ||
+ | suz istifaləyə verir (bax həmcinin | ||
+ | opnaz Hӱququ, Torpaq məcəlləsi, Tor- | ||
+ | paqdan istifadə). | ||
+ | SSRİ t.f. əsas məqsədli tə"yina- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tına uyqun olaraq apaqıdakılara bo- | ||
+ | lunur: 1) k.t. məqsədləri ucun G-z-la- | ||
+ | rın, s-zların və baiqalarının isti. | ||
+ | fadəsinə verilən k.t. tə”yYinatlı tor- | ||
+ | paqlar:q 2) yapayıti məntəqələrinin tor- | ||
+ | paqları: 3) sənayenin, nəql.-ın, ku- | ||
+ | rortların, qoruqların torpaqları və | ||
+ | qeyri-k.t. tə”yinatlı torpaqlar, 4) dəv- | ||
+ | lət mepə fondunun torpaqları, 5) | ||
+ | dəvlət su fondunun torpaqları, 6) | ||
+ | devlət ehtiyatı torpaqları. | ||
+ | |||
+ | SSRİ t.f.-nun və batiqa kateqoriya | ||
+ | torpaqların Hӱquqi rejimi SSR İt- | ||
+ | tifaqı və mӱttəfiq respublikaların | ||
+ | torpaq qanunvericiliyi Əsasları | ||
+ | (1968) ilə muəyyən edilmitdir. | ||
+ | SSRİ XALQ KOMİSSARLARI SO- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | VETİ—bax Xalq Komissarları So- | ||
+ | veti. | ||
+ | SSRİ XALQ TƏSƏRRUFATI BA- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | LANSI —sosialist geniii təkrar is- | ||
+ | tehsalının miqyasını və sur”ətini əks | ||
+ | stdirən, elkənin x.t.-nın əsas inki- | ||
+ | laf nisbətlərini gestərən elmi cəhət- | ||
+ | dən əsaslandırılmıindy və qarpqpılıqlı | ||
+ | əlaqədə olan gestəricilər sistemi. | ||
+ | SSRİ iqtisadiyyatının planlandı | ||
+ | rılması və təhlili məqsədilə x.t.- | ||
+ | nın plan və hesabat balansları tər- | ||
+ | tib edilir. Plan balansında əlkənin | ||
+ | X.T.-HblH qariıdakı dӧvrdə ingkiiya- | ||
+ | fının əsas gəstəriciləri muəyyən | ||
+ | olunur. Hesabat balansı plan tayqilı- | ||
+ | rıqlarının yerinə yetirilməsinin | ||
+ | faktiki nəticələrini xarakterizə | ||
+ | edir, nəvbəti plan balansının tər- | ||
+ | tibi ucun lazımi analitik materia- | ||
+ | lı əzundə əks etdirir. Burada plan- | ||
+ | da nəzərdə tutulmamıiq gəstəricilər | ||
+ | (əlavə ehtiyat mənbələri, nəzərdə tu- | ||
+ | tulmamınq itkilər və s. gestərici- | ||
+ | lər) də ola bilər. SSRİ x.t. 6.-nın | ||
+ | əsasını məcmu imtimai məhsulun ge- | ||
+ | HHMI təkrar istehsalı gestəriciləri | ||
+ | təqikil edir. İctimai məhsulun maddi | ||
+ | tərkibi, x.t. sahələri arasındakı | ||
+ | qariqılıqlı maddi əlaqələri, habelə | ||
+ | ictimai məhsulun və milli gəlirin | ||
+ | bəlutidurulməsi nisbətləri həmin | ||
+ | gəstəricilərdə əks etdirilir. SSRİ | ||
+ | x.t.b.-nda ictimai məhsulun geniii | ||
+ | təkrar istehsalına təcrid olunmui | ||
+ | pəkildə deyil, ili qӱvvəsi, əmək vasi- | ||
+ | tələri və predmetlərinin təkrar isteh- | ||
+ | salı ilə vəhdətdə baxılır. Beləlik- | ||
+ | lə, balansda ictimai əmək, ictimai | ||
+ | məhsulun və milli gəlirin isteh- | ||
+ | salı, bəlgusu, mubadiləsi, istehla- | ||
+ | kı və yıqımı vəhdət halında əks et- | ||
+ | dirilir. SSRİ x.t.b.-nın bəlmələri: | ||
+ | 1) əmək ehtiyatlarının təkrar isteh- | ||
+ | salı: 2) natural ifadədə ictimai məh- | ||
+ | sulun təkrar istehsalı, 3) dəyər ifa- | ||
+ | dəsində ictimai məhsulun təkrar is- | ||
+ | tehsalıq 4) milli gəlirin təkrar is- | ||
+ | tehsalı. | ||
+ | |||
+ | Bu belməlardən hər biri SSRİ | ||
+ | x.t.b.-nda muvafiq yekun balansı 1pək- | ||
+ | lində gestərilir: həmin balanslara | ||
+ | daxildir: x.t.-nda əmək ehtiyatları | ||
+ | balansı, ictimai məhsulun istehsa- | ||
+ | lı, istehlakı və yıqımı balansı, | ||
+ | x.t.-nda ictimai məhsulun və milli | ||
+ | gəlirin istehsalı, bolgusu, yenidən | ||
+ | bəlgusu və son istifadəsi balansı: | ||
+ | məhsulun istehsalı və bəlgusu ba- | ||
+ | lansı. Hər bir yekun balans isə ez | ||
+ | nəvbəsində lokal balanslar və cədvəl- | ||
+ | lər sistemi ilə tamamlanır ki, bunla- | ||
+ | rın da vəzifəsi təkrar istehsal pro- | ||
+ | sesinin ayrı-ayrı tərəflərini daha | ||
+ | ətraflı əks etdirməkdir. Bununla | ||
+ | yanapı Hər bir logal balans—əlkənin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SSRİ TİCARƏT GƏMİCİLİYİ MƏCƏLLƏSİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ayrı-ayrı regionu uzrə əmək ehtiyat- | ||
+ | ları balansı, x.t.-nın ayrı-ayrı sa- | ||
+ | hələrində iitcilərin vaxtdan isti- | ||
+ | fadə balansıy ayrı-ayrı məhsul nəv- | ||
+ | ləri uzrə maddi balanslar, əhalinin | ||
+ | pul gəlirləri və xərcləri balansı: | ||
+ | əsas fondlar balansı və s. mustəqil | ||
+ | əhəmiyyətə malikdir. Əsas bəlmələ- | ||
+ | rin bailıca gestəricilərinin bu- | ||
+ | tun məcmusu x.Tt. balansının yekun | ||
+ | cədvəlinin məzmununu təpkil edir. | ||
+ | |||
+ | Bunun da bailıca təyinatı sosia- | ||
+ | list geniiq təkrar istehsalının bu- | ||
+ | |||
+ | tun muhum iroseslərinin qariılıq- | ||
+ | |||
+ | lı əlaqələrini vahid sxemdə əks et- | ||
+ | |||
+ | dirməkdir. SSRİ x.t.b. adətən fak- | ||
+ | |||
+ | tiki qiymətlərlə bir illik dəvr ucun | ||
+ | |||
+ | tərtib olunur: bu la genin təkrar is- | ||
+ | |||
+ | tehsalın real nisbətlərini və qariyı- | ||
+ | |||
+ | lıqlı əlaqələrini muəyyənlətdirmə- | ||
+ | |||
+ | yə imkan verir. X.t.-nın inkitpaf di- | ||
+ | |||
+ | namikasını əeyrənmək məqsədilə mu- | ||
+ | |||
+ | hum gəstəricilər muqayisəli qiymət- | ||
+ | |||
+ | lərlə də hesablanır. SSRİ X.T.Ö.-H- | ||
+ | |||
+ | dakı əsas məlumatlar mulkiyyət for- | ||
+ | |||
+ | maları, əhalinin sosial-ictimai qrup- | ||
+ | |||
+ | ları uzrə gestərilir| bu da sssialist | ||
+ | |||
+ | istehsal mӱnasibətlərinin inkitafı | ||
+ | |||
+ | prosesini təhlil etməyə imkan verir. | ||
+ | |||
+ | SSRİ XALQLARININ İNCƏSƏ- | ||
+ | |||
+ | NƏT VƏ ƏDƏBİYYAT DEKADALARI | ||
+ | |||
+ | VƏ GUNLƏRİ— Moskvada muttəfiq | ||
+ | |||
+ | və muxtar respublikaların incəsənət | ||
+ | |||
+ | və ədəbiyyat sahələrində nailiyyətlə- | ||
+ | |||
+ | rinin numayit etdirilməsi, incəsənət | ||
+ | |||
+ | və ədəbiyyat xadimləri arasındə Ya- | ||
+ | |||
+ | radıcılıq əlaqəsi formalarından | ||
+ | |||
+ | biri. 1950 ilədək incəsənət və ədəbiy- | ||
+ | |||
+ | yat dekadaları mustəqil, 1950— 60-cı | ||
+ | |||
+ | illərdə birgə kecirilmindir. Azərb. | ||
+ | |||
+ | incəsənətinin nailiyyətləri Moskva- | ||
+ | |||
+ | da ilk dəfə 1938 ildə numayin etli- | ||
+ | |||
+ | rilmii, 1950, 1959 illərdə Azərb. | ||
+ | |||
+ | incəsənəti və ələbiyyatı dekadaları | ||
+ | |||
+ | kecirilmindir. 1960 ildən SSRİ | ||
+ | |||
+ | xalqlarının ədəbiyyat və incəsənət | ||
+ | |||
+ | sahəsindəki nailiyyətlərinə baxı | ||
+ | |||
+ | formaları muxtəliflətmin, muttə- | ||
+ | |||
+ | fiq, muxtar resp.-lar, əlkə, vilayət | ||
+ | |||
+ | və iəhərlər arasında genin mədəni | ||
+ | |||
+ | əlaqə xarakteri kəsb etmtipdir. Azərb.- | ||
+ | |||
+ | da RSFSR (1972), Ukrayna (1979), Əz- | ||
+ | |||
+ | bəkistan (1979), eləcə də Ukraynada | ||
+ | |||
+ | (1978), Əzbəkistanda (1980) Azərb, ədə- | ||
+ | |||
+ | biyyatı və incəsənəti gӱnləri, 1975 il- | ||
+ | |||
+ | də Azərb.-da sovet ədəbiyyatı gӱnləri | ||
+ | |||
+ | və s. gecirilmindir. Yazıcı və incə- | ||
+ | |||
+ | sənət xadimlərinin dostluq gərutilə- | ||
+ | |||
+ | ri butun sovet xalqları mədəniyyəti- | ||
+ | |||
+ | nin qəripılıqlı surətdə zənginləimə - | ||
+ | sinə, zəhmətksiylərin sovst vətənpər- | ||
+ | vərliyi və beynəlmiləlciliyi ruhunda | ||
+ | tərbiyə olunmasına keməklik gəs- | ||
+ | tərir. | ||
+ | |||
+ | SSRİ XARİCİ TİCARƏT BANKI | ||
+ | —kommersiya kredit idarəsi, SSRİ | ||
+ | xarici ticarətini kreditlətdirir, | ||
+ | valyuta əməliyyatları aparır, əmtəə | ||
+ | ixracı və idxalı, xidmət gestəril- | ||
+ | məsi uzrə hesablamaları həyata Ks- | ||
+ | cirir. Rusiya Kommersiya Bankı (1922) | ||
+ | əsasında fəaliyyətə baitlamındır | ||
+ | (1924), SSRİ X.T.B. nizamnamə əsa- | ||
+ | sında fəaliyyət gestərən səhmdarlar | ||
+ | cəmiyyətidir. SSRİ Dӧevlət Bankı, | ||
+ | SSRİ Maliyyə Nazirliyi, SSRİ Xa- | ||
+ | rici Ticarət Nazirliyi, SSRİ Nazir- | ||
+ | lər Sovetinin Dəvlət Xarici İQtti- | ||
+ | sadi Əlaqələr Komitəsi, SSRİ Dəvlət | ||
+ | xarici sıqortası, SSRİ Dəniz Do- | ||
+ | nanması Nazirliyi, SSRİ Qikginti | ||
+ | Bankı, Sentrosoyuz və s. onun səhm- | ||
+ | darlarıdır. Bank əz muttərilərinin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —ddC££ a————xxxe—xnt€nı it | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və muxbirlərinin inkassa, akkredi- | ||
+ | TİV və Gkecurmə (barat) taptırıqla- | ||
+ | ərinə Yetirir, | ||
+ | ksellərlə əməliyyatlar aparı , Xa- | ||
+ | rici valyutaları satın Bə ə 5. | ||
+ | ə. muptərilərdən Xarici valyutanı, | ||
+ | 1YMƏTLİ metalları, qiymətli karız- | ||
+ | ları VƏ s. QİYMƏTLİ peyləri saxlamara | ||
+ | gəturӱr, digər bank əməliyyatlarını | ||
+ | Ep am | ||
+ | SSRİ HAV MƏCƏLLƏSİ—vahid | ||
+ | qanunvericilik aktı, SSRİ-nin hava | ||
+ | | indən istifadə ilə əlaqədar ic- | ||
+ | timai munasibətləri nizamlayan və | ||
+ | mӱlki aviasiya və mulki təyyarəciliyin | ||
+ | fəaliyyət qaydasını muəyyən edən huquq | ||
+ | BUM sistemindən ibarətdir. | ||
+ | R İttifaqının H.m. SSRİ Ali | ||
+ | Soveti Rəyasət Heyətinin 1983 il 11 | ||
+ | may tarixli Fərmanı ilə təsdiq edil- | ||
+ | kar. 27 muəyYƏn edilmitdir | ||
+ | ki, SSR İttifaqı SSRİ ərazisinin | ||
+ | tr hissəsi olan SSRİ havaqsahəsi | ||
+ | ӱzərində tam və mustəsna suverenliyə | ||
+ | malikdir. Məcəllə hava gəmilərinin | ||
+ | qeydə alınması və ucotu qaydasını, | ||
+ | onların hey”ətlərinin huquq və vəzi- | ||
+ | ini, Hava gəmilərinin SSRİ- | ||
+ | nin Hava sahəsində ucma qaydasını və | ||
+ | beynəlxalq ucutpları nizamlayır, ucupp | ||
+ | qaydalarının, hava nəql. vasitələrin- | ||
+ | dən istifadə qaydalarını və yuglərin | ||
+ | qorunmasını tə”min edən qaydaların | ||
+ | pozulmasına gərə inzibati məs”uliyyə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Tİ və s.-ni nəzərdə | ||
+ | |||
+ | :SRİ HƏKӰMƏTİNİN QƏRARLAR | ||
+ | KULLİYYATI (SSRİ QK)—SSRİ | ||
+ | Nazirlər Soveti İplər İdarəsinin | ||
+ | rəsmi nəptri. 1938 ildən nər edi- | ||
+ | lir. SSRİ QK 2 bəlmədən ibarətdir: | ||
+ | birincidə SSRİ Nazirlər Sovetinin | ||
+ | qər Darı həmcinin Sov.İKP MK, | ||
+ | SSR zirlər Soveti, XİHİMPT, | ||
+ | UİLKGİ MK-nın birgə qərarləyin | ||
+ | ikincidə beynəlxalq aktlar (SSR İTt- | ||
+ | tifaqının baqladıqı muqavilələr, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | konvensiyalar və s.) dərc olunur. | ||
+ | |||
+ | zər ORRAFİYA əda ar | ||
+ | |||
+ | gecmill adları—Qus coqrafiya cə- | ||
+ | R 1850 191796), | ||
+ | |||
+ | |||
+ | miyyəti (1845 — | İmpe- | ||
+ | İN Rus cokrafiya cəmiyyəti (1850— | ||
+ | s y Dəevlət coqrafiya cəmiyyəti | ||
+ | 1926—38) |—dunyanın ən qədim coqra- | ||
+ | iya xəbə biri. 577. A | ||
+ | tərkibindədir. il avqustun 18-də | ||
+ | F, P. Litke, K. M. Ber, o. II, BpaH- | ||
+ | gel və b.-nın təpəbbusu ilə tə”sis edil- | ||
+ | mipdir. Cəmiyyətin ali orqanı hər | ||
+ | 5 ildən bir caqırılan qurultaydır), | ||
+ | ultaylararası dəvrdə cəmiyyəti | ||
+ | lmi pqura (qurultayda secilir) və | ||
+ | a prezident olmaqla onun Rəyasət | ||
+ | Hey”əti idarə edir. Cəmiyyət Mərkə- | ||
+ | ƏH təpkilatdan (Leninqrad), muttə- | ||
+ | iq resp.-lardakı 14 coqrafiya cəmiy- | ||
+ | tindən (o cӱmlədən Azərbaycan SSR | ||
+ | Ccorrafiya cəmiyyəti, 1980 ildə 4-cu | ||
+ | qurultayı olmutdur), RSFSR-də 1 | ||
+ | ilialdan və təqr. 100 pte”bədən iba- | ||
+ | rətdir. Cəmiyyətin fəaliyyətində elmi | ||
+ | mə”ruzələrin mӱzakirəsi, geniti elmi | ||
+ | konfransların kecirilməsi, Umumit- | ||
+ | tifaq coqrafiya qurultaylarının | ||
+ | (1 ildə 7-ci qurultay, Frunze iz.) | ||
+ | caqırılması, ekspedisiyaların və | ||
+ | elmi səfərlərin təpkili, coqrafi | ||
+ | biliklərin populyarlapdırılması, | ||
+ | coqrafiyaya aid ən yaxiı əsərlər ucun | ||
+ | Quxafat (sanin ad.) və medalların | ||
+ | (Bəyuk, Litke ad., Semyonov-Tyanian- | ||
+ | SKİ ad., Prjevalsgi ad.) verilməsi | ||
+ | VƏ s. əsas yer tutur. | ||
+ | əsrin 50-ci illərində Tiflis- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ASE—2, c. 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sadə və kecurmə mM | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STABİLLƏYİDİRMƏ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | də İmperator Rus coqrafiya cəmiyyə- | ||
+ | tinin Qafqaz pe”bəsi yaradılmıydı. | ||
+ | ə F. Axundov, İ. Qutqatınlı və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | pqə”bənin uzvləri olmutlar. | ||
+ | SSRİ-NİN 20 İLLİYİ. ADINA | ||
+ | *BULLA-DƏNİZƏ NEFTQAZCI- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | XARMA İDARƏSİ—Azərb.SSR neft | ||
+ | və qazcıxarma sənayesi muəssisəsi. | ||
+ | Qaradaq r-nundadır. FXəzərdənizneft- | ||
+ | qazsənaye- çmumittifaq birliyinə | ||
+ | daxildir. 1964 ildə Cənub iriləi- | ||
+ | dirilmiyl neft mə”dəni kimi Yara- | ||
+ | dılmın, 1971 ildə FCənubə NQCİ, | ||
+ | 1972 ildə SSRİ-nin 50 illiyi ad. | ||
+ | cCənubz NQCİ adlandırılmhındır)" | ||
+ | 1979 ildən indiki adını dapqıyır. | ||
+ | Bakıdan 55 km c.-q.-də Bulla-dəniz | ||
+ | qaz-kondensat yataqını istismar edir. | ||
+ | 1975 ildən yataqdan qaz kondensatlı | ||
+ | .. BƏ qaz cıxarılır. Cıxarılan | ||
+ | məhsul texnoloji qurqularda əlcul- | ||
+ | dӱkdən sonra qaztəmizləmə məntəqə- | ||
+ | lərinə daxil olur və sualtı boru gə- | ||
+ | məri ilə mӱrəkkəb avtomatlapdırıl- | ||
+ | mılp muhəndis qurrularına nəql edi- | ||
+ | lir. İdarənin buruqları fərdi də- | ||
+ | niz əzullərində qurulmutpqdur. Əzul- | ||
+ | lərdə əmək məhsuldarlıqının yuk- | ||
+ | səldilməsini tə”min edəcək hər cur | ||
+ | pərait yaradılmılndır. İiciləri | ||
+ | dapımaq ucun rahat gəmilərdən isti- | ||
+ | fadə olunur. Vertolyot meydancası | ||
+ | tikilmitdir. | ||
+ | |||
+ | SSRİ-NİN TƏİYKİLİ HAQQINDA | ||
+ | BƏYANNAMƏ—tarixi sənəd: SSRİ- | ||
+ | nin təikili haqqında mӱqavilə ilə | ||
+ | yanapı SSR İttifaqının coxmillət- | ||
+ | li bir dəvlət kimi yaranmasının kon- | ||
+ | stitusiya əsasını təpqkil etmipdir. | ||
+ | 1922 il dək rın 29-da RSFSR, YCCP | ||
+ | BSSR və ZSFSR-in səlahiyyətli HY- | ||
+ | mayəndələrinin konfransında təs- | ||
+ | diq edilmii, 1922 il dekabrın 30-da | ||
+ | isə SSRİ Sovetlərinin 1-ci qurul- | ||
+ | tayında qəbul edilmipdi. Bəyannamə- | ||
+ | də kapitalizm əhatəsində sovet resp.- | ||
+ | larının vahid ittifaq devlətində | ||
+ | birlətməsi zərurəti gestərilmitdi. | ||
+ | Bəyannamə 1924 il SSRİ Konstitu- | ||
+ | siyasına 1-ci bəlmə kimi daxil edil- | ||
+ | mittdi. | ||
+ | |||
+ | SSRİ-NİN TƏY)İ)İKİLİ | ||
+ | MUQAVİLƏ—derd sovet sosialist | ||
+ | resp.-sının— RSFSR, USSR, BSSR | ||
+ | və ƏZSFSR-in (Gurcustan, Azərb. və | ||
+ | Ermənistanın) vahid ittifaq dəvlə- | ||
+ | tində—Sovet ialist Respublika- | ||
+ | ları İttifaqında birləpməsini təb- | ||
+ | bit etmiiq sənəd. 1922 il dekabrın | ||
+ | 29-da RSFSR, USSR, BSSR və ZSFSR | ||
+ | Sovetləri qurultaylarının secdiyi | ||
+ | səlahiyyətli nӱmayəndələrin konfran- | ||
+ | sında qəbul olunm" Əmin il de- | ||
+ | kabrın -Da İSƏ SSRİ Sovetləri- | ||
+ | nin 1-ci qurultayında təsdiq edilmipy- | ||
+ | dir. Həmin muqavilə ilk SSRİ Kon- | ||
+ | stitusiyasının (1924) tərkib hissə- | ||
+ | si olmutidur. | ||
+ | |||
+ | Mutavilənin əsasını ittifaq co- | ||
+ | sialist devlətinin qurulupu haqqın- | ||
+ | da Lenin prinsipləri təpkil etmitp- | ||
+ | dir. Muqavilədə SSRİ-nin konstitu. | ||
+ | siya əsasları əksini tapmıpt, CCPTL. | ||
+ | nin dəvlət hakimiyyətinin və devlət | ||
+ | idarəciliyinin ali orqanları, onla- | ||
+ | rın səlahiyyəti, h iq resp.-la- | ||
+ | rın vətəndapları ucun vahid itti. | ||
+ | faq vətəndatlıqı muəyyən edilmii | ||
+ | hər bir muttəfiq resp.-nın İttifaq" | ||
+ | dan sərbəst cıxmaq huququ və s. təsbit | ||
+ | in | | ||
+ | STABİLİZATOR (lat. | ||
+ | yanıqlı, sabit) — 1) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | HAQQINDA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | stabilis—na- | ||
+ | Avtomati. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 17 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | k ada—həyəcanlandırıcı tə”sirlərin | ||
+ | dəyinməsi zamanı tənzimolunan kəmiy- | ||
+ | yətin verilmiit qiymətini muəyyən də- | ||
+ | qiqliklə avtomatik sabit saxlamara | ||
+ | imkan verən qurru. rik cərəyanı, | ||
+ | gərginlik, maqnit seli, bucaq sur”əti, | ||
+ | temp-r və s. parametrlərin S.-ları | ||
+ | məvcuddur. 2) Aviasiyada ucupt | ||
+ | aparatının havada ufuqi dayanıqlı- | ||
+ | qını tə”min edən aerodinamik səth. | ||
+ | 3) tətoqrariyada S. — bax | ||
+ | Fotoqrafik şabitləidirici. | ||
+ | |||
+ | STABİLİTRON Tunar. stabilis—na)a- | ||
+ | nıqlı, sabit--(elek)tron| — volt- | ||
+ | amper xarakteristikasının itlək | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hissəsi praktik olaraq cərəyan oxuna | ||
+ | baiqa sezlə cihazdan | ||
+ | |||
+ | |||
+ | paralel olan, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Stabilitro- | ||
+ | nun paramet- | ||
+ | rik gərgindik | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | stabilizato- : —i b | ||
+ | runda qopulma sxemi: S--stabilitrov | ||
+ | R6—ğ6annacr peancrop, U,—craön nnəmann | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rilən gərginlik: (O,—stabillətdiril | ||
+ | mitp gərkinlik. | ||
+ | gecən cərəyanın iiddəti muəyyən hu- | ||
+ | dudda dəyipdikdə gərginliyi cox cuzi | ||
+ | dəyitən qaz bitptalmalı (ion) və ya ya- | ||
+ | rımkecirici diod, Qazbopalmalı S.- | ||
+ | un ipi prinsipi qazlarda alovsuz və | ||
+ | tacpəkilli almaların xassələ- | ||
+ | rinə əsaslanır. Alovsuz bopalma S,-u | ||
+ | 60—150 v gərginliyə, taçbotalmalı | ||
+ | S. 3-102—3-10* v, silisiumlu yarımke- | ||
+ | cirici S. isə 9—Z300 v gərginliyə He- | ||
+ | sablanmıpdır. Yarımkecirici S.-un | ||
+ | |||
+ | |||
+ | U | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | s “Yı | | Zaur. 6 | ||
+ | Stabilitronun volt-amper xarakteristi- | ||
+ | kası: (2, —stabillətpdirmənin nominal | ||
+ | gərginliyi, / min. və /maks.-gərginlik | ||
+ | sta ptdirilən sahədə miniaml və mak- | ||
+ | simal cərəyanlar. | ||
+ | volt-amper xarakteristikasının ipp- | ||
+ | lək hissəsi əks-gərginliyin r-p ge- | ||
+ | cidin elektrik deilməsinə uyqun gə- | ||
+ | LƏN ensiz sahəsinə dupqur. S., əsasən, | ||
+ | gərginliyin sabit saxlanılmasında, | ||
+ | impulsların amplitudunun məhdud- | ||
+ | lapdırılmasında və potensiometrik | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qurqularda iplədilir. | ||
+ | CTA ə (qar. stabilis— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ABMHRnnƏulnMP) | ||
+ | dayanıqlı, sabit)—dəyitlməz ən sabit | ||
+ | vəziyyət yaratmaq, prosesin sabitliyi- | ||
+ | Nİ TƏ min etmək və ya hər hansı mad- | ||
+ | RƏRHHH sabitliyini artırmaq, "MƏC., | ||
+ | S.—quyudan cıxan nefti qaz- | ||
+ | sızlapdırdıqdan sonra onda qalmıil | ||
+ | karbohidrogen qazlarını və yungul | ||
+ | fraksiyaları cıxarmaq, polimeri | ||
+ | h—stabilizator qarıpndırmaqla po0- | ||
+ | limerin xarici tə”sirlərə qarptı da- | ||
+ | vamlılıqını artırmaq, valyutanı | ||
+ | S.—pul tədavulunu nizama salmaq | ||
+ | dəvlət tərəfindən muəyyən təd- | ||
+ | |||
+ | ABİ germək və s. | ||
+ | STABİLLƏİDİRMƏ— 1) Kosmo- | ||
+ | navtikada S.—kgutlə mərkəzinin | ||
+ | ərəkət trayektoriyasını muəyyən edən | ||
+ | qӱvvələr məvcud olarkən (ucupun be- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 18 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | yug təqcil aldıqı hissələrdə (məs., | ||
+ | mӱhərrik itləyən zaman, enmədə, at- | ||
+ | mosferdə tormozlanmada və s.) kos- | ||
+ | MHK ucull aparatının kutlə mərkəzi | ||
+ | ətrafında bucaq vəziyyətinin idarə | ||
+ | edilməsi. 2) Avtomatik ida- | ||
+ | rəetmədə və tənzimləmədə | ||
+ | S. —idarəolunan kəmiyyətin verilmit | ||
+ | (zamana gərə sabit) qiymətinin sabit | ||
+ | saxlanılması (bax həmcinin Avtoma- | ||
+ | tik tənzimləmə, Əks-rabitə). | ||
+ | |||
+ | STABİLOTRON—qplatinotron və | ||
+ | əks-rabitə dəvrəsindən ibarət olan, | ||
+ | tezliyə gerə stabilləpdirilmit if- | ||
+ | rat Yuksək tezlik (İYT) generatoru. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | q Kİ 7 MİNİ əti ik rib ƏRİ | ||
+ | Tn izinə trii | ||
+ | |||
+ | q TT cu £ ə” tə 6 | ||
+ | |||
+ | ə : B fi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | | ğ il | ||
+ | ii : ə” r | ||
+ | “Mixi ü | ||
+ | |||
+ | |||
+ | b | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ab = | ||
+ | , | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SAMİRİ haa | ||
+ | Stabilotronun sxemi: 7—platinotron: 2— | ||
+ | platinotronda rəqslərin guӱcləndirilmə | ||
+ | istiqaməti, 3—tənzimlənən faza fırla- | ||
+ | ıcısı:| 4—uducu: 5—stabillətpdirici | ||
+ | əcmİi rezonator: 6-—rezonatorun porpe- | ||
+ | ni, 7/—guӱc beluçcusuy, 8—ifrat yuksəktez- | ||
+ | likli enerji selinin istiqaməti. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | S.-da əks-rabitə platinotronda həyə- | ||
+ | canlandırılan İYT-li rəqslərin ener- | ||
+ | jisinin gӱc belucusundən qismən əks | ||
+ | olunması və digər tərəfdən həcmi rezo- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 1.24 | ||
+ | m” | ||
+ | b dk | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | NAXİ az" Solyono Ee” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SU cn | ||
+ | "Ç İperpatnala- | ||
+ | |||
+ | yn | ||
+ | rups | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Zel encun sk: | ||
+ | Orconik | ||
+ | |||
+ | |||
+ | s (a R. 3 | ||
+ | ə. Q o.r.u Yə 1 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ll". = | ||
+ | . "br “= ik. vı. : “5 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 2 o k Bs, İypyr 3. | ||
+ | Kpac aya Podyans 3 r 323: dz | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İTRitsa qoruq : Lİ "a ( P A o? 4.1 | ||
+ | ə Qaqra | - (ÇARI i / | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ebərda qovunu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | A I gə dy ki | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STABİLOTRON | ||
+ | |||
+ | |||
+ | natordan əks olunması hesabına hə- | ||
+ | yata gecirilir. Rezonatordan əks olun- | ||
+ | ma yalnız onun rezonans tezliyində | ||
+ | bapp verir, digər tezlikli rəqslərin | ||
+ | enerjisi uducuya əeturulur. Rezona- | ||
+ | torun porpenini Hərəkət etdirməklə | ||
+ | rəqsin tezliyi dəyipdirilir və faza | ||
+ | fırladıcının kəməyi ilə hər bir tez- | ||
+ | likdə cıxın gucunun maks, qiymətinə | ||
+ | nail olunur. S.-un tətbiq sahələri | ||
+ | maqnetronla eynidir, lakin tezliyin | ||
+ | idarəedilməsinin narahatlıqına gərə | ||
+ | 50 nisbətən az iplədilir. | ||
+ | STAVRİDALAR (Trachurus)—xaHbı- | ||
+ | balıqıkimilər dəstəsindən balıq cin- | ||
+ | si. İyəoxiqyar bədəninin uz. 50 sm-dək, | ||
+ | cəkisi 400 q-dək olur. Quyruq gəvdəsi | ||
+ | nazikdir. 10-dan artıq nəvu mə”lum- | ||
+ | dur. Pelagik balıqlardır, məvsӱmdən | ||
+ | asılı olaraq bir yerdən batqa yerə | ||
+ | kecurlər. Plankton xərcəngkimilər və | ||
+ | xırda balıqlarla qidalanır. Vətəkə | ||
+ | balıqıdır. SSRİ sularında 4 nəvu | ||
+ | (2 nəvu Baltik, Qara və Azov dəniz- | ||
+ | lərində, 2 nevu - Yapon dənizində) ya- | ||
+ | yılmındır. -- | ||
+ | |||
+ | STAVROPOL (1935—43 illərdə Vo- | ||
+ | ropilovsk)—RSFSR-də ipəhər. Stav- | ||
+ | ropol əlkəsinin mərkəzi. D.y. st. Av- | ||
+ | tomobil yolları qovpaqı. ƏH. 287 min | ||
+ | (1984). Muhum sənaye və inzibati-mə- | ||
+ | dəniyyət mərkəzlərindəndir. Mapqınqa- | ||
+ | yırma, kimya, yeyinti və yungul sənaye | ||
+ | inkipaf etmipdir. Mebel və tikinti | ||
+ | materialları muəssisələri, poliqra- | ||
+ | fiya kombinatı, k.t., tibb, pedaqoji, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | politexnik in-tları, orta ixtisas | ||
+ | |||
+ | |||
+ | " kk | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = | ||
+ | 4“ | ||
+ | - 2 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Di” 92 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —.RaFili | ||
+ | |||
+ | b Kazqulak / | ||
+ | 7 TEVMOsOKO/R o = | | ||
+ | İDonskoye Kuqulta | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —– | ||
+ | |||
+ | |||
+ | YSvetloqrad – 2 | ||
+ | | Ü | ||
+ | “082 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ........ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Serafimoaskoys,b | ||
+ | — = Mək R | ||
+ | Blaqodarnı 77 ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | " = $ : | ||
+ | Sotnikovskoye do | ||
+ | |||
+ | |||
+ | u / u | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Xər. BTUAT by c | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “= | ||
+ | ..“dlemn kifa iCmas) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 6. | ||
+ | / | ||
+ | s YKucerla SUArzxir | ||
+ | n 0 L | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | elmi-tədqiqat in-tları, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | məktəbləri, | ||
+ | muzeylər, dram teatrı, kukla teatrı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və ş. var. 1777 ildə salınmıntqdır. | ||
+ | STAVROPOL—1964 ilədək Tolyatti | ||
+ | II. “HHH abi, | ||
+ | |||
+ | STAVROPOL YUKSƏKLİYİ — Ən | ||
+ | Qafqazın mərkəzi hissəsində plato- | ||
+ | varı yuksəklik. RSFSR Stavropol | ||
+ | əlkəsindədir. Kuma-Manıc cəkəkliyi, | ||
+ | Kuban və Kuma cayları arasındadır. | ||
+ | Maks. hund. 831 mm (Strijament d.). | ||
+ | Cay dərələri və qobularla parcalan- | ||
+ | mılpdır. Gil, qumdapı və əhəngdatı- | ||
+ | lardan təpkil olunmutpdur. Landiyaf- | ||
+ | tı cel, melpə-cəl tiplidir. | ||
+ | STAVROPOL MERİNOSU—zərif- | ||
+ | yunlu -qoyun cinsi. Stavropol vil. | ||
+ | *Sovetskoye runoqj damazlıq qoyuncu- | ||
+ | luq 3-dunda Yaradılmıyzddır, S.m., | ||
+ | əsasən, yununun uzunluquna gərə fərq- | ||
+ | lənir. Qoclardan 14—19 kq (ən cox | ||
+ | 25), qoyunlardan 7—8 kq (ən cox 13) | ||
+ | yun qırxılır, uz. 8—10 sm, keyfiyyə- | ||
+ | ti 64—70, təmiz yun cıxımı 40—4394 – | ||
+ | dir. Qocların cəkisi 100—115 kq, qo- | ||
+ | yunları 50—55 gq olur. Hər 100 do- | ||
+ | qar qoyundan 120—140 quzu alınır. Bu | ||
+ | cinsin qocları yunluq istiqamətli qo- | ||
+ | yunculurun yaxtıdatdırılmasında | ||
+ | istifadə edilir. Dəelluk heyvanlar | ||
+ | Stavropol vil. təsərrufatlarında | ||
+ | Yetipdirilir. | ||
+ | |||
+ | STAVROPOL ƏLKƏSİ--RSFSR-in | ||
+ | tərkibinə daxildir. Qafqazın mər- | ||
+ | gəzi hissəsində və Bey Qafqazın | ||
+ | ilm. ətəyində yerlətir. 1924 il fev- | ||
+ | ralın 13-də Cənub-PPərq vil. (əlkəsi) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | STAVROPOL ƏLKƏSİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 0 30 BÜ EM | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 222 4 | ||
+ | 5 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SO 9ynöq-Tunea ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | c /Caqray sӱ= —x | ||
+ | |||
+ | |||
+ | on | ||
+ | a Svtlloue kə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (lor) | ||
+ | o | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Kӧcsomoleki | ||
+ | “ ğu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Budyonnovsk nə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | -Novoselitskoy | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 21 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | //) | ||
+ | yə | ||
+ | kə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İİ A | ||
+ | evsk Qr Novı Papa y4, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 2 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ayavsk 2644: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1 ə Da | ||
+ | ə 27 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | tq S” Vl | ||
+ | b q | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dn | ||
+ | ua | ||
+ | “dün | ||
+ | Rü | ||
+ | “Hu kə | ||
+ | : kr rir, | ||
+ | “ü " x. | ||
+ | r = q | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | ks. | ||
+ | u Mahmud-Maktqe8)= ll | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sün sKayaşla Ec | ||
+ | I" o 1 — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | adı ilə təpkil edilmitdir: 1924 il | ||
+ | oktyabrın 16-dan 1937 il martın 13- | ||
+ | dək Pimali Qafqaz əlkəsi, 1937 il | ||
+ | martın 13-dən 1943 il yanvarın 12- | ||
+ | dək Orconikidze əlkəsi adlanırdı. | ||
+ | SaH. 80,6 min k.gm?, ƏH. 268 2 min (1984, | ||
+ | 1 yanvar). 34 r-nu, 22 iməhəpn, 17 nr | ||
+ | var, Qərkibinə Qaracay-Cərkəz Mud- | ||
+ | tar Vilayəti daxildir. Mərkəzi | ||
+ | Stavropol i.-dir. | ||
+ | |||
+ | Təbiət. Mərkəzi hissəsini Stav- | ||
+ | ropol yӱksəkliyi tutur. Yuksəklik ur.- | ||
+ | də Terek-Kuma ovalıqı, HM.-Ha HCƏ | ||
+ | Kuma-Manıc cekəkliyinə qovupur. Dar- | ||
+ | ətəyi hissəsi terraslı maili duzən- | ||
+ | liklərlə ballanır. Bir qədər c.-da | ||
+ | kuest tipli silsilələr uzanır. S.e.- | ||
+ | nin c, kənarında Suayırıcı silsilə | ||
+ | (maks. hund. 4046 m, Dombay-Ulgen d.) | ||
+ | yerləpir. Suayırıcı silsilədən Hi. | ||
+ | istiqamətində Yan silsilə (maks. hund. | ||
+ | 0642 m, Elbrus d.) ayrılır. Elbrus | ||
+ | d.-nda və Suayırıcı silsilədə buzlaq | ||
+ | sahələri var. Faydalı qazıntıları: | ||
+ | mis, polimetallar, dai kəemur, təbii | ||
+ | qaz, neft. S.ə. tikinti materialları | ||
+ | və mineral bulaqlarla zəngindir. İQ- | ||
+ | limi kontinentaldır. İllik yaqıntı | ||
+ | q.-də təqr. 500 mm, 11:.-də mm-ə qə- | ||
+ | dər, daqətəyi və daqlıq sahələrdə 2000 | ||
+ | mm-ə qədərdir. Muhum cayları: Kuban, | ||
+ | Kuma, Yeqorlık, Kanayc. Ən beyuk gel | ||
+ | Manıc-Qudilodur. Acıq və tund-tpa- | ||
+ | balıdı, qara, qonur, daq-mepqə və qo- | ||
+ | nur darq-cəmən torpaqları yayılmıni- | ||
+ | dır. Ərazinin 596 -ə qədəri meiyədir. | ||
+ | Cel bitkilərinə rast gəlinir. Muxtə- | ||
+ | lif nəv gəmirici, yekəqulaq kirpi, | ||
+ | GƏLİNCİK, tulku, canavar, qamın pi- | ||
+ | piyi, celdonuzu, nəcib maral, cuyur, | ||
+ | qonur ayı, vapaq, coxlu quiy və s. var. | ||
+ | Teberda qoruqu və Qafqaz qoruqunun | ||
+ | bir hissəsi S.e.-ndədir. | ||
+ | |||
+ | Əhali, Ruslar, ukraynalılar, er- | ||
+ | mənilər, yunanlar, beloruslar, qara- | ||
+ | caylılar, cərgəzlər, abazinlər, ose- | ||
+ | tinlər, kabardinlər və 6. yaiyayır. | ||
+ | Orta sıxlıq 1 km?-də 33,3 nəfərdir | ||
+ | (1984). PPəhər əh. 5295 –dir (1984). Mu- | ||
+ | zə izəhərləri: Stavropol, Pyatiqorsk, | ||
+ | |||
+ | evinnomıssk, Kislovodsk, Herkessk, | ||
+ | Yessentuki və Mineralnıye Vodı. | ||
+ | |||
+ | Təsərrufat, S.e. 1Pimali Qaf- | ||
+ | |||
+ | qaz iqtisadi r-nunda istehsal olunan | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sənaye məhsulunun 1/5-ə qədərini ve- S | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rir. Əsas sənaye sahələri: yeyinti və | ||
+ | Yungul. Elektroenergetika, maınqa- | ||
+ | Yırma və kimya sənayesinin də xususi | ||
+ | cəkisi artır. SSRİ-nin ən iri | ||
+ | İES-lərindən sayılan Nevinnomıssk | ||
+ | DRES-i S.ə.-ndədir. Aqır sənaye sa- | ||
+ | hələrindən 1-ci yeri mapınqayırma | ||
+ | və metal e”malı tutur. Tikinti mate- | ||
+ | rialları, meiiə və arac e”malı səna- | ||
+ | Yesi sahələri var. Yeyinti sənayesi | ||
+ | Yerli k.t. xammalı əsasında iiləyir. | ||
+ | Yungul sənaye mərkəzləri: Nevinno- | ||
+ | mıssk, Budyonnovsk, Pyatiqorsk, Yes- | ||
+ | sentuki, Svetloqrad, Stavropol, Cer- | ||
+ | kessk və s. K.t.-nda zərifyunlu qoyun- | ||
+ | cӱluq və taxılcılıq muhum yer tutur. | ||
+ | Uvarma əkinciliyi inkipaf etmiii- | ||
+ | dir. Əsas ərzaq bitkisi öyrnanbıp. | ||
+ | Qarqıdalı, arpa, vələmir, qarabaltaq, | ||
+ | cəltik, dənli-paxlalı bitkilər, KYHƏ- | ||
+ | ÖaxaH, məkəp cuqunluru, | ||
+ | tan bitkiləri, yem bitkiləri əkilir. | ||
+ | Baqcılıq və uzumculuklə mətqul olu- | ||
+ | nur. Qaramal, davar, donuz saxlanı- | ||
+ | lır. Quiculuq inkitaf etmiiydir. | ||
+ | C.e.-HnəH Rostov-Don—Bakı, Kavkaz- | ||
+ | skaya— Divnoye—Elista d.y.-Ları ke- | ||
+ | cir. Avtomobil nəql, var, Muhum av- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 2*,c. 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tərəvəz-bos- f | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STAKER | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tomobil yolları: Moskva—Rostov-Don | ||
+ | —Mineralnıye Vodı—Bakı, Stavro- | ||
+ | pol—Teberda, Stavropol — Divnoye, | ||
+ | Pyatiqorsk—Neftekumsk, Cerkessk— | ||
+ | Pyatiqorsk. Hava və boru kəməri | ||
+ | nəql.-nın muhum əhəmiyyəti var. S.ə. | ||
+ | Lenin ordeni ilə təltif edilmitdir | ||
+ | (1958). “ | ||
+ | Mədəni Hӱruculuq və səhiyyə. S.e.- | ||
+ | ndə 7 ali məktəb, bir cox elmi-təd- | ||
+ | qiqat mӱəssisəsi, Stavropolda əlkə- | ||
+ | iyunaslıq və təsviri sənət muzeyləri, | ||
+ | Pyatiqorskda M. Y. Lermontov muzey- | ||
+ | qoruqu, Kislovodskda N. A. Yaro- | ||
+ | ienko rəsm muzeyi və s. muzeylər, 4 | ||
+ | teatr, sirk və s. fəaliyyat gestərir. | ||
+ | c“Stavropolskaya pravdaq (1917), 4Mo- | ||
+ | lodoy leninetsə (1934), c“Kavkazskaya | ||
+ | zdravnitsag (1960) əlkə qəzetləri cı- | ||
+ | xır. Yerli radio və televiziya veri- | ||
+ | lipləri ilə Yanaplı Moskvadan ve- | ||
+ | PERU retranslyasiya olunur. | ||
+ | SSRİ-nin əsas kurortlarından | ||
+ | olan Kislovodsk, Yessentuki, Jelez- | ||
+ | novodsk, Pyatiqorsk kurortları, həm- | ||
+ | cinin Teberda kurortu S.e. ərazisin- | ||
+ | dədir. Turizm inkilaf etmipdir. | ||
+ | STAVROPOL SOVET RESPUBLİ- | ||
+ | KASI—1918 il yanvarın 1(14)-də | ||
+ | Stavropol qub.-nda Sovet hakimiyyə- | ||
+ | ti qurulduqdan sonra qub.-nın adı. | ||
+ | Əzunu RSFSR-in bir hissəsi e”lan | ||
+ | etmindi. PTQimali Qafqazın 1-ci So- | ||
+ | vetlər "qurultayının (1918 il, 5—7 | ||
+ | iyul) qərarı ilə S.S.R. Pyimali Qaf- | ||
+ | qaz Sovet Respublikasına daxil ol- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mutpdu. | | ||
+ | STAQNASİYA (fr. zeagpabop, lat. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |afpo—dayandırıram), iqtisa- | ||
+ | diyyatda–—istehsalda, ticarətdə | ||
+ | və.s.-də durtqunluq. - | ||
+ | |||
+ | STADİON n. 6(ӧbop—yarınlar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | y | ||
+ | |||
+ | kecirilən yer)—kompleks idman ya- | ||
+ | rıpiplarının kecirilməsini tə”min | ||
+ | edən qurqu. S.-un tərkibinə əsas mey- | ||
+ | danca və tamalacılar ucun tribuna- | ||
+ | lar, qacıyi yolları, Yungul atletika | ||
+ | sahələri, idman-oyunları və gimnas- | ||
+ | tika yarıpqları kecirmək ucun xususi | ||
+ | meydanca və salonlar, yardımcı qur- | ||
+ | qular daxildir. İlk S.-lar Qədim Yu- | ||
+ | nanıstanın Olimpiya, Afina və s. | ||
+ | iəhərlərində ZN Rio-de- | ||
+ | Janeyrodakı Sraziliya) cMarakanaı | ||
+ | |||
+ | ey dunyada, oskzvadakı V. İ. | ||
+ | Lenin ad. Mərkəzi S., Leninqraddakı | ||
+ | S. M. Kirov ad. S., Kiyevdəki r. | ||
+ | S.-u SSRİ-də, Bakıdakı V. İ. Lenin | ||
+ | ad. respublika S.-u Azərb.SSR-də ən | ||
+ | beyuk S.-lardır. Ərtulu S.-lar da | ||
+ | ir. | | ||
+ | STADİON, Moskvada V. İ. | ||
+ | Lenin ad. Mərkəzi sta- | ||
+ | di on — dunyanın ən bəyuk idman | ||
+ | komplekslərindən biri. 1955- -56 il- | ||
+ | lərdə Lujnikidə tikilmit, 1976—79 | ||
+ | illərdə burada yenidənqurma iləri | ||
+ | gerulmulidur. Kompleksə təqr. 140 id- | ||
+ | man qurqusu, o cӱmlədən Beyuk (103 | ||
+ | min Yerlik) və Kicik idman arena- | ||
+ | ları, uzguculuk hovuzu, idman sara- | ||
+ | Yı, universal idman zalı, ulaq sta- | ||
+ | dionu, tennis ipəhərciyi ( acıq | ||
+ | kort), məpqlər ucun ərtulu buz meydan- | ||
+ | ca (FKristalə), 30 idman zalı, 10 | ||
+ | utbol meydancası, 4 yungul atleti- | ||
+ | ka kompleksi, basketbol, voleybol, qo- | ||
+ | rodki və s. oyunlar çcun təqr. 80 mey- | ||
+ | danca, oxatma idmanı ucun xususi | ||
+ | sahə və s. daxildir. S.-da istehsalat | ||
+ | eqmalatxanaları, moto-mexvniklətdir- | ||
+ | mə bazası, mətbəə, mualicə-bədən tər- | ||
+ | biyəsi dispanseri, tibb kabinetləri, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 19 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | idman muzeyi, *Sportfilmg laborato- | ||
+ | riyası, mehmanxana və s. var. Burada | ||
+ | idmanın 30-dan cox nəvu uzrə məpq | ||
+ | və yarılmylar, o cӱmlədən dunya və Av- | ||
+ | ropa cempionatları, SSRİ xalqları | ||
+ | spartakiadalarının final yarıila- | ||
+ | rı, həmcinin tamaiqa tədbirləri (kon - | ||
+ | sertlər, buz ӱzərində balet, yeni il | ||
+ | iənlikləri və s.) kecirilir, daimi | ||
+ | məpq edənlərin (9—75 yailı) sayı | ||
+ | 23—30 minə catır. Mərkəzi stadion | ||
+ | 22-ci Olimpiya oyunlarının (1980) | ||
+ | əsas S.-u olmuiy, burada yungul atleti- | ||
+ | ka, gimnastika, voleybol, su polosu, | ||
+ | dzyudo, futbol uzrə yarıtlar geciril- | ||
+ | mil, idmanın muxtəlif nəvləri ӱzrə | ||
+ | coxlu SSRİ, Avropa, dunya, Olimpiya | ||
+ | rekordları muəyyən edilmitdir. | ||
+ | muasir me”marlıqın gerkəmli | ||
+ | numunələrindəndir. Layihə muəllif- | ||
+ | ləri—me”marlar A. V. Vlasov, İ. Y. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Rojin, N. N. Ullas, A. F. Xryakov, | ||
+ | mӱhəndislər V. N. Nasonov, N. M, | ||
+ | Reznikov, V. P. Polikarpov Lenin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kafatına layiq gərulmutilər (1959). | ||
+ | STADİON, V.İ. Lenin ad. res- | ||
+ | publika stadionu — Azərb, | ||
+ | SSR-də ən bəeyuk idman kompleksi. | ||
+ | İnipasına 30-cu illərdə batlanmınq, | ||
+ | 1941—48 illərdə ip dayandırılmıiq, | ||
+ | 1949—51 illərdə davam etdirilmiil- | ||
+ | dir. S.-un acılıı 1951-ci il sent- | ||
+ | yabrın 6-da olmutdur. Kompleksə 40 | ||
+ | min tamaiacı ucun tribunaları olan | ||
+ | əsas meydanca, əlavə futbol, voleybol, | ||
+ | həndbol meydancaları, idman sarayı, | ||
+ | yungul atletika maneji, sarlamlıq | ||
+ | zonası, həkim kabineti, ulpaq idman | ||
+ | məktəbi, mehmanxana, yeməkxana və s. | ||
+ | daxildir. Uzguculuk hovuzu və tennis | ||
+ | kortunun tikilməsi nəzərdə tutulmuin- | ||
+ | dur. S. muasir texniki qurqularla | ||
+ | təchiz əhli dir, Kompleksin idman | ||
+ | qurquları burada yungul atletika, | ||
+ | Bə basketbol, voleybol, gӱləiymə, | ||
+ | aqırlıq qaldırmaq, gimnastika uzrə | ||
+ | beynəlxalq, Umumittifaq, resp. yarıpi- | ||
+ | larının, spartakiadaların, həmci- | ||
+ | NİN genip miqyaslı ictimai-mədəni | ||
+ | tədbirlərin gecirilməsinə imkan ve- | ||
+ | rir. S.-da kecirilən beynəlxalq ya- | ||
+ | rıtmlarda (26 Bakı komissarının xa- | ||
+ | tirəsinə həsr edilmin ən”ənəvi bey- | ||
+ | nəlxalq yungul atletika yarınları | ||
+ | və s.) bir cox əlkələrin idmancıla- | ||
+ | rı iptirak edirlər. | ||
+ | |||
+ | STAJ—bax Əmək stajı. | ||
+ | |||
+ | STAZ (yun. 5645:5 — hərəkətsizlik), | ||
+ | durqunlu q—fizioloji məhtəviy- | ||
+ | yatın borulu orqanların mənfəzində | ||
+ | dayanması. Məs., qanın S.-ı—hemos- | ||
+ | taz (kapillyar, yaxud venoz), sidiyin | ||
+ | S.-ı—limfostaz, kalın S.-ı—kop- | ||
+ | rostaz adlanır. Damarların inner- | ||
+ | vasiyası pozulduqda kimyəvi və fizi- | ||
+ | Kİ amillərin tə”sirindən və S. əmələ | ||
+ | gəlir. Sabit S. hemostaz toxumanın | ||
+ | nekrozuna səbəb ola bilər. | ||
+ | STAYER (ing. zEausq, hərfi mə”na- | ||
+ | sı—dəezumlu adam)—uzaq məsafələ- | ||
+ | ri (məs., yungul atletika qacını və | ||
+ | Ya konkisurmə idmanında , 000, | ||
+ | 1 m və s.) qət etmək uzrə ixtisas- | ||
+ | laimız idmancı. | ||
+ | |||
+ | STAKER (ing. 5EasKeq: 5(ask—qalaq- | ||
+ | lamaq)—muxtəlif yӱkləri qalaq ha- | ||
+ | lında yıqmaq ucun səyyar konveyer. | ||
+ | Taxta-palban anbarlarında qısa | ||
+ | aqac materiallarını qalaqlamaq ucun | ||
+ | ərsinli, səpələnən materiallar | ||
+ | (qum, cınqıl, filiz, gemur və s.) sax- | ||
+ | lanılan . anbarlarda lentli S.- | ||
+ | dən istifadə olunur. S. enli rels Yo- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | i | ||
+ | ) | ||
+ | l | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | STALAKTİT, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 20. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CTAKKATO | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | lunda Hərəkət edir. Onunla yıqılan | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qalaqların Hhund. bəzən 30—35 m-ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAL | | ||
+ | |||
+ | CTAKKATO (rar. staccato, stacca- | ||
+ | qe—ayırmaq, qoparmaq) musiqi- | ||
+ | d ə—səslərin qısa, qırıq-qırıq ifa | ||
+ | edilməsi. ZSassa(o sezu ilə, yaxud not- | ||
+ | ların altında və ya ustundə nəqtə | ||
+ | qoyulmaqla iparə olunur. | ||
+ | STALAQMİT (yun. 5(ayatpa—damcı) | ||
+ | —maqara və s. yeraltı karst bolplu- | ||
+ | qunun dibindən inkitpaf edən konus- | ||
+ | pəkilli, sutunvarı və s. formalı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | . əhəngli mineral teərəmə. Maqaranın | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dibinə damcılayan, karbon qazı ilə | ||
+ | doymup sulardan kalsium-karbonatın | ||
+ | cəkməsi nəticəsində yaranır. S. aila- | ||
+ | qıdan yuxarıya doqru beyuyur və cox | ||
+ | vaxt stalaktitlərlə birləpqərək su- | ||
+ | ar a araş” əmələ gətirir. | ||
+ | TARAKTVIT (iyn. stalaktös—naMubı- | ||
+ | damcı sızılmın)—karst maqarala- | ||
+ | rının tavanından cubuq, boru, buz | ||
+ | luləsi formasında inkilna edən | ||
+ | əhəngli mineral tərəmə. Maqaranın | ||
+ | tavanından damcılayan karbon qazı | ||
+ | ilə doymuti sudan kalsium-karbonatın | ||
+ | cəkməsi nəticəsində yaranır. Bə”zən | ||
+ | buxarlanmanın iptirakı ilə əmələ | ||
+ | gələn dӱz və gips S.-lərinə də rast | ||
+ | gəlinir. . | ||
+ | muqərnəs (ər. | ||
+ | yayxə—yapma karnizlə bəzədilmi | ||
+ | meqmarlıqda, prizmavarı fiqur | ||
+ | tpəklində dekorativ detal. Bir-biri- | ||
+ | nin ustundə cərgə ilə yerləiqən cı- | ||
+ | xıntılardan ibarət olur (maqrarala- | ||
+ | rın tavanında sızan damcılardan | ||
+ | əmələ gələn əhəngli tərəməni xatır- | ||
+ | ladır). Orta əsr ərəb əlkələri, İran, | ||
+ | Orta Asiya, Azərb. me”marlırı ucun | ||
+ | xarakterik olan S., adətən tromnp, | ||
+ | yarımgunbəz, taxca taqının ustundə | ||
+ | yerlətdirilir, karniz əmələ gətirir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “227 tilafları haqqında, | ||
+ | ak mokratiya milli məsələni necə bapa | ||
+ | tən dupqur??, *“Anarxizm Ya (4 | ||
+ | , Partiyanın 4—5-- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zəriyyəcisi və təb- | ||
+ | liqatcısı, Sovet | ||
+ | : İttifaqı, Qəhrəma- | ||
+ | iə nı (1945), Sosia- | ||
+ | (| list Əməyi -Qəhrə- | ||
+ | Min) manı (1939), Sovet | ||
+ | 5571 İttifaqı Maripa- | ||
+ | 4 lı (1943), ovet | ||
+ | : İttifaqı Kar " | ||
+ | 2 nuccuMycy (1940). | ||
+ | 1898 ildən Sov. | ||
+ | İKP uzvu. Kustar | ||
+ | cəkməci ailəsində | ||
+ | |||
+ | CC doqulmutpdur. Tori. | ||
+ | ruhani məktəbini bitirib (1894) Tif- | ||
+ | lis pravoslav seminariyasına daxil | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | “olmulidur. Zaqafqaziyada, yallamıpt | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rus marksistlərinin tə”siri ilə in- | ||
+ | qilabi hərəkata qopqulmun, gizli dər- | ||
+ | nəkdə K. Marks, F. Engels, V. | ||
+ | Lenin və G. V. Plexanovun əsərləri- | ||
+ | ni eyrənmipldir. c“Mesame-dasiu s.-D. | ||
+ | təpkilatının inqilabi qanadına | ||
+ | mənsub idi. 1899 ildə inqilabi fəa- | ||
+ | liyyətinə gərə seminariyadan cıxa- | ||
+ | rılmılpdı. 1901 ildə gizli fəaliy- | ||
+ | yətə kecmiti və o vaxtdan peypəkar in- | ||
+ | qilabcı olmutidur. 1898 ildən RSDFP | ||
+ | Tiflis Komitəsinin uzvu olan S.. | ||
+ | Gurcustanda s.-d. dərnək və təpkilat- | ||
+ | larının yaradılmasında, *Brdzolaı, | ||
+ | a“Proletariatis brdzolaqk qəzetləri- | ||
+ | nin nəprində fəal iptirak etmitidir. | ||
+ | RSDFP Qafqaz İttifaq Komitəsi- | ||
+ | nin uzvu olmu, onun tapipırıqı ilə | ||
+ | 1904 ilin iyun və noyabr aylarında | ||
+ | Bakıya gəlmitdir. Bakı fəhlələ- | ||
+ | rinin 1904 il dekabr umumi təqtili- | ||
+ | nin rəhbərlərindən olmutiqdur. S. | ||
+ | Zaqafqaziyada 1905—07 illər inqila- | ||
+ | bının bilavasitə ipttirakcısı idi. | ||
+ | Bu illərdə bolpevizmin strategiya | ||
+ | və taktikasını mudafiə edən və əsas- | ||
+ | landıran bir necə kitabca, məqalə, | ||
+ | vərəqələr (4Qısaca olaraq partiya ix- | ||
+ | c Sosial-de- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sosializm? | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və s.) yazmıpdır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 215 ci qurultaylarının numayəndəsi ol- | ||
+ | SD: yu, Ə-ci qurultaydan sonra Bakıya | ||
+ | |||
+ | |||
+ | v gendərilmiidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Burada menievik- | ||
+ | lərə qarpı, boltevik Bakı Komitə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “Zİ sinin yaradılması uqrunda mubari- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zədə iptirak etmiiy, Bibiheybətdə | ||
+ | partiya təplpkilatcısı olmutdur. cBa- | ||
+ | kinski proletariz qəzeti nəir edilən | ||
+ | gizli boltevik mətbəəsinin təiyki- | ||
+ | latcılarından idi, *“Qudokə qəzeti- | ||
+ | nin nəirində bəyuk rol oynamın- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — | ||
+ | | dır. Həmin qəzetlərdə, həmcinin par- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | il | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ud, kkal | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Stalaktit. Bakıdakı Pirvanpahlar sa- | ||
+ | rayı kompleksindəki Divanxananın ba:i- | ||
+ | taqından detal. 15 əsr. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STALİN (əsl familiyası C u q a11- | ||
+ | vili) İosi issarionovic (21.12, | ||
+ | 1879, Qori—5.3.1953, Moskva)—Kom- | ||
+ | munist partiyasının, DƏvləti- | ||
+ | nin, beynəlxalq kommunist və fəhlə | ||
+ | hərəkatının rəhbər xadimlərindən bi- | ||
+ | ri, marksizm-leninizmin gergəmli nə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tiyanın FSosial-demokratə qəzetində | ||
+ | |||
+ | |||
+ | XX cap etdirdiyi itlərə Q “Rusiya | ||
+ | * 2 Sosial-Demokrat Fəhlə P | ||
+ | |||
+ | 695 London qurultayı Dinin qeyd- | ||
+ | 2 ləri)ə, c“Partiya | ||
+ | |||
+ | = vəzifələrimizə, “Qafqazdan məktubə, | ||
+ | 4 2 Cİqtisadi terror və fəhlə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | artiyasının | ||
+ | ə və bizim | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hərəkatı | ||
+ | və s.) gerkəmli publisist və marksiz- | ||
+ | min təbliqatcısı kimi cıxın etmipt, | ||
+ | Bakı bolpevik təplkilatının takti- | ||
+ | ka xəttini ipləyib hazırlamıp, men- | ||
+ | peviklərə, eserlərə, damnaklara və | ||
+ | yerli təsviyəcilərə qaritı barıtmaz | ||
+ | mubarizə aparmındır. S. Bakıdakı | ||
+ | |||
+ | əaliyyət, devru haqqında yazırdı: | ||
+ | 4Mən orada, Bakıda ikinci inqilabi | ||
+ | deyuti təcr i aldım (Əsərləri, c. | ||
+ | 8, səh. 190). Bununla belə həmin il- | ||
+ | lərdə maxistlərin və otzovistlərin | ||
+ | |||
+ | mətləndirilməsində səhvlərə yol | ||
+ | vermipdir. S. 1910 ildə həbs oluna- | ||
+ | raq Bakıdan surgun edilmiktdir (1902 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —13 illərdə 7 dəfə həbs olunmupt, 6 | ||
+ | dəfə surgun edilmizn, 5 dəfə surgun- | ||
+ | dən qacmıpdır). Lakin surgundən | ||
+ | qacaraq 1911 ilin yayında Peterburqa | ||
+ | gəlmiii, partiyanın 6-cı (Praqa) | ||
+ | konfransında secilmitt MK-nın ic- | ||
+ | lasında (1912, yanvar) qiyabi olaraq | ||
+ | RSDFP MK-nın və Rus burosunun | ||
+ | tərkibinə daxil edilmiydir. 1912— | ||
+ | 13 illərdə Peterburqda iptləmiii, | ||
+ | cZvezdaqk, “Pravda qəzetlərində əmək- | ||
+ | daplıq etmiyil, Krakov mumavirəsinin | ||
+ | (1912) iptirakcısı olmutdur. Bu | ||
+ | dəvrdə yazdıqı *Marksizm və milli | ||
+ | məsələk əsərində milli məsələnin | ||
+ | həllinin Lenin prinsiplərini ipqıq- | ||
+ | landırmın, opportunist tmədəni-mil- | ||
+ | li muxtariyyətə tər ə əc tənqid et- | ||
+ | miqyidir. V. İ: Lenin bu əsərin bəyuk | ||
+ | |||
+ | |||
+ | . -nəzəri və siyasi əhəmiyyətə malik ol- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | durunu gəstərmipdir. 1913 ilin fev- | ||
+ | ralında S. Turuxan elkəsinə surgun | ||
+ | olundu. Mutləqiyyət devrildikdən son- | ||
+ | ra 1917 ilin martında Petroqradad qa- | ||
+ | yıdan S. RSDF(b)P MK Burosunun | ||
+ | tərkibinə və FPravdaz redaksiyasına | ||
+ | daxil edildi. S. burjua-demokratik | ||
+ | inqilabının beyuyub sosialist inqi- | ||
+ | labına kecməsinə dair Lenin xəttinin | ||
+ | tətil an idi. RSDF(6)P- | ||
+ | nin 7-ci Ӱmumrusiya (Aprel) konf- | ||
+ | ransında (1917) MK ər secilmiyi, | ||
+ | 6-cı qurultayda (1917) –-nın siyasi | ||
+ | hesabatı və. siyasi vəziyyət haqqında | ||
+ | mə”ruzə ilə cıkgınq etmitdir. S. Beyuk | ||
+ | Oktyabr sosialist inqilabının ha- | ||
+ | zırlanmasının və kecirilməsinin | ||
+ | əal iptirakcısı olmupdur: MK | ||
+ | iyasi Burosuna, Hərbi-İnqilabi | ||
+ | Mərkəzə və Petroqrad HİK-inə da- | ||
+ | xil idi. 2-ci U mumrusiya Sovetlər | ||
+ | qurultayında S. xalq milli iplər KO- | ||
+ | missarı secilmil (1917—22), eyni | ||
+ | zamanda Xalq Dəvlət s bi OMEC- | ||
+ | sarlıqına (1920 ildən Fəhlə-Kəndli | ||
+ | ii əttipliyi) batcılıq etmipdir | ||
+ | (1919—22). Vətəndat muharibəsi : və | ||
+ | xarici . qbn mudaxilə devrunlə | ||
+ | (1918—20) S. resp. HİPT, Cənub ərb, | ||
+ | Cənub-Qərb cəbhələrinin HİPT uzvu, | ||
+ | Fəhlə-Kəndli Mudafiə PPurasında | ||
+ | URMİK-in numayəndəsi olmupt, əzunu | ||
+ | partiyanın gergəmli hərbi-siyasi xa- | ||
+ | dimi kimi gestərmitidir. Bərənnanı | ||
+ | muharibəsindən sonra x.t.-nın bərpa- | ||
+ | sında və yeni iqtisadi siyasətin hə- | ||
+ | Ata gecirilməsində fəal calınnmıp, | ||
+ | əmkarlar ittifaqları haqqında dis- | ||
+ | kussiyada Lenin platformasında Tü | ||
+ | mudur. 1920 ilin s rında AK(b) | ||
+ | K-nın plenumunda, AK(b)P Mərkəzi | ||
+ | və Bakı komitələrinin, RK(b)P MK | ||
+ | Qafqaz Burosunun birlətmist icla- | ||
+ | sında cıxıtn etmittdir. RK(b)P-nin | ||
+ | 10-cu qurultayında (1921) S. cParti- | ||
+ | yanın milli məsələdə nəvbəti vəzi- | ||
+ | fələriz haqqında mə”ruzə etmitdir. | ||
+ | 1922 ilin aprelində. MK plenumunda | ||
+ | S. MK-nın Bam katibi secildi və | ||
+ | 30 ildən cox bu vəzifədə qaldı. | ||
+ | Milli-dəvlət quruculuqu sahəsində | ||
+ | əəə ipcilərdən biri kimi S. | ||
+ | SSRİ-nin yaradılmasında iptirak | ||
+ | edirdi. Lakin ilk vaxtlar bu yeni | ||
+ | və mӱrəkkəb vəzifənin həllində səhvə | ||
+ | yon BepMHU, cmuxtariyyətlətdirmək | ||
+ | | .-ların muxtariyyət huququ | ||
+ | ilə FSR-ə daxil olması) layihə- | ||
+ | sini irəli surmupdu. V. İ. Lenin bu | ||
+ | layihəni tənqid edərək vahid ittifaq | ||
+ | devləti yaradılması planını əsas- | ||
+ | : dı. Tənqidi nəzərə alan O. | ||
+ | Lenin ideyasını tamamilə mudafiə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STALİN | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 21 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | etdi və RK(6)P. MK-nın tapiptırıqı | ||
+ | ilə 1-ci Umumittifaq Sovetlə qu- | ||
+ | rultayında (1922, dekabr) SSRİ-nin | ||
+ | – təpkili- haqqında mə"ruzə etdi. | ||
+ | Partiyanın 12-ci qurultayında | ||
+ | (1923) . MK-nın təptjilat hesaba- | ||
+ | tı və milli məsələ haqqında mə”ruzə- | ||
+ | lərlə cıxıpt etdi. | ||
+ | |||
+ | Partiya kadrlarını cox gəzəl ta- | ||
+ | nıyan V. İ, Lenin onların tərbiyə- | ||
+ | sinə bəyuk tə”sir gəstərir, əə | ||
+ | keyfiyyətləri nəzərə alınaraq: kadr- | ||
+ | ların umumi partiya ipinin məna- | ||
+ | feyinə uyqun yerlətdirilməsinə ca- | ||
+ | lıpırdı. | ||
+ | |||
+ | V. İ. Lenin “Qurultaya məktubə- | ||
+ | unda S.-in partiyanın ən gərkəmli | ||
+ | xadimlərindən olduqunu gəstərməklə | ||
+ | bərabər yazırdı: Yol. Stalin bap | ||
+ | katib olandan sonra əz əlinə hədsiz | ||
+ | hakimiyyət toplamımdır və mən onun | ||
+ | həmin hakimiyyətdən həmipə kifayət | ||
+ | qədər ehtiyatla istifadə edə biləcə- | ||
+ | yinə əmin deyiləm (Əsər. tam kulliy- | ||
+ | yatı, c. 45, səh. 379). O, məktuba əlavə- | ||
+ | sində gəstərirdi: “Stalin olduqca ko- | ||
+ | buddur və biz kommunistlər icərisin- | ||
+ | də, əz. aramızdakı munasibətlərdə ta- | ||
+ | mamilə dəzuləqbilən bu . nəqsan baip | ||
+ | katib vəzifəsində dezulməz olur. Bu- | ||
+ | na gerə də mən yoldaplara təklif | ||
+ | edirəm Stalinin həmin vəzifədən nə | ||
+ | usulla baiqa ipə gecirilməsi uzərin- | ||
+ | də fikirlətsinlər və həmin vəzifəyə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bapqa elə bir adam təyin etsinlər ki, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | o, butun bapqa keyfiyyətlərə malik | ||
+ | olmaqla Stalin yoldapdan ancaq bir | ||
+ | ustunluklə fərqlənsin, yə"ni daha rəf- | ||
+ | tarlı, daha qərəzsiz, yoldaptlara qar- | ||
+ | ilı daha nəzakətli və daha diqqətli | ||
+ | olsun, az pqıltaqcı olsun və i.a.ə (ye- | ||
+ | nə orada, səh. 380), RK(b)P 13-cu ry- | ||
+ | ultayının (1924 | | ||
+ | -hey"ətləri V. İ. Leninin məktubu ilə | ||
+ | tanıt edildi. Ӧlkədəki mӱrəkkəb BƏ- | ||
+ | viyyət, trotsgizmlə mubarizənin gkəs- | ||
+ | kinləpməsi və pqəxsi xidmətləri nə- | ||
+ | vərə alınaraq, tənqiddən nəticə cıxar- | ||
+ | maq pərti ilə S.-i Batp katib vəzifə- | ||
+ | sində saxlamaq məqsədəuyqun sayıldı, | ||
+ | V. İ. Leninin vəfatından sonra | ||
+ | S. partiyanın və dəvlətin. daxili və | ||
+ | xarici siyasət xəttinin iplənib ha- | ||
+ | zırLlanmasında, təsərrufat və mədəni | ||
+ | quruculuq planlarının Həyata Keum- | ||
+ | ilməsində, əlkənin mudafiə qabiliy- | ||
+ | ok məhkəmləndirilməsində fəal | ||
+ | iptirak etmipdir. Leninizmin dup- | ||
+ | mənlərinə qarptı barınmaz mubarizə | ||
+ | aparan S, trotskizmin, saq opportu- | ||
+ | nizmin ideya-siyasi cəhətdən darma- | ||
+ | daqın olunmasında, SSRİ-də sosia- | ||
+ | lizmin qələbəsinin mumkunluyu haq- | ||
+ | qında Lenin tə”liminin mudafiəsin- | ||
+ | də, partiyanın birliyinin mehkəmlən- | ||
+ | dirilməsində gərkəmli rol oynamınl- | ||
+ | r. Lenin ideyalarının : RİNDƏ | ||
+ | .-HH €. .leHHHH3MHH əsasları haqqındak | ||
+ | 1924), eTporcxus )oxca , leninizm?ə | ||
+ | 1924), “Leninizm məsələlərinə dairı | ||
+ | 1926), “Bir daha partiyamızdakı so- | ||
+ | sial-demokrat təmayulu haqqındakı | ||
+ | (1926), *UİK(6)P-də saq təmayul haq- | ||
+ | qındak (1929), *SSRİ-də aqrar siyasət | ||
+ | |||
+ | |||
+ | məsələlərinə dairə (1929) və s. əsərlə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rinvin muçhuӱm əhəmiyyəti olmudur. | ||
+ | Sosializm quruculuquna dair Le- | ||
+ | nin planının — sənayelətdir | | ||
+ | k.t.-nın kollektivlətməsinin, mədəni | ||
+ | inqilabın həyata gecirilməsində S.-in | ||
+ | xidmətləri beytkdur. Kollektivlət- | ||
+ | mənin gedipində yol verilmin səhv- | ||
+ | lər və əyintilər ucun S, də məs”uliy- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | butun numayəndə. | ||
+ | liplərdə fəal | ||
+ | |||
+ | |||
+ | QRAD VURUYİMASI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yət dapıyırdı. Lakin partiyanın S.- | ||
+ | in ipptirakı ilə KƏPAYİY qəti tədbir- | ||
+ | lər nəticəsində bu səhvlər dӱzəldildi. | ||
+ | |||
+ | Yaxınlatan muharibə təhlӱkəsi | ||
+ | ptəraitində və Hett Vətən muhari- | ||
+ | bəsi illərində SSRİ-nin itabir | ||
+ | qabiliyyətinin məhkəmləndirilməsi, | ||
+ | fatpist Almaniyasının və milita- | ||
+ | rist Yaponiyanın darmadaqın olun- | ||
+ | masının tətpkili sahəsində partiya- | ||
+ | nın coxcəhətli fəaliyyətində S, rəh- | ||
+ | bər kimi itpptirak etmitidir. Bunun- | ||
+ | la belə, muharibə ərəfəsində S. fa- | ||
+ | pist Almaniyasının SSRİ-yə ehti- | ||
+ | mal olunan hucum vaxtının mçəyyən- | ||
+ | ləpdirilməsində səhvə yol gerilik | ||
+ | di. 1941 il mayın 6-da S.SSRİ XKS | ||
+ | sədri, iyunun 30-da Devlət Mudafiə | ||
+ | Komitəsinin sədri, iyulun 19-da xalq | ||
+ | mudafiə komissarı, . avqustun 8-də | ||
+ | SSRİ Silahlı Quvvələrinin Ali | ||
+ | Bapq Komandanı təyin olunmupdu. | ||
+ | S., Sovet devlətinin baicısı kimi | ||
+ | Tehran 148, Krım (1945) və Pots- | ||
+ | dam (1945) konfranslarında ipti- | ||
+ | rak etmipdir. | | ||
+ | |||
+ | Mtharibədak sonrakı dəvrdə par- | ||
+ | tiya və Sovet hekuməti zəhmətkeilə- | ||
+ | ri daqılmıp təsərrufatın bərpası | ||
+ | və daha da inkipafı uqrunda mubari- | ||
+ | zəyə səfərbər etmit, SSRİ-nin və | ||
+ | dӱnya sosializm sisteminin beynəl- | ||
+ | xalq məvqelərinin mehkəmləndiril- | ||
+ | məsinə, beynəlxalq kommunist və əh | ||
+ | nə hərəkatının inkipafına, muӱstəm- | ||
+ | ləkə və asılı əlkə xalqlarının azad- | ||
+ | lıq mӱbarizəsinin mӱdafiəsinə, bu- | ||
+ | tun dӱnyada xalqların sulh və təhlu- | ||
+ | kəsizliyinin tə"min olunmasına ye- | ||
+ | nəldilmipl xarici siyasət xəttini | ||
+ | neHmənəH həyata kecirmitdir. S. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | par- | ||
+ | tiya MK-sının Bait katibi və SSRİ 11 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Nazirlər Sovetinin sədri kimi bu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .-in fəaliyyətində mӱsbət cəhət- | ||
+ | lərlə yanapı nəzəri və siyasi səhv- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .lər də olmut, onun xarakterinin bə"- | ||
+ | zi mənfi xrosiyyəəri eəzunu ges- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tərmipdir. İ., Leninin vəfatın- | ||
+ | dan sonrakı illərdə S. ӱnvanına de- | ||
+ | yilən tənqidi qeydlərlə hesablaitır- | ||
+ | dısa, sonralar partiya Həyatının və | ||
+ | kollektiv rəhbərliyin Lenin prin- | ||
+ | siplərindən uzaqlatmaqa, partiyanın | ||
+ | və xalqın muӱvəffəqiyyətlərində əz ro- | ||
+ | n | ||
+ | .-HH ipəxsiyyətinə pərəstii yarandı. | ||
+ | Bu, sosialist qanunculuqrunun kobud | ||
+ | iqəgildə pozulmasına səbəb oldu, par- | ||
+ | tiyanın fəaliyyətinə, Mini, qu- | ||
+ | Rucu q ipİNə CİDDİ ZİYan vurdu. | ||
+ | əz İKM-nin 20-ci qurultayı (1956) | ||
+ | pəxsiyyətə pərəstitipi marksizm-leni- | ||
+ | nizmin ruhuna, sosializmin təbiətinə | ||
+ | yabancı bir hal kimi pislədi. Sov. | ||
+ | | MK-nın 4“PTəxsiyyətə pərəstitt | ||
+ | |||
+ | və: onun nəticələrinin aradan qaldı | ||
+ | rılması haqqındak 1956 il 30 - iyun | ||
+ | tarixli qərarında S,-in fəaliyyətinə | ||
+ | hərtərəfli və obyektiv qiymət, pəxsiy- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yətə pərəstipin geni tənqidi veril- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | di. PTəxsiyyətə pərəstit sovet qurulu- | ||
+ | punun sosialist mahiyyətini, B. | ||
+ | İKİ-nin marksist-leninci xarakteri- | ||
+ | ni və onun leninci xəttini dəyindir- | ||
+ | mədi və -dəyildirə bilməzdi və sovet | ||
+ | cəmiyyətinin ingipafının qanunauy- | ||
+ | qun gediptini dayandırmadı. Sov.İ | ||
+ | ia həyatının və kollektiv rəh- | ||
+ | bərliyin . | ||
+ | iz bərpasını və na HHKHMHAa- | ||
+ | ını tə"min edən tədbirlər sistemi | ||
+ | hazırlayıb həyata gecirdi. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | iptirak etmiidir.. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | u ipipirtməyə bapladı. Tədricən | ||
+ | |||
+ | |||
+ | enin norma və prinsiplə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | S. 1919—52 illərdə UİK(b6)P MK | ||
+ | Siyasi Rurosunun, 1952—53 illərdz | ||
+ | Sov İKP M Rəyasət Heyətinin, | ||
+ | 1925—43 illərdə Kominternin İc- | ||
+ | |||
+ | aiyyə Komitəsinin, 1917 ildən | ||
+ | RMİK-in, 1922 ildən SŞRİ MİK- | ||
+ | in uzvu idi. SSRİ Ali Sovetinin (1—" | ||
+ | 3-qy “zarbipbiui) deputatı olmutdur. 3 | ||
+ | dəfə Lenin ordeni, 2 €Tənəöəə op ne- | ||
+ | ni, 3 Qırmızı Bayraq ordeni, 1-ci | ||
+ | dərəcəli Suvorov ordeni, həmcinin | ||
+ | medallarla təltif edilmiptdir. Qı - | ||
+ | zıl meydanda dəfn olunmuidur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: Əsərləri, c. 1—13, | ||
+ | B., 1946—51: Leninizm məsələləri, B., | ||
+ | 1953, Sovet İttifaqının Beyuk Vətən | ||
+ | muharibəsi haqqında, B., 1953, SSRİ-də | ||
+ | sosializmin iqtisadi problemləri. B., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1954. | ||
+ | |||
+ | Əd.: İstorila KPSS, t. 1—5, M., | ||
+ | 1964—80: İstoril vtoron mirovon vognı. | ||
+ | 1941—45, t. 1—12, M., 1973—82, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STALİNQRAD — Volqoqrad | ||
+ | 1925—61 illərdə adı. | ||
+ | |||
+ | STALİNQR VURUYYMASI (1942 | ||
+ | —“43)—Bəyuk Vətən muharibəsində | ||
+ | (1941—45) sovet qopunlarının Sta- | ||
+ | linqradı mudafiə etmək və Stalin- | ||
+ | qrad istiqamətində alman-faiist qrup- | ||
+ | lapmalarını darmadaqın etmək uzrə | ||
+ | kecirdiyi mudafiə (1942, 17 iyul— | ||
+ | 18 noyabr) və hucum (1942, 19 noyabr — | ||
+ | 1943, 2 fevral) əməliyyatları. S.v.- | ||
+ | nda m təlif vaxtlarda Stalinqrad, | ||
+ | Cənub-Pərq, Cənub-Qərb, Don cəbhələ- | ||
+ | rinin, Voronej cəbhəsinin sol cinah | ||
+ | qopunları, Volqa hərbi donanması | ||
+ | və Stalinqrad HHM korpus r-nu his- | ||
+ | sələri iptirak etmiitlər. Avropada | ||
+ | ikinci cəbhənin acılmamasından is- | ||
+ | tifadə edərək Hitler komandanlıqı | ||
+ | ərq cəbhəsində sə"yləri artırmıpq, | ||
+ | sovet-alman cəbhəsinin c. cinahında | ||
+ | geni HƏ kecmipdi. Stalinqrad | ||
+ | |||
+ | |||
+ | HT.-HHH | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Y3əpHHƏ hYuyM YHYH 6-vbi anMaH OpAv- | ||
+ | su (komandanı F. Paulus) ayrılmınq | ||
+ | dı. Umumiyyətlə, dutpmənin quvva- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ləri sovet qopunlarından adamların | ||
+ | Ə gərə 1,7 dəfə, artilleriya və | ||
+ | tankların sayına gərə 1,3 ə, təy- | ||
+ | Yarələrin sayına gərə isə 2 dəfədən | ||
+ | də: cox ustun idi. Stalinqradın hu- | ||
+ | dudlarında 4 mudafiə zoları yara- | ||
+ | dılmındı. Avqustun 10-da sovet qo- | ||
+ | iqunları Donun sol sahilinə cəkil- | ||
+ | dilər, mudafiə məvqeyi tutaraq dui- | ||
+ | məni dayandırdılar. Hələ iyulun 31- | ||
+ | də alman-fapist komandanlpıqı 4-cu | ||
+ | tank ordusunu Qafqazdan Stalinqrad | ||
+ | istiqamətinə gəndərmipdi, almanla- | | ||
+ | rın c.-q.-dən ppəhərə soxulmaq təhlu- | ||
+ | gəsi yaranmıtidı. Bu: istiqamətdən | ||
+ | pəhəri mudafiə ucun yeni cəbhə—Cə- | ||
+ | nub-PTərq cəbhəsi (komandanı A, İ. | ||
+ | Yeryomenko) yaradıldı. Cəbhənin qo- | ||
+ | punları avqustun 9—10-da əks-həmlə | ||
+ | ilə almanların 4-cu tank ordusunu | ||
+ | mӱdafiəyə gecməyə məcbur etdi. | ||
+ | qqustun 19-da dulimən yenidən hucuma , | ||
+ | : O, Q.-DƏN VƏ C.-Q.-DƏN eyni - | ||
+ | zamanda zərbə vurmaqla Stalinqradı | ||
+ | ələ kecirmək istəyirdi. Hətta alman- | ||
+ | ların 14-cu tank korpusu S | ||
+ | dın pm.-ında Volqaya cıxa bildi, | ||
+ | vet nları dutpmənə :im.-dan cinah | ||
+ | əxa zərbələri vuraraq dutimən quӱvvəsi- | ||
+ | ni yayındırdılar və bu, pqəhərin mu- | ||
+ | dafiəcilərinin vəziyyətini yungul- | ||
+ | lətpdirdi. – Lakin dutpmən dətӱipə Ye- | ||
+ | ni quvvələr—8-ci və 3-cu ru- . | ||
+ | mın ordularını daxil etdi. Sentya- | ||
+ | brın sonunda Stalinqrad ӱzərinə huӱ- | ||
+ | cumda duӱimənin 80-dən cox diviziya“ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ə STALİNQRAD VURUİMASI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STALİNQRAD VURUTLİMASI | ||
+ | SOVET QOPUNLARININ ƏKS-HUCUMU (1942, 19 noyabr-1948, 2 fevral) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dü" | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | “lili CoBeT suvari qopunlarının fəaliyyəti | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | . —— | ||
+ | A hi ç Tərəflərin aviasiyalırının fəaliyyəti | ||
+ | : c Olqoanka | ||
+ | “2 -ı m . | ||
+ | 2 : uzada ə" . | ||
+ | . ”.: 1. ” | ||
+ | 2 rB.Üp. Frolovaç, : | | ||
+ | 22 Miqulinskaya İMtcənəpu VN EDON CƏBHƏSİ .2 | ||
+ | H Be uencxa ya | N / bh Or. Er | ||
+ | Serafimovaic | m / 2 | ||
+ | | ba 2 Or, Kremenskaya | “r, N | ||
+ | CiVertnecirskaya y qv.sg | "2 Qarnaya Proleyka 2 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Kacalinskaya | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | = |Btk | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | | ə | | ||
+ | ə qz Oul AR | | ||
+ | = rl Cun. bh Üp. “üə iH | ||
+ | Tə qəfbo "elə İlovlinskayaggfb | ||
+ | = m də 4-2 L | ||
+ | . lidt2-Oler.. . . n | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ( ve | ||
+ | | Dubovka “a | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (ks AR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | pin 4| : ( | ||
+ | ə “lu. .. "FET z F bar 1 5 | ||
+ | : ə də “ gəspr "Sə əza ağ ÖN ə | ||
+ | SULİRAXAĞLDA Hə O uc ə — = | ||
+ | | CANÇAKAN ə / “a La | ||
+ | “Kr VU: ə en ”) | | | ||
+ | g 2 ( 5 4 hD / ü Ün. av = gər = | ||
+ | fremoao si / TALİNQRAD | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Qalac-Don yt. TOr quatalarimnin | ||
+ | bi Hissəry | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə) (əzə re İs | ||
+ | Kale ayna 2 öl: ” “2 . ə (dra: ü0 | ||
+ | "El Cil Ç Tə a-ı 2 - i. , | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | kn | ||
+ | ER nücunü Md İK | ||
+ | L. £ “oğlı m. q | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —j”je”. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Cu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tk. “ka | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İlh Ə /S | ||
+ | |||
+ | |||
+ | KB Ora | ||
+ | mg: Can g. = | ||
+ | ü h Üp. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | (22.11-0ən) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 4 HD qrevələrinin Si ə | ||
+ | Bir. Hissası | ki | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 4 | ||
+ | um | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | = Sovet qopyunlarının zərbə istiqamətləri | ||
+ | = (19 noyabr—11 dekabr | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Dӱiymən qopyunlarının əks-zərbələri və geri | ||
+ | HƏKHHTMƏCH | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —— —=— —— || dekabr gӱnӱn sonuna cəbhə xətti | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Stalinqrad ətrafında mӱhasirəyə alınmıin | ||
+ | |||
+ | ə qӱvvələrini xMlas etmək məqsədi ilə 12—–23 | ||
+ | dekabrda alman-faiyist qopunlarının zərbə | ||
+ | istiqamətləri | ||
+ | 23 dekabr kӱnun sonuna sovet qoyunlarının | ||
+ | |||
+ | vm" Həziyyəti | ||
+ | |||
+ | “=== Sovet qoiunlarının zərbə istiqamətləri | ||
+ | (16-30 dekabr) | ||
+ | |||
+ | ishala 30 dekabr gçnӱn. sonuna cəbhə xətti | ||
+ | |||
+ | iə Bolqa hərbi donanması ə : = | ||
+ | MӰHASİRƏYƏ ALINMIN1/ ALM -F QNLAR | ||
+ | |||
+ | Muhasirəyə alınmı:i alman-fainst qruplaiy- : ? x 9 QLMAN-FAİİST QOPQUNLARI | ||
+ | malarının darmadaqın edilməsi QRUPLAPPMASININ LƏRV EDİLMƏSİ (1943 il, 10 yanvar-3 fevral) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Rə | ||
+ | 1 0 4 Ar nay | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “ə... Er | ||
+ | ə Sa ə C | ||
+ | “ e | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | mr— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ediyaya Axtube | iə | ||
+ | Zaplaqnoyed | ||
+ | — as... | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | | == Sovet qopunlarının zərbə istiqamətləri | ||
+ | == (10 yanvar-2 fevral) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ————ıa Alman-faiqist qoiunların əks-zərbələri | ||
+ | ӱ—— Və geri cəkilməsi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | Cəbhə xətti | ||
+ | =x—u——xg= |2 yanvar gӱnӱn sonuna | ||
+ | 6 yanvar gӱnçn sonuna | ||
+ | 25 yanvar gunun sonuna | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Alman-faiqist qruplaplmasının təslim | ||
+ | olması | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | STANDARTLAMİDIRMA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 23 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | sı iptirak edirdi. PTəhərin bilava- | ||
+ | sitə mӱdafiəsi 62-ci (V. İ. Cuykov) | ||
+ | və 64-cu, (M. S. ə, ordulara | ||
+ | tapppırılmhindı. əhərdə iiddətli | ||
+ | gӱcə deyuliləri bailandı. Duilmən | ||
+ | daha iki dəfə dar sahədə Volqaya | ||
+ | cıxsa da, orada mehkəmlənə bilmədi. | ||
+ | Sovet qopunları mudafiə dəvrundə | ||
+ | beyuk mətinlik və ppucaət gestərə- | ||
+ | pək dutimənin əsas qruplaqimasını | ||
+ | əldən saldılar və əks-hucum ucun əl- | ||
+ | veritili :pərait yaratdılar. | ||
+ | S.v.-nın hucum mərhələsi ərəfə- | ||
+ | sində dupimən qopunlarına qarı uc | ||
+ | sovet cəbhəsinin (Cənub-Qərb, Don və | ||
+ | Stalinqrad) qopqunları adamların sa- | ||
+ | yında 1,1, tank və əzuyeriyən artille- | ||
+ | riya silahlarının sayında 2,2, dəyuil | ||
+ | təyyarələrinin sayında 1,1 dəfə us- | ||
+ | tunluyə malik idilər. Əks-hucum no- | ||
+ | 77 19-da Cənub-Qərb və Don cəb- | ||
+ | ələri qopunlarının zərbələri ilə | ||
+ | baplandı. Noyabrın 20-də Stalinqrad | ||
+ | cəbhəsinin qopunları da hucuma kec- | ||
+ | dilər və duppmən mudafiəsini yardı- | ||
+ | lar. C.-q. və c. istiqamətlərindən hu- | ||
+ | cumu inkipaf etdirən sovet qopunla- | ||
+ | rı duimənin butun Stalinqrad qrӱp- | ||
+ | lapmasını muhasirəyə aldılar. Noya- | ||
+ | brın 23-də Cənub-Qərb və Stalinqrad | ||
+ | cəbhələrinin səyyar dəstələri Kalac, | ||
+ | Sovetski, Marinovka r-nunda birləil- | ||
+ | dilər və dutpmənin 22 diviziyası və | ||
+ | 160-dan cox hissəsi (330 min nəfər | ||
+ | əsgər və zabit) mӱhasirəyə duqidu. Hə- | ||
+ | min gun alman-faitist qopunlarının | ||
+ | Raspopindəki qruplapqması da təslim | ||
+ | oldu. Alman-fatiist komandanlıqrı- | ||
+ | nın əz qopunlarını muçhasirədən cı- | ||
+ | xarmaq tədbirləri nəticə vermədi. | ||
+ | Dekabrın sonunda sovet qopunları | ||
+ | Stalinqrad ətrafında geni hucuma | ||
+ | gecərək dutlpməni 150—200 km geri | ||
+ | “oturtdular, bu, muhasirədəki duttmən | ||
+ | qruplatmasını ləqv etməyə imkan ver- | ||
+ | di. 91 min nəfər duttmən əsgər və | ||
+ | zabiti əsir alındı, təqr. 140 min nə- | ||
+ | fər isə hucum dəvrundə məhv edildi. | ||
+ | Sovet qopunlarının Stalinqrad ətra- | ||
+ | fında əks-hucumu nəticəsində alman- | ||
+ | ların 6-cı və 4-cu tank, 3-uy Bə 4-uy | ||
+ | rumın, 8-ci italyan orduları darma- | ||
+ | daqın olundu, duӱtmmən qopunları Vol- | ||
+ | qadan q.-ə geri oturduldu. S.v. İkinci | ||
+ | dunya mӱharibəsində ən iri vuruylma- | ||
+ | lardan idi. 200 gun surən S.v.-nda | ||
+ | fatist bloku- ələnlər, yaralılar, | ||
+ | əsir duptən və xəbərsiz itənlərlə bir- | ||
+ | gə təqr. 1,5 mln. əsgər və zabit (sovet- | ||
+ | alman cəbhəsindəki quvvələrinin 1/4 | ||
+ | hissəsi) itirdi. | ||
+ | S.v.-ndakı qələbə bəyuk hərbi və | ||
+ | siyasi əhəmiyyətə malik idi. Bu qələ- | ||
+ | bə Beyuk Vətən muharibəsində dənuӱ- | ||
+ | pqun baplanqıcı oldu. S.v. nəticə- | ||
+ | sində Sovet Silahlı Quvvələri stra- | ||
+ | teji təpəbbusu əz əllərinə aldılar. | ||
+ | .v.-nda qələbə Sovet İttifaqı və | ||
+ | onun Silahlı Quvvələrinin beynəl- | ||
+ | xalq nufuzunu qaldırdı. Avropa xalq- | ||
+ | ları itptalcılara qartı fəal muba- | ||
+ | rizəyə qalxdılar. S.v.-nda məelubiy- | ||
+ | yət faitist Almaniyasına beyuk mə”- | ||
+ | nəvi-siyasi zərbə oldu, onun siyasi | ||
+ | məvqeyini sarsıtdı, onu əz əlaltı- | ||
+ | larının gəzundən saldı. Yaponiya | ||
+ | SSRİ-yə qarpı muharibə planların- | ||
+ | dan mӱvəqqəti olaraq imtina etməyə | ||
+ | məcbur oldu, Turkiyə hakim dairələ- | ||
+ | r ndə bitərəfliyə meyl - gӱcləndi. | ||
+ | .vV.-nda qələbə butun sovet xalqının | ||
+ | qələbəsi, qələbənin ilhamcısı və təp- | ||
+ | kilatcısı isə Kommunist Partiyası | ||
+ | |||
+ | |||
+ | idi. S.v.-nın on minlərlə ipqtirak- | ||
+ | cısı orden və medallarla (o cumlə- | ||
+ | dən 4“Stalinqradın mudafiəsinə gərəv | ||
+ | medalı ilə) təltif olunmuit, 112 nə- | ||
+ | fər Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı- | ||
+ | na layiq gərulmutidur, Stalinqrada | ||
+ | (indiki Volqoqrad) qəhrəman-pəhər | ||
+ | fəxri adı verilmiptdir (1965). S.v. | ||
+ | qəhrəmanlarının pərəfinə Mamayev | ||
+ | kurqanda xatirə abidəsi kompleksi | ||
+ | ucaldıdmındır (1963—67). S.v.-nda | ||
+ | azərb. dəyutiylər DƏ İGİDLİKLƏ vu- | ||
+ | ruptmutilar. Azərb.-dan olan 1500 Hə- | ||
+ | fərdən artıq dəyuticu “Stalinqradın | ||
+ | mudafiəsinə gərəə medalı ilə təl- | ||
+ | tif olunmutdur. Bu vurujmada H. | ||
+ | Aslanovun tank polku və Y. Quliyevin | ||
+ | komandir muavini olduqu sӱvari kor- | ||
+ | pusu fərqlənmitlər. S.v.-nda həmci- | ||
+ | nin azərb. zabit və deyuticulərdən A. | ||
+ | Axundov, B. Abbasov, M. Qəribov, M. | ||
+ | İsrafilzadə, A. Əliyev, N. Əliyev, B. | ||
+ | Ələsgərov, Ə. Kərimov, B. Muxtarov, | ||
+ | A. Mustafayev, Həmidov, Ə. Hu- | ||
+ | seynov, PT. Huseynov, M. Cəfərov və 6. | ||
+ | qəhrəmanlıq gestərmiylər. | ||
+ | |||
+ | S.v.-nda qələbənin 40 illiyi en- | ||
+ | kəmizdə təntənə ilə qeyd olunmutdur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədəa Sarkisov A., Azərbaycan- | ||
+ | lılar Stalinqrad vurupmalarında, B., | ||
+ | 1947, İstoril vtoroN mirovon voinıq. | ||
+ | 1939—1945, t. 5—6, M., 1975—76: Cu 4A- | ||
+ | kov V. İ., Srajenie veka, M., 1975: ye- | ||
+ | nə onun, Ot Stalinqrada do Berlina, | ||
+ | M., 1980, Sider İ.,, Katastrofa na | ||
+ | Volqe, per. s nem., M.. 1965, JukovQq. | ||
+ | K., Vospominanil i razmıplenil, t. 2, | ||
+ | 3 nan., M., 1978, asilevskibh A. | ||
+ | M.. Delo vsenN jizni, 3 izd,, 1978: | ||
+ | Culnon, A. S,, StalinqradskiN dnev- | ||
+ | nik. 1941—1943, 2 izd., Volqoqrad, 1979: | ||
+ | Krılb,v N. İ., Stalinqradskin rubej, | ||
+ | M.. 1979: Samsonov A. M.,-Stalin- | ||
+ | qradskan bitva, 3 izd., M., 1983. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CTATH)ÖBA-BÖHT)A (Stalovra-VVola)— | ||
+ | Poltada təhər. San cayı sahilində- | ||
+ | dir. Əh. 47 min (1977). Metallurgiya | ||
+ | z-du, mapınqayırma, Yeyinti sənayesi | ||
+ | var. Qikinti materialları istehsal | ||
+ | |||
+ | |||
+ | olunur. | ||
+ | STALSKİ Suleyman—bax Suleyman | ||
+ | Stalski. | | ||
+ | |||
+ | STAMBOLİYSKİ Aleksandr Stoime- | ||
+ | nov (1.3.1879, Pazarcik mahalı, Sla - | ||
+ | vovitsa—14.6,1923, orada)—Bolqarıs- | ||
+ | tan siyasi və dəvlət xadimi. Almani- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yada təhsil almınqdı. 1902 ildən Bol- db | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qarıstan Xalq Əkincilik İttifaqı- | ||
+ | nın (BXƏİ) liderlərindən olmutdur. | ||
+ | 908 ildə Xalq məclisinin, 1911 il- | ||
+ | də Beyuk xalq məclisinin deputatı | ||
+ | secilmitdi. Bolqarıstan həkumətinin | ||
+ | almanpərəst siyasətinə qaritı cıxdı- | ||
+ | qına gərə 1915 ildə emurluk həbs cə- | ||
+ | zasına məhkum olunmuii, lakin orduda | ||
+ | və xalq arasında beyuk nutuzuna gə- | ||
+ | rə 1918 ilin sentyabrında həbsdən bu- | ||
+ | raxılmındı. S. 1919 ilin yanvarın- | ||
+ | dan koalisiyalı, 1920 ilin mayından | ||
+ | isə BXƏİ numayəndələrindən ibarət | ||
+ | birpartiyalı həkumətdə bap nazir və- | ||
+ | zifəsini tutmupi, demokratik xarak- | ||
+ | terli bir sıra islahatlar həyata ke- | ||
+ | cirmitdir. SSRİ ilə diplomatik mu- | ||
+ | nasibətləri nizama salmaqa səy gəs- | ||
+ | tərmitdir. İleoloji cəhətdən xırda | ||
+ | burjua demokratı məvqeyində durmuti- | ||
+ | dur. 1923 il iyunun 9-da fatist cev- | ||
+ | aaa Cə ə S. hekuməti dev- | ||
+ | rildi, 4“. isə vəhqpicəsinə əlduruldu. | ||
+ | STAMBӦLӦV Ste an (31.1.1854, V | ||
+ | liko-Tırnovo — 6.7.1895, Sofiya) — | ||
+ | Bolqarıstan siyasi -və devlət xadimi. | ||
+ | 1 illərdə məclisinin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | deputatı olmupt, 1886 ildə nazir və- | ||
+ | zifəsi tutmulidu. Alman ppahzadəsi | ||
+ | A. Battenberq taxtdan salındıqdan | ||
+ | sonra (1886, avqust) regent purasına | ||
+ | baicılıq etmitdi. 1886—87 illər- | ||
+ | də Xalq Liberal Partiyasının lide- | ||
+ | ri idi. 1887—94 illərdə əlkədə | ||
+ | diktatura rejimi yaratmıpydı. Xari- | ||
+ | ci siyasətdə Avstriya-Macarıstan və | ||
+ | Almaniyaya meyl edirdi. Geniipl xalq | ||
+ | kutlələrinin təzyiqi altında 1894 | ||
+ | ilin mayında vəzifəsindən kənar edil- | ||
+ | miidi. Saray xəfiyyəsi tərəfindən | ||
+ | əldurulmullddur. | ||
+ | CTAMMHOAMRƏDP (nar. stamen, sta- | ||
+ | minis—can -- iyH. €idos —HƏB)—HHHƏKNƏ | ||
+ | iyəklini NXƏİHMMHUI €PpKƏKMHK, TO3uyr | ||
+ | ƏMƏNƏ KƏTHPMƏK TaÖH-H)İƏTHHH HTHDMHH- | ||
+ | nup. Can, nynuyr, ratapdıbir HƏKnTHHNƏ | ||
+ | olur: yaxud hec bir funksiyası olmur, | ||
+ | ya da ləcəkitəkilli tərəməyə, Yaxud da | ||
+ | iəktaqlıqa verilir, | ||
+ | “STANDARD OYL.KӦMPANİ (NYU- | ||
+ | u EPCH)ə (Standard Oil Company (Me | ||
+ | Yeqzeu)|— ABPP-ın neft inhisarı: 1973 | ||
+ | ildən *Ekson Korporeyinə adlanır. | ||
+ | STANDART (ing. 5Eapdaqa—norma, nu- | ||
+ | munə, əlcu)—genipl mə”nada— digər | ||
+ | yektlərlə muqayisə ӱçun əsas kimi | ||
+ | qəbul edilən numunə, etalon, model) | ||
+ | standartlaidırma çzrə normativ- | ||
+ | texniki sənəd—standartlapdırma o6- | ||
+ | yektinə dair norma, qayda və tələblə | ||
+ | kompleksini muəyyən edir və səlahiy- | ||
+ | yətli orqanlar tərəfindən təsdiq edi- | ||
+ | lir. SSRİ-də S. dəvlət S.-ına, sahə | ||
+ | S.-ına, resp. S.-ına, mӱəssisə və bir- | ||
+ | liklərin S.-ına ayrılır. SSRİ-də | ||
+ | QİYİİ1 S.-ı da tətbiq edilir. S,-la | ||
+ | yanallı məhsulun konkret nevləri, | ||
+ | markaları, artikulları ucun texniki | ||
+ | ipərtlər də qӱvvədədir. S.-lar tə”yina- | ||
+ | tına gərə, də fərqləndirilir. Bun | ||
+ | S.-lara mӱntəzəm olaraq yenidən ba- | ||
+ | xılır, elm, texnika və istehsalın son | ||
+ | nailiyyətlərinə muvafiq ər | ||
+ | STANDART KVADRATİK MEYL | ||
+ | —bax Kvadratik mə . | | ||
+ | STANDARTLAYİİDI A—standart- | ||
+ | ların muçəyyən olunması və tətbiqi | ||
+ | prosesi. Elm və texnika, sənaye və k. | ||
+ | t. istehsalı, tikinti, nəql., mədəniy- | ||
+ | yət, səhiyyə və x.t.-nın digər sahələ- | ||
+ | rində, həmcinin beynəlxalq ticarət- | ||
+ | də istifadə. olunan və gələcəkdə də- | ||
+ | ələrlə tətbiq edilə bilən konkret | ||
+ | məhsul, norma, tələb, metod, termin, | ||
+ | iparə və s. S.-nın obyektləridir. S. | ||
+ | istehsalın inkipaf sur"”ətinə və sə- | ||
+ | viyyəsinə əhəmiyyətli dərəcədə tə”sir | ||
+ | gəstərir. S. iplərinə SSRİ Nazir- | ||
+ | lər Sovetinin Dəvlət Standartlar | ||
+ | Komitəsi rəhbərlik edir. SSRİ-də | ||
+ | Dəvlət S. sistemi fəaliyyət gəstərir. | ||
+ | S.-nın əsas vəzifəsi məhsulun, xam- | ||
+ | malın, materialın, yarımfabrika- | ||
+ | tın və komplektlətdirici mə”mulat- | ||
+ | ların texniki səviyyəsinə və keyfiy- | ||
+ | yətinə olan tələbləri, həmcinin məh- | ||
+ | sulun layihələtdirilməsi və isteh- | ||
+ | salı sahəsində norma, tələb və metod- | ||
+ | ları muəyyən etmək, unifikasiyanı | ||
+ | inkitpaf etdirmək və s.-dən ibarətdir. | ||
+ | Sosialist S.-sı qabaqlama və komp- | ||
+ | leks metodlara əsaslanır. QİYİ1 cər- | ||
+ | civəsində S. məsələləri ilə S. uzrə | ||
+ | daimi komissiya, sahə daimi komis- | ||
+ | siyaları, S. uzrə in-t və QİYİT ka- | ||
+ | tibliyinin S. =te"bəsi məptquldur. | ||
+ | Kapitalist əlkələrində S. iplərini | ||
+ | milli təpkilatlar aparır. Beynəlxalq | ||
+ | S. coxcəhətli elmi-texniki və iqtisa- | ||
+ | di əməkdaplıqın inkipafı ilə baq- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 24 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CTAHEB | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | lıdır. S. sahəsində iri beynəlxalq | ||
+ | təpkilatlar (məs., Beynəlxalq Stan- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dartlalidırma Təpkilatı) fəaliyyət | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | gəstərir. | ||
+ | |||
+ | STANEV Yemilian (təxəllusuş əsl | ||
+ | adı və familiyası Nikola Stoy a- | ||
+ | nov (14.2.1907, Veliko-Tırnovo—15. | ||
+ | Z,1979, Sofiya) — bolqar yazıcısı. | ||
+ | BXR Sosialist Əməyi Qəhrəmanı | ||
+ | (1967, 1977). Bolqarıstan xalq mədə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | niyyət xadimi (1966). Dimitrov muka- | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | fatı laureatı (1965). 1944 ildən Bol- | ||
+ | qarıstan KP-nın uzvu. 4“Cəlbedici | ||
+ | |||
+ | ipıqları (1938), “Xəyalpərəstg (1939), | ||
+ | cAdi gӱnlər və bayramlarq (1945) he- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kayə kitablarında, “Paftalı oqrusuz İ | ||
+ | əyalət . | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (1948) povestində cansıxıcı | ||
+ | həyatı təsvir olunur. c“İvan Konda- | ||
+ | revə (kitab 1—2, 1958—64) romanı | ||
+ | 1923 il sentyabr antifailst usyanı | ||
+ | dəvrundə bolqar xalqının həyat və | ||
+ | mubarizəsindən bəhs edir. “Preslav | ||
+ | knyazı Sibina haqqında əfsanə (1967), | ||
+ | cDəccalə (1970), “Tixik və Nazariz | ||
+ | (1977) tarixi povestləri var. | ||
+ | Əsərləri: İzbrannoe, M., 1970: | ||
+ | Poxititelı persikov. Koqda TaeT HHef Hn | ||
+ | druqie rasskazı, M., 1981. | ||
+ | STANİOL (anM. Stauniol, nar. stan- | ||
+ | pit—qalay)—qalaydan və ya onun qur- | ||
+ | quppunla ərintisindən hazırlanan na- | ||
+ | zik (O0,008—0O,12 mm) vərəq, yaxud lent. | ||
+ | Elektrotexnikada kondensator hazır- | ||
+ | lanmasında, Yeyinti məhsullarının | ||
+ | qablappdırılmasında və s. məqsədlqr- | ||
+ | lə imnlədilir. Sənaye praktikasında | ||
+ | S. aluminium folqa ilə əvəz olunur. | ||
+ | STANİSLAV— İvano-Frankovsk i.- | ||
+ | nin 1962 ilədək adı. | ||
+ | STANİSLAV VİLAYƏTİ — İvano- | ||
+ | Frankovsk vilayətinin 1962 ilədək | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TANİSLAVSKİ (əsl familiyası | ||
+ | Alekseyev) Konstantin Sergeye- | ||
+ | vic(17.1.1863, Mosk- : | ||
+ | va—7.8.1938, Mosk- | ||
+ | va)—rus sovet akt- | | ||
+ | yoru, rejissor, pe- | ||
+ | daqoq, teatr nəzəriy- | ||
+ | yəcisi. SSRİ xalq | | ||
+ | artisti (1936). S. | ||
+ | teatr haqqında mua- | ||
+ | sir elmin banisi, | ||
+ | teatr tarixində İLK | ||
+ | bitkin məktəb, ar- | ||
+ | dıcıl təlimin Ya- | ||
+ | radıcısıdır (bax Sa 4 | ||
+ | Stanislavski sis- Mus zə | | ||
+ | temi). S. aktyor kimi ilk dəfə 1877 | ||
+ | ildə ev tamatalarında, sonralar | ||
+ | cAlekseyev dərnəyində oynanılan vo- | ||
+ | devil və operettalarda cıxı- etmiii- | ||
+ | dir. 1888 ildə rej. A. Fedotov, mu- | ||
+ | qənni və pedaqoq F. Komissarjevski | ||
+ | ilə birlikdə yaratdıqı 4İncəsənət | ||
+ | və ədəbiyyat cəmiyyəticnin bir cox ta- | ||
+ | mapalarında cıxıiy edərək gerkəmli | ||
+ | aktyor kimi tanınmındır. 1898 ildə | ||
+ | V. İ. Nemirovic-Dancengo ilə bir- | ||
+ | likdə Moskva Bədaye Teatrını təii- | ||
+ | kil etmitpdir. Həyat həqiqəti, mua- | ||
+ | sirlik, demokratizm ideyaları, xəl- | ||
+ | qilik, yuksək realist ifa teatrın bə- | ||
+ | dii-estetik və yaradıcılıq prinsip- | ||
+ | ləri idi. Dunya səhnə sənətində yeni | ||
+ | cərəyanın təməlini qoyan bu teatrın | ||
+ | yaranması A. Cexovun cQarayı əsəri- | ||
+ | nin tamatpasından baitlanmındır | ||
+ | (1898: rej.-lar S. və Nemirovic-Dan- | ||
+ | cenko). M. Qorkinin dramaturgiyası | ||
+ | teatrın rəyin xəttini muəyyənlətdir- | ||
+ | miidir. S.-nin Nemirovic-Dancenko | ||
+ | ilə birgə hazırladıqı bir sıra tama- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | (| sənət həyatım, B., 1963: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Tü... | ||
+ | I" | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ü C | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .. i | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | K.S. Stanislavski Satin(4Həyatın | ||
+ | dibində, M. Qorki) rolunda, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | iya (4 Arıldan bəlaə, 1906, A. Qribo- | ||
+ | yedov, “Nazik yerdən yəynəpə, 1902, H. | ||
+ | Turgenev və s.) rej. zipinin novator- | ||
+ | luqu ilə fərqlənmiidir. S.-nin akt- | ||
+ | yorluq iste”dadı muxtəlif xarakter- | ||
+ | li səhnə obrazlarında acılmındır: | ||
+ | PQtokman (“ Doktor PTtokmanə, H. İb6- | ||
+ | sen), Satin (4 Həyatın dibində, M. | ||
+ | Qorki), Astrov, Veriinin (“Vanya da- | ||
+ | yıəj, “Uc bacız, A. Cexov), Famusov | ||
+ | (“Aqıldan bəlaə, A. Qriboyedov) və b. | ||
+ | S.-nin sovet devrundə yaratdıqı ta- | ||
+ | malalar orijinallırı, səhnə təcəs- | ||
+ | sumunun kamilliyi ilə yanaipı sosial | ||
+ | kəskinliyi ilə də fərqlənmiptdir. | ||
+ | S.-nin rəhbərliyi ilə hazırlanmın | ||
+ | 414—69 nəmrəli zirehli qatar (1927, | ||
+ | Vs. İzvanov) pyesinin tamatpası sovet | ||
+ | teatrının inkilpafında və sosia- | ||
+ | list realizmi metodunun bərqərar ol- | ||
+ | masında muhum hadisəyə cevrilmiii- | ||
+ | dir. S. musiqili teatr sahəsində də | ||
+ | islahatlar aparmındır. 1918 ildən | ||
+ | Beyӱk tarın opera studiyasına (son- | ||
+ | oralar K. S. Stanislavski və | ||
+ | |||
+ | emirovic-Dancenko ad. Moskva Mu- | ||
+ | siqili Teatrı) rəhbərlik etmiit, 1935 | ||
+ | ildə opera-dram studiyası yaratmıii- | ||
+ | dır. S.-nin fəaliyyəti sovet rejis- | ||
+ | sorluq və aktyorluq məktəbinə beyuk | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tə"sir gestərmitdir. Lenin ordeni . | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə | ||
+ | ir edilmittdir. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Etika, B., 1956, Mənim | ||
+ | : Sobr, soc., t. | ||
+ | 1—8, M., 1954—61, Mol jiznh v iskusst- | ||
+ | ne, M., 1983, i | ||
+ | |||
+ | Əd. Məmmədov M., Bəyuk vətən- | ||
+ | nam, nah sənətkar, B., 1963, Kristi | ||
+ | Q., Stanislavski məktəbi əsasında akt- | ||
+ | yor tərbiyəsi, B., 1979, Qorcakov N., | ||
+ | Rejissersgkie urogki K. S. Stanislavsko- | ||
+ | qo, 3 izd., M.. 1952: Krıjipkiv Q., | ||
+ | VelikiN reformator spenı, M., 1962, | ||
+ | LunacarskiNn A. V., Sobr. soc., t. | ||
+ | 93. M., 1964: Stroeva M. N., Rejis- | ||
+ | serskie iskanin Stanislavskoqo, |kn. 1— | ||
+ | 2, 1898—19381, M., 1973—77, G un 6 H p s- | ||
+ | kov N. N., Mirovoe znacenie Stanislav- | ||
+ | skoqo, M., 1974: Polakova E, İ., | ||
+ | StanislavskiN, M., 1977, Stanislavskin— | ||
+ | reformator opernoqo iskusstva: Materia- | ||
+ | lı, dokumentı, 2 izd., M., 1983. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STANİSLAVSKİ SİSTEMİ—K. S. | ||
+ | Stanislavskinin tipləyib hazırladı- | ||
+ | qı səhnə yaradıcılıqrı nəzəriyyəsi və | ||
+ | metodologiyasının iqərti adı. *..s. | ||
+ | Stanislavski, onun sələfləri və muca- | ||
+ | sirlərinin, dӱnya teatr sənətinin gər- | ||
+ | kəmli xadimlərinin Yaradıcılıq və | ||
+ | pedaqoji təcrӱbəsinin uӱmumiləindi- | ||
+ | rilməsi kimi meydana gəlmiiydir. | ||
+ | S.s.-nin inkiptafı bilavasilə Mosk- | ||
+ | va Bədaye Teatrı və onun studiyala- | ||
+ | rının fəaliyyəti ilə baqlıdır. S.s. | ||
+ | səhnə sənətində Stanislavskinin c Ya- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ipama məktəbiəz adlandırdıqı realist | ||
+ | cərəyanın nəzəri ifadəsidir. Bu sis- | ||
+ | temin ən muhum estetik tələbi əsl | ||
+ | bədii həqiqət axtarıqnqıdır. Stanis- | ||
+ | lavskiyə gerə teatr həyatın mexaniki | ||
+ | surətini deyil, onun in ikasını Ya- | ||
+ | radır, həyat hadisələrinin sintezini | ||
+ | numayii etdirməklə iquura və Hissə | ||
+ | tə"sir gestərir. Qeatrın əsas məqsədi | ||
+ | cinsan ruhunun həyatını yaratmaqdan | ||
+ | ibarətdir. Bundan ətru aktyor səhnədə | ||
+ | həqiqi hisslər, fikirlərlə Yaplama- | ||
+ | lıdır. Bu isə psixotexnika utsulla- | ||
+ | rını (cməqsədə, cdiqqətə, 4i116, cana | ||
+ | XƏTTF, ctəsəvvurə, cemosional Yaddaiyə, | ||
+ | ctempə, critmə və s.) eyrənmək Yolu ilə | ||
+ | əldə edilir. Stanislavski səhnədə | ||
+ | daxilən yapama prosesinə beyuk əhə- | ||
+ | miyyət vermiti, lakin aktyorun zahiri | ||
+ | texnikasını, duyqularını ifadə et- | ||
+ | mək bacarıqını da yuksək qiymətlən- | ||
+ | dirmitdir. Aktyor gӱclu və məlahət- | ||
+ | li səsə, aydın tələffuzə, Yaxptı plas- | ||
+ | tikaya, cevik bədən hərəkətlərinə ma- | ||
+ | lik olmalıdır. Stanislavski 30-cu | ||
+ | illərdə materialist dunyageruçiçnə, | ||
+ | İ. Secenov və İ. Pavlovun ali sinir | ||
+ | fəaliyyəti tə”liminə əsaslanaraq ro- | ||
+ | lun daxili mə"nasına yiyələnmək ucun | ||
+ | hərəkətin fiziki təbiətinin əsas | ||
+ | pərtlərdən olduqunu gestərmipdir. | ||
+ | Sovet teatrında aktyor tərbiyəsinin | ||
+ | və bədii praktikanın əsasını tətgil | ||
+ | edən S.s. xarici əlkə teatrlarının | ||
+ | fəaliyyətində də geniit tətbiq olunur. | ||
+ | Ədl Kristi Q., Stanislavski mək- | ||
+ | təbi əsasında aktyor tərbiyəsi, B., 1979, | ||
+ | bax həmcinin Stanislavski K. S. məqalə- | ||
+ | sinin ədəbiyyatına. | ||
+ | STANİTSA—1) SSRİ-də kecmit ka- | ||
+ | zak vil.-lərinin ərazilərində kənd | ||
+ | tipli yapayıtt məntəqəsi. S.-da numa- | ||
+ | yəndəli dəvlət hakimiyyəti orqanı xalq | ||
+ | deputatlarının stanitsa ovetidir. | ||
+ | 2) Rusiyada 17—18 əsrlərdə kazakla- | ||
+ | ın məskən saldıqı yer. | ||
+ | TANİTSIN (əsl familiyası G e- | ||
+ | ze) Viktor Yakovlevic (2.5.1897, Ye- | ||
+ | katerinoslav, indiki Dnepropetrovsk | ||
+ | —23.12.1976, Moskva)—rus sovet akt- | ||
+ | yoru, rejissor. SSRİ xalq artisti | ||
+ | (1948). SSRİ Devlət mukafatı lau- | ||
+ | reatı (1947, 1949, 1951, 1952). 1954 | ||
+ | ildən Sov.İKP uzvu. 1924 ildən Mos- | ||
+ | kva Bədaye Teatrında cıxın etmiii- | ||
+ | dir. Ən yaxtı rolları: Andrey Pro- | ||
+ | zorov (4 Uc bacı, A. Cexov), Repeti- | ||
+ | lov (4“Aqıldan bəlaə, A. Qriboyedov), | ||
+ | Stiva Oblonski (“Anna Kareninaz, | ||
+ | L. Tolstoyun əsəri uzrə), inspektor | ||
+ | Mic (“Zəngli saat ucun solo, O. Zaq- | ||
+ | ralink) və b. S. *“Pikvik klubu (1934, | ||
+ | . Dikkens), “İdeal ərə (1946, O. | ||
+ | Uayld), “Mariya Cryaprə (1957, O. | ||
+ | PPiller) və s. əsərləri tamaplaya qoy- | ||
+ | mupidur. Pedaqoji fəaliyyət gestər- | ||
+ | midir (1948 ildən prof). 3 ordenlə, | ||
+ | eləcə də medallarla təltif edil- | ||
+ | mitpdir. | ||
+ | STANKE-DİMİTRӦV —Bolqarıstan- | ||
+ | da, Kustəndil mahalında iqəhər. Cer- | ||
+ | man cayı sahilindədir. Əh. 45 min | ||
+ | (1975). Tutun e”malı mərkəzidir. Əc- | ||
+ | zacılıq, cihazqayırma, meyvə konser- | ||
+ | vi, tikiiy sənayesi, İES var. Yaxın- | ||
+ | lıqında kemur cıxarılır. | ||
+ | STANKU (5sapsi) Zaxariya (7.10.1902, | ||
+ | Teleorman qəzası, Salciya—5.12.1974, | ||
+ | Buxarest)—rumın yazıcısı, siyasi | ||
+ | xadim. RSR Dəvlət mukafatı laurea- | ||
+ | tı (1954). RSR EA akad. (1955). 1945 | ||
+ | ildən Rumıniya KP-nın uzvu (1964 | ||
+ | ildən MK uzvu). 1969 ildən ROR Dəv- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | lət iqurasının ӱzvu olmutdur. Yara- | ||
+ | dıcılıqra pe”rlə baplamıltdır: “bı | ||
+ | də nəqmələrə toplusu (1927). cAyaqya- | ||
+ | lınf (1948), “Acı kəklərə (c. 1—5, | ||
+ | 1958—59), *Dəli mepək (1963), aQa- | ||
+ | paubi Keuyə (1968), r BƏ İaFbttlb | ||
+ | (1969) romanlarında Rumıniya həya- | ||
+ | tının geniyi sosial və -siyasi mənzə- | ||
+ | rəsi əksini tapmıtidır. 1966—74 il- | ||
+ | lərdə RSR Yazıcılar İttifaqının | ||
+ | sədri olmutdur. Bə”zi hekayələri | ||
+ | Azərb. dilinə tərcumə edilmitdir- | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Veter i dojdh, M., | ||
+ | 1973, Kostandina. Kak il teba l:obil. Po- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | vesti, M., 1974, Boson, M., 1977: Pro- | ||
+ | stıe pn M., 1980. | ||
+ | STANNİN (uar. stannum — rana))— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mineral. Kimyəvi tərkibi Si,Ee5p5, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (27,596-i Sn). Zn, Sb, Cd, Pb nə Ag | ||
+ | qatınlıqları olur. Kubik (yuksək- | ||
+ | temperaturlu S.) və tetraqonal (al- | ||
+ | caqtemperaturlu S,) sinqoniyalarda | ||
+ | kristallaptır. Sıx dənəli gkutlələr, | ||
+ | psevdotetraedr və daha mӱrəkkəb for- | ||
+ | malı cilalı dənələr əmələ gətirir. | ||
+ | Rəngi zeytunu-boz olur. Metal pa- | ||
+ | rıltılıdır. Sərtliyi 3—4,5, sıxlı- | ||
+ | qı 4300—4500 kq/m?. Hidrotermal ya- | ||
+ | taqlarda, nadir hallarda peqmatit | ||
+ | və qreyzenlərdə rast gəlir. Ən boyuk | ||
+ | yıqımları SSRİ və Boliviyadadır. | ||
+ | STANOVӦY SİLSİLƏSİ — İHləpru | ||
+ | Sibirdə daq silsilələri sistemi. | ||
+ | Olyokma cayının orta axınından Ucur | ||
+ | cayının mənbəyinə qədər təqr. 700 km | ||
+ | zanır. Maks, hund. 2412 m. PTimal | ||
+ | uzlu okeanı ilə Sakit okean hevzə- | ||
+ | ləri arasında suayırıcıdır. Əsasən, | ||
+ | kristallik iptist və qneyslərdən təpt- | ||
+ | kil olunmutdur. Kızıl, nadir me- | ||
+ | tallar və dəmir filizi yataqları var. | ||
+ | İqlimi sərt kontinentaldır. İllik | ||
+ | yaqıntı təqr. 500 mm. S.s.-ndən Lena | ||
+ | və Anur caylarının qolları baplanır, | ||
+ | STANSİYA (lat. 5(aIo — dayanma, | ||
+ | dayanacaq)—1) nəql.-ın dayanacaq mən- | ||
+ | təqəsi, habelə bu məntəqənin qurqu pə | ||
+ | avadanlıq kompleksi (yalnız quru | ||
+ | nəql,.-ında). İki belə məntəqə arasın- | ||
+ | dakı məsafəyə də (məs., təhər nəql. | ||
+ | xətlərində) S. deyilir. 2) Hər hansı | ||
+ | sahədə muəyyən əraziyə xidmət edən, | ||
+ | muvafiq avadanlıqla təchiz olunmuii | ||
+ | mӱntəzəm mutpahidə və tədqiqat aparan | ||
+ | muəssisə. Məs., meteoroloji st., sa- | ||
+ | nitariya-epidemioloji st. 3) Hər han- | ||
+ | sı nəql. vasitəsinin paylaqpdırılma | ||
+ | maa (ixs. tramvay S.-sı). | ||
+ | TANSİYA QOVİYARI (SES -də)— | ||
+ | suyun potensial enerjisini bilavasi - | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Derivasiya SES stansiya qovtpaqının | ||
+ | sxemi: /—basqı hovuzu, 2—zibilsaxla- | ||
+ | yan tor: 3—turbin su kəməri: 4—SES bi- | ||
+ | Hacı, 5 suaparan kanal: 4BS—atpaqı | ||
+ | byefin səviyyəsi: I—su basqısı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ii | ||
+ | 3 ba ak vn" ri bii | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = ca AK | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .HSTARAXOVİTSE | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STAROSELYE | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tə elektrik enerjisinə cevirən deri- | ||
+ | vasiya SES qurqularından ibarət | ||
+ | kompleks. S.q. basqı hovuzu (basqısız | ||
+ | derivasiyanı turbin su kəmərləri ilə | ||
+ | əlaqələndirir) və ya mӱvazinət cənin- | ||
+ | dən (basqılı derivasiya ilə turbin su | ||
+ | gəmərlərini əlaqələndirir), turbin | ||
+ | kəmərindən (suyu basqı hovuzundan və | ||
+ | ya mӱvazinət cənindən qurbinlərə B€- | ||
+ | rir), SES binasından (Hidroaqreqat, | ||
+ | yuksəldici transformator, kommuta- | ||
+ | siya qurqruları və idarəetmə pultunun | ||
+ | qoyulduqu yer), suaparan kanaldan (tur- | ||
+ | binlərdən cıxan suyu SES-in alaqı | ||
+ | byefi sahəsindəki cay məcrasına ve- | ||
+ | rir) ibarətdir. Bax həmcinin Bəndə, | ||
+ | Derivasiya. | ||
+ | |||
+ | STAPEL (hollandca zEarey)—tikil- | ||
+ | MƏKDƏ olan gəminin saxlandırı yer. | ||
+ | Adətən su səviyyəsindən hundur mey- | ||
+ | danca iqəklində olur (su səviyyəsindən | ||
+ | aaqıda yerləiqən gəmiqayırma və tə”- | ||
+ | mir yerlərinə dok deyilir). | ||
+ | STARA-ZAQӦRA—Bolqqrıstanda mə- | ||
+ | hər. Stara-Zaqora mahalının inz.m. | ||
+ | Əh. 136 min (1980). Matınqayırma, | ||
+ | kimYa, yeyinti, toxuculuq sənayesi var. | ||
+ | STARAYA RӰSSA—RSFSR Novqorod | ||
+ | vil.-ndə ipəhər. Staraya Russa r-nunun | ||
+ | mərkəzi. Polist cayında gəmi dayana- | ||
+ | carı. D.y. st, Avtomobil yolları qov- | ||
+ | paqı. Kimya mapınqayırması, cihaz- | ||
+ | qayırma, kətan e”malı, itirə-cəvhər, | ||
+ | kərpic və Ö. z-dlar, axpam mexanika | ||
+ | texnikumu, əlkəpqunaslıq muzeyi, F. | ||
+ | M. Dostoyevskinin xatirə ev muzeyi | ||
+ | var. Balneoloji və palcıq kurortu- | ||
+ | dur. 11 əsrdən mə"lumdur. 1 dərəcəli | ||
+ | Vətən muharibəsi ordeni ilə təltif | ||
+ | edilmitdir O, | | ||
+ | STARA-PLANİNA, Balkandar- | ||
+ | lar ı—Bolqarıstanda, Balkan y-a- | ||
+ | nın 1im,-ında dar silsiləsi. Q.-dən | ||
+ | ur.-ə ya. 5992 km, Hund. 2376 m-ə (Bo- | ||
+ | tev d.) qədərdir. Kristallik iiist, | ||
+ | qranit, əhəngdatı, qumdapı və s. tə11- | ||
+ | kil olunmuldur. İqlimi mӱlayim, | ||
+ | rӱtubətlidir. İllik yaqıntı 800— | ||
+ | 1100 mm. Əsasəi, palıd, vələs, iynə- | ||
+ | yarpaqlı, qaraplam mepələri, həmittə- | ||
+ | lanıb kolluqlar yayılmızidır. Fay- | ||
+ | dalı qazıntıları: kəemur, mis, dəmir, | ||
+ | sing, Qurquplun ə s. Qr kalan | ||
+ | qurulutidu pə relyefinə gerə issəyə | ||
+ | (Qərbi s.p. Orta si, və PTərqi | ||
+ | S.-P.) bəlunur. S,-P.-da milli park, | ||
+ | Bolqarıstan milli azadlıq hərəkatı- | ||
+ | na Həsr olunmutit abidələr var. | ||
+ | |||
+ | (5 (aqashocuyse) — | ||
+ | Polipada iəhər. Kamenna cayı sahi- | ||
+ | lipdədir. ƏH. 48 min (1977). Avtomo- | ||
+ | bilqayırma və arac e"malı mçəssisə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CTAPMTU | | ||
+ | |||
+ | STARİTSA--ERSFSR Kalinin vil.- | ||
+ | ndə iəhər. Staritsa r-nunun mərkəzi. | ||
+ | Staritsa d.y. .st.-ndan 12 km aralı- | ||
+ | dır. Volqa cayı sahilində gəmi daya- | ||
+ | nacarı. Kətan z-du, tikip f-ki, me- | ||
+ | xaniki z-Dd: 16—18 əsrlərə aid Me"- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | marlıq abidələri (Uspeniye kilsəsi Xm | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və ş.) qar. 1297 ildən mə"lumdur. : | ||
+ | ŞTARI KRIM--USSR Krım vil.- | ||
+ | ndə iəhər. Feodosiyadan 26 km ara- | ||
+ | lı dar iqlim kurortu. Dəmir-beton | ||
+ | mə"mulatı 3-du, tikip f-ki, yeyinti | ||
+ | sənayesi muəssisələri: yazıcı A, S. | ||
+ | Qrinin ev-muzeyi, vərəmli xəstələrin | ||
+ | mӱalicəsi ucun sanatoriya var. | ||
+ | S.K. monqol-tatar ipqalından (13 | ||
+ | əsr) əvvəl meydana gəlmipdir. 14 əsrə- | ||
+ | dək Solxat, Krımın Rusiyaya birləi- | ||
+ | dirilməsinə (1783) qədəp Əski Krım | ||
+ | adlanırdı, 13 əsrdən Qızıl Orda- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 25 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | nın Krım ulusunun mərkəzi olmuii- | ||
+ | dur. 13—15 əsrlərdə Qərbi Avropa ilə | ||
+ | rus knyazlıqları və Orta Asiya ara: | ||
+ | sında ticarət yolunun tranzit məntə | ||
+ | qəsi idi. Sənətkarlıq da inkipaf | ||
+ | etmitpdi. 14 əsrə aid karvansara, məs- | ||
+ | cidlərin qalıqları, o cӱmlədən Əz- | ||
+ | bək xanın 1314 ildə tikdirdiyi məs- | ||
+ | cid, mədrəsə, zərbxana və s. qalıqları | ||
+ | alpkar edilmitdir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. İkobson A. L., Krım v sred- | ||
+ | nie veka, M., 1973. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STARI OSKOL—RSFSR Belqorod | ||
+ | vil.-ndə ipəhər. Starı Oskol r-nunun | ||
+ | mərkəzi. Oskol cayı sahilindədir. | ||
+ | D.y. və avtomobil yolları qovtpaqı. Əh. | ||
+ | 148 min (1984). Dəmir filizi cıxarı- | ||
+ | lır. Mapınqayırma, tikinti mate- | ||
+ | rialları muəssisələri, mebel f-ki, ye- | ||
+ | yinti sənayesi, texnikumlar, tibb mək- | ||
+ | təbi, əlkəpqunaslıq muzeyi, xalq teat- | ||
+ | rı var. 1593 ildə qala kimi salın- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nlar | ||
+ | |||
+ | STARI SAMBOR—USSR Lvov vil.- | ||
+ | ndə pəhər. Starı Sambor r-nunun mər- | ||
+ | kəzi. Dnestr cayı sahilindədir. D.y. | ||
+ | st. Mebel kombinatı, pendir z-du və | ||
+ | s. var. 11 əsrdən mə"lumdur. | ||
+ | STARIYE DOROGİ—BSSR Minsk | ||
+ | vil.-ndə iəhər. Starıye Dorogn r-nu- | ||
+ | nun mərkəzi. D.Y. st. Sənaye və yeyinti | ||
+ | kombinatları, yaq z-du, xalq dram | ||
+ | teatrı var. | : | ||
+ | STAROB nCK—YCCP Voroppilov- | ||
+ | qrad vil.-ndə pqəhər. Starobelsk r-nu- | ||
+ | H mərkəzi. Aydar cayı (Severski | ||
+ | Dəeksin qolu) sahilindədir. D.y. st. | ||
+ | Avtomobil tə"miri, dəmir-beton mə”-- | ||
+ | mulatı z-dları, yeyinti və yungul sə- | ||
+ | naye muəssisələriy sovxoz-ltexnikum, | ||
+ | tibb məktəbi, əlkətunaslıq muzeyi | ||
+ | kr Di ildə salınmhipdır. | ||
+ | STARӦVSKİ Vladimir Nikonovic | ||
+ | (Z.5.1905, indigi Komi MSSR-in Po- | ||
+ | mozdino k.—20.10.1975, Moskva)—so- | ||
+ | vet iqtisadcısı-statistiki. SSRİ EA | ||
+ | m. ӱzvu (1958). Sosialist Əməyi Qəh-. | ||
+ | rəmanı 00 1939 illən Sov.İKP | ||
+ | uzvu. 1940—48 illərdə Mərkəzi Sta- | ||
+ | tistika İdarəsinin rəisi lə SSRİ | ||
+ | Nazirlər Soveti sədripin muavini, | ||
+ | 1948—75 illərlə SSRİ. Nazirlər So- | ||
+ | veti yanında MSİ-nin rəisi olmui- | ||
+ | dur. Əsas əsərləri statistika və ucot | ||
+ | |||
+ | |||
+ | məsələlərinə həsr olunmutidur. 1961 | ||
+ | ildən ov.=İKP MK-nın “Mə kəzi | ||
+ | Təftit Komissiyasının uzvu, SSRİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ali Sovetinin deputatı (6—8-ci ca- | ||
+ | qırhpi) olmutidur. 3 dəfə Lenin or- | ||
+ | deni, 4 digər orden və medallarla | ||
+ | təltif edilmiidir. | ||
+ | |||
+ | STARODUӰ 5—RSFSR Bryansk vil.- | ||
+ | ndə iqəhər. Starodub r-nunun mərkəzi. | ||
+ | Babinets cayı (Dnepr həvzəsi) sahi- | ||
+ | lindədir. D.Yy. st. Yeyinti, yungul sə- | ||
+ | nayesi, əlkəpunaslıq muzeyi var. 11 | ||
+ | əsrdən ir. | ə | ||
+ | STAROKONSTANTİNOV — USSR | ||
+ | elnitski vil.-ndə ptəhər. Starogon- | ||
+ | stantinov r-nunun mərkəzi. Sluc ca- | ||
+ | yı sahilindədir. D.y. və avtomobil | ||
+ | yolları qovpaqı. Yeyinti sənayesi mu- | ||
+ | əssisələri, məipqət malları f-ki, | ||
+ | dəmir-beton ppallar z-du var. 1525 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ildə salınmınndır. | ||
+ | STAROSELYE—Krımda, Baxcasaray | ||
+ | m. yaxınlıqında maqara. Tapıntılar | ||
+ | Mustye mədəniyyətinə aiddir. S.-lən | ||
+ | capacaqlar, itiuclular, qapov tipli | ||
+ | əmək alətləri və s. apqkar edilmiil, 60 | ||
+ | minə yaxın heyvan sumuyu, həmcinin | ||
+ | Mustye devrunə aid uttaqın (1,5—2 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 26 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STAROSELSKİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yallı) qəbri tapılmındır. Ustpaqın | ||
+ | neandertal tipli insanlardan fərqli | ||
+ | olması, onu neandertallardan daha | ||
+ | kamil insana— Noto sapiens Kenun | ||
+ | |||
+ | rması olduqu muəyyənlətdirilmiin- | ||
+ | dir. Maqaradan yalı adamın sumuk | ||
+ | qalıqları da tapılmındır. S.-dən | ||
+ | əldə olunmuiy kəllə əsasında M. Ge- | ||
+ | rasimov Mustye devru adamının xa- | ||
+ | rici gerunultunu bərpa etmitdir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd.: İssledovanie ə | ||
+ | mu, Kiev, 1979. vanie paleolita v Krı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STAROSELSKİ Dmitri Semyonovic | ||
+ | (1832—11.3.1884, Tiflis)—gen.-ley- | ||
+ | tenant, senator (1878—84). 1857 ildən | ||
+ | hərbi xidmətə bapplamıldır. Qaf- | ||
+ | qaz iqəhərləri idarəsinin rəisi (1863 | ||
+ | —72), Bakı qubernatoru (1872—76), | ||
+ | Qafqaz canipinliyi bal idarəsinin | ||
+ | rəisi (1877 ildən) olmutdur. 1872 | ||
+ | ildə “Bakinskiye İzvestiyaq qəzetinin | ||
+ | əsasını qoymutidur. cƏkincik qəzeti- | ||
+ | nin senzorluqunu ӱzərinə geturərək | ||
+ | onun quberniya mətbəəsində cap edil- | ||
+ | məsinə (1875—77) və yayılmasına kə- | ||
+ | mək etmiidir. H. B. Zərdabi S.-nin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xidmətlərini yuksək qiymətləndir- | ||
+ | miipdir. | ||
+ | Əd. Zərdabi H. B., Secilmit | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əsərləri, B., 1960: FƏkincitk. 1875—1877 | ||
+ | (tam mətni), B., 1979, səh. 191—92: G ə- | ||
+ | yupov Z:, “Qırmızı qubernatorgun | ||
+ | ti 4 Kommunistə, qəzeti, 23 yanvar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | START (ing. 5Eaq(—batplamaq, ipə | ||
+ | salmaq) idmand a—idmancıların | ||
+ | yurupyə, qacıila, ӱzməyə və s. yarıplara | ||
+ | baplamaq ucun Hazır vəziyyətdə dur- | ||
+ | duqları Yer, bu yer S. xətti adlanır. | ||
+ | START, texnikada—ucui apa- | ||
+ | ratı (UA) yerindən qalxan zaman ucu- | ||
+ | iptun baplanqıc anı: təyyarə və ya rake- | ||
+ | tin qalxdıqı, ucupta batladıqı yer. | ||
+ | UA-nın hərəkət istiqamətindən ası- | ||
+ | lı olaraq S,. paquli, maili və ӱfuqi | ||
+ | nəvlərə ayrılır. Raketlərin bura- | ||
+ | xılma qurqusunun yerlətdiyi məvqe- | ||
+ | yə gərə S. yerustu (suustu), yeraltı | ||
+ | (sualtı) və asılı (havada) ola bilər. | ||
+ | START YOLU—start qurqusundan ara- | ||
+ | landıqdan sonra oallistik raketin | ||
+ | start vəziyyətini saxlamaqla ptaquli | ||
+ | hərəkət etdiyi yol hissəsi. S.y.-nda | ||
+ | ucu bir necə san davam edir. Ballis- | ||
+ | tik raketlərin pyaquli ucuttu kosmo- | ||
+ | dromun start kompleksi ilə (dapıyı- | ||
+ | cı raketlər ucun), tpaxta və ya cy- | ||
+ | altı qayıqlardan buraxıldıqda (məs., | ||
+ | deyӱti raketləri) isə xususi avadan- | ||
+ | lıq vasitəsilə-tə"min olunur. PTaquli | ||
+ | ucuti atm.-in sıx təbəqələrindən kec- | ||
+ | dikdə enerji itkisini azaltmara və | ||
+ | raketin gəvdəsinə dulmən gərginlik- | ||
+ | ləri apaqı salmara imkan verir. | ||
+ | |||
+ | START KOMPLEKSİ —kosmodromun | ||
+ | əsas obyektlərindən biri: raketlərin | ||
+ | buraxılması ucun bir və ya bir necə | ||
+ | start meydancası olur. S.k.-nə ra- | ||
+ | getlərin startqabaqrı yoxlanılması- | ||
+ | nı və buraxılmasını tə”min edən ida- | ||
+ | rəetmə məntəqəsi, start stolu, dapı- | ||
+ | Yıcı raketləri və kosmik obyektləri | ||
+ | təchiz etməkdən etru yanacaq kompo- | ||
+ | inin saxlandıqı anbarlar və | ||
+ | dig tasionar qur-ular daxildir. | ||
+ | START M EYDANC ASI— raketlərin | ||
+ | buraxıldıqı sahə: uzərində raketbu- | ||
+ | raxma sistemi olan qurqu. Kosmodro- | ||
+ | mun Start kompleksinin bir hissəsi- | ||
+ | ni təpkil edir. S.m.-nda bə”zən qu- | ||
+ | raidırma-sınaq korpusunda yoxlanı- | ||
+ | lıb qurapdırılmaq uçun hazırlan- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Mı1P1 ayrı-ayrı raket pillələrindən | ||
+ | raketlərin ptaquli yıqılması, həmci- | ||
+ | BANA: ydalı yukun raketə birləidi- | ||
+ | iMməsi iləri də yerinə yetirilir. | ||
+ | START RAKET MYR RRİKİ- ucuna | ||
+ | aparatının startını (Yerdən qalx- | ||
+ | masını) suӱr”ətləndirmək ucun ona | ||
+ | qurapdırılmıni kəməkci raket mu- | ||
+ | hərriki. Aparatın əsas mӱhərrikinə | ||
+ | nisbətən iiiləmə muddətinin xeyli | ||
+ | az olması və dartı quvvəsinin boyuk- | ||
+ | luYu ilə fərqlənir. S.r.m. kimi adə- | ||
+ | tən dartı quvvəsi onlarca kn-a, iiilə- | ||
+ | mə mӱddəti bir necə san-yə bərabər | ||
+ | olan bərkyanacaqlı raket muchərrik- | ||
+ | lərindən, bə”zən isə mayeyanacaqlı | ||
+ | raget muhərriklərindən istifadə | ||
+ | edilir. S.r.m. təyyarə, hundurluk təd- | ||
+ | qiqat raketləri, qanadlı rakeqlər | ||
+ | və s.-də tətbiq olunur. Cox vaxt da- | ||
+ | ipıyıcı raketlərin birinci pillə | ||
+ | muhərriklərini də S.r.m. adlandı- | ||
+ | rırlar (bax Coxpilləli raket). | ||
+ | CTAPTEP (nn. starter—cmapm ce3yH- | ||
+ | nəH)—MyhəppHKHH HHTƏCA MA CHCTEMH- | ||
+ | HHH Əcac arperarTbı, MyhəppHK Ba/biHbi | ||
+ | onun itə salınması ucun zəruri olan | ||
+ | tezliyə qədər fırladır. Əsas qovipaq- | ||
+ | ları: mӱhərrik, reduktor, S. valını | ||
+ | əsas mӱhərrik valına qoyan və ondan | ||
+ | ayıran qurqu, ipəsalıcı (əzu muӱstə- | ||
+ | qil iinə duӱttə bilməyən S.-də). İpi | ||
+ | prinsipinə gərə ətalətli, birbatpa tə”- | ||
+ | sirli və kombinəli olur. | ||
+ | START-STOP APARATI (ətart -- | ||
+ | ing. 5or—dayandırmaq)—verici və qə- | ||
+ | buledici miri fasilələrlə | ||
+ | kəsik-Kəsik iipləyən hərfcapedən 7pe- | ||
+ | leqraf aparatı. S.-s.a. ilə istənilən | ||
+ | iparə Yeddi elektrik siqnalı gəndər- | ||
+ | məklə etuӱrulur: birinci siqnal iptə- | ||
+ | salıcı (start), bepp siqnal itparənin | ||
+ | kodu və sonuncu siqnal-stop. Bu cstart- | ||
+ | stop kombinasiyasıv sinxron ipləyən | ||
+ | paylapdırma mexanizminin bir dəvru | ||
+ | ərzində gəndərilir və qəbul olunur. | ||
+ | .-s.a.-ndan teleqraf rabitəsi xətlə- | ||
+ | rinin uc məntəqələrində və yavatp | ||
+ | sur"ətli etӱrmə sistemlərində isti- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | falə Bor. | ||
+ | TARCEVӦ MƏDƏNİYYƏTİ (Ugaqse- | ||
+ | uo)—Yuqoslaviyada (Belqrad yaxınlı- | ||
+ | qında) Neolit dəvrcu (e.ə. 5000—4000) | ||
+ | arxeoloji mədəniyyəti. S. ucun cay | ||
+ | sahillərində qazma və yerustu evlər- | ||
+ | dən ibarət məskənlər səciyyəvidir. | ||
+ | Keramikası duz oturacaqlı, kurə və | ||
+ | yarımkuӱrə formalı qablar, ayaqlı | ||
+ | kasalardan ibarətdir: səthi batıq və | ||
+ | cıxıntılarla bəzənmitt və yaxtı bo- | ||
+ | yanmıqlidır. Dal və sӱmӱkdən əmək | ||
+ | alətləri, gildən insan, heyvan he,- | ||
+ | gəlcikləri və s. tapılmındır., Əsas | ||
+ | mətquliyyətləri əgincilik və maldar- | ||
+ | lıq olmutdur. | ||
+ | |||
+ | Əd. MonqavNt A. A., Arxeoloqin | ||
+ | ƏSR Evropı. Kamennın vek. M,, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STARİYİNA—1) SSRİ Silahlı Quv- | ||
+ | vələrinin serjant (1940 ilə qədər aiya- | ||
+ | qı komanda) Hey”ətində ən yӱksək rut- | ||
+ | bə. 1935 ildən tətbiq olunmutdur. S. | ||
+ | rӱtbəsi SSRİ HDD-nda ba gəmi | ||
+ | starpinası rutbəsinə uyqundur. 2) | ||
+ | SSRİ Silahlı Quvvələrində (rota və | ||
+ | ya batareyada) vəzifəli iqəxs. Əsgəri | ||
+ | daxili intizam və qaydaların | ||
+ | lənilməsi, silahın və s. muxəlləfa- | ||
+ | tın saxlanılması ucun məs”uliyyət | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dapıyır. | ||
+ | STASİYA (lat. 56aho— dayanma, oldu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qu yer)—1) populyasiyanın yapadıqı | ||
+ | yer. 2) Heyvanın və yaxud heyvan nə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | gəz- S | ||
+ | |||
+ | |||
+ | vunun məhdud dӧevr ərzində, yaxud da | ||
+ | muəyyən funksiya ucun istifadə etdi- | ||
+ | İH yapayıti yerinin bir hissəsi. Gun- | ||
+ | duz, gecə və mevsumi S.-lar, coxalma, | ||
+ | qidalanma, əlveriisiz iqəraitə dəz- | ||
+ | MƏK və nəhayət iptərait pislətdikdə | ||
+ | gecmə S.-ları mə”lumdur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | u | ||
+ | STASİONAR MUHƏRRİK (lat. | ||
+ | 5abopaqaz—tərpənməz)—baqqa ma- | ||
+ | pınlara enerji verən muchərrik. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Xususi ezul ӱzərində tərpənməz bər- | ||
+ | kidilir. Əsasən elektrik cərəyanı | ||
+ | generatorlarını iiyə salmaq ucun is- | ||
+ | tifadə edidir. | ||
+ | |||
+ | ST SİONAR TƏSADUFİ PRO- | ||
+ | S ES—bax Təsadufi proses. | ||
+ | STASİONAR ULDUZ—bax Ulduzlar. | ||
+ | STASİONAR HAL—sistemi xarakte- | ||
+ | rizə edən əsas fiziki kəmiyyətin zaman | ||
+ | kecdikcə dəyipmədiyi hal. Məs., ener- | ||
+ | jinin muəyyən qiymət aldırı, Yəni | ||
+ | enerjinin saxlandıqrı hal. S.H.-da | ||
+ | sistemi xarakterizə edən butun fizi- | ||
+ | ki kəmiyyətlərin orta qiyməti də zaman | ||
+ | gecdikcə sabit qalır. | | ||
+ | CTACMOHAP hƏPƏKƏT, hr z p o- | ||
+ | dinamikada—maye (qaz) axını- | ||
+ | nın hər hansı bir nəqtəsində zaman- | ||
+ | dan asılı olaraq sur”əti, təzyiqi və s. | ||
+ | karakteristikaları dəyitilməyən hə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rəkət. | ||
+ | |||
+ | STASOV Vasili Petrovic (4.8.1769, | ||
+ | Moskva—5.9.1848, Peterburq) — rus | ||
+ | me”marı, son dəvr klassisizm nuçmayən- | ||
+ | dəsi. 1802—O08 illərdə Fransa və İta- | ||
+ | liyada me"marlıq sənətini eəyrənmisi- | ||
+ | dir. Peterburq Rəssamlıq Akademiya- | ||
+ | sının akad. (1811). 1817 ildən impe- | ||
+ | rator sarayında tikinti ipplərinə | ||
+ | nəzarət etmitpdir. Əsas itləri, Sar- | ||
+ | skoye Seloda (Pupkində) cuqun dar- | ||
+ | vaza (1817—21), Manej (1819—21), | ||
+ | Beyuk Cani reya (1820—23), Mosk- | ||
+ | vada ərzaq anbarları (layihəsi 1821, | ||
+ | tikintisi 1835 ildə qurtarmıpdır) | ||
+ | və s. 1820-ci illərin sonu—1830-cu | ||
+ | illərdə S. Peterburqda Preobrajeni- | ||
+ | ye (1827—29) və Troitsa (1828—35) | ||
+ | kilsələrini tikmiti, Napoleon uza- | ||
+ | rində qələbə rəmzi olan Narva (1833) | ||
+ | və Moskva (1834—38) zəfər darvaza- | ||
+ | larını ucaltmıntdır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədə PilavskiNn VB. İ., Zod- | ||
+ | cin V, P. Stasov. 1769—1848, |L., 19701. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STASOV Vladimi Vasilyevic (14.1. | ||
+ | 1824, Tlerepöypr— 23.10.1906, Teter- | ||
+ | burq)—rus təsviri sənət və musiqi tən- | ||
+ | qidcisi, incəsənət tarixcisi, arxqo- | ||
+ | loq.. EA-nın fəxri uzvu (1900). S. 19 | ||
+ | əsr rus demokratik mədəniyyətinin ger- | ||
+ | kəmli xadimlərindəndir. Huquqitpu- | ||
+ | naslıq məktəbini bitirmitdir (1843). | ||
+ | 1847 ildən ədəbiyyat, incəsənət, musi- | ||
+ | qiyə dair məqalələrlə cıxıp etmiit- | ||
+ | dir. Ensiklopedik biliyə malik S. | ||
+ | rus və dunya musiqisinə, heykəltərati- | ||
+ | lıq, me"marlıq, arxeologiya, filo- | ||
+ | logiya, folkloriunaslıq və s. MƏCƏ - | ||
+ | lələrə beyuk maraq gestərmitdir. | ||
+ | S. tənqidi fəaliyyətində V. Belinski, | ||
+ | A. Gertsen və N. Cernı-pevskinin es - | ||
+ | tetik prinsiplərinə əsaslanmındır . | ||
+ | S. realizm və xəlqiliyi mӱtərəqqi in- | ||
+ | CƏSƏNƏT tcun əsas hesab etmiii, akade- | ||
+ | mizmə qariı mubarizə aparmıpdır. | ||
+ | . pheredvijniklərin və 6. rəssamla- | ||
+ | rın, c“Qudrətli dəstəm bəstəkarla- | ||
+ | rının yaradıcı həyatında fəal ip- | ||
+ | tirak etmipdir. M. Antokolski, | ||
+ | Vasnetsov, V. Vereipiagin, İ. Kram- | ||
+ | skoy, V. Perov, İ. Repin və b.-nın ya- | ||
+ | radıcılıqını yuksək qiymətləndir- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STATİKA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 27 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | miii, onların əsərlərini təhlil et- | ||
+ | mipdir. M. Tlinka yaradıcılırı- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | NIN TƏbLİQCİSİ VƏ TƏDQİQAatTCcıIsSI OL- | ||
+ | M. Musorqski, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | I ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | muit, A. Borodin, K. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | V. V. Stasov. | ||
+ | Rəssam İ, Y. | ||
+ | Repinin cək- | ||
+ | diyi portret. | ||
+ | Rus mu- | ||
+ | zeyi. Lenin- | ||
+ | qrad. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Bryullov, A. İvanov, V. Verenliagin | ||
+ | və haqqında monoqrafiyalar yaz- | ||
+ | mhipdır. O, D. Velaskes, Rembrandt | ||
+ | və F. Qoyya yaradıcılıqının rea- | ||
+ | list ən"”ənələrinin əhəmiyyətini əsas- | ||
+ | landırmındır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: İzbr. soc., t. 1—3, | ||
+ | M., 1952, Statıi o muzıke, v. 1—5, M., | ||
+ | 1975—80. | ||
+ | |||
+ | Əd. Lebedev A. K., Solodon- | ||
+ | nikov A. V., V. V. Stason, M., 1982, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STASOVA Yelena Dmitriyevna |parti- | ||
+ | Ya təxəllusu Varvara İvanov- | ||
+ | na, Absolyut və c., (15.10.1873, | ||
+ | Peterburq — 31.12.1966, Moskva)|— | ||
+ | Rusiya və beynəlxalq fəhlə hərəkatı | ||
+ | xadimi, Sosialist Əməyi Qəhrəmanı | ||
+ | (1960). 1898 ildən Sov.İKP uzvu. Le- | ||
+ | Merdira “Fəhlə sinfinin azadlırı | ||
+ | ieqrunda mӱbarizə ittifaqında i1- | ||
+ | ləmipdir. 1901 ildən cİskraənın | ||
+ | agenti idi. 1904—06 illərdə RSDFP | ||
+ | MK Pimal burosunun, Peterburq | ||
+ | komitəsinin, Rus burosunun katibi, | ||
+ | 1907—12 illərdə MK-nın Tiflisdə | ||
+ | nӱmayəndəsi olmuqidur. RSDFP-nin | ||
+ | 6-cı Umumrusiya konfransına ha- | ||
+ | zırlıq uzrə Rusiya təikilat komissi- | ||
+ | yasının ӱzvu idi və onun Bakıda Ke- | ||
+ | cirilən ilk iclasında (1911, sent- | ||
+ | yabr) iptirak etmitdir. Həbs hə cyp- | ||
+ | gӱnlərə mə”ruz qalmındır. 1917 ilin | ||
+ | martından 1920 ilin fevralınadək | ||
+ | partiya MK-sının katibi idi. Bəyuk | ||
+ | Oktyabr sosialist inqilabının fəal | ||
+ | ititirakcılarından olmutdur. 1920 | ||
+ | ildə bir muddət Bakıda iiləmiin, | ||
+ | AK(6)P MK-nın qadınlarla ip 110"- | ||
+ | bəsinin mudiri, TPərq xalqlarının | ||
+ | 1-ci qurultayında PTərq xalqlarının | ||
+ | təbliqat və fəaliyyət TPPurasının uz- | ||
+ | vu secilmii, Turkiyə Kommunist Par- | ||
+ | tiyasının 1-ci qurultayında iptirak | ||
+ | etmipdir. 1920—26 illərdə Petro- | ||
+ | qradda partiya ipində, Kominterndə | ||
+ | ipləmitdir. Sonrakı illərdə dev- | ||
+ | lət, partiya ippində calımtmın, elmi | ||
+ | fəaliyyət gəstərmipdir. Partiyanın | ||
+ | 6—9, 19—17, 22-ci qurultaylarının | ||
+ | nӱmayəndəsi olmuti, 7—8-ci qurultay- | ||
+ | larda MK uzvu secilmindir. URMİ | ||
+ | və SSRİ MİK uzvu olmuidur. Məqa- | ||
+ | lə və xatirələrin mӱəllifidir. 4 də- | ||
+ | fə Lenin ordeni, həmcinin medallar- | ||
+ | la təltif edilmipdir. Qızıl meydan- | ||
+ | da Kreml divarı yanında dəfn olun- | ||
+ | mutdur. | ||
+ | Əsəri: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | M., 1969, | ||
+ | Əd | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Boqatırskal | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Vospominanil, | ||
+ | s Podlapuk IL, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | simfonil, M., 1977, Jentpinı russkoV | ||
+ | revoleodin, M., 1982, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STATİK BALANSİRLƏMƏ—bax Ba- | ||
+ | lansirləmə. | ||
+ | |||
+ | STATİK DAYANIQLIQ, elek- | ||
+ | trik sistemlərinin (ener- | ||
+ | ji sistemlərinin) sta- | ||
+ | THK Dayanıqlıqı–—sistemin | ||
+ | kicik həyəcanlanmalardan sonra bu- | ||
+ | tun gəstəricilərə gərə (gərginlik, | ||
+ | tezlik, gӱc və s.) ilkin vəziyyətə (re- | ||
+ | jimə) qayıtma qabiliyyəti. Enerji | ||
+ | sistemində S.d.-ıi pozulması uzun | ||
+ | elektriketurmə xətləri (EOX) vasitə- | ||
+ | silə beyuk gӱclərin eturuӱlməsi və ya | ||
+ | reaktiv gӱcun catınmazlıqına gərə | ||
+ | yuk qoviaqlarında gərginliyin azal- | ||
+ | ması nəticəsində bat verir. S.d. uzun | ||
+ | EƏX-ndə nominal gərginliyi artırmaq | ||
+ | və onların induktiv muqavimətini | ||
+ | azaltmaqla, iri sinxron mapınların | ||
+ | tə"sirlənməsini avtomatik tənzimlə- | ||
+ | məklə, yuk qoviaqlarında sinxron | ||
+ | kompensator və sinxron elektrik mu- | ||
+ | hərriki tətbiq etməklə tə”min edilir. | ||
+ | STATİK SƏVİYYƏ (neft quyu- | ||
+ | larında) — quyunun istismarı | ||
+ | uzun muddət dayandırıldıqda ora- | ||
+ | dakı mayenin səviyyəsi. Adətən ətraf | ||
+ | quyular ilədiyindən S.s. yatarın hə- | ||
+ | min sahədəki dinamik lay təzyiqini | ||
+ | gestərir. | ||
+ | |||
+ | STATİK TƏNZİMLƏMƏ SİSTEMİ | ||
+ | —qərarlatmıjn rejimdə xətası umu- | ||
+ | mi halda sıfırdan fərqlənən və o6- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yektə tə"sir edən İYKYH qiymətindən | ||
+ | asılı olan avtomatik tənzimləmə | ||
+ | sistemi (ATS). PTəkildə qabdakı ma- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Yenin səviyyəsinin S.t.s. verilmitdir. | ||
+ | Və AS MK | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Sadə statik tənzimləmə sistemi: B.—gi- | ||
+ | |||
+ | pun borusus S—siyirtməş 2T7—ling sis- | ||
+ | |||
+ | temi, U—uzgəc, Q—mayeli qab: B.—-cıxın | ||
+ | orusu. : | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Cıxın borusu ilə mayenin sərfi art- | ||
+ | dıqca, onun qabdakı səviyyəsi apaqı | ||
+ | duiqur, *ӱzgəcin vəziyyəti dəyiitir, | ||
+ | siyirtmə yuxarı qalxaraq giriiy boru- | ||
+ | sundan gələn maye axınını artırır. | ||
+ | Mayenin sərfi B1-dən gələn maye | ||
+ | axınına bərabər olduqda qərarlaii- | ||
+ | mıpq vəziyyət yaranır. Bax həmcinin | ||
+ | Astatik tənzimləmə sistemi. | ||
+ | STATİK HƏLLOLUNAN SİSTEM | ||
+ | (inipaatmexanikasın d a)— | ||
+ | butun qovpaqlarındakı reaksiya quv- | ||
+ | vələri (dayaq bərkitmələrindəki, mil- | ||
+ | lərindəki və s.) statika tənlikləri | ||
+ | ilə həll edilə bilən həndəsi dəyitil- | ||
+ | məz konstruksiyalar sistemi. Stotik | ||
+ | həllolunmayan sistemlərdən fərqli | ||
+ | olaraq, burada dayaqlardakı cəkmə, | ||
+ | temp-r tə"siri, yıqma və hazırlanma | ||
+ | zamanı meydana cıxan qeyri-dəqiqlik- | ||
+ | lər qӱvvələrin paylanmasına və qiymə- | ||
+ | tinə tə"sir gestərmir. Quvvələrin pay- | ||
+ | lanması və qiyməti həmcinin sistem | ||
+ | materialının fiziki-mexaniki xarak- | ||
+ | teristikalarından və sistem element- | ||
+ | lərinin en kəsik əlculərindən də ası- | ||
+ | lı olmur (bax həmcinin İnimaat me- | ||
+ | xanikası). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STATİK HƏLLOLUNMAYAN SİS- | ||
+ | TEM (inpaat mexanikasın- | ||
+ | d a)—qovpaqlarındakı reaksiya quv- | ||
+ | vələri (dayaq bərkitmələrindəki, mil- | ||
+ | lərindəki və s. daxili qӱvvələr) yal- | ||
+ | nız statika tənlikləri ilə həll olun- | ||
+ | mayan və sistemin deformasiyasını | ||
+ | xarakterizə edən əlavə tənliklərlə | ||
+ | birlikdə nəzərdən kecirilməsi tələb | ||
+ | olunan həndəsi dəyipilməz sistem. | ||
+ | SA lərin zəruri və kafi əlamə- | ||
+ | ti sistemin həndəsi dəyitilməzliyi- | ||
+ | nə xələl gətirmədən atılması MYM- | ||
+ | kun olan artıq (izafi) qovpaqların | ||
+ | varlıqıdır. Bu artıq qoviaqların | ||
+ | (bəndlərin) sayına bərabər olan əla- | ||
+ | və tənliklərin miqdarı həmin sis- | ||
+ | temin statik həll olunmazlıq dərə- | ||
+ | cəsini gestərir. Statik hHəllolunan | ||
+ | sistemlərdən fərqli olaraq, dayaq- | ||
+ | ların cəekməsi, temp-run tə"siri, ma- | ||
+ | terialın yırılması : (sıxılması), | ||
+ | yıqma və hazırlanma zamanı yol ve- | ||
+ | rilən qeyri-dəqiqliklər və s. nəticə- | ||
+ | sində S.H.s. elementlərində daxili | ||
+ | qӱvvələr yarana bilər. Daxili TYBDƏ- | ||
+ | lərin paylanması yalnız yukdən asılı | ||
+ | deyil, həmcinin ayrı-ayrı elementlə- | ||
+ | rin en gəsiyi əlculərinin nisbətin- | ||
+ | dən, əgər bu elementlər muxtəlif ma- | ||
+ | teriallardan hazırlanıbsa, olların | ||
+ | elastiklik modullarının nisbətindən | ||
+ | də asılı olur. Statik Həll olunan | ||
+ | sistemlərdə yalnız bir qovitaqın (bən- | ||
+ | din) pozulması butun qurqunun sıra- | ||
+ | dan cıxmasına səbəb olduqu halda, | ||
+ | S.H.s.-lərdə bir və ya butun əlavə | ||
+ | qovpaqlar sıradan cıxsa da, sistem | ||
+ | əz həndəsi dəyipməzliyini itir- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mir. | ||
+ | |||
+ | STATİKA (yun. *aıGe—cəki Haqqın- | ||
+ | da, mӱvazinət haqqında tə”lim)—me- | ||
+ | xanikanın bəlməsi: qӱvvələrin tə"- | ||
+ | siri altında maddi cisimlərin ta- | ||
+ | razlıqda olmasını eyrənir. İki his- | ||
+ | səyə ayrılır: həndəsi S.vəana- | ||
+ | litik S, Analitik S.-nın əsası | ||
+ | mumkun yerdəyiimələr prinsipidir. | ||
+ | Həndəsi S, isə 3 aksioma əsaslanır: | ||
+ | 1) maddi Hissəciyə tə”sir edən 2 TYn- | ||
+ | vənin əvəzləyicisi paraleloqram qay- | ||
+ | dası ilə tə”yin edilir: 2) iki qӱvvə | ||
+ | bir-biri ilə yalnız ədədi qiymətcə | ||
+ | eyni olub, bir duz xətt uzərində əks | ||
+ | istiqamətdə təsir etdikdə tarazlıq- | ||
+ | da olur: 3) tarazlıqda olan qӱvvələrin | ||
+ | əlavə edilməsi və Z cıxılması quv- | ||
+ | vələr sisteminin bərk cismə tə“siri- | ||
+ | ni dəyitpmir. Bərk cisim S.-sı Hən- | ||
+ | dəsi S. usulları ilə eyrənilir. Bu | ||
+ | iki nev məsələnin həllinə gətirilir: | ||
+ | 1) bərk cismə tə”sir edən qӱvvələr | ||
+ | sisteminin sadə iqəklə salınması: | ||
+ | 2) bərk cismə tə”sir edən qӱvvələrin | ||
+ | tarazlıq iərtlərinin təyini. Elas- | ||
+ | tik deformasiya olunan cisimlərin, | ||
+ | maye və qazların tarazlırının zəru- | ||
+ | ri və kafi pqərtləri elastiklik nə- | ||
+ | zəriyyəsi, hidrostatika və aerostati- | ||
+ | kada əyrənilir. S.-nın əsas anlayın- | ||
+ | ları, qӱvvə, mərkəzə və orta oxa nəzə- | ||
+ | rən qӱvvə momenti və cut quvvələrdir. | ||
+ | Quvvələrin və onların momentləri- | ||
+ | nin mərkəzə nəzərən toplanması vek- | ||
+ | torların toplanması kimidir. E, quӱv- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | vələrinin həndəsi cəminə bərabər | ||
+ | olan KE quvvəsi bu qӱvvələr sisteminin | ||
+ | bapq vektoru, onların O mərkəzinə nə- | ||
+ | zərən t,(R,) momentlərinin həndəsi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cəminə bərabər olan M, momenti isə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | həmin mərkəzə nəzərən ba moment | ||
+ | adlanır və belə yazılır: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 28 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | V = 2R,. M,= Et,(E,. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Quvvələr sisteminin sadələtdirilmə- | ||
+ | si G və M, kəmiyyətlərinin qiymət- | ||
+ | lərindən asılıdır. Bə /M90 | ||
+ | olarsa, verilmiii quvvələr sistemi | ||
+ | momenti M., olan bir cut qӱvvəyə, E*=0 | ||
+ | və M,.=0 və Ya MəzÜ, R Bə M rapımı- | ||
+ | lıqlı perpendikulyardırsa, R-ə öə- | ||
+ | rabər olan əvəzləyici qӱvvəyə gətiri- | ||
+ | lir. Evj0, M,*0, E və M, qariqılıqlı | ||
+ | perpendikulyar deyilsə, qӱvvələr sis- | ||
+ | temi cӱt qӱvvələrin və quvvələr cox- | ||
+ | luqunun tə"siri ilə əvəz edilir, əvəz- | ||
+ | . ləyici isə olmur. Bərk cismə tə”sir | ||
+ | edən qӱvvələr sisteminin tarazlıqda | ||
+ | olması uçcun zəruri və ə itərt | ||
+ | E.=0 və M,—0 olmasıdır (bax Mexa- | ||
+ | niki sistemin tarazlıqı). S. məsə- | ||
+ | lələrinin qrafik həlli quvvələr uox- | ||
+ | bucaqlısının və ip coxbucaqlısının | ||
+ | qurulmasına əsaslanır. | ||
+ | |||
+ | Əd. Xəlilov Z. İ., Nəzəri mexa- | ||
+ | nika, B., 1955, Məmmədov H., Nəzə- | ||
+ | ri mexanika, h. 1—2, B., 1962—64, Bə k- | ||
+ | Tam T., Nəzəri mexanika, B., 1981, | ||
+ | Tarq S. M., Kratkin kurs teoretices- | ||
+ | koh mexaniki, 9 izd., M., 1974: LoNinn- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | skiN L. Q., | ||
+ | M., 1978, Savin Q. N., Mexanika de- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | formiruemıx tel, Kiev, 1979. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STATİSTİK AN ALİZ—bax Təsadu- | ||
+ | da ə in statistik təhlili. | ||
+ | |||
+ | TATİSTİK QİYMƏTLƏNDİRMƏ— | ||
+ | ehtimalların namə”lum paylanması- | ||
+ | nın təqribi tə”yini usulları. Riyazi | ||
+ | statistikada geniii istifadə edilir: | ||
+ | STATİSTİK QRUPLAQYDIRMA, | ||
+ | qruplatdırma metodu— | ||
+ | statistik mə”"lumatların iplənilməsi | ||
+ | və təhlili metodu, bu metoda əsasən | ||
+ | əyrənilən hadisələrin məcmusu mçəy- | ||
+ | yən əlamətlərə gerə yekcins qruplara | ||
+ | və yarımqruplara ayrılır və onlar- | ||
+ | dan hər biri statistik gestəricilər | ||
+ | sistemi silə xarakterizə “olunur. S.q. | ||
+ | qrup və kombinasiya cədvəllərində | ||
+ | konkret ifadə olunur (bax Statisti- | ||
+ | ka cədvəlləri). Qruplatiqdırma metodu | ||
+ | ictimai hadisələrin statistik eyrə- | ||
+ | nilməsinin batilıca metodudur: təh- | ||
+ | lil zamanı muxtəlif statistik usul | ||
+ | və metodlardan istifadədə (məs., mux- | ||
+ | təlif ӱmumilətdirici gəestərici- | ||
+ | lərdən, o cӱmlədən orta kəmiyyətlər- | ||
+ | dən istifadədə) ilkin iqərtdir. Qrup- | ||
+ | lapdırma metodunun tətbiqinin elmi | ||
+ | əsasları V. İ. Leninin əsərlərində | ||
+ | verilmitdir. S.q. tipik, quruluit və | ||
+ | analitik qruplapdırma nevlərinə ay- | ||
+ | rılır. Qruplaoidırma metodunun ən | ||
+ | muhum və cətin vəzifələrindən biri | ||
+ | sosial-iqtisadi hadisələri tiplərə | ||
+ | ayırmaq (tipoloji S.q.) və onların | ||
+ | mӱfəssəl xarakteristikasını vermək- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dir. Sovet statistikasının bu sahədə | ||
+ | bəyi təcrubəsi vardır: məs., SSRİ | ||
+ | xalq təsərrufatı balansı murəkkəb | ||
+ | və mufəssəl S.q, sistemini nəzərdə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tutur: əhalinin sinfi tərkibinə gərə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ga ma əsas istehsal | ||
+ | ndlarının təsərrufatın sosial-iq- | ||
+ | tisadi nevlərinə gərə qruplaqidırıl- | ||
+ | ması) məcmu ictimai məhsulun qrup- | ||
+ | lapdırılması və s. | ||
+ | |||
+ | STATİSTİK DİLCİLİK—təbii | ||
+ | dilin mətndə təzahur edən kəmiyyət | ||
+ | qanunauyqunluqlarını eyrənən fənn. | ||
+ | Elmi, bədii, publisist və s. uslub- | ||
+ | ların xarakterik cəhətləri statis- | ||
+ | tik yolla daha asan və dəqiq eyrəni- | ||
+ | lir. Fonem, heca, səz, sintaktik kon- | ||
+ | struksiya ӱzərində gəmiyyət hesabla- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Mexanika jidkosti i qaza," | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STATİSTİK ANALİZ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | maları aparıldıqı kimi, həmin va- | ||
+ | hHidləri tətkil edən hissələrin (sait, | ||
+ | samit, nitq hissələri, səz birləiq- | ||
+ | məsi, sadə cӱmlə və s.) də statistik | ||
+ | təhlilini və itpplənmə tezliyini mucəy- | ||
+ | yənləmtdirmək olur. Elm və texnika- | ||
+ | nın sur”ətli inkinafı dəvruӱndə S.d. | ||
+ | vasitəsi ilə tərtib olunmuiiy tezlik | ||
+ | luqətlərinin əhəmiyyəti beyukdur. | ||
+ | Səzlərin və ya sez birlətmələrinin | ||
+ | ippllənmə tezliyinin qeydə alınması | ||
+ | ayrı-ayrı ədəbi abidələrin və muəl- | ||
+ | liflərin uslubi xususiyyətini arait- | ||
+ | dırmaq ucun dəyərli material verir. | ||
+ | S.d. mapın tərcӱməsi, detifrləmə, | ||
+ | stenoqrafiya, rabitə nəzəriyyəsi, həm- | ||
+ | cinin informatika cahəxəbitdə TƏT- | ||
+ | biq edilir. Secmə mətndəki kəmiyyət | ||
+ | gestəricilərini almaq və daha da də- | ||
+ | qiqlətdirmək ӱcӱn riyazi statisti- | ||
+ | kadan, informasiya nəzəriyyəsindən, | ||
+ | ehtimal nəzəriyyəsindən və riyazi | ||
+ | dilcilikdən də istifadə olunur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd.AxundovdaA. A., Riyazi dilnilik, | ||
+ | B., 1979, Qolovin B. N., İzık i sta- | ||
+ | tistika, M., 1971, Kasevic V. B., | ||
+ | Əlementı obiev “linqvistiki, M., 1977. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STATİSTİK MEXANİKA — bax | ||
+ | Statistik fizika. | | ||
+ | STATİSTİK MODELLƏMƏ USU- | ||
+ | Lu—bax Statistik sınaq usulu. | ||
+ | STATİSTİK SİYAHIYAALMALAR | ||
+ | —bax Siyahıyaalma. | ||
+ | STATİSTİK SINAQ MUMSULU, | ||
+ | Monte-Karlo çsӱlu—hesab- | ||
+ | Lama riyaziyyatının və tətbiqi riya- | ||
+ | ziyyatın usulu. Təsadufi kəmiyyəti | ||
+ | modelləməyə əsaslanır. | ||
+ | STATİSTİK TARAZLIQ — qapalı | ||
+ | sistemin halı:z bu halı xarakterizə | ||
+ | edən butun fiziki kəmiyyətlərin or- | ||
+ | ta qiyməti zamandan asılı deyil. S. | ||
+ | t. statistik fizikanın əsas anlayıt- | ||
+ | larından Şi olub, termodinamika- | ||
+ | dakı termodinamik tarazlıq rolu- | ||
+ | nu oyxayır. | y | | ||
+ | STATİSTİK FİZİKA, statis- | ||
+ | tiİK mexanik a—fizikanın bəl- | ||
+ | məsiy coxlu sayda zərrəciklərdən iba- | ||
+ | rət . mikroskopik sistemin (cismin) | ||
+ | xassələrini həmin zərrəciklərin | ||
+ | xassələrinə əsasən eyrənir. | ||
+ | S.f.-nın, kvant mexanikası qa- | ||
+ | nunlarına tabe olan zərrəciklərdən | ||
+ | ibarət sistemləri tədqiq edən bəlməsi | ||
+ | kvantqstatistikasıadlanır. | ||
+ | Coxlu sayda (Mu) zərrəcikdən iba- | ||
+ | rət sistemin halını iki cur təsvir | ||
+ | etmək olar: makrohal, mikro və ya də- | ||
+ | qiq hal. Makrohal təcrӱbən, əlculən | ||
+ | enerji (E), həcm (U), temp-r (T), | ||
+ | təzyiq (R) kimi parametrlərin veril- | ||
+ | məsi ilə, mikrohal isə onu təikil | ||
+ | edən zərrəciklərin koordinat (4) və | ||
+ | impulsunun (R) verilməsi ilə muəyyən | ||
+ | olunur. Beləliklə, sistemin mikro- | ||
+ | halı 6 M sayda kəmiyyətlə tə"yin olu- | ||
+ | nur və-ya 6 M əlculu faza fəzasında | ||
+ | bir nəqtənin koordinatları ilə ve- | ||
+ | rilir. Prinsipcə 6 M sayda (sr) ko- | ||
+ | ordinatlar Hamiltonun kanonik tən- | ||
+ | liyindən tapılmalıdır. Lakin, zər- | ||
+ | rəciklərin sayı həddindən cox oldu- | ||
+ | qundan bu mumkun deyil və sistemin | ||
+ | mikrohalının (4, r) faza nəqtəsi ət- | ||
+ | rafındakı asar faza həcminə duimə | ||
+ | ehtimalı anlayını daxil edilir: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | duq, p) = r(4, r) adar, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | burada o(4, r) —sistemin mikroha- | ||
+ | lının (4, r) neqtəsi ətrafında va- | ||
+ | hid faza fəzası həcmində olma eh- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | timalıdır və paylanma funksiyası | ||
+ | adlanır. | ||
+ | |||
+ | Paylanma funksiyası istənilən | ||
+ | fiziki kəmiyyətin statistik orta qiy- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mətini 7 = | / (4,r) p(q, p) dqdp he- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sablamaqa imkan verir. S.F.-da fərz | ||
+ | olunur ki, zamana gərə orta qiymət | ||
+ | statistik orta qiymətə ekvivalentdir. | ||
+ | S.f.-nın əsas məsələsi təcrubədə el- | ||
+ | culən fiziki parametrlərin və əm- | ||
+ | salların (istilik tutumu, sıxılma | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əmsalı və s orta qiymətini hesab- | ||
+ | lamaqdan ibarətdir. Termodinamik | ||
+ | funksi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tarazlıq halında paylanma | ||
+ | yasının fçəvə r-dən asılılırı sis- | ||
+ | temin enerjisinin ş və r-dən asılı- | ||
+ | TİbIFbl H/TƏ a olunur: r(4 — | ||
+ | = (E(a,ruy). Termostatda olan sistem- | ||
+ | 07774 ən funksiyası Gibb- | ||
+ | sin kanonik paylanması ilə verilir | ||
+ | (bax Gibbs paylanması). | ||
+ | |||
+ | S.f. usulları qazlara, mayelərə, | ||
+ | bərk cisimlərə, atom nӱvəsinə, bio- | ||
+ | fizikaya və s.-yə tətbiq olunur (bax | ||
+ | Həmcinin Boze—Eyniteyn statisti- | ||
+ | kası, Fermi—Dirak statistikası). | ||
+ | |||
+ | Əds Muxtarov A. İ., Statis- | ||
+ | tik fizika, B., 1960, Anselım A. İ., | ||
+ | Osnovı statisticeskov fiziki i termo- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dinamiki, M., Landau L. D., | ||
+ | Lifitii E. M., Statisticesgal fizi- | ||
+ | ka, M., 1976, Kuni F. M., Statisti- | ||
+ | ceskal fizika i termodinamika, M., 1981: | ||
+ | Qibbs D. V., Termodinamika. Statisti- | ||
+ | ceskan mexanika, M., 1982. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STATİSTİK HƏLL—bax Statis- | ||
+ | tik Həllər məzəriyyəsi. | ||
+ | STATİSTİK HƏLLƏR NƏZƏRİY- | ||
+ | YƏSİ—riyazi statistikanın və | ||
+ | oyun nəzəriyyəsinin bəlməsiy Hipo- | ||
+ | tezlərin statistik yoxlanmasını | ||
+ | və parametrlərin statistik qiymət- | ||
+ | ləndirilməsini eyrənir. | ||
+ | STATİSTİK HİPOTEZ — eyrəni- | ||
+ | lən hadisənin tabe olduqu qanunauy- | ||
+ | qunluqlar haqqında təqribi fərziy- | ||
+ | yə. Ehtimal paylanma qanunauyrunluq- | ||
+ | larının parametrlərini təyin edir. | ||
+ | Bir paylanma qanununu tə”yin edən | ||
+ | S.H. sadə, əks halda mcrəkkəb | ||
+ | S.H. adlanır və bu, bir necə sadə S. | ||
+ | h. sinfi kimi gəstərilir. Məs., eh- | ||
+ | timalın paylanması haqqında Hipo- | ||
+ | tez normal paylanmadır (bax Hipo- | ||
+ | tezlərin statistik yoxlanması). | ||
+ | STATİSTİKA (alm. 5(abzIK, ital. | ||
+ | stato, coH nar. status —neBnəT)—İ1) ic- | ||
+ | timai həyatda baqi verən kutləvi (tex- | ||
+ | niki-iqtisadi, sosial-iqtisadi, sosial- | ||
+ | siyasi) hadisələrin kəmiyyət qanuna- | ||
+ | uyqunluqlarını keyfiyyət qanunauy- | ||
+ | qunluqlarından ayırmadan xarakte- | ||
+ | rizə edən mə”lumatların toplanıl- | ||
+ | masına, iplənilməsinə və təhlilinə | ||
+ | yənəldilmiti ictimai fəaliyyət nə- | ||
+ | vu. Bu mə"nada S. anlayınqtı sosia- | ||
+ | list (x.t.) ucotunun aparıcı nevu olan | ||
+ | S. ucotu anlayılına uyqundur. S.- | ||
+ | nın aparıcı rolu ondan ibarətdir | ||
+ | ki, x.t. əhəmiyyəti olan və muhasibat | ||
+ | ucotu, yaxud operativ ucot yolu ilə | ||
+ | toplanan butun mə"lӱumatlar son nəti- | ||
+ | cədə S.-nın kəməyi ilə iplənilir | ||
+ | və təhlil edilir. 2) İctimai elm sa- | ||
+ | həsi və buna muvafiq tədris fənni: | ||
+ | kӱtləvi kəmiyyət nisbətlərinin və qar- | ||
+ | iplılıqlı əlaqələrin əlculməsi və | ||
+ | təhlilinin umumi məsələlərini ipərh | ||
+ | edir. Daha dar mə”nada S.-ya muəyyən | ||
+ | hadisə, yaxud proseslər haqqında mə”- | ||
+ | lumatların məcmusu kimi baxılır | ||
+ | (məs., secki S.-sı haqqında danıdıl- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dıqda). Təbiyyat elmlərində S, an- | ||
+ | layınlqı kutləvi hadisələrin təhli- | ||
+ | li deməkdir və ehtimal nəzəriyyələri | ||
+ | metodlarının tətbiqinə əsaslanır | ||
+ | (bax məs., Statistik fizika). | ||
+ | |||
+ | İlk statistik təcrubələr təqr. dəv- | ||
+ | lətin yarandırı dəvrə təsaduf edir. | ||
+ | |||
+ | Lakin elm sahəsi kimi xeyli sonra | ||
+ | yaranmınldır. Onun ballanqıcı 17 | ||
+ | əsrin sonunda c...mӱəyyən mə”nada sta- | ||
+ | tistikanın ixtiracısı sayılan U. | ||
+ | Pettinin...ə (M kr ks K., Kapital, | ||
+ | c. 1, B., 1969, səh. 275) və ilk dəfə ola- | ||
+ | raq əhalinin hərəkətindəki qanuna- | ||
+ | uyqunluqu aiykar etmiil C, Qrauntun | ||
+ | əsərləri sayəsində yaradılmısi cSi- | ||
+ | yasi arifmetikaə adlanan elmlə əla- | ||
+ | qədardır. O devrdə S, hələ siyasi iq- | ||
+ | tisaddan və digər sosial-iqtisadi fən- | ||
+ | lərdən ayrılmamıtdı. Muasir S.-dan | ||
+ | əvvəl gələn digər tarixi 0 neBnərT- | ||
+ | pqunaslıq fənnidir: alman alimi | ||
+ | Konringin əsərlərində siyasi arif- | ||
+ | metika (hesab) ilə eyni zamanda for- | ||
+ | malatqmaqa baplamıiy və 18 əsrdə, xu- | ||
+ | susilə Almaniyada, daha sonra Rusi- | ||
+ | yada inkitplaf etmipdi. Dəevlətipqunas- | ||
+ | lıqda S.-ya coqrafiya, etnoqrafiya, | ||
+ | Huquq mə”lumatları və s. ilə birlik- | ||
+ | də tam ipəkildə baxılırdı. 19 əsrin | ||
+ | mur Belcika statistiki L. | ||
+ | A, J. Ketle və onun ardıcılları S. | ||
+ | sıralarında qanunauyequnluqların | ||
+ | məvcudluqunu subut etdilər. 19 əsrin | ||
+ | ikinci yarısı —20 əsrin əvvəllərin- | ||
+ | də S. sur"ətlə inkitpafa baiyladı. | ||
+ | Riyazi statistika da elmi fənn kimi | ||
+ | formalapırdı. S.-nın nəzəriyyə və | ||
+ | təcrubəsinin zənginlətdirilməsində | ||
+ | rus alimlərinin (M, V. Lomonoso- | ||
+ | vun, V. N. Tatipevin, K. İ. Arsen- | ||
+ | yevin və 6.) xidməti bəyuxdur. 19 əsrin | ||
+ | ikinci Yarısında zemstvo S.-sı k.t. | ||
+ | S.-nın yaranmasında və inkitpafında | ||
+ | beyuk rol oynamımpdır. Burjua S.- | ||
+ | sının xarakterik xususiyyəti məddah- | ||
+ | cılıq, kapitalizmin sosial ziddiy- | ||
+ | yətlərini pərdələməyə və zəhmətkeilq- | ||
+ | lərin həyat tərzini ipipirtməyə ca- | ||
+ | lımmaqdır. | ||
+ | |||
+ | Marksist-leninci S.-nın yaran- | ||
+ | ması və inkipafı S. tarixində ye- | ||
+ | ni mərhələdir. Marksizm-leninizm | ||
+ | klassiklərinin, xususilə V, İ. Leni- | ||
+ | nin əsərlərində S. nəzəriyyəsinin və | ||
+ | metodologiyasının prinsipial məsələ- | ||
+ | ləri arapdırılmıpil, iqtisadi təh- | ||
+ | lildə S. metodlarından istifadə nu- | ||
+ | munələri verilmiit, sosializm cəmiy- | ||
+ | yəti pəraitində S.-nın əsas ə | ||
+ | ri muəyyən edilmitqdir. Sovet S.-sı | ||
+ | x.t.-nın planlatidırılması ilə uzvi | ||
+ | surətdə baqlı olmaqla umumxalq xa- | ||
+ | rakteri dapıyır və ciddi mərkəzləil- | ||
+ | dirmə prinsipi əsasında qurulur. So- | ||
+ | sializm cəmiyyəti iəraitində S, va- | ||
+ | hid x.t. ucotu sisteminin batlıca | ||
+ | halqası kimi devlət idarəciliyinin | ||
+ | və x.t-na planlı rəhbərliyin muhum | ||
+ | vasitələrindən biridir. Butun əlkə | ||
+ | uzrə S, mə"lumatlarının toplanıl- | ||
+ | ması, iplənilməsi və təhlili SSRİ | ||
+ | MSİ (Azərb.SSR-də Azərb.SSR MSİ) | ||
+ | bapda olmaqla dəvlət S. orqanları | ||
+ | tərəfindən vahid prinsip, proqram | ||
+ | və metodologiya uzrə həyata gkecirilir | ||
+ | bax Mərkəzi Statistika İdarəsi). | ||
+ | |||
+ | ə mə"qlumatları S, kulliyyatların- | ||
+ | da nər olunur. Sovet S.-nın bai- | ||
+ | lıca vəzifəsi devlət planlarının | ||
+ | yerinə yetirilməsi gedittini, sosia- | ||
+ | list x.t. və mədəniyyətinin inkiiya- | ||
+ | fını, x.t.-nda məvcud maddi ehti- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | - | ||
+ | |||
+ | |||
+ | H. qudrətli | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STATSYUK | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yatları və onlardan istifadəni, x, | ||
+ | t.-nın ayrı-ayrı sahələri arasında- | ||
+ | kı nisbəti xarakterizə edən durust, | ||
+ | elmi əsaslandırılmılp mə lumatla- | ||
+ | rı toplamaq və vaxtında dəvlət or- | ||
+ | qanlarına verməkdən ibarətdir. | ||
+ | |||
+ | Muasir S.-nın texniki bazası he- | ||
+ | sablama mərkəzləri itəbəkəsindən, mə - | ||
+ | lumat-hesablama və mapqın-hesab sTt.- | ||
+ | larından ibarətdir. Kibernetika- | ||
+ | nın sur”ətli inkiiyafı və hesabla- | ||
+ | yan elektron texnikasının tətbiqi S.- | ||
+ | nın təpkilinə və statistik təhlil | ||
+ | metodlarına əhəmiyyətli tə sir ges- | ||
+ | tərmitpdir. S.-nın muhum nəzəri və | ||
+ | əməli əhəmiyyəti, muxtəlif sahələrdə | ||
+ | və bir cox elmi fənlərdə genin | ||
+ | tətbiqi onun elmi xususiyyətlərin- | ||
+ | dən və metodundan irəli gəlir. V. İ. | ||
+ | Leninin tə rifinə gerə csosial-iqti- | ||
+ | sadi statistika sosial idrakın ən | ||
+ | vasitələrindən biridirə | ||
+ | (2 sər. tam kӱlliyyatı, c. 19, səh. 367). | ||
+ | |||
+ | ctimai hadisələrin inkiptaf qanun- | ||
+ | larının kəmiyyət tərəflərini təhlil | ||
+ | etmədən onların keyfiyyətlərini dərk | ||
+ | etmək mumkun deyil. S. sayəsində təh- | ||
+ | lilin keyfiyyət və kəmiyyət tərəflə- | ||
+ | rinin vəhdəti daha qabarıq iiəkildə | ||
+ | təzahur edir. İctimai qanunauyqunluq- | ||
+ | ları dəqiq təsvir etmək və əlcmək | ||
+ | S.-nın muhum vəzifələrindən biri- | ||
+ | dir, lakin yeganə vəzifəsi deyil. S, | ||
+ | metodologiyası faktorlar məcmusunu | ||
+ | tədqiq etməyə, butevlukdə proseslərin | ||
+ | təsvirini verməyə, hadisələrin inki- | ||
+ | mağ meyllərini və muxtəlif forma- | ||
+ | larını nəzərə almaqa (V. İ. Lenin | ||
+ | bunu xususilə qiymətləndirirdi) im- | ||
+ | kan verir. həmcinin hadisələrin | ||
+ | səbəbiyyət asılılıqı və qanunauyqun- | ||
+ | luqunu apkar və təhlil etməyə KƏMƏK | ||
+ | edir. S. ucun beyuk ədədlər qanunu- | ||
+ | nun əhəmiyyəti bəyukdur. | ||
+ | |||
+ | . əz funksiyalarını yerinə ye- | ||
+ | tirərkən kutləvi . mutpahidəsi, | ||
+ | gestəricilər sistemi, stotistik | ||
+ | qruplaidırma, statistika cədvəl- | ||
+ | ləri, çmumilətdirici gestəricilər | ||
+ | (nisbi və orta kəmiyyətlər, indekslər | ||
+ | və ki kimi vasitələrdən istifadə | ||
+ | edir. Muasir S. bir sıra sahə S.- | ||
+ | sından və kompleks bəlmələrdən iba- | ||
+ | rət elmi fənlərə ayrılır. SSRİ- | ||
+ | də qəbul olunmuti elmi təsnifata uy- | ||
+ | qun olaraq S. apaqıdakı tərkib | ||
+ | hissələrdən ibarətdir: S.-nın YMYMH | ||
+ | nəzəriyyəsi (S.-nın çumumi prinsip- | ||
+ | lərini və metodlarını ipərh edir): | ||
+ | iqtişadi statistika (x.t.-nın ges- | ||
+ | təricilər sistemini, quruluqnunu, | ||
+ | nisbətini, sahələrin və ictimai tək- | ||
+ | rar istehsalın elementlərinin qar- | ||
+ | pılıqlı əlaqələrini eyrənir), sa- | ||
+ | hə S.-sı (əlali statistikası, kənd | ||
+ | təsərrufatı statistikası, səna- | ||
+ | ye statistikası və s.) muvafiq x.t. | ||
+ | sahələrinin gəstəricilər sistemi- | ||
+ | ni eyrənir və həmin sahələrdəki ic- | ||
+ | timai-iqtisadi prosesləri təhlil | ||
+ | edir. Hazırda həyat tərzini və icti- | ||
+ | mai munasibətlərin muxtəlif tərəf- | ||
+ | lərini xarakterizə edən sosial sta- | ||
+ | tistika yaranmaqda və inkipaf et- | ||
+ | məkdədir. Sovet S.-nın nəzəriyyəsi- | ||
+ | nin və təcrubəsinin inkipafında | ||
+ | sovet alimlərindən V. S.Nemcinovun, | ||
+ | P. İ. Popovun, V, N. SAntrozexinin, | ||
+ | S. Q. Strumilinin, B. S. Yastrem- | ||
+ | skinin beyuk xidmətləri var. | ||
+ | |||
+ | Əd. Lenin V. İ., Rusiyada kapita- | ||
+ | lizmin inkilafı, Əsər. tam | ||
+ | tı, €, 3, yenə onun, Bizim | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | "Fabrik U | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 29 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zavod statistikası məsələlərinə dair, | ||
+ | yenə orada, c. 4, yenə onun, Rəqəmlər | ||
+ | xecTəpHp, yenə orada, c. 23, yenə onun, | ||
+ | Zemstvo statistikasının en tan. MƏ" | ||
+ | sələsinə dair, yenə orada, c. 24, yenə | ||
+ | onun, Statistika və sosiologiya, yenə | ||
+ | orada, c. 30: yenə onun, Sovet hakimiy- | ||
+ | yətinin nevbəti vəzifələri, yenə orada, | ||
+ | q, 86, h a x bi Pe B C., CTATHCTHXAHbİH YMY - | ||
+ | mi nəzəriyyəsi, B., 1974, Ptuxa M., | ||
+ | Ocerki po istorii statistiki v SSSR, | ||
+ | t. 1, M., 1955, StatisticesgiN slovarh, | ||
+ | M., 1965, StarovskiiN V. N., Teoril | ||
+ | i praktika sovetskoN qosudarstvennon sta- | ||
+ | tistiki, M., 1977, Rabuptkin T. V. | ||
+ | i dr,, Obital teorin statistiki, M., 1981. | ||
+ | STATİSTİKA MUİYAHİDƏSİ | ||
+ | qabaqcadan muəyyən edilmiti proqram | ||
+ | |||
+ | zrə kutləvi ictimai hadisələr (məs., | ||
+ | Diba. siyahıyaalma) haqqında mun- | ||
+ | təzəm informasiya (mə”lumat) toplan- | ||
+ | ması: secmə mupiahidə və ucdantutma | ||
+ | muiahidə formalarında ola bilər. | ||
+ | Hadisələrin gundəlik qeydiyyatı | ||
+ | (cari qeydiyyat), yaxud dəvri Yoxlan- | ||
+ | ması (tədqiqi) yolu ilə Həyata geci- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ilir. | ||
+ | |||
+ | STATİ STİKA CƏDVƏLLƏRİ—sta- | ||
+ | tistika mə”lumatlarının bu, ya di- | ||
+ | gər gutləvi Hadisə və prosesləri xa- | ||
+ | rakterizə edən sistematik yerlətdi- | ||
+ | rilmipq ədədlər pqəklində tərtibi | ||
+ | usulu. Hər bir S.c.-ndə mubtəda, yə”- | ||
+ | ni cədvəldə haqqında danınqılan | ||
+ | yekt, ya obyektlər qrupu və xəbər, yə"ni | ||
+ | mubtədanı xarakterizə edən əlamət- | ||
+ | lər olur. S.c. ufqi sətirlərdən və | ||
+ | ipaquli sutunlardan ibarətdir. Sə- | ||
+ | tir, adətən, cədvəlin mubtədasını, su- | ||
+ | tun isə xəbər əlamətləri yazmaq ucun- | ||
+ | dur. Ufqi və ipaquli xətlərin kəsiyi- | ||
+ | məsi cədvəlin xanalarını əmələ gə- | ||
+ | tirir və-bu xanalarda rəqəmlər yazı- | ||
+ | lır. Hər bir rəqəmin in sətir | ||
+ | və sutunun baplıqı ilə izah edilir. | ||
+ | Mubtədanın qurulutpuna gerə S.c. | ||
+ | sadə, qrup və kombinasiyalı S.c.-nə | ||
+ | ayrılır. | ||
+ | |||
+ | STATOLİTLƏR—bax Otolitlər. | ||
+ | STATOR (ing. stator, naT. sto—na - | ||
+ | yanıram)—elektrik mapınının tər- | ||
+ | pənməz issəsiy maq sit keciricisi | ||
+ | və dapıyıcı konstruqsiya funksiya- | ||
+ | sını yerinə yetirir. S. nӱvədən və | ||
+ | gəvdədən ibarətdir. Dəyiptən cərəyan | ||
+ | mapınlarında nӱvə Y3ƏDPHHƏ izol- | ||
+ | Yasiya lakı cəkilmiiy elektrotexni- | ||
+ | ki polad vərəqlərdən (0,35—0,5 mm | ||
+ | qalınlıqında) yıqılır. Nuvənin | ||
+ | yuvalarında S. dolaqı yerlətdiri- | ||
+ | lir. Devri cərəyanlardan muhafizə | ||
+ | ucun S. dolaqının naqilləri bir necə | ||
+ | paralel birlətdirilminhp məftil- | ||
+ | dən ibarət olur. | ||
+ | STATO İSTLƏR (yun. 5(agbӧv—duran, | ||
+ | dayanan --Kӱ515—qovuq)—1) epitmə | ||
+ | qovuqcuqları–— onurqrasızların | ||
+ | mӱvazinət orqanları: x. xa- | ||
+ | rici ertuyunə girmipq olub, həmcinin | ||
+ | ertuyun kolbatəkilli ilgəyinə, cӱuxu- | ||
+ | a oxtayırlar. S.-in daxilində bir, | ||
+ | yaxud bir necə bərk tərəmə (statolit- | ||
+ | lər, yaxud otolitlər) olur. 2) Xırda | ||
+ | piptasta dənələrinin (statolitlərin) | ||
+ | əmələ gəldiyi bitki hHuceyrələri. | ||
+ | STATSYӰK Nikolay Arsentyevic (10. | ||
+ | 9.1917, indiki Xmelnitski vil., Le- | ||
+ | ticev r-nunun Zavolk k.—22.3.1976, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Bakı)—Sovet İttifaqı Qəhrəmanı | ||
+ | (24.3.1945), starpina. 1945 ildən Sov. | ||
+ | KP uzvu. 1938 ildə Sovet Ordusuna | ||
+ | |||
+ | |||
+ | carırılmıtdır. 1936 ildən da | ||
+ | Leninneft mə”dənləri idarəsində ii1- | ||
+ | ləmitidir. Beyuk Vətən mӱharibəsində | ||
+ | |||
+ | |||
+ | krayna utrunda gedən deyuilərdə, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — I dıbd yni nı I I an yanı. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 30 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STATUS | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Polta və Almaniyanın azad olunma- | ||
+ | sında iptirak etmiidir. Oder cayı- | ||
+ | nın kecilməsində qəhrəmanlıq gəs- | ||
+ | tərmitidir. Ordudan buraxıldıqdan | ||
+ | sonra Azərb.-ın neft və qazcıxarma | ||
+ | sənayesi mӱəssisələrində ipləmitdir. | ||
+ | Əd.: Azərbaycanın qızıl ulduzları, | ||
+ | B... 3975. rbay ulduzlar | ||
+ | STATUS (lat. z(abiz—vəziyyət)—və- | ||
+ | təndapın, yaxud Hutuqi iqəxsin hu- | ||
+ | qӱqi vəziyyəti. Bax həmcinin Huquq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | subyekti. | ||
+ | |||
+ | CTATYC-KBO (var. status quo, həp- | ||
+ | fi mə”nası—məvcud olan vəziyyət)— | ||
+ | beynəlxalq huquqda məvcud olan, ya- | ||
+ | xud mӱəyyən momentdə mevcud olmui | ||
+ | faktik və ya huquqi vəziyyəti ifadə | ||
+ | etmək ucun iplədilən termin. | ||
+ | CTATYT (con nar. statutum, lat. 5Ea- | ||
+ | SEmo—qərara alıram)—dəvlətlərara- | ||
+ | sı və beynəlxalq təpkilatların təii- | ||
+ | kili və fəaliyyəti qaydasını muəy- | ||
+ | yən edən əsasnamə, nizamnamə, məs., | ||
+ | Birləmimim Millətlər Təikilatı- | ||
+ | nın B-ynəlxalq məhkəməsinin S.-u. | ||
+ | 2) Orta əsrlərdə pəhərlərin və ia9- | ||
+ | hərdaxili birliklərin (sexlər, tacir | ||
+ | gildiyaları və s.) huquqi vəziyyətini | ||
+ | əks etdirən nizamnamə. 3) Hər hansı | ||
+ | bir "zan haqqında əsasnamə (məs., or- | ||
+ | den S.-u). 4) B. Britaniya parlamen- | ||
+ | tinin bə”zi qanunvericilik aktları | ||
+ | Qməs., Vestminster statutu, 1931), | ||
+ | ABPQ-da Konqresin bə"zi aktları. | ||
+ | CTAYPO.RVT (iyn. stauros—xau--lit- | ||
+ | hoz—dap), stavrolit—silikatlar | ||
+ | sinfindən mineral. Kimyəvi tərkibi | ||
+ | Fe? AL-ISiO,1,O,(OH),. Co, Ni sə Mn | ||
+ | qatımpıqları olur. Monoklinik. sin- | ||
+ | qoniyada kristallapır. Qısa prizma- | ||
+ | tik kristallar, xacvarı:ikilətmələr | ||
+ | əmələ gətirir. Sərtliyi 7—7,5, sıx- | ||
+ | lıqrı 3650—3770 kq/m”. Rəngi tund- | ||
+ | qırmızı, qonur, qonuru-qara və s. | ||
+ | olur. PQupə parıltılıdır. S. kris- | ||
+ | tallik iistlərə, qneyslərə xas mine- | ||
+ | raldır. Nadir tapılan ipəffaf kris- | ||
+ | talları bə”zən mə”mulat - dipı kimi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | iptlədilir. , ) | ||
+ | STAFİLOKOKKLAR (yun. staphyle | ||
+ | — uzum salxımı kokklar)—bəlunər- | ||
+ | kən uzum salxımına oxtar huceyrə | ||
+ | topaları əmələ gətirən gkurəli, hərə- | ||
+ | gətsiz bakteriyalar cinsi. Sporsuz, | ||
+ | hərəkətsiz, qrammusbətdir. Hӱceyrə: | ||
+ | ləri dairəvidir (diametri O,6—0,8 | ||
+ | mkm-dir). S. mӱxtəlif :pəkərləri və | ||
+ | spirtləri turiquya cevirirlər. S. or- | ||
+ | qanizmə daxil olub muxtəlif irinli | ||
+ | yaralar, cibanlar, angina, ӱmumi qan | ||
+ | sepsisi və s. əmələ gəlməsinə səbəb | ||
+ | olur. Patogendirlər. Heyvanların və | ||
+ | insanın dərisində, irində, selikli | ||
+ | qipada, havada rast gəlirlər. İnsan- | ||
+ | da 201 infeksiyasını, hey- | ||
+ | vanla stafilokokkozları tərədir. | ||
+ | STAFFORD (Stafford) ToMmac (r. 17. | ||
+ | 9.1930, Oklahoma ptatı, Ueterford)— | ||
+ | ABHI a navtı, HHQ briqada gene- | ||
+ | ralı. 1952 ildə ABPİQ Hərbi Dəniz | ||
+ | Akademiyasını bitirmitdir. 1962 il- | ||
+ | dən ABPT Aeronavtika və Kosmik Fə- | ||
+ | zanın Tədqiqi ӱzrə Milli İdarəsi- | ||
+ | nin (MAZA) astronavtlar qrupuna da- | ||
+ | xil edilmiptidir. 1965 il dekabrın | ||
+ | 15—16-da c“Cemini-6ə kosmik gəmisi- | ||
+ | NİN 2-ci pilotu kimi kosmosa ucmuti | ||
+ | ee Hluppa ilə birlikdə), 25 saat 51 | ||
+ | |||
+ | ərzində Yer ətrafına 17 dəvr | ||
+ | etmipdir. 1966 il iyunun 3—6-da cCe- | ||
+ | mini-9ə kosmik gəmisinin komandiri | ||
+ | kimi kosmosa ucmuiy (Y., Sernanla bir- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | likdə), 72 saat 21 dəq ərzində Yer | ||
+ | ətrafında 45 devrə vurmupidur (1,8 | ||
+ | mln. km-dən artıq). 1969 il mayın | ||
+ | 18—26-da “Apollon-109 kosmik gəmi- | ||
+ | sində Ayın sun”i peyki orbitinə cıx- | ||
+ | mıpq (C. Yanq və Y. Sernanla birlik- | ||
+ | də), kosmik gəmidən ayrılan Ay kabi- | ||
+ | nəsində Ayın səthinə 15 km yaxınlaii- | ||
+ | mıtdır (Y. Sernanla), 8 saatdan son- | ||
+ | ra Ay kabinəsi təkrar kosmik gəmi | ||
+ | ilə birlətmindir. Ucus:i 192 saat 3 | ||
+ | dəq davam etmitdir. 1975 il iyulun | ||
+ | 15—25-də EPAS proqramı uzrə F“Apol- | ||
+ | lonə kosmik gəmisinin komandiri ki- | ||
+ | mi kosmosa ucmuptidur (D. Sleytlon və | ||
+ | V. Brandla birlikdə). 217 saat 28 dəq | ||
+ | davam edən ucu1i zamanı cApollonə 2 | ||
+ | dəfə cSoyuz-195 sovet kosmik gəmisi | ||
+ | ilə birlətmitdir. 1975 ildən | ||
+ | Eduards aviasiya bazasının rəisidir. | ||
+ | STAXANOV Aleksey Qriqoryevic (Z. | ||
+ | 1.1906—5.11.1977)—kəemur sənayesi ye- | ||
+ | nilikcisi, MƏ"NHƏH fanat bı (I | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | mӱhəndisi, Sosia- | ||
+ | list Əməyi Qəhrəma- | ||
+ | nı (1970). 1936 il- | ||
+ | dən Sov.İKP uzvu. 897 | ||
+ | Əmək fəaliyyətinə iki | ||
+ | 1917 ildə batla- | | ||
+ | mhipdır.1927 ildən ||: | ||
+ | kəmur sənayesində 2:7. | ||
+ | calınmıqidır. 1935 | = | ||
+ | ilin avqustunda S. | | ||
+ | iplədiyi “Mərkə- 1 | ||
+ | zi—İrminov itax- z | ||
+ | tasında(Kadiyevka, " —— | ||
+ | indiki Staxanov it.) nəvbə ərzində 102 | ||
+ | t (normadan 14 dəfə artıq) kəmur | ||
+ | cıxarmındı. S.-un əmək qələbəsi ilə | ||
+ | butun əelkədə kӱtləvi sosializm yarı- | ||
+ | iının yeni mərhələsinin—Staxanov | ||
+ | hərəkatının batlanqıcı qoyulmui- | ||
+ | dur. SSRİ Ali Sovetinin (1-ci caqrı- | ||
+ | rıtp) deputatı olmun, 2 dəfə Lenin | ||
+ | ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı orde- | ||
+ | ni və medallarla təltif edilmitdir. | ||
+ | Kadiyevka 1i. 1978 ildən onun iiərə- | ||
+ | finə Staxanov adlandırılmındır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əda Qeribe | ||
+ | staxanovpı, M., 198 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STAXANOV (1978 ilədək Kadiyev- | ||
+ | k a)— USSR Voropiilovqrad vil.-ndə | ||
+ | pəhər. Kamıtevaxa cayı sahilində- | ||
+ | dir. D.y. st. ƏH, 109 min (1983). Sovet | ||
+ | hakimiyyəti illərində iri sənaye | ||
+ | mərkəzinə cevrilmitndir. Kəmur cı- | ||
+ | xarılır. Koks-kimya, kimya, metal- | ||
+ | lurgiya, mapınqayırma, ferroərinti, | ||
+ | duda, hidroavadanlıq z-dları, kəmur- | ||
+ | saflatdırma F-ki və s.: Kommunarsk | ||
+ | mə"dən-metallurgiya in-tunun filia- | ||
+ | lı, mə"dən texnikumu, tibb və pedaqo- | ||
+ | ji məktəblər, tarix muzeyi var. 19 | ||
+ | əsrin ortalarında salınmındır. A. | ||
+ | Q. Staxanovun ərəfinə adlandırıl- | ||
+ | mımdır. | ||
+ | |||
+ | STAXANOV HƏRƏKATI–--SSRİ-də | ||
+ | sosialist istehsalı yenilikciləri- | ||
+ | nin—qabaqcıl fəhlələrin, kolxoz- | ||
+ | cuların, muhəndis-texnik ipcilərin | ||
+ | yeni texnikanı mənimsəməklə əmək | ||
+ | məhsuldarlıqını yӱksəltmək uqrunda | ||
+ | kutləvi hərəkatı. 1935 ildə sosia- | ||
+ | lizm yarımqının yeni mərhələsi kimi | ||
+ | yaranmıppdır. “Staxanov Hərəkatı | ||
+ | onun təpəbbuscusu olan Donbas ipax- | ||
+ | tacısı A. Q. Staxanovun adı ilə | ||
+ | baqlıdır, Azərb.SSR-də S.h.-nın tə- | ||
+ | pqəbbuskarları—neft sənayesində Ara | ||
+ | Ne”mətulla, İsmayıl Mikayıl, Q. Əsə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “ə | ||
+ | i iyn) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | pr S., Staxanov i | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dov, toxuculuq sənayesində K. Rzaye- “a | ||
+ | |||
+ | |||
+ | va, M. Nəbiyev, baramaacmada A. Hə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | buzucu dərmanlar. Prof | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sənov, M. Qafarov, duz sənayesində | ||
+ | M. Musayev, k.t.-nda B. Barırova, Q. | ||
+ | Səmədov və 6. olmupllar. | ||
+ | |||
+ | S.H.-nın muxtəlif usullarından | ||
+ | Beyuk Vətən muharibəsi illərində | ||
+ | istifadə olunmuidur. Bu sahədə qa- | ||
+ | zanılan təcrӱbə muharibədən sonra | ||
+ | da oz əhəmiyyətini saxlamındır (bax | ||
+ | Kommunist əməyi kollektivləri və | ||
+ | zərbəniləri). | ||
+ | |||
+ | Əd.: bax Sosializm yarımı məqalə- | ||
+ | sinin ədəbiyyatına. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STAXİBOTRİOTOKSİKOZ —heyva H- | ||
+ | nappbın Stachybotrys alternans ko6ənəyn | ||
+ | ilə yoluxmuiq qaba yemlərlə zəhərlən- | ||
+ | məsi, Gəbələyin zəhərli maddələri | ||
+ | mərkəzi sinir sisteminə və qan damar- | ||
+ | larının divarına tə”sir edir. S..-a, | ||
+ | əsasən, atlar, qismən də qaramal və | ||
+ | donuzlar həssasdır. S. zamanı selik- | ||
+ | li qipqaların nekrozu, arızın kənar- | ||
+ | larında nekrotik yaralar, mə”də-ba- | ||
+ | qırsaq pozqunluqları və s. bapt verir. | ||
+ | Parenximatoz orqanlarda distrofiya, | ||
+ | hemorragik diatez, xəstəliyin iti | ||
+ | gedimində seroz və selikli qitalar- | ||
+ | da qan saqıntıları olur, limfa və- | ||
+ | ziləri pipir. Mualicəsi xəs- | ||
+ | təliyYin əvvəlində aparılmalıdır. | ||
+ | Antibiotiklər, dezinfeksiyaedici və | ||
+ | ilakti- | ||
+ | kası: aqrotexniki tədbirlərə, qaba | ||
+ | yemlərin (ot, kӱləi) yYıqılması və sax- | ||
+ | lanılması qaydalarına riayət etmək. | ||
+ | |||
+ | Ədl Staxibotriotoksikoz krupnoqo | ||
+ | roqatoqo skota, Xarhkon, 1962, İnfekin- | ||
+ | onnıe bolezni krupnoqo roqatoqo skota, | ||
+ | COCT, Orlon, M., 1974. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STEARİN (fr. 5Ebaq1pe, yun. 5baq— | ||
+ | piy)—texniki stearin turiuşuy ali | ||
+ | alifatik karbon (əsasən, stearin və | ||
+ | palmitin) turilularının qarıpqı- | ||
+ | eından ibarətdir, aq və ya sarımtıl, | ||
+ | yarımpəffaf yaqlıtəhər Kutlədir | ||
+ | 53—65*S-də əriyir, sıxlıqı 0,92 | ||
+ | *|sm?-dir. Heyvan yarı hidrolizatla- | ||
+ | ını distillə etməklə və ya bitki | ||
+ | Yaelarının doymamıqnl turpularını | ||
+ | idrogenlipdirməklə alınır. P1am | ||
+ | istehsalında itlədilir. | ||
+ | |||
+ | STEARİN TURİYUSU oktade- | ||
+ | kan turiusu, SN:(SN,)|5SOON | ||
+ | —-alifatik sıranın birəsaslı doy- | ||
+ | mup karbon turpqusu. Rəngsiz kristal | ||
+ | maddədir: 69,62S-də əriyir, 376,1"C- | ||
+ | də qaynayır, suda həll olmur,efirdə | ||
+ | həll olur. S.t. təbiətdə ən geniit ya- | ||
+ | Yılmın ali alifatik turpulardan | ||
+ | biridir. S.t.-nun qliseridləri piy | ||
+ | BƏ yaqların coxunun əsas tərkib His- | ||
+ | səsidir. S.t.-nun qələvi duzları sa- | ||
+ | bundur. S.t. ӱzvi sintezdə, analitik | ||
+ | kimyada (Sa, Mr, 14 tə"yinində), re- | ||
+ | zin istehsalında və s. iplədilir. | ||
+ | CTETO3ABPAP (Stegosauria)—ryın- | ||
+ | canaqlı dinozavrlar yarımdəstəsi. | ||
+ | Yurada və Tabapir dəvrunun əvvəlin- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | nə yappamıtlar. Daha qədim S. (steli- | ||
+ | dozavrlar) ehtimal ki, əsasən dal ayaq- | ||
+ | ları uzərində gəzmi(t, sonrakılar | ||
+ | isə Yenidən dərdayaqlı hərəkətə qa- | ||
+ | yıtmıtlar. otyeyən, nisbətən ki- | ||
+ | cikbatlı nəhəng heyvanlar olmupilar. | ||
+ | Beli və quyruqu iri sӱmӱk cıxıntı- | ||
+ | larla ərtulubmult. Qalıqları /PPima- | ||
+ | li Amerika, Qərbi Avropa, PQimali | ||
+ | və PQərqi Afrikada tapılmındır. | ||
+ | STEQOSEFALLAR (Eeroserhayya), | ||
+ | ertulubailılar — qazıntı | ||
+ | suda-quruda yatpayanlar. Kəllə qapa- | ||
+ | qı butəev ertuk təpkil etmiii, bə- | ||
+ | DƏN İSƏ COX vaxt sumuk qalxanlarla | ||
+ | ərtulu olmuqidur. Devon — Triasda | ||
+ | yapamınlar. S.-ı muasir və ya ccıl- | ||
+ | paqə suda-quruda yaayanlarla muqa- | ||
+ | yisə edirlər. Bir sıra S, (məs., le- | ||
+ | pospondillər) muasir suda-quruda ya- | ||
+ | ilayanlara yaxın olduqundan, S.-ın | ||
+ | əksəriyyətini labirintodont dəstə- | ||
+ | ustunə daxil edirlər. | ||
+ | STEYNBEK (Steinbeck) Uon Ernst | ||
+ | (27.2.1902, Kaliforniya, Salinas—20. | ||
+ | 12.1968, Nyu-York)—amerikan yazı- | ||
+ | cısı. Nobel mukafatı laureatı | ||
+ | (92): cSonu bilinməyən carpıtnmar | ||
+ | (1936) romanında, FSicanlar və in- | ||
+ | sanlar haqqındaq (1937) povestində | ||
+ | mutərəqqi sosial problemlər qaldı- | ||
+ | rılır. “Qəzəb salxımlarıq (1939) | ||
+ | romanında xalqın acınacaqlı Həyatı | ||
+ | və mӱbarizəsi əksini tapmınpdır. | ||
+ | cTortilya Flet məhəlləsi (1935) ı | ||
+ | € KoHcepB Öasapbıə (1945), €lənHəTməH | ||
+ | PTərqə tərəfə (1952) və s. romanla- | ||
+ | rında burjua mӱhitində ckicik adam- | ||
+ | larqın taleyi təsvir olunur. cAy bat- | ||
+ | dıq (1942) əntifaitist povesti, €hə- | ||
+ | yəcanlarımızın qınlı (1961) sosial- | ||
+ | psixoloji romanı var. | ||
+ | Əsərləri: Mirvari. Povest, €Yn. | ||
+ | duzə, 1980, XI 1, İzbr. proizv., t. 1—2, | ||
+ | M., 1981 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “ Əd: Fe dorovA. A., Djon Stein- | ||
+ | bek, M., 1965: Literaturnal istoril Sove- | ||
+ | dinennıx PTtatov Ameriki, t. 3, M., 1979. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STEYNİTS (Z:eyi:2) Vilhelm (14.5 | ||
+ | 1836, Praqa—12.8.1900, Nyu-York) — | ||
+ | pahmat ӱzrə ilk dunya cempionu (1886 | ||
+ | —94), pahmat nəzəriyyəcisi. Vyana | ||
+ | politexnik in-tunda oxumutdur. 1883 | ||
+ | ildən ABİP1-da yapamınpdır. 1886 | ||
+ | ildə İ. Tsukertorta qalib gələrək | ||
+ | dunya cempionu olmutdur. PQahmat | ||
+ | oyununun bir sıra məvqelərini nə- | ||
+ | zəri cəhətdən əsaslandırmındır. A. | ||
+ | Andersen (1866), M. Ciqorin (1889, | ||
+ | 1892), İ. Qunsberq (1890—91), E. PPif- | ||
+ | fers (1896) uzərində, Vyana (1873, | ||
+ | 1882) və Nyu-Yorkda (1894) kecirilən | ||
+ | beynəlxalq yarılllarda muӱhum qələbə- | ||
+ | lər qazanmıpdır. S. 1894 ildə dunya | ||
+ | cempionu adı uqrunda yarında E. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Laskerə uduzmuptdur. | ||
+ | CTE,)Hn EH (Steinlen) Teofil | ||
+ | Aleksandr (10.11.1859, Lozanna— 14. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 12.1923, Paris)—fransız qrafiki. | ||
+ | İsvecrədə doqulmupt, Lozannada rəs- | ||
+ | samlıq məktəbini bitirmitdir. 1882 | ||
+ | ildən Parisdə yapamıtdır. Əsasən | ||
+ | litoqrafiya texnikasında ipləmiit, | ||
+ | kitab və jurnallara illustrasiyalar | ||
+ | cəkmitdir. S. əsərlərində O. Domye- | ||
+ | nin ən”ənələrinə əməl edərək ictimai | ||
+ | bərabərsizliyi, mӱharibənin dəhtət- | ||
+ | lərini, xalqın inqilabi mubarizəsi- | ||
+ | ni əks etdirmitdir (“Tə tilə, 1898, | ||
+ | cXilaskar qadınə, 1903, *Qacqınları, | ||
+ | ofort, 1916). S. karikatura, plakat | ||
+ | və boyakarlıq sahələrində də miunə- | ||
+ | mipdir. Həyatının son illərində | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 4 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STEL NƏZƏRİYYƏSİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | *Klartezv jurnalında və € hu Manumeə | ||
+ | qəzetində calımmıtpdır. | ||
+ | |||
+ | STEKLӦV Vladimir Andreyevic (9, | ||
+ | 1.1864, Nijni Novqorod, indiki Qor- | ||
+ | ki 30.5.1926, : | ||
+ | |||
+ | Krım: Leninqradda | | ||
+ | dəfn edilmiidir) | ||
+ | —sovet riyaziyyat- | ||
+ | cısı. Peterburq | ||
+ | EA akad. (1912: m. | | ||
+ | uzvu 1902): USSR | ||
+ | EA akad. (1925). | ||
+ | 1919—24 illərdə | ||
+ | SSRİ EA vitse-pre- | ||
+ | zidenti olmutdur. fi | ||
+ | Xarkov r ön- Bü | ||
+ | tirmiit 87), bu- | ||
+ | rada A, M. "əəə ıı | ||
+ | novdan dərs almıpdır, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 1887 —1906 | ||
+ | illərdə həmin un-tdə iiləmit, sonra | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Peterburq un-tinə kecmiptdir. Onun | ||
+ | təpəbbusu ilə SSRİ EA-nın nəzdində | ||
+ | Fizika-Riyaziyyat İn-tu Yaradılmın | ||
+ | (1921) və əmruӱnun ən oranın | ||
+ | direktoru olmutdur. Bu in-t əsasında | ||
+ | 1934 ildə SSRİ EN S. adına Ri- | ||
+ | yaziyyat İn-tu yaradılmıtdır. Əsas | ||
+ | tədqiqatları riyazi fizikaya və di- | ||
+ | ferensial tənliklər nəzəriyyəsinə | ||
+ | aiddir. Riyazi fizikaya dair tədqi- | ||
+ | qatları istiliyin yayılmasına, fır- | ||
+ | lanan cismin tarazlıqına, elektro- | ||
+ | statika məsələlərinə və s. aiddir. | ||
+ | S. əvvəlçədən verilmiiq ortoqonal | ||
+ | funksiyalar sisteminə gərə funksi- | ||
+ | yanın sıraya ayrılınlını tədqiq et- | ||
+ | midir. Bu tədqiqatın əsasını təph | ||
+ | Kil edən ortoqonal funksiyalar sis- | ||
+ | teminin qapalılıqı anlayıptını ilk | ||
+ | dəfə elmə S. daxil etmiif və nəzəri | ||
+ | ipləmiitdir. S. funksiyanın hamar- | ||
+ | lanması usulunu vermin (bax Cmekx- | ||
+ | lov funksiyası), kvadratura RYeTyp- | ||
+ | ları nəzəriyyəsi, elastiklik nəzəriy- | ||
+ | yəsi və Hidromexanika sahəsində də | ||
+ | tədqiqat aparmındır. S. həmcinin M, | ||
+ | V. Lomonosov və Q. Qaliley haqqında | ||
+ | kitzbların, P. L. Cebıtev, N. İ. | ||
+ | Lobanevski, M. V. Ostroqradski, A, | ||
+ | M. “MAnYaom A. A. Markov, A. Puan- | ||
+ | kare və C. Tomsonun Həyat və yaradı- | ||
+ | cılıqına dair ocerk və məqalələrin, | ||
+ | fəlsəfəyə dair cRiyaziyyat və onun bə- | ||
+ | iqəriyyƏət YuYH roluq (1923) əsərinin, | ||
+ | Amerikaya və geriyə, Təəssuratk (1925) | ||
+ | kitabının mӱəllifidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. Vladimirov V.S..M ar- | ||
+ | k u pp İ, İ., Vladimir Andreevic Stek- | ||
+ | ə tanin i orqanizator nauki, M., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STEKLӦV FUNKSİYASI—veril- | ||
+ | mip ((x) funksiyası ucun | ||
+ | |||
+ | |||
+ | F(x, H)= : ka di | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bərabərliyi ilə tə”yin edilən | ||
+ | xsiya, ua h o rənəp kicikdir ki, | ||
+ | (x, x--h) intervalı /(x)-in təyin | ||
+ | |||
+ | oblastından kənara cıxmır. Veril- | ||
+ | mip funksiyanı hamarlamaq YHUYH TƏT- | ||
+ | biq edilir): belə ki, /(x) kəsilməzdir- | ||
+ | sə, F(x, L)-ın tərəməsi /(x)-inkin- | ||
+ | dən bir tərtib coxdur. Buna gərə | ||
+ | lim F(x, 2)—/(x), yəni S.f. kəsilməz | ||
+ | funksiyanın daha hamar yaxınlaidı- | ||
+ | rılması ucun tətbiq edilə bilər. /(x) | ||
+ | inteqrallanandırsa, F (x, L) kəsil- | ||
+ | məzdir. S.f.-nı elmə V. A. Steklov | ||
+ | daxil etmitdir (1903). S.f. gə An | ||
+ | DƏYİYYƏN UCUN də tə”yin edilə bilər. | ||
+ | STEKLOQRAFİYA na steklo— | ||
+ | pqupiə -H....qrafiya)— yastı cap prin- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | funk- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 31 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | siplərindən istifadə etməklə az ti- | ||
+ | rajlı mətn və sadə rəsmlərin capı | ||
+ | usulu. S.-da cap forması pqutiə ləvhə | ||
+ | uzərində hazırlanır: bunun ucun ləv- | ||
+ | həyə əvvəlcə qrunt cəkilir, ssnra | ||
+ | onun ӱzərinə orijinal basılır. Qrunt | ||
+ | qatının komponentləri ilə orijinal | ||
+ | boyaqının qarippılıqlı kimyəvi tə”si- | ||
+ | ri nəticəsində capedici elementlər | ||
+ | əmələ gəlir. S.-nın məhsuldarlırı | ||
+ | az və təsvir keyfiyyəqi aaqı oldu- | ||
+ | qundan rotator və rotaprint cap | ||
+ | usulları ilə əvəz edilir. - | ||
+ | |||
+ | STEKLOPLASTİKLƏR — doldurucu | ||
+ | maddəsi iqutə liflərdən və yapındı- | ||
+ | rıcı maddəsi sintetik polimerdən | ||
+ | ibarət olan kompozisiya materialları, | ||
+ | PQuipə liflər sap, parca, ip, qaytan, | ||
+ | kecə və s. pəəklində olur, yapıtidırı- | ||
+ | cı maddə kimi poliefir, fenol-for- | ||
+ | maldehid və ya epoksid qatranların- | ||
+ | dan, cHHCHYM-YƏBH polimerlərdən, | ||
+ | poliimidlərdən, alifatik poliamid- | ||
+ | lərdən, polikarosdatandan BƏ C. HCTH- | ||
+ | fadə edilir. S. çcӱn mexaniki cəhət- | ||
+ | dən məhkəmliyi və dielektrik xassələ- | ||
+ | rinin yӱksəkliyi, sıxlıqının nisbə- | ||
+ | tən az və istikecirmə qabiliyyətinin | ||
+ | zəif olması, xarici tə"sirlərə, suya | ||
+ | və kimyəvi reagentlərə qariqı: davam- | ||
+ | lılıqı xarakterikdir. Hazırlandıq- | ||
+ | ları polimerlərin təbiətindən asılı | ||
+ | olaraq 60—400"S temp-r intervalında | ||
+ | ipylədilə bilər. S. konstruksiya və | ||
+ | Teərmoizolyasiya materialı kimi səna- | ||
+ | Yenin bir sıra sahələrində geniiy tət- | ||
+ | biq olunur. Ondan qayıq, kater, gəmi | ||
+ | və raket mӱhərriklərinin korpusları, | ||
+ | avtomobil kuzovları, refrijerator- | ||
+ | lar, sisternlər, vertolyot pərləri, | ||
+ | korroziyayadavamlı borular, mӱxtəlif | ||
+ | mapın və cihaz hissələri, kicik bina- | ||
+ | lar, hovuzlar və s. hazırlanır, radio | ||
+ | və elektrotexnikada elektroizolyasi- | ||
+ | ya materialı kimi istifadə edilir. | ||
+ | STEKLOTEKSTOLİT (rusca steklo | ||
+ | — pqupə -- ttekstolit) — tekstolit | ||
+ | neəvlərindən biri. Sintetik qatran | ||
+ | hopdurulmuiq pqupə parcadan (doldu- | ||
+ | rucu maddə kimi) hazırlanan laylı | ||
+ | plastik kӱtlədir. Birlaylı və cox- | ||
+ | laylı olur. Toxunma usuluna (məs., | ||
+ | kord toxunutlu, kətan toxunuttlu, sə- | ||
+ | tin toxunultlu) və tərkibinə gərə bir | ||
+ | necə yerə ayrılır. S. istehsalında | ||
+ | ipqllə liflərdən toxunmuii, adətən, | ||
+ | bir necə qat birlaylı pquptə parca ge- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | turulur. S. mӱrəkkəb formalı iri | ||
+ | konstruksiya hissələri (məs., gəmi | ||
+ | korpusları) hazırlanmasında, elek- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | trotexnikada, radiotexnikada (elek- | ||
+ | troizolyaşiya materialı kimi) və s. | ||
+ | iplədilir. | ||
+ | |||
+ | STEL—bax Stel nəzəriyyəsi. | ||
+ | |||
+ | STEL NƏZƏRİYYƏSİ —ali bitkilə- | ||
+ | rinqӱrulutu vəstel (mərkəzi silindr) | ||
+ | tipləri ilə qarpılıqlı munasibət | ||
+ | prinsipləri haqqında tə”lim. Stelin | ||
+ | -cox hissəsini eturucu toxumalar: ksi- | ||
+ | lem Xan, və floem (lif) təpkil | ||
+ | edir. Əturucu toxumalar mexaniki | ||
+ | və parenxim huceyrələrdən ibarət pe- | ||
+ | risikllə əhatə olunmutdur. İlkin ta- | ||
+ | bıq stelin ətrafında yerləptir. | ||
+ | |||
+ | S.n. haqqında tə”limi ransız | ||
+ | -botanikləri F. Van Tigem və A. DUu- | ||
+ | lio (1886) yaratmıptlar, stel tiplə- | ||
+ | rinin ilk təsnifatını da onlar ver- | ||
+ | miplər. S.n. ab ingilis bota- | ||
+ | niki Q. Brebner (1902), Amerika bo- | ||
+ | taniki E. Cefrinin (1903, 1917) stel | ||
+ | tiplərinin əhəmiyyətli surətdə tək- | ||
+ | milləpidirilmitn təsnifatında ingi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 32 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | tpaf etdirildi. Daha sonra S.n. alman | ||
+ | alimi V. Simmerman, sovet alimləri | ||
+ | K. İ. Meyer və A. L. Taxtacyanın əsər- | ||
+ | lərində ingipaf etdirilmiiy, stelin | ||
+ | ontӧgenezdə və bitki filogenezində də- | ||
+ | yipiklikləri kəstərilmitdir. | ||
+ | |||
+ | STELA (lat. 5eya, yun. 56ey82—sutun) — | ||
+ | paquli qoyulmui/, | ||
+ | relyef təsvirli Hanı ləevhə. Qədim | ||
+ | dunyada (xususilə antik Yunanıstan- | ||
+ | da) C. təsirust abidə kimi, eləcə də | ||
+ | hər hansı bir Hadisəni (məs., yeni | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qanunu) əbədilətdirmək məqsədilə qo- |//Ja | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Akkad padipa- | ||
+ | Hhı Naramsi- | ||
+ | kin Suz tpəhə- | ||
+ | rindən tapıl- | ||
+ | mhip qələbə | ||
+ | stelası. Qır- | ||
+ | mızı qumda- | ||
+ | pı. E. ə. təqr. | ||
+ | 23 əsr. Luvr. | ||
+ | Paris. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | yulurdu. Muasir incəsənətdə S. for- | ||
+ | masından muxtəlif məqsədli abidələr | ||
+ | yaradılmasında da istifadə edilir. | ||
+ | STELAZİN—bax Triftazin. | ||
+ | STELLAJ (alm. Stellage, honnaHı | ||
+ | dilində 5ePade, 5(ePep—qoymaq, yer- | ||
+ | ləpdirmək)—muxtəlif əiya və mate- | ||
+ | rial qoymaq və saxlamaq ucun coxya- | ||
+ | ruslu quruluqi. Rəf, qutu, kroniteyn | ||
+ | və s. qoyulan bir sıra pplaquli dayaq | ||
+ | və ya gicik divarlardan ibarətdir. | ||
+ | Yapayınl binaları, anbar, maraza | ||
+ | və s.-də qoyulur. Konstruksiya və əl- | ||
+ | culəri tətbiq sahəsinə, habelə saxla- | ||
+ | nılan ətya və materialın novu, əl- | ||
+ | cusu və formasına muvafiq secilir. | ||
+ | Yeri dəyitdirilə bilən (dərman, alət | ||
+ | ucun) və səyyar S.-lar var | ||
+ | CTEnREHBOC (sStellenbosch), C r e z- | ||
+ | lenb o:i—Cənubi Afrikada Paleo- | ||
+ | lit mədəniyyəti. Yaxınlıqında dai | ||
+ | alətləri tapıldıqı Stellenbos m.- | ||
+ | nin adı ilə adlandırılmındır. S. | ||
+ | Olduvay mədəniyyətini əvəz etmitidir. | ||
+ | S.-dan sonra son aiqəl ballanmıpq, | ||
+ | bunu da faursmit mədəniyyəti adlan- | ||
+ | dırmınlar. Caydapıdan kobud capma | ||
+ | alətləri, copperlər, əl capacaqları | ||
+ | S. mədəniyyəti ucun xarakterikdir. | ||
+ | S. Cənubi Afrikada ipeəl və aipəl | ||
+ | devrunu əhatə edir və onun 5 inkimaf | ||
+ | ha k muəyyən olunmutdur. İndi | ||
+ | vS. mədəniyyəti? termini əvəzinə cCə- | ||
+ | nubi Afrikanın ipəl-atpəlgi və ya | ||
+ | “Cənubi Afrikanın abbevil-apələi | ||
+ | terminləri itlədilir. | ||
+ | |||
+ | Ədl Klark Dj. D., Doistorices- | ||
+ | kan Afrika (per. s anql.), M., 1977, Qr o- | ||
+ | qorhev Q. P., Paleolit Afriki, v kn. | ||
+ | Paleolit mira, L., 1977. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STELLİT (ing. 5:211/(e—firma adı? | ||
+ | |||
+ | |||
+ | . lat. 5(ePa—ulduz) — kobalt əsaslı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | təkmə bərk ərintilər qrupunun umumi | ||
+ | adı: tərkibində xrom, volfram, sili- | ||
+ | sium və s. elementlər də olur. Yuxa- | ||
+ | rı temp-rlarda yuksək bərklik xassə- | ||
+ | sinə malikdir: yeyilməyə və korroziya- | ||
+ | ya davamlıdır. S.-dan matın detal- | ||
+ | ları, qaz turbinləri və alət hazır- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kitabəli, Yaxud fi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STELA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lanmasında istifadə olunur. Tərki- | ||
+ | |||
+ | binə kobalt əvəzinə nikel daxil edil- | ||
+ | |||
+ | mii bərk ərintilər stellitə oxiyar | ||
+ | |||
+ | ərintilər adlanır. | ||
+ | |||
+ | STELMAX Mixail Afanasyevic (24. | ||
+ | |||
+ | 5.1912, indiki Vinnitsa vil., Dyakov- | ||
+ | | nunu TCbli K., — 27.9.1933, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |) Kiyev) — Ukrayna | ||
+ | | sovet | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yazıcısı. | ||
+ | ii USSR EA akad. | ||
+ | | (1978). Sosialist | ||
+ | ii Əməyi Qəhrəmanı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1 (1972). Lenin a- | ||
+ | 171 fatı (1961), SSRİ | ||
+ | |||
+ | Dəvlət mukafatı | ||
+ | (1951) lauratı. | ||
+ | Əsərləri 1936 il- | ||
+ | dən dərc edilir. | ||
+ | İlk hekayə kita- | ||
+ | |||
+ | * x... bı (FAqcaqayın pqi- | ||
+ | rəsiə?k))1944 ildə nəpr olunmutidur.*Be- | ||
+ | yuk nəsilə (1949—50), *İnsan qanı su | ||
+ | deyilə (1957), *“Duz-cərəkə (1959) tri- | ||
+ | logiyası,c Həqiqət və yalanı (1961),FSə- | ||
+ | nin haqqında duppuncələrə (1969) ro- | ||
+ | manlarında Bəyuk Oktyabr sosialist | ||
+ | inqilabına qədərki dəvrdə Ukrayna | ||
+ | xalqının azadlıq mubarizəsi, 20 əsr | ||
+ | Ukrayna kəndinin tarixi inkitpaf mər- | ||
+ | hələləri əksini tapmıldır. “Dərd | ||
+ | bərəz (1979) romanında muasirlərin | ||
+ | mə”nəvi aləmi təsvir edilir. Pye"r | ||
+ | topluları, pyesləri, ədəbiyyatiqunas- | ||
+ | lıq və folkloripqunaslıq əsərləri | ||
+ | var. Uppaqlar ucun də yazmındır. | ||
+ | Əsərləri SSRİ və xarici əlkə xalq- | ||
+ | ri dillərinə tərcumə edilmiptdir. | ||
+ | SSRİ Ali Sovetinin (6—10 caqırıin) | ||
+ | deputatı olmutdur. 3 dəfə Lenin or- | ||
+ | deni, Oktyabr İnqilabı ordeni, 3 bap- | ||
+ | qa orden və medallarla təltif edil- | ||
+ | miidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: Balaca Alyonka, B., | ||
+ | 1969, Ksovh lodskaln—ne vodipa, M., 1972: | ||
+ | Mak pvetet, M., .. Sobr. soc., v 5-ti | ||
+ | T., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. Piskunon V., Triloqil M. | ||
+ | Stelımaxa, M., 1966, Rudenko-Des- | ||
+ | nik A., Vernosth qerogkə, M., 1980: Ham | ||
+ | MixaVlo Stelımax, Kiev, 1982, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STEND (ing. stand—na)ar)—1) cəp- | ||
+ | gi eksponatlarını, kitab, qəzet, cəd- | ||
+ | VƏL VƏ S.-Nİ Duӱzmək ucun ləvhə, da- | ||
+ | yaq. 2) Mapın, cihaz və s.-ni yıtmaq | ||
+ | və ya sınaqdan kecirmək ucun xususi | ||
+ | rypry. 3) Stend atıcılırı ucun id- | ||
+ | man meydancası. | ||
+ | |||
+ | CTEHAHAR (Stendhal) |(təxəllusuq əsl | ||
+ | alı və familiyası Anri Mari Beyl | ||
+ | (Veuye)| (23.1.1783, ı | ||
+ | Qrenobl— 23.3. 1842, | ||
+ | Paris) — fransız | ||
+ | yazıcısı. Vəkil | ||
+ | ailəsində doqul-- | ||
+ | mupdur. 7 yaqpın- | ||
+ | da ikən anasını | ||
+ | itirən S. humanist | ||
+ | və espublikacı | ||
+ | olan babasının hi- | ||
+ | mayəsində beyumuti- | ||
+ | dur. 1799 ildə hər- | ||
+ | bi nazirlikdə qul- | ||
+ | luqa girmi, 1 Na- PE = | | ||
+ | poleonun İtaliya səfərində (1800) | ||
+ | ittirak etmiidir. 1806—14 illər- | ||
+ | də intendant kimi Napoleonun bir | ||
+ | sıra hərbi səfərlərində, o cӱmlə- | ||
+ | dən Rusiyaya yuruzyidə iptirak etmiit, | ||
+ | Moskvanın yandırılmasının, Boro- | ||
+ | dino deyupqunun, fransız ordusunun | ||
+ | Rusiyadan qacmasının iyahidi olmuii- | ||
+ | dur. Napoleonun suqutundan (1814) son- | ||
+ | ra İtaliyaya getmili, karbonarlar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | | FXudbinin xatirələrik (1832) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hərəkatının rəhbərləri ilə əlaqə sax- | ||
+ | lamın, italyan romantikləri İLƏ )8- | ||
+ | xınlaylpmıi1, . Bayronla gərupqub | ||
+ | dostlapmındır. 1821 ildə Fransaya | ||
+ | qayıtmıpt, ədəbi həyatda fəal iptirak | ||
+ | etmipdir. 1830 ildə əvvəl Triyestdə, | ||
+ | sonralar Civitavekkiya (İtaliya) 111.- | ||
+ | ndə Fransanın konsulu iptləmitdir. | ||
+ | Bir necə gunluyə Fransaya gələn SS. | ||
+ | Paris gucələrindən birində qəflətən | ||
+ | iflicdən əlmutidur. | ||
+ | |||
+ | S.-ın 200-dən cox ədəbi təxəllusu | ||
+ | olmuti, lakin Stendal (alman sənətiqu- | ||
+ | nası Vinkelmanın doqrulduru kicik | ||
+ | pt.-in adıdır) təxəllusu: ilə məphur- | ||
+ | lapmıtpdır. Bir sıra əsəri əlumun- | ||
+ | dən sonra nəpr olunmuidur. İlk əsər- | ||
+ | ləri musiqiyə aiddir |FHaydn, Mot- | ||
+ | sart və Metastazionun Həyatı (1817), | ||
+ | “Rossininin həyatıq (1824) və s.Y. C.- | ||
+ | ın ədəbi yaradıcılıqı fransız tən- | ||
+ | qidi realizminin ilkin mərhələsidir): | ||
+ | F İtaliya rəssemlıqının tarixi | ||
+ | (c. 1—2), FRoma, Neapol, Florensi- | ||
+ | yaz (hər ikisi 1817), *Məhəbbət haq- | ||
+ | qındaqk (1822), “Rasin, və PTekspirə | ||
+ | (1823—25), FRoma gəzintiləri (1829) | ||
+ | və s. kitablarında idealist estetika- | ||
+ | ya, ədəbi ehkamlara, epiqoncu klas- | ||
+ | sisizmə qariplı cıxmıyz, incəsənətin | ||
+ | ictimai vəzifəsini, realizmi, təbii- | ||
+ | liyi və həyatiliyi mudafiə etmiii- | ||
+ | dir. S. 4 romanın mӱəllifidir: cAr- | ||
+ | mansə (c. 1—3, 1827), Qırmızı və | ||
+ | qaraz (1831), FParma monastırı | ||
+ | (1839), *Lusyen Levenə (1834—36: ilk | ||
+ | nəprində *Qırmızı və Atə, 1855, tam | ||
+ | nəipri 1929). Həmin əsərlərdə, xu- | ||
+ | susilə məphur e*Qırmızı və qara | ||
+ | romanında burjua cəmiyYƏətinin ic- | ||
+ | timai və əxlaqi curukluyu, Fransa | ||
+ | burjua inqilabından sonrakı icti- | ||
+ | mai həyat, mӱtərəqqi, inqilabi quvvə- | ||
+ | lərlə irtica arasındakı mubarizə | ||
+ | əksini tapmıpdır. Həm kəhnə, murtə- | ||
+ | ce quvvələrin nifrəti, həm də yeni | ||
+ | burjua qaydalarının amansızlıqrı | ||
+ | ilə qarıqılaqtan yuksək təbiətli, ba- | ||
+ | carıqlı, ehtiraslı gənc nəsil bu mu- | ||
+ | barizədə cox vaxt məqlub olur. Hadi- | ||
+ | sələrə yanapmada tarixilik, vəziy- | ||
+ | yət və xarakterlərin inandırıcı təs- | ||
+ | viri, qəhrəmanların psixoloji alə- | ||
+ | minə dərindən nufuz etmək, dinamik | ||
+ | ehtirasları, aqıl və hisslərin bar- | ||
+ | landırı Xuttiləri acıb gestərə bil- | ||
+ | mək məharəti S. yaradıcılıqının | ||
+ | səciyyəvi cəhətləridir. S. psixoloji | ||
+ | romanın ən beyuk ustadlarındandır, | ||
+ | O, qəhrəmanlarının (Julyen, Fab- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İ ritsio və 6.) daxili aləmini ictiman | ||
+ | |||
+ | |||
+ | muhitdən, sosial pəraitdən təcrid et- | ||
+ | mir. FAnri Bryuların həyatım (1835), | ||
+ | avto- | ||
+ | bioqrafik əsərləri, FLamyelə (1839— | ||
+ | 42, bitməmipdir) romanı və s. əsər- | ||
+ | ləri var. O. Balzak, P. Merime, İ. V. | ||
+ | Gete, A. S. Putin, L. N. Tolstoy | ||
+ | və b. S.-ın yaradıcılıqını yuksək | ||
+ | qiymətləndirmiynlər. cVanina ani- | ||
+ | Nİz, “Parma monastırın, “Qırmızı | ||
+ | və qaragv və s. əsərləri ekranlaqdı- | ||
+ | rılmıpdır. Doqulduqu evdə muzeyi | ||
+ | yaradılmıldır. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Qırmızı və qara, B., | ||
+ | 1940, axıda Eranın Bi 1969: Sobr. soc,, | ||
+ | 1 ar M., 1959, Sobr. soc,, Tr. 1—12, M., | ||
+ | |||
+ | Əd. Yelizarova M. Y. və bapp- | ||
+ | qaları, XTX əsr xarici ədəbiyyat tarixi, | ||
+ | B., 1964, Vinoqradov A. K., Sten- | ||
+ | nab H eqo vremi, 2 izd., M., 1960: yenə | ||
+ | onun, Tri pveta vremeni, L., 1981, | ||
+ | Frid L., Stendalı, 2 izd. M., 1967, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STENOKARDİYA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | STENDAL (5.(ep4daO—ADR-də, Maq- | ||
+ | deburq mahalında təhər. Lixte ca- | ||
+ | yı sahilindədir. İri d.y. qoviarı. | ||
+ | Əh. 38,9 min (1975). Mapınqayırma və | ||
+ | Yeyinti sənayesi, 13—15 əsrlərə aid | ||
+ | qotik kilsə var. | ||
+ | |||
+ | STENLİ (Ukalyeu) Henri Morton | ||
+ | yəsl adı və familiyası Con Rou- | ||
+ | lends (KocLapd5)| (28.1.1841, Denbi, | ||
+ | Uels—10.5.1904, London)—jurnalist, | ||
+ | Afrika tədqiqatcısı. İtkin dutimuti | ||
+ | D. Livinqstonun axtarınında (1871— | ||
+ | 72) iptirak etmiiy, Tanqanika gelu | ||
+ | Yaxınlıqında ona rast gəlmiit nə | ||
+ | onunla birlikdə gelu tədqiq etmiii- | ||
+ | dir. 1874—77 illərdə ingilis-ameri- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kan ekspedisiyasının baqicısı kimi | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Afrikanı it.-dən q.-ə kecmipt, Vikto- | ||
+ | riya gəlunun təsvirini vermit, Ru- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | venzori daq massivini, Eduard və Corc | | ||
+ | gəllərini kəpf etmii, Kagera cayı | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nı eyrənmitidir. 1887 —89 illərdə in- | ||
+ | gilis ekspedisiyasına baqicılıq edə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rək Afrikanı yenidən (q.-dən it.-ə) | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | gkecərək Aruvimi cayını eyrənmit və | ||
+ | Eduard gelunun Nil sisteminə aid | ||
+ | olduqunu muəyyən etmitdir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | laləyə S.-nin adı verilmipdir. Ba- | ||
+ | kıda olmupdur (1871). | ||
+ | STENLİ İYƏLALƏLƏRİ (Zqapyeu | ||
+ | EaPv)—Konqo cayının yuxarı axının- | ||
+ | da, Zair Resp.-sı ərazisində ipəla- | ||
+ | lələr. Ubundu və Kisanqani d-rı ara- | ||
+ | sında bir-birindən təxm. 150 km məsa- | ||
+ | ədə 7 astanası var. Umumi hyHu. | ||
+ | Ü m-ə catır. H. M. Stenlinin izərə- | ||
+ | inə adlandırılmındır. | ||
+ | TENLİVİL—Kisanqani | ||
+ | nin 1966 ilədək adı. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | pqəhəri- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STENO QANUNU—bax Kristal bu- | ||
+ | caqlarının sabitlik qanunu. | ||
+ | CTEHOBAT HEYVANLAR (iyn. ste- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | pӧz—məhdud -- bakhӧz dərinlik | ||
+ | dənizlərdə məhdud diapazonlu dərin- | ||
+ | likdə yapayan Heyvanlar. S.H. dəniz- | ||
+ | lərin muəyyən bir zonasında (məs., | ||
+ | litoral, batial, abissal) yapayırlar. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Onların əksinə olaraq evribat hey- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | təlif dərin- | ||
+ | .H.-ın yayılma | ||
+ | |||
+ | |||
+ | vanlar dənizlərin m | ||
+ | liklərində yaplayır. | ||
+ | arealı: məhduddur. | ||
+ | STENOBİONTLAR (yun. stenös— | ||
+ | nap, Məhuya--biön, biöntos— )ama)an) | ||
+ | — yalnız ətraf muhitin nisbətən sa- | ||
+ | bit təraitində yapaya bilən heyvan və | ||
+ | bitkilər. Bə”zi ,S. ucun ətraf muhi- | ||
+ | tin hər hansı bir amili (məs., qida) | ||
+ | məhdud ola bilər. Batqa S.-ın yalpa- | ||
+ | ma və yayılması eyni vaxtda bir necə | ||
+ | amillə məhdudlatmıstdır. S.-a MƏT | ||
+ | yən bir nəvun nӱmayəndələri ilə bir- | ||
+ | gə yapamaq qabiliyyəti olan bir cox | ||
+ | parazitlər və simbiontlar (bax LPa- | ||
+ | razitizm, Simbioz), okeanın dərin | ||
+ | qatlarında, maqaralarda, rutubətli | ||
+ | subtropiklərdə, yuksək daq r-nların- | ||
+ | da yapayan heyvanlar aiddir. S. evri- | ||
+ | öuoumnapna Dinə edilir. | | ||
+ | STENOQALİN HEYVANLAR (yun. 522- | ||
+ | pӧz—dar, məhdud -- ha |Nlozv—duzlu )— | ||
+ | suda AŞA artıb-azalmasına | ||
+ | dəzməyən su heyvanları. Dənizdə və | ||
+ | tpirinsu həvzələrində yaxpayan heyvan- | ||
+ | ların coxu S.H.-a aiddir. S.H. evri- | ||
+ | qalin hey arla muqayisə edilir. | ||
+ | STENOQR AFİYA (yun. stenös—nap, | ||
+ | sıx--...qrafiya)—xususi ipyarə, qı- | ||
+ | saldılmıpd səz və səz birlətmələri | ||
+ | sistemlərinin kemayilə itifahi nit- | ||
+ | qi qısa və iti sӱr”ətlə əks etdirən ya- | ||
+ | zı usulu. Adi yazıya nisbətən S. ya- | ||
+ | 3biHbi dəfə sur”ətləndirir. S. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | AS E—3, “, 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Konqo ca- | ||
+ | yının yuxarı axınında bir necə ppə- | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Tiron notları, v.ə.Təsr | ||
+ | |||
+ | |||
+ | C.Ӱnllis 1602 Mniiltara | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | F.N. Habelsberger, 1834, | ||
+ | Almani ya | ||
+ | |||
+ | |||
+ | C.R.Qreqq,40880, AB | ||
+ | bpvf dil | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | M.M.Mvanin, 1858 , Pycala | ||
+ | |||
+ | |||
+ | VDSS 1933, | ||
+ | rus variantı, SSRİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ad | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | VDOQ, Azərb. varkantı, | ||
+ | Azərb. Ob | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 22. 72, 02” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qədimdən (Afinada e.ə. 350 il: Qədim | ||
+ | Romada e.ə. 1 əsr—Tiron notları) mə”- | ||
+ | lum idi. cS.ə terminini elmə 1602 | ||
+ | ildə C. Uillis (İngiltərə) gətirmint- | ||
+ | dir. Muasir S. əsasən kursiv (S. Bord- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | )y— li, İngiltərəs 1789) və həndəsi (C. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Uillis, 1602) sistemlər tipinə ay- | ||
+ | rılır. Həndəsi sistem nisbətən qısa- | ||
+ | səzlu dillər (məs., ingilis, fransız, | ||
+ | turk, ispan), kursiv sistemi isə uzun- | ||
+ | sezlӱ dillər (məs., slavyan, skandinav, | ||
+ | alman) ucun qəbul edilmitdir. Kur- | ||
+ | siv sistemində samitlər uçcӱun itarə- | ||
+ | lər birlətdirici xətlərin geməyi | ||
+ | ilə uzlaqpdırılan adi yazı element- | ||
+ | lərindən geturuluӱr. Həndəsi sistem- | ||
+ | də ipyarələr Həndəsi fiqurlardan iba- | ||
+ | rət olub, birlətdirici xətlərsiz | ||
+ | bir-birilə uzlaidırılır. S.-nın | ||
+ | orfoqrafik, fonetik və digər sis- | ||
+ | temləri də var. SSRİ-də M, İ, Lape- | ||
+ | kin DƏ, n. İi. ə (1922), H. | ||
+ | H. Cokonon (1924) nə 6. tərəfindən | ||
+ | ə sistemlər yaradılnızndır. | ||
+ | URMİK RSFSR-də N. N. KOLO- | ||
+ | un sisteminə əsaslanan vahid dəvlət | ||
+ | :. (kursiv) sisteminin (VDSS) tət- | ||
+ | biqi haqqında qərar qəbul etmindir | ||
+ | (1933). Bu sistemin uӱstunluyu S. nəzə- | ||
+ | riyyəsinin nisbətən sadəliyində, ya- | ||
+ | zının standartlapmasında, xətsiz | ||
+ | kaqızdan istifadə etmək imkanın- | ||
+ | da, hər dilin əz xӱsusiyyətini nəzərə | ||
+ | almaqda, yazının durustluyundədir. | ||
+ | Azərb. S.-sı da VDSS əsasında qu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lmutdur. | | ||
+ | OTENOQRAFİYA MAPYINI —ste- | ||
+ | noqrafiya çcun yazı mapını. Steno- | ||
+ | qramları maqınla yazarkən xususi | ||
+ | stenoqrafiya iparələrinin yerinə adi | ||
+ | hərflər və ya hərf birləptməsi (ak- | ||
+ | kord) iplədilir. Stenoqram ensiz | ||
+ | (eni bir necə sm) kaqız lentə sə | ||
+ | sətir (lentin eninə) cap edilir) be- | ||
+ | ləliklə hər bir sətirdə bir Hərf və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | Ah 3 () 5041." (27 m. | ||
+ | ADI 16L-104) 2UNCUZ | ||
+ | abc detfEhilklminop | ||
+ | 416) 7922, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rsfTFve ph yge1ppr | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 46/77 Zə səsi 2.0. — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ysh 6 kn | Tr | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Kay ə aba Var | ||
+ | |||
+ | |||
+ | biqəudəjnmzmıy ni lm on odu rst yy | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 33 | ||
+ | y2 2” | ||
+ | amfcus | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | causa | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TİL 1 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 006 501 5171 51 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | AN s /us əzӱ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | r rrs ss (İV vv xy”z “zentrum | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | (1 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | m n s sh hsave rainy money | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Sovetsnan molodemı nastogcivo | ||
+ | OVLADəVakT ZnanilmI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | A ef | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İttifaqı sulhui dayaqıdır | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Sovet | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ya bir akkord Yerlətir. S.m.-nda um | ||
+ | sur"əti dəq-də 120 və daha cox səzə bə- | ||
+ | rabər olur. Əl ilə yazılan stenoqram - | ||
+ | dan fərqli olaraq mapın stenoqra- | ||
+ | mını hər stenoqrafist oxuya bilər. | ||
+ | Səsin maqnit yazısı texnikasının | ||
+ | inkitpafı, xususilə diktofonun mey- | ||
+ | dana gəlməsi ilə əlaqədar olaraq 20 | ||
+ | əsrin 50-ci illərindən S.m.-nın bura- | ||
+ | xılını dayandırılmındır. | ||
+ | |||
+ | CTEHO3 (iyn. stenösis—napanMa, ste- | ||
+ | poz—dar, sıx)—borulu orqanların | ||
+ | mənfəzinin, yaxud fizioloji dəlik - | ||
+ | lərin daralması. Anadangəlmə (in- | ||
+ | kipaf qusurları), yaxud qazanıl- | ||
+ | mıpp olur. çalicəsi: cərra- | ||
+ | hun usulladır (bəzi çrək qusurların- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | da dəlikləri genəltmək, plastik ope- | ||
+ | rasitla və s.). | ||
+ | TENOKARDİYA (yun. stenös—nap, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sıx --Kaqdyqa—urək), dəp inaqı, | ||
+ | det anginası-–-urəyin itpemik | ||
+ | xəstəliyinin ən cox yayılmıql klinik | ||
+ | forması. Urək, yaxud dəi nahiyəsin – | ||
+ | də (bə”zən sol qola, ciyinə də kecir) | ||
+ | sıxıcı, basıcı tutmalarla muӱppa - | ||
+ | yiət olunur. İlk dəfə 1768 ildə in – | ||
+ | gilis həkimi U. Geberd təsvir etmitn- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dir. Gərginlik və sakitlik S.-sı | ||
+ | ayırd edilir. Gərginlik C.- | ||
+ | sında tutmalar gəzitidikdə, yaxud | ||
+ | |||
+ | |||
+ | gərgin fiziki iti gerduӱkdə, isti otaq- | ||
+ | dan soyuqa, kӱlək tutan yerə cıxdıq- | ||
+ | da bat verir, sakit vəziyyət aldıqda | ||
+ | kecib gedir. Sakitlik S.-sında | ||
+ | aqrılar hec bir fiziki, yaxud si- | ||
+ | nir gərginliyindən asılı olmur, | ||
+ | əsasən yuxuda tutur, xəstə aqrıdan | ||
+ | yuxu ayılır. Tutmalar gərgin- | ||
+ | lik S.-sında olduqu kimi bir necə | ||
+ | dəq.-dən sonra (nitroqliserin, yaxud | ||
+ | validol icdikdə) kecib gedir. Ref- | ||
+ | lektor vegetativ pozqunluqlarla (də- | ||
+ | rinin rəngi avazıyır, soyuq tər, nəbz | ||
+ | zəifləyir və s.), slektrokardioqra- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 34 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Fik dəyinikliklərlə mupaynət olu- | ||
+ | pur. Sakitlik S.-sı gərginlik S.-sın- | ||
+ | dan daha qorxuludur. S. miokard in- | ||
+ | farktı ilə nəticələnə bilər. | ||
+ | |||
+ | S. tutması ӱrəyə tac damarlarla | ||
+ | gələn qanın miqdarı ilə urək əzələ- | ||
+ | sinin ehtiyacı arasında uyqunsuz- | ||
+ | luq, yə”ni kəskin koronar qan dəvra- | ||
+ | nı catınmazlıqı. nəticəsində batp | ||
+ | verir. Əsasını tac damarların ate- | ||
+ | rosklerozu, kollagen xəstəliklər, | ||
+ | aortanın sifilisi və s. təpkil edir. | ||
+ | Bu orqanik xəstəliglərə damarların | ||
+ | funksional (spazma) pozqunluqları- | ||
+ | nın (hipertoniya) qopulması, ya- | ||
+ | xud ӱrək əzələsinin oksigenə olan tə- | ||
+ | ləbatının artması (məs., aqır fi- | ||
+ | ziki ii) aqrıya səbəb olur. Tutmalar | ||
+ | damarlarda morfoloji dəyitiklik | ||
+ | olmadıqda da, spazma nəticəsində | ||
+ | bal verə bilər, məs., reflektor S.- | ||
+ | da (xolesistitdə, mə”dənin və oniki- | ||
+ | barmaq baqırsarın xora xəstəliyində) | ||
+ | S. tutmaları kardialgik aqrılar- | ||
+ | dan (mӱxtəlif xəstəliklər, məs., nev- | ||
+ | rozlar, miokarditlər, perikardit- | ||
+ | lər, osteoxondroz və s. nəticəsində | ||
+ | urək nahiyəsində ba verən aqrı tut- | ||
+ | maları) fərqlənir. Mualicəsi: | ||
+ | əmək, istirahət və yuxu rejimini tən= | ||
+ | zimləmək, pəhriz mualicəsi, papiros | ||
+ | muali- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cəkməmək, sanatoriya-kurort | ||
+ | cəsi, tutmalara qaripı dərmanlar (va- | ||
+ | lidol, nitroqliserin və s.). Urəyin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xronik ippemik xəstəliklərində da- | ||
+ | margenəldən dərmanlar (papaverin, | ||
+ | noppa, intensain, depo-nitroqlise- | ||
+ | rin və s.). | ||
+ | |||
+ | Əd.: Urək-damar sistemi xəstəliklə- | ||
+ | ri və onların qarpısının alınması, | ||
+ | B., 1980, Mlsnpikov L. A., Mete- | ||
+ | lipa V. İ., Differeninropvannoe le- | ||
+ | cenie xronicesgkoN itemiceskonN bolez- | ||
+ | ni serdia, M., 1974: İstamanova | ||
+ | T. S.. Doroxonvn P, N., İoffe M. | ||
+ | Q., Xroniceskan itpemicəeskal bolezih | ||
+ | serlda, L., 1977 (önön., Kopkymiko | ||
+ | O. V., Serdecno-sosudistal sistema i voz- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rast, M., 1983, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STENOTERM HEYVANLAR (yun. 5(e- | ||
+ | poz—dar--(hqӧəpe— istiy)—yalnız MY- | ||
+ | əyyən və ya az dəyinkən temp-rda yaqpa- | ||
+ | maq qabiliyyəti olan dəniz və torpaq | ||
+ | heyvanları. Muhitin temp-runa yİFyH- | ||
+ | latan S.H.-da həmin muhntin temp-ru | ||
+ | |||
+ | |||
+ | muxtəlif nəv ucun mӱxtəlifdir: is- be | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tisevən heyvanlar yalnız nisbətən yuk- | ||
+ | sək temp-rda (adətən, 202 S-dən az ol- | ||
+ | mayan), soyuqsevən heyvanlar aiqaqı | ||
+ | temp-rda (bə”zən 0*S yaxın) yaptaya | ||
+ | bilərlər. S.H. evriterm Heyvanlarla | ||
+ | mӱqayisə edilir. | ||
+ | |||
+ | CTEHOTÖH ORQANİZMLƏR (Yun. | ||
+ | 5(epӧv—dar --(ӧroz—yer)—məhdud ya- | ||
+ | iza yıml yerinə alıpmın heyvan və | ||
+ | bitkilər. S.o.-ə bitkilərdən qum aka- | ||
+ | siyası, cil (qumotu), mərcanı, ladan- | ||
+ | kolu və s., heyvanlardan nazikbarmaq | ||
+ | sunbulqıran, əb və s. aid- | ||
+ | dir. Adətən, S.o. stenobiontlar da | ||
+ | olur, lakin mӱhitin bir cox amillə- | ||
+ | rinə gərə bə”zən stenobiontluq evri- | ||
+ | biontluqla əlaqədardır. S.o. evritop | ||
+ | orqanizmlərlə muqayisə edilir. | ||
+ | STENOFAGİYA (yun. 5(elbv—dar 4- | ||
+ | rhağeyp—yemək, ceynəmək) — Heyvanla- | ||
+ | rın bir nəv qida (monofagiya), yaxud | ||
+ | onun bir cox nevləri hesabına qida- | ||
+ | lanması (oli jiya). | ||
+ | |||
+ | STENSİL, stensel (uHK. stencil— | ||
+ | izablon, trafaret)—qısa (200 iiarəyə- | ||
+ | dək) və təkrar olunan mətilərin.capı | ||
+ | YHYH YHBaH mapınlarında istifadə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STENOTERM HEYVANLAR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | olunan cap forması: duzbucaqlı (Y8ə- | ||
+ | kildə kicik, yastı ləvhədən ibarət- | ||
+ | dir. | ||
+ | |||
+ | STEPAN RAZİN—bax Razin Stepan | ||
+ | Timofeyevic. | ||
+ | |||
+ | STEPAN RAZİN—Azərb.SSR Lenin | ||
+ | (Bakı iqəhər sovetliyi) r-nunda HiTT | ||
+ | (1936 ildən). S. R. qəs. sovetliyinin | ||
+ | mərkəzi. R-n mərkəzindən (Sabuncu) | ||
+ | c.-da, Abieron y-a-ndadır. Təkrar | ||
+ | xammal istehsalı f-ki, N. Nərimanov | ||
+ | al. Bakı istehsalat trikotaj birli- | ||
+ | yinin filialı, 9 orta, 2 texniki-pe- | ||
+ | iyə məktəbi, texnikumlar, 2 kitabxa- | ||
+ | na, pionerlər evi, utpaq və stomatolo- | ||
+ | ji poliklinikalar, infeksion uttaq | ||
+ | xəstəxanası, qadın məsləhətxanasıt, | ||
+ | vərəm dispanseri, rabitə qovtpaqrı | ||
+ | var. Qəsəbəyə Stepan Razinin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və s. | ||
+ | adı verilmiyidir. | ||
+ | STEPANAVAN (1924 ilədəkCalal- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | o rn y)—EpM.CCP-nə məhəp. Crena- | ||
+ | navan r-nunun mərkəzi. Dzoraget ca- | ||
+ | yının sahilindədir. Yuksəktezlikli | ||
+ | avadanlıq, pivə, yaq-pendir z-dları, | ||
+ | corab, xalca, tikiii, mebel f-kləri: | ||
+ | zoobaytqarlıq sovxoz-texnikumu, xalq | ||
+ | teatrı, S. P/aumyanın ev-muzeyi var. | ||
+ | Stepan PQaumyanın ipərəfinə adlandı- | ||
+ | rılmıqtdır. | ||
+ | |||
+ | STEPANAKERT (1923 ilədək Xan- | ||
+ | kəndiy)y—Azərb.SSR də ipəhər (1923 | ||
+ | ildən). DQMV-nin mərkəzi. Bakı— | ||
+ | Tbilisi d.y. Yevlax—S. qolunun son | ||
+ | məntəqəsi. Aeroport. Yevlax—Lacın— | ||
+ | Naxcıvan avtomobil yolu kənarın- | ||
+ | da, ,Qarqar cayı sahilində, Qarabar | ||
+ | silsiləsinin 1i, ətəyində, Bakıdan | ||
+ | 329 km aralıdır. İqlimi mulayim- | ||
+ | istidir. Orta temp-r Yanvarda—0,22Ş, | ||
+ | iyulda 22,4*S-dir. İllik yaqıntı | ||
+ | 535 mm. 8 / | ||
+ | |||
+ | S. Azərb.SSR-in Sovet hakimiy- | ||
+ | yəti illərində yaradılmınt və inki- | ||
+ | ilaf etmii sənaye mərkəzlərindəndir. | ||
+ | DQMV-nin umumi sənaye. məhsulu- | ||
+ | nun Yarılan coxmunu verir. Yungul | ||
+ | (Qarabaq ipək kombinatı, ayaqqabı | ||
+ | və tikiii f-kləri, xalca e"malatxana- | ||
+ | sı) və yeyinti sənayesi (tərab a-ny, | ||
+ | sӱd və ət kombinatları və s.) inki- | ||
+ | iaf etmiidir. Elektrotexnika (ipıq | ||
+ | texnikası avadanlıqrı), avtomobil | ||
+ | tə"miri və asfalt-beton z-dları, me- | ||
+ | l f-ki, tikinti materialları, sə- | ||
+ | naye, istehsalat və tədris-istehsalat | ||
+ | kombinatları, elektrik iəbəkəsi və s. | ||
+ | var. Yevlax—Naxcıvan qaz kəməri S.- | ||
+ | dan kecir. | ||
+ | |||
+ | PQəhərdə pedaqoji in-t, muçəllim- | ||
+ | ləri təkmilləidirmə in-tu, sovxoz- | ||
+ | texnikum, tibb, 2 musiqi, orta texni- | ||
+ | ki pepqə, utqaq incəsənət məktəbləri, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Stepanakert pəhərindən gərunusi, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | texniki məktəb, tarix-elkəpunaslıq | ||
+ | muzeyi, dram teatrı, konsert zalı, | ||
+ | Azərb. Yazıcılar İttifaqının Dar- | ||
+ | lıq Qarabaq filialı, vil. kitabxa- | ||
+ | nası, qın və yay kinoteatrları, mə- | ||
+ | dəniyyət sarayı və s, var. S.-də “Sove- | ||
+ | takan Karabaxv və “Sovetski Karabaxə | ||
+ | vil, qəzetləri nəiqr olunur, yerli ra- | ||
+ | dio verilinləri studiyası fəaliy- | ||
+ | Yət gəstərir. | ||
+ | S.-də 800 carpayılıq 68 xəstəxana, | ||
+ | 35 feldier-mama məntəqəsi, 2 dispan- | ||
+ | ser (dəri-zehrəvi, vərəm), sanitari- | ||
+ | ya-epidemioloji st., 210 Həkim, 540 | ||
+ | orta tibb itcisi var (1983). | ||
+ | Stepan PTaumyanın izərəfinə ad- | ||
+ | landırılmhpiydır. | ||
+ | STEPANAKERT DRAM TEATRI, | ||
+ | .Qorki ad, Stepanakert | ||
+ | Devlət Dram Teatrı–—20-ci | ||
+ | illərdə Stepanakertdə həvəskar dram | ||
+ | dərnəyi fəaliyyət gesqtərmitdir. 1932 | ||
+ | ildə Bakı Erməni Teatrının aktyo- | ||
+ | ru K. Alvaryanın rəhbərliyi ilə Ste- | ||
+ | panakertdə Devlət teatrı təpkil | ||
+ | edilmiiq, həmin il cMuhasirəq (V. | ||
+ | Vaqariyan) pyesinin tamapası ilə | ||
+ | teatrın acılını olmutdur. 1949 il- | ||
+ | də Bakı Erməni Teatrının kollekti- | ||
+ | vinin ӱzvlərindən Q. Arutyunyan, A. | ||
+ | ar iman yan, T. Saakyan, B. Oaciyan | ||
+ | və b. S.d.t. truppasına kecmipllər, | ||
+ | Teatrın inkitpafında ilk illərdə | ||
+ | burada fəaliyyət gəstərən rej. K. | ||
+ | Alvaryanın, aktyorlardan A. Melik, | ||
+ | Asya və Armen Mirzoyanlar, Q. Ca- | ||
+ | noyan, Jasmen, L. Yeramyan, A. Voskane | ||
+ | Yan, S. Ovanesyan, İ. Dəlixanyan, M. | ||
+ | Beroyan və b.-nın xidməti var. Teat- | ||
+ | rın repertuarına glassik və muasir | ||
+ | erməni, Azərb., rus, xarici elkə dra- | ||
+ | maturqlarının pyesləri daxildir. Ən | ||
+ | Yaxtı tamapaları: cPepo (Q. Sunduk- | ||
+ | yan), c Xaosə (A. Hlupsan3sanə), ebarna- | ||
+ | cap dayıə (A. Paronyan), *FƏldurulmuli | ||
+ | geyərcinə (Nar-Dos), cHamletə, *“Olel- | ||
+ | lov (V. Pekspir), “Həyatın dibindək | ||
+ | (M. Qorki), “Sevilə, “1905-ci ildəa, | ||
+ | cAlmasa, c“Yaparqı (C. Cabbarlı), “Va- | ||
+ | qifə (S. Vurqun), *Bahar suları və | ||
+ | cSən həmipqə mənimləsənə (İ. Əfən- | ||
+ | diyev), c“PQərqin səhəriq (Ə. Məmməd- | ||
+ | xanlı), “Ailə namusu (H. Muxtarov), | ||
+ | cAiləq (İ. F. Popov), “Bir: dam al- | ||
+ | tındaə. (Q. Boryan), c“Qayınanaq (M. | ||
+ | PQamxalov) və s. 1933 ildə teatrın | ||
+ | truppasına gərkəmli erməni aktyoru | ||
+ | apazyan rəhbərlik etmiti, o, də. | ||
+ | rada Hamlet, Otello və s. səhnə obraz- | ||
+ | larını yaratmılldır. Muxtəlif il- | ||
+ | lərdə teatrda M. Korqanyan, T. Mel- | ||
+ | kumyan, N. Ovsepyan, O. Karapetyan | ||
+ | və b.cıxıqi etmiilər. Teatrda aktyor- | ||
+ | lardan Azərb.SSR xalq artistləri b | ||
+ | Keeopkx fan, M, Ba- | ||
+ | lasanyan, Asa- | ||
+ | turyan, B. Ovci- | ||
+ | yan, Azərb. SSR | ||
+ | əməkda artist- | ||
+ | ləri . Qalstyan, | ||
+ | M. Arutyunyan, M. | ||
+ | ikaelyan, S. Am- | ||
+ | zoyan, PT. Qriqor- | ||
+ | yam, A, KaaymlaHn, | ||
+ | L. Sarkisyan və 6. | ||
+ | fəaliyyət gestə- | ||
+ | rir (1983). Teatrın | ||
+ | bap rej. A. Ovsep- | ||
+ | | Yan, bal rəssamı | ||
+ | s Satryandır. | ||
+ | “Pərəf nitanız | ||
+ | ordeni ilə təltif | ||
+ | edilmitdiır (1982). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | STEREOAVTOQRAF | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 35 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Stepanakert dram teatrı. Tamaptalardan səhnələr: 1. e€Hamycə (A, Ill unpnanaanə): | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 2. :Dairəni genipləndirinə (İ. Qasımov): Z. *Gəlirli yerə (A | ||
+ | . c Qıp naqıdıq? (V. Pekspir). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədl Quliyev N., Dostluq və qar- | ||
+ | daplıq səhnəsi, B., 1979: Alaverdan | ||
+ | İ., Stepanakertskin qosudarstvennın ar- | ||
+ | manskiN dramaticeskin teatr im. M. | ||
+ | Qorıkoqo, B., 1982, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STEPANAKERT KURQANLARI | ||
+ | Azərb.SSR Stepanakert ip. yaxınlı- | ||
+ | qında Eneolit və Tunc dəvrlərinə aid | ||
+ | arxeoloji abidə. Bir necə kurqandan | ||
+ | ibarətdir. 1938—39 illərdə bə"zi | ||
+ | kurqanlar tədqiq edilmiptdir. Kurqan- | ||
+ | altı dəfn kameraları dairə forma- | ||
+ | lı (diametri 4,5 m-dək) olub, dayaz | ||
+ | xəndəklə əhatələnmipdir. Kameraya | ||
+ | ip.-dən enli sal datla ərtulmui gi- | ||
+ | ritp yolu var. Kameralar e.ə. 5—3-cu | ||
+ | minilliklərdə Zaqafqaziyada geni | ||
+ | Yayılmıtpt Yapayıtl binalarını xa- | ||
+ | tırladır. Coxtəbəqəli S.k. kollek- | ||
+ | tiv dəfn adəti ilə səciyyələnir. Əlu- | ||
+ | lərin uӱstu gil və xırda cay dapları | ||
+ | ilə ertulmuӱtdur. E.ə. 3-cuӱ min- | ||
+ | illiyin əvvəllərinə aid (ilk Tunc | ||
+ | devru) təbəqədə (Kur-Araz mədəniyyə- | ||
+ | tinin ilk mərhələsi) upqaq və yaqiplı- | ||
+ | lar birgə dəfn edilmipdir. Bu, kur- | ||
+ | qanların ailəvi və ya qəbiləyə məxsus | ||
+ | dəfn yeri olduqunu gestərir. Ailə- | ||
+ | nin (qəbilə) uzvləri sol və ya saq yanı | ||
+ | ustə bukulu, yaxud oturdulmun, ar- | ||
+ | saqqallar (qəbilə bapcıları) isə ar- | ||
+ | xası ӱstə uzadılmıpt vəziyyətdə dəfn | ||
+ | olunmuplar. S.k.-ndan dap gurzlər, | ||
+ | mis xəncər tiyələri, datp Həvəng, ox | ||
+ | ucları, sumuk alətlər, qızıl mun- | ||
+ | cuq və asmalar, muxtəlif keramika | ||
+ | nӱmunələri və s., həmcinin heyvan su- | ||
+ | mukləri apkar edilmitdir. | ||
+ | |||
+ | Əd. Qummelı M. İ., Raskopki | ||
+ | v Naqorno-KarabaxskoN avtonomnon o6b6- | ||
+ | Un m ə q.. İzvestin AzFAN SSSR, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STEPANAKERT PEDAQOJİ İN- | ||
+ | STİTUTU, Sovet Azərbayca- | ||
+ | nının 60 illiyi ad.—1973 | ||
+ | ildə V. İ. Lenin ad. –nin Fi- | ||
+ | lialı əsasında yaradılmındır. 4 fa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 3*, c, 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | N. Ostrovski): | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kӱltəsində erməni dili və ədəbiyyatı, | ||
+ | Azərb. dili və ədəbiyyatı, tarix, ri- | ||
+ | yaziyyat, fizika, ibtidai təhsil pe- | ||
+ | daqogikası və metodikası, umumi tex- | ||
+ | niki fənlər ӱzrə mӱtəxəssislər ha- | ||
+ | zırlanır. Qəhsil erməni və Azərb, | ||
+ | dillərindədir. İn-tun muasir texni- | ||
+ | ki avadanlıqla təchiz olunmun la- | ||
+ | boratoriyaları və kabinetləri var. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1984 ilədək əyani və qiyabi ite”bələ- 8 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rini 3,5 mindən cox mutəxəssis bitir- | ||
+ | mipdir. İn-tda 2,4 min tələbə təhsil | ||
+ | alır, 113 muəllim, o cӱmlədən 3 e.d., | ||
+ | 40 e.n. və dosent dərs deyir (1983/84). | ||
+ | STEPANAKERT RAYONU —Əsgəran | ||
+ | ra Ai dər 1978 ilədək adı. | ||
+ | STEPANY AN Nelson Georgiyevic | ||
+ | (15.3.1913, Asəp6.CCP-nn Pulpla “m.— | ||
+ | 14.12.1944, Latv, Taus. | ||
+ | |||
+ | SSR-in Liyepaya 1. | ||
+ | yaxınlıqında) | ||
+ | iki dəfə Sovet İt- | ||
+ | tifaqı Qəhrəmanı | ||
+ | (23.10.1942 nə 6.33. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 5 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1945, elumundən | ||
+ | sonra), podpolkon- | ||
+ | HHK 1932 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ildən Sov.İKP uz- | ||
+ | vu. 1925 ildə Ba- | ||
+ | kıya gəlmipt, neft- | ||
+ | ayırma z-dunda (in- | ||
+ | diki Sov.İKP 22- | ||
+ | ci qurultayı al.) ipləmitdir. Bakı- | ||
+ | da hərbi məktəbdə oxumu:i, 1935 ildə | ||
+ | Bataysk Mulki Hava Donanması mək- | ||
+ | |||
+ | ini bitirmi, təyyarəci-tə”limatcı | ||
+ | ipləmitdir. 1941—44 illərdə Odessa | ||
+ | r-nunda, Baltik donanmasının HHQ | ||
+ | tərkibində manqa, | ||
+ | komandiri kimi dəyӱtplərdə iptirak | ||
+ | etmipdir. S.-ın komandanlıq etdiyi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | polk təqr. 1500 deyupt ucupqu kecir- ( | ||
+ | MHL, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | UD Si, Dutimən gəmisini ba- | ||
+ | tırmıpi, təyyarəsini vurmutdur. | ||
+ | PTəxsən S. 239 deyuti ucupqu kecirmizn- | ||
+ | dir. 1944 il dekabrın 14-də S.-ın | ||
+ | bapcılıq etdiyi hucumcu təyyarəci- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | i- nun mərkəzi. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | eskadrilya, polk 6 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lər Liyepaya yaxınlıqında 6 duӱtimən | ||
+ | gəmisini batırmıtdı. S. bu deyutidə | ||
+ | igidlik gestərmip və qəhrəmancası- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | na həlak LU ə dəfə Lenin or- | ||
+ | ayraq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | deni, 3 Qırmızı ordeni və me- | ||
+ | dallarla təltif edilmiidir. Ad. k-z, | ||
+ | məktəb, gӱcə, gəmi və s. var. PTupla, | ||
+ | Yerevan, Liyepaya ip.-lərində bustu, | ||
+ | Bakıda Sov.İKP 22-ci qurultayı ad. | ||
+ | neftayırma z-dunda S,-ın barelyefi | ||
+ | olan memorial ləvhə qoyulmutdur. | ||
+ | |||
+ | ƏƏ,: Abbasov M. H., Sovet İttifa- | ||
+ | qı Qəhrəmanı Nelson Stepanyan, B., 1975: | ||
+ | Dvajdı QeroİN Sovetskoqo Sooza N. Steə | ||
+ | panan. Sb. dokumentov i materialov, Ere"= | ||
+ | van, 1968, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STEPANOV Aleksandr Avakovic | ||
+ | (1908, Azərb.SSR Valrut r-nunun | ||
+ | Mӱlkçdərə k.—18.12.1976, Sumqayıt)— | ||
+ | Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1948). | ||
+ | 1932 ildən Sov.İKP uzvu. Əmək fəa- | ||
+ | liyyətinə 1921 ildən bailamın, 1932— | ||
+ | 66 illərdə Hadrut, Arqcabədi və Jda- | ||
+ | nov r-nlarında k-z sədri, kənd sove- | ||
+ | tinin sədri, qəsəbə sovetinin sədri, | ||
+ | pambıq məntəqəsinin mudiri və s. ii1- | ||
+ | ləmitdir. 1947 ildə pambıqcılıq sa- | ||
+ | Həsində yuksək əmək gəstəricilərinə | ||
+ | nail Olmutdur. 1966 ildən İttifaq | ||
+ | əhəmiyyətli fərdi pensiyacı idi, | ||
+ | |||
+ | STEPANOVA Angelina Osipovna | ||
+ | (d. 23.11.1905, indiki Xabarovsk əlkə- | ||
+ | sinin Nikolayevsk- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Amur it.) — rus | ||
+ | |||
+ | sovet aktrisası. | ||
+ | |||
+ | SSRİ xalq artisti | ||
+ | |||
+ | 1960). Sosialist | ||
+ | |||
+ | Əməyi Qəhrəmanı | ||
+ | |||
+ | (1975). SSRİ Dəv- | ||
+ | |||
+ | lət mӱkafatı lau- | ||
+ | |||
+ | ı reatı (1952, 1977). | ||
+ | = 1952 ildən Sov, | ||
+ | “ə İKP uzvu. 1924 | ||
+ | = ildən Moskva Bəda- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ye Teatrının ak- | ||
+ | SEN R ipncacbi ibip. C.-HbiH | ||
+ | ifası ucun zahiri ifadə vasitələ- | ||
+ | rinin dəqiqliyi və lakonikliyi, psi- | ||
+ | xoloji dərinlik, intellektuallıq | ||
+ | və s, səciyyəvidir. Rolları: Zinaida | ||
+ | (*Dayımın yuxusuz, F. Dostoyevski), | ||
+ | İrina, a (*Uc bacıə, cQaqra- | ||
+ | İb”, A. Cexov), Lida (4Platon Kre- | ||
+ | cetə, A. Korneycuk), kralica Yelizave- | ||
+ | ta (“Mariya Stuartə, F. LPiller), | ||
+ | Patrik Kempbell (“Sevimli yalancı, | ||
+ | C. Kilti), Koltsova (4“Fəvqəl”adə sə- | ||
+ | firə, A. və P. Tur) və 6. Kinoda cə- | ||
+ | kilmippdir. 2 dəfə Lenin ordeni, | ||
+ | Oktyabr İnqilabı ordeni, 2 balpqa or- | ||
+ | den və medallarla təltif edilmitdir. | ||
+ | STEPNYAK — Qazax.SSR Kokcetav | ||
+ | vil.-ndə belə Enbekiildersk r-nu- | ||
+ | |||
+ | TOMOÖH/ TƏ"MHPH 3 Ay | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Bap. | ||
+ | STERADİAN (İyH. stereös—qHCMH, | ||
+ | həcmi, fəza-Hradian) — cisim buca- | ||
+ | rının əlcu vahidi. Qəpəsi ətrafın- | ||
+ | da bu bucaq xaricinə cəkilmin —.. | ||
+ | radan radiusunun kvadratına bərabər | ||
+ | səth ayıran cisim bucaqıdır və ster | ||
+ | ilə iparə edilir. Tam sfera 4l ster | ||
+ | cisim bucaqıdır. | ||
+ | CTEPEO... (iyu. stereös—MəhKəM, sa- | ||
+ | it tutumlu, məkani)—mӱrəkkəb sez- | ||
+ | lərin tərkib Hissəsi:z Həcmlilik, ya- | ||
+ | xud məkan bəlgusunun məvcudluqunu | ||
+ | clopoumerpatla), sabitlik, dan- | ||
+ | milik (məs., stereotip) bildirir. | ||
+ | STEREOAVTӦQRAF (stereo...-av- | ||
+ | to... E...qraf)—fototeodolitlə plan- | ||
+ | almada alınan əkillərin qra- | ||
+ | fomexaniki usulla iplənilməsi, bun- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | MƏC,, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | - ə = kə ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | A Mr gu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 36 CTEPEOBOPY | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ların plan və ya xəritəsinin tərtibi dir). S.p. kartoqrafiyada, astronomi- | ||
+ | ucun universal stereocihaz. Obyekti yada, kristalloqrafiyada və s.-də TaT- | ||
+ | iki mərkəzi proyeksiyadan ortoqonal biq edilir (bax Kartoqrafik proyek- | ||
+ | proyeksiyaya gecirərək, uyqun roma mə- cu?anap). | ||
+ | killərdən içaları ufuqi və paquli STEREOEFFEKT (stereo... -- lat. | ||
+ | muӱstəvilərdə almaqra imkan yaradır. eyqəssiz—tə”sir, nəticə)—obyektin iki | ||
+ | S.-ı koordinatoqrafla birləndirərək mustəvi perspektiv təsvirinə bax- | ||
+ | qrafiki usulla muxtəlif miqyaslı maqla onun həcmli (fəzavi) qavranı- | ||
+ | ran tərzi edilir. pı, Bunun ucun hər gəz yalnız bir | ||
+ | STEREOBORU—binokulyar perisko- təsviri germəlidir: təsvirlər gəz- | ||
+ | pik optik cihaz. İki okulyarlı baxın: dən elə məsafədə yerlətdirilməli- | ||
+ | boruşundan, tutqacdan (bərgidicidən), dir ki, eyniadlı nəqtələrə muvafiq | ||
+ | limbdən və ucayaqdan ibarətdir: 10— baxın pquaları kəsiisin: pqəkillər | ||
+ | 20 dəfə beyudə bilir. Stereobazisi miqyasca bir-birindən 1624 -dək fərq- | ||
+ | 2 lənə bilər. Birbata, əks və sıfır | ||
+ | S.-lər olur. Birbaia S. obyekt | ||
+ | nəqtələrinin fəzadakı həqiqi vəziyyə- | ||
+ | tinə mӱvafiq olub, sol və saə ipəkil- | ||
+ | Stereobərӱ: lərə uyqun olaraq sol və saq gezlə ba- | ||
+ | . 41--baxıi bo- XIldıqda yaranır. PPəgillərin yeri- | ||
+ | – rusu: 2—tut- Nİ qaripılıqlı dəyitiidikdə əks S | ||
+ | — tac 3—limby alınır. Onları 902 deəndərdikdə isə | ||
+ | — 4—ccayaq, 5— sıfır S.-i (təklin yastı qavranı- | ||
+ | baxım boru- ppı) bap verir. Stereoskopdan istifa- | ||
+ | EE” 5 də S.-in alınmasını asanlatdırır. | ||
+ | Dr rəli STEREOİZOMERLİK, fəza izo- | ||
+ | —— araqatı: A— Merliyi—izom-rliyin bir nə- | ||
+ | = ppaquli tupla- Vӱ. İzomer maddələrin molekulla- | ||
+ | = “MA YUYH CƏBHİ- DbiH Ha atomların bir-biri ilə ra- | ||
+ | = yə mexanizmi, bitə qaydası eyni ikən, onların fə- | ||
+ | — i— okulyarlar za dӱzulutunun muxtəlif olması. | ||
+ | “ ala" İki cur S. mə”lumdur: 1) sis-trans- | ||
+ | . sı: 10—yuxa- Nzomerlik və ya həndəsi izomerlik, | ||
+ | rı (hesabla- optik izomerlik. Bax həmcinin | ||
+ | may sonsuz Stereokimya. = | ||
+ | vint baraba- STEREOKİMYA (stereo,..-Hkimya)— | ||
+ | nız 7//—apa- kimya elminin bir cahəcu, molekulla- | ||
+ | ə | vu) Galan rın fəza qurulullunu, həmin qurulu- | ||
+ | la ə CD SƏ n maddənin fiziki xassələrinə | ||
+ | “era İİyisnşdı rl ii gəm (statik. S.) və reaksiyaların istiqa- | ||
+ | - məti ilə sur”ətinə (dinamik S.) tə”- | ||
+ | (mutahidə aparan iki nəqtə arasın- sirini eyrənir. Əsas eyrənmə obyekt- | ||
+ | dakı məsafəsi) dəyipkən olduqu ӱcӱn ləri uzvi maddələr, qeyri-uzvi mad- | ||
+ | təsvir stereoskopik, yə"ni həcmli alı- dələrdən isə kompleks və kompleksda- | ||
+ | nır. S.-dan sıqınacaq yerlərindən xili (gəlbətinvarı və ya xelat) bir- | ||
+ | dӱilməni mutpahidə etmək, məhəlli əsla Lin ə sini o . Paster Bər | ||
+ | eyrənmək və s. ucun istifadə olunur. mutdur . Mçasir S.-nın muhum | ||
+ | s EREOQRAFİN PROYEKSİYA — sahəsi konformasiya analizidir. S. | ||
+ | sfera və mustəvinin nəqtələri ara- fəza izomerliyini də (Stereoizomer- | ||
+ | sındakı uyqunluq. Belə alınır: sfe- lik) eyrənir. Muasir S.-da fiziki- | ||
+ | a ӱzərindəki S nəqtəsindən batla- kimyəvi və fiziki usullardan genin | ||
+ | rın S.p.-nın mərkəzi) onun digər istifadə edilir, məs., molekulda | ||
+ | nəqtələri OS radiusuna perpendi- atomların necə yerlətdiyini eyrən- | ||
+ | kulyar və S nəqtəsindən gecməyən (adə- mək ucun rentgenoqrafik və elektro- | ||
+ | tən sferanın O mərkəzindən, yaxud noqrafik usullarla atomlararası mə- | ||
+ | SS” diametrinin S” ucundan gecən) safələr və valent bucaqları mçəyyən | ||
+ | muӱsqəviyə pqualarla proyeksiyalanır. edilir. İstər sintetik polimerlərin | ||
+ | Bӱ zaman sferanın S-dən fərqli hər (məs., polistrol, polipropilen, buta- | ||
+ | nəqtəsi mӱstəvinin M” nəqtəsinə diep kaucuku və s.), istərsə də təbin | ||
+ | kecir: belə UD AlL qarpılıqlı bir- irimolekullu birlətimələrin (polisa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | qiymətlidir nəqtəsi istisnadır: xaridlər, zӱlallar, təbii gaucuk və | ||
+ | |||
+ | | “əs x = s.) xassələri, eləcə də dərman prepa- | ||
+ | ratlarından bir coxunun aktivliyi | ||
+ | molegulların fəza quruluqpundan cox | ||
+ | — asılı olduqundan, polimerlərin is- | ||
+ | tehsal texnologiyası, bioximya, mo- | ||
+ | legulyar biologiya, farmakologiya | ||
+ | və s. ucun S.-nın bəeyuk praktik əhə- | ||
+ | miyyəti var. | ||
+ | |||
+ | Əd.Potapop V. M., Stereoximin, | ||
+ | ah ə Ay M,, 1975, TepHedü A., Sovremennan or- | ||
+ | cӱnki mӱstəvidə ona uyqun nəqtə yox- qaniceskal ximil, v 2-x t., per. s anql., | ||
+ | dur). S.p.-nın əsas xassələri: 1) Sfe- M.. 1981. | ||
+ | ra uzərindəki Q cevrəsinə mӱstəvi STEREOKİNO, stereoskopik | ||
+ | uzərində Q” cevrəsi, S neqtəsindən kin o—tamatacıda ekranda təsvir | ||
+ | gecən cevrələrə isə duz xətlər, ra- olunan obyektləri həcmli kimi qav- | ||
+ | diusu sonsuz beyuk olan cevrələr ramaq təsəvvuru (illӱziyası) yarat- | ||
+ | (iqəgildə u və u”) uyqundur: 2) S.p. maqa imkan verən kinematoqraf no- | ||
+ | ilə yaradılan uyqunluq konform uy- vu. S.-nu cox vaxt həcmli və ya uc- | ||
+ | qunluqdur (bax Konform in"ikas), elculu kino da adlandırırlar. Tə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | I | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | r | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | yəni bucaqlar saxlanılır (sfera bii iqəraitdə insanın hər gəzu həcm- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ӱzərindəki. MMC bucaqı mustəvi li cismi ez rakurs bucaqı altında | ||
+ | ӱzərindəki 1.”M”M” bucaqına bərabər- gerur və bir gezuӱn tor təbəqəsində | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əks olunan təsvir o biri gezun tor tə- | ||
+ | bəqəsində əks olunan təsvirdən fərq- | ||
+ | li alınır. Bu təsvirlər disparat- | ||
+ | lıqı ilə fərqlənir, yə”ni təsvirlə- | ||
+ | ri ust-ustə qoyduqda ozum bir- | ||
+ | birinin ustunə duiqmur. Eninə dis- | ||
+ | paratlıq (yə”ni gəz bəbəklərini bir- | ||
+ | lətdirən xətt boyu konturların duz | ||
+ | gəlməməsi) nəticəsində təbii fizi- | ||
+ | oloji stereoeffekt meydana cıx- | ||
+ | dıqı ucun insan cisimlərin fəzada | ||
+ | bir-birinə nəzərən yerini MYƏ))ƏH- | ||
+ | ləixdirir, onların həcmi, relyefi | ||
+ | və s. əlamətləri barədə təsəvvur əldə | ||
+ | edir. S. vasitələri, film ayrı-ayrı | ||
+ | iki nəqtədən cəkildiyi ucun, tamaila- | ||
+ | cıya ekrandakı eyni obyekti hər gez- | ||
+ | lə ayrılıqda gərməyə imkan verir. | ||
+ | Bunun ucun film stereoskopik usul- | ||
+ | la cəkilir və stereoskopik kinopro- | ||
+ | yeksiya aparatları ilə proyeksiyala- | ||
+ | nır. Həcmli təsviri gərə bilmək ucun | ||
+ | bəzən muvafiq separasiyaedici Op- | ||
+ | tik vasitələrdən (məs.., gezlugdən) is- | ||
+ | tifadə olunur. Holoqrafiyaya əsas- | ||
+ | lanmaqla S. cəkilini "*/zərində ii | ||
+ | |||
+ | |||
+ | aparılır. | | ||
+ | STEREOKOMPARATOR (stereo...-- | ||
+ | komparator) — stereofotoqrammetrik | ||
+ | cihaz: -qoppa aerofotopəkildən eyni | ||
+ | nəqtələrin dӱzbucaqlı koordinatları- | ||
+ | Hbi (7, U), parallakslar fərqini, uzu- | ||
+ | nuna və eninə parallakslarını təyin | ||
+ | etmək ucundur. stereotopoqrafik | ||
+ | planalmada, fototrianqulyasiya itəbə- | ||
+ | gələrinin sıxlatdırılmasında, fo- | ||
+ | toteodolitlə planalmada və s.-DƏ cox | ||
+ | genin itplədilir. | ||
+ | |||
+ | STEREOMETR (stereo...-- ...metr)— | ||
+ | yer səthindən, havadan və kosmosdan | ||
+ | cəkilmini ipəkillərin stereoskopik | ||
+ | mutpahidəsi zamanı elcmə ucun ii1- | ||
+ | lLədilən optik-mexaniki cihaz. Topo- | ||
+ | qrafik xəritə tərtibində, relyefin | ||
+ | təsviri və depifrlənməsi, fotoqram- | ||
+ | metrik iplər aparılarkən aeropiəkil- | ||
+ | dən əlculər gəturmək YÜYH, 1:25000 və | ||
+ | kicikmiqyaslı aerofototopoqrafik | ||
+ | planalmada itlədilir. | ||
+ | STEREOMETRİYA (stereo... -- ... | ||
+ | metriya)—elementar həndəsənin His- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | səsi, fəza fiqurlarını eyrənir (bax | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Planimetriya). | ||
+ | |||
+ | STEREOMUNTƏZƏM POLİMER- | ||
+ | LƏR—xətti makromolekulu eynitip- | ||
+ | li kimyəvi bəndlərdən (halqalardan) | ||
+ | ibarət olan polimerlər. Onlarda | ||
+ | bəndlərin fəza konfiqurasiyaları | ||
+ | (eyni və ya muxtəlif ola bilər) qanu- | ||
+ | nauyqun surətdə muəyyən ardıcıllıq- | ||
+ | la duzulmulpdur. S.il. iki qrupa: | ||
+ | izotaktik və sindiotak- | ||
+ | tik polimerlərə ayrılır. İzotak- | ||
+ | tik polimerlərdə eynitipli yan əvəz- | ||
+ | ləyicilər makromolekulun əsas karbon | ||
+ | atomları silsiləsindən gecən xəyali | ||
+ | mustəvinin bir tərəfində, sindiotak- | ||
+ | tik polimerlərdə isə, əks tərəfində | ||
+ | yerlətir. S.p., yan əvəzləyiciləri in- | ||
+ | zamsız surətdə yerlətmit eynitərgkib- | ||
+ | li ataktik polimerlərdən həm | ||
+ | kristallatma dərəcəsi, həm də fizi- | ||
+ | ki, mexaniki və termik xassələrinin | ||
+ | yugsəkliyi ilə fərqlənir. | ||
+ | CTEPEOHPO )EKTOP (cmepeo ...-- nar. | ||
+ | proyıcıo—Hpənn aTbiıpaM)—crTe TO- | ||
+ | qrammetrik cihaz. 39-dək meyl buca- | ||
+ | qına malik aerofotopəkillərə əsasən | ||
+ | topoqrafik xəritənin tərtibində iii- | ||
+ | lədilir. Yer səthinin modeli S.-da | ||
+ | cevrilmin (dəyipdirilmiti) ppçala- | ||
+ | rın proyeksiyası prinsipinə əsasən | ||
+ | alınır. S.-u prof. Q. V. Romanovski | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STERİLLİK | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 37 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | təklif etmipdir: qısa olaraq SPR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STEREƏS | ||
+ | STEREOSKOӦP (stereo... -- ...skop) | ||
+ | —yer səthinin və mӱxtəlif obyektlə- | ||
+ | pə piəkillərinə baxmaqla onların | ||
+ | əcmi (ucelculu) təsvirini gərmək | ||
+ | ucun iplədilən optik cihaz. S. əca- | ||
+ | sən aeropəkilləri və kosmik iəkil- | ||
+ | ləri depifrləmək ӱcun iplədilir. | ||
+ | Əsas nevləri: portativ S. (celə dapı- | ||
+ | na bilən və cibdə gəzdirilən S., ste- | ||
+ | reoskopik eynəklər), stolustu S. (qur- | ||
+ | qusuz S., binokulyar hissəli S. və s.) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | S. | ayə | ||
+ | HL İZ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tamapacıda təsvirlərin muptahidə- | ||
+ | si zamanı dərinlik və həcmilik təəs- | ||
+ | suratı yaradan televiziya sistem- | ||
+ | ləri. Həcmilik təəssuratı gərmənin | ||
+ | binokulya xassəsinə əsaslanır. | ||
+ | Odur ki, S.t.-da eyni bir obyektin təs- | ||
+ | viri bir-birindən muəyyən məsafədə | ||
+ | yerləttmiti elə iki mevqedən (verili- | ||
+ | ppin bazisi) verilir ki, nəticədə o6- | ||
+ | yektin stereocutunu təpil edən iki | ||
+ | təsvir alınır. Qəbul zamanı tamalta- | ||
+ | cıya stereocutun təsvirləri gezlərə | ||
+ | ayrı-ayrılıqda (sol gəzə sol təsvir, | ||
+ | car Kəsə isə saq təsvir) tə”sir edir. | ||
+ | S.t,-dan kutləvi televiziya veriliii- | ||
+ | lərində (hələlik iplənmək uzrədir) | ||
+ | və mӱxtəlif praktiki əhəmiyyətli tət- | ||
+ | biqi sahələrdə istifadə oluna bilər. | ||
+ | STEREOSKOPİK FOTOAPARAT — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bir obyektin stereocut əmələ gətirən: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 2 pəklini eyni vaxtda cəkmək . | ||
+ | fotoaparat. S.f. bir-birindən 65 mm | ||
+ | məsafədə (insan g bəbəkləri | ||
+ | arasındakı orta ədə) yerlətən iki | ||
+ | identik obyektivlə təchiz kur : | ||
+ | STEREOSPESİFİK no İ ER- | ||
+ | LƏİYMƏ—fəza qurulupu yuksək də- | ||
+ | rəcədə nizamlanmıqtl polimerlərin | ||
+ | (stereomuntəzəm polimerlərin) sinte- | ||
+ | SHHH TƏ Ki edən polimerlətmə. | ||
+ | STEREOTİP (stereo...-- yun. Sӱrov— | ||
+ | numunə, surət, forma)—hundur capda | ||
+ | cap formasının (yıqı və klipe) su- | ||
+ | rəti, qalınlıqı 2 mm-dən 25,1 mm- | ||
+ | dək olan levhələr ptəklində hazırla- | ||
+ | nır. 18 əsrdə meydana cıxmıpdır. | ||
+ | Coxtirajlı nəprlərdə genipt istifa- | ||
+ | də edilir. Hazırlanma tsuluna gərə | ||
+ | S. tekmə, qalvanoplastik (və ya elek- | ||
+ | trolitik) və preslənmipt olur. Mate- | ||
+ | rialı metal, polimer və ya onların | ||
+ | qarıptıqından ibarət olur. Cap ma- | ||
+ | pplınının TİPİNƏ uyqun olaraq yastı | ||
+ | (tigelli və ya yastı cap mapqınları | ||
+ | ucun), yaxud qevsvarı (rotasiya ma- | ||
+ | anə ucun) pəkildə hazırlanır. | ||
+ | STEREOTİPİYA, poliqrafiya- | ||
+ | Dd a—coxnusxəli nəprlərin capı ucun | ||
+ | Hundur cap ması surətlərinin | ||
+ | (stereotiplərin) hazırlanması. Ste- | ||
+ | rezin levhə pəklində və ya silindr | ||
+ | |||
+ | issəsi formasında olub mətbəə ərin- | ||
+ | tisindən, misdən və s.-dən, həmcinin | ||
+ | plastik əə və ya rezindən hazırla- | ||
+ | nır. Uc | ||
+ | |||
+ | elektrolitik və presli. Birinci | ||
+ | usulda matrisaya mətbəə ərintisi tə- | ||
+ | gur, soyuduqdan sonra orijinalın rel- | ||
+ | yefli formasını alırlar: ikincidə | ||
+ | qalvanik vannada matrisa tzərinə me- | ||
+ | tal təbəqəsi (mis, nikel, dəmir) toP- | ||
+ | lamaqla stereotip ucun ӱst capedici | ||
+ | təbəqə əldə edilir: uucuncu csulda isə | ||
+ | stereotip almaq ucun matrisaya qız- | ||
+ | dırılmıq halda pres altında plas- | ||
+ | tik gӱtlə ləvhəsi sıxılır. | ||
+ | |||
+ | S. məhsuldarlıqı yuksək olan ro- | ||
+ | |||
+ | tasiya cap mamınları çcun )Ma- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | . usulu məvcuddur: TƏKMƏ, - | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lar hazırlamaqa, eyni cӱr forma- | ||
+ | surətlərdən eyni zamanda bir necə ma- | ||
+ | pında cap etməyə imkan verir. Mat- | ||
+ | risaları uzun mӱddət saxlamaq mum- | ||
+ | kun olduqu ucun S.. kitabların təkrar | ||
+ | capını asanlaidırır. | ||
+ | |||
+ | STEREOFONİYA (cmepeo... “ yun. | ||
+ | rhӧpe— səs)—səs mənbələrinin fəza- | ||
+ | da paylanması effektini saxlamaqla | ||
+ | səsin elektroakustik cihazlarla etu- | ||
+ | rulməsi və ya yenidən səsləndirilməsi. | ||
+ | Səs mənbələri fəzada paylandıqda in- | ||
+ | sanın epitmə aparatı onların mux- | ||
+ | təlif yerdə olduqunu təyin edir | ||
+ | məs., orkestrdə musiqi alətlərinin | ||
+ | yerini muəyyənlətdirir). radio- | ||
+ | qəbuledici və kinofilmi mupayiət | ||
+ | edən ucadandanıtlan səsi yalnız bir | ||
+ | istiqamətdə pqualandırır və real ha- | ||
+ | disəyə uyqun radiotranslyasiya zamanı | ||
+ | fəza effekti yaranmır. S. verilii- | ||
+ | lərin təbiiliyini artırır. | ||
+ | orkestrin səsini və musiqi alətləri- | ||
+ | nin yerləpməsini təbii vermək ucun | ||
+ | |||
+ | |||
+ | uc mikrofon ufuqi mustəvidə (qulaq. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mənbəyin paquli mustəvidə yerdəyiti- | ||
+ | məsinə az həssasdır) orkestrin yer- | ||
+ | ləpməsi boyunca bir-birindən muxtə- | ||
+ | lif məsafədə qoyulur. Hər koda | ||
+ | gucləndirici qopulur və siqnal uca- | ||
+ | dandanıtana ulur. Ucadandanı- | ||
+ | pan uyqun mik nların qəbul etdiyi | ||
+ | səsi canlandırır və orkestrdə musiqi | ||
+ | alətlərinin yerləpqməsinə uyqun fəza | ||
+ | effekti yaranır. S. stereofonik ki- | ||
+ | no, stereofonik səsyazma və stereofo- | ||
+ | nİK səs veriliptində iq edilir. | ||
+ | STEREOFONİK RADİOVERİLİ | ||
+ | —dinləyicidə səsin tonu, tembri və | ||
+ | gurluqu ilə yanatı, səs mənbələrinin | ||
+ | yeri haqqında da təsəvvur yaradan pro- | ||
+ | qramların radno ilə veriliti. Bu | ||
+ | cur verilitdə səslənmə təbii xarak- | ||
+ | ter alır (bax Binaural effekt). | ||
+ | Adətən S.r. ultraqısa dalra diapa- | ||
+ | zonunda aparılır. S.r. proqramı iki | ||
+ | kanal ilə verildikdə dapıyıcı tez- | ||
+ | lik vericidə tezliyə gərə kompleks | ||
+ | stereofonik siqnalla modulyasiya | ||
+ | edilir. SSRİ-də cpolyar diyi | ||
+ | yalı sistemə tətbiq edilir. S.r.-in | ||
+ | qəbulunda stereofonik radioqəbuledi- | ||
+ | cilərdən istifadə edilir: kvadrafo- | ||
+ | nik (4-kanallı) S.r. yaradılması is- | ||
+ | tiqamətində təkmillədirilir. | ||
+ | STEREOFONİK SƏSYAZMA fono- | ||
+ | qramı yazılma vaxtı səs mənbələri- | ||
+ | nin yerləmə istiqaməti haqqında in- | ||
+ | formasiyaya malik olan səsyazma nə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Səaslandirimə | ||
+ | Uckanallı sterqofonik səsyazma və səs- | ||
+ | ləndirmə sxemi: 7—mikrofon: 2—sosyaz- | ||
+ | ma kanalı: 3—səsdapıyıcıy 4—səsdatpı- | ||
+ | yıcının Hərəkətinin imanı .. | ||
+ | zı cıqırı: 6—fonoqram: 7—səsləndirmə H | ||
+ | |||
+ | |||
+ | la | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kanalı: 8—səsucaldan. | ||
+ | vӱ. Belə yazının səsləndirilməsində | ||
+ | cox təbiilik olur. Bu .. fekt | ||
+ | yazmanın m | ||
+ | lpən mikrofon larla aparılması və | ||
+ | yazının muxtəlif nəqtələrdə yerlət- | ||
+ | dirilmin reproduktorlarla (onların | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Məs., 6 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əlif mevqelərdə yerlə- yala | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sayı kanalların sayına bərabərdir) | ||
+ | səsləndirilməsi nəticəsində alınır. | ||
+ | Kanalların sayı panoramlı və geniit- | ||
+ | formatlı kinoda cox (bepi), stereofo- | ||
+ | HHK MƏHHƏT anapaTnapbın na (MATHHTO- | ||
+ | fon, elektrofon, qəbuledici və s.) isə | ||
+ | adətən iki getuӱrulur. 20 əsrin 70-ci | ||
+ | illərindən məmpət aparatlarında 4- | ||
+ | kanallı kvadrafonik səsyazmadan is- | ||
+ | tifadə edilir. | | ||
+ | ST REOFOTOQRAMM ETRİYA —fo- | ||
+ | toqrammetriyanın belməsisz qopa aero- | ||
+ | otopəkillərdən istifadə edərək, tə- | ||
+ | HH və sun"i obyektlərin həndəsi xas- | ||
+ | sələrini eyrənir. Əsasını stereosko- | ||
+ | pik mutpahidə təpkil edir. . Me?- | ||
+ | marlıqda, intaatda, təbabətdə, hərbi- | ||
+ | mӱhəndis iplərində, kosmik tədqiqat- | ||
+ | larda və s.-də tətbiq olunur. | ||
+ | STEREOCUT—eyni obyektin iki gӧrmə | ||
+ | nəqtəsindən cəgilmiiy iki təsvirinin | ||
+ | irlətməsi. S.-ə baxarkən (belə ki, | ||
+ | hər gəz bu təsvirlərdən yalnız birini | ||
+ | gersun) obyektin həcmli (stereosko- | ||
+ | pik) pəkli gərunur. S.-dən stereoki- | ||
+ | noda, ster toqrafiyada, stereosko- | ||
+ | pik televiziyada, Həmcinin elmi məq- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sədlər n istifadə edilir. | ||
+ | STERİL HEYVANLAR, mikrob- | ||
+ | suz Hheyvanlar—viruslar, həm- | ||
+ | cinin makroparazitlər daxil olmaq- | ||
+ | na 6 mikroorqanizmlərdən azad | ||
+ | olan heyvanlar. S.H. yetipdirməyə 19 | ||
+ | əsrin sonunda cəhd gestərilmitdi. | ||
+ | Hələ L. Paster “Heyvanların həyatı | ||
+ | mikrobsuz mumkundurmu?ə sualını | ||
+ | meydana atmındı. 20 əsrin 40-cı il- | ||
+ | lərində Amerika alimi C. Reynirs | ||
+ | əməkdapları ilə birgə subut etdilər | ||
+ | ki, S.h.-ın inkitpafı və coxalması | ||
+ | ccun əlveritli sun"i ptərait yaratmaq | ||
+ | olar. İmmunologiyada, bakteriologi- | ||
+ | yada, virusologiyada, parazitologiya- | ||
+ | da, eksperimental biologiya və tibbin | ||
+ | digər ələrində S.H.-dan istifadə | ||
+ | olunması cox məhsuldar nəticə verdi | ||
+ | və 20 əsrin 60-cı illərində mustəqil | ||
+ | elmi fənnin —qnotobiologi- | ||
+ | yanın yaranmasına səbəb oldu. | ||
+ | S.H.-ı balanı dan steril su- | ||
+ | rətdə ayırmaqla (histerotomiya, his- | ||
+ | terektomiya), yaxud həptərat və quppla- | ||
+ | rın zərərsizlətdirilən yum parı- | ||
+ | nı yıqıb sonradan inkubasiya etməklə | ||
+ | alırlar. Dorulanadək bala steril ol- | ||
+ | mupsa, bu halda heyvan steril sayı- | ||
+ | lır. Qnotobiologiyanın mə"lumatları | ||
+ | gəstərir ki, təbii ptəraitdə normal | ||
+ | mikroflora simbioz orqanizmlər ucun | ||
+ | zəruridir: bu sahib orqanizmi vita- | ||
+ | minlər, aminturtular və həzm r- | ||
+ | mentləri ilə tə"min edir. SSRİ-də | ||
+ | ilk S.H. N ildə alınmıtn ə | ||
+ | STERİLİZASİYA (var. sterilis— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | sonsuz)—1) Muxtəlif maddələrin, əpt- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yaların, ərzaq məhsullarının və s. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | canlı mikroorqanizmlərdən tam tə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mizlənməsi. Yӱksək temp-r, mayeləri" | ||
+ | filtrdən kecirmək S.-nın ən cox Ya- | ||
+ | yılmıt usuludur. S. operasiya ota- | ||
+ | qında, anti klər qablapdırı- | ||
+ | lan sexlərdə ultrabənevitəyi myana- | ||
+ | rın geməyi ilə aparılır. Kosmik | ||
+ | gəmilərdə də S. tədbirləri gərulur. | ||
+ | ) Cinsi S.—cinsi unksiyanın | ||
+ | ormonal tənziminin saxlamaqla in- | ||
+ | sanı doqrum qabiliyyətindən cərrahi | ||
+ | yolla ət etmək. | ||
+ | |||
+ | STERİL TOR—muxtəlif əmi- | ||
+ | rın sterilizasiyası ucun ipplə- | ||
+ | dilən aparatlar. Avtoklav, quruducu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ikaf və s. S.-lar mə”lumdur. | ||
+ | STERİLLİK (lat, sterilis—xəscyə, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 38 STERİNLƏR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sonsuz, barsız)—cinsi yetkinliyə cat- kicik S. Azərb.SSR-də daha cox ya- | ||
+ | mısi fərdin cinsi coxalmaya qadir yılmıtdır. Adətən, adalarda koloni- | ||
+ | olmaması. Botanika və bitki- ya halında coxalır. Bakı arxipela- | ||
+ | cilikdə “S.ə, insan və heyvanlara qının Gil və baiqa adalarında Ya- | ||
+ | aid edildikdə cdəlsuzluk? kimi ii- payırlar. Yerdə duzəltdiyi yuvaya, | ||
+ | lədilir. Tibdə və mikrobio- adətən 3—4 yumurta qoyur, 2—3 rtə | ||
+ | logiyadacS.ıterminindən mçhit- kurt yatır. Xırda balıq və su onur- | ||
+ | də, orqanizmdə, yaxud hər hansı ma- qasızları ilə qidalanır. | ||
+ | |||
+ | terialda canlı mikroorqanizm və ya STEROİDLƏR —kimyəvi təbiətinə ge- | ||
+ | onun sporlarının olmadıqını xarak- rə izoprenoidlərə aid olan ӱzvi bir- | ||
+ | terizə etmək ucun istifadə edilir. ləpmələr sinfi. Siklopentanperhid- | ||
+ | STERİNLƏR, sterollar—ste- rofenantren (perhidrosiklopentanfe- | ||
+ | roidlər sinfinə mənsub polisikl nantren— A. Lenincerə gərə) nuvəsi- | ||
+ | spirtlər. Canlı təbiətdə geniiy ya- nin (steranların) tərəmələridir. Ste- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ılmıtdır. S. uzvi həlledicilərdə roidlərin mӱxtəlif nəvləri canlı | ||
+ | əll olan, suda isə həll olmayan op- təbiətdə genip yayılmıttdır, onlar | ||
+ | tik aktiv, kristal maddələrdir. S. mikroorqanizmlərdə, bitkilərdə və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mikroorqanizm, bitki və heyvanlarda heyvanlarda rast gəlir. | ||
+ | |||
+ | skvalen karbohidrogenindən əmələ gə- Muhum təbii S.-dən ed turptula- | ||
+ | lir. Molekullarında 27—29 karbon rını, kipi və qadın cinsiyyət hor- | ||
+ | atomu olur. İnsan və heyvanlarda ən monlarını, bəyrəkustu vəzinin qabıq | ||
+ | muhum sterin—xolesterin, gəbə- maddəsi hormonlarını gestərmək olar. | ||
+ | ləklərdə, o cӱmlədən xəmirmayada ən Yuksək bioloji fəallıqa malik olan | ||
+ | KEHHHI yayılanı—erqosterin, bitki- bə"zi maddələr buraya aiddir. Bu bir- | ||
+ | - isə fitosterinlər qrupuna mən- lətmələr S.-in bir sinfi olan ste- | ||
+ | su Yalan və stiqmasterindir., rinlər (xolestrin) mӱstəsna edilmək- | ||
+ | Ali heyvanlarda S. sinir toxumala- lə, huceyrədə cuzi miqdardadır. | ||
+ | |||
+ | rı, qaraciyər, sperma uӱceyrələri | ||
+ | |||
+ | və s.-də olur. Xolesterin, erqosterin her, s anql., M., 1974: Berezov T. T., | ||
+ | və f-sitosterindən sənaye miqyasın- Korovkin B. F., Bioloqiceskal xi- | ||
+ | da steroid hormonları və O qrupu vi- min, M., 1982. | ||
+ | |||
+ | taminləri alınır. | b | ||
+ | |||
+ | CTEPRHHT (unx. sterling)—1) 12 əsr- STETOSKOP (yun. 5(2(hoz—kəeks, si- | ||
+ | dən penninin ing. adı: 14 əsrin so- nə, də ...skop)—insan və heyvan or- | ||
+ | nundan funt sterlinq birlətməsin- qanizmində ӱrək tonlarına, tənəffus | ||
+ | də istifadə edilir. 2) ilis sik- və s. təbii səslərə qulaq asmaq ucun | ||
+ | gələrinin qanunla muəyyən edilmikt iiylədilən tibbi alət. 1816 ildə aus- | ||
+ | (916 2/3), kultasiya diaqnostika usulunun bani- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədl. Lenindjer A., Bioximil, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | probu: qızıl sikkə probu | | ||
+ | |||
+ | gəli sikkə ər S ). si fransız həkimi R. Laennek (1781— | ||
+ | STERLİNQ ZONASI—bax Balyu- 18 kəpf etmitdir. | | ||
+ | |||
+ | ta zonaları. STEFAN DӰİYAN (təqr. 1308—20.12. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STERLİTAM AK—Bapq.MSSR-də pqə- 1355)—Serbiya kralı (1331 ildən), | ||
+ | hər. Sterlitamak r-nunun mərkəzi. 1345 ildən car. S. Bizansla uzunmud- | ||
+ | Belaya cayında gəmi dayanacaqı. D.y. dətli mӱharibələr nəticəsində Ser- | ||
+ | cr. Əh. min (1983). Kimya və ma- biya ərazisini xeyli genitləndirmiiz | ||
+ | itınqayırma sənayesinin muhum mər- və Serb—Yunan carlıqını yaratmıpp- | ||
+ | kəzidir. Yungul sənaye, pedaqoji in-t, dı. 1345 ildə Serbiya arxiyepiskop- | ||
+ | Ufa neft in-tunun umumtexnika-fa- luqunu patriarxlıq, ezunu isə cserb- | ||
+ | kӱltəsi, 8 orta ixtisas məktəbi, dram lərin və yunanların carı e”lan et- | ||
+ | teatrı, əlkəpqunaslıq muzeyi var. miidi. 1 ildə dərc etdirdiyi | ||
+ | 1919—22 illərdə Bapq.MSSR-in pay- Stefan Dumanın Qanunnaməsi feodal | ||
+ | taxtı olmupdur. 1766 ildə salın- qaydalarını məhkəmləndirməyə yənəl- | ||
+ | mıpdır. = dilmiindi. | ||
+ | CTEPH (5seqpe) Lorens (24.11.1713, STEFAN DUİYANIN QANUNNA- | ||
+ | İrlandiya, Klonmel—18.3.1768, Lon- MƏSİ —orta əsrlərdə Serbiyada qa- | ||
+ | don)—ingilis yazıcısı. Sentimen- nunlar məcmuəsi. Serbiya carı Ste- | ||
+ | talizmin gerkəmli işma əndəsidir. fan Dumanın (1345— 1355) təpəbbu- | ||
+ | Kembric un-tinin ilahiyyat fakul- su ilə 1349 il yırqıncaqrında qəbul | ||
+ | təsini bitirmip (1738), kepiplik edilmitdi (1354 ildə əlavələr olun- | ||
+ | etmipdir. “Centlmen Tristram PTəen- mupdu). 24 siyahısı devruӱmuzədək | ||
+ | dinin Həyatı və mulahizələriə (c. catmıpdır. S.D.q. hakim feodal sin- | ||
+ | 1—9, 1760—67) əsəri 18 əsr ailə-məi- fi daxilindəki, həm də bu siniflə | ||
+ | pət romanı Den əəbi yenəlmindir. kəndlilər və devlət hakimiyyəti ara- | ||
+ | cFransaya və İtaliyaya əl sında qaripılıqldı munasibətləri | ||
+ | səyahətə (1768 manında mutləqiy- təsbit edirdi. | ||
+ | əsə ra “ə ə əksini tapmıpn- STEFAN — BӦLTSMAN QANUNU— | ||
+ | dır. cYorikin eyudləriə (c. 1—2, tarazlıqda olan pqualanma enerjisi- | ||
+ | 1760—69) psixoloji manı var. nin həcmi sıxlıqının (r==a1Q", a— | ||
+ | Əsəri: Fransaya və İtaliyaya sen- sabitdir) və onunla baqlı olan ipça- | ||
+ | timental səyahət, B., 1973, buraxma qabiliyyətinin ((=oT", 0— | ||
+ | Əd.: Pıxlı İ. və baptaları, XUPT Stefan-Boltsman sabitidir) muctləq | ||
+ | əsr xarici ə yat tarixi, B., 70: temp-run (T) 4-cuӱ dərəcəsi ilə mutə- | ||
+ | Elistratovza A,, AnqliaskiV roman nasibliyini gəstərən qanun. Mutləq | ||
+ | əpoxn Prosvepdenil, M., 1966. qara cisim ucun doqrudur. Bu qanun | ||
+ | STERNALAR (Bkeqaplae)—qaqayılar Y. Stefan təcrubədə (1879), L. Bolts- | ||
+ | fəsiləsinə aid yarımfəsilə. Bədəni- man isə nəzəri (1884) olaraq almıpl- | ||
+ | nin uz. 20—55 sm olur. Qanadları dı. S.—B.q.-ndan yӱksək Təmirların | ||
+ | nazik və uzundur. Dimdiyi duz və əlcӱlməsində istifadə olunur. | | ||
+ | itidir. Sur"ətlə ucur və yaxpı uzur. STEFAN--BӦLTSMAN SABİTİ | ||
+ | SSRİ-də "kə mənsub 10 nəvu, o (o)—fiziki sabitlərdən biri, mut- | ||
+ | cumlədən Azərb.SSR-də 4 cinsə mən- ləq qara cismin tarazlıqda olan iqua- | ||
+ | sub 8 nevu var. Sahil qutilarıdır. lanma enerjisinin həcmi sıxlı- | ||
+ | ay S.-ı, Xəzər “S,-ı, aqyanaq S, və qInı muəyyən edən qanuna daxildir | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (bax Stefan—Boltsman qanunu), = | ||
+ | = (5,67032 :-0,00071)-10 8 vt/(me?-K*) = | ||
+ | == (5,67032 = 0,00071) :109 er? / (can . | ||
+ | sm?.K*). | ||
+ | STEFENSON, Stivenson (Bbe- | ||
+ | rhepzop) Corc (9.6.1781, Nortamber- | ||
+ | lend, Uaylem—12.8.1848, Cesterfild, | ||
+ | Tepton-Haus)—buxarla iiyləyən d.Y. | ||
+ | nəql.-nın baqilanqıcını qoymu(l in- | ||
+ | gilis konstruktoru və ixtiracısı. | ||
+ | 1814 ildən parovozqayırma ilə məii | ||
+ | qul olmuzidur. S. orijinal konstruk- | ||
+ | siyalı mə”dən lampasını ixtira et- | ||
+ | mii (1815), Nyukaslda dunyada ilk | ||
+ | parovozqayırma z-dunun əsasını qoy- | ||
+ | muidur (1823). Həmin z-dda onun pəh- | ||
+ | bərliyi altında cəkilən Darlinqton— | ||
+ | Stokton d.y., sonra isə Mancestr və | ||
+ | Liverpul arasındakı d.Y. YUYH na | ||
+ | rovoz duӱzəldilmiidir. S.-un təklif | ||
+ | etdiyi d.y.-nun eni (1435 mm) Qərbi | ||
+ | Avropa d.y.-larında ən cox yayılmıllq | ||
+ | enuyAYP. | ||
+ | Əd: B | ||
+ | Stefenson, | ||
+ | STEFFENS (Steffens | ||
+ | koln (6.4.1866, San- | ||
+ | 1936, Kaliforniya, armel)—ame- | ||
+ | rikan publisisti. 1900-cu illərin | ||
+ | əvvəlində e“Zibil epələyənləri ədəbi | ||
+ | hərəkatına bapcılıq etmitdir. eİllə- | ||
+ | hərlərin rusvaycılıqı (1904), aGay- | ||
+ | idarə uqrunda izə, (1906), | ||
+ | “İntpaatcıları (1909) kitablarında | ||
+ | burjua devlət aparatı, inhisarcıla- | ||
+ | Yə fırıldaqcılıqı ifipa olunur. | ||
+ | 919 ildə Moskvada V. İ. Leninlə | ||
+ | gerutimutidur. 30-cu illərdə kommu- | ||
+ | nistlərə yaxınlalmınt, faiizm təh- | ||
+ | lukəsinə qaripplı cıxmındır. cAvto- | ||
+ | bioqrafiyamə (1931) əsəri var. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri Razqrebatelh | ||
+ | M., 1949, Malıcik na lopadi, L., 1955. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STEXİOMETRİYA (yun. *osheyop | ||
+ | —ilkin, əsas--...metriya)—kimyəvi | ||
+ | reaksiyaya girən bəsit və murəkkəb | ||
+ | maddələrin kutlələri (həcmlərn) ara- | ||
+ | sında miqdari nisbətlər haqqında | ||
+ | təlim. c“S.ə terminini elmə alman | ||
+ | kimyacısı İ. Rixter daxil etmipdir. | ||
+ | S.-nın əsas muldəaları Avoqadro qa- | ||
+ | nununa, Gey-Lussak qapununa, Həndəsi | ||
+ | nisbətlər qanununa, kutlənin caxnaH- | ||
+ | ması qanununa və ekvivalentlər qanu- | ||
+ | nuna əsaslanır. Stexiometrik hesab- | ||
+ | lamalar kimya texnologiyasında və me- | ||
+ | zı giyada genmi tətbiq edilir. | ||
+ | STEC) gӧ, Boris erieyevic (5.8. 1891, | ||
+ | indiki ula vil,, anovo k,— 2. | ||
+ | 4.1969, Moskva) — . “ӧn | ||
+ | hidroaeromexanika | ||
+ | və istilik texnika- | ||
+ | sı sahəsində sovet | ||
+ | alimn. SSRİ EA | ||
+ | akad. (1953, m. ӱzvu | ||
+ | 1946). Sosialist | ||
+ | Əməyi Qəhrəmanı | ||
+ | (1961). Lenin mu- | ||
+ | kafatı laureatı | | ||
+ | (1957), CCPH Dev- | ||
+ | lət mukafatı lau- | ||
+ | reatı (1946). 1921 | ||
+ | ildən prof. N. Y. | ||
+ | Jukovskinin izagirdi olmutdur. | ||
+ | Moskva Ali Texniki Məktəbini bi. | ||
+ | tirmiidir (1918). S. aviasiya muhər- | ||
+ | Re İSTİLİK və qazodinamik | ||
+ | ablanması nəzəriyyəsinin, həmcinin | ||
+ | muhərriklərin yerustu və Hund. xarak- | ||
+ | teristikalarının qurulması metodi- | ||
+ | kasının yaradıcılarından biridir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | irqinskib V. S., Djordj | ||
+ | 1781—1848, M.—L., 1964. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Cozef Lin- | ||
+ | ansisko—9.8. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qrAzi, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərlərinlə ilk dəfə hava-reaktiv hə- | ||
+ | rəkət nəzəriyyəsini ipərh etmitdir. 2 | ||
+ | dəfə Lenin ordeni, 2 batqa orden və | ||
+ | medallarla təltif olunmupdur. | ||
+ | Əd.: C uev F., Creukun, M., 1979. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STİBİN, 5IN.—pis iyli rəngsiz | ||
+ | qaz: —18"C-nə qaynayır, —88*S-də əri- | ||
+ | yir. Stibium ərintilərinə turpqular- | ||
+ | la tə”sir etdiklə əmələ gəlir. Asan- | ||
+ | lıqla alıpqıb yanır. Cox zəhərlidir. | ||
+ | STİBİUM (lat. Stibium), a HT H- | ||
+ | M o H, Sb—kKHM)ƏBH eneMeHT. Eeseum- | ||
+ | lərin dəvri sisteminin U qrupun- | ||
+ | dandır, at.n. 51, at.k. 121,75, gӱmupqu- | ||
+ | boz metaldır. Təbii S. iki davamlı | ||
+ | izotopdan: 1245 (57,2596 ) və :235H | ||
+ | (42,7576 ) ibarətdir. 20-dən cox ra- | ||
+ | RHOAKTMB izotopu mə lumdur. Onlar- | ||
+ | dan ən muhuçmləri :225H, 1245 H və zər | ||
+ | izotoplarıdır. Metal S. insana cox | ||
+ | qədimdən mə”lumdur: eramızdan Hələ | ||
+ | 3 min il əvvəl Babilistanda ondan | ||
+ | qab-qacaq hazırlayırdılar. S. nis- | ||
+ | bətən nadir tapılan elementdir. Yer | ||
+ | qabıqında miqdarı 5.1077994 -dir. S.- | ||
+ | un 100-dən artıq mineralı var. On- | ||
+ | lardan ən cox yayılanı və sənaye əhə- | ||
+ | miYYƏTİ olanı stibnit və ya antimo- | ||
+ | nitdir 5I,53 (bə”zi PQərq əlkələrin- | ||
+ | də ondan surmə adı ilə qapı və kir- | ||
+ | nikləri qara rəngə boyamaq ucun isti- | ||
+ | fadə edilir). Metal S.-un boz, qara | ||
+ | və sarı allotropik modifikasiya- | ||
+ | ları var. Bunlardan yalnız boz kri- | ||
+ | stal S. davamlıdır. S.-un sıxlıqı | ||
+ | (20“S-də) 6,69 q/sm2-dir, 630,5*S-də | ||
+ | əriyir, 1635 1-10*S-də qaynayır, kev- | ||
+ | rəkdir, deyulub yastılana bilir. Me- | ||
+ | xaniki xassələri saflıq dərəcəsin- | ||
+ | dən asılıdır. Kimyəvi cəhətdən qey- | ||
+ | ri-aktivdir. Birlətpmələrində əsa- | ||
+ | sən --5, 1-3 və —3 valentlik KƏCTƏ- | ||
+ | rir. Havada adi | pqəraitdə dəyitmir, | ||
+ | qızlırıldıqda yanıb 5I,O:, Sb,O, | ||
+ | və 5I:O, əmələ gətirir. Stibium 3-ok- | ||
+ | sid 5I,Oz aq rəngdə bərk maddədir, | ||
+ | amfoter xassəlidir, əsaslılıqrı us- | ||
+ | tunluk təpkil edir: stibium 4-oksid | ||
+ | sb,O, uc—və betpvalentli S.-dan iba- | ||
+ | ət davamlı birləitmədir: stibium | ||
+ | -oksid 5I,O. turiqu xassəli sarım- | ||
+ | tıl tozdur. S, un suda az həll olan | ||
+ | stibit (metaantimonit, N5HO,), sti- | ||
+ | bat (aHTMMOHaT, HSbO.) və perstibat | ||
+ | (perantimonat, N5HO,) turpularının | ||
+ | duzları mə”lumdur. S. tioduzları | ||
+ | olan ə nitlər və tioantimo- | ||
+ | HaTnapnaH (Məc,, NaSbS, nə NaSbO:) | ||
+ | S. istehsalında istifadə. edilir. S. | ||
+ | metal, əsasən, lehim, mətbəə ərintilə- | ||
+ | ri, kabel ertuyu, antifriksion ərinti- | ||
+ | lər, akkumulyator ləvhələri və s, ha- | ||
+ | zırlanmasında iplədilir. bir- | ||
+ | ləpqmələrindən optik iquliə, keramika, | ||
+ | plastik kutlə istehsalında, uzvi sin- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tezdə, -qəczacılıq, toxuculuq, rezin, | ||
+ | lak-boya sənayelərində, pirotexnika- | ||
+ | da və s, istifadə edilir. S, və onun | ||
+ | |||
+ | |||
+ | duzları zəhərlidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədə Qlinka N. L., Obixal ximin, | ||
+ | L., 1980, SaviipkiNn E. M., Burxa- | ||
+ | "ə - Tr. S., Redkie metallı i splavı, M., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STİBİUM FİLİZLƏRİ—stibiu- | ||
+ | mun sənayedə istifadə edilməsi tex- | ||
+ | niki cəhətdən mumkun və iqtisadi cə- | ||
+ | hətdən əlveripli olan təbii mineral | ||
+ | aqreqatları. Əsas mineralı antimo- | ||
+ | nitdir. S.f. 5I, Si, Ne, Av və Ee-un | ||
+ | mӱrəkkəb sulfidləri (cemsonit, tet- | ||
+ | raedrit, livinqstonit və s.), “eləcə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bin la | ||
+ | ransa | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STİRLİNQ DUSTURU | ||
+ | |||
+ | |||
+ | də 5f-un oksidləri və oksixlorillə- | ||
+ | ridir (senarmontit, nadorit). 5I-un | ||
+ | miqdarı lay filiz kutlələrində 1 | ||
+ | 1096, damar filiz kuӱtlələrində 3— | ||
+ | 5096, orta hesabla O0— 2096 olur. Al- | ||
+ | caq temp-rlu hidrotermal məhlulla- | ||
+ | raz suxur catlarını doldurması, | ||
+ | əmcinin suxurların stibiumlu mi- | ||
+ | nerallarla əvəz olunması nəticəsin- | ||
+ | də əmələ gəlir. Yataqları SSRİ, Cin, | ||
+ | Yaponiya, Əlcəzair, Mərakei vəs. əl- | ||
+ | kələrdə var. Kapitalist elkələrində | ||
+ | və inkitpafda olan əlkələrdə S.f.-nin | ||
+ | ehtiyatı 1,6—1,8 mln. ”tt-dur (1974), | ||
+ | STİBİUMLU ƏRİNTİLƏRtərki- | ||
+ | binlə stibnum (5) olan ərintilər. 5I | ||
+ | qurqupun, qalay, bismut və bə”zi bati- | ||
+ | qa metal ərintilərinin tərkibində | ||
+ | olur. Qurqutpun və qalayın S.ə.-inə | ||
+ | podiipnik (bax Babbit) və mətbəə | ||
+ | ərintisi aildir. Bismutun (8896) | ||
+ | 5 (1296) ilə ərintisi ez nadir maq- | ||
+ | nit xassələri ilə secilir. Az miqdar- | ||
+ | da 5I əlavə edilməsi qurqutpun və qa- | ||
+ | layın bərkliyini artırır. Yarım- | ||
+ | gecirici elementlərin geciriciliyi- | ||
+ | ni muəyyən həddə catdırmaq və s. yuyH | ||
+ | 56-dən legirləyici əlavə kimi isti- | ||
+ | falə sir. : | ||
+ | CTVI BEHCOH (Stevenson) Eana?) Envur | ||
+ | 21 1900, Los-Anceles — 14.7.196. | ||
+ | ondon)— ABT1P siyasi xadimi. İxti- | ||
+ | sasca huquqiqunas odmutdur: 1933 il- | ||
+ | dən dəvlət. aparatında muxtəlif vəzi- | ||
+ | fələr dapımındır. 1941—44 illər- | ||
+ | də dəniz nazirinin xususi kəməkci- | ||
+ | si, 1945 ildə Dəvlət katibinin kə- | ||
+ | məkcisi, San-Fransisko konfransın- | ||
+ | da (1945) ABPQ numayəndə heyətinin | ||
+ | muppaviri olmuptdur. 1949—53 il- | ||
+ | lərdə İllinoys ptatının qubernatoru | ||
+ | idi. 1952 və 1956 illərdə Demokrat- | ||
+ | lar partiyasından prezidentliyə na- | ||
+ | mizəd gestərilmitdi. 1961—65 il- | ||
+ | lərlə AB1P-ın BMT-də daimi numa- | ||
+ | yəndəsi idi. | ||
+ | STİVENSON (ötevenson) Robert | ||
+ | Lyuis (13.11.1850, Edinburq—3.12.1894, | ||
+ | Samoa, Upolu a.)—ingilis yazıcısı. | ||
+ | Milliyyətcə potlanddır. Macəra ədə- | ||
+ | biyyatının gərkəmli nӱmayəndələrin- | ||
+ | dəndir. “Yeni ərəb gecələriz. (1882) | ||
+ | adlı ilk hekayələr kitabında arzu | ||
+ | ilə gercəklik arasındakı ucurum | ||
+ | fikri əksini tapmıtdır. *Dəfinələr | ||
+ | adası (1883), *FOqurlanmıtq (1886), | ||
+ | cDoktor Cekil və mister Haydın, qə- | ||
+ | ribə əhvalatı (1886), “Qara oxı (1888), | ||
+ | cBallantrenin sahibi? (1889), FKat- | ||
+ | rionam (1893) və s. romanlarında ta- | ||
+ | mahkarlıq, varlanmaq ehtirası pislə- | ||
+ | nilir, insana inam, yuksək . mə”nəvi | ||
+ | keyfiy ir onlara qarpiı qoyulur. | ||
+ | Əsərləri SSRİ-də, dəfələrlə nər | ||
+ | edilmii və ekranlapdırılmındır. | ||
+ | Əsərləri: inələr adası, B. | ||
+ | 1974, Sobr. soc. , t. edi ə | ||
+ | Ədə Urnov M. V., Na rubeje veə- | ||
+ | kov, M., 1970: Oldinqton R., Sti- | ||
+ | venson, M., 1973. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STİL (541) Andre (d. 1.4.1921, Hop | ||
+ | departamenti, Ernyi)–-fransız yazı- | ||
+ | cısı, publisist, Qonkur akademiyası- | ||
+ | nın ӱzvӱ (1977). SSRİ Devlət muka- | ||
+ | atı İ. 1942 dk | ||
+ | |||
+ | -NIN 3v 90— | ||
+ | 69 illərdə FKP MK ə : nəz Ha- | ||
+ | Məzən Sab MK uzvu), 195059 illərdə | ||
+ | chumaniteə9nin redaktoru olmuzndur. | ||
+ | F İlk zərbək ( 195 1—53 rpxsokulac . | ||
+ | nın, *Bir-birimizi sabah sevəcəyikə | ||
+ | (1957), *Ucqung (1960), *Saatın son cə- | ||
+ | rəyim (1962), FAndrsı (1965), bKim- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ” ticəsində Qonorinin əmri ilə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | dir? (1969), eKyaxy ənundəki dostə | ||
+ | (1977) və s. romaklarınılııı (1961), | ||
+ | “Səhvən verilmipt gulə (1973) və s. | ||
+ | hekayə toplularının muəllifidir. | ||
+ | Zəhmətketlərin Həyat və - mubarizəsi | ||
+ | yaradıcılıqının əsas mevzusudur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: İlk zərbə, B., 1956, | ||
+ | Roman=—Son. Rasskazı, M., 1978. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STİL—bax Uslub. | ||
+ | |||
+ | STİLB (yun. 51bӧ)—parıldayıram, | ||
+ | ipıq sacıram)—SQS vahidlər sis- | ||
+ | temində parlaqlıq vahidiy sb və 5 | ||
+ | ilə iparə olunur. S., hər sm?-i ona | ||
+ | perpendikulyar istiqamətdə 1 kandel | ||
+ | ipqıq quvvəsi verən bərabər ipıqla- | ||
+ | nan mustəvi səthin parlaqlıqıdır. | ||
+ | İ c6—10" kölə". Az ipilədilir. | ||
+ | |||
+ | STİLİXON (ZiBhsho) Flavi (təqr. | ||
+ | 360—408)—Roma sərkərdəsi və dev- | ||
+ | lət xadimi. Əslən vandal idi. İmpe- | ||
+ | rator 1 Feodosinin dəvrunlə hərbi | ||
+ | və diplomatik vəzifələrə irəli cə- | ||
+ | kilmip, onun əlumundən (Z95) sonra | ||
+ | azyamllı imperator Qonorinin qəyyu- | ||
+ | mu təyin edilmii, əslində elkəni. | ||
+ | qərb hissəsinin Hakimi olmundu. | ||
+ | Britaniyada, Reyndə və Dunayda bar | ||
+ | barlar uzərində qələbələr qazanmıp" | ||
+ | dı (402, 406). Saray intriqaları nə- | ||
+ | əldu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zulmuidur. | ||
+ | CTMAONETP (HHK. steel —nonan-- | ||
+ | .əmetr)—metal ərintilərin və mine- | ||
+ | ralların tərkibinin cəld miqdari | ||
+ | spektral analizi ucun fotometrik | ||
+ | qurqulu spektrometr. S.-lə bir necə | ||
+ | elementin analizinə 10 dəq-dən az paxt | ||
+ | sərf olunur. Cihazın xətası 524 -ə | ||
+ | qədərdir. | ||
+ | STİLTYES (Stielties) Tomas İoan- | ||
+ | nəs (29.12.1856, Overeysel, Zvolle—31. | ||
+ | 12.1894, Fransa, Tuluza)—niderland | ||
+ | riyaziyyatcısı. Peterburq EA m. uz- | ||
+ | vu (1894). Əsas əsərləri funksional | ||
+ | kəsilməz kəsrlər nəzəriyyəsinə, mo- | ||
+ | mentlər probleminə, ortoqonal cox- | ||
+ | hədlilər nəzəriyyəsinə, təqribi in- | ||
+ | teqrallamaya və s.-yə aiddir. S. in- | ||
+ | teqral anlayılmqının umumilətməsini | ||
+ | araidıraraq S. inteqralını (bax İn- | ||
+ | teqpal) vermindir. | | ||
+ | STİLTYES İNTEQRALI—bax İn- | ||
+ | teqral. | ||
+ | CTHMYR (nar, stimulus, həpğdur mə”- | ||
+ | nası—iti uclu cubuq) —Fəkliyyətə | ||
+ | sevq, xətti-hərəkətin sevqedici səbəbi | ||
+ | CTHTn-uE)3 (vux, steeplechase, steep-” | ||
+ | |e—qulla--shaze — yuruli, ilkin mə”- | ||
+ | nası—qulləyə əə maneələri dəf | ||
+ | etməklə qacıi)—1) yungul atletikada | ||
+ | —maneələri dəf etməklə 3000 mm məsa- | ||
+ | fəyə qacımq 2) atcılıq idmanında— | ||
+ | maneələri dəf etməklə 4000—7000 m | ||
+ | məsafələrə at capmaq. | | ||
+ | STİRLİNQ (ZiqNpə) Ceyms (1692— | ||
+ | 5.12.1770)–"potland riyaziyyatcısı. | ||
+ | London Kral Cəmiyyətinin uzvu (1729), | ||
+ | Ən muhum əsəri FFərqlər usuluzdur | ||
+ | (1730). Əsərdə qamma-funksiya loqa- | ||
+ | rifminin asimptotak ayrılıpını | ||
+ | (S. sırası adlanır) ilk dəfə ver- | ||
+ | an və sonsuz hasili tədqiq etmipdir. | ||
+ | . Eylerlə əməkdaplıq etmipdir, | ||
+ | Stirlinq dӱsturu S. sırasından | ||
+ | asan alınır (lakin onun əsərlərində | ||
+ | bu, aikar iqəkillə yoxdur). | ||
+ | STİRLİNQ DUSTURU—i sayda ilk | ||
+ | natural ədəd hasilinin (tp Fektoria- | ||
+ | lın) qiymətini təqribi ifadə edən | ||
+ | dӱstur: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nl1-y 2ann" ee”, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 40 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | burada l"“Z,141, e*2,718. Nisbi xə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tası eo —1-dən kicikdir və qeyri- | ||
+ | məhdud artdıqda sıfra yaxınlapır. | ||
+ | Məs., =10 qiymətində i|-3598700, | ||
+ | halbuki 101—3628800. Bu Halda nis- | ||
+ | bi xəta 196-dən kicikdir. Buna gərə | ||
+ | də S.d. p-nin kafi qədər beyuk qiy- | ||
+ | mətləri ucun əlveritlidir. S.d. eh- | ||
+ | timal nəzəriyyəsində və riyazi sta- | ||
+ | tistikada la geniti tətbiq edi- | ||
+ | HA 7 . Stirlinq tapmıpdır | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd" Fixtenqolıi Q. M., Kurs | ||
+ | differenpialhınoqo i inteqralınoqo is- | ||
+ | cislenil, 7 izd., t. 2, M., 1969: Kal b- | ||
+ | ninskiN L. A. Dobrotin D. A., | ||
+ | Jeverjeev V. F., Spepialınıb | ||
+ | or vıspev matematiki dla vtuzov, M., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STİRLİNQ MUHƏRRİKİ, xari- | ||
+ | ciyanma muhərriki—kənar- | ||
+ | dan gətirilən istilik enerjisini | ||
+ | regenerasiya yolu ilə faydalı mexa- | ||
+ | niki iplə cevirən muhərrik. Qızdı- | ||
+ | rılan hava ilə ipləyən acıq sikl- | ||
+ | li belə muhərriki 1840 ildə ingi- | ||
+ | lis ixtiracısı R. Stirlinq (E. 5Iq- | ||
+ | ling, 1790—1878) iaparmbınınsıp. Mya- | ||
+ | sir S.m. qapalı regenerativ sikldə | ||
+ | ipləyir, bu sikl ardıcıl olaraq bir- | ||
+ | birini əvəz edən 2 izotermik və 2 izo- | ||
+ | xorik prosesdən ibarətdir. S.m.-ndə | ||
+ | iplək cisim (Helium və ya hidrogen) | ||
+ | 10—14 Mn/m? (100—140 kə?/sm?) təzyiq | ||
+ | altında qapalı fəza icərisində yer- | ||
+ | ləpir, ip zamanı təzələnmir və yal- | ||
+ | nız qızma və soyuma nəticəsində əz | ||
+ | həcmini dəyitdirir. Regenerator bu | ||
+ | fəzanı sanki yuxarı (isti) və alpaqı | ||
+ | (soyuq) bəlmələrə ayırır. Yuxarı bəl- | ||
+ | məyə qızdırıcıdan istilik verilir, | ||
+ | alpaqı bəlmə isə icərisində su neB- | ||
+ | ran edən soyuducu vasitəsilə soyudu- | ||
+ | lur S.m.-nin silindrində 2 porpen | ||
+ | olur: iplək və sıxıpdırıcı. İsti | ||
+ | və soyuq bəlmələr bir-birilə qızdı- | ||
+ | rıcıdan, regeneratordan və soyuducu- | ||
+ | dan gecən kanallarla birləpdirilir. | ||
+ | İi: sikli 4-taktlıdır. 1-ci taktda | ||
+ | sıxıpndırıcı poriyen hərəkətsizdir, | ||
+ | iplək poriyen isə yuxarıya doqru hə- | ||
+ | rəkət edib apqaqı belmədəki soyuq iii- | ||
+ | lək cismi sıxır. Sıxma taktının | ||
+ | sonunda ipylək porpen dayanır, sı- | ||
+ | xhppdırıcı poriyen isə attaqıya doqru | ||
+ | hərəkət edir (2-ci takt baplayır), sı- | ||
+ | xılmhın soyuq HULTƏK cisim əvvəlcə | ||
+ | regeneratorda, sonra isə qızdırı- | ||
+ | cıda qızdırıldıqdan sonra apqarqı | ||
+ | belmədən yuxarı bəlməyə qalxır, 2-ci | ||
+ | takt bata gəlir. 3-cu taktda ipplək | ||
+ | cisim yuxarı belmədə geninlənərək | ||
+ | faydalı ip gerur. İiplək gediiy za- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 1Pək. 1, Xarici- | ||
+ | yanma muӱhərriki- | ||
+ | nin sxemi: 7—is- | ||
+ | ti bəlmə:z 2—qız- | ||
+ | dırıcı: 3—sı- | ||
+ | zan por- | ||
+ | iyeny 4—regenera- | ||
+ | tor: 5—soyuducu: | ||
+ | 6—soyuq bəlmə: | ||
+ | /—vınn K nopmen, | ||
+ | 8—xarici kip- | ||
+ | ləpdirmə: — | ||
+ | porpenlərin | ||
+ | ipini sinxron" | ||
+ | lapdıran dipli | ||
+ | carx, 7/0—rombik | ||
+ | mexaniym. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STİRLİNQ MUHƏRRİKİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TPək. 2, Stirlinq mçhərrikinin ip sxe- | ||
+ | mi: |——sıxılma taktıy, /1—qızdırma | ||
+ | taktı| 111-–-iplək geditplu QU —soyuma | ||
+ | taktı: 7—iplək portpen: 2—soyuq belmə: | ||
+ | 3— regenerator: 4—forsunkalar (odluq- | ||
+ | lar): 5—sıxımidırıcı porien, 6—isti | ||
+ | bəlməq /—soyuducu. | ||
+ | manı hər iki poriten birlikdə aita- | ||
+ | qıya hərəkət edir. 4-cu taktda itilək | ||
+ | porten hərəkətsiz qalır, sıxındı- | ||
+ | rıcı poripen isə yuxarıya hərəkət | ||
+ | edir: yuxarı bəlmədəki iyilək cisim | ||
+ | apaqı belməyə daxil olaraq istiliyi- | ||
+ | nin bir hissəsini regeneratora verir, | ||
+ | sonra isə soyuducuda tam soyuyur. Nə- | ||
+ | zəri olaraq, S.m.-nin f.i.ə. istiliyin | ||
+ | regenerasiya olunmasına gerə Karno | ||
+ | tsikli ilə ipləyən daxiliyanma mu- | ||
+ | hərrikinin f.i.ə.-na bərabər ola bi- | ||
+ | lər, həqiqətdə isə dizelin f.i.ə.-na ya- | ||
+ | xınlaır. Poripenlərin irəliləmə-qa- | ||
+ | yıtma hərəkəti rombik mexanizm vasi- | ||
+ | təsilə fırlanma hərəkətinə cevri- | ||
+ | lir. ə | ||
+ | S.m.-ndə yanacaq forsunkalarda yan- | ||
+ | dırılır. Alov qızdırıcının boru- | ||
+ | cuqlarına yenəldilir. Yanma izafi | ||
+ | Hava tpəraitində getdiyi ucun yanma | ||
+ | məhsullarında, portenli daxiliyan- | ||
+ | ma muhərriklərindəkinə nisbətən, tok- | ||
+ | sik maddələr xeyli az olur. S.m. hər | ||
+ | cur yanacaqla, o cӱmlədən nӱvə yana- | ||
+ | caqı ilə də iptləyə bilir. Onun tipi | ||
+ | SƏSSİZ və səlis olması (partlayıplı | ||
+ | yanma olmadıqı ucun), yuksək €”TH- | ||
+ | barlılıqı və qənaətliliyi (xususi ya- | ||
+ | nacaq sərfi. dizelin xususi yanacaq | ||
+ | sərfinə yaxındır) ilə fərqlənir. | ||
+ | s mənfi cəhətləri: qabarit eəlcu- | ||
+ | lərinin və kӱtləsinin beyukluyu, por- | ||
+ | penli daxiliyanma mӱhərrikinə nis- | ||
+ | bətən baha baa gəlməsi, sur/ətinin | ||
+ | artırılmasının cətinliyi, tənzim- | ||
+ | lənmə və idar nmasının murəkkəb- | ||
+ | liyi və s.-dir. Yuk avtomobilləri və | ||
+ | gəmiləri ucun S.m. konstruksiyaları | ||
+ | nisbətən təkmillətdirilmiiy Xur. | ||
+ | STİRLİNQİN İNTERPOLYASİYA | ||
+ | DUSTURU—bax İnterpolyasiya dus- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | turi. | ||
+ | |||
+ | STİROL, feniletilen, vi- | ||
+ | npilbenzol—xususn iyli, rəngsiz, | ||
+ | uzvi maye, 30,6"*S-də əriyir, 145 2*S- | ||
+ | də qaynayır, sıxlıqı *S-də 0,906 | ||
+ | a|sm?-dir, suda demək olar ki, həll | ||
+ | olmur, uzvi həlledicilərin coxu ilə | ||
+ | istənilən nisbətdə qarımır, asan | ||
+ | oksidlətir, halogenlərlə birləpir, | ||
+ | polimerlətir, muxtəlif monomerlər- | ||
+ | lə birgə polimerlər əmələ gətirir. | ||
+ | Polimerləpmə otaq temp-runda (bə”zən | ||
+ | partlayıntla) getdiyindən, saxlandıq- | ||
+ | da antioksidantlarla (məs., hidroxi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rol və butadien-stirol kaucuku isteh- | ||
+ | sal olunur. | ||
+ | CTMPÖR KAYUYKY butadien- | ||
+ | stirol kaunukuinun batqa alı. | ||
+ | STIRr—USSR və BSSR-də cay. Prip- | ||
+ | yat cayının sar qolu. Uz. 494 km, hev- | ||
+ | zəsinin sah. 12900 xm?. Podol yuksək- | ||
+ | liyindən baplanır. Qarıpqıq mənbə- | ||
+ | dək qidalanır. Dekabrdan aprelədək | ||
+ | donmuti olur. Alpyaqı axınında gə- | ||
+ | miciliyə yararlıdır. Lutsk 11. C. | ||
+ | sahilindədir. | ||
+ | |||
+ | STİRİKOVİC Mixail Adolfovic | ||
+ | (l. 16.11.1902, Peterburq) — istilik | ||
+ | energetikası və istilik fizikası sa- | ||
+ | həsində sovet alimi. SSRİ EA akad. | ||
+ | (1964, m: uzvu 1946). Sosialist Əməyi | ||
+ | Qəhrəmanı (1972). Leninqrad Texnolo- | ||
+ | giya İn-tunu bitirdikdən sonra (1927), | ||
+ | Mərkəzi Elmi-Tədqiqat və Layihə- | ||
+ | Konstruktor İn-tunda (indiki Qazan- | ||
+ | Turbin İn-tu) iiləmiidir (1928 — | ||
+ | 46). Moskva Energetika İn-tunda dərs | ||
+ | demii (1939—71), SSRİ EA Enepke- | ||
+ | tika İn-tunda Jit (1939— | ||
+ | 60). 1962 ildən SSRİ EA Yuksək | ||
+ | Temp-rlar İn-tunda ppe”bə mudiridir. | ||
+ | Əsas tədqiqatları istilik-guc qurqu- | ||
+ | ları və buxar qazanlarının ii pro- | ||
+ | seslərinin, qaynayan mayelərin yӱksək | ||
+ | təzyiqlərdə istilikvermə məsələləri- | ||
+ | nin tədqiqinə və s. həsr olunmutdur. | ||
+ | 2 Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və | ||
+ | medallarla təltif edilmiiidir. | ||
+ | STYӰDENT KRİTERİSİ—bax hu- | ||
+ | pote in statistik yoxlanması, | ||
+ | STYUDENT PAYLANMASI —təsa- | ||
+ | dufi X və U kəmiyyətlərinin T—X/U | ||
+ | nisbətinin paylanması. Burada | ||
+ | riyazi gəzləməsi EX=——0 və dispersi- | ||
+ | yası DX=—1 olan normal paylanmaya | ||
+ | tabedir. S.p. funksiyası | ||
+ | |||
+ | |||
+ | S/(t) “TİC 4 1)/21/V af Ti£12)x | ||
+ | 2 y “7 nr an | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dӱsturu ilə hesablanır. S.p, riyazi | ||
+ | statistikanın bir cox məsələsinə tət- | ||
+ | biq edilir (bax Ən kicik kvadratlar | ||
+ | usulu, Xətalar nəzəriyyəsi). — | ||
+ | |||
+ | STOƏDOLA (5:odod1a) Aurel (10.5.1859, | ||
+ | Liptovski-Mikulai, indiki SR | ||
+ | ərazisindədir — 25.12.1942, Surix)— | ||
+ | istilik texnikası sahəsində Slova- | ||
+ | kiya mӱhəndisi və alimi. 1878 ildə | ||
+ | Budapetit Politexnik it, 1881 | ||
+ | ildə Surixdə Ali Texniki əktəbi | ||
+ | bitirmipdir. Əsas tədqiqatları bu- | ||
+ | xar və qaz turbinlərinin termodina- | ||
+ | mik və vaerohidrodinamik nəzəriyyəsi | ||
+ | və hesablamalarına, avtomatik tən- | ||
+ | zimləməyə və mərkəzdənqacma kompres- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | --ı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sorlarında devretmə nəzəriyyəsinə | ||
+ | aiddir. | ||
+ | Əd." Aurelh Stodola (1859—1942), | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (Kratkih bioqraficeskiA ocerk), v sb.: | ||
+ | Maksvell D. K., Vıpneqrad- | ||
+ | ski İ.A.. Stodola A., Teoril av- | ||
+ | tomaticeskoqo requlirovanil, M., 1949, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STOİSİZM (yun. 4oa—sutunlu ey- | ||
+ | van)—ellinizmin və Roma fəlsəfə- | ||
+ | sinin muhum cərəyanlarından biri. | ||
+ | Məktəbin adı Afinadakı FSəfalı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | non, uclu butilpirokatexin) və s. sa- Stoyai (bina) eyvanı ilə əlaqədardır. | ||
+ | bitləptdirilir. Sənayedə S. etilben- Əsas numayəndələri qədim Stoyada | ||
+ | zolu 500—630"S temp-rda su buxarı (e.ə. 3—2 əsr) — Kitionlu Zenon, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | axınında katalitik hidrogensizlət- | ||
+ | dirməklə alınır. S,, əsasən, polisti- | ||
+ | rol, butadien-stirol kaucuku, poli- | ||
+ | efir tatarı istehsalında iptlə- | ||
+ | didir. Azərb,SSR-də (Sumqayıt) sti- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | . “əbu”. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Tə əmimi, ny. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | anf, Xrisipp:, Orta Stoyada (e.ə, | ||
+ | 2—1 əsr)—Panetsi və Posidoni (stoik | ||
+ | platonizm), Son Stoyada (1—2 əsr), | ||
+ | Roma S.-ində—Seneka, Epiktet, Mark | ||
+ | Avreli və 6, idi, S. Heraklitin 02- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ün u— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STOKHOLM | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 41 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | loqos tə”limini yenidən dircəltmiit- | ||
+ | diz daxilində ilk od, pnevma olan | ||
+ | aləm—butun ipeylərin kosmik ccazi- | ||
+ | bəsiniə? yaradan canlı orqanizmdir: | ||
+ | butun mevcud eylər maddidir (mate- | ||
+ | riyanın mӱxtəlif dərəcədə kobudluqu | ||
+ | və incəliyi ilə), peylər və Hadisələr | ||
+ | kosmosun hər bir dəvri alınması və | ||
+ | paklaimasından sonra təkrarlanır. | ||
+ | Etikada S. sinizmə yaxın olmuit, la- | ||
+ | kin onun mədəniyyətə xor munasibə- | ||
+ | tini qəbul etməmitdir:y mudrik ipəxs | ||
+ | təbiət kimi ehtirassız olmalı (apa- | ||
+ | tiya) və əz eqismətiniz sevməlidir. | ||
+ | Butun insanlar dunya dəvləti olan | ||
+ | kosmosun vətəndailarıdır. Stoik kos- | ||
+ | mopolitizmi nəzəriyyədə butun insan- | ||
+ | ları dunya qanunu qariısında bəra- | ||
+ | bər Hesab elirdi. Orta əsrlərdə və | ||
+ | İntibah dəvrundə S. etikasının bə- | ||
+ | yuk nufuzu var idi. | ||
+ | |||
+ | Əd. Asmus V. F., Anticnan filo- | ||
+ | sofin M., 1976, Qanıpev A. N., Kurs | ||
+ | legpdin po drevneh filosofiin, M.., 1981. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STOYANOV Lyudmil (təxəllusuş əsl | ||
+ | adı və familiyası Georgi Stoyanov | ||
+ | Zlatarov) (6.2.1886, Blaqoyevqrad | ||
+ | mahalı, Kovacevitsa—11.4.1973, So- | ||
+ | fiya)—bolqar yazıcısı, ictimai xa- | ||
+ | dim. Bolqarıstan EA akad. (1946). | ||
+ | BXR Sosialist Əməyi Qəhrəmanı | ||
+ | (1963). Bolqarıstanın xalq mədəniyyət | ||
+ | xadimi (1963). Dimitrov mukafatı | ||
+ | laureatı ( 1972). M. Qorki mukafatı: | ||
+ | laureatı (1972). 1944 ildən Bolqarıs- | ||
+ | tan KP-nın uzvu. İlk pqe”r kitabla- | ||
+ | rında |FYol ayrıcında xəyalları | ||
+ | (1914), *Qılınc və səzg (1917)| simvo- | ||
+ | lizmin tə”siri duyulur. İnqilabi hə- | ||
+ | rəkatın tə”siri ilə yaradıcılıqında | ||
+ | realist meyllər gӱclənmitpdir: “Pol- | ||
+ | kovnik Matovun gumup toyuz (1933), | ||
+ | c Vəbaz (1935) povestləri, “Dӱnyəvi | ||
+ | Həyatı (1939) tpe”r toplusu. Antifaitist | ||
+ | hərəkatda fəal ipqirak etmiitdir. | ||
+ | cDan yeri səkuləndək (1945) romanı, | ||
+ | avtobioqrafik FUpaqlıq. Gənclik. | ||
+ | Muharibaz (1962—70) trilogiyası var. | ||
+ | Bə”zi tpe”rləri Azərb. dilinə tərcuma | ||
+ | edilmitdir. Umumdunya Sulh PPura- | ||
+ | sının uzvu (1950 ildən) olmupdur. | ||
+ | Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə | ||
+ | təltif edilmitdir | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: İzbrannoe, M., 1953, | ||
+ | İzbr. proza, M., 1970. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STOKӦVSKİ (5koKocuzK:) Leopold | ||
+ | (18.4,1882, London—13.9.1977, Hemp- | ||
+ | pir)—Amerika dirijoru. Atası pol- | ||
+ | yak, anası potlanddır. Dirijorluqa | ||
+ | 1908 ildən Londonda batlamıpq, rəh- | ||
+ | bəri olduqu Filadelfiya ork.-i ilə | ||
+ | bir cox əlkələrdə qastrolda olmui | ||
+ | (1914—36), Nyu-Yorkda Amerika sim- | ||
+ | fonik ork.-ni yaratmıqldır (1962). | ||
+ | merika ifacılıq uslubunun gergəm- | ||
+ | li numayəndələrindəndir. Onun reper- | ||
+ | tuarına Amerika, Qərbi Avropa, rus, | ||
+ | sovet bəstəkarlarının əsərləri (Həm- | ||
+ | cinin F, mirovun *PPuru, cKurd | ||
+ | ovparıqz simfonik muqamları, tAzər- | ||
+ | baycanı orxası) daxil idi. S. gənc- | ||
+ | lərdən ibarət simfonik ork., o cum- | ||
+ | lədən həvəskar ork.-lər yaratmıpdır. | ||
+ | SSRİ-də qastrolda olmutidur (1958). | ||
+ | CTOK-OH-TPEHT (Stok | ||
+ | B. Britaniyada məhəp. Crağıbopnunp | ||
+ | qraflıqındadır. Trent cayı sahilin- | ||
+ | də port. Nəql. qovtpaqı. Əh. 257 min | ||
+ | (1979). FDulusculuq r-nunung (cini- | ||
+ | saxsı və geramika sənayesi) mərkəzi- | ||
+ | dir. Mapınqayırma, qara metallurgi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ya sənayesi var. PTin istehsal olunur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | e-on-Trent) — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STOӦKPORT (ƏtdsKıob)-5B. Britani- | ||
+ | yada iəhər. Beyuk Mancester qraflı- | ||
+ | qındadır. ƏH. 292 min (1979). Dəz- | ||
+ | kahqayırma, kimya sənayesi var. Pam- | ||
+ | bıq parca ipliyi, toxuculuq sənayesi | ||
+ | ucun avadanlıq və :iylyapa istehsal | ||
+ | olunur y : | ||
+ | |||
+ | STOKS rnı) Corc Qabriyel (13. | ||
+ | V.1819, İrlandiya, Sliqo qraflıqı, | ||
+ | Skrin—1.2,1903, Kembric)—ingilis | ||
+ | fiziki. London Kral Cəmiyyətinin | ||
+ | uzvu (1851), katibi (1854—85), pre- | ||
+ | zidenti (1885—90), dunyanın bir cox | ||
+ | akademiyasının uzvu olmutdur. Təd- | ||
+ | qiqatları muxtəlif muhitlərdə dal- | ||
+ | qavarı proseslərin eyrənilməsinə, sı- | ||
+ | xılmayan mayenin stasionar hərəkəti-, | ||
+ | nə, bərk kurəciyin əzlu mayedə hə- | ||
+ | rəkətinə (bax Stoks qanunu), optika- | ||
+ | ya, akustikaya, istilikkecirməyə, qra- | ||
+ | vitasiyaya və s.-yə aiddir. Kinematik | ||
+ | ezluluk vahidi stoks onun adını da- | ||
+ | iyıyır. S.-un vektor analizi sahəsində | ||
+ | də ipləri var (bax Stoks dӱsturu). | ||
+ | CTOKC—CIC validlər sistemində | ||
+ | kinematik əzluluyun vahidi:y s/t və | ||
+ | 56 ilə iparə olunur. 1 Ş,, sıxlıqı | ||
+ | 1 q)sm”, dinamik ezluluyu 1 pz (bax | ||
+ | Puaz) olan muhitin kinematik əzlu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | luyudur. 1 st —=1 smysan = 107 | ||
+ | m/san. Praktikada əsasən santistoks- | ||
+ | dan (1/100 st) istifadə edilir. C. Q. | ||
+ | Stoksun iqəərəfinə adlandırılmıii- | ||
+ | dır. | ||
+ | |||
+ | STOKS QANUNU—qeyri-məhdud ez- | ||
+ | lu mayeyə salınmrvil bərk kurəciyin | ||
+ | irəliləmə hərəkəti zamanı onun mə”- | ||
+ | ruz qaldıqı muqavimət qӱvvəsini (F) | ||
+ | tə”yin edən qanun: E=——Ӧlrioq (burada | ||
+ | i—mayenin ezluluk əmsalı, T—KYPpƏ- | ||
+ | ciyin radiusu, 0—sur”ətidir). Bu dus- | ||
+ | turu C Q. Stoks cıxarmıpdır | ||
+ | (1851). S.q. Reynolds ədədinin yalnız | ||
+ | kicik (E gs ) qiymətlərində doqru- | ||
+ | dur. S.q.-ndan kolloid kimyada, mo- | ||
+ | lekulyar fizikada və meteorologiyada | ||
+ | isifadə olunur. | ||
+ | |||
+ | STOKS DUSTURU—qapalı 1 kontu- | ||
+ | ru uzrə inteqralı X səthi uzrə in- | ||
+ | teqralla ifadə etmək ucun dustur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | Pdx 4.Qdy -- Vaq= | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — ff (90. dR | ||
+ | - İz əy) sd | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 28 Q | ||
+ | *(5—5)aa- | ||
+ | op öR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1-in və 2-nın isti- | ||
+ | qaməti uykun olma- | ||
+ | lıdır. .D. BEK- | ||
+ | tornal 1iəkildə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | adl — | ||
+ | | | ||
+ | — | ||
+ | -İT nrotads | ||
+ | B | ||
+ | |||
+ | kimi yazılır (4a== | ||
+ | =R1--OyEk, "— | ||
+ | bu səth ӱzrə ə | ||
+ | ci normalın vahid | ||
+ | vektoru, d/—KoHTy- | ||
+ | run elementi, 45 | ||
+ | isə 2 səthinin elə- | ||
+ | mentidir). S.d.- | ||
+ | nun fiziki mə”na- | ||
+ | sı: uzrə vektor | ||
+ | meydanının sirgul- | ||
+ | yasiyası bu mey- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 4 ny. 14 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tikililərindən coxmərtəbəli | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | danın 2 səthindəki burulqan selinə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bərabərdir. S.d.-nu Stoks ver- | ||
+ | MHUUUTD. | ||
+ | STӦKHOLM (Stoekholm)—ecneunn | ||
+ | |||
+ | |||
+ | paytaxtı, Əlkənin iqtisadi və mədə- | ||
+ | niyyət mərkəzi. Baltik dənizi sahi- | ||
+ | lində port. D.y. qovpaqı, 2 aeroport, | ||
+ | metropoliten var. İqlimi mulayim, | ||
+ | okean tiplidir. Orta temp-r yanvar- | ||
+ | da —3"S-yə qədər, iyulda 18"*S-dir. | ||
+ | İllik yaqıntı 600 mm-dir. Sah. 186,4 | ||
+ | km? ƏH. 647 min (ətrafı ilə 1,4 min, | ||
+ | 1982). | ||
+ | |||
+ | Həhəp əzunuidarə orqanı əhali- | ||
+ | nin 3 il muddətinə secdiyi pəhər mu- | ||
+ | vəkkilləri məclisidir. Məclis sahə- | ||
+ | lər uzrə idarə orqanlarına (komitə- | ||
+ | lərə, puralara) umumi rəhbərlik ucun | ||
+ | əz tərkibindən 1 il mӱddətinə iyəhər | ||
+ | kollegiyasını secir, Yerli maliyyə, | ||
+ | səhiyyə, maarif və s. məsələlərə baxan | ||
+ | orqanlara bilavasitə rəhbərliyi Məc- | ||
+ | lisin secdiyi muӱpqavirələr kabineti | ||
+ | həyata gkecirir. 1968 ildən iəhər ezu- | ||
+ | nuidarəsinin fəaliyyətinə mərkəzi MY- | ||
+ | diriyyət nəzarət edir. | ||
+ | |||
+ | PTəhərin salınması haqqında mə”- | ||
+ | lumat 1252 ilə aiddir: 13 əsrin so- | ||
+ | nundan kralın daimi iqamətgahı ol- | ||
+ | 4 əsrin axırlarında əlkənin | ||
+ | əsas pəhərinə və muhum sənətkarlıq | ||
+ | mərkəzinə cevrilmipdir. 16—17 əsr- | ||
+ | lərdə S.-un iqtisadi və siyasi rolu | ||
+ | yuksəldi. Sənaye cevrilipinin baiy- | ||
+ | lanması ilə 19 əsrin 60-cı illərində | ||
+ | S.-da muhum sənaye obyektləri tikil- | ||
+ | di, əhali sur”ətlə artdı. 1 ildə | ||
+ | S.-da RSDFP-nin 4-cu (Birlətdiri- | ||
+ | ci) qurultayı caqırılmıtdır. V. İ. | ||
+ | Lenin dəfələrlə S.-da olmutdur. | ||
+ | |||
+ | S.-da matpınqayırma, metal e”ma- | ||
+ | lı, radioelektronika, poliqrafiya, | ||
+ | yeyinti, əczacılıq, yungul və kimya | ||
+ | sənayesi var. | | ||
+ | |||
+ | Orta əsr me”marlıq abidələrin- | ||
+ | dən Storcyurka və Ridlarholmscyur- | ||
+ | ka roman-qotik kilsələri (Hər iki- | ||
+ | si 13 əsr) fərqlənir. 17 əsrdə coxlu | ||
+ | dini və dunyəvi bina tikilmitdir | ||
+ | (Tyuskacyurga kilsəsi, təqr. | ||
+ | Drotninqholm sarayı 166 ildən, | ||
+ | Kral sarayı, 169 —1760). S. me”mar- | ||
+ | lıqında 18 əsrdən rokogko (birja, | ||
+ | 1768—76), 19 əsrin sonu—20 əsrin | ||
+ | əvvəllərində milli romantizm (ra- | ||
+ | tuppa, 1911—23), 1930 illərdən funk- | ||
+ | sionalizm (mepə krematoriyası və | ||
+ | park, 1935—40) uslubları yayılmıi- | ||
+ | dı. 1950-ci illərdən etibarən ipəhər | ||
+ | bal plan əsasında tikilir. Muasir | ||
+ | inzi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Stokholm iəhərindən geruntir, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 42 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bati binalar 11156--62), televiziya | ||
+ | qulləsi (1964—67), Sergelstorq meyda- | ||
+ | nında mədəni mərkəz (1966—/3) fərq- | ||
+ | lənir. S.-da un-t, Kral ali texniki | ||
+ | məktəbi, tibb-cərrahiyyə in-tu və s. | ||
+ | ali məktəblər, İsvec Kral EA, Mu- | ||
+ | həndislik Akademiyası, rəsədxana | ||
+ | və s. elmi idarələr, muasir incəsə- | ||
+ | Nət, etnoqrafiya muzeyləri, Kral ki- | ||
+ | tabxanası (V. İ. Lenin oxucusu ol- | ||
+ | mupdur), iqəhər və un-t kitabxanala- | ||
+ | rı, 25-dən cox teatr və s. var. | ||
+ | STӦKHOLM . MURACİƏTNAMƏSİ | ||
+ | — Umumdunya Sulh tərəfdarları konq- | ||
+ | resi Daimi Komitəsinin sessiyasında | ||
+ | (1950 il, 15—19 mart, Stokholm) qəbul | ||
+ | olunmuti və atom silahının qadaqan | ||
+ | olunmasını tələb edən caqırıp. S.m. | ||
+ | bu qərarın yerinə yetirilməsi uzərin- | ||
+ | də beynəlxalq nəzarət qoyulmasını, | ||
+ | atom silahını bu və digər əlkəyə qar- | ||
+ | ilı iilədən hekumətin hərbi cani | ||
+ | eqlan olunmasını tələb edirdi. Dun- | ||
+ | yanın butun mutərəqqi quvvələri tə- | ||
+ | rəfindən mudafiə olunan S..m.-nə | ||
+ | qısa mӱddətdə—1950 ilin martından | ||
+ | —noyabrınadək təqr. 500 mln, nəfə | ||
+ | (o cumlədən SSRİ-dən təqr, 115, | ||
+ | mln. nəfər) qopquldu. S.m.-nin 25 il- | ||
+ | liyi munasibətilə Umumdunya Sulh | ||
+ | PTurası Rəyasət Heyqətinin 1975 il | ||
+ | mayın 31-i —iyunun 2-də kecən ses- | ||
+ | siyası həkumətlərə və dunya ictimaiy- | ||
+ | yətinə muraciət edib tərksilah uqrun- | ||
+ | da qӱvvələri birlətdirməyə caqırdı, | ||
+ | STӦLBOVO SULHU (1617)—fev- | ||
+ | ralın 27-də Tixvin it, yaxınlırın- | ||
+ | dakı Stolbovo k.-ndə baqlanmındır. | ||
+ | Poliqa və İsvec mӱdaxiləsi (17 əsrin | ||
+ | əvvəli) bopa cıxdıqdan sonra Rusi- | ||
+ | ya ilə İsvec arasında dinc munasi- | ||
+ | bətləri nizama salmıdır. uqa- | ||
+ | viləyə gərə Rusiya İsvecin tutluqu | ||
+ | torpaqların bir hissəsini geri al- | ||
+ | dı. S.s.-nun muəyyən etdiyi sər ədlər | ||
+ | 1Pimal muharibəsinədək (1700—21) | ||
+ | aa elan | ||
+ | |||
+ | STOLBTSİ SSR Minsk vil.-ndə | ||
+ | pqəhər. Stolbtsı r-nunun mərkəzi. Ne- | ||
+ | man cayı sahilindədir. D.Y. st, Sənaye | ||
+ | və sud kombinatları, Minsk ət kombi- | ||
+ | natının filialı, meyvə-tərəvəz z-du, | ||
+ | yeyinti sənayesi muəssisələri var. | ||
+ | STOӦLBUR-—badımcancicəklilər fə- | ||
+ | SİLƏsİNİN (pomidor, kartof, bibər, | ||
+ | badımcan) və bə”zi alaqların (sarma- | ||
+ | itıq və s.) infeksion xəstəliyi, Tərə- | ||
+ | dicisi Qusorequsitp virus-3 BHpycy- | ||
+ | dur. Əlamətləri: bitki saralıb so- | ||
+ | lur, yarpaqlarının kənarları qır- | ||
+ | mızımtıl olur, cicəklər deformasi- | ||
+ | yaya uqrayır, pomidorun meyvəsi bər- | ||
+ | kiyir, yeməyə yaramır, kartof yumru- | ||
+ | ları nazik sapvarı cucərtilər ve- | ||
+ | rir. S.-un virusunu yayan həpəratın | ||
+ | (vbipvbipava — Hyalesthes obsoletus) | ||
+ | sӱrfələri alaq 2 kəkuӱndə | ||
+ | qıplayır, S. Azərb.SSR-də tərəvəz- | ||
+ | ciliyə beyuk zərər vurur. Mubarim- | ||
+ | zə tədbirləri: dərin qıp ipu- | ||
+ | mu aparmaq, alaqları və cırcırama | ||
+ | surfələrini məhv etmək, S.-a davam- | ||
+ | lı sori ) ƏKMƏK, | ||
+ | |||
+ | STOLETOV Aleks Qriqoryevic | ||
+ | (10.8.1839, Vladimir—27.5.1896, Mos- | ||
+ | kva)—rus fiziki. Bir sıra xarici | ||
+ | elmi cəmiyyətin uzvu, MDU-nun prof. | ||
+ | (1873) onuyınayp. | ||
+ | |||
+ | S. fotoeffektin birinci qanu- | ||
+ | nunu (fotocərəyanın qiymətinin metal | ||
+ | ləvhəyə dulpən ipıq selinin intensiv- | ||
+ | LİYİ ilə duz mutənasibliyini) kəif | ||
+ | etminy, onun tətbiq imkanlarını gəs- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | STOKHOLM MURACİƏTNAMƏSİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tərmit, fotoqle- ri | ||
+ | ment ixtira etmii, | ||
+ | fotoelementin yo- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rulmasını, foto- | ||
+ | cərəyanın dutppən |. | ||
+ | ipıqın tezliyin- | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dənasılı olduqunu || | ||
+ | apkara cıxarmıitn, |// | ||
+ | qeyri-mustəqil qaz |/// | ||
+ | bopalmasına dair | ||
+ | muhum nəticələr | | ||
+ | almıtdır. | | ||
+ | |||
+ | S. ferromaqnit- | ||
+ | lərin tədqiq usulu- | | ||
+ | nu və ferromaqnit cisimlərin maqnit- | ||
+ | LƏNMƏ əyrisini vermit, bəhran temp- | ||
+ | ru oblastında maddələrin halını | ||
+ | TƏRTHT etmipt, elektromaqnit və elek- | ||
+ | trostatik vahidlərinin nisbətini əlc- | ||
+ | Mӱiq və iptıqın sur”ətinə yaxın qiy- | ||
+ | mət almıppdır. | ||
+ | |||
+ | | oskva un-tində fizika labo- | ||
+ | ratoriyasının rsasını qoymut, Ru- | ||
+ | siyada fizikanın inkipafında və | ||
+ | fiziklərin hazırlanmasında bəeyuk | ||
+ | xidməti olmupdur. | ||
+ | STOӦLİN--BSSR Brest VİL.-NDƏ tPə- | ||
+ | hər. Stolin r-nunun mərkəzi. Qorın | ||
+ | cayının sahilindədir. Y aq-pendir, | ||
+ | spirt 3-dları, k.t, texnikumu, əlkə- | ||
+ | iqunaslıq muzeyi var. 17 əsrdə salın- | ||
+ | mıpdır. | ||
+ | STOLİPİN Pyotr Arkadyevic (14. | ||
+ | 4.1862, Drezden, Almaniya—18.9.1911, | ||
+ | Kiyev)—Rusiya dəvlət xadimi, Qrod- | ||
+ | no (1902) və Saratov (1903—06) ry- | ||
+ | bernatoru olmuit, 1906 ildən daxili | ||
+ | iplər naziri, həm də Nazirlər ppu- | ||
+ | rasının sədri idi. Rusiyada 1905— | ||
+ | 07 illər inqilabının yatırılması- | ||
+ | na rəhbərlik etmit, hərbi-səhra məh- | ||
+ | kəmələri yaratmıt və e”damları ge- | ||
+ | nipləndirmindi. S,. həekuməti 2-ci | ||
+ | Dəvlət dumasını qovaraq Uc iyun dov- | ||
+ | lət cevrilimi (1907) etmipdi, İn- | ||
+ | qilabın məelubiyyətindən sonra baiq- | ||
+ | lanan amansız siyasi irtica devru | ||
+ | S.-in adı ilə baqlıdır. Xalq ara- | ||
+ | sında dar aqacı kəndirinə €CTonbi- | ||
+ | pin qalstukuz deyilirdi. Azərb.-ın | ||
+ | demokratik mətbuatı onu kinayə ilə | ||
+ | ӱəstol-ipinə adlandırmıpdır. S. qol- | ||
+ | comaqların simasında kənddə carizmə | ||
+ | sosial dayaq yaratmaq məqsədi ilə aq- | ||
+ | rar islahat gecirmitdi (bax Stolı- | ||
+ | pin aqrar islahatı). S.-i Kiyev ope- | ||
+ | ra teatrında eser D. Boqrov elum- | ||
+ | cul yaralamısqidı. | ||
+ | STOLİPİN AQRAR İSLAHATI | ||
+ | Rusiyada kəndli pay torpaq sahibli- | ||
+ | yi haqqında burjua islahatı, "əpəb- | ||
+ | buscusu və rəhbəri P. A. Stolılin | ||
+ | idi. Bailıca aktları 1906 il 9 no- | ||
+ | yabr fərmanı və onun əsasında 3-c | ||
+ | Dəvlət dumasının qəbul etdiyi 1910 | ||
+ | il 14 iYun qanunu idi, İslahat 1917 | ||
+ | ilin yayında Muvəqqətk hekumətin qə- | ||
+ | rarı ilə dayandırılmındı. V, İ, | ||
+ | Lenin islahatın sosial-iqtisadi ma- | ||
+ | hiyyəti haqqında yazırdı ki, Rusiya- | ||
+ | DA indiki əkincilikdə təhkimcili- | ||
+ | yin saxlanması mumkun deyildir və | ||
+ | onu zorakılıqla daqıtmadan inkipta- | ||
+ | fa yol acmaq olmaz (bax Əsər. tam | ||
+ | kulliyyatı, c. 16, səh. 438—439). | ||
+ | 1905—07 illər inqilabı gestərdi ki, | ||
+ | icma kənddə mutləqiyyətin hec də tda- | ||
+ | yaqız deyildir, əksinə, inqilabi | ||
+ | kəndli hərəkatı ocaqına cevrilmiii- | ||
+ | dir. Buna gərə də həkumət icmanı | ||
+ | mudafiə siyasətindən onu darıtmaq | ||
+ | siyasətinə kecməyə məcbur oldu. S.a.i, | ||
+ | icmanı daqıtmaq və qolcomaqların | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | simasında kənddə mӱtləqi y yətə — .. | ||
+ | sial dayaq yaratmaq, ve”tibarsızq | ||
+ | -nlardan uzaqlalp- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | iləri mərkəzi | ||
+ | üns, Sabir, rta Asiya, ... | ||
+ | və s. milli ucqarları ruslapdır- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | maqla carizmə siyasi dayaq Yaratmaq | ||
+ | Mörənmifə gudurdu. İslahatın .. | ||
+ | kecirilməsində Kəndli bankı muhu | ||
+ | ynayırdı | . | ||
+ | .“...— MAHHIHE/IRİH və yerli li- | ||
+ | beral dairələr Zaqafqaziyada aqrar | ||
+ | məsələnin həllində yeganə cıxın | ||
+ | yolunuz S.a.i.-nın tətbiqində KƏBƏ" | ||
+ | duӱlər. Buna carizmin KƏHYDMƏ əz | ||
+ | sətinin muvəffəqiyyəti ucun də - | ||
+ | vasitə kimi baxılırdı. “Yakin car | ||
+ | həkuməti və 3-cu Dəvlət duması aqrar | ||
+ | mӱnasibətlərin mӱrəkkəbliyini və tə- | ||
+ | bii-coqrafi itəraiti bəhanə ərə | ||
+ | rək, za baha iyan islahatın tətbiqi- | ||
+ | ni tməqsədəuyrunə saymadı. Bununla | ||
+ | belə S.a.i, Azərb.-a muəyyən tə”si — | ||
+ | tərmipdi. Bu, e3 əksini 1912 il ) de- | ||
+ | kabr və 1913 il 7 iyul aqrar Qanunla- | ||
+ | rıpda (bax Aqrar islahatlar ), kecur- | ||
+ | mə siyasətinin xeyli gӱclənməsində | ||
+ | (1908—12 illərdə Azərb.-a 4085 rus | ||
+ | kəndli ailəsi kecuӱrulmutidu) tap- | ||
+ | soyadım cə inəpuHə baxmayaraq, | ||
+ | islahat aqrar behranı aradan qaldı- | ||
+ | ra bilmədi və əslində iflasa uera- | ||
+ | dı. İcmanın daqıdılması yoxsul | ||
+ | kəndlilərin vəziyyətini daha da pis- | ||
+ | ləpdirdi. Kəcurmə siyasəti DƏ kg | ||
+ | lənilən nəticəni vermədi. 1906) | ||
+ | illərdə. kecən kəndlilərin 1826 -i | ||
+ | geri qayıtdı. İslahat sinfi ziddiy- | ||
+ | yətləri və inqilabi bəhranı daha da | ||
+ | dərinləpdirdi, kutləvi kəndli hə- | ||
+ | rəkatı genipləndi. Carizmin inqi- | ||
+ | labi behrandan cıxmaqa son tmidi | ||
+ | olan Şa.i. bopa cıxdı. V. İ. Lenin | ||
+ | S.a.i. haqqında yazmıpdır: vBu, ka- | ||
+ | pitalizmin mənafeyi ucun gkəndli- | ||
+ | lərə kutləvi zorakılıq edilməsi sa- | ||
+ | həsində atılan ikinci beyuk addım- | ||
+ | dır. Bu, kapitalizm ucun mulkə- | ||
+ | dar usulu ilə ikinci dəfə ctor- | ||
+ | paqların təmizlənməsidirg (yenə ora- | ||
+ | da, səh. 272). ü, | ||
+ | Əd. Lenin V. İ., Əsərləri x | ||
+ | Mə"lumat cildi, H. 1, səh. 584—585)) | ||
+ | SSRİ tarixi, c. 2, B., 1963: Orucov | ||
+ | H. Ə., Stolıpin kecurmə siyasətinin | ||
+ | Azərbaycana tətbiqi məsələsinə dair, | ||
+ | aAzərb.SSR EA-nın Xəbərləriqk (ictimai | ||
+ | elmlər seriyası), 1904, Mə 5: C mn nen b- | ||
+ | HHKOB C. ə. Arpapuan pedopua Cro- | ||
+ | lıpina, M., 1973, yenə onun, Aqrar- | ||
+ | HaH politika samoderjavin v period im- | ||
+ | perializma, M., 1980. | ||
+ | STOLUSTU TENNİŞpinq-ponq | ||
+ | —-torla iki bərabər hissəyə ayrılmıt | ||
+ | xususi stol uzərində raketkalar və | ||
+ | sellulomd top vasitəsilə kecirilən | ||
+ | idman oyunu, həm kipilər, həm qadın- | ||
+ | lar oynayır. Oyunda 2(1:1), yaxud 4 | ||
+ | (2:2) nəfər iptirak edir. 19 əsrin | ||
+ | axırında B. Britaniyada meydana gəl- | ||
+ | mipdir. SSRİ-də 1929—30 (Azərb. | ||
+ | SSR-də 1939—40) illərdən yayılmıpt- | ||
+ | dır. Dəfələrlə SSRİ cempionu | ||
+ | Azərb. tenniscisi V. Popova 1984 il- | ||
+ | də Avropanın mӱtləq cempionu (4 qı- | ||
+ | zıl medal) olmupdur. | ||
+ | STOMATİT (yun. 4(ӧpa, stömatos— | ||
+ | aqız)—aqız bopluqunun selikli qi- | ||
+ | pasının iltnhabı və distrofik də- | ||
+ | Yipikliyi. İnsanda muxtəlif zə- | ||
+ | dələrdən, avitaminozdan, iqəkərli dia- | ||
+ | betdən, ӱrək-damar, sinir sistemi xəs- | ||
+ | təliklərindən, kəskin və xronik in- | ||
+ | feksiyalardan, intoksikasiyadan tə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CTPABOH | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 43 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | rənir. Travmatik S.-i tərədən amil- | ||
+ | lər: dii dapının toplanması, ka- | ||
+ | riyesli ditlər, protezlərin, plombun | ||
+ | duzgun hazırlanmaması, isti qidalar- | ||
+ | dan əmələ gəlmiii yanıqlar və s. S. | ||
+ | orqanizmin umumi xəstəliklərindən | ||
+ | bat verərsə, aqız bopluqunun selikli | ||
+ | qipasında kəskin və xronik geditli | ||
+ | aftalar əmələ gəlir. Kəskin af- | ||
+ | toz S. diatez, virus və mə”də-baqır- | ||
+ | saq xəstəliyi olan upaqlarda təsaluf | ||
+ | ediliry bu zaman temp-r yuksəlir, | ||
+ | Rut ƏTİNDƏ, DODAaq VƏ DamaqıNn selikli | ||
+ | qipasında ətrafı tund-qırmızı, hal- | ||
+ | qalanmıp afta əmələ gəlir. Cənəaltı | ||
+ | limfa vəziləri beyuyur, aqrılı olur. | ||
+ | Xəstəlik 7—10 gun davam edir. Xr o- | ||
+ | nik residivli aftoz S. | ||
+ | yanaqın, dodaqın selikli qipasında, | ||
+ | dilin yan tərəflərində, dibi boz-sarı | ||
+ | ərplə ertulmut tək-tək aftalar əmələ | ||
+ | gəlməsi ilə xarakterizə edilir. Lim- | ||
+ | fa vəzilərində hec bir dəyipiklik | ||
+ | olmur. əstəlik —10 gun davam | ||
+ | edir, sonra aftalar xoralapır. Xora- | ||
+ | lı S., əsasən, kəskin enterokolitdə, | ||
+ | mə”də yarasında, anginadan sonra, civə | ||
+ | və bismӱtla zəhərləndikdə ba verir. | ||
+ | “Xoralar butun selikli qipanı əha- | ||
+ | tə edə bilər, bu zaman aqız bopluqun- | ||
+ | dan pis iy gəlir, coxlu aqız suyu axır. | ||
+ | Leykoz xəstəliyində aqız bopluqunun | ||
+ | selikli qipasında və badamcıqlarda | ||
+ | sonradan xoraya cevrilən aftalar əmə- | ||
+ | lə gəlir. Bu hal ptua xəstəliyində də | ||
+ | mupahidə olunur. Mualicəsi və | ||
+ | profilaktikası: arız boip- | ||
+ | luqunun sanasiyası, S.-ə səbəb olan | ||
+ | amilləri aradan qaldırmaq, fiziote- | ||
+ | rapiya, caytikanı yaqı və s. | ||
+ | |||
+ | Heyvanlarda S. mexaniki, | ||
+ | termiki və kimyəvi tə”sirlərdən (il- | ||
+ | kin S.)yaranır, yaxud aq staxibo- | ||
+ | triotoksikoz və s. yoluxucu xəstəlik- | ||
+ | lərlə yanapı (ikincili S.) bapq ve- | ||
+ | rir. Mӱalicəsi: arız bopluqu- | ||
+ | nun dezinfeksiyası, ikincili C.-Hə | ||
+ | spesifik mualicə. | ||
+ | |||
+ | Ədl Rıbakov A. İ., İvanov | ||
+ | V. S., Klinika terapevticeskon stoma- | ||
+ | toloqii, M., 19 | ||
+ | STOMATOLFGİYA (yun. 5(ӧtpa, 560- | ||
+ | tpaqoz—aqrız-H...logiya)—diplərin qu- | ||
+ | rulupunu, mualicə və profilaktika- | ||
+ | sını, aqız bopluqunun selikli qipla- | ||
+ | sının, dilin xəstəliklərini, cənə və | ||
+ | onu əhatə edən uz, boyun toxumalarını | ||
+ | əyrənən tibbi əh. Diiylərin plomb- | ||
+ | lanması və protezlərin dӱzəldilməsi | ||
+ | tədbirləri də S, məsələlərindəndir. | ||
+ | Hələ Hippokratın, Qalenin, Selsin | ||
+ | və 6, alimlərin əsərlərində aqız 6011- | ||
+ | luqu orqanlarının xəstəliyi təsvir | ||
+ | olunurdu. 14 əsrdə fransız həkimi | ||
+ | Gi de Poliak diti cıxartmaq ucun | ||
+ | alət təklif etmiitdi, 18 əsrin əvvəl- | ||
+ | lərində S, praktik tibbin sərbəst | ||
+ | bir sahəsi kimi inkitaf etdi. 20 əs- | ||
+ | rin əvvəllərində fiziologiya, bio- | ||
+ | kimya, patologiya və s, fənlərin in- | ||
+ | kipafı, stomatoloji xəstəliklərin | ||
+ | etiologiya, patogenez və MYAHMƏCHHƏ | ||
+ | imkan yaratdı. Muasir S. 4 əsas bəl- | ||
+ | məyə bəlunur: terapevtik, cərrahi, or- | ||
+ | topedik, upaq S,-ı. Terapevtik E | ||
+ | diplərin diaqnostika, mualicə və | ||
+ | profilaktikası, cərrahi S. təkcə diip | ||
+ | cıxarmaqla deyil, ya-uəHə nahiyəsində | ||
+ | lazım olan butun qusurların opera- | ||
+ | tiv mӱalicəsi, ortopedik S, isə di11- | ||
+ | lərin, cənənin anomaliyalarını, de- | ||
+ | formasiya və defektləri ortopedik | ||
+ | və ortodontik usullarla aradan qal- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dırmaqla mətpqrul olur. Bakıda belə | ||
+ | ixtisasliandırılmınin poliklinika | ||
+ | fəaliyyət gəstərir. Uttaq S,-sı 20 əsr- | ||
+ | dən inkiypdafa baplamıtpdır, ymarya- | ||
+ | rın yap xӱsusiyyətlərinə uyrun ola- | ||
+ | raq stomatoloji xəstəliklərin mçali- | ||
+ | cə usulları iplənib hazırlanmıi- | ||
+ | dır. Stomatoloji xəstələrin muasir | ||
+ | kompleks mualicəsində fizioterapev- | ||
+ | tik prosedӱralar, ultrasəs, xususi | ||
+ | qurqular genin tətbiq olunur. S.-ya | ||
+ | aid arapdırma və yeniliklər €CTO- | ||
+ | matologiyaə, F*Sovetskaya stomatologi- | ||
+ | yaq, *Odontologiya i stomatologiyaə, | ||
+ | caJurnal odontologii i stomatologii- | ||
+ | jurnallarında, həmcinin FC Azərbaycan | ||
+ | tibb jurnalıqnda dərc olunur. | ||
+ | |||
+ | Əd. Bajanov N. N., Stomatolo" | ||
+ | qil, 2 izl., M., 1978, Rıbakov A. İ., | ||
+ | İ vanop V. S., Klinika terapevticesa- | ||
+ | kon stomatoloqii, M., 1980, | ||
+ | STOӦNHENC te herdə--ək beyuk | ||
+ | meqalit tikililərdən biri(y, B. Bri- | ||
+ | taniyanın Solsberi it. yaxınlırın- | ||
+ | dadır. Uc beyӱk tikilidən ibarət- | ||
+ | dir. E.ə. 1900— 1700 illərə aid edi- | ||
+ | lən birinci tikili dairəvi torpaq | ||
+ | bənddən və xəndəkdən (diametri 97,5 | ||
+ | m) ibarətdir. E.ə. 1700—1550 illərə | ||
+ | aid ikinci tikili qədim bəndin icin- | ||
+ | də iyaquli qoyulmuiq daiların (38 | ||
+ | cut) iki konsentrik dairəsindən iba- | ||
+ | rətdir. E.ə. 1500—1400 illərə aid | ||
+ | ucuncu tikili hund. 8,5 m-dək, cəki- | ||
+ | si 28 t-dək olan yonulmuiy və yerə ila- | ||
+ | quli basdırılmıp datlardan, on- | ||
+ | ların uzərinə uzadılaraq qapalı | ||
+ | dairə (diametri 30 mm) əmələ gətirən | ||
+ | dai ləvhələrdən ibarətdir. S. ehti- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “mal ki, gӱnmipə sitayit ilə əlaqədar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yaradılaraq gey qubbəsini simvolik | ||
+ | iəkildə təcəssum etmipdir. Bə”zi | ||
+ | tədqiqatcılar (C. Hokins) S.-i qə- | ||
+ | dim rəsədxana da hesab edirlər. | ||
+ | STOPANİ Aleksandr Mitrofanovic | ||
+ | (21.10,1871, indiki əla vil.-nin | ||
+ | Usolye - Sibirskoye = | | ||
+ | m. 23.10.1932, s, | ||
+ | |||
+ | Moskva) — Sovet | | | ||
+ | partiya və dӧvlət ” | ||
+ | xadimi. 1893 il- || | ||
+ | dən Sov.İKP uzvu. ”— | ||
+ | 1892 ildən ipqila– = | ||
+ | bi hərəkata qopul- = | ||
+ | mupdur. Kazan un- b | ||
+ | tində və Yaroslavl aq | ||
+ | huquq litseyində | ||
+ | oxyMyu, cİskrazcq- | ||
+ | nın agenti olmuit, | ||
+ | 41Pimal Fəhlə İt- | ||
+ | tifaqındak ipləmipdir. RSDFP- | ||
+ | nin 2-ci qurultayının təpgkilatcı- | ||
+ | larından və numayəndələrindən idi. | ||
+ | 1903—05 illərdə RSDFP-nin PTimal | ||
+ | Komitəsinin və Bakı Komitəsinin | ||
+ | yaradılmasında iptirak etmit, Bakı | ||
+ | Komitəsinin katibi, Bakıda dekabr | ||
+ | tə"tilinin (1904) rəhbərlərindən, | ||
+ | cHummətvin əsərə Bud olmuii- | ||
+ | dur. 1905—07 illərdə RSDFP Kost- | ||
+ | roma Komitəsinin katibi, RSDFP- | ||
+ | nin 5-ci qurultayının (1907) numayən- | ||
+ | dəsi idi. 190 | ||
+ | Neft Sənayesi Fəhlələri İttifaqın- | ||
+ | da iiləmiit, “Qudokə qəzeti redaksi- | ||
+ | yYasının katibi, Bakı Komitəsinin | ||
+ | uzvu olmut, c“Volnak jurnalında | ||
+ | əməkdatlıq və Bakı kooperativ hə- | ||
+ | rəkatının inkitpafında, yaxından | ||
+ | iptirak etmipdir. 1917 ildə Bakı | ||
+ | qub. ərzaq komitəsinin sədri idi. Də- | ||
+ | fələrlə həbs edilmitdir. Oktyabr | ||
+ | inqilabı gӱnlərində (1917) Smolnı- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 7—17 illərdə Bakıda d | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | da (Petroqrad) ərzaq komissiyasında | ||
+ | ipləmiddir. 1918 ildə Terek Sove- | ||
+ | tində əmək və sənaye komissarı, 1919 | ||
+ | ildə Ali Hərbi Mufəttitlikdə Hül- | ||
+ | ləmitpdir. Pimali Tafqaz HİK uz- | ||
+ | vu (1920), Qafqaz əmək ordusu hərbi | ||
+ | inqilab purasının uzvu (1921—22) | ||
+ | olmuqpdur. 1922 ildən RSFSR Ali | ||
+ | Məhkəməsinin uzvu, 1924—29 illər- | ||
+ | də RSFSR-in əmək ipləri uzrə pro- | ||
+ | kuroru, 1930 ildən qocaman bolize- | ||
+ | viklərin Umumittifaq Cəmiyyəti səd- | ||
+ | rinin muavini idi. S.-nin Bakı pro- | ||
+ | letariatının inqilabi hərəkatı və | ||
+ | iqtisadi vəziyyətinə dair əsərləri | ||
+ | var. Qızıl meydanda Kreml divarı ya- | ||
+ | nında dəfn edilmitdir. | ||
+ | |||
+ | Əd:. Jukovskal E., Vseqda s | ||
+ | Leninım, v kn, U istokov partii, 2 izd. | ||
+ | M., 1969. | ||
+ | |||
+ | STOPİN (ital. stoppino: stoppa— | ||
+ | kəpitkə), odəturən qaytan — | ||
+ | pirotexniki və digər deyuiy sursa- | ||
+ | tında, fipəng atanda BƏ s.-də odu | ||
+ | eturmək ucun tezyanan qaytan, Qara | ||
+ | S. kalium porası hopdurulmupi və | ||
+ | uzərinə yapıtiqan və barıt səpilmiii | ||
+ | pambıq saplardan hazırlanır. Aq | ||
+ | S.-də isə saplara kalnum iporası hop- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | durduqdan sonra uzərinə qummiara- | ||
+ | bik səpirlər. Acıq havada 1 .m uzun- | ||
+ | luqunda qara S, 15—20 san, aq S, isə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 45)—50 san ərzində yanır. | ||
+ | STOP-KRAN (ing. 5(or— dayandırmaq) | ||
+ | —qatarı tə"cili dayandırmaq ucun | ||
+ | tormoz kranı: yuk vaqonlarının tor- | ||
+ | moz meydancasında, sərnipin vaqonla- | ||
+ | rının tamburunda hava tormozu ma- | ||
+ | gistralının uzərində qoyulur. S.-k.- | ||
+ | ın dəstəyini dəndərdikdə sıxılmınn | ||
+ | hava magistraldan cıxıb qatarın bu- | ||
+ | tun tormozlarını iipə salır. | ||
+ | STӦPOR (ing. 4orreq—tıxac, qapaq: | ||
+ | 5or—qabaqrını kəsmək, dayandırmaq) | ||
+ | —mexanizm hissələrini dayandıran | ||
+ | və muəyyən vəziyyətdə saxlayan detal, | ||
+ | detal hissəsi və ya qurulun. Polad- | ||
+ | təkmə calovunun dibini barlayan tı- | ||
+ | xacı idarə edən mexanizmə də S, de- | ||
+ | yilir. | ||
+ | |||
+ | STORNO (ital. 5*Eoqlo—hesabın kə- | ||
+ | curulməsi) — muhasibat kəcurməsi| | ||
+ | bir qayda olaraq qabaqcadap səhv kə- | ||
+ | curulmutl yazının duzəldilməsində | ||
+ | istifadə olunur. | ||
+ | STOROJİNETS—USSR Cernovtsı | ||
+ | vil.-ndə ptəhər. Storojinets r-nunun | ||
+ | mərkəzi. Siret cayı sahilindədir. | ||
+ | “1.1. cr. Aras e"malı muəssisələri, | ||
+ | pendir, kərpic z-dları: meylə texni- | ||
+ | KYMY mn | | ||
+ | |||
+ | CTÖPTHHT (storting)— Hopneuxə par- | ||
+ | lamentin adı. 20 yapını etmuin və- | ||
+ | təndailar 4 il muddətinə secir. İki | ||
+ | palatadan laqtinq və odelstinqdən | ||
+ | ibarətdir. S, devlət budcəsini təs- | ||
+ | diq edir, qanunlar verir, beynəlxalq | ||
+ | muqavilələri təsdiq və hekumətin fəa- | ||
+ | SULU nəzarət edir və s, | ||
+ | STOTİNKA--BXR-də levin 1/100-nə | ||
+ | bərabər a nz | ||
+ | |||
+ | STOXASTİK ROSES—bax Təsa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ufi proses. | ||
+ | |||
+ | CTPABOH (sStribön) (e.ə. 64/63, Ama- | ||
+ | siya—eramızın 23/24)—qədim yunan | ||
+ | coqrafiyapqunası, tarixci. F Tarixi | ||
+ | qeydlərə (devrӱmuzədək catmamıdır) | ||
+ | və cCoqrafiyagv əsərlərinin muəlli- | ||
+ | fidir. S, əsasən, Eratosfen, Hipparx, | ||
+ | Polibi, Posidoni və 6. mӱəlliflə- | ||
+ | rin mə"lumatlarından istifadə et- | ||
+ | mipdir. 17 kitabdan ibarət olan 4Coq- | ||
+ | rafiyaə əsərinin 2 kitabı nəzəri | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 44 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CTPABHHCKH | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | (riyazi coqrafiya) xarakter daqpıyır. | ||
+ | alan hissələr isə İspaniya, Qalli- | ||
+ | ya, Britaniya, İtaliya, PTimali və | ||
+ | Pərqi Avropa, Yunanıstan, Qara dəniz | ||
+ | sahilləri, Kicik Asiya, Hindistan, | ||
+ | Mesopotamiya, Ərəbastan, Misir və s. | ||
+ | əlkələrin təsvirinə həsr olunmutdur. | ||
+ | Əsərdə Qafqaz baniyası və Atropa- | ||
+ | tenanın coqrafi məvqeyi, sərhədləri, | ||
+ | burada məskunlatmıp tayfalar, əha- | ||
+ | linin məpquliyyəti, dini gəruiləri, | ||
+ | onların Pompey və Mark Antoninin | ||
+ | qopunlarına qarpı mubarizəsi, Atro- | ||
+ | patenanın Qazaka və Vera it.-ləri, | ||
+ | alban tayfalarının 26 dildə (ləhcə- | ||
+ | də) danımmaları, Xəzər dənizi və s. | ||
+ | haqqında da mə”lumat verilmidir. | ||
+ | Əsəri: Qeoqrafil (per. i predisl, | ||
+ | |||
+ | Q. A. Stratonovskoqo), L., 1964. əə | ||
+ | Əd. Aliev K. Q. Anticnı istoc- | ||
+ | niki po istorii azerbaӧbdjanskoqo naro- | ||
+ | da, B., 10 ArskinN F. N. , Strabon, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STRAVİNSKİ İqo | ||
+ | (17.6.1882, Oraniyenbaum, | ||
+ | MOHOCOB ii.—6.4. " | ||
+ | 1971, Nyu-York: | ||
+ | Venesiyada dəfn | ||
+ | olunmudur) — rus | ||
+ | bəstəkarı, diri- | ||
+ | jor. Ork. ucun | ||
+ | cFantastik skersoə | ||
+ | və “Atəpfətanlıqə | ||
+ | fantaziyası (hər | ||
+ | ikisi ilk | ||
+ | əsərlərindəndir. | ||
+ | €CHMYDFb dorin | ||
+ | ellerpyurmas 1911), | ||
+ | € Myrənnəc öahap? | ||
+ | (1913) baletləri dunya ppehrəti qa- | ||
+ | zanmhipdır. S. ildən vaxtapqı- | ||
+ | rı xaricdə olmupt, 1914 ildə isə Ru- | ||
+ | siyadan tamamilə kecmutdur: İsvec- | ||
+ | ə, Fransa, 1939 ildən isə ABPQ-da | ||
+ | apamıtldır (1945 ildən ABP1 və- | ||
+ | təndapı). Xaricdə dirijor kimi | ||
+ | genilp fəaliyyət gəstərmit, 1962 il- | ||
+ | də SSRİ-də muəllif konsertləri | ||
+ | ilə cıxır etmipdir. S. yaradını. | ||
+ | lıqrının ilk dəvrunə N. Rimski- | ||
+ | Korsakov, M. Musorqski, P. Caykov- | ||
+ | ski və K. Debussinin tə"siri olmupt- | ||
+ | dur. Rusiyada yapadıqı dəvrdə S. | ||
+ | milli folklora—xalq sujetlərinə, | ||
+ | naqıllara, arxaik nəqrmələrə beyuk | ||
+ | maraq gestərmiptdir. Əsərlərində | ||
+ | muasir pəhər məipqət musiqisi əla- | ||
+ | mətləri də əksini tapmındır: “Toyı | ||
+ | (1914—23) xoreoqrafik kantatası, | ||
+ | cTulkunun naqılızq (1916, vokal mu- | ||
+ | siqi ilə), FƏsgər əhvalatır (1918, | ||
+ | qiraətci ilə) pantomima baletləri | ||
+ | və s. 1920-ci illərin əvvəllərində | ||
+ | C. yaradıcılıqında əmələ KƏNMHUN | ||
+ | neoklassisizm meylləri 50-ci illərə | ||
+ | qədər davam etmiildir. Əsərlərində | ||
+ | barokko dəvru bəstəkarlıq texnika- | ||
+ | sından, qədim polifoniya və s. uslub- | ||
+ | lardan istifadə də Həmin il- | ||
+ | lərdə o, c“PYah Edipə (1927) opera-ora- | ||
+ | toriyası, “Pəri epupqur (1928: P. Cay- | ||
+ | kovskinin melodiyalarından istifa- | ||
+ | də sxunmutdur). aPsalmlar simfoni- | ||
+ | yasız (1930), skripka ilə ork. (1931) | ||
+ | və solo 2 fp. un konsertlər, | ||
+ | 2 simfoniya (1940, 1945), FOrfeyuı | ||
+ | (1947) baleti, *Dəcəlin sərgӱzəpqlə- | ||
+ | riə (1951) operası kimi dəyərli kar. | ||
+ | lər yazmhipdır. 40—50-ci illərdə S. | ||
+ | yaradıcılıq manerasını yenilətdir- | ||
+ | mip, əsərlərində əzunə məxsus tərzdə | ||
+ | do0eş niya uslubunu tətbiq etmiyt- | ||
+ | dir: FMuqaddəs nərkmələrə (1956), | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Fyodorovic | ||
+ | indiki Lo- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | “Aqonə (4Yarıtə, 1957) baleti, “Dini | ||
+ | matəm mahnıları (1966) və s. S, av- | ||
+ | tobioqrafik xarakterli ədəbi əsərlə- | ||
+ | rin Ktəllifidar (“Mənim həyatımın | ||
+ | DƏ 1963, F“Dialoqları, 1971 | ||
+ | və s.). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədl. Kovparı İ., İqorı Stravin- | ||
+ | skiNİN. Rannee taorcestvo, B., 1969: Zade- | ||
+ | rapikinNn V,, Polifoniceskoe mıplenie | ||
+ | İ. Stravinskoqo, M., 1980: Druskin | ||
+ | M. S., İqorh Stravinskid. Licnosth, | ||
+ | tvorcestvo, vzqlladı, 3 izd., L., 1982, | ||
+ | LrustovskiNn B. M., İqorı Stra- | ||
+ | vinskiNn, 3 izd., L., 1982, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STRADİVARİ, Stradivari- | ||
+ | y c (Stradivari, Stradivarius) AHnronno | ||
+ | İrərp. 1643 (1648 və ya 1649), Kremona | ||
+ | —18.12.1737, Kremonay—italyan skrip- | ||
+ | ka ustası. N. atinin pagirdi. Kre- | ||
+ | monada iqəxsi e"malatxana acmhipdır | ||
+ | (təqr. 1667). 1704—25 illərdə ən yax- | ||
+ | ipı skripkalarını duӱzəltmipdir. S.- | ||
+ | nin alətləri bədii tərtibatının ka- | ||
+ | milliyi, zərifliyi, formalarının | ||
+ | mutənasibliyi ilə fərqlənir. və | ||
+ | violoncelləri də məphurdur. Moskva- | ||
+ | dakı Devlət Nadir Musiqi Alətləri | ||
+ | Kolleksiyasında S.-nin bir necə | ||
+ | skripka, alto və violoncelləri sax- | ||
+ | lanılır. S.-nin oqulları Fran- | ||
+ | cesko (1671—1743) və Ombono | ||
+ | (1679—1742), eləcə də K, Berqontsi | ||
+ | oxun tpagirdi olmunlar. | ||
+ | STRAJESKO Nikolay Dmitriyevic | ||
+ | (29.12.1876, Odessa—27.6.1952, Kiyev) | ||
+ | —sovet terapevti. SSRİ EA akad. | ||
+ | əəə USSR EA (1934) nə CCPH | ||
+ | ibb EA akad. (1944). Sosialist Əmə- | ||
+ | yi Qəhrəmanı (1947). Ukrayna Klinik | ||
+ | Tibb İn-tunun təpgkilatcısı və di- | ||
+ | rektoru olmutdur (İn-t 1955 ildən | ||
+ | onun adını dapıyır). Tədqiqatı, əsa- | ||
+ | sən, ӱrək-damar və həzm sistemi or- | ||
+ | qanlarının patologiyasına, revma- | ||
+ | tizmə, sepsisə həsr olunmupdur. V. | ||
+ | P. Obraztsovla birlikdə ilk dəfə | ||
+ | olaraq qurək arteriyalarının trom- | ||
+ | bozunun tam klinik əlamətlərinin | ||
+ | təsvirini verməklə miokard infark- | ||
+ | tın diaqnozunu akar etmipdir. | ||
+ | dəfə Lenin ordeni, 2 baiqa orden və | ||
+ | medallarla təltif olunmupdur. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: İzbr. trudı, t. 1--2, | ||
+ | Kiev, 1955—56. | ||
+ | |||
+ | Əd.: Duplenko K. F., Mix- | ||
+ | nev A. L., N. D. Strajesko, M., 1969. | ||
+ | STRAJNİK—inqilabdan əvvəl kənd | ||
+ | yerlərində uryadnikə tabe olan polis | ||
+ | nəfəri (kepikci, qoruqcu). | ||
+ | CTPAHVTCKM (Stranitzky) Yozef | ||
+ | Anton |təqr. 1676, PTtiriya (?)—19. | ||
+ | 5.1726, Vyanay— Avstriya aktyoru və | ||
+ | dramaturqu. Avstriya professional | ||
+ | teatrının banisi. Xalq komik perso- | ||
+ | najı Hansvurst rolunu ifa etmiit, | ||
+ | səyyar truppaların rəhbəri olmutdur. | ||
+ | S.-nin təcəssumetdirmə ustalıqı, gəs- | ||
+ | kin xalq yumoru, cəsarətli satirik | ||
+ | eyhamları rəhbərlik etdiyi truppa- | ||
+ | napa muvəffəqiyyət qazandırmındı. | ||
+ | 1712 ildə Vyanada ilk Avstriya daimi | ||
+ | teatrını təqikil etmitdir. | ||
+ | STRASBӰR, Strasburq (5qa5- | ||
+ | Hoiqr)— Fransanın it.-ində izəhər. | ||
+ | İl cayı sahilində port. Apaqı Reyn | ||
+ | departamentinin inz.m. İri sənaye, | ||
+ | ticarət və mədəniyyət mərkəzidir. | ||
+ | Nəql. qovpaqı. Aeroport. Əh. 253 min | ||
+ | (1975). Avtomobilqayırma, elektrotex- | ||
+ | nika, gəmiqayırma, yeyinti sənayesi, | ||
+ | pambıq parca, tiki(i, aqac e”malı, | ||
+ | dəri mə"mulatı istehsalı muəssisələ- | ||
+ | ri: un-t, konservatoriya, itəhərətra- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | fında neft e”malı z-dları, neft- | ||
+ | kimya və rezin mucəssisələri var. | ||
+ | STRATE (iyn. strategös, stratös— | ||
+ | qopun--Adro—aparıram)—1) e.ə. 6 | ||
+ | əsrin sonu—1 əsrin ortalarında Qə- | ||
+ | dim Yunanıstanda sərkərdə. Geniii | ||
+ | hərbi, siyasi və inzibati huquqlara | ||
+ | malik HAH, ÖƏ”3ƏH Yə ərbi- | ||
+ | siyasi ittifaqlarına baptcılıq edir- | ||
+ | di. Xalq iclaslarında 1 illiyə se- | ||
+ | cilirdi. Zahiri əlamətləri xlamida | ||
+ | plana oxtar paltar) və cələng idi. | ||
+ | ) Sərkərdə, strategiyanın bilicisi. | ||
+ | 3) İctimai və siyasi mubarizəyə rəh- | ||
+ | bərlik sənətinə yiyələnmiy ilyəxs. | ||
+ | STRATEJİ SİLAHLAR—-muhari- | ||
+ | bədə strateji məsələlərin həlli ucun | ||
+ | nəzərdə tutulan raket-nuӱvə silahı- | ||
+ | nın muxtəlif nəvləri, texniki vasi- | ||
+ | tələri, ilarəetmə BƏ təminat sistem- | ||
+ | ləri. Tə”yinatına gərə strateji hY- | ||
+ | cum silahı və strateji mudafiə si- | ||
+ | lahı nevlərinə ayrılır. Strateji | ||
+ | Hucum silahları (SHS) qitələrara- | ||
+ | sı ballistik raket kompleksləri, | ||
+ | sualtı atom-raket qayıqları, chava— | ||
+ | yerə tipli raketlər və s.-dən ibarət- | ||
+ | dir. Zədələyici tə”sirinin miqyası- | ||
+ | na gərə HS—kutləvi qırqın Cu- | ||
+ | lahıdır. Strateji mudafiə silah- | ||
+ | larına raketvuran raketlər və ida- | ||
+ | rəolunan zenit raketləri (adi və nu- | ||
+ | və dəeyuti batplıqlı), kosmik hucum- | ||
+ | dan mӱdafiə vasitələri, raketləri | ||
+ | atkar edən sistemlər və s. daxildir. | ||
+ | Sovet İttifaqı S.s.-ın istehsalı- | ||
+ | nın dayandırılması və ya məhdud- | ||
+ | lapdırılması uqrunda ardıcıl | ||
+ | mubarizə aparır. CCPH və ABPQ ara- | ||
+ | sında bu sahədə bir sıra saziilər | ||
+ | barqlanmınldır (bax Sovet—Amerika | ||
+ | sazilil ” | ||
+ | STRATEK YA—1) hərb sənətinin | ||
+ | tərkib hissəsi, onun ən muhum sahəsi. | ||
+ | Əlkənin və silahlı quvvələrin muha- | ||
+ | ribəyə hazırlıqı, mӱharibənin plan- | ||
+ | lapdırılması və nəzəriyyəsi, həmci- | ||
+ | nin praktikası məsələlərini əhatə | ||
+ | edir, muharibənin qanunauyeunluqla- | ||
+ | rını tədqiq edir, strateji əməliyyat- | ||
+ | ların hazırlıqı və aparılması ӱsul | ||
+ | və formalarını iiləyib hazırlayır: | ||
+ | cəblələrin, ordu və donanmaların | ||
+ | məqsəd və vəzifələrini mçəyyən edir, | ||
+ | quvvələrn hərbi əməliyyat meydanla- | ||
+ | rı və strateji istiqamətlər uzrə bə- | ||
+ | luppdurur. S. dəvlətin siyasəti ilə | ||
+ | sıx baqlıdır və onun vəzifələrinin | ||
+ | yerinə yetirilməsini tə"min edir. S. | ||
+ | iqtisadiyyatdan, cəmiyyətin iqtisadi | ||
+ | qurulutundan, istehsalın səviyyəsin- | ||
+ | dən, xalqın mə”nəvi imkanlarından | ||
+ | asılıdır. Sovet hərbi S.-sı Kommu- | ||
+ | nist Partiyasının və Sovet devləti- | ||
+ | nin siyasətindən cıxın edir. Onun | ||
+ | muddəaları və tevsiyələri marksizm- | ||
+ | leninizm əsasında iplənib hazırla- | ||
+ | nır və silahlı quvvələrin butun nəv- | ||
+ | ləri ucun məcburidir. Əməliyyat sə- | ||
+ | nətinə və taktikaya mӱnasibətdə S. | ||
+ | muəyyənedici rol oynayır, eyni zamanda | ||
+ | onların imkanlarını da nəzərə alır. | ||
+ | Burjuaziyanın hərbi S.-sı imperia- | ||
+ | lizmin mənafeyinə xidmət edir, curuk | ||
+ | kapitalist sistemlərini məhkəmlət- | ||
+ | mək və muhafizə etmək, mӱharibə ha- | ||
+ | zırlıqı və aparılması kimi murtəce | ||
+ | məqsəd dapıyır. Sovet hərbi S.sı | ||
+ | digər sosialist devlətlərinin S.-la- | ||
+ | rı kimi mӱctərəqqi ictimai qurulutpa, | ||
+ | zəhmətkeilərin sosialist nailiyyət- | ||
+ | lərinin qorunmasına, butun | ||
+ | sulh niyinə xidmət | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Dunyada | ||
+ | edir, 2) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | STREYS | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 45 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | İctimai-siyasi mӱbarizəyə rəhbərlik | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sənəti. | ||
+ | |||
+ | STRATİQRAFİYA (lat. stratum — | ||
+ | təbəqə--...qrafiya)—tarixi geologn- | ||
+ | yanın bir bəlməsi. S.-nın əsas məq- | ||
+ | sədi Yer qabıqının ayrı-ayrı sahələ- | ||
+ | ri ucun suxurların ilkin yatma ar- | ||
+ | dıcıllıqını və yaiy munasibətini | ||
+ | muəyyənlətldirmək, Yer qabıqının in- | ||
+ | kitpaf tarixini aydınlatdırmaq, həm- | ||
+ | cinin struktur geologiya, geoloji | ||
+ | planalma və axtarınt-kmapfiyyat məsə- | ||
+ | lələrini həll etmək, butun.Yer kӱrəsi | ||
+ | ucun umumi nisbi geoloji xronolo- | ||
+ | giyanın təbii ikalasını yaratmaqdır. | ||
+ | 19 əsrin 2-ci yarısında əsas geoloji | ||
+ | sistemlər ayrılmıt və onların Yer | ||
+ | tarixində ardıcıllıqrı gestərilmizi- | ||
+ | dir. S.-da muxtəlif metodların (pa- | ||
+ | leontoloji, spor-tozcuq analizi, izo- | ||
+ | topla tə”yinetmə, litoloji, geokimyə- | ||
+ | vi, geofiqiki) tətbiqi umumi strati- | ||
+ | qrafik iqkalanın yaradılmasına im- | ||
+ | kan vermitdir. S. ucun ən e”tibarlı | ||
+ | material paleontoloji qalıqlardır. | ||
+ | Paleontoloji qalıqlar kifayət etmə- | ||
+ | dikdə və ya hec olmadıqda layların | ||
+ | Yatım pəraitlərindən (tektonikadan), | ||
+ | litoloji və fasial tərkibdən istifa- | ||
+ | də edilir. S.-nın əsası 17 (Danimarka | ||
+ | alimi N. Steno) və 19 əsrlə də in. | ||
+ | gilis geoloqları U. Smit, R. Mur- | ||
+ | cison, A. Secvik və 6.) qoyulmupdur, | ||
+ | STRATİQRAFİYA (arxeologn- | ||
+ | yada)—arxeoloji qazıntılar zama- | ||
+ | nı təbəqədə tapıntıların yerləptməsi | ||
+ | əsasında mədəni qalıqların xronolo- | ||
+ | ji dəvrlətmələrini muəyyən edən me- | ||
+ | tod. Qapıntılardan duzguӱn nəticələr | ||
+ | almaq ucun muxtəlif usullardan—ti- | ||
+ | poloji, botaniki, bioloji, radiokar- | ||
+ | bon, dendroxronoloji, paleomaqnit | ||
+ | analizindən istifadə edilir. “Azərb.- | ||
+ | da mədəni təbəqəsinin qalınlıqı 20 | ||
+ | m-ə yaxın arxeoloji abidələr (Min- | ||
+ | gəcevir, Kultəpə, Azıx və s.) ucun | ||
+ | stratiqrafik tədqiqatlar xususi əhə- | ||
+ | MHİİƏT kəsb edir. . | ||
+ | STRATİ QRAFİK ZONA, xrono- | ||
+ | zon a—uӱmumi stratiqrafik pikala- | ||
+ | nın mərtəbəyə tabe taksonomik vahi- | ||
+ | di. Kəsilipdə təkrar olunmayan xa- | ||
+ | rakterik qazıntı orqanizmləri komp- | ||
+ | leksinin yapama vaxtına muvafiq tə- | ||
+ | bəqələri əhatə edir. S.z. qazıntı | ||
+ | kompleksin bir və ya iki ən xarakte- | ||
+ | rik nevunun adı ilə adlandırılır. | ||
+ | S.z.-nın coxu məhəlli əhəmiyyətə ma- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | likdir. Lakin bə”ziləri bir necə qit- S | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ədə ayrılır və planetardır. | ||
+ | |||
+ | ST RATO V yn KAH (sər ə um— | ||
+ | təbəqə, təbəqəli vulkan, qa- | ||
+ | rıpıq vulkamn—konusu bərki- | ||
+ | mip, lava axınları isə sementlət= | ||
+ | mipq və tufa cevrilmit lava qırın- | ||
+ | tılarının (vulkan bombası, lapil- | ||
+ | li və s,) nəvbələtməsindən ibarət | ||
+ | vulkan. Lavanın axması və vulkanın | ||
+ | partlama fəaliyyəti zamanı əmələ | ||
+ | gəlir. S. konusunun hund. bir necə | ||
+ | Yuz m-dən bir necə km-ə catır: krate- | ||
+ | ri qıf (diametri 2—3 km-dək) for- | ||
+ | masında olur. S.-a misal olaraq | ||
+ | SSRİ-də Klyuci Sopkasını, Yaponi- | ||
+ | yada Fudziyamanı və s. gestərmək | ||
+ | |||
+ | |||
+ | olar. | ||
+ | ST PATOnAY3A—arı -nı stratosfer | ||
+ | ilə mezosfer arasında kecid təbəqəsi: | ||
+ | 50—55 km | isəklikdi yerlətir. | ||
+ | STRATOSTAT — stratosferə ucmaq | ||
+ | (alkmaq) uxun sərbəst aerostat. Həc- | ||
+ | mi 105 000 m?-ə qədər ola bilər. 11 km- | ||
+ | dən artıq hundurə qalxır. Hey"ətlə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ddəyitiMməsi (— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cduqda hermetik qondolası olur. | ||
+ | lmi və ya idman məqsədi ilə bura- | ||
+ | xılır. S.-dan istifadə etmək ideya- | ||
+ | sı və onun hermetik konstruksiyası- | ||
+ | nın sxemi ilk dəfə 1875 ildə D. İ. | ||
+ | Mendeleyev tərəfindən irəli surul- | ||
+ | muqidur. 1950—60-cı illərdə S..-ın | ||
+ | ucupqu bir sıra tibbi-bioloji xa- | ||
+ | rakterli mə”lumatlar almaqa, xilas- | ||
+ | etmə vasitələrini sınaqdan cıxar- | ||
+ | maqa imkan verdiyi ucun insanın kos- | ||
+ | mosa ucutluna hazırlıq sahəsində | ||
+ | MYhyM mərhələ. olmuamdur. Muasir | ||
+ | pəraitdə 4S.ə termini yalnız he) - | ||
+ | ətlə ucan aerostatlara aid edilir. | ||
+ | STRATOSFER (nar, stratum—Tə6ə- | ||
+ | qə--yun. zrhayqa—kuӱrə)—atm.-in tro- | ||
+ | posfer ilə mezosfer arasında tə- | ||
+ | bəqəsi, 8—16 km-dən 45—559 km-dək | ||
+ | yӱksəklikdə yerləpir. Temp-run hund.- | ||
+ | dən asılı olaraq alaqrı təbəqədə az | ||
+ | 40-dan —80*S-dək), yuxa- | ||
+ | rı təbəqədə erxması (02S-dək) ilə sə- | ||
+ | ciyyələnir. S.-də su buxarı azdır. | ||
+ | Hund, artdıqca ozonun miqdarı coxa- | ||
+ | lır: maks,. hissəsi 20—30 km Hund.-də- | ||
+ | dir. S. ucun Aululların olmaması, | ||
+ | bəyuk sur"ətə (60—100 m/san) malik | ||
+ | kӱləklər və pırnaqlı axınlar (Ha- | ||
+ | vanın troposfer və stratosferdə uz. | ||
+ | 1000 km-ə catan ensiz axın ipəklin- | ||
+ | 2 bir yerdən bajtqa yerə gəcurulmə- | ||
+ | si) xarakterdir. | ||
+ | |||
+ | STRATOSFİ Ep, ASTRONOMİYA | ||
+ | STANSİYASI —stratostatla Yer at- | ||
+ | mosferinin stratosfer qatına qaldı- | ||
+ | rılmıin astronomik muplahidə cihaz- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ları kompleksi. Astronomik cihazla- İN | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rı fotokamera, spektroqraf, spektro- | ||
+ | metr, bolomeqr, rentgen və ya pqua | ||
+ | sayracları ilə təchiz edilmin 1 və | ||
+ | ya birlətdirilmiyil 2 teleskopdan | ||
+ | ibarətdir. Stansiyanın ehmal enməsi | ||
+ | parapqut sistemi və amortizatorlarla | ||
+ | tə"min olunur. Ucut yerdəki komanda | ||
+ | məntəqələrindən və stansiyanın əzun- | ||
+ | dən verilən radiosiqnallarla idarə | ||
+ | edilir. S.a.s. Yer atmosferinin tə”si- | ||
+ | rindən yaranan cətinlikləri (Gunəytp | ||
+ | və ulduz xəyallarının titrəməsi və | ||
+ | yayılması, zəif obyektlərin muplahi- | ||
+ | dəsini cətinlətdirən gunduz geyunun | ||
+ | parlaqlırı və s.) aradan qaldırmaqa | ||
+ | imkan vermitdir. S.a.s. ilə gey o6- | ||
+ | yektləri spektrin Yer atm.-ini gecə | ||
+ | bilməyən qısadalralı (ultrabənevpə- | ||
+ | Yi, rentgen və qamma pquaları) o6- | ||
+ | lastından mutpahidə edilir. İlk | ||
+ | |||
+ | .a.s. 20 əsrin 50-ci illərində, | ||
+ | SSRİ-də ən beyuk Gunəp S.a.s. 1966 | ||
+ | ildə (bap guӱzgusunun diametri 50 sm) | ||
+ | və 1973 ildə (1 mdiametrlə) buraxıl- | ||
+ | mıtpdır. ABPİT- da gecə muppahidələri | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ucun, diametri 94 sm olan “Strato- | ||
+ | skop-2ə S.a.s. yaradılmındır. Beyuk | ||
+ | S.a.s. 20—30 km, kicik S.a.s, (sərt | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rentgen pqualarının və qamma-pquala- | ||
+ | rın mupahidəsi ucun) isə 40 km hun- | ||
+ | durluyə qaldırılır. Sovet S.a.s. ilə | ||
+ | Gunəpq atm.-inə dair muhum nəticələr | ||
+ | alınmıtdır. €CTpaTockon-2ə ilə nə- | ||
+ | həng ulduzların atm.-ində su buxa- | ||
+ | rının varlıqı aiykar olunmuptdur. | ||
+ | S.a.s.-nın muppahidəsi ilə Qalaktika | ||
+ | nӱvəsinin elcusu və parlaqlıqı tə”- | ||
+ | yin olunmuil, bə”zi pulsarlar mupahi- | ||
+ | də edilmilir.. | | ||
+ | STRAUTMANİS Pyotr Yakubovic | ||
+ | d. 24.4,1919, indiki Lat.SSR-in | ||
+ | Uldiqa r-nu)—sovet devlət və par- | ||
+ | tiya xadimi. 1944 ildən Sov, İKP uz- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | vu. Kəndli ailəsində doqulm muyp. | ||
+ | Sov.İKP MK yanında Ali Tapma. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Məktəbini bitir- | ||
+ | mitidir (1954). 1937 | ||
+ | ildən qolcomaq | ||
+ | təsərrufatlarında | ||
+ | muzdurluq etmiit, | ||
+ | Latviyada Sovet | | ||
+ | hakimiyyətinin bər- | | ||
+ | pasından (1940, | ||
+ | iyul) sonra komso- | ||
+ | mol ipyində olmui1- | ||
+ | dur. Beyuk Vətən | ||
+ | muharibəsinin i11- | ||
+ | tirakcısıdır (1941 Ss | ||
+ | illərdə S.o- | ||
+ | vet" Ordusunda, 1943—44 illərdə par- | ||
+ | tizan dəstəsinin komandiri). 194 | ||
+ | ildən məs"ul partiya, mətbuat və dev- | ||
+ | lət ipində calıtlmıt, Latviya KP | ||
+ | MK katibi (1960—65), Lat,SSR Na- | ||
+ | zirlər Soveti sədrinin birinci mua- | ||
+ | vini (1965—74) olmutdur. 1974 il- | ||
+ | dən Lat.SSR Ali Soveti Rəyasət Hey"- | ||
+ | ətinin sədridir. 1976 ildən Sov.İKP . | ||
+ | MTK uzvudur. SSRİ Ali Sovetinin | ||
+ | (7—11-ci ,uarFbipbiui) deputatıdır. | ||
+ | Oktyabr İnqilabı ordeni, 3 ÖGaımra | ||
+ | orden, həmcinin medallarla təltif | ||
+ | edilmitdir. ə | ||
+ | STRAXOV Nikolay Mixaylovic (15, | ||
+ | 4.1900, indiki Oryol vil.-nin Bol- | ||
+ | | | vı xov ui. —13.7.1978, | ||
+ | Moskva) sovet | ||
+ | geoloqu, geokimya- | ||
+ | cı, SSRİ EA-nın | ||
+ | | akad. (1953, M. yə-. | ||
+ | | vu 1946). Lenin mu- | ||
+ | i kafatı laureatı | ||
+ | 577 (1961), CCPH Hen- | ||
+ | i lət mӱkafatı lau- | ||
+ | reatı (1948). SSRİ | ||
+ | A Geologiya in- | ||
+ | tunda ipləmitdir | ||
+ | (1934 ildən). Mua- | ||
+ | sir litologiyanı | ||
+ | yaradanlardan biridir. Muqayisəli- | ||
+ | litologiya usulunu inkitaf. etdir- | ||
+ | mipdir. Əsas əsərləri Qara dəniz, | ||
+ | Xəzər dənizi, materik daxili gəllər | ||
+ | (Aral, Balxat və s.), Həmcinin Sa- | ||
+ | kit, Atlantik və Hind okeanlarının | ||
+ | muasir cəkuntulərinin mənipəyinin | ||
+ | muəyyənlətdirilməsinə həsr edilmii- | ||
+ | dir. S. litogenezin dərd nevu haq- | ||
+ | qındakı fikri əsaslandırmıti, dia- | ||
+ | genez, halogenez və humid filiz əmə- | ||
+ | ləgəlmə nəzəri) yəsini mipləyib hazır- | ||
+ | lamıpdır. Bir cox faydalı qazın- | ||
+ | tıları tədqiq etmipl, Re, Mp, R, U | ||
+ | vəs. kimyəvi elementlərin qədim. su | ||
+ | hevzələrində və muasir cay, dəniz və | ||
+ | okeanlarda yayılma qanunauyqunluqunu | ||
+ | Əyrənmitdir. 3 dəfə Lenin ordeni, | ||
+ | 2 Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni, me- | ||
+ | dallar, həmcinin A. P. Karpinski ad. | ||
+ | qızıl medalla (1967) təltif olun- | ||
+ | mutdur. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Jelezorudnıe faiii i | ||
+ | ix analoqi v istorii Zemli, M., 1947: | ||
+ | Osnovı istoriceskon qeoloqii, 3 izd., q. | ||
+ | 1—2, M.—L.:, 1948, Osnovı teorin lito- | ||
+ | qeneza, t. 1—3, M., 1960—62, Razvitie li- | ||
+ | toqeneticeskix iden v Rossini i SSSR, | ||
+ | M., 1971, , | ||
+ | |||
+ | ƏÖ,: Ctunmpnop B. H, TuMoğe- | ||
+ | ev P, P., Xolodov V. N., Naucnali | ||
+ | deltelınostı akademika N. M. Straxova, | ||
+ | B KH.. EMI: LİTOLOQİN İ -qeoximin | ||
+ | osadocnıx porod i rud, M., 1975. | ||
+ | CTPE/)C, CrTpy ic (Struys) Tan Yan- | ||
+ | sen 1630—94, Ditmari)—holland də- | ||
+ | nizcisi, səyyah. 1647—56 illərdə iki | ||
+ | dəfə Avropa və Asiya elkələrinə səya- | ||
+ | hər etmitdir. 1668 ildən Rusiyada | ||
+ | qulluqa (Yelkən ustası) girmiii, Pskov, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Qə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 46 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STREYTS-SETLMENTS | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə —————" etE = ======n dk –—-gjt- = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Tver, Moskva və Kazanda xidmət et- | ||
+ | mil, Stepan Razinin Həptərxanı al- | ||
+ | masının ptahidi olmutdur. Buradan | ||
+ | Daqıstana qacmınl və əsir alınaraq | ||
+ | qul kimi satılmındır. 1671 ildə | ||
+ | azad olunaraq vətəninə qayıda (1673) | ||
+ | bilmitdi. 1675 ildə holland səfir- | ||
+ | liyinin tərkibində yenidən Rusiyaya | ||
+ | gəlmipdir. S. 1676 ildə səyahətnamə- | ||
+ | sini (164 “r Amsterdamda Hnənup eT- | ||
+ | dirmitdir. Səyahətnamədə Dər nd, | ||
+ | PTQamaxı, Bakı, Ərdəbil, PPa ran, Ni- | ||
+ | Yazabad və s. yapayınn məntəqələri, | ||
+ | Azərb.-ın iqtisadi və ticarət həyatı, | ||
+ | Yerli əhalinin adət və ən"ənələri, | ||
+ | tarixi abidələr və s. haqqında da | ||
+ | zəngin mə”lumat vardır. | ||
+ | Əsəri: Tri putetpestvin, M., 1935, | ||
+ | , Ədil Mahmudov Y. M., Odlar | ||
+ | Yurduna səyahət, B., 1980, | ||
+ | STREYTS-SETLMENTS (ing. 5Kkay(a | ||
+ | Settlements, həpdbin mə"”nası—boqazlar | ||
+ | ura yapayıld məntəqələri) — | ||
+ | 1826—1946 illərdə Cənub-PTərqi Asi- | ||
+ | Yada B. Britaniyanın mӱstəmləkəsi. | ||
+ | S.-S.-ə Pinanq, Sinqapur, Labuan, | ||
+ | Kristmas a., Malakkanın Uelsli əya- | ||
+ | ləti, Naninq knyazlıqı, Malakka tp, | ||
+ | və Kokos a-rı daxil idi. 1946 və 1948 | ||
+ | illərdə kecirilmipi inzibati isla- | ||
+ | hatlar nəticəsində lətv edilmitdir. | ||
+ | STREKALOV Gennadi Mixaylovic | ||
+ | (28.10.1940, Moskva vil., Mıtiippi iz.) | ||
+ | hə — SSRİ təyyarəci- | ||
+ | k. kosmonavtı. İki | ||
+ | dəfə Sovet İttifa- | ||
+ | qı Qəhrəmanı (1980: | ||
+ | 1984). 1972 il- | ||
+ | dən Sov.İKP uzvu, | ||
+ | I Bauman ad. Ali | ||
+ | Hər Texniki Məktəbi | ||
+ | bitirib (1965) kon- | ||
+ | struktor burosunda | ||
+ | ipləmitdir. 1973 | ||
+ | ildən kosmonavtlar | ||
+ | dəstəsindədir. 1980 | ||
+ | il noyabrın 27-dən | ||
+ | dekabrın 10 dək *Soyuz T-Zə kosmik gə- | ||
+ | misi (KG) ilə tədqiqatcı-kosmonavt | ||
+ | kimi (L. D. Kizim və O Maka- | ||
+ | rovla) ucutda olmupdur. İkinci da- | ||
+ | fə S. 1983 il aprelin 20—22-də 4So- | ||
+ | iya T-və KG ilə (V. G. Titov, A. A. | ||
+ | epeorosası birgə) kosmosda ucujda | ||
+ | olmupdur. | | ||
+ | Ucuncu dəfə S. 1984 il aprelin | ||
+ | 3-də buraxılmın FSoyuz T-1124 KG | ||
+ | ilə (Y. V. Malıev və R. Parma ilə) | ||
+ | kosmosa ucaraq cSalyut-7ə — cSoyuz | ||
+ | T-10j orbital kompleksi ilə birlik- | ||
+ | də ucutlu davam etdirmiii, 1984 il | ||
+ | alrelin 11-də “Soyuz T-10* KG-nin | ||
+ | enən aparatı ilə Yerə qayıtmındır. | ||
+ | dəfə Lenin ordeni, Hindistan | ||
+ | Resp.-sıpın cApoka Cakrag ordeni və | ||
+ | medallarla təltif olunmupidur. S.-un | ||
+ | doqulduqu 11.-də onun tunc bustu ko- | ||
+ | yulmutpdur. Bax həmcinin FŞoyuz Tə, | ||
+ | c“Salyutə və cSoyuzeə. | ||
+ | STRELES—16 əsr—18 əsrin əvvəlində | ||
+ | Rus dəvlətində atmi acan silahla si- | ||
+ | lahlanmıp əsgər. S. qopqunu iyəhər və | ||
+ | gəndlərin azad əhalisindən (vergi | ||
+ | alınmayan) komplektlətdirilirdi. Qo- | ||
+ | pyun nevunə gərə piyada qopunu hesab | ||
+ | olunurdu. lərin cuzi HCCƏCH | ||
+ | (€ YaəHKHTYTaH 1000 qo- | ||
+ | pununu zətkil edirdi. Rusiyada 17 | ||
+ | əsrin sonu—18 əsrin əvvəlində S.-lə- | ||
+ | rik bir Necə ӱsyanı baqi vermiiidi. | ||
+ | TRELES USYANI (1698) — Moskva | ||
+ | 1es polklarının usyanı: təhkim- | ||
+ | cilik zulmunuӱn gӱclənməsi, xidməti | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | cətinliklər və rəislərin sıxhipdır- | ||
+ | ması nəticəsində bajtlanmıltdı. 1 | ||
+ | Pyotrun Azov yurutpundə (1695—96) | ||
+ | imtirak etmipl Moskva 2 | ||
+ | nin 4 polku 1697 ildə Velikiye Lu- | ||
+ | Kiyə gəndərildi. Yolda aclıq cəkən | ||
+ | və atları olmadıqından topları 6z- | ||
+ | ləri aparan streleslərdən 175-i iii- | ||
+ | kayət ucun Moskvaya qacdı və ə | ||
+ | ya Alekseyevna ilə əlaqə yaratdı. İyu- | ||
+ | nun 6-da streleslər yeni rənslər se- | ||
+ | cib boyarlara, yadellilərə divan tut- | ||
+ | maq və Sofiyanı car taxtına cıxar- | ||
+ | MAQ MƏQSƏDİ İLƏ paytaxta yollandı- | ||
+ | lar. Usyancılar (4 min nəfər) iyu- | ||
+ | nun 18-də vurutmada məqlub oldular. | ||
+ | 1200 nəfərdən cox streles e”dam edil- | ||
+ | di, 601 nəfər (əsasən, azyapqlılar) | ||
+ | surgunə gəndərildi. İstintaq və | ||
+ | e"”damlar 1707 ilədək davam etmipdi. | ||
+ | STREPTOKOKKLAR (yun. streptös— | ||
+ | zəncir--kokklar) — kurətəkilli bak- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | teriyalar. Diametri 0,6—1 mkm-dir. | ||
+ | Bakteriya hӱceyrəsinin bir istiqa- | ||
+ | mətdə beəlunməsindən muxləlif uzun- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | luqda zəncirlər əmələ gəqir. Sporsuz, | ||
+ | kapsulsuz, hərəkətsiz və qrammusbət- | ||
+ | dir. PTəkər və spirtləri qıcqırdır. | ||
+ | di və patogen nəvləri var. | ||
+ | Saprofit S. insan bədəninin muqavi- | ||
+ | Məti azaldıqda patogenlətib iltiha- | ||
+ | bi və irinli proseslərə (qızılyel, | ||
+ | angina, skarlatina, kəskin revmatizm, | ||
+ | septik endokardit) səbəb olur, Pato- | ||
+ | gen nəvləri bir cox zəhərli maddə- | ||
+ | lər (hemolizin, leykosidin, eritro- | ||
+ | gen, fnbrinolizin) ifraz edir. Quru | ||
+ | irində, bəlqəmdə, qapalı yerlərdə, ev | ||
+ | ətyaları uzərində uzun muddət (4—6 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | o” PETTOMMİ İN. pqualı gəbələk- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dən alınan antibiotik. Muxtəlif mik- | ||
+ | roblara, xususilə vərəmi tərədən mik- | ||
+ | robakteriyaya məhvedici tə”sir gəs- | ||
+ | tərir. Həmcinin taun, dizenteriya, | ||
+ | baqırsaq cəpləri, stafilokokk, stRrRep- | ||
+ | TOKOKK, HHEBMOKOKK, QONOKOKK VƏ Me- | ||
+ | ninqogokka qartı iplədilir. | ||
+ | STREPTOSİD--sulfanilamid pre- | ||
+ | paratları qrupundan antibakteriqal | ||
+ | dərman maddəsi. Bir sıra infeksi- | ||
+ | on xəstəliklərdə, irinli yaralarda | ||
+ | tablet, toz, emulsiya, məlhəm. halın- | ||
+ | da iplədilir. | ||
+ | |||
+ | STRESS (ing. 5(qez5—təzyiq, tə"sir, | ||
+ | gərginlik) — 1) texnikada—o6b- | ||
+ | yektə tə”sir gəstərən və onun tpəkli- | ||
+ | ni dəyitpən xarici qӱvvə. 2)Psixo- | ||
+ | logiya, fiziologiya və | ||
+ | tibdə—gəzlənilməz gərgin ppərai- | ||
+ | tin terətdiyi emosional vəziyyət. Hə- | ||
+ | tin və təhlӱkəli ipəraitdə, muxtəlif | ||
+ | fiziki və zehni gərginlik halında | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ip gərmək, qısa mӱddətdə cox məs”- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ul qərar qəbul etmək zərurəti S. və- | ||
+ | ziyyəti terədir. S, Kanada fizioloq- | ||
+ | ları U. Kennonun homeostaz və H. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Selyenin adaptasiya sindromu (orqa- A | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nizmin reaksiyalarının əzunəməx- | ||
+ | sus mudafiə xarakteri dapıması) | ||
+ | haqqında tə"limləri ilə fizioloji | ||
+ | cəhətdən əsaslandırılmıpmdır. S, | ||
+ | insanın fəaliyyətinə mənfi və ya mus- | ||
+ | bət tə"sir gestərə bilər. S. vəziyyə- | ||
+ | tində bə”zi adamların fəaliyyəti | ||
+ | nəingi cox cətinlətir, hətta tam tor- | ||
+ | mozlanma, yaxud fəaliyyətin pozul- | ||
+ | ması halı, qavrayıtqda, hafizədə | ||
+ | təhriflər ba verə bilər. Digərlə- | ||
+ | rində isə, əksinə, S. vəziyyəti fəal- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lıqrı gucləndirə, xususi fikir ay- D | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dınlıqı və dəqiqliyi terədə bilər. | ||
+ | Yӱksək ideyalılıq, borc və məs"uliy- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yət hissi S. vəziyyətində insanın lav- | ||
+ | |||
+ | ranıpt və hərəkətlərinin pozulma- | ||
+ | |||
+ | sı qarpqısını almaqa kəmək edir. | ||
+ | Əd.: Cen be T., Crpecc bez distres- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .c aurm, M., 1982, Kuraes - | ||
+ | CN ik L. A., Psixoloqil stressa, M., | ||
+ | 1983. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STRİDİYA (Oz(qea)— molyusklar ti- | ||
+ | pinin ikitaylılar sinfindən ilbiz. | ||
+ | Canaqlar bir-birinə barqlayıcı. əzələ- | ||
+ | lər ilə baqlanır. Substrata yapıiq- | ||
+ | dırına gərə ayaq və bissus vəzisi re- | ||
+ | duksiya olunmudur. Suyu suӱzməklə | ||
+ | qidalanır. Bir S. suyun temp-rundan | ||
+ | asılı olaraq saatda 1—3 l suyu cy- | ||
+ | zur. Ayrıcinsiyyətli və hermafrodit- | ||
+ | dir. İriləri bir necə mln. Yumurta | ||
+ | verir. S.-nın coxu tropik və subtropik | ||
+ | dənizlərlə yatpayır. Vətəgə əhəmiyyəti | ||
+ | var. SSRİ-də Qara dəniz zə Yapon | ||
+ | dənizində S.-nın beyuk ehtiyatı var. | ||
+ | Yeyilir. Bir sıra əlkələrdə sun"i | ||
+ | surətdə artırılır. | ||
+ | STRİNDBERQ (Strindberg) .VyxaH Av- | ||
+ | qust (22.1.1849, Stokholm—14.5.1912, | ||
+ | (631 -Hcsiq yazıcısı, drama- | ||
+ | turq, publisist. “Qırmızı otaqu | ||
+ | (1879), “Hemse adasının sakinləriə | ||
+ | (1887), “Qarabaq oqluq (1887), €Tən- | ||
+ | har (1903), “Qotik otaqları (1904), | ||
+ | cQara bayraqlarə (1905) realist ro- | ||
+ | manları, lirik |4“Əlum rəqsiə (1901), | ||
+ | ca Kəlgələrin sonatasıə (1907) və s.), | ||
+ | naturalist |FAta, (1887), “Frəeken | ||
+ | Yuliya? (1888), *“Dəmətqə yolə trilo- | ||
+ | giyası (1898—1904) və s.| pyesləri, | ||
+ | “Mester Ulufə (1872), €XIV Erikə | ||
+ | (1899), “Qustav Vasa” (1899), *Kristi- | ||
+ | naq (1903) tarixi dramları, publi- | ||
+ | sistik əsərləri (“Gey kitabə, c. 1—3, | ||
+ | 1507—O08) var. Əsərlərində burjua | ||
+ | cəmiyyətinin sosial və mə"nəvi eybə- | ||
+ | cərlikləri ifia olunur. Ədəbi-nəzə- | ||
+ | ri əsərlərində realist sənəti muda- | ||
+ | fiə etmipdir. Yaradıcılıqı Avropa | ||
+ | ədəbiyyatına tə”sir gestərmitdir. | ||
+ | Əd. Neustroee V. P,., Avqust | ||
+ | Strindberq, v kn.: İstorin zarubejnod | ||
+ | literaturı konda XQTX—nacala XX a, | ||
+ | (M.1, 1968: İstorila zapadnoevropeyskoqo | ||
+ | teatra, t. 5, M., 1970: Avqust Strindberq. | ||
+ | BiblioqraficeskiN ukazatelh, M., 1981. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CTPHHKEP (mk, stringer: string — | ||
+ | baqlamaq, birlətdirmək)—gəmi, yuyıu | ||
+ | aparatı, vaqon və s.-nin gevdəsinin | ||
+ | karkasında uzununa konstruksiya ele- | ||
+ | menti. Adətən aqkacdan və ya metaldan | ||
+ | yastı brus pəklində olur. Konstruk- | ||
+ | siyanın eninə yerlətən elementləri | ||
+ | (məs., itanhout, bims) ilə birləii- | ||
+ | dirildikdən (məs., pərcimlə, qaynaqla, | ||
+ | yapıtidırma yolu ilə) sonra əmələ | ||
+ | gələn karkas uzərinə govdənin uz | ||
+ | səthini təpkil edən levhə və qapayı- | ||
+ | cı Hissələ bərkidilir. | ||
+ | STRİXNİN—qusdurucu qoz bitki- | ||
+ | sindən (qarqabukən) alınan alkaloil. | ||
+ | cı, aq rəngli kristal maddədir, | ||
+ | suda az həll olur. Mərkəzi sinir sis- | ||
+ | teminə oyadıcı tə"sir gestərir, Ypə- | ||
+ | yin, tənəffusun fəaliyyətini artı- | ||
+ | rır, qan təzyiqini yӱksəldir, vəzilə- | ||
+ | pə iirə ifrazını gӱcləndirir, | ||
+ | əzmi Yaxtılaqpdırır, əzələ tonusu- | ||
+ | nu artırır. Yuksək dozada tetanik | ||
+ | tutmalara səbəb olur. | ||
+ | –-TRIY—USSR Lvov vil.-ndə izəhər. | ||
+ | Strıy boyaya mərkəzi. Strıy cayı- | ||
+ | nın sahilindədir. D.y. və avtomobil | ||
+ | yolları qovpaqı. ƏH. 58 min (1983), | ||
+ | əy. NƏQL. XİDMƏTİ muəssisələri, də- | ||
+ | mirci-presləmə avadanlıqrı, vaqon | ||
+ | tə miri, dəmir-beton konstruksiya- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | nap sua arqac e”malı, mahud, TH - | ||
+ | KHII BƏ Ö, CƏəHal€ MYƏCCHCƏNƏDH, K.T.- | ||
+ | nın mexaniklətdirilməsi texniku- | ||
+ | o var. 1396 ildə salınmıtpdır. | ||
+ | STROBOSKӦP (yun. =qbbozv—fır- | ||
+ | lanma -- .,.skop)—devri hərəkət edən | ||
+ | bir obyekti ayrı-ayrı qısa anlarda | ||
+ | mutpahidə etməyə və buna gərə də hə- | ||
+ | əkətsiz kimi germəyə, yaxud əksinə, | ||
+ | ərəkətin ayrı-ayrı fazalarının | ||
+ | təsvirinə baxmaqla onu arasıkəsil- | ||
+ | məz kimi geərməyə imkan verən cihaz, | ||
+ | Oxa bərkidilmii iki diskdən iba- | ||
+ | rət oyuncaqa da S, deyirdilər (pək.). | ||
+ | Diskin birində perimetr uzrə bəra- | ||
+ | bər intervalla eyni prosesin ardıcıl | ||
+ | fazalarına uyqun ppəkillər, digərinə | ||
+ | isə hər bir pqəklin gərunməsini TƏ”- | ||
+ | min edən radial yarıqlar olur. So- | ||
+ | nuncu diskin qarpısındakı ləvhədə | ||
+ | yalnız bir yarıqın gəerunməsini tə”- | ||
+ | min edən pəncərə qoyulur. Oxu fır- | ||
+ | ladıqda tamatacı pəncərədən hər qı- | ||
+ | sa anda pəkillərdən ə birini | ||
+ | gərduyӱ ucun diskret hərəkət arası- | ||
+ | KƏCH/IMƏ3 KHMH KƏPYEYP. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | "ər gi f a uk | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | STRUVE | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: Materialınal istinai | ||
+ | s nıe dokazatelhstva v sovetskom uto- | ||
+ | si propesse, M., 1955, Kurs sovets- | ||
+ | Koro olovnoqo propessa, t. 1—-2: M., | ||
+ | 1968—70: Sovetskin uqolovno-propessualı" | ||
+ | nı zakon i problemı eqo əffektivnosti, | ||
+ | M., 1979 (sovm. s dr.). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STRONGİLOİDO 3—baqırsaq nəma- | ||
+ | todlarının insanlarda terətdiyi hel- | ||
+ | mintoz qrupundan xəstəlik. Yetiptmipl | ||
+ | surfələr dəri, yaxud qida maddələri | ||
+ | ilə orqanizmə gecərək onu yoluxdurur. | ||
+ | Nematodlar, əsasən onikibarmaq ba- | ||
+ | qırsaqda (bə/zən butun baqırsaqlarda) | ||
+ | parazitlik edir. Yoluxmadan sonra | ||
+ | xəstədə qızdırma, allergiya (evrə) | ||
+ | bapl verir. Bir necə gӱndən sonra | ||
+ | temp-r duiqur, qarın nahiyəsində ar- | ||
+ | rı, ӱrəkbulanma, bə"zən qusma, ishal | ||
+ | olur. Xəstəlik nəcisdə, yaxud əddə | ||
+ | helmint suӱrfələrinin tapılması ilə | ||
+ | apykar edilir. Mӱalicəsi: tia- | ||
+ | bendazol, yaxud gensianviolet və s. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ofilaktikası: gigiyena | ||
+ | qaydalarına riayət etmək, yapayınl | ||
+ | yerlərinin sanitariya abadlırını | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Tə”MİN etmək, meyvə və tərəvəzi təmiz | ||
+ | yuyub, ustunə qaynar su gəzdirmək və s. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. Astafıev B. A., Ocarki po | ||
+ | obien patoloqii qelhmintozov celoveka, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə dz M., 1975, Tropiceskie bolezni, pod red. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = — —k=E, P. PBuvalovov, M., 1979 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | C ib yə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | - -– y i 4 q Y | ||
+ | "m my ri. a 2 iə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Hərəkətdə olan obyektin bir-birinə | ||
+ | nəzərən sabit intervala gərə surui- | ||
+ | durulmuti təsvirlərinin arasıkəsil- | ||
+ | MƏ3 kimi gerunməsinə 1-ci tip stro- | ||
+ | boskopik effekt deyilir. 2-ci tip | ||
+ | straboskopik effekt, həqiqətdə dəvri | ||
+ | hərəkətdə olan obyektin hərəkətsizliyi | ||
+ | haqqında illuziyanın yaranmasına | ||
+ | əsaslanır. S.-dan obyektlərin dəvri | ||
+ | strukturlu hərəkətini eyrənmək, dəv- | ||
+ | ri prosesləri tədqiq etmək, amplitud | ||
+ | və impulsların davametmə mӱddətini | ||
+ | ƏLCMƏK, KİNO və televiziya cəkilii- | ||
+ | ləri və s, ucun istifadə olunur. | ||
+ | STROBOSKOPİK Eqyq) EKT—həp | ||
+ | hansı bir cismi və ya ipəkli arası- | ||
+ | kəsilmədən deyil, dəvri olaraq, bir- | ||
+ | birinin ardınca gələn zaman inter- | ||
+ | vallarında mupqahidə etdikdə (məs, | ||
+ | iəkli ekrana fırlanan yarıqlı disk- | ||
+ | lə—obturatorla vaxtapırı proyek- | ||
+ | siyaladıqda), yaxud qaranlıq otarı | ||
+ | muəyyən anlarda vaxtapırı ipıqlan- | ||
+ | dırmaqla cismi və ya iəkli Mymahn- | ||
+ | DƏ etdikdə əmələ gələn gərmə illuzi- | ||
+ | yası. S.e. gərmə ətalətinə, | ||
+ | yə”ni ipəklə baxdıqda mupahidəcinin | ||
+ | iuurunda yaranan obrazın iqəkil yox | ||
+ | olluqdan sonra qısa muddət ərzində | ||
+ | qalmasına əsaslanır. İki ardıcıl | ||
+ | mupahidə arasındakı vaxt obrazın | ||
+ | csənmək vaxtından kicik olduqda, ay- | ||
+ | rı-ayrı anlarda gerunən ipəkillər | ||
+ | birləpmiyi kimi təbəvvur olunur. | ||
+ | STROQOӦVİC Mixail Solomonovic | ||
+ | (29.9,1893, Peterburq—13.2. 1984, Mos- | ||
+ | kva) sovet huquqiqunası, cinayət pro- | ||
+ | sesi sahəsində mӱtəxəssis. SSRİ EA m. | ||
+ | 19 (1939). 1943 ildən Sov, İKP uzvu. | ||
+ | |||
+ | 920 ildən ədliyyə orqanlarında ii1- | ||
+ | ləMİİL, eyni zamanla elmi pə pedaqoji | ||
+ | ip aparmıtydır. SSRİ EA Dəvlat və | ||
+ | Huquq İn-tunun bati elmi ipicisi ol- | ||
+ | muiydur. Oktyabr İnqilabı ordeni, 3 | ||
+ | baiqa orden, həmcinin medallarla | ||
+ | təltif edilmiidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | – STRONSİANİT (ilk dəfə tapıl- | ||
+ | – dırı (1787) Stroniian (5eqopnap: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | PTotlandiya) yatayınt məntəqəsinin | ||
+ | adından)|—mineral. Kimyəvi tərki- | ||
+ | bi 5q(SOz). Rəngi aq və ya acıq sarı | ||
+ | olur. SaSO., nadir halda VaAO və | ||
+ | RIO qatıtqıqları olur. Rombik sin- | ||
+ | qoniyada kristallapır. Adətən, də- | ||
+ | NƏLİ, cəlləkiəkilli aqreqatlar, na- | ||
+ | dir hallarda iynəvarı kristallar | ||
+ | əmələ gətirir. Sərtliyi 3,5—4, sıx- | ||
+ | nbirbi 3600 —3800 | ||
+ | li-GİLLİ cekmə suxurlarda | ||
+ | |||
+ | damarlar pqəklində rast gəlir. | ||
+ | CTPÖHCHYM (nar, Strontium), Sr— | ||
+ | kİMYəvi eləmənt. Elementlərin dvv- | ||
+ | ri sisteminin İP qrupundandır: at.n. | ||
+ | 38, at.k. 87,62-dir. Bıcaqla asan kə- | ||
+ | silən yumpaq, plastik, gӱmupqu-aqr me- | ||
+ | taldır. Birlətmələrində oksidləp- | ||
+ | mə dərəcəsi, adətən --2-dir. Təbii S, | ||
+ | 4 sabit izotopun (84UӰq, 865q 87Sr və | ||
+ | eӱq) qarıpkıqından ibay ətdir (bun- | ||
+ | lardan 885q, 86,5696 -dir).Sun”i yol- | ||
+ | la kӱtlə ədədləri 80-dan 97-yə qədər | ||
+ | olan radioaktiv izotoplar, o cuӱmlə- | ||
+ | dən **Iq alınmındır (o, uranın bə- | ||
+ | lunmə prosesində əmələ gəlir). S,-u | ||
+ | ingilis kimYyacısı A. Krouford PPot- | ||
+ | landiyada Stroninan yaayıti mən- | ||
+ | təqəsinin yaxınlıqrında tapılmıni | ||
+ | stronsianit mineralında muəyyən et- | ||
+ | mipdir (1790), adı da buradan gətu- | ||
+ | rulmutdur. S.-un Yer qabırında miq- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | –y | ||
+ | darı. 4,0-10 “926-dir. Aktiv element | ||
+ | olduqundan təbiətdə sərbəst halda ta- | ||
+ | pılmır. 30-a yaxın mineralı var, | ||
+ | Sıxlıqı (20*S-də) 2,63 q/sm?, = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 770"C, Qan 1380”S-dir: paramaqnit- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dir. Havada sur"ətlə oksidlənərək | ||
+ | ӱzəri stronsium 2-oksid 5qO, pereok- | ||
+ | sid 5QO, və nitriddən ƏqCӱ ibarət | ||
+ | sarımtıl pərdə ilə ertulur. Adi itə- | ||
+ | raitdə oksigenlə birlətərək 5qO əmə- | ||
+ | lə gətirir. Qızdırlıqla hidrogenlə | ||
+ | (2 200"S), azotla (5 4009S), fosfor- | ||
+ | na, kukurdlə, halogenlərlə birləiir, | ||
+ | metallarla intermstal birlənmələr | ||
+ | |||
+ | |||
+ | KİCİK | ||
+ | |||
+ | |||
+ | pepup (Məc,, SrPbi, SrAg,, SrHag, Bə c.), | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | kə|m?, Ən cox əhəng- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 47 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | maye ammonyakda yaxpı həll olur. S. | ||
+ | metalı, əsasən, selestin (5q8O,) və | ||
+ | stronsianit (5QqSO:) minerallarından | ||
+ | alınır. Onun tətbiq sahələri cox da | ||
+ | xeHHm deyildir. **5q izotopu atom | ||
+ | elektrik batareyalarında Ӧ-pqualanma | ||
+ | mənbəyidir. S. birlətmələrindən lu- | ||
+ | minofor lazer, fotoelement, odada- | ||
+ | vamlı və keramika materialları, op- | ||
+ | tik pqutllə və s. hazırlanmasında is- | ||
+ | tifadə olunur. **5q biosferi radio- | ||
+ | aktiv cirkləndirən əsas komponent- | ||
+ | lərdən biridir. i | ||
+ | S. mikroorqanizm, bitki və hey- | ||
+ | vanların tərkib hissəsidir, Dəniz | ||
+ | yosunlarında 100 q quru maddəyə gv- | ||
+ | ə hesabladıqda 26—140 mq S. var. | ||
+ | eyvanlar onu su və qida vasitəsilə | ||
+ | alırlar. Orqanizmdə, əsasən, sumuk | ||
+ | toxumalarında toplanır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. Burkov V. V., Podporiq- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | na. E. K., StronpiV, M., "1962: Taun | ||
+ | K N L.. Obpyal ximiln, 21 izd., L., | ||
+ | 1980. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STRӦNSİUM SARISI–—–stronsium- | ||
+ | xromatdan UqSq,O ibarət, limonaox- | ||
+ | par sarı mineral piqment. İpıqın | ||
+ | tə”sirinə davamlılıq cəhətdən digər | ||
+ | xromat piqmentlərindən (qurruyun | ||
+ | kronu, sink kronu) ustundur, lakin | ||
+ | uzun muddət Gunət ipıqının tə”si- | ||
+ | rinə mə/ruz qaldıqda rəngi bir rə- | ||
+ | dər qaralır. Suda pis, turpqu və qə- | ||
+ | ləvilərdə yaxpı həll olur. S.s. rəs- | ||
+ | samlıq boyaları hazırlamaq ucun Hü l- | ||
+ | lədilir. | ||
+ | STROFANT (5sqorhap(hiz)—kəndir- | ||
+ | kimilər fəsiləsindən bitki cinsi. | ||
+ | Atazipəkilli lianalar, bə”zən kol- | ||
+ | lardır. Tamkənarlı yarpaqları qar- | ||
+ | pı-qarpqıya duzulur. İkicinsiyyət- | ||
+ | li, mӱntəzəm cicəkləri yarımcətir- | ||
+ | də yerləpir. Tropik Afrika, Mada- | ||
+ | qasgar, Cənubi və Cənub-PTərqi Asi- | ||
+ | yada 50—60-dək nəvu mə”lumdur. S.- | ||
+ | ın qoxumunda olan zəhərli qlikozid- | ||
+ | lərdən (strofantinlər) tibdə kəskin | ||
+ | və xronik urək-damar catılnmazlıqı | ||
+ | xəstəliklərinin mӱalicəsində istifa- | ||
+ | də olunur. | ||
+ | STROFOİD (İyH. ströphos—öypyn- | ||
+ | Myu neHT “- 6idos—kəpyHyu)—uxuməp- | ||
+ | | ip tibli xətt, duzbu- | ||
+ | | caqlı Dekart koordi- | ||
+ | natlarda kanonik tən- | ||
+ | nu | ||
+ | u* = xXa | x)|(a — x), | ||
+ | polyar koordinatlar- | ||
+ | da isə | ||
+ | 5 = — aso05 2Ff/s05 F | ||
+ | pəklindədir: burada | ||
+ | a—S.-in RO asimi- | ||
+ | | totu və O polyusu ara- | ||
+ | Nə sınlakı məsafədir: | ||
+ | g ON==085-=a. | ||
+ | STRUVE Vasili Vasilyevic (2.2. | ||
+ | 1889, Peterburq—15.9.1965, Leninqrad) | ||
+ | —soӧvet apərqiqunası, SSRİ-də Qəlim | ||
+ | PQərq tarixi məktəbinin banisi. SSRİ | ||
+ | EA akal. (1935), Peterburq un tini | ||
+ | bitirmin (1911), 50 ilə yaxın (1916 | ||
+ | ildən) həmin un-tdə dərs demii, Qə- | ||
+ | dim |Pərq tarixi kafedrasının mu- | ||
+ | diri olmuidur. Ermitajın Misir | ||
+ | iyə”bəsinin muliri (1918—33), SSRİ | ||
+ | EA Etnoqrafiya (1937—40), TPərqiu- | ||
+ | naslıq (1941—50) in-tlarının direk- | ||
+ | toru, Parqiqunaslıq in-tu Qəlim PTarq | ||
+ | tarixi (pe”bəsinin mudiri (1959 il- | ||
+ | lən) ipləmildir. Qədim PTarq cəmiy- | ||
+ | yətlərinin sosial-iqtisali strukturu | ||
+ | problemini dunya elmində ilk dəfə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | o.“ — —— “ — —“— —— ——- | ||
+ | — ——— — xx €“ = = — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 48 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STRUVE | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ——tcjjjhhihkq”—hgpkj———t—qkqikə iy ——————————q”ı-t”a-cghhən an | ||
+ | |||
+ | |||
+ | S. irəli surmulp və PTumer cəmiyyəti | ||
+ | haqqındakı mə”lumatlara əsaslanaraq, | ||
+ | onların erkən quldarlıq cəmiyyətləri | ||
+ | olduqunu gəstərmitndir. Bailıca təd- | ||
+ | qiqatları Misir, PLYumer, Urartu, | ||
+ | İran, Fələstin, Orta Asiya və s. ta- | ||
+ | rkxa və mədəniyyət tarixinə aiddir. | ||
+ | |||
+ | mumilətdirici “Qədim 1Pərq tari- | ||
+ | xiz (1941) əsərinin muəllifidir. S. | ||
+ | bir sıra neBpH nəirlərin və kollek- | ||
+ | tiv əsərlərin redaktoru, Sovet Ta- | ||
+ | rix Ensiklopediyası Bajtp redaksi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yasının uzvu idi, Azərb. ucun elmi | ||
+ | kadrlar hazırlanmasında xidməti | ||
+ | olmulidur. Lenin ordeni, Qırmızı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əmək Bayraqı ordeni və medallarla | ||
+ | təltif edilmitdir. | ||
+ | |||
+ | Əd.: Akademik V. V. Struve. Biblio- | ||
+ | qraficesgkai cnpanka, M., 1959: O an b ne- | ||
+ | roqqe D. A., Matveev V. V., V. V. | ||
+ | nə FSovetskan ətnoqrafilə, 1966, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CTPY BE Vasili Yakovlevic (15.4- | ||
+ | 1793, Almaniya, Altona—23.11.1864, | ||
+ | əə Peterburq) — rus | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | astronomu, geode- | ||
+ | 3HCT. 25 EA | ||
+ | akad. (1832, m. uzvu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1822). Tartu un-ti- | ||
+ | ni filologiya ix- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tisası uzrə bitir- | ||
+ | MHuı (1810), 1811 | ||
+ | ildən riyaziyyat | ||
+ | |||
+ | |||
+ | k və astronomiya ilə | ||
+ | | məptul olmutpdur. | ||
+ | 1839—62 ə | ||
+ | Pulkovo Astrono- | ||
+ | 2 ME miya Rəsədxanası- | ||
+ | nın direktoru ipləmitdir. Bu rəsəd- | ||
+ | xana onun tətpəbbusu ilə yaradılmıi | ||
+ | və həssas astronomik alətlərlə təchiz | ||
+ | edilmindir. PTagirdləri ilə birgə | ||
+ | tərtib etdiyi ulduz kataloqları dun- | ||
+ | yada ən dəqiq kataloqlar idi. Qopa | ||
+ | ulduzların dəqiq vəziyyətinin tə"yi- | ||
+ | ninə dair fundamental iilərinə gerə | ||
+ | S. astronomiyanın bu sahəsinin bani- | ||
+ | si sayılır. cQopa ulduzların mikro- | ||
+ | metrik əlculməsin əsərində 11392 ul- | ||
+ | duzun bir cox parametrlərinin qiymət- | ||
+ | lərini vermitdir (1837). Bu gataloq | ||
+ | London Astronomiya Cəmiyyətinin me- | ||
+ | dalına layiq gerulmutidur. Lira bur- | ||
+ | cunun a ulduzunun parallaksının | ||
+ | qiymətini (0,125”*-0,055”) tə”yin et- | ||
+ | mipdir. Bu, ӱmumiyyətlə, ulduz pa- | ||
+ | rallaksının ilk dəfə əlculməsi idi, | ||
+ | Onun FUlduz astronomiyası barədə | ||
+ | etudlərgi ulduz astronomiyasının in- | ||
+ | kipafına beyuk tə”sir gestərmitdir, | ||
+ | S. Fin kerfəzindəki Qoqland a. ilə | ||
+ | Yakobitadt 1ip1. arasındakı meridian | ||
+ | qevsunun (3*35”) əlculməsinə rəhbər- | ||
+ | lik etmiidir. | ||
+ | STRӰVE Pyotr Bernqardovic (26.1. | ||
+ | 1870, Perm—26.2.1944, Paris)—rus | ||
+ | burjua iqtisadcısı və publisisti, | ||
+ | cleqal marksizminə baiylıca numayən- | ||
+ | dəsi. Kaletlər partiyası MK-nın uzvu | ||
+ | (1905) olmunt, Beyuk Oktyabr sosia- | ||
+ | "list inqilabını dutiməncəsinəqariı- | ||
+ | lamın, mӱhacirətdə yappamılidı., Ru- | ||
+ | siyanın iqtisadi tarixinə dair əsər- | ||
+ | larində Rusiyanın Qərbi Avropa yolu | ||
+ | İLƏ gedacayini gestərmili, lakin kənd- | ||
+ | lilərin var-yoxdan cıxmasının guӱc- | ||
+ | ləpməsini inkar etmii, əmək dəyər, | ||
+ | izafi dəyər, proletariatın yoxsullai- | ||
+ | ması nəzəriyyələrini rədd etmiiiydi. | ||
+ | V. İ. Lenin S.-ni cxainlərin bayuk us- | ||
+ | tasız adlandırmın, onun baxhipları- | ||
+ | nı eburjua ədəbiyyatında marksizmin | ||
+ | əksİin kimi qiymətləndirmiyndi. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | STRUKATLAR — Herodotun (e.ə. 5 | ||
+ | əsr) adlarını cəkdiyi altı Midiya | ||
+ | tayfasından biri. Ehtimala gerə Mi- | ||
+ | DİYANIN Q.-iİNDƏ yapamıtlar. | ||
+ | STRUKTӰR (lat. əqisbiqa — quru- | ||
+ | luiq)—butev bir cisim, obyekt və s.- | ||
+ | nin tərkib hissələrinin qarippılıqlı | ||
+ | yerlətmə qaydası və ya əlaqəsi: YMY- | ||
+ | MİYYƏTLƏ quruluti, yerlətmə, qurulma, | ||
+ | CTPYKTY oğlexyanı ııı nə | ||
+ | əzuӱnə oxparlıqını tə”min edən, yə”ni | ||
+ | muxtəlif xarici və daxili dəyitik- | ||
+ | liklərdə onun əsas xususiyyətlərini | ||
+ | saxlayan sabit əlaqələrinin məcmusu. | ||
+ | Elm və fəlsəfədə S. forma anlayı- | ||
+ | pqını muəyyənlətdirən larlan bi- | ||
+ | ri kimi iplənmiitdir. 20 əsrdə dilin, | ||
+ | etnik birliklərin, ədəbiyyat və incə- | ||
+ | sənət əsərlərinin, umumən S. munasi- | ||
+ | bətləri və əlaqələrinin təhlili mu- | ||
+ | Hum yer tuturdus nəticədə mӱxtəlif | ||
+ | S. tiplərinin əzunəməxsus eyrənil- | ||
+ | mə, usul və metodları yarandı (bax | ||
+ | Strukturalizm). | ||
+ | |||
+ | Muasir elmdə S. anlayhipı adə- | ||
+ | |||
+ | tən sistem və təpkil anlayhitları | ||
+ | ilə əlaqələndirilir. Dialektik ma- | ||
+ | terializmdə S.-a məvcud mərhələdə | ||
+ | idrakın muhum kateqoriyası, lakin | ||
+ | 63 evristik mə"nasını yalnız dia- | ||
+ | lektikanın butun kateqoriyalar siste- | ||
+ | mi ilə sıx əlaqədə acıb gestərən ka- | ||
+ | teqoriya kimi baxılır. | ||
+ | STRUKTӰR, iəbəkə, qəfəs— | ||
+ | muhum cəbri anlayıntfu qismən nizam- | ||
+ | lanmın coxluqların və iki binar | ||
+ | əməli olan cəbrlərin xususi nevu. | ||
+ | Nizam pəbəkəsi dedikdə - elə qismən | ||
+ | nizamlanıınil coxluq nəzərdə tutu- | ||
+ | lur ki, onda ixtiyari iki element | ||
+ | ucun dəqiq yuxarı sərhəd (supremum) | ||
+ | və dəqiq apyaqı sərhəd (infimum) mev- | ||
+ | cud olsun. PPəbəkə-cəbr dedikdə bi- | ||
+ | nar toplama və vurma tə”yin edilmiz | ||
+ | elə cəbr nəzərdə tutulur ki, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | arama a-qa=a | ||
+ | açӧ=I--a a-I=I-a | ||
+ | |||
+ | (a4- bl --Hca-(b-c) (a: b) a.(b-c) | ||
+ | a(a4-I)=a a-(a bl)-a | ||
+ | |||
+ | |||
+ | pərtləri ədənilsin. Nizam itəbəkəsi- | ||
+ | nin və ipəbəkə-cəbrin ekvivalentliyi | ||
+ | bundan ibarətdir: iqəbəkə-cəbrin əməl- | ||
+ | ləri elə qismən nizam munasibəti mu- | ||
+ | əyyən edir ki, ona nəzərən nizam itə- | ||
+ | bəkəsi alınır və əksinə, nizam :pəbə- | ||
+ | kəsi elə toplama və vurmanı tə"yin | ||
+ | edir ki, onlara nəzərən o iyəbəkə-cəbr | ||
+ | təipkil edir. | ||
+ | |||
+ | Əd.: Skoarnikov L. A., Əlsmen- | ||
+ | tı teorii struktur, M., 1970, Varden | ||
+ | van der B. L., Alqebra, M., 1979, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STRUKTӰR GEOLOƏGKİYA—keotekto- | ||
+ | nikanın bir bəelməsiy, suxurların | ||
+ | yatım formalarını, tektonik pozul- | ||
+ | maları və həmcinin bu forcaların | ||
+ | morfologiyası, məniəyi və Yer qabı- | ||
+ | qında yayılma qanunauyqunluqlarını | ||
+ | eyrəpnir. S.g., adətən, kicik və orta | ||
+ | əlculu struktur formalarla (təbə- | ||
+ | qə, qırılıq, cat və s.) məqul olur. | ||
+ | Bir cox faylalı qazıntı yataqları | ||
+ | (neft, qaz, kemur və s.) struktur | ||
+ | formalarının muəyYYƏN tipi ilə əla- | ||
+ | qəlar olluqunlan S.g. nın axtarıil, | ||
+ | kəifiyyat və istismar ipqlərindlə bə- | ||
+ | yuk əhəmiyyəti var. S.k. 19 əsrdə ya- | ||
+ | anmındır. | ||
+ | CTPYKTY b CXEM—abTOMa1MK TƏHƏHM- | ||
+ | ləmə sisteminin (ATS nin) muəyyən | ||
+ | əlamətlərə gərə ayrılmıi tərkib his- | ||
+ | sələri arasındakı qariılıqlı, əla- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qəni istiqamətcə gestərən və sistemin | ||
+ | dinamik xassələrini ezundə əks etdi- | ||
+ | rən sxem. İdarəetmə sisteminin S.s.-i | ||
+ | umumiyyətlə konstruktiv, funksional | ||
+ | və ya alqoritmik prinsip uzrə quru- | ||
+ | lur. Avtomatik tənzimləmədə ATS- | ||
+ | nin dinamik xassələrini tam əks et- | ||
+ | dirən alqoritmik S.s.-lərdən istifa- | ||
+ | də edilir. Hər hansı ATS-ni təsvir | ||
+ | edən diferensial tənliyə gərə onun | ||
+ | alqoritmik S.s.-ini qurmaq və əksinə | ||
+ | S.s.-ə gərə ATS-ni təsvir edən dife- | ||
+ | nsial tənlik qurmaq olar. | ||
+ | STRUKTӰR XƏRİTƏLƏR—dərinlik- | ||
+ | də yerləptən hər hansı bir geoloji | ||
+ | səthic (istinad layı, faydalı qazın- | ||
+ | tı yatarı və s.) Yatım formasını və | ||
+ | dərinliyini stratoizogipslərlə təsvir | ||
+ | edən xəritələr. S.x.-i tərtib edərkən | ||
+ | geoloji planalma, quyuların qazıl- | ||
+ | ması və geofiziki tədqiqatlar zamanı | ||
+ | alınmqpi mə”lumatlardan istifadə | ||
+ | elilir. Kicik (1:1000000) və iri | ||
+ | (1:50000 və 1:10000 və daha iri) miq- | ||
+ | yaslı olur. S.x. axtarıpt, kətfiyyat | ||
+ | və istismar qazımasının, faydalı qa- | ||
+ | zıntı ehtiyatının hesablanmasının | ||
+ | duzgun aparılmasına imkan verir. | ||
+ | CTPYKTY RALİZM — humanitar bi- | ||
+ | liklərdə istiqamət. Linqvistika, ədə- | ||
+ | biyyatiunaslıq, etnoqrafiya, tarix | ||
+ | Bə b.elm sahələrində struktur metod- | ||
+ | dan, modellətdirmədən, semiotika | ||
+ | elementlərindən, formallapdırmadan | ||
+ | və riyazilətlxmədən istifadə ilə əla- | ||
+ | qədar 20 əsrin 20-ci illərində meyda- | ||
+ | na gəlmipdir. S.-in tədqiq obyekti | ||
+ | iparələr sisteminin məcmusu olan | ||
+ | mədəniyyətdir (dil, elm, incəsəy.lt, | ||
+ | mifologiya, reklam). Struktur me10- | ||
+ | dun əsası: 1) munasibətlərin nisbi | ||
+ | sabit məcmusu olan strukturu aipkar | ||
+ | etmək: 2) sistemdəki ӱnsurlərin muqa- | ||
+ | bilində munasibətlərin metodoloji | ||
+ | ustunluyunu qəbul etmək: 3) obyektlə- | ||
+ | rin inkipafından qismən abstraksi- | ||
+ | ya etmək. İbtidai mədəniyyətin, folk- | ||
+ | lorun və digər sahələrin eyrənilmə- | ||
+ | sində S. muhum rol oynamındır. Bu- | ||
+ | nunla belə 1960-cı illərdə S.-in bə”zi | ||
+ | konkret elmi mӱddəalarının mutləq- | ||
+ | ləpdirilməsi, struktur metodun ma- | ||
+ | terialist dialektikaya qarplpı qoyul- | ||
+ | ması cəhdləri ilə əlaqədar kəskin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ideoloji mubahisələr bali vermii- | ||
+ | dir. | ||
+ | STRUKTURALİZM, struktur | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dilcili k—dilciİilik cərəyanı. | ||
+ | Muasir Qərbi Avropa və Amerika dil- | ||
+ | ciliyində dili iparələr sistemi ki- | ||
+ | mi tədqiq edən cərəyan. 1920—30-cu | ||
+ | illərdə yaranmılqdır. S.-in əsasıkı | ||
+ | Praqa məktəbinin numayəndələri (N. | ||
+ | UŞAQ V. M. Matezius, R. Ya- | ||
+ | kobson, B. Havrenek və 6.) qoymunlar. | ||
+ | Onların bu sahədəki gəerutiləri | ||
+ | F. de Səssur, İ. A. Bodusn de Kur- | ||
+ | tene, F. F. Fortunatov, E. Sepir | ||
+ | və 6.-nın əsərlərinin tə”siri ilə ta- | ||
+ | iəkkul tapmıpdır. Praqa məktəbip- | ||
+ | də dilin fonoloji sisteminin təs- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | viri metodları iilənib hazırlan- | ||
+ | mıppdır. Sonralar bu, morfoloji | ||
+ | qarpılıqların tədqiqinə də iamil | ||
+ | |||
+ | |||
+ | olunmutilur. S.-in Danimarka mək- | ||
+ | təbi (qlossematika) isə lil formala- | ||
+ | rını səs substansiyYasını nəzərə al- | ||
+ | madan təhlil etməyi mumkun sayır. | ||
+ | S.-in amerpkan qolu deskriptiv dil- | ||
+ | “ilik adlanır. S.-in tədqiqat metolla- | ||
+ | rından psixolinqvistikala və sosial | ||
+ | dilcilikdə də istifadə olunur. Mua- | ||
+ | sir devrdə S. dilcilikdə riyazi təlqi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | STURUA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 49 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | qat metodlarının tətbiqinə ipərant | ||
+ | yaratmıtidır (bax Riyazi dilcilik), | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədl Axundov A,, Umumi dilci- | ||
+ | lik, B., 1979, Osnovnıe napravlenil struk= | ||
+ | turalizma, M., 1964, Sossor F.d e, | ||
+ | Kurs obtef liiqvistiki, v eqo kn, Tru- | ||
+ | R po izıkoznanio, M., 1977, Revzin | ||
+ | |||
+ | : İ., Sovremennal s rukturnan linqvis- | ||
+ | tika, M., 1977, P emı strukturnoh | ||
+ | linqvistiki, 1978, M., 1981. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STRӰMA, Strimon (yun. Stry- | ||
+ | mön )— bonrapnıcraH hə Yunanıstanda | ||
+ | cay. Uz. 415 km, Hevzəsinin sah, təqr, | ||
+ | 17 min km?, Vitopa d-rından baila- | ||
+ | nıb Egey dənizinin Strimonikos ker- | ||
+ | fəzinə təkulur. SES, su anba ları | ||
+ | var. Kustəndil, Blaqoyevqrad (Bolqa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rıstan), Sere unanıstan) i:.-ləri | ||
+ | S. dərəsindədir. | ||
+ | STRUMİLİN, Strumillo- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Petrapkevic Stanislav Qusta- | ||
+ | | VOVİC(29,.1,1877, in- | ||
+ | diki Vinnitsa vil, | ||
+ | itinski r-nunun | ||
+ | Daqikovsı k.—25. | ||
+ | 1.1974, Moskva)— | ||
+ | sovet iqtisadcısı, | ||
+ | SSRİ | ||
+ | (1931), | ||
+ | Sosialist Əməyi | ||
+ | Qəhrəmanı (1967). | ||
+ | Lenin atı | ||
+ | ri (1958) və | ||
+ | SS Dəvlət mu- | ||
+ | kafatı laureatı | ||
+ | (1942). 1923 ildən Sov.İKP uzvu. 1897, | ||
+ | ildən inqilabi fəhlə hərəkatında | ||
+ | fəal iptirak etmipdir: elmi-publi- | ||
+ | sistik fəaliyyətə də həmin ildən bap- | ||
+ | lamın . 1921—37 və 1943—52 il- | ||
+ | lərdə SSRİ Devlət Plan Komitəsin- | ||
+ | də, SSRİ EA İqqtisadiyyat İn-tunda | ||
+ | ipləmipt, 1948—74 illərdə Sov İKP | ||
+ | MK Yanında İctimai Elmlər Aka- | ||
+ | demiyasında elmi-pedaqoji ipdə ol- | ||
+ | muppdur. İqtisadiyyat, statistika, | ||
+ | planlaipdırma, sosializm siyasi iq- | ||
+ | tisadı, elmi kommunizm və s. dair | ||
+ | elmi əsərləri var. 3 dəfə Lenin or- | ||
+ | deni, Oktyabr İnqilabı ordeni, Qır- | ||
+ | mızı Əmək Bayraqı ordeni və medal- | ||
+ | larla təltif edilmipdir, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri" İzbr. proizv., t. 1— | ||
+ | B, M., 1963—68, Statistika i akonomika, | ||
+ | M., 1979, Ha planovom fronte, M.., 1980, | ||
+ | STRӰNİNO—RSFSR Vladimir vil.- | ||
+ | ndə izəhər. D.y.st. Pambıq parca kom- | ||
+ | binatı var. | ||
+ | CTPYUKOBA Raisa Stepanovna (d, | ||
+ | 5.10.1925, Moskva)—rus sovet balet | ||
+ | artisti. SSRİ xalq artisti (1959). | ||
+ | 1962 ildən Sov,İKP uzvu. Moskva | ||
+ | Xoreoqrafiya Məktəbini bitirdikdən | ||
+ | (1944) sonra SSRİ Beyuk Teatrının | ||
+ | solisti olmupdur. Əsas an | ||
+ | Vnsa (eCəMəpəcna Tənönpə, İH. /I, hep- | ||
+ | tel), Odetta-Odilliya, ABpopa (€Co- | ||
+ | Hazap Ke/yə, 4Yatmıp gəzəlu, P. Cay- | ||
+ | kovski), Jizel (*Jizelə, A. Adan), | ||
+ | Kitri (FDon Kixotu, L. Minkus), Zo- | ||
+ | lupxka, Culyetta (FZolulikaz, c OMeo | ||
+ | və Culyettaə, S. Prokofyev), Mariya | ||
+ | Elay sə fontanı, B. Asafyev), | ||
+ | ağaHe (eTa)aHes, A. Xacaturyan) və s, | ||
+ | Bir cox xarici əlkədə qastrolda ol- | ||
+ | mupdur. Hira (*Bullur | ||
+ | bapmaqı, FPodporucik Kijez, 4“ PPope- | ||
+ | nianaə və s.) cəkilmipdir. 1967 il- | ||
+ | dən Devlət Teatr Sənəti İn-tunda | ||
+ | dərs deyir (1978 ildən prof.). €Co- | ||
+ | vetski baletə jurnalının redak- | ||
+ | torudur (1981 ildən). Lenin ordeni, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ACE-— 4, u, 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ö tun. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | R. S. Struckova Anpopa (4€larunım | ||
+ | gezələ, P. İ. Caykovski) rolunda, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni və me- | ||
+ | dallarla təltif edilmitdir. | ||
+ | |||
+ | STSİENTİZM (lat. 5slelNa—bilik, | ||
+ | elm)—elmi biliyi ən yuksək mədəni | ||
+ | sərvət sayan və insanın aləmdə ori- | ||
+ | yentasiyasının pqərti hesab edən duӱn- | ||
+ | yagerupqu məevqeyi. S, hər cur elmi | ||
+ | biliyi deyil, hər teydən əvvəl təbii- | ||
+ | elmi idrakın nəticə və metodlarını | ||
+ | nəzərdə tutur. 19 əsrin sonunda ya- | ||
+ | ranmılpdır. Eyni dəevrdə meydana gə- | ||
+ | lən antistsientizm elmin imkanları- | ||
+ | nın məhdudluqunu, onun insanın əsl | ||
+ | mahiyyətinə zidd olduqunu iddia edir. | ||
+ | Elmi-texniki inqilab tpəraitində S. | ||
+ | İLƏ antistsientizmin mubarizəsi kəs- | ||
+ | kinləpmitdir. S. elmi butun mədə- | ||
+ | niyyətin mutləq timsalı hesa edirsə, | ||
+ | antistsientizm muxtəlif sosial anta- | ||
+ | qonizmlərin bat vermə səbəbini elmi | ||
+ | bilikdə gerur. S. muasir neopozitizm | ||
+ | cərcivəsində inkipqaf edən elmi kon- | ||
+ | sepsiyalarda, muasir burjua cəmiyyə- | ||
+ | TİNDƏ elmi-Texniki ziyalıların tex- | ||
+ | nokratik meyllərində təzahur edir. S. | ||
+ | həmcinin sosial idrakı iyyat elm- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ləri səpkisində inkipaf etdirən hu- N | ||
+ | |||
+ | |||
+ | manitar bilik numayəndələrinin gə- | ||
+ | ruplərində də əksini tapır. Antist- | ||
+ | sientizm məvqeyinə burjua fəlsəfə- | ||
+ | sinin bə”zi cərəyanları Ssususilə | ||
+ | ekzistensializm), həmcinin burjua | ||
+ | humanitar ziyalıları da tərəfdar- | ||
+ | dırlar. Marksist fəlsəfə elmin so- | ||
+ | sial rolunu mutləqlətdirən hər iki | ||
+ | ormanı inkar edir. İctimai əh | ||
+ | Da elmin mustəsna rolunu qeyd edən | ||
+ | marksizm-leninizm onu digər ictimai | ||
+ | pquur formaları ilə əlaqədə aradı- | ||
+ | rır, bu əlaqənin mӱrəkkəb, coxcəhət- | ||
+ | li xarakterini gestərir. Marksist- | ||
+ | leninci fəlsəfə elmin sosial əhəmiy- | ||
+ | Yətini onun cəmiyyət həyatında mux- | ||
+ | təlif, bə”zən də ziddiyyətli rolunu | ||
+ | iərtləndirən konkret sosial sistem- | ||
+ | lər cərcivəsində qiymətləndirir, | ||
+ | Əd: Odin Ə.Q., Onun B. Q | ||
+ | Nauka i kə celoveka, M., 1978: Fedo- | ||
+ | tova V. Q., Kritika sopiokulıqurnıx | ||
+ | ornentapin v sovremennoD burjuazno fi- | ||
+ | dik Spientizm i antisimentizm, M., | ||
+ | STӰKKO (ital. 5010s0—suvaq, mala) | ||
+ | — divarların və me”marlıq detalla- | ||
+ | rının uz səthinə itplədilən s Y H”H | ||
+ | MƏPMƏD. (, İyannbıpsurbin Bə Ha- | ||
+ | rınlatdırılmın gipsin zəy və ya- | ||
+ | pınqanla qarıpqıqından ibarətdir: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ül. da... | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ona bə”zən rmər tozu da qatılır, | ||
+ | S.-nun hələ Qədim Misirdə iplədil- | ||
+ | diyi, Qədim Roma me”marlıqında, həm- | ||
+ | cinin İntibah dəvrundə və Rusiyada | ||
+ | yeni dəvr (18 əsrdən) incəsənətində | ||
+ | gen tətbiq olunduqu məlumdur, | ||
+ | STUPA (sanskrit dilində, əsas mə”- | ||
+ | nası—təpə, torpaq yıqını, nam ra- | ||
+ | narbi, ilkin mə”nası—padtpah, yaxud | ||
+ | bapcının qəbri uӱstundə tikilmiii | ||
+ | qurqu), Budda memarlırın- | ||
+ | d a—muqəddəs əpyaları saxlamaq ucun | ||
+ | tikilən monumental qurqu. Ən erkən | ||
+ | S.-lar (e,ə. 3—2 əsrlər) uchissəli | ||
+ | qurululpa malik olmutdur: pilləva- | ||
+ | rı bunəvrə, beyuk həcmli əsas hissə, | ||
+ | coxyaruslu cətir formalı yuxarı | ||
+ | Hissə. S.-lar yarımsferik (Hindis- | ||
+ | tan, PTri-Lanka), pilləvarı kvadrat | ||
+ | (PPri-Lanka, Tailand), qulləvarı | ||
+ | (Vyetnam, Cin), zəngvarı (Birma, a- | ||
+ | nland, Kampuciya, ndoneziya), bu- | ||
+ | tılkavarı (Monqolustan, Cin) for- | ||
+ | malı olur. | | ||
+ | |||
+ | STӰP MH O—RSFSR Moskva vil.-ndə | ||
+ | məhəp, Stupino ə mərkəzi. D.Y. | ||
+ | st Əh, 22 min (1984). Metallurgiya | ||
+ | kombinatı, beton 3-du, karton f-ki, | ||
+ | Moskva aviasiya-texnologiya in-tunun | ||
+ | f ialı, tibb məktəbi var | ||
+ | |||
+ | LTURUA İvan (Vano) Fyodorovic | ||
+ | (30.12.1870, indiki Gurc.SSR Samt- | ||
+ | edia r-nunun Nabakevi k.—13.4.1931, | ||
+ | ə her pa . VƏ DƏVLƏT Xa- | ||
+ | dimi. 1896 ildən Sov.İKP uzvu. Tif- | ||
+ | lis s.-D. təpkilatının banilərindən | ||
+ | idi. 1900 ildən Bakıda ipləmipq, | ||
+ | RSDFİ Bakı Komitəsinin uzvu ol- | ||
+ | mupl, Bakıda cNinaə (1902—05), Pe- | ||
+ | terburq (1906) və Vıborqda (1907) giz- | ||
+ | li ə: mətbəələrində itpləmit- | ||
+ | dir. Mətbəələrin ipi ilə əlaqədar | ||
+ | və cProletariz qəzetinin tapptırı- | ||
+ | qı ilə V. İ. Leninlə geərutmutidur. | ||
+ | Dəfələrlə həbs və surgunə mə"ruz qal- | ||
+ | mıpdır. 1908 ildə RSDF Bakı | ||
+ | Komitəsinin tappırıqı ilə gizli | ||
+ | mətbəə yaratmıtpdır. Sonralar .Gur- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | custanda inqilabi fəaliyyət gestər- | ||
+ | xə, Ka stan əd MK uzvu 1920 | ||
+ | —21), | (6)I1 aqafqaziya Əlkə | ||
+ | əzarət Komissiyası partiya kollegi- | ||
+ | yasının sədri (1921—31: 1922—24 il- | ||
+ | lərdə həm də resp. xalq torpaq ko- | ||
+ | missarı) olmutdur. Partiyanın 13— | ||
+ | 16-cı qurultaylarında MN ƏBY Ce- | ||
+ | əridir. urc.SSR, ZSFSR və | ||
+ | ə MİK-lərinin uzvu olmup r. | ||
+ | STURUA Georgi Fyodorovic (18.6. | ||
+ | 1884, indiki Gurc.SSR Samtredia | ||
+ | r-nunun Nabakevi k.—1.4.1956, Tbi- | ||
+ | lnsi)—sovet dəvlət və partiya xadi- | ||
+ | mi. 1901 ildən Sov.İKP uzvu, 1902 | ||
+ | ildən Bakıda ipləmipt, ROD II Hə- | ||
+ | əz rn. komitəsinin uzvu olmupdur. | ||
+ | 1 ilədək Bakı Komitəsinin, son- | ||
+ | ra Moskvada RSDFP MK-nın giz- | ||
+ | li mətbəələrində iptləmiptdir. Mosk- | ||
+ | vada dekabr silahlı usyanının (1905) | ||
+ | iptirakcısı idi. 1 ildə surgun- | ||
+ | dən qacıb KƏTMRHU, KHəanH nm | ||
+ | aparmıtpdır. Bakıda 1914 il yay | ||
+ | umumi tə"tilinin rəhbərlərindən ol- | ||
+ | Mym, Bakı fəhlələrinin 1917 il | ||
+ | yanvar tə"tilinin ırlanmasında | ||
+ | |||
+ | əal iptirak etmipdir. 1917—18 il- | ||
+ | lərdə RSDF(b)P Qafqaz İttifaq Ko- | ||
+ | mitəsinin, Bakı Sovetinin uzvu ol- | ||
+ | mupdur. Bakı kommunası devrundə | ||
+ | Bakı—Petrovsk cəbhəsinin komissa- | ||
+ | rı idi. Bakıda 1919 il may tə"tili- | ||
+ | nin hazırlanmasında fəal iptirak | ||
+ | etmii, oktyabr-noyabrda Guӱrcustanda | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 50 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | STUCKA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | menpevik həkumətinə qarptı usyanın | ||
+ | təpkilatcılarından olmuytdur. 1920 | ||
+ | ildə AK(b)P MK-nın ipe"bə mudiri, | ||
+ | katibi itləmitdir. 1921 ildən par- | ||
+ | tiya və sovet iitində calıjmıl, son- | ||
+ | ralar Abxaziya vil. partiya komitəsi- | ||
+ | nin katibi, Gurc.SSR XKS sədrinin | ||
+ | birinci muavini, Gurcustan Həmkar- | ||
+ | lur İttifaqları PTurasının, Gurc. | ||
+ | SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin | ||
+ | sədri və s. vəzifələrdə iptləmiit, | ||
+ | 1954—56 illərdə fə İ. Lenin Mər- | ||
+ | kəzi Muzeyi Tbilisi filialının | ||
+ | direktoru olmutidur. Gurc.SSR, | ||
+ | ZSFSR, SSRİ MHK.nəpnunn uzvu | ||
+ | ənə. Partiyanın 13, 15, 17— | ||
+ | -ci qurultaylarının nuçmayəndəsi, | ||
+ | SSRİ Ali Sovetinin (2-ci darııısını | ||
+ | deputatı olmutdur. 2 dəfə Lenin or- | ||
+ | deni, 2 bapqa orden və medallarla təl- | ||
+ | tif edilmitdir. | ||
+ | STӰCHKA Pyotr İvanovic (26.7.1865. | ||
+ | indiki Lat.SSR-in Stucka r-nu—25. | ||
+ | 1.1932, Moskva)—sovet devlət və par- | ||
+ | tiya xadimi, Latviya KP-nin yaradı- | ||
+ | cılarından biri. 1895 ildən Sov, | ||
+ | İKP uzvu. 80-ci illərin sonundan | ||
+ | inqilabi Hərəkata qopulmuq, həbs | ||
+ | və suӱrgunlərə mə”ruz qalmıtdır. La- | ||
+ | tıp s.-d. fəhlə partiyasının 1-ci | ||
+ | (1904), Latıq əlkəsi S.-d.-sı 1-ci qu- | ||
+ | rultayının (1906) rəhbərlərindən ol- | ||
+ | mupdur. İkinci İnternasionalın | ||
+ | tutqart konqresinin (1907) iptirak- | ||
+ | cısı olmut, 1907 ildən Peterburqda | ||
+ | cZvezdaə, “Pravda qəzetlərində, jur- | ||
+ | nallarda əməkdailıq etmipdir. Fev- | ||
+ | ral burjua-demokratik inqilabından | ||
+ | (1917) sonra RSDF(b)P Peterburq Ko- | ||
+ | mitəsinin, Petroqrad Soveti İcraiyyə | ||
+ | komitəsinin uzvu idi. Petroqradda | ||
+ | Oktyabr silahlı usyanının itptirak- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cısı olmupdur. 1917 ildən RSOSR H | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xalq ədliyyə komissarı, 1918—20 il- | ||
+ | lərdə Latziya Sovet həkumətinin sədri | ||
+ | (1919—21 illərdə Həmcinin RSFSR | ||
+ | xalq ədliyyə komissarının muavini), | ||
+ | 1923 ildən RSFSR Ali Məhkəməsi- | ||
+ | nin sədri idi. Partiyanın 6—10, | ||
+ | 14—16-cı qurultaylarının numayən- | ||
+ | dəsi olmup, 8-ci qurultayda MT Mə Y | ||
+ | secilmitdir. URM və SSRİ Mİ | ||
+ | uzvu olmulpdur. Qırmızı Əmək Bayra- | ||
+ | qı ordeni ilə təltif edilmipidir. | ||
+ | Qızıl meydanda Kreml divarı yanın- | ||
+ | da dəfn olunmupdur. Latviya devlət | ||
+ | un-ti S.-nın adınadır. | ||
+ | |||
+ | S. Dəli və huquq nəzəriyyəsinə, | ||
+ | |||
+ | mulki huquqa aid əsərlərin muəlli- | ||
+ | |||
+ | idir (nəzəri muddəalarındakı bə”- | ||
+ | zi yanlıti cəhətlər sovet huquq ədə- | ||
+ | biyyatında tənqid edilmipdir). So- | ||
+ | vet huququ in-tunun yaradıcıların- | ||
+ | dan və ilk direktoru (1931 ildən), | ||
+ | MDU-nun prof. olmupdur. Onun rəh- | ||
+ | bərliyi ilə 3 cildlik cDevlət hə hy- | ||
+ | quqensiklopediyasıv (1925—27, 2 nəpqr, | ||
+ | 1929—30) nəptr edilmipdir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədil Dribin L., Znamenosei leni- | ||
+ | nizma v Latvii, M., 1981, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CTYAPA (rrx. stevrard —xəMH bələdci- | ||
+ | eH), cTyap necca (Hhk, stevvardess | ||
+ | —təyyarzdə bələdci qadın)—1) sərni- | ||
+ | tin dəniz gəmisində, təyyarədə ofi- | ||
+ | siant, yaxud bufetci. 2) İngiltərədə, | ||
+ | i təsərrufatı idarə edən. | ||
+ | CTYAPT (Stevvart) /lecMonn CrHup- | ||
+ | linq (20.4.1924, Xartforditir, Livs- | ||
+ | den—12.6.1981, London)—ingilis ya- | ||
+ | zıcısı. MƏM. ori əə ə | ||
+ | "OnOKH)acbı . olmutdur ən | ||
+ | 56). FOt ə birə (1951), cNamu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nasib ingilisə (1954), 4Cumə gunu | ||
+ | adamları (1961) və s. romanları ərəb | ||
+ | xalqlarının milli azadlıq hərəka- | ||
+ | tından, istibdad əleyhinə mubarizə- | ||
+ | sindən bəhs edir. cRolların dəyii- | ||
+ | məsiə (1965—68) tarixi trilogiyasın- | ||
+ | da ingilis zadəgan nəslinin timsa- | ||
+ | lında Britaniya mustəmləkə imperi- | ||
+ | yasının iflasının sosial-tarixi və | ||
+ | mə”nəvi səbəbləri gestərilmiidir. | ||
+ | Yaradıcılıqı Azərb.-da tədqiq olun- | ||
+ | mutpdur. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Komnata v raqo, Phe- | ||
+ | sa, M:, 1959, NepodxodatiNİ anqlicanin, | ||
+ | M., 1964, Kruqlal mozaika, M., 1973, | ||
+ | |||
+ | Əd. Quliev Q., Tvorcestvo Des- | ||
+ | monda Stktarta (avtoref. kand. dis.), B., | ||
+ | 1968: İvapelna V., Anqliiskie dia- | ||
+ | loqi, M., 1971, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CTYAPTHAP (Stuart, Stev-art)—lI ” :- | ||
+ | landiyada (1371 ildən), sonra həm 1ə | ||
+ | İngiltərədə kral sulaləsi |1603—49, | ||
+ | 1660— 1714). Daha məphurları: Ma- | ||
+ | riya Stuart |1560—67), Yakov 1 | ||
+ | 11603—251, Kapı 1 11625—491. CoHyH- | ||
+ | uy, İngiltərə burjua inqilabı (17 | ||
+ | əsr) nəticəsində e"dam olunmuidur. | ||
+ | SU, N,O— hidrogenin oksigenlə adi | ||
+ | pəraitdə davamlı olan sadə kimyə- | ||
+ | vi birlətməsi. Rəngsiz (qalın təbə- | ||
+ | qələri geyumtul), dadsız və iysiz ma- | ||
+ | yedir:z kutləcə 11,1996 hidrogen və | ||
+ | 88,8196 oksigendən ibarətdir: sıxlı- | ||
+ | qı 3,982 S-də 1,000 q/sm2-dir. 09S-də | ||
+ | buza, 1002 S-də.buxara cevrilir. Yerin | ||
+ | keoloji tarixində, həyatın əmələ | ||
+ | gəlməsində, planetimizin iqliminin | ||
+ | formalatmasında suyun rolu cox 66- | ||
+ | yukdur. Su həmitə həyat mənbəyi ol- | ||
+ | mupdur. Antik devr filosoflarının | ||
+ | su haqqında təsəvvurləri Aristotelin | ||
+ | derd maddə haqqında tə”limində (od, | ||
+ | lava, torpaq, su) eəz əksini tapmızt- | ||
+ | dır. 18 əsrin sonuna kimi su ayrıca | ||
+ | kimyəvi element Hesab olunurdu. | ||
+ | 1781—82 illərdə ing. alimi Q. Ka- | ||
+ | vendiip ilk dəfə suyu sintez etmiit, | ||
+ | 1783 ildə isə A. Lavuazye həmin təcru- | ||
+ | bələri təkrar edərək suyun hidrogen- | ||
+ | lə oksigenin birləpməsindən ibarət | ||
+ | ldu kii gestərmipdir. İng. alim- | ||
+ | ləri U. Nikolson və A. Karleylelek- | ||
+ | trik cərəyanının kəməyi ilə suyu | ||
+ | elementlərinə ayırmıtila (1800). | ||
+ | Sonralar suyun formulu (H,O) muəy- | ||
+ | yənlətidirildi. | ||
+ | |||
+ | Su istər k.t.-nda, istərsə də səna- | ||
+ | yedə zəruri komponentdir. S. təbiətdə | ||
+ | ən genii yayılmıpy maddədir (Hidro- | ||
+ | sfer Yer səthinin 7196-ini təkil | ||
+ | edir). Atm.-də buxar, duman, bulud, | ||
+ | yaqınl damcıları və qar kristalları | ||
+ | ipəklində 13—15 min km9-ə yaxın su | ||
+ | var, Qurunun təqr. 1096-ini daimi buz- | ||
+ | laqlar tutur. nun kutləsi Hidro- | ||
+ | sferdəki suyun miqdarına yaxındır. | ||
+ | Təbii tpəraitdə suda həmipə həll ol- | ||
+ | mup halda muxtəlif duzlar, qazlar | ||
+ | və ӱzvi maddələr olur. Suyun 1 x?-ın- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | da 1 q duz olduqda ipirin su, 25 q duz | ||
+ | olduqda iportəhər su, bundan cox ol- | ||
+ | duqda isə iqor su adlanır. Yaqıntı- | ||
+ | da duzların miqdarı 10—20 mq/kq-a | ||
+ | catır. | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | larının miqdarı da artır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əniz və | ||
+ | okean sularında devri sistemin demək | ||
+ | olar ki, butun təbii elementləri ta- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | pılmhıtidır. Təbii sularda Həll ol- | ||
+ | MYHI azot, oksigen, karbon qazı, tə sir- | ||
+ | siz qazlar, bə”zən hidrogen-sulfid və | ||
+ | karbohidrogen qazları da olur. Tər- | ||
+ | kibində deyterium olan aqır sӱ D,O | ||
+ | (1932 ildə amerikan alimləri VB. Yopi- | ||
+ | bern və Q. Yuri kətif etmiplər) xusu- | ||
+ | si əkəmiYYTə malikdir. VB | ||
+ | sularında hidrogenin radiday 130- | ||
+ | İL (ZN və ya T) olan | ||
+ | cəmi 13—20 kq cifrat aqırə su var. | ||
+ | |||
+ | Su universal həlledici, zəif elek- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | trolitdir, N,OqN --ON" tənliyi | ||
+ | uzrə dissosiasiya edir. Turitu, əsas | ||
+ | və mineral duzlardan bir coxunun su- | ||
+ | da məhlulları dissosiasiya nəticə- | ||
+ | sində elektrik cərəyanını kecirir. | ||
+ | Bə”zi maddələr suda həll olunduqda | ||
+ | onunla dəyinlmə reaksiyasına girir | ||
+ | (hidroliz). Atomar oksigenin tə siri | ||
+ | ilə su Hhidrogen-peroksidə cevrilir. | ||
+ | Fluor onu adi temp-rda parcalayır. | ||
+ | Su bir cox əsasi oksidlər və anhid- | ||
+ | ridlərlə reaksiyaya girib, əsaslar və | ||
+ | turpular əmələ gətirir. Doymamıol | ||
+ | karbohidrogen molekullarına su bir | ||
+ | lətdirilməsi sənaye miqyasında spirt, | ||
+ | aldehid və keton alınmasının əsası- | ||
+ | nı təiykil edir. | ||
+ | |||
+ | Yeyinti məhsulları və dərman mad- | ||
+ | dələri istehsalında, yarımkeciri- | ||
+ | ci və luminoforların bə”zi nevlə- | ||
+ | rinin hazırlanmasında, nӱvə texni- | ||
+ | kasında, kimyəvi analizlərdə və bir | ||
+ | cox sənaye sahələrində distillə olun- | ||
+ | mup saf sudan istifadə edilir. Su- | ||
+ | ya olan tələbat sur”ətlə artdıqından | ||
+ | elkəmizdə cay,: gəl və su mənbələrini | ||
+ | təmiz saxlamaq son dərəcə zəruridir | ||
+ | (bax Təbiətin mӱhafizəsi). Orqa- | ||
+ | nizmdəkisu bitki, Heyvan və mik- | ||
+ | roorqanizmlərdə maddələr mubadilə- | ||
+ | sinin getdiyi əsas muhitdir (Hucey- | ||
+ | rədaxili və huceyrədən kənar): həm- | ||
+ | cinin bir sıra kimyəvi ferment reak- | ||
+ | siyalarının substratıdır. Su qi- | ||
+ | da maddələrinin və mubadilə məhsul- | ||
+ | larının (qan, limfa) kecurulməsini, | ||
+ | fiziki istilik tənzimini və Həyat | ||
+ | ucun lazım olan ligər prosesləri tə"- | ||
+ | min edir. Ehtimal ki, həyat su muhi- | ||
+ | tində yaranıb: susuz həyat yoxdur. Su | ||
+ | catıtnimazlıqrında orqanizmin həyat | ||
+ | fəaliyyəti pozulur. Heyvanlara bir | ||
+ | muddət su vermədikdə onlar tələf | ||
+ | olurlar: itlər qidasız 100 gӱnədək | ||
+ | susuz isə 10 gundən az yapqayırlar, | ||
+ | — Suyun. gigiyenik əhəmiy- | ||
+ | yəti. Su insan bədəninin butun ma- | ||
+ | ye və toxuma tərkibinə daxil olub, bə- | ||
+ | dənin təxm. 6576-ini təpkil edi | ||
+ | |||
+ | nsan qidasız bir ay, susuz isə bir | ||
+ | necə gun yapaya bilər. Su orqanizmin | ||
+ | həyat fəaliyyəti ucun lazım olan MY- | ||
+ | hum maddələri (Yana və qeyri-uzvi) | ||
+ | həll edir, tərkibində olan duzları | ||
+ | elektrolitik dissosiasiyaya | | ||
+ | orqanizmdə muxtəlif | ||
+ | badiləsi prosesində kat | ||
+ | nu oynayır. | ||
+ | nsanın suya olan fiznol y | ||
+ | ləbatı iqlim Məraitinlən asılı oxa. | ||
+ | par sutkada 3—6 l-ə qədərdir. Təsər- | ||
+ | rufat, MƏHHTƏT və sanitariya ilelə r | ||
+ | cun sudan d ər Ə | ||
+ | aa ua. daha cox istifadə | ||
+ | Yerlərində 2 ə. | ||
+ | — sanitariya mədəniyyətin la | ||
+ | Yəsinin gəstəricisidir. İstif | ||
+ | nan su epidemioloji cəhətdən | ||
+ | kəsiz olmalıdır: onda xəstə | ||
+ | dən bakteriya və viruslar o | ||
+ | dır. Su ilə bi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | uqradır, | ||
+ | maddələr Mu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | alizator rolu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | adə olu- | ||
+ | təhlu- | ||
+ | Lmamalı- | ||
+ | R sıra xəstəliklər | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | - x | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (vəba, qarın yatalaqı, dizenteriya | ||
+ | və s.) yayıla bilər. S,-un epidemio- | ||
+ | loji cəhətdən təhlukəsizliyini şi | ||
+ | Həvzələrinin sanitariya mӱhafizəsi | ||
+ | tə"”min edir. BMT 1981—90 illəri | ||
+ | icməli su onilliyi e"lan etmitdir. | ||
+ | = Azərbaycanda qədim zamanlardan | ||
+ | yeraltı sulardan bulaqlar, əl quyula- | ||
+ | rı və kəhrizlər vasitəsilə geni1yi is- | ||
+ | tifadə olunur. Hazırda bunlardan | ||
+ | əlavə muxtəlif tip su gəturuculər | ||
+ | (artezian və subartezian quyuları, | ||
+ | drenlər və s.) vasitəsilə ildə 2,1 mil- | ||
+ | Yon kub metr yeraltı su xalq təsərru- | ||
+ | 2. muxtəlif sahələrinin tələ- | ||
+ | |||
+ | tı ucun iplədilir. Respublika | ||
+ | ərazisində 12000-dən cox artezian və | ||
+ | subartezian quyusu, 15000-dən cox əl | ||
+ | quyusu qazılmın və 1000-ə qədər Kəh- | ||
+ | riz və 72-dən cox qrup su gəturuӱculər | ||
+ | tikilmiii, yuzlərlə bulaqlar pantaj | ||
+ | edilmitdir. Yeraltı suların istis- | ||
+ | mar ehtiyatı respublikanın dӱzənlik | ||
+ | rayonlarında daha geniti əyrənilmii- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dir. Hər il respublika ərazisində | ||
+ | 600—700 ədəd istismar su quyusu | ||
+ | (9026-i əkin sahələrinin tələbatı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ucun) qazılır. | ||
+ | |||
+ | Yeraltı itirin sulardan Qarabar- | ||
+ | Mil, Kirovabad, Qazax və Cəbrayıl | ||
+ | zonalarında geni, Qasım İsmayı- | ||
+ | lov, PQamxor, Bərdə, Mirbəpqir, Art- | ||
+ | dam və Akcabədi rayonları sahəsində | ||
+ | isə, demək olar ki, tam istifadə edi- | ||
+ | lir. | ||
+ | |||
+ | Ədl NekrasonB. V., Umumi kim- | ||
+ | ya, B., 1965, Vernadski N V. İ., İs- | ||
+ | toria prirodnıx vod, İzbr. soc., t. 4, M., | ||
+ | |||
+ | O: Dernqolıp V. F., Mir volı, | ||
+ | L., 1979: Petrlnon İ. V., Samoe neo- | ||
+ | bıknovennos vetlestvo v mire, 2 izd., M., | ||
+ | 1981, Problemı vodnıx resursov, Minsk, | ||
+ | 1981, Novikov KO., Voda kak faktor | ||
+ | zdorovhn, M., 1982, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SU (fr. zoi)—1) Fransanın qədim | ||
+ | sikkəsiyz əvvəlcə qızıldan, sonralar | ||
+ | gӱmutp və misdən kəsilmipdir. .Tiv- | ||
+ | rin 1|20-nə bərabər idi. Fransanın | ||
+ | onluq pul sisteminə kecməsilə (1799) | ||
+ | livrin (frankın) 1/|20-nə bərabər 5 | ||
+ | santimlik sikkə ilə əvəz edilmiii- | ||
+ | der. Xalq arasında həmin sikkə 4S.ə | ||
+ | adlandırılmıtdır. 1947 ildə təda- | ||
+ | vuldən cıxarılmındır. 2) VSR-də | ||
+ | donqun 1/100-nə bərabər xırda pul. | ||
+ | SU ANBARI —əsasən, cay dərələ- | ||
+ | ində bənd vasitəsilə yaradılan sun”i | ||
+ | tovuz. SES-lərin ipləməsi, suvarma | ||
+ | və su təchizatı ucun su toplamaq, | ||
+ | cayın axımını tənzimləmək, gəmici- | ||
+ | lik təraitini yaxpılaidırmaq, ba- | ||
+ | lıq yetipdirmək və s. məqsədlə ya- | ||
+ | radılır. Dunyala hər birinin həcmi | ||
+ | 100 mln. m?-dən cox olan təqr, 2,3 | ||
+ | min, SSRİ-də təqr. 200 S.a, var. | ||
+ | SSRİ-də ən öelyiy Bratsk şu anba- | ||
+ | rı (həcmi 169,3 km”, sah. 5470 km), | ||
+ | Azərb.SSR-də Mingəcevir şu anba- | ||
+ | rıdır (16,1 km?, 605 km?). | ||
+ | Əd. Avakan A. D., Paranov | ||
+ | 22 i dr., Vodoxranilita mira, M., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SU BALANSI —atmosferdə, Yer ku- | ||
+ | rəsində və onun ayrı-ayrı sahələrin- | ||
+ | də suyun butun gəlir və cıxarının | ||
+ | nisbəti. S.b. Yerdə su dəvranının | ||
+ | kəmiyyətcə ifadəsidir. Yerin S.6. | ||
+ | bərabərliyi ilə səciyyələnir. Burada | ||
+ | okeanların və qurunun səthinə duӱ:iən | ||
+ | atm. yaqıntılarının miqdarı (1020 | ||
+ | mm) okeanların və qurunun səthindən | ||
+ | buxarlanmanın cəminə (muvafiq ola- | ||
+ | raq 880 mm, 140 mm) bərabərdir. Cox- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | das | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SU EHTİYATLARI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | illik dəvrdə hər hansı ərazi ucun | ||
+ | S.b. qurunun səthinə dutiən atm. yaqın- | ||
+ | tılarının miqdarı buxarlanma və hə- | ||
+ | min ərazidən olan axım miqdarının | ||
+ | cəminə bərabər olur. SSRİ ərazisi- | ||
+ | nin S.b.-nda atm. yarıntıları 531 mm, | ||
+ | buxarlanma 333 mm, axım 198 mm, | ||
+ | Azərb.SSR ərazisinin S.b.-nda isə Ya- | ||
+ | qıntılar 427 mm, buxarlanma 308 mm, | ||
+ | axım 119 mm (69 mm-i səth axımı, 50 | ||
+ | mm-i yeraltı axım) təpkil edir. | ||
+ | SU BİRƏLƏRİ, dafniyalar | ||
+ | əə ƏDəBİ yarın. | ||
+ | dəstəsindən ibtidai xərcənglər cin- | ||
+ | si. Əlcusu 1—3 mm-dir. Pəffaf bə- | ||
+ | dəninin səthini ənə Hİ canaq .. | ||
+ | . Ayrıcinsiyyətlidir. Dӱnyada 26, | ||
+ | CCPH-nə 14, o cӱmlədən Azərb.SSR- | ||
+ | də 13 nəvu və yarımnovu mə qlumdur. | ||
+ | PPirin sularda yayılmıtdır. Bak- | ||
+ | teriya, birhӱceyrəli yosunlar, ibti- | ||
+ | dailər və detritlə qidalanır. Kər- | ||
+ | pə balıqların qidasıdır. Balıq z-d- | ||
+ | larında ovuzlarda artırılır. | ||
+ | SU BİTKİLƏRİ —suda bitən bit- | ||
+ | kilər. Su bitkiləri Hidrofitlərə | ||
+ | və Hidatofitlərə ayrılır. Yalnız | ||
+ | atpaqı hissəsi suda olan bitkilər hid- | ||
+ | rofitlər, tamamilə və yaxud cox His- | ||
+ | səsi suda olan bitkilər Hidatofit- | ||
+ | lər adlanır. Su muhiti S.b.-ndə bir | ||
+ | sıra qurului xususiyyətlərinin əmə- | ||
+ | lə gəlməsinə səbəb olmuyidur: bitki- | ||
+ | nin kӱtləsi ilə muqayisədə səthinin | ||
+ | xeyli beyuk olması suda havadakına | ||
+ | nisbətən az olan, oksigen və digər qaz- | ||
+ | ların udulmasını yungullətdirir. | ||
+ | .6.-ndə muxtəlifyarpaqlılıq (he- | ||
+ | terofilliya) guclu inkitaf etmipq- | ||
+ | dir. S.b.-ndə kecirici topalarda bo- | ||
+ | rular ya zəif inkipaf etmiit olur, | ||
+ | yaxud da hec olmur. S.b.-nin əksəriy- | ||
+ | yəti coxillikdir, vegetativ Yolla co- | ||
+ | xalır. Bə”zi S.b. su altında tozla- | ||
+ | nır, digərlərinin cicəyi suyun ustunə | ||
+ | qalxır və burada tozlanır. S.b. icə- | ||
+ | risində faydalıları var. Su həvzə- | ||
+ | lərinin 63-Ə3YHƏ təmizlənməsində 66- | ||
+ | yuk rolu var, Bə”zən cox artıb ka- | ||
+ | nalları və digər su hevzələrini ba- | ||
+ | sır. S.b.-ni məhv etmək ucun Herbi- | ||
+ | sidlərdən istifadə edilir. Balıqla-. | ||
+ | rın yemi olan S.b.-ni yetipdirmək | ||
+ | an isə Xususi aqrotexnika vardır. | ||
+ | .b.-nə buynuzyarpaq, su zambaqı, su- | ||
+ | sənbər, oxyarpaq, acı qıjı, suoxu, su- | ||
+ | fındıqı, elodeya, bir cox yosunlar | ||
+ | aiddir. Toxum və meyvələri bir cox | ||
+ | qupların qidasıdır. | ||
+ | SU QAZI, sintezqazı—yanaca- | ||
+ | qın qazlaidırılması məhsulların- | ||
+ | dan biri. Əsasən SO (4094 ) və N, (5056) | ||
+ | qazlarından ibarətdir. Guclu yana- | ||
+ | caqdır (yanma istiliyi 11000 kc/mm2 ya- | ||
+ | xud 2730 kkalym"-dir). Metil spir- | ||
+ | TİNİN SİNTƏZİ uUCcӱn də xammaldır. | ||
+ | SU- QANUNVERİCİLİYİ—SSRİ- | ||
+ | də sӱların iilədilməsi və muhafi- | ||
+ | zəsi sahəsindəki munasibətləri nn- | ||
+ | zamlayan huquq normalarının məc- | ||
+ | musu. S.q.-nin vəzifələri əhalinin | ||
+ | və x.t.-nın ehtiyacları ucun sular- | ||
+ | dan səmərəli istifadə olunmasını | ||
+ | təmin etmək, suları cirklənməkdən, | ||
+ | zibillənməkdən və azalmaqdan qoru- | ||
+ | maq, suların zərəoli tə”sirinin qar- | ||
+ | pyısını almaq və onu lərv etmək, sӱ | ||
+ | obyektlərinin vəziyyətini yaxitılai- | ||
+ | dırmaq məqsədilə su munasibətləri- | ||
+ | ni nizama salmaq, habelə muəssisələ- | ||
+ | rin, təpkilatların, ilarələrin və | ||
+ | vətəndaiların huquqlarını qorumaq, | ||
+ | su munasibətləri sahəsində qanuncu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 51 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | luqu mehkəmləndirməkdən ibarətdir. | ||
+ | S.q.-nin muhum aktları apaqıdakı- | ||
+ | lardır: SSR İttifaqı və muttəfiq | ||
+ | respublikaların su qanunvericiliyi | ||
+ | Əsasları (1971 il sentyabrın 1-dən quv- | ||
+ | vədədir), mӱttəfiq resp.-ların su | ||
+ | məcəllələri, *Su qanunvericiliyinin | ||
+ | pozulması ustundə inzibati məs”uliy- | ||
+ | yət haqqında (1980, oktyabr) və baiyqa | ||
+ | aktlar. | ||
+ | |||
+ | Azərb.SSR Su Məcəlləsi 1973 il | ||
+ | yanvarın 1-dən qӱvvədədir. Bax həM- | ||
+ | cinin Sudan istifadə. | ||
+ | |||
+ | SU QARTALLARI, dəniz qar- | ||
+ | talları (Nayyaee(iz) — qırqıki- | ||
+ | milər fəsiləsindən yırtıcı quiy cin- | ||
+ | si. Bədəninin uz. 7/2—100 sm-dir. | ||
+ | Acılmıiny halda qanadlarının uz. | ||
+ | 2—2,.5 m-dək olur. Qartallardan dim- | ||
+ | diyinin cılpaq olması ilə fərqlənir. | ||
+ | Dunyada 7, SSRİ-də Z, o cӱmlədən | ||
+ | Azərb.SSR-də 2 nevu var. Cənubi Ame- | ||
+ | rikadan baiqa hər yerdə Yayılmıi1- | ||
+ | dır. Dəniz, gəl və cay sahillərində | ||
+ | yappayır: 1—3 yumurta qoyur. Balıq, | ||
+ | qut və leplə qidalanır. Balıqcılıq | ||
+ | təsərrufatına zərər verir. Sayı | ||
+ | azalmaqdadır. | | ||
+ | |||
+ | SU QIJILARI (Nudqorqeq:da1ev, | ||
+ | Nufqor(eq:4:1peley—suda bitən su qı- | ||
+ | jılarının iki sırasıdır—marsi- | ||
+ | liyalar (Maqu1eayez) və salviniyalar | ||
+ | (Zayu:payev). Hər ikisində bir-bi- | ||
+ | rindən kəskin fərqlənən metaspor və | ||
+ | mikrospor olmasına gerə bir qrupda | ||
+ | birləpdirilir. Lakin umumi xusu- | ||
+ | siyyətləri eyni mənə ilə yox, oxiyar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | həyat pqərlaitində paralel inkitafla | ||
+ | əlaqədar olduqundan bu birləilmə | ||
+ | tərtidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SU DƏYİRMANI —dət uyutmək ucun | ||
+ | iplədilən qurqu. Novla hundurdən | ||
+ | dəyirman pərinin ustunə təkulən su | ||
+ | pəri ez oxu ətrafınla hərəkətə gəti- | ||
+ | rir. Kicik AsiYada meydana gəldiyi | ||
+ | və e. ə. 1 əsrdə Romaya kecdiyi barədə | ||
+ | məqlumat var. Feodalizm dəvrundə | ||
+ | əkinciliyin əsas təsərrufat sahəsi | ||
+ | kimi inkipqafı ilə əlaqədar S.d. da- | ||
+ | ha genmi yayılmaqa bailadı. S.d. | ||
+ | Zaqafqaziyada, o cӱmlədən Azərb.-da | ||
+ | E.ə. 7 əsrdən məvcud olmutidur və | ||
+ | bə"”zi r-nlarda indi də təsaduf edi- | ||
+ | 7 (bax Dəyirman). | ||
+ | SU DƏVRANI—Yerlə (onun atmos- | ||
+ | ferinlə, hilrosferində və Yer qabı- | ||
+ | qında) kunəi raliasiyası və arır- | ||
+ | nbir rynnəcınnH təsiri nəticəsində | ||
+ | suyun 25 yerdəyitməsi. S.d. | ||
+ | suyun Yer səthindən buxarlanması, | ||
+ | onun buxarlandıqı yerdən hava axın- | ||
+ | ları vasitəsilə baiqa yerə aparılma- | ||
+ | sı, su buxarının kondensasiyası və | ||
+ | yaqrıntı halında dutiməsi, su Hevzə- | ||
+ | lərində, qurunun səthinlə və yer qa- | ||
+ | bıqı daxilində suyun yerdəyiiməsin- | ||
+ | dən ibarətdir. | ||
+ | SU EKONOMAYZERİ--qazan qurqru- | ||
+ | sunun elementi (bax Egkonomayzer). | ||
+ | U EROZİYASI —laq suxurları- | ||
+ | MIN və torpaqların axar sularla yu- | ||
+ | Yulması və oyulması. Bax Eroziya. | ||
+ | SU EHTİYATLARI— istifadəyə ya- | ||
+ | rarlı sular(, cay, gel, kanal, su an- | ||
+ | barı, ləpiz və okean suları, yeraltı | ||
+ | sular, torpaqdakı rutubət, buzlaq su- | ||
+ | ları (buz), atm.-dəki su buxarları | ||
+ | ƏƏ Yerin S.e. 1454,3 mln. km9- | ||
+ | dir (M, İ. Lvovicə gərə). Bunun 1370 | ||
+ | mln. gm?-i Dunya okeanı, təqr. 60 mln. | ||
+ | Km?-i yeraltı sular 24 mln.km?-i buz- | ||
+ | laqlar, 230 min km?-i gellər, 82 min | ||
+ | km-i torpaqdakı rutubət, 1,2 min | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 52 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | km?-i cay suları, 14 min km?-n atm.- | ||
+ | dəki su buxarlarıdır. S.e.-nın 296 -ə | ||
+ | qədəri tinrin sulardır ki, bunun da | ||
+ | yalnız O,396 -indən istifadə etmək | ||
+ | mumkundur. PYirin su ehtiyatların- | ||
+ | dan təsərrufatda (su təchizatı, su- | ||
+ | varma, hidroenergetika, daxili gə- | ||
+ | micilik, balıqcılıq və s.) genitp is- | ||
+ | tifadə olunur. S.e. nəzəri olaraq tu- | ||
+ | gənməzdir: ondan səmərəli istifadə | ||
+ | edildikdə su dəvranı prosesində fa- | ||
+ | siləsiz olaraq bərpa olunur. Lakin | ||
+ | cayların, gəllərin və dənizlərin cir- | ||
+ | kab sularla xeyli dərəcədə cirglən- | ||
+ | dirilməsi S.e.-nın keyfiyyətinin | ||
+ | azalması təhlukəsini Yaradır m? | ||
+ | cirkab su 40—50 m? təbii cay suyunu | ||
+ | cirkləndirir və yararsız hala salır). | ||
+ | Yer kӱrəsində su təchizatı ucun il- | ||
+ | də 150 km?” su sərf olunur, eyni zaman- | ||
+ | da cay və gəllərə təqr. 450 km? cirkab | ||
+ | su axıdıdır. | ||
+ | |||
+ | Azərb.SSR-də S.e.-nın əsas hissə- | ||
+ | sini cay suları təpkil edir ki, bunun | ||
+ | da illik həcmi 30,9 km?-dir (20,6 -İ | ||
+ | qonpqu ərazilərdən gələn cay suları, | ||
+ | 10,3 km?-i yerli cayların suları). | ||
+ | |||
+ | Əd. Lıvovic M. İ., Mirovıe | ||
+ | vodnıe resursı i ix budupee, M., 1974, | ||
+ | Rustamov S, Q., Kapkav R. M., | ||
+ | Vodnıe sursı AzerbaidjanskoV SSR, | ||
+ | İzv.AN Azerb.SSR, 1981, 34 6. | ||
+ | |||
+ | SU İDMANI —–su idmanı nəevlərinin | ||
+ | umumi adı. S.i.-na yelkənli qayıq | ||
+ | idmanı, motorlu qayıq idmanı, şu | ||
+ | poloşu, sualtı idman, suya tullanma, | ||
+ | ӱzguculuk və s. daxildir. | ||
+ | |||
+ | SU İLƏ İSİTMƏ SİSTEMİ—ya- | ||
+ | itayınıi binalarında, ictimai və sə- | ||
+ | naye tikililərində ən cox istifadə | ||
+ | olunan isitmə (qızdırma) sistemi ne- | ||
+ | vuy bu zaman otaqları icərisindən is- | ||
+ | ti su gecən isitmə cihazları qızdı- | ||
+ | rır. Belə sistemə suqızdırıcılar, | ||
+ | isitmə cihazları (radiatorlar, kon- | ||
+ | vektorlar, panellər və s.), u kə- | ||
+ | mərləri, qızdırıldıqda həcmi beyu- | ||
+ | mupp suyu qəbul edən genitləndiri- | ||
+ | cilər və baqlama-tənzimləmə armatu- | ||
+ | ru daxildir. S.i.i. s.-ndə su dəvra- | ||
+ | nı təbii və mexaniki olur. Birin- | ||
+ | cidə su sistemin mӱxtəlif yerlərin- | ||
+ | dəki suyun temp-r (isti və soyuq) və | ||
+ | sıxlıq fərqi hesabına, igincidə isə | ||
+ | su sistemdə soyudulmupt suyu suqızdı- | ||
+ | rıcıya aparan boru kəmərindəki sir- | ||
+ | Kulyasiya nasosu ilə dəvran edir. | ||
+ | SU İSTEHLAKI–su mənbələrindən | ||
+ | kənarda əhali, sənaye və s.-nin muxtə- | ||
+ | lif ehtiyaclarını ədəmək ucun sudan | ||
+ | istifadə, S.i. zamanı mənbədə suyun | ||
+ | miqdarı azalır. S.i. təsərrufatları | ||
+ | bunlardır: 1) təsərrufat, icməli və | ||
+ | kommunal S.i.—əhalinin məiiyət ehti- | ||
+ | yacları (icmək, yemək hazırlamaq | ||
+ | vəs.) və yapayıt yerlərinin abadlaii- | ||
+ | . dırılması (kucələri, yappıllıqları | ||
+ | sulamaq və s.) ilə əlaqədar sudan is- | ||
+ | tifadə: 2) istehsalat və ya texniki | ||
+ | S.i.—sənaye, energetika və nəql.-da | ||
+ | texnoloji məqsədlər (məs., buxar al- | ||
+ | maq, soyutmaq, məhsulları yumaq) | ||
+ | ucun, yanqın əleyhinə və s, ehtiyaclar | ||
+ | dn sudan istifadə. Hər bir adamın | ||
+ | .bir gӱn ərzində sərf etdiyi suyun | ||
+ | mnqdarı (yə”ni xususi su sərfi) əhali | ||
+ | ehtiyacları ucun S.i. əlculərinin | ||
+ | ə imisadir. | ||
+ | |||
+ | SU KƏMƏRİ—su təchizatı ucun | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mӱhəndis qurquları kompleksi (bax | ||
+ | Su kəcəri Mə xacə, Su təchizatı). | ||
+ | SU KƏMƏRİ İYƏBƏKƏSİ — suyu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | iplədilən yerlərə (yatayınl binası, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SU İDMANI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sənaye mӱəssisəsi və s.) aparmaq Y"YH | ||
+ | su gəməri xətləri (boru kəmərləri) | ||
+ | məcmusu| şu təchizatı sisteminin | ||
+ | əsas elementlərindən biri. Ayrıca | ||
+ | binalara su vermək ucun S.k.i.-nə | ||
+ | (adətən kucə və gedii yolu boyunca sa- | ||
+ | lınır) su boruları birlətdirilir. | ||
+ | Bina daxilində suyu paylayıcı kran- | ||
+ | lara axıtmaq ucun daxili S.k.i. du- | ||
+ | zəldilir. Ondan fərqli olaraq bi- | ||
+ | nadan xaricdə cəkilən əsas S.klp. | ||
+ | xarici (kucə, həyət) S.klp. adlanır. | ||
+ | Qurapdırılmasında su kəməri boru- | ||
+ | ları imlədilir. Boruların tipi | ||
+ | S.k.vg.-ndə tələb olunan basqı quvvə- | ||
+ | si, kəmərin cəkilməsi usulu, qruntun | ||
+ | xarakteri və s.-dən asılı olaraq se- | ||
+ | cilir. Yeraltı su kəməri boruları- | ||
+ | nın cəkilitində ən cox cuqun, asbest- | ||
+ | sement və polad borulardan (bə"zən | ||
+ | isə dəmir-beton və plastik kutlə bo- | ||
+ | ruları) istifadə olunur. S.k.p. baq- | ||
+ | layıcı armaturla (siyirtmə və ven- | ||
+ | tillə) və su paylaqpdıran qurqularla | ||
+ | (yanqın Hidrantları və s. ilə) təc- | ||
+ | hiz edilir. Hidrant və siyirtmələr | ||
+ | adətən xususi quyularda (yıqma dəmir- | ||
+ | beton və ya gərpic) qurapdırılır. | ||
+ | Texniki iərtlərə gerə S.k.p.-ndə su- | ||
+ | yun təzyiqi yapayın yerlərində 6 aut- | ||
+ | dan cox olmamalıdır. Suyu coxmər- | ||
+ | təbəli binalara vurmaq ucun Yerli | ||
+ | nasos st. duzəldilir. S.k.pp. halqavarı | ||
+ | (qapalı) və paxələnmiti olur: makis- | ||
+ | tral xətlərə (suyu təchiz olunan əra- | ||
+ | zinin ən uzaq r-nlarına tranzitlə | ||
+ | nəql edən) və paylayıcı ipəbəkəyə ay- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rılır. | | ||
+ | SU MXUALİCƏSİ —sudan mucalicə və | ||
+ | profilaktika məqsədi ilə istifadə | ||
+ | edilməsi. S.m. haqqında ilk mə”luma- | ||
+ | ta hindlilərin təbabətə aid €Aiyp Ve- | ||
+ | dajsında (cv Həyat kitabım) rast gəl- | ||
+ | mək olur. i və mineral sulardan | ||
+ | mualicə, profilaktika və gigiyena | ||
+ | məqsədi ilə Misirdə, digər ərəb el- | ||
+ | kələrində, Yunanıstanda, Romada cox | ||
+ | qədim zamanlardan istifadə edilir- | ||
+ | di. Hippokrat su ilə muçalicə usulla- | ||
+ | rını daha da təkmillədirmipt, mux- | ||
+ | təlif xəstəliklərin mualicəsində ge- | ||
+ | nip istifadə etmiidir. İbn Sina | ||
+ | orqanizmi mehkəmləndirmək və bir | ||
+ | sıra xəstəliklərin qaritısını almaq | ||
+ | ucun C.M.-HHH beyuk əhəmiyyətini gəs- | ||
+ | TƏPMHIL/HD. | ||
+ | |||
+ | S.m.-nin elmi əsaslarla tətbiqi | ||
+ | 19 əsrdən batlamınlır. Rus həkim- | ||
+ | lərindən A. Ninitin (1825). B. Qrji- | ||
+ | maylo (1859) suyun orqanizmə fiziolo- | ||
+ | ji tə”sirini əyrənmindər. Rusiyada | ||
+ | S.m.-nin klinikalarda tətbiqi F. İ | ||
+ | İnozemsev, V. İ. Afanasyev, S. P | ||
+ | Botkin və 6.-nın adı ilə baqlıdır. | ||
+ | |||
+ | Su yuksək istilik tutumu, istilik | ||
+ | geciriciliyi, konveksiya və muxtəlif | ||
+ | qazları, duzları həll etmək qabiliy- | ||
+ | yətinə malikdir. S.m. zamanı dəridə | ||
+ | yerlətlən sinir ucları (eksteroresep- | ||
+ | torlar) qıcıqlanır, mineral sular | ||
+ | tətbiq edildikdə isə ucucu, qazabən- | ||
+ | zər maddələr (hidrogen-sulfid, gar- | ||
+ | bon və radon qazları) dəridən və tə- | ||
+ | nəffus yollarından orqanizmə gecə- | ||
+ | rək damar divarlarında və daxili | ||
+ | orqanlarda yerləttlən sinir uclarını | ||
+ | interoreseptorlar) qıcıqlandırır. | ||
+ | |||
+ | calicə məqsədi ilə tətbiq olunan | ||
+ | su proseduraları soyuq (202S-dən aiya- | ||
+ | kı), sərin 332 S), indifferent | ||
+ | (34—36”S), isti (37—39"S) və qaynar | ||
+ | (40 S və yuksək) olur. Azərb.SSR-də | ||
+ | bir sıra balneoloji muəssisələr | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Suraxa- | ||
+ | fəaliyyət ges- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (İstisu, Turtsu, Qalaaltı, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Burnu və s. | | ||
+ | tərir. S.m. zamanı orqanizmdə biolo- | ||
+ | ji 043 maddələr yaranır, kompleks | ||
+ | qıcıqlandırıcılar mərkəzi sinir | ||
+ | sisteminə nəql olunub reflektor yol- | ||
+ | la mӱrəkkəb reaksiyalara səbəb olur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nı, PTQıx | ||
+ | |||
+ | |||
+ | S.m. muxtəlif Ycynnapna bir sıra | ||
+ | xəstəliklərin mualicəsində geni | ||
+ | tətbiq olunur. Kəskin iltihabi xəstə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | liklərdə, ateroskleroz və hipertoni- | ||
+ | yada, urək-damar sisteminin aqır xəs- | ||
+ | təliklərindəy yaman tiplərdə, qanax- | ||
+ | malarda, kəskin yoluxucu və bə zi DƏ- | ||
+ | ri xəstəliklərində S.m.-idən istifa- | ||
+ | DƏ etmək olmaz. | ||
+ | |||
+ | Əd.: Balhneoterapil pri zabolevanilx | ||
+ | v detskom vozraste, M., 1980. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SU NƏQLİYYATI —su yolları ilə | ||
+ | yuk və sərnitlin dapyıyan nəql. nəvӱ. | ||
+ | Bax Dəniz nəqliyyatı, Cay nəqliyyatı. | ||
+ | SU NİİYANI—kaqız istehsalı pro- | ||
+ | sesində ona vurulan və yalnız katızı | ||
+ | ipıqa tutduqda KƏDYHƏH Haxbimi Bə )a | ||
+ | mətn. S.n. Avropada kaqız istehsa- | ||
+ | lında 13 əsrdə, Rusiyada isə 17 əsrin | ||
+ | 2-ci yarısından tətbiq olunmutdur. | ||
+ | S.n. kaqızın istehsal yeri, mənbəyi və | ||
+ | tarixinin duzgun muəyyən edilməsi | ||
+ | ucun əhəmiyyətlidir (məs., ipeleoqra- | ||
+ | fiyada, diplomatiyada). S.n. kaqızın | ||
+ | muəyyən yerlərinə və ya butun sahəsinə | ||
+ | vurulur. S.n. saxta pulu, sənədi, | ||
+ | markanı və s.-ni aipykara cıxarmaqa | ||
+ | imkan verir. S.n.-ndan kaqıza bəzək | ||
+ | vermək aşa də istifadə edilir. | ||
+ | SU POLOSU, vaterpolo—su | ||
+ | idmanı oyunu. İki komanda arasınla | ||
+ | hovuzda, topdan istifadə etməklə K€- | ||
+ | cirilir. Rəqib qapısına daha cox top | ||
+ | vuran komanda qalib hesab edilir. S. | ||
+ | p. 1900 ildən Olimpiya oyunları proq- | ||
+ | ramına daxildir. S.p. uzrə | ||
+ | cempionatları 1925 ildən kecirilir. | ||
+ | Sovet vaterpolcuları Olimpiya oyun- | ||
+ | ları (1972, 1980), dunya (1975, 1982) | ||
+ | və Avropa (1966, 1970, 1983) cempion- | ||
+ | ları olmutlar. Umumittifaq yarıii- | ||
+ | larında 1937 ildən cıxıpt edən Azərb. | ||
+ | vaterpolcuları SSRİ xalqlarının | ||
+ | 2-ci spartakiadasında gumuii medal- | ||
+ | tar Vani ar. | ||
+ | |||
+ | SU SƏVİYYƏSİ (caylarda və | ||
+ | gəllərdəy)—cay və gəllərdə sər- | ||
+ | bəst su səthinin hər hansı ppərti | ||
+ | ufuti səthə (nisbi S.s.), yaxud dəniz | ||
+ | səviyyəsinə (mutləq S.s.) nisbətən hun- | ||
+ | durluyu. İl ərzində S.s.-nin dəyitimə- | ||
+ | si iqlim pəraitindən asılıdır və | ||
+ | gəllərdə bir necə sm-dən 2—3 m-ə, iri | ||
+ | caylarda 5—12 m-ə qədər olur. | ||
+ | |||
+ | CY CYPKYCY, cy ran bi c bi—cy nə | ||
+ | ya digər mayenin geməyi ilə qazın | ||
+ | bir fəzadan digərinə ksecməsinə mane | ||
+ | olan hidravlik quruluti. S.s. sani- | ||
+ | tariya texnikasında (məs., unitazda), | ||
+ | qaz-qaynaq avadanlıqında (asetilen ge- | ||
+ | neratorunda), bə”zən isə buxar-guc | ||
+ | qurqusunda və qaz anbarı boru gəmər- | ||
+ | nəpnnnə ap: | ||
+ | CY TƏCƏPPYDATbi—cy | ||
+ | rının əyrənilməsi, ucotu, kompleks | ||
+ | istifadəsinin planlatpdırılması, | ||
+ | yeraltı və yerustu suların cirklən- | ||
+ | MƏSİNİN VƏ azalmasının mçhafizəsi | ||
+ | ilə məptul olan x.t. sahəsi. S.t.-nın | ||
+ | əsas vəzifəsi x.t.-nın butun sahələ- | ||
+ | rinn zəruri miqdarda keyfiyyətli su | ||
+ | /MnƏ tə min etməkdir. X.t. sahələrin- | ||
+ | (dən su ehtiyatlarına muxtəlif tə- | ||
+ | dəblər irəli surulduyundən S.t. ti- | ||
+ | kintisi məsələləri hər sahənin ez | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ehtiyatla- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SU HEYVANLARI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 53 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | xususiyyəti nəzərə alınaraq komp- | ||
+ | leks sur. tdə həll edilməlidir. | ||
+ | SSRİ-də kompleks S.t. | lemi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nin Həlli ucun iqtisadi və texniki | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Su təchizatı siste- | ||
+ | mi: Ki təsyardici | ||
+ | |||
+ | |||
+ | axtarımlar və tədqiqatlar nəticə" Surra rı? lt | ||
+ | |||
+ | sində hidrotexniki tikintilər apa- təmizləyici qurqu- | ||
+ | |||
+ | rılır. k sovet hidrotexniki ti- lar: 4—təmiz su cə- | ||
+ | |||
+ | kintisi V. İ. Lenin ad. Volxov SES ni: 6—suaparanlar: | ||
+ | |||
+ | olmuptdur. Dnepr SES, Moskva ad. 7—su kəməri pəbə- | ||
+ | |||
+ | kanal, Rıbinsk SES və əsas su qompaq. “kəsi: 8—subastı | ||
+ | |||
+ | larıdır. Muharibədən sonrakı il- ə | ||
+ | |||
+ | lərdə Volqa, Dnepr, Don, Sibir cay- larını dərə və yarrandan gkecirən ak- | ||
+ | larında, Orta Asiyada, o cumlədən veduklar burada indi də qalmaqdadır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Azərb.SSR-də iri, kompleks su ptəbə- | ||
+ | gələri tikildi. | ||
+ | |||
+ | Azərb.SSR-də iri su qovpaqları- | ||
+ | nın lahiyələtdirilməsi və tikilmə- | ||
+ | si kompleksli aparılır. Hidroener- | ||
+ | getika, suvarma və balıqcılıq məq- | ||
+ | sədi ilə Kur cayı ӱzərində Mingəce- | ||
+ | ir su qovpyaqı intpa edilmit, Bakı | ||
+ | itələrini icməli və sənaye suyu ilə | ||
+ | tə min etmək məqsədi , ilə Pollardan | ||
+ | və Kur cayından ı kəmərləri cəkil- | ||
+ | mipdir. Azərb.SSR-də əsas artezian | ||
+ | |||
+ | əvzələri Qusar-Dəvəci duzənliyin- | ||
+ | də, azan-Əyricay vadisində, Kirov- | ||
+ | abad-Qazax massivində, PTirvan-Qara- | ||
+ | baq, Mil, Lənkəran və Naxcıvan dar- | ||
+ | ətəyi duzənliklərindədir. Resp.-nın | ||
+ | ə X.t.-nda yeraltı sulardan icmək ucun, | ||
+ | məitpət, texniki və suvarma məqsədi | ||
+ | ilə genipi istifadə edilir. 1982 ildə edilir. İri piəhər və sənaye obyektlə- | ||
+ | həmin məqsədlər ucun istifadə edil- rinin S.t.-nda batlıca olaraq səthi | ||
+ | mip 2379,4 mln. m? yeraltı ipirin (pirin): sular iplədilir. Suyu tə- | ||
+ | suyun 83,996-i suvarmaya, 416,192-i ic- 6 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ii mənbələrdən geturmək, təmizlə- | ||
+ | MƏK ucun, texniki məqsədlərə sərf mək və aparmaq ucun apaqıdakı qurqu- | ||
+ | edilmitdir. Əhalini icməli və tex-- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | b t-- nap Humənnanp: 1) eyrəöynennun ryp- | ||
+ | |||
+ | NİKİ Su İLƏ TƏ MİN ETMƏK ucun HAİ- rynap (MƏC., HAİ, KƏN, məƏHHa ecyrəöyn- | ||
+ | |||
+ | lardan da istifadə edilir. ediciləri, Yeraltı sular ucun su qu- | ||
+ | .T.--NIN ƏN əsas məsələlərindən | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ) yusu, kaptaj nə c,), 2) cyiy təmizləyi- | ||
+ | biri də su həvzələrini sənaye və MƏH- ci qurqulara və iplədicilərə vermək | ||
+ | iət suları ilə cirklənməkdən qoru- | ||
+ | maqdır (bax Təbiətin ras | ||
+ | |||
+ | Azərb.SSR-də yeraltı və yerustu | ||
+ | suların əyrənilməsi və ucotu ilə Azər- | ||
+ | baycan Elmi-Tədqiqat Hidrotexnika və | ||
+ | Meliorasiya İn-tu, Azərb.SSR EA | ||
+ | cə İn-tu, Azərbaycan Elmi- | ||
+ | Tədqiqat. Su Problemləri İNn-tu, Azər- | ||
+ | baycan Geologiya idarəsi və s. mə1- | ||
+ | qul olur. ə : | ||
+ | |||
+ | Əd. Taqıyev M. M., Suvarma me- | ||
+ | liorasiyası, B., 1961, Kostakov A. | ||
+ | N., Osnovı meliorapii, M., 1960: İsra- | ||
+ | filov Q. GƏd., Qruntovıe vodı Kura- | ||
+ | AraksinskoN nizmennosti, B., 1972, Q a- | ||
+ | ljdin"Q. A., Rejim orotpenil, M., 1979. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SU TƏCHİZATI —əhali, sənaye muəs- | ||
+ | sisələri, nəql. və s.-nin lazımi KEİ- | ||
+ | fiyyətli su ilə təchiz edilməsi. S.t. | ||
+ | məsələlərini həyata KeuHpəH MYhəH- | ||
+ | dis qurqӱları kompleksinə də S.t. | ||
+ | (və ya su kəməri) sistemi deyilir. Tə- | ||
+ | sərrufat-icməli, yaxud kommunal | ||
+ | (pəhər, qəsəbə, kənd) və texniki S.t,- | ||
+ | na bəlunur. Bundan əlavə mərkəzləi- | ||
+ | dirilmiit. (butun su ipilədiciləri- | ||
+ | nin), krup yaxud r-n (iri r-nda bir | ||
+ | necə yapayınl məntəqəsinin) və yerli | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Qazıntılar nəticəsində Novqorodda 11 | ||
+ | əsrin sonu—12 əsrin əvvəlinə aid tax- | ||
+ | ta borulardan hazırlanmıp su kəməri | ||
+ | aikar edilmiqildir. Azərb.-da Qəbələ | ||
+ | ərazisində hələ 9 əsrdə iqəhəri ceimə | ||
+ | suyu ilə təchiz etmək ucun saxsı boru- | ||
+ | lardan ibarət su kəməri xətti olduqu | ||
+ | apkar edilmitdir. Bakıda, Lahıcda | ||
+ | və s.-də də qədim su kəmərlərinin | ||
+ | izləri tapılmhpipdır. a “ə | ||
+ | yYacup Cy KƏMƏD,ƏPH TƏ"İHHATbIH- | ||
+ | dan asılı olaraq kommunal və istehsa- | ||
+ | lat (sənaye yaxud k.t.) kəmərlərinə bə- | ||
+ | lunur. Ən iri su iplədiciləri me- | ||
+ | tallurgiya, kimya, neft e”malı səna- | ||
+ | yeləri, habelə İES-lərdir. S.t. məq- | ||
+ | sədləri ucun səthi (cay, su anbarı, | ||
+ | gəl, dəniz) və yeraltı sulardan (qrunt | ||
+ | və artezian suları, bulaq) istifadə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ci qurtular (bax Suyun təmizlənmə- | ||
+ | si), 4) təmiz su ehtiyatını saxlamaq | ||
+ | ucun qurqular (bax Subasqı qulləsi | ||
+ | və cəni): 5)suyu iplədicilərə vermək | ||
+ | ucun su kəməri sistemi. S.t.-nın YMY- | ||
+ | mi sxemi (ppək.) konkret pəraitdən | ||
+ | asılı olaraq dəyiyzpdirilə bilər: | ||
+ | məs., əgər suyu təmizləməyə ehtiyac yox- | ||
+ | Yddursa təmizləmə və onunla əlaqədar | ||
+ | qurqular sxemdən cıxarılır. Bəzən | ||
+ | ama bını evlərində lə ictimai bina- | ||
+ | larda isti su təcHizatı sistemi ya- | ||
+ | radılır. Sənaye si lari ucun | ||
+ | muəyyən pəraitdə) dəvriyyə S.t., Ha- | ||
+ | lə sudan ardıcıl istifadə sistem- | ||
+ | ləri dӱzəldilir. Devriyyə sistemində | ||
+ | təbii suların cirklənməsinin qar- | ||
+ | iyısını almaq və ondan səmərəli is- | ||
+ | tifadə etmək ucun iptlənmipt su e"mal | ||
+ | edildikdən sonra yenidən itilədici- | ||
+ | lərə verilir. Sudan ardıcıl istifa- | ||
+ | də sistemi bir muəssisənin tullantı | ||
+ | suyunu digərində iplətmək mumkun | ||
+ | olan hallarda tətbiq edilir. S.t.-nda | ||
+ | |||
+ | |||
+ | di sanitariya nəzarətindən kecirilir. | ||
+ | SSRİ-də mərkəzləpdirilini St | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (ayrıca bir obyektin) S.t.-na ayrı- olan ipəhər və qəsəbələrin sayı dur- | ||
+ | lır. Yatayııl yerlərindəki “butun madan artır. | ||
+ | |||
+ | muasir S.t. sistemləri mərkəzləp- Ədə Abramov N. N, Vodosnab- | ||
+ | dirilmipdir. | jenie, M., 1967, Qidravlika, vodosnab- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | S.t.-nın bir necə minillik tari- | ||
+ | xi var. Hələ Qədim Misirdə yer al- | ||
+ | tından su cıxarmaq ucun ən sadə su- | ||
+ | qaldırıcı mexanizmlərlə təchiz olu- | ||
+ | nan cox dərin quyular tikilirdi, bu- | ||
+ | rada gil, taxta və Hətta metal: (mis, | ||
+ | qurqullun) borular milədilirdi. Qə- | ||
+ | dim Romada iri mərkəzlətdirilmint | ||
+ | – S,t, sistemləri məvcud idi: su kanal- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | jenie i kanalizapil, 3 nzd,, M., 1980, | ||
+ | |||
+ | SU N (SaPypiya)—durna- | ||
+ | kimilər dəstəsindən qulp cinsi. Dun- | ||
+ | yada 4, SSRİ-də 1 nevu (S. chloropus), | ||
+ | Azərb.SSR-də isə bu nəvun bir yarım- | ||
+ | ə (G. chloropus chloropus) Mə”siyM- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dan balacadır. Alnında qırmızı.pi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lək var. Lələkləri qonurtəhər-zeytu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ucun nasos stansiyaları, 3) təmizləyi- S.h | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əhaliyə verilən suyun keyfiyyəti cid- 3 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Qapqaldaqa oxtpayır, lakin on= f | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | nu rəngdədir. Yanlarında uzunsov ar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zolaq olur. Azərb.SSR-də yuvalayır | ||
+ | və qıplayır. Sıx qamıplıqda duzəlt- | ||
+ | diyi yuvaya 6—12 yumurta qoyur. Bitki | ||
+ | və su onurqasızları ilə qidalanır. | ||
+ | SU XİZƏYİ İDMANI —su idmanı | ||
+ | nevuş idmancının xususi xizəklər- | ||
+ | də yedəkci kater vasitəsilə su uӱzərin- | ||
+ | də surutməsi. S.x.i.-na slalom, tramp- | ||
+ | lindən tullanma, fiqurlu surutimə | ||
+ | və s. daxildir. S.x.i. 20 əsrin 30-cu | ||
+ | illərindən inkipaf etmiit, ilk dun- | ||
+ | ya cempionatı 1949 ildə Fransada | ||
+ | olmutdur. SSRİ-də S.x.i. yarıpları | ||
+ | 1958, əlkə birincilikləri 1965 il- | ||
+ | dən genirilir. | ||
+ | SU HAZIRLIRI—buxar qazanında, | ||
+ | suqızdırıcı qazanda, yaxud muxtəlif | ||
+ | texnoloji proseslərdə istifadə edil- | ||
+ | məzdən əvvəl təbin mənbələrlən gələn | ||
+ | suyun e”malı. S.H. əməliyyatı İES- | ||
+ | də, nəql.-da, kommunal təsərrufatı | ||
+ | və sənaye mӱəssisələrində aparılır. | ||
+ | Bunun ucun su mexaniki qatıpqıqlar- | ||
+ | dan (koaqulyasiya, cəkdurmə və sӱzmə | ||
+ | yolu ilə), dəmir və mis oksidlərindən | ||
+ | (ion mubadiləsi metodu, sӱzmə yolu | ||
+ | ilə) və ya onda həll olmutt qazlardan . | ||
+ | (termik və kimyəvi e”malla təmizlə- | ||
+ | nir və yumpaldılır (kalsium və | ||
+ | maqnezium duzlarından təmizləməklə). | ||
+ | .h. metalların korroziyasının, ərp | ||
+ | əmələ gəlməsinin, e”mal olunan mate- | ||
+ | rialın cirklənməsinin və s.-nin qar- | ||
+ | pısını alır. | | ||
+ | SU HEYVANLARI, Hidrobi- | ||
+ | ontla r—həyatı suda gecən heyvan- | ||
+ | lar. Su muhitinin sıxlıqı hava mu- | ||
+ | Hitinə nisbətən orta Hesabla 800) də- | ||
+ | fə cox olur. Suyun sıxlıqından ası - | ||
+ | lı olaraq heyvanların suda hərəkəti | ||
+ | təkmillətmindir. S.h.-nda (onur- | ||
+ | qasızlarda və amr larda) mayalan- | ||
+ | ma xaricdə gedir. Bəlunmə və tӱmur- | ||
+ | cuqlanma yolu ilə coxalma yalnız su | ||
+ | heyvanlarına məxsusdur. Tənəffus | ||
+ | qəlsəmə və bədən səthi ilə gedir. Pa- | ||
+ | leontoloji materiallara əsasən Yer | ||
+ | səthində həyatın inkipafı ilk dəfə | ||
+ | suda bampllamıpdır. Lakin su ipərai- | ||
+ | tində heyvanların proqressiv ingi- | ||
+ | iafı balıqlar sinfindən yuxarı ge- | ||
+ | də bilməmipdir. İlk su heyvanları | ||
+ | icərisində onurqalı heyvanların ali | ||
+ | truplarının olmaması, əsasən suda | ||
+ | havaya nisbətən həll Olmup oksigenin | ||
+ | - dəfə az olması ilə izah edilir. | ||
+ | cdadı suda yapamıtn quruda yapya- | ||
+ | yan ali heyvan siniflərinin bə”zi | ||
+ | nӱmayəndələri təkamul prosesi zama- | ||
+ | nı ikinci dəfə su həyatına gecmiqt- | ||
+ | lər. Bu cur ikinci S.H.-na pərayaqlı- | ||
+ | lar, balinalar, sirenlər, bə”zi suru- | ||
+ | nənlər, becəklər, taxtabitilər, at- | ||
+ | ciyərlə tənaffus edən bə”zi molyusk- | ||
+ | lar daxildir. Onlarda oksigenlə tə- | ||
+ | nəffusetmə xususiyyəti qalmıtl dır. | ||
+ | S.H. iki əsas qrupa (dəniz və ppirinsu | ||
+ | heyvanları) bəlunur. Paleontoloji və | ||
+ | izioloji mə"lumatlar gəstərir ki, | ||
+ | Muasir iqirinsu heyvanları dəniz hey- | ||
+ | vanlarından, quruda yapqayan onurra- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | uv o ibn o | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | z | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | lılar və cuculər iirinsu heyvanla- | ||
+ | rından əmələ gəlmitlər. | ||
+ | SU HƏVZƏLƏRİNİN SANİTARİ- | ||
+ | YA MUHAFİZƏSİ (SHSM)--icməli | ||
+ | su mənbələrini cirklənmədən qoruyan | ||
+ | qanunverici, təkilati və sanitar- | ||
+ | texniki tədbirlər sistemi. SHSM ba- | ||
+ | rədə ilk devlət qanunu 19 əsrin 70-ci | ||
+ | illərində B. Britaniyada, 90-cı il- | ||
+ | lərdə isə Fransada (yeraltı bulaq- | ||
+ | larla əlaqədar) həyata kecirilmiii- | ||
+ | dir. SSRİ-də sanitariya muhafizəsi | ||
+ | zonalarını təpkil edən SHSM qa- | ||
+ | nunvericiliyi 1928 ildə rəsmilətidi- | ||
+ | rilmitdir. Ciddi rejimli və məh- | ||
+ | dudlatdırılmın sanitariya muha- | ||
+ | izəsi zonası muəyyənlətdirilmiin- | ||
+ | dir. Birinci zonaya su gəturulən yer | ||
+ | və su kəmərinin ba qurquları aid- | ||
+ | dir, bura hasara alınır, sahəsi ya- | ||
+ | iıllapdırılır. qorunur və tikinti | ||
+ | ipləri qadaran edilir. İkinci zo- | ||
+ | naya su təchizatı mənbəyinə tə”sir gəs- | ||
+ | tərə bilən sahə aiddir. Cayın sahili | ||
+ | 150—200 m enində yalıllatdırılır | ||
+ | və sanitariya rejimi gezlənilir. | ||
+ | SHSM-nə sanitariya-epidemioloji | ||
+ | st.-lar nəzarət edir. | ||
+ | Əd. Topcubapov M. A., Ətraf | ||
+ | mӱhit və saelamlıq, B., 1979, | ||
+ | SU HARXI–su axını enerjisinin | ||
+ | tə"sirindən fırlanan ən sadə Hidrav- | ||
+ | lik muӱhərrik. Hələ cox qədim zaman- | ||
+ | larda Misir, Hindistan, Cin və di- | ||
+ | gər elkələrin suvarma sistemlərində, | ||
+ | sonralar isə su dəyirmanlarını, ki- | ||
+ | cik istehsalatda maptın və mexanizm- | ||
+ | ləri hərəkətə gətirmək ucun iplədi- | ||
+ | lirdi. Gucu, fırlanma tezliyi və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .İ.ə. azdır. | ||
+ | SUAD RƏPBHLU (Suat Derviş) (Təxən- | ||
+ | luslərin — Xədicə Xətib, | ||
+ | Suveyda Xətib, Suad ör | ||
+ | zən) (1903, İstambul—23.7.1972, İs- | ||
+ | tambul)—turk yazıcısı, ictimai xa- | ||
+ | dim. “Bəhirənin elcilərik (1923), “Nə | ||
+ | bir səs, nə bir nəfəs (1923), “Fat- | ||
+ | manın gunahıə (1924), FƏminə (1931), | ||
+ | cFosforlu Cevriyək (1948), “Anqara | ||
+ | Məhöycyə (1958), *“Malikanənin kəlkə- | ||
+ | ləriə (1969) və s. romanları roman- | ||
+ | tik məhəbbət və qadın azadlıqı məv- | ||
+ | zusundadır. Nazim Hikmətlə birgə | ||
+ | mӱtərəqqi cRəsmli ayə jurnalında | ||
+ | ipləməsi dunyageruӱptqunə gӱclu təsir | ||
+ | gəstərmitdir. Turkiyədə ilk mətbuat | ||
+ | itpciləri həmkarlar ittifaqının təpi- | ||
+ | kilatcısı və sədri (1939—47) olmuii- | ||
+ | dur. 1953—63 illərdə muhacirətdə | ||
+ | yappamıddır. “Mən nə ucun Sovet İt- | ||
+ | tifaqının dostuyamə (1944) ocerk- | ||
+ | lər kitabı var. Bir necə dəfə SSRİ- | ||
+ | də onMymaAyp. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Fosforlu Cevriyə, | ||
+ | B., 1964, Anqara məhbusu, B., 1973: Lk- | ||
+ | bovnıe romanı, M., 1969. | ||
+ | |||
+ | q Anbkaena L. O,, İz istorii | ||
+ | turepkoqo romana, 20—50-ve qodı XX ve- | ||
+ | ka, M., 1975, | ||
+ | |||
+ | SUAYIRICI — atm. yaqıntıları- | ||
+ | nın Yaratdırı axımı muxtəlif is- | ||
+ | tiqamətlərə yənəlmit iki yamac uzrə | ||
+ | ayıran xətt. Duzənliklərdə S., adə- | ||
+ | tən, səthi hamar sahədən ibarət olur. | ||
+ | Atlantik və PQimal Buzlu okeanları- | ||
+ | na təkulən cayları Sakit və Hind | ||
+ | okeanlarına tekulən caylardan ayı- | ||
+ | ran xətq Yerin Ööanı S.-sı sayılır. | ||
+ | SUAL İYYARƏSİ—-sual cumləsinin, | ||
+ | eləcə də ritorik məzmunlu cumlənin | ||
+ | sonunda (ispan dilində cӱmlənin əv- | ||
+ | vəlində tərsinə) qoyulan durqu ipyarə- | ||
+ | si (?). Sitatın sonunda metərizə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SU HƏVZƏLƏRİNİN SANİTARİYA MUHAFİZƏSİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | icərisində və Ya vərəqin kənarında | ||
+ | qoyulan Şi. mətndən, yaxud sitatın | ||
+ | məzmunundan pubhələnməyi bildirir. | ||
+ | SUALTI ARXEOLOӦGİYA—su (də- | ||
+ | NİZ, cay, gəl) altındakı qədim və or- | ||
+ | ta əsr abidələrinin arxeoloji təd- | ||
+ | qiqatı, Sahillərin su basması, zəl- | ||
+ | ZƏLƏ VƏ S. NƏTİCƏSİNDƏ su altında qa- | ||
+ | lan gəmilər, yapayıl yerləri, iiqhər- | ||
+ | lər, limanlar və s. bu tədqiqatlar za- | ||
+ | manı eyrənilir. S.a. 20 əsrin əvvəl- | ||
+ | lərində yaranmıpdır. | ||
+ | |||
+ | Azərb. Tarixi Muzeyində yaradıl- | ||
+ | mıpp (1968) sualtı arxeoloji tədqi- | ||
+ | qatlar qrupu Xəzərin q. sahillərin- | ||
+ | DƏ və su altında orta əsrlərə aid )a- | ||
+ | iayıpi yerləri (Bəndovan 1, II, Bil- | ||
+ | gəhport və s.) apkar etmipdir. | ||
+ | |||
+ | Əd. Lanitiki Q., Amforı, za. | ||
+ | tonuvpyiq korabli, zatoplennıe qoroda | ||
+ | per, s nem., M., 1982, | ||
+ | |||
+ | SUALTI BETON İİYLƏRİ, su al- | ||
+ | tı betonlama—su altında yer- | ||
+ | ləiən qurquya və ya onun elementləri- | ||
+ | nə beton qarıpıqının dəiyənməsi və | ||
+ | Ya təkulməsi ilə əlaqədar olan i1- | ||
+ | lər kompleksi. S.b.i. hidrotexniki | ||
+ | qurquların tikintisi və tə“miri mud- | ||
+ | dətini qısaldır, xərcini xeyli azal- | ||
+ | dır. S.b.i. dok, :iluz, bənd və s, qur- | ||
+ | quların sualtı Hissələrinin iniqa- | ||
+ | sında, xəndək və quyuların dibinə | ||
+ | sukecirməyən yastıqların dəttənmə- | ||
+ | sində və s.-də tətbiq edilir. S.6b.i:- | ||
+ | ndə beton qarıpqıqını sudan izolə | ||
+ | edən və təkulmə dəvrundə onun yuyul- | ||
+ | masının qariısını alan xususi ӱsul | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və vasitələrdən istifadə olunur. | ||
+ | “PTaquli qaldırılan boru usulu ilə | ||
+ | beton qarıpıqı diametri 200—300 xm | ||
+ | |||
+ | |||
+ | olan və apaqı hissəsi əvvəl təekul- | ||
+ | MYHI, lakin hələ elastikliyini itir- | ||
+ | MƏMHHI beton kutləsinin icərisində | ||
+ | yerlətdirilmitn boru vasitəsilə fa- | ||
+ | siləsiz vurulur. Depənmiit beton kut- | ||
+ | ləsinin qalınlıqı artdıqca boru yu- | ||
+ | xarı qaldırılır. Borunun tə”si | ||
+ | radiusu 6 m-ə qədərdir. Əlculəri | ||
+ | m-dən cox olan beton qurqular ayrı- | ||
+ | ayrı bloklara bəlunur və beton eyni | ||
+ | zamanda bir necə boru vasitəsilə vu- | ||
+ | rulur. Bir boru vasitəsilə aparılan | ||
+ | S.b.i.-nin məhsuldarlırı saatda 15— | ||
+ | 20 m?-dir. Qalxan məhlulg usulu ilə | ||
+ | aparılan S.b.i.-ndə əvvəlcədən cın- | ||
+ | qıl doldurulmuit bloklara diametri | ||
+ | 37—100 mm olan boru vasitəsilə se- | ||
+ | ment məhlulu vurulur. Borunun məh- | ||
+ | lula batma dərinliyi azı O,8 mm olur. | ||
+ | Sement məhlulunun mutəhərrikliyi | ||
+ | onun boppluqları doldurmasını tə”- | ||
+ | min etməlidir. S.b.i.-ndə digər usul- | ||
+ | lardan da istifadə olunur (bax həm- | ||
+ | cinin Beton iləri). | ||
+ | |||
+ | SUALTI QAYIQ—suyun altında və | ||
+ | ustundə strateji, operativ-taktiki və | ||
+ | digər tappırıqları yerinə yetirən | ||
+ | gəmi. Guclu dəniz donanması olan | ||
+ | devlətlərdə, o cumlədən SSRİ-də mus- | ||
+ | təqil hərbi qӱvvə nəvudur. Dərinlikdə | ||
+ | suyun təzyiqinə davam gətirmək ucun | ||
+ | S.q. metaldan hazırlanıb, damcıitə- | ||
+ | killi və ya siqariəkilli formada | ||
+ | olur. S.q.-ın suyun altına enməsi | ||
+ | ucun onun ballast sisternləri su ilə | ||
+ | doldurulmalıdır. Dərinliyin dəyiii- | ||
+ | dirilməsi və gəminin su uzunə qalx- | ||
+ | ması ufuqi sukanlar vasitəsilə və | ||
+ | sonradan ballast sisternlərindəki | ||
+ | suyun sıxılmını hava və ya qazla kə- | ||
+ | nar edilməsi yolu ilə baiza gəlir. Su | ||
+ | ustundə Hərəkət etdikdə atom ensrge- | ||
+ | tika və Ya dizel qurqularından, də- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | a s axırı iyo xaxaxa “a unu | ||
+ | —əsq—- -- na q tı —. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rinlikdə atom qurquları, Yaxud elek- | ||
+ | trik akkumulyatorlarından, dərinlik | ||
+ | az olduqda isə xususi dizel qurqrula- | ||
+ | rından istifadə olunur. Muasir S.q., | ||
+ | qəyyinatından asılı olaraq ballis- | ||
+ | TİK və qanadlı rk lər torpedalar, | ||
+ | minalar və həmcinin Hidroakustik, | ||
+ | radiolokasiya və digər radioelektro- | ||
+ | nİKa aparatları ilə təchiz edilir. | ||
+ | Strateji S.q.-ların əsas silahı uzaq- | ||
+ | mənzilli ballistik nuӱvə raketləri- | ||
+ | dir. Belə gəmilər adətən atom ener- | ||
+ | getika qurquları ilə təchiz olunduqru | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ucun okeanda uzun muddət qala bi- | ||
+ | lirlər. | ||
+ | İlk S.q.-lar 17 əsrdə quraidı- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rılmaqa bailanmıjtdır: Londonda | ||
+ | ollandiyalı Korneli van Drebbel | ||
+ | (1620), Rusiyada ixtiracı dulgər Ye- | ||
+ | fim Nikonov (1724), Pimali Ameri- | ||
+ | kada Butnell (1776), Fransada R. | ||
+ | Fulqon (1801). Almaniyada V. Bau- | ||
+ | er (1850) və 6. tərəfindən. | ||
+ | |||
+ | Mӱasir coxməqsədli atom S..q.-la- | ||
+ | rının subasımı 5000 7”-dək, sualtı | ||
+ | sur”əti bə km/saat-a yaxın, enmə də- | ||
+ | rinliyi 400 m-dəkdir. | ||
+ | |||
+ | SUALTI İDMAN—su idmanı ne- | ||
+ | vӱz akvalanq və lastlarla muxtəlif | ||
+ | məsafələrə sualtı uzmək, əvvəlcədən | ||
+ | muəyyənlətdirilmit istiqamətlər ӱzrə | ||
+ | sualtı ӱzmək, sualtı turizm, atı | ||
+ | atıcılıq və s.-dən ibarətdir. S.i. 20 | ||
+ | r 20-ci illərində yaranmıiq, | ||
+ | SORİ-də isə 50-ci illərdən inkimaf | ||
+ | etmiidir. 1958 illən Hər il S.i, | ||
+ | Bə SSRİ cempionatları kecirilir. | ||
+ | :SRİ-də S.i. Federasiyası 1959 illə | ||
+ | yaradılmıntdır,( 1965 ildən Umumdun- | ||
+ | ya Sualtı Fəaliyyət Konfederasiya- | ||
+ | sının (KMAS, 1959) uzvudur. | ||
+ | SUALTI KANYONLAR —okean və | ||
+ | dəniz dibində yerlətən dərin dərə- | ||
+ | lər. Adətən, materik dayazlırı və | ||
+ | materik yamacında yayılmızqdır. | ||
+ | Uz. 120 km-ə qədər və daha cox, eni isə | ||
+ | bir necə on km-ə qədər olur. Bə”zi S.k. | ||
+ | iri cay (Konqo, Hind, Qanq, Amazon | ||
+ | və s.) dərələrinin sualtı davamıdır. | ||
+ | SSRİ sahilləri yaxınlırında iri | ||
+ | S.k.-a Qara dənizdə, Sakit okean BƏ | ||
+ | Pimal Buzlu okeanı dənizlərində | ||
+ | rast gəlmək olur. | ||
+ | |||
+ | SUALTI KİNOCƏKMƏ—su altın- | ||
+ | dakı muxtəlif obyektlərin, sualtı | ||
+ | HHLTƏPHH BƏ s.-nin kinoya cəkilməsi: | ||
+ | Adi kino aparatları ilə sualtı qa- | ||
+ | Yıqların, su dərinlik aparatları- | ||
+ | NIN illuminatorundan, akvarium və | ||
+ | s.-nin pəffaf divarından, habelə | ||
+ | avtonom intiqallarla birlikdə su- | ||
+ | kecirməyən kameralara (boks) salı- | ||
+ | nan kino aparatları ilə cəkilir. | ||
+ | SSRİ-də S.k. ucun ilk kino aparatı | ||
+ | 1933 ildə yaradılmındır. Akvalam- | ||
+ | qın kəpfindən sonra S.k. daha genin | ||
+ | yayıtlmınidı. Texnikanın muasir | ||
+ | səviyyəsi akvalanqcı uzə bilməyən də- | ||
+ | rinliklərdə də S.k.-yə imkan verir. | ||
+ | Bu halda kino aparatı məsafədən İda- | ||
+ | rə edilir. Cəkilən obyekt zəif iptıq- | ||
+ | lanarsa S.k. iplərində ipıqlandı- | ||
+ | rıcı qurqulardan istifadə olunur. | ||
+ | |||
+ | .K. bədii, sənədli, elmi-kutləvi. və | ||
+ | elmi-tədqiqat filmlərinin cəkili- | ||
+ | iqtində tətbiq edilir. | ||
+ | |||
+ | SUALTI RABİTƏ KABELİ —dəniz | ||
+ | və okeanların dibi ilə (bir necə min | ||
+ | Mdək dərinlikdə) cəkilən uzaq rabi- | ||
+ | tə kabeli. S.r.k, qitələrarası rabi- | ||
+ | tədə əsas vasitələrdən biridir. İlk | ||
+ | S.r.k. 1850 illə Pa-de Kals bokazıq | ||
+ | |||
+ | r , H- | ||
+ | |||
+ | dan (Duvr—Kale xətti) cəkilmizi. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUBANTARKTİKA QURİYARI 55 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dir. 1943 ildə S.r.k.-ndə aralıq guc- | ||
+ | ləndiricilərdən istifadə edilməsi, | ||
+ | qeyri-məhdud uzunluqlu rabitə xətlə: | ||
+ | rinin cəkilməsinə imkan verdi. | ||
+ | |||
+ | r.K.-Nİ cəkmək ucun kabel gəmisin- | ||
+ | dən istifadə edilir. Muasir S.r.k. | ||
+ | ilə 6 MhHs-ə qədər tezlik zolaqında | ||
+ | eyni vaxtda 720 telefon danınıırı | ||
+ | aparmaq mumkundur. S.r.k. polieti- | ||
+ | len izolyasiyalı koaksial kabeldir. | ||
+ | Dayaz və sahilboyu sularda cəkilən | ||
+ | S.r.k.-nin gəmi ləvbəri və trallara | ||
+ | ilippib qırılmasının və ya qabar- | ||
+ | ma-cəkilmə vaxtı dapilı qruntlarla | ||
+ | surtunməsinin qarpısını almaq ucun | ||
+ | kabel polad zirehlə ərtulur. 700 m- | ||
+ | dən artıq dərinliklə cəkilən gabel- | ||
+ | lərdə xarici zireh təbəqəsi olmur və | ||
+ | aparıcı element funksiyasını bo- | ||
+ | rupəkilli daxili naqilin (keciri- | ||
+ | cinin) mərkəzində yerləldirilmiyn | ||
+ | polad tros yerinə yetirir, Belə ka- | ||
+ | bellər orta (daxili naqilin diamet- | ||
+ | ri—8 mm, xarici naqilinki 25 xi | ||
+ | və beyuk (uyqun olaraq 8 mm və 38 mm | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əlculu olur. | ||
+ | SUALTI TELEVİZİYA — sualtı | ||
+ | muhiti və obyektləri muppahidə etmək | ||
+ | ucun televiziya. Batmıiq gəmiləri | ||
+ | axtarmaq, gəminin sualtı Hissəsini, | ||
+ | hidrotexniki qurqu və sualtı kom- | ||
+ | munikasiyaları nəzərdən kecirmək, | ||
+ | dəniz və okeanların heyvan və bitki | ||
+ | |||
+ | |||
+ | aləmini eyrənmək, arxeoloji axtarıpq- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lar aparmaq və s. ucun tətbiq edilir. | ||
+ | Bu məqsədlə televiziya kamerası bir | ||
+ | necə yuz metr dərinliyə salınır, be- | ||
+ | yuk ərə televiziya kamera- | ||
+ | sı məsafədən (idarəetmə pultundan), | ||
+ | kicik dərinliklərdə isə əl ilə idarə | ||
+ | edilir. S.t. sistemlərinə (qapalı | ||
+ | sistemlərə aid edilir) apaqıdakılar | ||
+ | daxildir: sualtı Hissəsinə—verici | ||
+ | televiziya kamerası, coxqatlı kabel, | ||
+ | ipıq mənbəyi, fotocəkmə bloku: su- | ||
+ | ustu hissəsinə—videonəzarət ciha- | ||
+ | zı, idarəetmə pultu, elektrik cərə- | ||
+ | yanı mənbəyi. Kamerada verici tele- | ||
+ | viziya borusu kimi vidikon, CUnepop- | ||
+ | tikon və s. iplədilir. | ||
+ | |||
+ | SUALTI TUNEL--cay məcrasının | ||
+ | və ya digər su maneələrinin (məs., də- | ||
+ | niz kərfəzinin, boqazının) altında | ||
+ | tikilən qurquz nəql. vasitələrini | ||
+ | buraxmaq və muhəndis kommunikasiya- | ||
+ | sını yerlətdirmək ucundur. S.t. adə- | ||
+ | tən, məcraaltı və qismən də sahil zo- | ||
+ | nasını kəsir. Profili iki tərəfə | ||
+ | meylli olur. Eni 20 m və daha coxdur. | ||
+ | İlk S.t. 1843 ildə B. Britaniyada | ||
+ | tikilmipdir. Hazırda muxtəlif əl- | ||
+ | gələrdə 200-dən artıq S.t. cəkilmiyi- | ||
+ | di Dal həmcinin Tunel). | ||
+ | SU, TI FAYDALI QAZINTI | ||
+ | İSTEHSALI—su altından (cay, gəl, | ||
+ | dəniz və okean dibindən) faydalı qa- | ||
+ | zıntıların cıxarılması. ya okea- | ||
+ | nı kӱlli miqdarda mineral ehtiyatla- | ||
+ | rını əzundə toplayır: məs., Sakit | ||
+ | okeanın dibindəki dəmir-manqan mi- | ||
+ | neral tərəmələrində 2,4-1044 772 man- | ||
+ | qan, 2,8-109 t, kobalt, 9,4-109 t nikel | ||
+ | və 5,3.109 t mis ehtiyatı olduqu eh- | ||
+ | timal edilir. İnsanlar cox qədimdən | ||
+ | bu sərvətlərdən istifadə etmayə cəhd | ||
+ | etmiplər. E.ə. 11 əsrdə finikiyalı- | ||
+ | lar dəniz balıqqulaqı cəkuntulərin- | ||
+ | dən tund qırmızı boyaq istehsalı | ||
+ | ucun xammal cıxarmıillar. E.ə. 3 | ||
+ | əsrdə Bosfor kerfəzində Xalka a.-n- | ||
+ | da 4 m dərinlikdən mis filizi cıxa- | ||
+ | rılırdı. əsrin axırlarından | ||
+ | batilayaraq Avstraliya (1870), Brazi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | liya (1884), Hindistan (1909) sahil- | ||
+ | lərində qızıl, sonralar ilmənit, ru- | ||
+ | til, sirkon, monasit səpintiləri mə- | ||
+ | nimsənilməyə bazlandı. 20 əsrin 20- | ||
+ | ci illərindən su altından qalay, al- | ||
+ | maz və dəmir. filizi cıxarılır. | ||
+ | SSRİ-də dəniz səpintilərinin mənim- | ||
+ | sənilməsinə 1966 ildə Baltik dənizi- | ||
+ | nin tp, hissəsindəki, ppelfdə (titan- | ||
+ | sirkon konsentratları) batlanıldı. | ||
+ | |||
+ | Mədən, geoloji və hidrometeoro- | ||
+ | loji ipəraitdən, yataqın iplənilmə- | ||
+ | si dərinliyi və faydalı qazıntı- | ||
+ | nın HƏBYH/1ƏH asılı olaraq muxtə- | ||
+ | lif texniki vasitələr və cıxarma | ||
+ | usulları tətbiq edilir. Sualtı ya- | ||
+ | taqlar, əsasən, coxcalovlu, Hidrav- | ||
+ | lik və qreyferli draqlarla iiləni- | ||
+ | lir. Draqlarla yatarın iplənmə də- | ||
+ | rinliyi 50 m-dən 1800 m-dək olur. Oke- | ||
+ | an və dəniz təkindəki Yataqlar yeral- | ||
+ | tı mə”dən qazmaları və qazıma quyYu- | ||
+ | ları ilə iplənilir. Sualtı ipaxta- | ||
+ | ların əksəriyyətində luӱlənin aqvzı | ||
+ | quruda qoyulduqundan nəqliyyat qaz- | ||
+ | malarının uz. bir necə km-ə catır. | ||
+ | Yataqlar bə/zən sun”i a.-larda (məs., | ||
+ | Yaponiyada FMaykaq tpaxtası) acılır. | ||
+ | Hazırda sualtı kemur, dəmir fili- | ||
+ | zi ipaxtaları və qalay mə dənləri is- | ||
+ | tismar edilir. Sualtı neft və qaz | ||
+ | yataqlarının istismarı daha geniii | ||
+ | yayılmıtdır. Su altından neft cı- | ||
+ | xarmaq ucun Avropada ilk dəniz quyu- | ||
+ | su 1925 ildə Azərb. SSR-də İlic bux- | ||
+ | tasında qazılmıpdır (bax Dəniz | ||
+ | neft mə dəni). | ||
+ | |||
+ | Dəniz suyunda həll olan duz və kim- | ||
+ | yəvi elementlərin (umumi Pəcmi 48 | ||
+ | mln. km?-ə catır) fiziki-kimyəvi | ||
+ | proseslərlə ayrılması da S.f.q.i.-na | ||
+ | aid edilir. Sənaye miqyasında dəniz | ||
+ | suyundan natrium-xlorid, .maqnezium | ||
+ | və brom istehsal edilir: Dəniz suyun- | ||
+ | da kimyəvi elementlərin konsentra- | ||
+ | şiyası az olduqundan, onların cıxa- | ||
+ | rılması iqtisadi cəhətdən əlveriin- | ||
+ | di deyildir. | ||
+ | |||
+ | Əd. Mero D., Mineralınıe bəoqat- | ||
+ | |||
+ | stva okeana, per. s anql., M., 1969: Dobı- | ||
+ | ca poleznıx iskopaemıx so dna morev8 i | ||
+ | okeanov, M., 1970: Texnoloqil dobıci po- | ||
+ | leznıx iskopaemıx so dna ozer, morev i | ||
+ | ogeanov, M., 1979, | ||
+ | SUAHİLİ DİLİ,kisvahili— | ||
+ | Keniyanın və Tanzaniyanın 2 rəsmi | ||
+ | dilindən biri. Uqandada, Somali | ||
+ | resp.-nın c., Mozambikin :im. r-nla- | ||
+ | rında, Zairin 11.-ində də yayılmıii- | ||
+ | dır. Bantu dillərinə daxildir. Af- | ||
+ | rikada ərəb dilindən sonra ən cox ya- | ||
+ | yılmın dildir: təqr. 50 mln. alam | ||
+ | DADI Dr (1980). 1980 ildən Şd. | ||
+ | YUNESKO-nun milək dillərindəndir. | ||
+ | 20-dək dialekti var. Leksikasında | ||
+ | ərəb və ingilis dillərindən gecmə | ||
+ | səzlər coxdur, Yazıda 10 əsrdən ərəb | ||
+ | qrafikasından istifadə olunmunq, | ||
+ | 19 əsrin 2-ci yarısından latın qra- | ||
+ | fikasına kecilmiidir. | ||
+ | |||
+ | Ədl Micina ER. N... | | ||
+ | M., 1969. E. H., 3labik cyaxnının, | ||
+ | SUAHİLİLƏR, vasuahililər | ||
+ | — İPərqi Afrikada (əsasən Keniya, | ||
+ | Tanzaniya, qismən Mozambikdə, həm- | ||
+ | cinin yaxın adalarda) yapayan xalq. | ||
+ | FS.ə adı təqr, 12 əsrdən məvcuddur. | ||
+ | Orta əsrlərdə S. 1Pərqi Afrikada | ||
+ | iqəhər-dəvlətlərin | ||
+ | laliyyətlərini itirmir Kilva, Pate, | ||
+ | Malindi və 6.) etnik tərkibini təp- | ||
+ | kil edirdilər. Umumi sayları 1780 | ||
+ | min nəfərdir (1982). Suahili dilində | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (18 əsrdə istiq- S | ||
+ | |||
+ | |||
+ | danımırlar. Əsas məiquliyyətləri | ||
+ | əkincilik, sənətkarlıq və ticarətdir, | ||
+ | bir qismi sənaye mӱəssisələrində ili- | ||
+ | ləyir. Dindarları mӱsəlmandır. | ||
+ | Əd.: Narodı Afriki, M., 1954, | ||
+ | Bruk S. İ., Naselenie mira, M., 1981. | ||
+ | SUAYYIRAN —axının məcrasında | ||
+ | yerləiqən və ӱzərindən su axıb təku- | ||
+ | lən maneə (astana). Yalında (qurqu- | ||
+ | nun yuxarı kənarında) xususi duzəl- | ||
+ | dilmii basqısız depik və ya gəzdən | ||
+ | su axıb tekulən divar da S. adlanır, | ||
+ | Meliorasiya və hidrotexnikada gul- | ||
+ | li miqdarda su buraxmaq, hidrometri- | ||
+ | yada isə kicik su sərflərini əlcmək | ||
+ | ucun tətbiq olunur. Divarın uzununa | ||
+ | profilinin gerunupqunə gərə nazik | ||
+ | divarlı, praktiki tə profil- | ||
+ | li və enli astanalı (pək.), məcrada | ||
+ | yerləməsinə və yalının planda gəru- | ||
+ | nupqunə muvafiq olaraq Arı vər, Ə/- | ||
+ | rixətli və s. S.-lar var. Suyun axıb | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Suatıranların sxemi: / —nazik divar- | ||
+ | lı, 2—təcrubi profilli, 3—enli asta- | ||
+ | nalı suapıranlar: YB—yuxarı byef (su | ||
+ | səviyyəsi yuxarı olan hissə), AB—apaqrı | ||
+ | byef (su səviyyəsi apaqı olan hissə): | ||
+ | 16—-basqı. | ||
+ | |||
+ | TƏKY-“MƏ HlƏpaHTHHƏ Kepə C.-nap BaKy- | ||
+ | umlu, vakuumsuz, yandan sıxılan, yan- | ||
+ | dan sıxılmayan, suya batmınq və bat- | ||
+ | mamın olur. | ||
+ | |||
+ | ƏƏ.: Qidrotexniceskiv | ||
+ | c. 1—P, M., 1979, | ||
+ | SUAPMIRAN BƏND—yalı (bax Su- | ||
+ | atıran)çzərindən su axan bənd. Yerli | ||
+ | Hidrogeoloji ipəraitdən asılı olaraq | ||
+ | S.b. beton, dəmir-beton, daiq və arac- | ||
+ | dan tikilir. Beton və dəmir-beton | ||
+ | S.b.-in hund. 300 m-ə catır. Su anba- | ||
+ | rında səviyyəni və aiyan suyun sərfini | ||
+ | tənzimləmək məqsədi ilə S.b.-in yalı | ||
+ | tzərində qapılar duzəldilir. | ||
+ | |||
+ | UB... (lat. 50bB—altında, yanında, | ||
+ | ətrafında)—nəyinsə apaqısında, al- | ||
+ | tında, yanında olmaq (məs., submarin, | ||
+ | subtropiklər), tabelilik (məs., sub- | ||
+ | ordinasiya), qeyri-əsaslıq, ikinci- | ||
+ | dərəcəlilik (məs., subarenda) mə”na- | ||
+ | larını bildirən murəkkəb sezlərin | ||
+ | tərkib hissəsi, | ||
+ | |||
+ | CYBARAbIPFAHbi (Cicuta )—sərTHp- | ||
+ | cicəklilər fəsiləsindən bitki cin- | ||
+ | si. Coxillik su, yaxud bataqlıq bit- | ||
+ | kisidir. Lələkiəkilli yarpaqları | ||
+ | uzun saplaqlıdır. Xırda ar cicək- | ||
+ | ləri mӱrəkkəb cətirdə yerlətir. Mey- | ||
+ | vəsi dəyirmidir. Əsasən, PTimali Ame- | ||
+ | rikada 10 (bapqa mə”lumata gerə 20- | ||
+ | dək) novu, SSRİ-də zəhərli S. | ||
+ | (S. cӱqoza) genin yayılmıqidır. Qaf- | ||
+ | qazda Abx.MSSR-də bitir. SSRİ flo- | ||
+ | rasında ən zəhərli bitkilərdən bi- | ||
+ | ridir. Ən cox payızda və yazda ev hey- | ||
+ | vanları (qaramal, qoyunlar) zəhər- | ||
+ | ilər | ||
+ | 76 lər ARKTİKA işə "yollar, | ||
+ | arımkurəsində coqrafi quritaq. | ||
+ | 58—60" ilə 65—67* c.e.-ləri arasın- | ||
+ | dadır. Sakit, Atlantik və Hind okean: | ||
+ | larının bir Hissəsini əhatə edir. | ||
+ | .Q. ucun hava kӱtlələrinin MƏBCYM | ||
+ | uzrə bir-birini əvəz etməsi xarakte- | ||
+ | rikdir, qımda Antarktika, yayda isə | ||
+ | mӱlayim enliklərin hava gkutlələri | ||
+ | hakimdir. İqlimi soyuqdur. bazamız | ||
+ | |||
+ | |||
+ | soorujenin, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | — ve — a — — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | o | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — yaqıntı (əsasən, sulb | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 56 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | orta temp-ru qıtda —5-dən (ippm.-da) | ||
+ | —15"S-yə qədər (c.-da), yayda 0—2"S, | ||
+ | suyun orta temp-ru isə muvafiq ola | ||
+ | raq —1,5-dən —2*S-yə qədər və 0—2*S- | ||
+ | dir. İllik yaqıntı 500 mm-dir. Qıp- | ||
+ | da S.q.-nın akvatoriyası ӱzən buzlar- | ||
+ | la ertulur, Yayda isə buzlardan tama- | ||
+ | milə azad olur. Tez-tez covqun, qar | ||
+ | fırtınaları, duman mutpahidə edi- | ||
+ | lir. Hund. 10 M-ə catan nanranap xa- | ||
+ | rakterikdir. Suyun Dӱllulutu il boyu | ||
+ | az dəyipilir (33— o). S.q. balıq və | ||
+ | ina ovunun muhum r-nlarındandır. | ||
+ | u sahəsi planktonlarla zəngindir. | ||
+ | Adalarda iptibyə, ot və kolluqlar ya- | ||
+ | yılmhptdır. | ||
+ | SUBARENDA (sub...--polyakca aqep- | ||
+ | da—icarə)—sazipi, mӱqavilə, buna, | ||
+ | əsasən, icarədar mulkiyyətini, ya onun | ||
+ | bir Hissəsini muəyyən muzdla bapqa | ||
+ | iqəxsə (subarendatora) muvəqqəti is- | ||
+ | tifadə ucun icarəyə verir. Bax Tor- | ||
+ | paq fala | ||
+ | SUBARKTİKA QURİYARI—1Pimal | ||
+ | yarıngurəsnvdə coqrafi qurataq. 60— | ||
+ | * ilə 67—73" ipm.e.-ləri arasında- | ||
+ | dır. Okeanda : S.q.-nın 4, sərhədi | ||
+ | məvsumi buzların yayıldıqrı sahələrə | ||
+ | uyqundur. İqlimi soyuqdur. Orta | ||
+ | Gəzər ƏH soyuq ayda (yanvar) —5-dən | ||
+ | (q.-də) —50*S-yə qədər (mərkəzi hissə- | ||
+ | nə), ən isti ayda (iyul) —10*S-dir. | ||
+ | Yayda mӱlayim, qıpda Arktika hava | ||
+ | kӱtlələrinin tə”siri Atӱndur. İllik | ||
+ | alında dupur) | ||
+ | 00—500 mm-dir. Qar ertuyu yerdə 8 | ||
+ | aydan artıq qalır. Daimi donuplluq | ||
+ | sahələri genip yayılmıptdır, S.q.- | ||
+ | nın quru sahəsi ucun hidrolakkolit- | ||
+ | lər, coxbucaqlı tərəmələr, soliflu- | ||
+ | kasiya ilə əlaqədar relyef formaları | ||
+ | xarakterikdir, tundra və metə-tund- | ||
+ | E: zonaları ayrılır. Qurjtaqın okean | ||
+ | issəsində buz rejimi ilə əlaqədar | ||
+ | olan proseslərin məvsumiliyi aydın | ||
+ | nəzərə carpır. Okeanın ust təbəqələ- | ||
+ | rinin oksigenlə zənginliyi plankton- | ||
+ | ların inkipafına, bu da ez nəvbə- | ||
+ | sində balıqların və digər dəniz hey- | ||
+ | vanlarının coxluqruna ppərant yaradır. | ||
+ | SUBASAR—cay dərəsinin bitki ər- | ||
+ | tӱyu olan və dapqın vaxtı su basan | ||
+ | hissəsi. Cay yataqının eninə inkipya- | ||
+ | fı və alluvial cekuntulərin toplan- | ||
+ | ması ilə əlaqədar yaranır. Beyuk du- | ||
+ | zənlik caylarının dərəsində daha | ||
+ | yaxtı inkitaf etmitdir: eni 40 km-ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qədər ola bilər. u | ||
+ | SUVASAR TORPAQLAR—iri cayla- | ||
+ | rın yatarında alluvial cəkuntulər | ||
+ | uzərində əmələ gələn torpaqlar. Tor- | ||
+ | paq əmələgəlmə prosesindən asılı ola- | ||
+ | raq cimli, cəmən və bataqlıq torpaq- | ||
+ | larına ayrılır. Cimli torpaqlar | ||
+ | taxıl və muxtəlif cəmən otları və | ||
+ | ipıqlı mepələr altında əmələ gə- | ||
+ | lir. Yungul mexaniki tərkibə, zəif | ||
+ | su rejiminə və s. malikdir. Cəmən | ||
+ | torpaqları muxtəlif ot-taxıl bit- | ||
+ | kiləri altında, yataqrın mərkəzində | ||
+ | əmələ gəlib, tərkibində nlr humusu | ||
+ | olur. Strukturu dənəvərdir. ataqlıq | ||
+ | torpaqlar cay yataqının terrasboyu | ||
+ | hissəsində otlu və metpə bataqlıqları | ||
+ | altında əmələ gəlir. Torflu, lilli, | ||
+ | mepə zonası subasarlarında cox qley- | ||
+ | lidir. S.t, munbitdir. Tərəvəz, yem | ||
+ | fitkiləri, cəltik . və s, əkilir. | ||
+ | SUBAS QULLƏSİ VƏ CƏNİ — | ||
+ | su təcLlizatı sistemində iplədilən | ||
+ | qurqular, şu kəməri iəbəkəsində bas- | ||
+ | qını və sərfi tənzimləmək, su ehti- | ||
+ | yatı yaratmaq və nasos st,-ları ipqi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUBARENDA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nin qrafikini tənzimləmək YHYHAYP. | ||
+ | Su basqı qulləsi bak (adətən dəmir- | ||
+ | beton və polad), dayaq konstruksiyası | ||
+ | (polad, dəmir-beton, bə”zən kərpic) | ||
+ | nə ərtukdən ibarətdir. Su istehlakı | ||
+ | azalan saatlarda nasos st.-ndan vuru- | ||
+ | lan artıq su, basqı qӱlləsində ton- | ||
+ | lanır və tələbat artan saatlarda sərf | ||
+ | olunur. Bakın tutumu onlarla m?-dən | ||
+ | (kicik su kəmərlərində) minlərlə | ||
+ | m?-dək (beyuk iəhərlərdə və sənayə su | ||
+ | kəmərlərində) olur. Su basqı cəninin | ||
+ | dayaq konstruksiyası olmur, lakin yuk- | ||
+ | səklikdə qurapdırılır: ondan, əsa- | ||
+ | SƏN, tənzimləyici tutum kimi, bə”zən | ||
+ | Yanqın (və ya qəza) ucun su ehtiyatı | ||
+ | saxlanılmasında istifadə edilir. | ||
+ | Muasir su təchizatı sistemində də- | ||
+ | mir-beton Saa daha cox iplədilir. | ||
+ | SUBASQI CHƏNİ — bax Subasqı | ||
+ | qulləsi və cəni. | ||
+ | |||
+ | SUBASIMI, gəminin suba- | ||
+ | SI Mm I—ӱzən gəminin sıxıpdırıb | ||
+ | cıxardıqı suyun miqdarı. Həcmi S.- | ||
+ | na (gəminin voterxətdən aparı su | ||
+ | altında qalan hissəsinin Həcmi, m?-lə) | ||
+ | və kutlə S.-na (gəminin sualtı his- | ||
+ | səsinin həcminə dutən suyun kut- | ||
+ | ləsi, t-la) ayrılır. S. gəminin is- | ||
+ | tismar-texniki gestəricisidir. | ||
+ | SUBAİYİ—orta əsrlərdə bə”zi yaxın | ||
+ | PTərq əlkələrində, o cӱmlədən Azərb.- | ||
+ | da vəzifə: 1) pəhərdə asayin və əmin- | ||
+ | amanlıqa nəzarət edən polis rəisi. | ||
+ | Qazıya tabe idi:s 2) əyalətlərdə len | ||
+ | torpaq sahəsi olan hərbi feodal. Sulh | ||
+ | vaxtı yerlətdikləri qəsəbə və qala- | ||
+ | nın hakimi olan S.-lər muharibə za- | ||
+ | manı 250—300 nəfərlik suvari dəs- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tənin baticısı kimi deyuttlərdə ii- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tirak etməyə borclu idilər. | ||
+ | SUBDOMİNANT (sub...-- dominant), | ||
+ | musiqidə—major və minor mə- | ||
+ | qamlarında harmonik funksiya: hə- | ||
+ | min məqamların 4-cu pərdəsi S, ak- | ||
+ | kordlarının əsasını təpkil edir | ||
+ | və S. adlanır: məqamın 2-ci və 6-cı | ||
+ | pərdəsindən qurulan akkordlar da | ||
+ | S, ksiyasına aiddir. | ||
+ | SUBDUKSİYA (sub.:..--lat. AisIo— | ||
+ | aparma, kecirmə)—Yer qabıqı litos- | ||
+ | fer plitalarının və mantiya suxur- | ||
+ | larının cplitalar tektonikasıv an- | ||
+ | layımına uyqun olaraq bayipqa plita- | ||
+ | ların kənarları altına girməsi, S. | ||
+ | dərin fokslu zəlzələ zonalarının | ||
+ | yaranması və aktiv vulkan adaları | ||
+ | qəvsunuUn əmələ gəlməsi ilə mutpayiət | ||
+ | olunur. Muasir S. zonasına Sakit | ||
+ | |||
+ | |||
+ | okeandakı Kermadek novu misal ola | ||
+ | bair. | | ||
+ | SUBEKVATORİAL QURİYAQLAR— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Yerin iki coqrafi quriyaqı. PQimal | ||
+ | və Cənub yarımkurələrində, ekvato- | ||
+ | rial qurtaqla tropik quriyaqlar ara- | ||
+ | sındadır. İqlimində ekvatorial mus- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sonlar (qıppı quraq, yayı rutubətli, | ||
+ | temp-ru daim yuksək) ӱstunluyə malik- | ||
+ | dir. S.q. yayda (muvafiq yarımgkurə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lərdə) ekvatorial hava gutləsinin, | ||
+ | qımda passatların (tropik hava) tə"- | ||
+ | siri altındadır. Orta aylıq temp-q | ||
+ | 15—322S, illik yaqıntı 250—2 | ||
+ | |||
+ | mm-dir. Yaqıntının 90—9596 -i ya- | ||
+ | qıiplar devrundə (2—10 ay) r | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Landiyaft zonaları (daimi rutubət- f | ||
+ | |||
+ | |||
+ | li mepələr, mevsumi rutubətli me- | ||
+ | iələr, rutubətli hundurotlu savanna- | ||
+ | lar və savanna meiələri, tipik | ||
+ | savannalar, səhralaptmıtl savannalar | ||
+ | və savanna metpələri) meridian isti- | ||
+ | qamətindədir. Heyvanat aləmi ucun | ||
+ | geviəyən cutdırnaqlılar, yırtıcı- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lar, gəmiricilər, termitlər, ikiqa | ||
+ | nadlılar və zərqanadlı hətərat səciy: | ||
+ | yəvidir. S.q.-ın okean sularında (səth | ||
+ | də) temp-r ilboyu təqr. 25*S-dir. Duz- | ||
+ | luluq ekvatora doqru 372/,,-DƏK aza- | ||
+ | lır. S.q.-ın landtaftı ə | ||
+ | əfindən cox dəyitdirilmiidir (xu- | ||
+ | məs Cənubi və Cənub-PTərqi Asi- | ||
+ | yada). Bir cox tədqiqatcılar mustəqil | ||
+ | S.q. ayırmırlar, onların ərazisini | ||
+ | ekvatorial quriaq və tropik qurilaq- | ||
+ | larla birlikdə subtropik quritaqlar | ||
+ | arasında butun zoları tutan iri tro- | ||
+ | pik qurpaqa daxil edirlər. | ||
+ | SUBEKVATORİAL İQLİM, sa- | ||
+ | vanna HT TH M H—CyöÖeKBaTOpHaz | ||
+ | enliklərin (Ekvatorial Afrika, Cə- | ||
+ | nubi və Cənub-1Pərqi Asiya, PTimali- | ||
+ | Avstraliya) iqlimi(y yuksək hava temp- | ||
+ | ru (orta temp-r ən soyuq ayda 182S, yay | ||
+ | aylarında 3092 S-dir), onun illik tə- | ||
+ | rəddudunun apaqı olması və yarın- | ||
+ | tıların (əsasən, yayda dupqur) cox- | ||
+ | luqu (2000—2500 mm) ilə xarakteri- | ||
+ | zə edilir. Ekvatorial iqlimdən qıpp | ||
+ | məvsӱmunun kəskin quru olması ilə | ||
+ | fərqlənir. ATM. dəvranı tropik (ek- | ||
+ | vatorial) mussonların xususiyyətinə | ||
+ | malikdir. | ||
+ | CYEMEBƏPH (Polygonum hydroplper)— | ||
+ | qırxbuqum cinsinə aid birillik ot | ||
+ | bitkisi. Qurudulmuqt gevdəsindən Ha- | ||
+ | zırlanan ekstraktdan qankəsici vasi- | ||
+ | tə kimi istifadə edilir: babasil ipta- | ||
+ | mının (canestezolə) tərkibinə daxil- | ||
+ | dir. Azərb,SSR-də su kənarlarında | ||
+ | genipq yayılmındır. | ||
+ | SUBYEKT, dilcilikd ə—qram- | ||
+ | MATHK, MƏHTHTH və semantik anlayı:s- | ||
+ | ları birlətdirən termin. Məntiqi | ||
+ | S. mə”lumatın istinad nəqtəsinə uy- | ||
+ | qun gəlir. Semantik S. isə əlamətin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mənsub olduqu obyekti, hərəkətin ic- | ||
+ | racısını bildirir. Qrammatikada S. | ||
+ | mubtə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dır. | | ||
+ | |||
+ | SUBYEKT bax Subyekt və obyekt. | ||
+ | SUBYEKT VƏ OBYEKT (lat. subiec- | ||
+ | tus—öyHeBpənə duran: obiectum— me), | ||
+ | cisim)—fəlsəfi kateqoriyalar. S. | ||
+ | anlayıpqı ilk əvvəl (məs., Aristotel- | ||
+ | də)- xassələri, vəziyyət və hərəkəti | ||
+ | ifadə edirdi və bu cəhətdən substan- | ||
+ | siya anlayıtına uyqun gəlirdi. 17 | ||
+ | əsrdən batplayaraq S, anlayıpqı və | ||
+ | onunla əlaqədar (O), ən əvvəl qnoseolo- | ||
+ | Ji mə nada ipləndi. S. dedikdə fəal | ||
+ | dərk və hərəkət edən, puurlu, ira- | ||
+ | dəli insan, O. dedikdə isə S.-in id- | ||
+ | raki və digər fəaliyyətinin Yenəldiyi | ||
+ | ne) öama dupqulur. Marksizməqədər- | ||
+ | ki materializm O.-n S.-dən asılı ol- | ||
+ | mayan mevcudluq sayır və onu obyek- | ||
+ | tip aləm—dar mə"nada isə, idrak pred- | ||
+ | meti kimi qəbul edirdi. Lakin mark- | ||
+ | sizməqədərki materializm S. və O.-in | ||
+ | qarpılıqlı munasibət | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tlərini (O.-in | ||
+ | S.-ə bilavasitə təsiri ilə baqlamıpp1- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kret fəaliyyətinin qanuna my | ||
+ | |||
+ | (Ç.-ım fəallıqının horra, rayı) | ||
+ | hələ meydana cıxarılmamıtdı. İdea- | ||
+ | listlər S. və O.-in qarptı ı . | ||
+ | sirini və O.-in isə nə | ||
+ | əaliyyəti ilə baqlayı | ||
+ | sında idrakda S.-in fəal | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ha calıntırdılar. S. və ().- | | ||
+ | bətdə praktikanın rolu, bu ə sana | ||
+ | |||
+ | |||
+ | in tarixdən, S.-in ictim | ||
+ | |||
+ | tindən ə RI haqqında ӧӧYəbi- | ||
+ | idealizmin (xususən Hegeli : | ||
+ | ləri qiymətlidir, =) fikir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Dialektik materializm O.-in S.- | ||
+ | dən asılı olmayaraq mevcudluqundan | ||
+ | cıxınd edir, lakin həm də onları | ||
+ | vəhdətdə gəturur. O. S.-in mӱcərrəd | ||
+ | əksi deyil, cunki fəal surətdə | ||
+ | O.-i dəyipir, cinsanilətdirirə?ə və | ||
+ | |||
+ | arın qariılıqlı tə”sirinin əsa- | ||
+ | |||
+ | sında ictiman-tarixi praktika du- | ||
+ | rur. Gercəkliyin cəhət və xassələri | ||
+ | məhz bu halda praktik və nəzəri | ||
+ | fəaliyyətin O.-inə cevrilir. Buna | ||
+ | uyqun olaraq obyektiv reallıq, O. və | ||
+ | idrak predmetini fərqləndirmək la- | ||
+ | zımdır. Xarici aləmin dəyitilməsi | ||
+ | prosesində formalaiqıb dəyiən S.-in | ||
+ | fəallıqı da bu mevqedən bala du- | ||
+ | iqulməlidir. Yə”ni, insan yalnız ta- | ||
+ | rixdə, cəmiyyətdə s olur, buna gerə | ||
+ | də butun bacarıq və imkanı praktika- | ||
+ | da formalapmız ictimai varlıqdır. | ||
+ | Marksizmdə subyektivlik S.-in daxili | ||
+ | (psixi) halı, O. –-in əksi kimi deyil, | ||
+ | bu fəaliyyət cərcivəsində O.-in məz- | ||
+ | mununu yenidən təkrar edən S.-in | ||
+ | fəaliyyətindən tərəmə kimi ny- | ||
+ | iqulur. Bununla ə insan qeyri-ix- | ||
+ | tiyari hərəkət etmir, cunki O. S.-in | ||
+ | |||
+ | əaliyyətinə muəyyən hədd qoyur. Ob- | ||
+ | ektiv qanunauyqunluqun dərk edilmə- | ||
+ | si səviyyəsindən asılı olaraq insan | ||
+ | ipquurlu məqsədlər qariyıya qoyur, on- | ||
+ | ların əldə edilməsi gediptində həm | ||
+ | O., həm də S.-in əzu dəyipir. | ||
+ | SUBYEKTİV AMİL, tarixdə — | ||
+ | subyektin—gutlənin, siniflərin, par- | ||
+ | tiyaların, ayrı-ayrı adamların | ||
+ | yektiv ictimai ptərantin dəyipdiril- | ||
+ | məsinə, inkipafına, yaxud qorunub | ||
+ | saxlanmasına yenəldilmit fəaliyyə- | ||
+ | ti. S.a. kateqoriyası və obyektiv amil | ||
+ | kateqoriyası, yaxud obyektiv pqərait | ||
+ | bir-birinə yaxındır. Onların qar- | ||
+ | pılıqlı fəaliyyəti tarixi materia- | ||
+ | lizmin bu muӱddəasını acıb gəstərir | ||
+ | ki, tarixi insanlar, xalq, siniflər | ||
+ | yaradır. Obyektiv ipəraiti və onun | ||
+ | inkitaf qanunauyqunluqunu nəzərə al- | ||
+ | madıqda S.a.-in fəaliyyəti əla, | ||
+ | gercəkliklə ziddiyyət təpjil edir. | ||
+ | Lakin S.a.-in butun muxtəlif tərəf, | ||
+ | forma və xassələrini bilavasitə o6- | ||
+ | yektiv ptərait ilə izah etmək duzgun | ||
+ | deyil, cunki S.a. nisbi sərbəst inki- | ||
+ | tpafa malikdir. S.a. kateqoriyası | ||
+ | gercəkliyin dəyipdirilməsində prak- | ||
+ | tikanın əhəmiyyətini acıb gestərir, | ||
+ | ӱstqurumun, ideoloji və psixoloji | ||
+ | |||
+ | disələrin bazisə əks tə”sirini ay- | ||
+ | dınlapdırır. S.a,.-in rolunun art- | ||
+ | ması tarixi prosesin ən muhum sahə. | ||
+ | tidir. Tarixin beyuk dənutpləri dəv- | ||
+ | rundə ictimai munasibətlərin dəyiyy- | ||
+ | dirilməsində S.a.-in həlledici rolu | ||
+ | olur (əgər onun fəaliyyəti obyektiv | ||
+ | pəraitin inkipafına uyqundursa). | ||
+ | İlkin obyektiv pqərtlər olduqda usya- | ||
+ | nın, inqilabın mӱvəffəqiyyəti S.a.- | ||
+ | dən, yəni sinfin siyasi iquuru və yet- | ||
+ | kinliyindən, inqilabcı partiyanın | ||
+ | rəhbərliyi altında cəsarətli hərəkət | ||
+ | etməsindən asılıdır. Sosialist inqi- | ||
+ | labının gediptində və onun qə in- | ||
+ | dən sonra tarixi prosesdə S.a.-in əhə- | ||
+ | miyyəti daha da artır. | ||
+ | |||
+ | Əd. Romanenko M. V., Dialek- | ||
+ | tika obhektivnoqo i subtektivnoqo v us- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lovilx razvitoqo sodializma, M., 1981, | ||
+ | SUBYEKTİV İDEALİZM — ideəa- | ||
+ | lizmin nəvlərindən biri|z obyektiv | ||
+ | |||
+ | |||
+ | idealizmdən fərqli olaraq, subyek- | ||
+ | tin pquurundan asılı olmayan | ||
+ | hansı RIN mevcuӱd | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ır u HH- | ||
+ | kar edir. Bax həmcinin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ealizm. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ər Da | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUBSTANSİYA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUBYEKTİV HUQUQ—muəyyən ipəx- | ||
+ | sin ( iziki və ya hyryrH ipəxsin) gon- | ||
+ | kret huququ, yə"ni muəyyən tərzdə hə- | ||
+ | rəkət etmək və digər izəxslərdən muəy- | ||
+ | yən hərəkətləri (yaxud hərəkətsiz- | ||
+ | liyi) tələb etmək ucun qanunla təsbit | ||
+ | edilminil imkan. S.hH.-a malik olan | ||
+ | məxc bu huququn pozulması arın- | ||
+ | da əz, hӱququnun Həyata kecirilməsi | ||
+ | və mudafiəsi ucun dəvlət məcburiy- | ||
+ | yətinə (məs., məhkəməyə) muraciət edə | ||
+ | bilər. Dak : | ||
+ | |||
+ | SUBYEKTİVİZM—gercəkliyə obyek- | ||
+ | tiv yanatmanı nəzərə almayan, təbiət | ||
+ | və cəmiyyətin obyektiv qanunlarını | ||
+ | inkar edən dunyakgərupqu məvqeyi. | ||
+ | idealizmin əsas qnoseoloji mənbələ- | ||
+ | rindən biridir. S.-in mahiyyəti fəa- | ||
+ | liyyətin muxtəlif sahələrində, ən | ||
+ | əvvəl idrak prosesində subyektin fəal | ||
+ | rolunun mutləqlətdirilməsidir. S.- | ||
+ | in nӱmayəndələri C. Berkli, D. Yum, | ||
+ | İ. Q. Fixte olmutlar. S, empirio- | ||
+ | ekzis- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kritisizmin, praqmatizmin, | ||
+ | tensializmin və s. əsas prinsiplə- | ||
+ | rindəndir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Praktika və idrakda subyektin | ||
+ | fəal roluna ustunluk verən mark- | ||
+ | sizm fəlsəfəsi, eyni zamanda subyekt- | ||
+ | lə obyektin qarpqılıqlı əlaqəsinin | ||
+ | məvcudluqu ideyasından cıxıpq edir. | ||
+ | S. siyasətdə təftipciliyin və volyun- | ||
+ | tarizmin Fəlsəfi əsasıdır. | ||
+ | SUBYEKTİVLİK — ayrıca adamın | ||
+ | (subyektin) nəqteyi-nəzərini, zevq, ma- | ||
+ | raq və meylini ifadə edən munasibət, | ||
+ | birtərəflilik, qərəzgarlıq. | ||
+ | SUBLİMASİYA (son lat. ziİiplaNno | ||
+ | —yuksəlmə, qalxma: lat. 5iIyipo—hun- | ||
+ | durə qaldırıram)—bərk cisimlərin | ||
+ | ərimədən buxarlanması. Məs., nafta- | ||
+ | lin, brom, yod, buz və 6. cisimlər | ||
+ | normal təzyiqdə və otaq temp-runda bu- | ||
+ | xarlanır. buxar əmələgəlmənin | ||
+ | nəvlərindən biridir. S.-ya sərf dər | ||
+ | nan enerji S. istiliyi adlanır. S. | ||
+ | bərk və qaz fazaların birgə mevcud | ||
+ | olduqu bun temp-r və təzyiqlərdə | ||
+ | bap verə bilər. Təzyiq ucluk neqtəsinə | ||
+ | uyqun təzyiqdən kicik olduqda fazalar | ||
+ | tarazlıqda olur. Bu zaman doymupp | ||
+ | buxar təzyiqinin (P) teMp-rdan (T) | ||
+ | asılılıqRı ilə buxarlanma istiliyi | ||
+ | (A) arasında əlaqə Apa qayanı | ||
+ | ? ) dT” T(V.—V) | ||
+ | ifadə olunur. Burada (U,—U.) fa- | ||
+ | za gecidi zamanı maddə həcminin | ||
+ | dəyitməsidir. Metalların, ion və mo- | ||
+ | lekulyar kristalların S.-sı zamanı | ||
+ | buxar Zəki uyqun olaraq bir atom- | ||
+ | lu hissəciklərdən, polyar və coxatom- | ||
+ | lu molekullardan ibarət olur. S.-nın | ||
+ | əsas kinetik xarakteristikası S, | ||
+ | sur"”ətidir (vahid zamanda S, | ||
+ | edən maddənin miqdarı), sur”əti | ||
+ | temp-rdan və maddənin kimyəvi təbiə- | ||
+ | tindən asılıdır. S.-nın maks. sur”- | ||
+ | ətinin temp-rdan və qaz fazasının | ||
+ | ar ilən asılılıqının mu- | ||
+ | əyyən edilməsi kosmik aparatların | ||
+ | istilik izolyasiyasının secilməsi və | ||
+ | idarə edilməsində muhum rol oynayır. | ||
+ | S.-dan bərk cisimlərin təmizlənmə- | ||
+ | sində də istifadə olunur. | ||
+ | |||
+ | SUBOYAR (Nudqoshaq15)—suboyar fə- | ||
+ | siləsindən su ӱzərində sər Y3ƏH | ||
+ | ikievli bitki cinsi. Uzun saplaqlı | ||
+ | yarpaqları rozetdə toplanmıstdır. | ||
+ | , LƏVhƏptəKİLLİ aq cicəkləri | ||
+ | bircinsiyyətlidir. Xususi tumur yr | ||
+ | pəklində suyun dibiidə qıplayır, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 57 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yayda suyun uzərinə cıxır. İki n | ||
+ | |||
+ | məlumdur: adi S, (N. poqziz-qapae | ||
+ | Avropa və Asiyanın alə BƏ CAKHT | ||
+ | axan sularında genin yayılmındır, | ||
+ | bə”zən akvariumlarda yetildirilir. | ||
+ | ipubhəli, illsiy a S.-ı (N. | ||
+ | dubia əvvəllər N. azabysa) ki və | ||
+ | Cənubi Asiyada bitir. Azərb.SSR-in | ||
+ | pirin və durqun sularında yayıl- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mıpdır. | ||
+ | SUBOYAR FƏSİLƏSİ (Nudqoshaq|- | ||
+ | əə su bitkisi fəsilə- | ||
+ | si. Cicəkləri bircinsiyyətli, bə”zən | ||
+ | igicinsiyyətlidir. Giləmeyvəyəbənzər | ||
+ | meyvələri suyun altında qalır. S.f.- | ||
+ | nin mulayim, tropik və subtropik vi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | – layətlərin iqirin və dəniz suların- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | da 100-dəx, SSRİ-də 7, .o cӱmlədən | ||
+ | Azərb.SSR-də 1 nəvu məlum Bə"- | ||
+ | zi nəvləri akvariumlarda yetiidi- | ||
+ | rilir. Ephayiz, Thayazzqa Bə Halophila | ||
+ | cinsinə aid nəvlər Hind, Sakit və | ||
+ | Atlantik okeanlarında geniiy sualtı | ||
+ | cəngəlliklər əmələ gətirir. | ||
+ | CYBOPEMHTAR YUYLI (cu... — op- | ||
+ | bit)—kosmik ucyli “aparatının bal- | ||
+ | listik trayektoriya ӱzrə, birinci | ||
+ | kosmik sur”ətdən apaqı sur"ətlə (Ye- | ||
+ | rin sun”i peyki orbitinə cıxmadan) | ||
+ | ucupu. S.u. uc hissədən ibarətdir: | ||
+ | agtiv ucutp (bu zaman dapıyıcı ra- | ||
+ | getin mӱhərrikləri ipləyir), bal- | ||
+ | listik trayektoriya uzrə ucuitl, atm.- | ||
+ | də tormozlanma və enmə. İcərisində | ||
+ | pilotları olan kosmik ucut aparatı | ||
+ | ilə S.u. ABPT-da 0 iə proqramı | ||
+ | uzrə 1961 ildə ə. ,CPH-nə cSoyuzə | ||
+ | proqramı uzrə ildə olmutdur. | ||
+ | SUBORDİNASİYA (son lat. subordi- | ||
+ | natio)—xHAMƏTH HHTH3AM TaİnanapbıHa | ||
+ | əsasən kicik vəzifəlinin beyuk vəzi- | ||
+ | əlinin xidməti tabeliyində olması. | ||
+ | UBORDİNASİYA, fiziologn- | ||
+ | yada—mərkəzi sinir sisteminin pe- | ||
+ | riferik sinir sisteminə, həmcinin | ||
+ | onun bir ppe"bəsinin digərlərinin | ||
+ | funksional vəziyyətinə daima ki | ||
+ | diyi tə"sirlər. 4“S.ə terminini 1 | ||
+ | ildə fransız alimi L. Lapik təklif | ||
+ | etmipdir. Mərkəzi sinir sisteminin | ||
+ | S.-lı tə sirləri xronaksiya, refrak- | ||
+ | tor devr, akkomodasiyalar, labillik | ||
+ | və s. tərədir. | ||
+ | SӰ BOTİTSA--Y uqoslaviyada ptəhər. | ||
+ | Serbiya Sosialist Respublikasında- | ||
+ | dır. D.Y. və avtomobil yolları qovta- | ||
+ | qI. . 90 min (1973). Yeyinti, metal | ||
+ | r sə mir kə, kimya, toxucu- | ||
+ | Luq, Yungul sənaye, iri mətbəələr var. | ||
+ | SUBSİDİYA (nar. subsidium — )ap- | ||
+ | dım, gemək)—kapitalist əlkələrində | ||
+ | devlətin dəvlət budcəsi vəsaiti he- | ||
+ | sabına yerli hakimiyyət orqanlarına, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | huquqi və fiziki itəxslərə, | ||
+ | devlətlərə, əsasən, pul masında | ||
+ | isarcı ka- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | gestərdiyi yardım. S. in | ||
+ | pitalın nongbeyinə xidmət edir. | ||
+ | SUBSTANSİYA (lat. zihz(apya—ma- | ||
+ | hiyyət)—daxili vəhdətliyi cəhətdən | ||
+ | təhlil edilən obyektin varlıq, mate- | ||
+ | riya, hissi rəngarəngliyi və xassələ- | ||
+ | rin dəyipgənliyini danmi, npsbi sa- | ||
+ | Və mustəqil movcud olan nəyəsə | ||
+ | Kur etməyə imkan verən son əsas. | ||
+ | cəyyən konsepsiyaya uyqun | ||
+ | olaraq bir S. (monizm), iki S. a- | ||
+ | lizm) və ya cox S. (pluralizm) fərq- | ||
+ | ə is 4 tarixində S. | ||
+ | muxtəlif cur ipərh olunm r: şub- | ||
+ | strat kimi: konkret ə sədri kira | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xususiyyəti: | məvcudolma qa- | ||
+ | biliyyəti: re) lərin xəyipilməsinin | ||
+ | əsası və mərkəziy məntiqi subyekt ki- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | o8 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ç SUBSTANTİV BOYALAR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —h = SUBSTANTİV voYALB ii | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mi. Antik fəlsəfədə maddi substrat | ||
+ | və peylərin dəyinilməsinin ilk əsası | ||
+ | kimi ppərh edilən muxtəlif S.-lar | ||
+ | fərqləndirilirdi (məs., Demokritin | ||
+ | atomları). Hegel S.-nı idealistcə- | ||
+ | sinə, mutləq ideyanın inkitafında | ||
+ | Yalnız bir məqam kimi araidırmıi- | ||
+ | dır. Marksizm fəlsəfəsində S. ma- | ||
+ | teriya və eyni zamanda ezunun butun | ||
+ | dəyitilmələritin subyekti, yə”ni duti- | ||
+ | dӱyu butun formaların fəal səbəbi | ||
+ | kimi balla duptulur: S. anlayımqında | ||
+ | materiya pquurun əksi olması cəhət- | ||
+ | DƏn deyil, onun hərəkət formaları- | ||
+ | NIN daxili vəhdəti butun fərq və zid- | ||
+ | diyyətləri (varlıq və pquurun əksliyi | ||
+ | də daxil olmaqla) cəhətdən əks et- | ||
+ | ii li. | ||
+ | |||
+ | SUBSTANTİV BOYALAR —materia- | ||
+ | lın selluloz lifləri uzərində bi- | ||
+ | lavasitə (rəngab iplətmədən) kifa- | ||
+ | yət qədər mehkəm adsorbsiya olunan | ||
+ | sintetik boya maddələri. Guman edi- | ||
+ | lir ki, b.--ı liflərin uzərində | ||
+ | saxlayan quzvə, Hidrogen rabitəsi | ||
+ | və Van-der-Vaals dispers quvvələri- | ||
+ | dir. Kimyəvi tərkiblərinə gərə C.6.- | ||
+ | ın coxu azoboyalar qrupuna daxil- | ||
+ | dir. S.b. hər rəngdə olur. Onların | ||
+ | suya, tərə və s. davamlılıqını ar- | ||
+ | tırmaq ucun boyama zamanı məhlula | ||
+ | xususi bərkidici maddələr qarıpi- | ||
+ | dırılır. S.b. iplik, viskoz, karız, | ||
+ | dəri, nisbətən az miqdarda təbii ipək, | ||
+ | Yun və poliamid liflərini boyamaq | ||
+ | ucun implədilir. | ||
+ | |||
+ | SUBSTİTӰSİYA (con nar. substitu- | ||
+ | (o, lat. 5ib5I io—Yerini dəyinirəm, | ||
+ | əvəzinə tə”yin edirəm), huquqda— | ||
+ | vəsiyyətnamədə ehtiyat vərəsə (substi- | ||
+ | tut) tə Yin etmə. Sovet hӱququnda (məs., | ||
+ | Azərb.SSR Mulki Məcəlləsi, m. 540) | ||
+ | belə vərəsə, əsas vərəsənin vərəsəlik | ||
+ | acılana qədər elməsi və ya vərəsəliyi | ||
+ | qəbul etməkdən boyun qacırması hal- | ||
+ | larında də”vət edilir. | ||
+ | |||
+ | CY BCTPAT (con nar. substratum, həp- | ||
+ | fi mə”nası—dəiənək: sib...-Klat. | ||
+ | 5Eqasit—təbəqə)—hadisələrin umumi | ||
+ | maddi əsası: nisbi sadə, keyfiyyətcə | ||
+ | ibtidai maddi əmələgəlmələrin məc- | ||
+ | musu. Həmin əmələgəlmələrin qariyı- | ||
+ | lıqlı tə”siri nəzərdən kecirilən sis- | ||
+ | temin, Yaxud prosesin xassələrini | ||
+ | iərtləndirir. Ən umumi mə”nada aləm- | ||
+ | də bai verən butun dəyitikliklərin | ||
+ | və prosesin formalarının S.-ı hə- | ||
+ | rəkətdə olan materiyadır. Struktur- | ||
+ | da, məkan pə zamanda tӱkənməz və son- | ||
+ | suz olan S. gercəkliyin butun xassə- | ||
+ | lərinin, əlaqə, qarizılıqlı təsir və | ||
+ | qanunlarının substansional əsası | ||
+ | kimi cıxın edir. S. substansiya an- | ||
+ | layhppına yaxındır (bax həmcinin | ||
+ | Materiya, Substansiya məqalələrinə). | ||
+ | SUBSTRAT—gəlmə dilin təsiri nə- | ||
+ | ticəsində assimilyasiyaya uqrayap Yer- | ||
+ | li dilin yeni, qalib dildə mӱhafizə | ||
+ | edilən unsur əri (məs., fransız di- | ||
+ | lində kelt S.-ı). S.-ın tə”siri dilin | ||
+ | fonetik, leksik və qrammatik sistem- | ||
+ | lərində əzunu gəstərir (bax həmci- | ||
+ | nin Adstrat, Superstrat). | ||
+ | SUBSTRATLAR—1) biolokiya- | ||
+ | D a—coturaqə heyvan və ya bitki orqa- | ||
+ | nizmlərinin, həmcinin mikroorqa- | ||
+ | nizmlərin yapıtldıqı əiyYalar, Yaxud | ||
+ | maddələr. 2) biokimyada—fer- | ||
+ | mentlərin tə”sir etdiyi maddələr. 4S.ə | ||
+ | termipindən ferment cevrilmələrin- | ||
+ | də mitirak edən maddələr mubadilə- | ||
+ | sinin bailanqıc və aralıq məhsul- | ||
+ | larını (mstabolitləri) gestərmək | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ucun istifadə olunur. Ferment reak- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | siyaları zamanı S. fəallataraq re- | ||
+ | aksiya məhsullarının ayrılması | ||
+ | nəticəsində parcalanan ferment- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xi kompleksi əmələ gətirirlər. | ||
+ | Zymikrobiologiyada — mik- | ||
+ | roorqanizmlərin inkitpaf etdiyi qi- | ||
+ | da muhiti. | ||
+ | |||
+ | SUBTROPİK ANTİSİKLON, | ||
+ | namiki antisiklon, sub- | ||
+ | tropik təzyiq maksimu- | ||
+ | m u—mərkəzi eERiroliklərdə olan | ||
+ | Yӱksək təzyiq sahəsi. PQimal yarımku- | ||
+ | rəsində Azor və Havay antisiklonla- | ||
+ | rı, Cənub yarımkurəsində Cənubi | ||
+ | Sakit okean, Cənubi Atlantik okeanı, | ||
+ | Cənubi Hind okeanı antisiklonları | ||
+ | S.a.-a aiddir. S.a. bə”zən okean aiti- | ||
+ | siklonu da adlandırılır. | ||
+ | SUBTROPİK QURİYA QLAR, su 6- | ||
+ | tropiklər—Yerin iki coqrafi | ||
+ | qurpaqı. Pimal və Cənub yarımku- | ||
+ | rələrində təqr. 302 ilə 402 en dairə- | ||
+ | ləri arasındadır. Qıtida mulayim, | ||
+ | yayda tropik hava kӱtlələrinin ustun- | ||
+ | LUYU ilə xarakterizə olunur. Orta | ||
+ | aylıq temp-r 0—5 ilə 20—25*2S ara- | ||
+ | sında dəyipilir. Qıti aylarında bə”- | ||
+ | zən ipqaxtalar olur. Materiklərin q. | ||
+ | hissələri ucun qızmar quraq yayı və | ||
+ | rutubətli qıpı olan yarımquru, | ||
+ | yaxud Aralıq dənizitiinpli | ||
+ | (Aralıq dənizi sahillərində yerləii- | ||
+ | diyindən) subtropiklər xa- | ||
+ | rakterikdir: torpaqları qəhvəyi, bit- | ||
+ | kiləri makvis, qariqa, ppiblək, friqa- | ||
+ | nadır. Materiklərin ipit.-ində musson | ||
+ | iqlimli rutubətli subtro- | ||
+ | piklər YCTYHAMYDP, torpaqları sa- | ||
+ | rı-qonur, sarı və qırmızı, bitki | ||
+ | ərtuyu həmipəyattıl enliyarpaqlı me- | ||
+ | iə formasiyalarıdır. Materiklərin | ||
+ | daxili r-nlarındaquru subtro- | ||
+ | piklər yayılmızdır: torpaqları | ||
+ | boz və qonur, bitkiləri subtropik səh- | ||
+ | ra və yarımsəhra tiplidir. S.q.-ın | ||
+ | daqlıq r-nları yUYH nar MElHƏNƏPH | ||
+ | (orta qurpaqda), alp cəmənləri və | ||
+ | buzlaqlar (Yuxarı quripaqda) xarak- | ||
+ | terikdir. SSR ərazisindəki S.q. | ||
+ | rutubətlisubtropiklərə | ||
+ | (Qafqazın Qara dəniz sahillərinin | ||
+ | mərkəzi və c. hissələri, Kolxida ova- | ||
+ | lıqrı), yayı quraq gecən Yarımru- | ||
+ | tubətli subtropiklərə | ||
+ | Üləhxəbal ovalıqı), Aralıq də- | ||
+ | nizi tipliyarımquru sub- | ||
+ | tropiklərə (Qafqazın Qara də- | ||
+ | niz sahillərinin 1im. hissəsi, Krı- | ||
+ | mın c. sahili) və quru subtro- | ||
+ | piklərə (Alazan-Həftəran vadi- | ||
+ | si, Kur-Araz ovalıqı, Orta Asiya | ||
+ | səhralarının c. kənarı) ayrılır. | ||
+ | S.q.-da mədəni landiaft geniin ya- | ||
+ | yılmıpdır. Okean hissəsi suyunun | ||
+ | yӱksək temp-ru (15—16*S) və duzlulu- | ||
+ | qu ilə xarakterizə olunur, canlı alə- | ||
+ | mi kasıbdır. | ||
+ | |||
+ | SUBTROPİK MEYVƏ BİTKİLƏRİ | ||
+ | —subtropik zonalarda yetnidirilən | ||
+ | coxillik həmiəyatıl, yaxud da yar- | ||
+ | paqı təkulən aqac və kol bitkiləri. | ||
+ | Zeytun, nar, əncir, xurma, naringi, | ||
+ | portaqal, limon, yapon əzgili, badam, | ||
+ | pekan, pustə və s. S.m.b.-nə aiddir. | ||
+ | S.m.6. botaniki cəhətdən bir-birin- | ||
+ | dən uzaq, ekoloji baxımdan isə Ya- | ||
+ | xındırlar. Tropik bitkilərdən fərq- | ||
+ | li olaraq onlar muəyyən dərəcədə su- | ||
+ | kunət devru R PYaxtaya az da- | ||
+ | vamlı (—6 —20"*S) olurlar. S.m.b.- | ||
+ | nin inkipaf prosesinin tam gecməsi | ||
+ | və meyvələrinin yetiiyməsi ucun temp-r | ||
+ | |||
+ | |||
+ | d i- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hə 4000—45002S-dən az olmamalı- | ||
+ | 1. SSRİ-də Cənubi Krımda | ||
+ | Gurc.SSR, Azərb.SSR, Erm.SSR, | ||
+ | Əzb.SSR, Tur.SSR, Tac.SSR və Dar. | ||
+ | MSSR-in subtropik r-nlarında ye- | ||
+ | tipdirilir. : | ||
+ | |||
+ | SUBTRӦPİKLƏR (sub...-H yun. (10- | ||
+ | pikös (kyklos)—neHMə dairəsiy—bə”- | ||
+ | zən subtropik enliklərə və Ya subtro- | ||
+ | pik coqrafi qurptaqlara verilən ad. | ||
+ | SUBURAXAN, suburaxıcı | ||
+ | qurqu—yuxarı byefdəki (bax Byef) | ||
+ | tikintiləri tə”mir etmək, su iLƏ Gə- | ||
+ | tirilmiit cekuntuləri yumaq və s. MƏQ- | ||
+ | sədi ilə su anbarını bopaltmaq ucun | ||
+ | qurqu. S. adətən beton bəndin Gəvdə- | ||
+ | sində (borulu S.), torpaq və dapi bənd- | ||
+ | lərdə isə bəndin bunevrəsində və ya | ||
+ | onun dəvrəsində (tunel S.-ı) yerləit- | ||
+ | dirilir. Buraxılan suyun sərfini | ||
+ | tənzimləmək ucun S. qapı ilə təchiz | ||
+ | edilir. | | ||
+ | SӰVA (5iua)—Fici devlətinin pay- | ||
+ | taxtı. Viti-Levu a.-nın sahilində- | ||
+ | dir. Dəniz portu. Əlkənin sənaye, ti- | ||
+ | carət və mədənəyyət mərkəzi. Əh. təqr. | ||
+ | 75 min (1982). İqlimi tropik, rutu- | ||
+ | bətlidir. Orta illik temp-r 249S, | ||
+ | yaqıntı 3000 mm-dir. Tikinti mate- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rialları, yeyinti, sabun səna yesi, | ||
+ | pəkər z-du var. Turizm inkipaf et- | ||
+ | midir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUVAQ—bina Hissələrinin və ya TH- | ||
+ | kililərin konstruktiv element səth- | ||
+ | ən intaat məhlulundan (suvaq | ||
+ | məhlulundan, maladan) yaradılan | ||
+ | bərkimit hamar təbəqə. Muasir ti- | ||
+ | kintidə hududlayıcı konstruksiya- | ||
+ | ların səthini hamarlapdırmaq, son- | ||
+ | rakı əməliyyatlar (rəngləmə, karız- | ||
+ | cCƏKMƏ BƏ S.) ucun hazırlamaqdan ətru | ||
+ | adi S,, izoləedici (oddan, səsdən, | ||
+ | rentgen pqualarından və s.), ekran- | ||
+ | lapdırıcı kimi xususi S. və | ||
+ | tikilinin estetik ifadəliliyini | ||
+ | gӱcləndirmək ucun dekorativ S., | ||
+ | nəvlərindən istifadə olunur. Bundan | ||
+ | əlavə, monolit (yap) və rypy C. HƏB- | ||
+ | ləri də məvcuddur. Ya suvaq məhlul | ||
+ | halında yaxılır, quru S. isə əvvəl- | ||
+ | cədən z-dlarda iri ləevhə və ya vərəq- | ||
+ | lər halında hazırlanıb sonradan | ||
+ | səthə yapıtidırılır. | ||
+ | |||
+ | SUVAQ İ(YLƏRİ—bina hissələrin- | ||
+ | də və ya tikililərdə konstruktiv ele- | ||
+ | ment səthlərinin (daxili və xarici | ||
+ | 13 x. tavan, arakəsmə və s.) in- | ||
+ | paat məhlulu ilə ertulməsi. Moon o- | ||
+ | lit, Yəni məhlul halında olan yaqp | ||
+ | suvaqın cəkilməsi cox vaxt və zəhmət | ||
+ | aparan tp olduqu ucun muasir sənaye | ||
+ | tikintisindəquru suvaqla əvəz | ||
+ | |||
+ | |||
+ | olunur. | ||
+ | |||
+ | SUVAGİL— Azərb.-da orta əcp iama- | ||
+ | yıii məntəqəsi. İndiki Zaqatala i/t.- | ||
+ | ndən təqr. 50—60 km itm.-i,-də yerlə- | ||
+ | pirdi. S. 19 əsrədək İlisu sultan- | ||
+ | lıqına, sonralar isə Zaqatala dan- | ||
+ | rəsinə, qub.-sına, qəzasına daxil idi. | ||
+ | 1929 ildən Zaqatala r-nunun tərki- | ||
+ | bində olmutdur. Əlveriisiz coqrra- | ||
+ | fi mevqedə yerləpən S. 1950 ildə | ||
+ | aqatala it.-nin 20 km-liyinə gəcu- | ||
+ | rulmut və Yeni Suvagil adlanmıld- | ||
+ | dır. Əhalisi əsasən saxurlardan iba- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Elə, | ||
+ | |||
+ | SUVALKİ (Bima1k1)—Polpanın | ||
+ | ilm.-i.-ində iiəhər. Carna-Qanca cayı | ||
+ | sahilindədir. Suvalki voyevodalıqı- | ||
+ | nın inz.m. Əh, 36 min (1978), Araq | ||
+ | e”MaHıpı, İeİHHTH CƏHa)€CH hə s. Bap | ||
+ | SUVALKİ VOYEVODALIRI (C/s. | ||
+ | icvvödztvo Suvvalkskie) — Tlonmasnbın | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SUVARMA SİSTEMİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 59 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | iim.-“i.-ində inzibati vahid. Mazur | ||
+ | və Suvalki gəlləri Qəkundadır. Sah. | ||
+ | 10,5 min km?, ƏH, 416 min (1978). İnz. | ||
+ | m. Suvalki i.-dir. | ||
+ | |||
+ | S.v., əsasən, aqrar r-ndur. Ərazi- | ||
+ | nin 1/2-i k.t.-na yararlı sahələrdir. | ||
+ | Covdar, arpa, palqamturp əkilir. | ||
+ | Ətlik-sudluk heyvandarlıq və donuz- | ||
+ | culuq inkipaf etmindir. Muhum | ||
+ | sənaye sahələri yeyinti və arac e"ma- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | HA | ||
+ | SUVANNA FӰMA (7.10.1901, Luanq- | ||
+ | prabanq—10.1.1984, Vyentyan) — Laos | ||
+ | siyasi xadimi, iiahzadə. Dəfələrlə | ||
+ | aos kral hekumətinin bali naziri | ||
+ | (1951—54, 1955—58, 1960—62) olmuyi- | ||
+ | dur. Laosa dair Cenevrə saziiylə- | ||
+ | rini (1962) imzalamıpt Muvəqqəti | ||
+ | koalisiya həkӱmətinin, koalisiya par- | ||
+ | calandıqdan (1963—64) sonra isə kral | ||
+ | həkumətinin bal naziri idi. 1972— | ||
+ | 73 ilə S. F.-nın Laos Vətənpər- | ||
+ | vər Cəbhəsi ilə apardıqı danımıq- | ||
+ | lar nəticəsində Vyentyan saziti (1973) | ||
+ | və onun protokolu imzalanmındı. | ||
+ | 1974—75 illərdə muvəqqəti Milli | ||
+ | birlik həkumətinə batcılıq etmii- | ||
+ | dir. 1975 ildən Laos Xalq Demokratik | ||
+ | Respublikası baqi nazirinin məsləhət- | ||
+ | cisi — SSRİ-də olmuidur (1982). | ||
+ | SUVAR--Volqa-Kama Bulqarıstanın- | ||
+ | da pəhər (9—14 əsrlər). Xarabalıqı | ||
+ | Tat.MSSR-in Kuznecika k, yaxınlı- | ||
+ | qındadır. Yatpayınt evləri, saray bi- | ||
+ | nası, Keramika, əmək alətləri, si- | ||
+ | nah, bəzək və s. apkar edilmintdir. | ||
+ | Sənətkarlıq və ticarət (İran, Xa- | ||
+ | rəzm, Zaqafqaziya, əə BƏ s. ilə) | ||
+ | inkitpaf etmipdi. 14 əsrin sonların- | ||
+ | da əhəmiyyətini itirmiptdir. | ||
+ | SUVARLAR—PTimali Qafqazın Xə- | ||
+ | zər dənizi sahillərində yapamıp | ||
+ | tr dilli tayfa (bax Sabirlər). | ||
+ | SUVARMA, irriqasiya—meli- | ||
+ | orasiya nevlərindən biri. S.-da məq- | ||
+ | səd k.t. bitkilərindən yuksək məhsul | ||
+ | almaq, torpaqın su, haBa BƏ istilik | ||
+ | rejimlərini tə"min edib nizamlamaq- | ||
+ | dır. Vegetasiya dəevrundə bitkinin | ||
+ | inkipafı ucun torpaqda nəmlik ca- | ||
+ | tıpmadıqda S.-ya ehtiyac yaranır. | ||
+ | S. k.t. bitkilərinin suya olan tələ- | ||
+ | batını tə”min edir, faydalı mikro- | ||
+ | orqanizmlərin inkipafına imkan | ||
+ | yaradır, bitkinin qida rejimini, | ||
+ | boy və inkipafını | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | gӱcləndirir, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | torpaqın hava rejimini tənzimləyir | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və məhsuldarlıqı artırır, torpaq- | ||
+ | da catıpmayan rutubəti tamamlayır. | ||
+ | Buna devri suvarma yolu ilə nail | ||
+ | olunur. Devri suvarmada torparın | ||
+ | aktiv qatında yaradılan rutubət re- | ||
+ | jimi tələb edilən rӱtubət rejimin- | ||
+ | dən artıq olmamalı, S. aqrotexniki | ||
+ | tədbirlərlə əlaqələndirilməlidir. S. | ||
+ | torpaqda olan qida maddələrini həll | ||
+ | edib məhlul halına salır və bitki- | ||
+ | nin ondan istifadə etməsinə iiərait | ||
+ | yaradır. S. tələb olunan normada ol- | ||
+ | malıdır, bitkiyə verilən artıq su | ||
+ | torpaqın munbit qatında olan qida | ||
+ | maddələrini yuyub torpaqrın alt qatı- | ||
+ | na apara bilər. Torpaqın rutubət- | ||
+ | ləndirilməsi və bitkinin su ilə tə”- | ||
+ | min edilməsi muxtəlif usullarla | ||
+ | (səthi S., suni yaqıpyaqr- | ||
+ | dırma, torpaqaltı S., dam- | ||
+ | cı usulu ilə S. vəs.)aparılır. | ||
+ | SUVARMA ƏKİNCİLİYİ—k.t. bit- | ||
+ | kilərinin suvarma pəraitində ye- | ||
+ | timdirilməsi. K.t. bitkiləri vege- | ||
+ | tasiya dəvrundə normal nəmliklə tə"- | ||
+ | min olunmadıqda suvarmaya ehtiyac | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | yaranır. Quraq r-nlarda suvarma bu- | ||
+ | tun k.t. bitkilərindən sabit və yuk- | ||
+ | sək məhsul alınmasını tə”min edir. | ||
+ | |||
+ | S.ə. Neolit dəvrundən mə lumdur. | ||
+ | Qədim PLərq əlkələrində cayların | ||
+ | daliması İLƏ iLK əkincilik mədəniy- | ||
+ | yətləri əmələ gəldi. Su yatdıqdan son- | ||
+ | ra toxumu cəekmuiq lilə basdırır, | ||
+ | torpaqı ADA bitkiləri | ||
+ | becərirdilər. S.ə.-nin ibtidai for- | ||
+ | ması olan toxa əkinciliyi belə yaran- | ||
+ | mıppdı. İsti, quru iqlimi olan PTərq | ||
+ | əlkələrində əkincilik sun”i suvar- | ||
+ | maya əsaslanırdı. F. Engels 6 iyun | ||
+ | 1853 ildə K. Marksa məktubunda ya- | ||
+ | zırdı ki, PTərqdə əkincilik suvarma | ||
+ | əsasında qurulmutidur, həmin suni | ||
+ | suvarma icmanın, əyalətin və yaxud | ||
+ | mərkəzi həkumətin iti olmutidur (K. | ||
+ | Marks i F. Ənqelıs, Socinenil, t. | ||
+ | 28, str. 221). E.ə. 2-ci minilliyin | ||
+ | sonları, 1-ci minilliyin əvvəllərin- | ||
+ | DƏ Azərb.-da su arxlarının (Muran, | ||
+ | Mil və Qarabaq duzlərində, Naxcı- | ||
+ | vanda və s. İNDİ də izləri qalmıip- | ||
+ | dır) cəkilməsi nəticəsində S.ə. da- | ||
+ | ha da geniplənir. Orta Asiya, Zaqaf- | ||
+ | qaziya və Cənubi Sibirin qədim su- | ||
+ | varma r-nlarında aparılan arxeolo- | ||
+ | ji və tarixi tədqiqatlardan mə”lum | ||
+ | olmuqidur ki, ibtidai toxa əkinci- | ||
+ | liyi intensiv tarlacılıra bilavasi- | ||
+ | tə S.ə.-ndən gecmipdir. Suvarılan sa- | ||
+ | hələrdə, əsasən cəltik, buqda, qarqı- | ||
+ | dalı, sorqo, pambıq, Yem, tərəvəz və | ||
+ | meyvə bitkiləri becərilirdi. | ||
+ | |||
+ | Əksər əlkələrdə (ABPT, Meksika, | ||
+ | İtaliya, Fransa, Rumıniya və b.) bu- | ||
+ | tun əkin sahəsinin 1—1596-ini, əf- | ||
+ | qanıstanda, İranda, VDR-də yarısını | ||
+ | suvarma əhatə edir. SSRİ-də S.ə., | ||
+ | əsasən, Apaqı və Orta Volqaboyunda, | ||
+ | Zavoljyedə, PPimali Qafqazda, Uzaq | ||
+ | Pərqdə, USSR-in c. vil.-ndə, Orta | ||
+ | Asiya resp.-larında, Qazax.SSR-də, Za- | ||
+ | qafqaziyada, o cumlədən Azərb.SSR-də | ||
+ | (pambıq, taxıl, yem bitkiləri və tərə- | ||
+ | vəz sahələri, uzumluklər, meyvə bar- | ||
+ | ları və s.) yerləmir. SSRİ-nin C.ə.- | ||
+ | ində tətbiq edilən tədbirlər suvarı- | ||
+ | lan torpaqların munbitliyini, g.t. | ||
+ | bitkilərinin və əməyin məhsuldarlı- | ||
+ | qının artırılmasını tə"min edir. | ||
+ | S.ə. ərazidə paylapdırıcı və suvarma | ||
+ | kanallarının olması ilə fərqlənir. | ||
+ | Suvarma ilə torpaqda sun"i olaraq su, | ||
+ | hava, istilik və qida rejimi nizama | ||
+ | salınır, torpaqda olan qida element- | ||
+ | ləri həll edilərək bitkilərin mənim- | ||
+ | səyə biləcəyi hala cevrilir. | ||
+ | |||
+ | S.ə.-ndə sun"i yaqıpiyakdırma və tor- | ||
+ | paqaltı suvarma aqrotexniki cəhətdən | ||
+ | daha əhəmiyyətlidir. S.ə.-ndə duzgun | ||
+ | qurulmuti nəvbəli əkinlərlə yanajpı | ||
+ | torpaqın duzgun becərilməsi sistemi | ||
+ | də lazımdır. :Rİ-də S.ə.-ndə cox | ||
+ | zəhmət tələb edən ipləri mexaniklə, | ||
+ | dirmək, əməyin məhsuldarlırını və s. | ||
+ | artırmaq ucun yeni k.t. mapqınları | ||
+ | sistemi yaradılmıntdır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədə Filimo M. S. pome- | ||
+ | niə polevıx yaba: M. 1978" s | ||
+ | SUVARMA NORMASI—butun ve- | ||
+ | getasiya dəvrundə k.t, bitkilərinin | ||
+ | tələbatını ƏDƏMƏK ucun 1 La torpaq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əsinə verilən suyun miqdarı. S.n. S | ||
+ | |||
+ | |||
+ | vegetasiya dəvrundə bitkilərin in- | ||
+ | kiplaf fazalarında onların su sərf | ||
+ | etməsinə, suvarılan torpaqlarda su- | ||
+ | yun itməsinə mӱvafiq olaraq dəvri | ||
+ | suvarma normalarına bəlunur. Dəv- | ||
+ | ri ln. mӱəyyən bitki, əkilmin tar- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | r ə sir müb“ A — oya pula —— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lanın 1 ha-na önp suvarma devrundə | ||
+ | verilən suyun miqdarıdır. Devri | ||
+ | suvarmalar yaqmurlararası fasilə- | ||
+ | lərdə torpaqda catılmayan rӱtubəti | ||
+ | tamamlayır. Suvarılan rayonun iq- | ||
+ | lim pəraiti ilə sıx əlaqədardır. | ||
+ | K.t. bitkilərinin beyuməsi və inki- | ||
+ | iafı uzərində mulpahidə aparmaq- | ||
+ | la, torpaqdakı su ehtiyatını vaxtın- | ||
+ | da tə"yin etmək lazımdır. Torpaq və | ||
+ | iqlim itəraitindən asılı olaraq resp.- | ||
+ | nın ayrı-ayrı zonalarında hər ha | ||
+ | ucun umumi S.n. pambıqa 5800—7800, | ||
+ | taxıla 2900—4700, yoncaya 6000—9600, | ||
+ | ӱzum baqına 4500—5900, cay plantasi- | ||
+ | Yasına 3500—4000, tutunə 4000—4500 | ||
+ | m? arasında gəturulur. S.n. bitkilə- | ||
+ | rin kək sistemi yerləimən torpaq qa- | ||
+ | tının rӱtubətini tam tarla su tutu- | ||
+ | mu həddinə catdıran su miqdarı kn- | ||
+ | mi muəyyən edilir. Veketasiya devru | ||
+ | suvarmalarından əlavə, səpinqabaqı | ||
+ | suvarmalar da aparılır. Bu suvarma- | ||
+ | lar payız və qın fəsillərində tor- | ||
+ | paqda nəmlik ehtiyatı yaratmaq və bə- | ||
+ | rabər cucərti alınmasını tə”min et- | ||
+ | mək ucundur. Buna qın və yaxud yaz | ||
+ | aratı deyilir ki, bu da umumi S.n.- | ||
+ | na daxildir. | ||
+ | |||
+ | Əd. Taqıyev M. M., Suvarma me" | ||
+ | liorasiyası, B., 1961, Baqrov M. N., | ||
+ | Krujilin İ. P., Orositelınıe sis " | ||
+ | temı i ix əkspluatapil, M., 1978, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUVARMA REJİMİ—k.t. bitki- | ||
+ | lərinin suvarma normasını, suvarma- | ||
+ | ların sayını və muddətini təyin | ||
+ | edir. Muəyyən aqrotexniki ipəraitdə | ||
+ | torpaqın su-hava rejimini tənzim- | ||
+ | ləyir. Tsrpaqda yaranan S.r. bitkilə- | ||
+ | rin tələb etdiyi rejimə yaxın olma- | ||
+ | lıdır. S.r. bitkilərin inkitaf dəv- | ||
+ | ru və fazalarında onların suya olan | ||
+ | tələbatını və torpaqın su, qida, duz | ||
+ | və istilik rejiminin nizamlanması- | ||
+ | na uyqun olaraq gəturulməlidir. Belə | ||
+ | uytunluq suvarılan torpaqların MYH- | ||
+ | bitliyini artırır, k.t. bitkilərin- | ||
+ | dən yuksək və sabit məhsul geturul- | ||
+ | məsinə səbəb olur. S.r. bitkilərin | ||
+ | nəvundən, suvarılan rayonların iqlim | ||
+ | və torpaq itəraitindən asılıdır: bu | ||
+ | iqərait dəyitdikdə S.r. də dəyinir. | ||
+ | Bitkilərin S.r. onlara lazım olan | ||
+ | Umumi suvarma normasının veketasiya | ||
+ | dəvrundə paylanmasını nəzərdə tutur, | ||
+ | dəvri suvarmaların sayını, norma- | ||
+ | sını və mӱddətini muəyyən edir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. Qalodin Q. A., . | ||
+ | menu, M., 1979 ə H A.. Rejim oro | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUVARMA SİSTEMİ—suyu suvarma | ||
+ | mənbə yindən geturӱb suvarılan Ələ | ||
+ | rə paylayan və bitkilərin suvarıl- | ||
+ | masını tə min edən qurqular. S.s.-nə | ||
+ | balp su qəbuledici qurqu, ana kanal, | ||
+ | daimi paylayıcı kanallar, mӱvəqqəti | ||
+ | kanallar, suvarma tpəbəkəsi, kollek- | ||
+ | tor-drenaj 1 kəsi, Hidrotexniki | ||
+ | qurqular daxildir, Ba qəbuledici | ||
+ | qurqu su tələbatı planında nəzərdə | ||
+ | tutulmup miqdarda suyu qəbul edib | ||
+ | |||
+ | -S.-nə verir. Suyun əz axını ilə | ||
+ | axması ucun daimi səviyyənc saxlayır, | ||
+ | dapqın sularını sistemə buraxmır, | ||
+ | Su mənbəyindən su S.s.-nə əz axını | ||
+ | ilə verilir. Su mənbəyinin səviyyəsi | ||
+ | —*S.-NDƏN COX apaqı olarsa, su sistemə | ||
+ | nasos qurquları vasitəsilə verilir. | ||
+ | Su ana kanallar vasitəsilə daimi | ||
+ | paylayıcı kanallara, buradan isə tə- | ||
+ | sərrufatlara (k-z və s-zlara) payla- | ||
+ | nır. Mӱvəqqəti kanallar suyu pay- | ||
+ | layıcı kanallardan geturub suvarma | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 60 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ptəbəkəsinə verir. Sızmaya və buxar- | ||
+ | lanmaya gedən itkinin qariısını al- | ||
+ | maq ucun əksər hallarda S.s. qapalı | ||
+ | tikilir. Suvarma kanallarının bir | ||
+ | hissəsi, yaxud hamısı borularla əvəz | ||
+ | edilir. | ||
+ | |||
+ | ƏdD.: Baqrov M. N., Krujilin | ||
+ | İ. P., Orositelınıe sistemı i ix Əks- | ||
+ | ipluatapin, M., 1978. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUVARMA (YƏBƏKƏSİ--suyu suvar- | ||
+ | ma mənbəyindən suvarılan həya pay- | ||
+ | layan daimi və muvəqqəti suaparan | ||
+ | (kanallar) boru Kemərliriy iyəbəkə, | ||
+ | əthi suvarmada S.ip.-ni ox | ||
+ | arxlar, tirələr və suvarma iqırımla- | ||
+ | rı təpkil edir. Mӱvəqqəti kanallar- | ||
+ | dan su, ox arxlara verilib suvarma | ||
+ | iırımlarına paylanır. Pırım- | ||
+ | la suvarmada su cərgə arasında cə- | ||
+ | kilmitp pırımlardan axıb tpaquli | ||
+ | istiqamətdə onların dibindən və qis- | ||
+ | mən divarlarından torpaqa hopur. | ||
+ | Bə"zən suvarma basdırma usulu | ||
+ | ilə aparılır: bu usulla suvarmada | ||
+ | tirələrlə əhatə olunmuzi kicik cahə- | ||
+ | lərə Vudaxılan su tədricən torpaqa | ||
+ | hopur. Selləmə suvarmada su tor- | ||
+ | para tarla uzərində nazik lay halında | ||
+ | axarkən hopur. Bu usulla, əsasən ta- | ||
+ | XIL VƏ coxillik bitkilər suvarı- | ||
+ | lır.Sun”n yaqıtnyaqdırma | ||
+ | usulunda Sp.-ni yaqıtiyatqdıran ma- | ||
+ | pınlar və aparatlar, torpaqal- | ||
+ | tı suvarmada aktiv qatın altında | ||
+ | qoyulmul borular əvəz edir. Bu boru- | ||
+ | lar vasitəsilə, əsasən aktiv qat rutu- | ||
+ | bətləndirilir. Damcı usulu ilə | ||
+ | suvarmada isə S.p.-ni meyvə ba- | ||
+ | Rında və uzum plantasiyasında cərgə | ||
+ | boyunca dirəklərdən asılmıiy poli- | ||
+ | etiler borular və damcıladıcılar | ||
+ | təpqkil edir. | ||
+ | Əd:BaqrozvM.N..Krujilin | ||
+ | İ. P., Orositelhnıe sistemı i nx əks- | ||
+ | pluatapil, M., 1978. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SU VENİR (fr. zonuepyq)—yadigar ve- | ||
+ | rilmit hədiyyə, kimin, yaxud nəyinsə | ||
+ | xatirəsi ilə baqlı pqey. | ||
+ | SUVERENİTET (suverenlik), dev- | ||
+ | lət suvereniteti (alm. Sou- | ||
+ | veranitat, fr. zonueqa:pebe—ali ha- | ||
+ | kimiyyət)—devlətin ez daxili və xa- | ||
+ | rici siyasətində mustəqilliyi. Huqu- | ||
+ | qi mə"nada 4“S.ə terminini ilk dəfə | ||
+ | 16 əsrdə fransız alimi J. Boden iii- | ||
+ | lətmitpdir. Muxtəlif sosial-iqti- | ||
+ | sadi formasiyalarda S. devlət ha- | ||
+ | kimiyyətinin sosial-sinfi mahiyyə- | ||
+ | tindən və cəmiyyətin iqtisadi qurulu- | ||
+ | pundan asılı olaraq muxtəlif mə”- | ||
+ | na dapıyır. Xalqın tam hakimiyyəti | ||
+ | sosialist dəvləti S.-inin əsasıdır. | ||
+ | bilavasitə dəevlət huquqları | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (o cumlədən suveren huquqları) siste- |Ӱ.- || | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mində təzahur edir. Dəvlətin tam ix- | ||
+ | tiyarlı olması həqiqi dəvlət Haki- | ||
+ | miyyətinin həyata kecirilməsini və | ||
+ | beləliklə dəvlət S.-ini tə”min edir. | ||
+ | Dəvlət S.-i devlətə beynəlxalq muna- | ||
+ | sibətlərdə mustəqil beynəlxalq huquq | ||
+ | subyekti kimi cıxın etmək imkanı | ||
+ | verir. SSRİ-nin xarici siyasəti bu- | ||
+ | TYH dəvlətlərin suveren bərabərli- | ||
+ | yi də əsaslanır. Bu prinsip | ||
+ | BMT Nizamnaməsində təsbit edilmini- | ||
+ | dir. S.-ə hərmət muasir Beynəlxalq | ||
+ | utuqun və beynəlxalq mӱnasibətlərin | ||
+ | əsas insiplərindəndir. | ||
+ | SUVERMƏ—rutubətlə tam doymui su- | ||
+ | xurların suyunun bir hissəsini aqır- | ||
+ | lıq qӱvvəsinin tə"siri altında sər- | ||
+ | q axma Yolu ilə verməsi qabiliyyə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUVARMA İYƏBƏKƏSİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ua 7 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ti, S, sӱxurun tam su tutumu ilə mo- | ||
+ | lekulyar su tutumu arasındakı fərqə | ||
+ | bərabərdir. | ||
+ | SUVİROVA Aleksandra Lavrentyev- | ||
+ | Ha (d. 6, 5.1900, Moskva)—rus sovet | ||
+ | | mü aktrisası. Azərb. | ||
+ | SSR xalq artisti | ||
+ | (1941). Səhnə fəa- | ||
+ | liyyətinə 1918ildən | ||
+ | Bakıda ezfəaliy- | ||
+ | yət dərnəklərində | ||
+ | bailamıq, 1927 | ||
+ | 1959 illərdə Azərb, | ||
+ | Rus Dram Teatrın- | ||
+ | da CIXI11 ETMHİ- | ||
+ | dir. S.-nın yaradı- | ||
+ | cılıqı ucun yuk- | ||
+ | sək temperament, sə- | ||
+ | | mimiyyət səciyyəvi | ||
+ | olmutdur. Rolları: Culyetta, Dezde- | ||
+ | mona (“Romeo və Culyettav, “Örennov, | ||
+ | V, PYekspir), Polina (4“Gəlirli yerə, | ||
+ | A. Ostrovski), Nina (4Maskaradə, | ||
+ | M, Lermontov), Sofya (4“Aqıldan bə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | A. L. Suviro- | ||
+ | va Dolores (4“ Daqt | ||
+ | qonaqe, Ye- | ||
+ | panuka) ponyuna. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | naə, A, Tpnöolenon), Tar)ana (eMem- | ||
+ | urannap?, M.. Topkn), AH)a (€ Az6a-sı | ||
+ | baqıə, A. Cexov), Mehriban, Gulnar | ||
+ | Iran, “Vaqifə, S. Vurqun) və s. | ||
+ | UVOROV Aleksaidr Vasilyevic (24. | ||
+ | 11. 1730, Moskva—18.5.1800, Peter- | ||
+ | burq)—rus sərkər- | ||
+ | dəsi, rus hərb sənə- | ||
+ | tinin banilərindən | ||
+ | biri. Generalis- | ||
+ | simus (1799), Rım- | ||
+ | pik qrafı (1789), | ||
+ | İtaliya knyazı | ||
+ | (1799). Hərbci ai- | ||
+ | ləsində doqulmuyt- | ||
+ | dur. 1748 ildə hə- | ||
+ | Ar | qiqi Hərbi xidcə- | ||
+ | mv Mikola tə baplamısn, 1754 | ||
+ | |||
+ | B 4.” “ildə ilk zabit rut- | ||
+ | ali bəsi (porucik) al- | ||
+ | MbiHl, 1756—58 illərdə Hərbi Kolle- | ||
+ | giyada xidmət ar Yeddiillik | ||
+ | muharibədə (1756—63) Kunersdorf ya- | ||
+ | xınlırında vuruqimada (1759), Berlin | ||
+ | (1760) və Kolberqin (Kolobjeq) (4761) | ||
+ | alınmasında iptirak etmitdir. 1770 | ||
+ | ildə gen.-m. rutbəsi almındır. Rusi- | ||
+ | ya— Turkiyə muharibəsində (1768—74) | ||
+ | bir sıra ӱzӱrlӱ Yuruilər etmitdir. | ||
+ | Krım və Kubandakı qopunların go- | ||
+ | mandanı (1776—79), diviziya koman- | ||
+ | diri (1785—87) olmutidur. Rusiya— | ||
+ | Turkiyə muharibəsində (1787—91) rus | ||
+ | qopunları S.-un komandanlıqı al- | ||
+ | tında Fokitani və Rımnik yaxınlı- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | qında qələbə qazanmhııtı (1789), İz- | ||
+ | mail qalasını Hucumla almındılar. | ||
+ | 1791 ildən Finlandiyada, 1792—-95 | ||
+ | illərdə Polpada, 1795—96 illərdə | ||
+ | Ukraynada rus qopunlarına komandan- | ||
+ | lıq etmipdir. İmperator 1 Pavelin | ||
+ | tətbiq etdiyn Prussiya kətək qaydala- | ||
+ | rının əleyhinə cıxdıqrına gərə 1797 | ||
+ | il fevralın 17-də iste”faya buraxıl- | ||
+ | mı və Novqorod qub.-nın Koncanskoye | ||
+ | k.-ndəki malikanəsinə surgun edil- | ||
+ | miidi. 1798 ildə Rusiya, Fransa əley- | ||
+ | hinə 2-ci koalisiyaya (B. Britaniya, | ||
+ | Avstriya, Turkiyə, Siciliya qopa | ||
+ | krallıqı) daxil olarkən, 1 Pavel | ||
+ | mӱttəfiqlərin tə”kidi ilə S.-u PYn- | ||
+ | mali İtaliyada rus qopqunlarının | ||
+ | bap komandanı təyin etməyə məcbur | ||
+ | olmuzqidu vax Şuvorovun İtaliya yu- | ||
+ | ruqiu (1 79 ), Suvorovun İsvecrə yuru- | ||
+ | uy (1799). | ||
+ | |||
+ | S.-un “Qalib gəlmək elmik əsəri | ||
+ | nəzəriyyə və praktikanın vəhdətinə | ||
+ | əsaslanırdı. S. belə hesab edirdi ki, | ||
+ | eDuӱzpmənə insanpərvərliklə də qalib | ||
+ | gəlmək olarə, “Təlimdə asan olan | ||
+ | deyutidə-cətindir, tə”"limdə cətin olan | ||
+ | dəyçtidə asandırə—-S.-un prinsiplə- | ||
+ | rindən idi. | ||
+ | |||
+ | S.-un strategiyası qeyri-adi fəal- | ||
+ | lıqı və qətiyyəti ilə fərqlənmipt- | ||
+ | dir. S. hucumu strateji əməliyyatın | ||
+ | əsas usulu hesab edirdi. S. təkcə be- | ||
+ | yuk strateq yox, həm də misilsiz tak- | ||
+ | tik idi. Kolonna və daqınıq sıra: | ||
+ | nın birgə taktikasının təkmilləin- | ||
+ | dirilməsi S.-un xususi xidməti idi. | ||
+ | S.-un taktikasında atəpt ilə sungu | ||
+ | zərbəsi duzgun əlaqələndirilirdi. S. | ||
+ | vaxtı duzgun qiymətləndirməyi muha- | ||
+ | ribə aparmarın əsas prinsipi sayırdı. | ||
+ | Bir sıra elmlərə dərindən bələd olan | ||
+ | S. alman, Fransız, italyan, polyak, | ||
+ | turk dillərində danıptır, ərəb, fars | ||
+ | və fin dillərini qismən bilirdi. | ||
+ | |||
+ | Rİ Ali Soveti Rəyasət Hey”əti- | ||
+ | nin 1942 il 29 iyul tarixli Fərmanı | ||
+ | ilə ӱc dərəcəli Suvorov ordeni tə”sis | ||
+ | 25. UİK(b)P MK və CCPH | ||
+ | XKS-nin 1943 il 21 avqust tarixli | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .qərarı ilə Suvorov hərbi məktəbləri | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yaradılmıpdır. SSRİ-də S. muzeylə- | ||
+ | i, ona həsr olunmuiq abidələr, ad. | ||
+ | Yapayıti məntəqələri, kucələr və s. | ||
+ | var, haqqında film cəkilmitdir. S.- | ||
+ | un anadan olmasının 250 illiyi | ||
+ | SSRİ-də genin qeyd olunmundur. | ||
+ | Əsəri: Nauka pobejdath, M., 1980. | ||
+ | Ədə Mixanlov O, N., Suvorov, | ||
+ | 2 izd., M., 19805 Qriqorıvev S., Alek- | ||
+ | sandr Suvorov, M., 1980, | ||
+ | SUVӦROV— RSFSR Tula vil.-ndə | ||
+ | iyəhər. Suvorov r-nunun mərkəzi. Ya- | ||
+ | xınlıqında Cerepet DRES-i, əyirici | ||
+ | -Gy Kitab nəpqriyyatı texnikumu var. | ||
+ | yun və odadavamlı gil cıxarılır. | ||
+ | SUVOROVUN İSVECRƏ YURUİYU | ||
+ | (1799)—A. V. Suvorovun komandanlı- | ||
+ | RI ilə rus qopunlarının PTimali | ||
+ | İtaliyadan Alp daqlarını amapar | ||
+ | İsvecrəyə gecməsi (21 sentyabr—8 okt- | ||
+ | yabr). Sӱzorovun taliya yuruttundən | ||
+ | sonra B. Britaniya və Avstriya rus | ||
+ | ordusunun İsvecrədən Reynə geciril- | ||
+ | MƏSİ KİMİ əsassız strateji plan Ha- | ||
+ | zırlamınt və Rusiyaya qəbul etdir- | ||
+ | mipdilər. Rus qopunları korpusu- | ||
+ | nu xilas etmək ucun Suvorovun qopun- | ||
+ | ları sentyabrda 5 gun ərzində 150 km | ||
+ | yolu gecərək Alp daqının ətəkləri- | ||
+ | nə catdılar. General P. İ. Baqra- | ||
+ | tionun ən dəstəsi fransız briqada- | ||
+ | sını geri oturdaraq rus qopunları | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ucun yol acdı. Rus ordusu cətin daq | ||
+ | apırımlarını gecərək Kur r-nuna | ||
+ | cıxdı və oradan Avstriyaya qayıtdı. | ||
+ | S.İ.y. zamanı rus qoptunu əldən və ya- | ||
+ | ralılarla birgə 4 mindən cox adam | ||
+ | itirdi, lakin dupməni bundan dərd | ||
+ | dəfə artıq tələfata uqratdı. S.İ.y. | ||
+ | nəticə verməsə də əsl igidlik numu- | ||
+ | nəsi oldu. Suvorovun dediyi kimi, | ||
+ | ə sungusu Alpı deqlib kecdih. | ||
+ | |||
+ | :İ.y.-nə gərə Suvorova generalissi- | ||
+ | CH. . CƏK rHİMƏTN MH | ||
+ | .İ.y.-nç İY HİMƏTnTƏRnMDƏ np. | ||
+ | SUBӦRVİ İTALİYA YURUİY | ||
+ | (1799)—A. V. Suvorovun komandanlı- | ||
+ | qı ilə muttəfiq rus və Avstriya qo- | ||
+ | punlarının PTimali İtaliyada fran- | ||
+ | sız qopunlarına qarpqı əməliyyat- | ||
+ | ları. Aprelin 27—28-də muttəfiq | ||
+ | qopunları Adda cayı yaxınlıqında | ||
+ | fransız r (komandanı gene- | ||
+ | ri Moro) darmadaqın etdilər və | ||
+ | |||
+ | ilana daxil oldular. İyunun 17— | ||
+ | 19-da Trebbiya cayı yaxınlıqında ge- | ||
+ | neral Makdonaldın qopunu, ən | ||
+ | 15-də Novi yaxınlıqında general Ju- | ||
+ | berin ordusu mərlub edildi. S.İ.y. | ||
+ | nəticəsində butun PTimali İtaliya, | ||
+ | Fransa həekmranlıqından azad olun- | ||
+ | du. Rusiyanın Aralıq dənizi r-nun- | ||
+ | da nufuzunun artacaqından qorxan | ||
+ | muttəfiqlər (B. Britaniya) rus or- | ||
+ | ə. İtaliyadan uzaqlatpdırı | ||
+ | |||
+ | svecrəyə gendərməyi (guya orada ge- | ||
+ | neral Rimski-Korsakovun komandan- | ||
+ | lıqı altındakı rus korpusu ilə bir- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ləpmək ucun) qərara aldılar. | ||
+ | |||
+ | SU QABARI (Lagenaria iceraria, ƏB- | ||
+ | vəllər—Q. vilgareis) ra6arkuMHnəp də- | ||
+ | siləsindən birillik bitki. Vətəni | ||
+ | Afrikadır. Birevli, bircinsiyyət- | ||
+ | li cicəkləri yarpaq qoltuqunda tək- | ||
+ | tək yerlətir. Meyvəsinin uz. 20—90 | ||
+ | sm, diametri orta hesabla 30 sm- | ||
+ | dir. Hər igi yarımkurənin tropik | ||
+ | və St elə qədimdən yetipt- | ||
+ | dirilir. SSRİ-nin c. r-nlarında, | ||
+ | o cumlədən Azərb6.SSR-in bir cox | ||
+ | r-nlarında meyvəsinə gərə, bə”zən də | ||
+ | n tiv bitki kimi becərilir. | ||
+ | SUQALDIRICI MAPYIN—mayeni | ||
+ | (batlıca olaraq suyu) muəyyən hundur- | ||
+ | luyə qaldırmaq ucun matın. sadə | ||
+ | S.m.-a mancanaq və dolamacarx misal | ||
+ | ola bilər. Daha murəkkəb S.m.-lar be- | ||
+ | iyk həcmdə fasiləsiz su verimini tə”- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | verildi. Engels | ||
+ | |||
+ | |||
+ | I ə YS | ||
+ | HƏ | ||
+ | ” 4 r. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = qalı heyvanlar sinfi, | ||
+ | |||
+ | 2 == TƏPD3HHAZƏH suda-quruda Yapyamaqa gecən | ||
+ | İ ilk onurqalılardır. | ||
+ | |||
+ | 7 dkuru tekur, yumurtası | ||
+ | . rӱpeymləri quruda ingita | ||
+ | uyqunlapmamınqlar (anamvilər). İn- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | rximed VnNti: | 28—vint, | ||
+ | min edir. Buraya Arximed vinti, su- | ||
+ | qaldırıcı carx və noriya aiddir. | ||
+ | Arximed vinti (itək.) nov (və ya ertuk) | ||
+ | və vintdən ibarətdir. Vint guӱlək ya- | ||
+ | xud digər mӱhərriklə fırladılır | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SUDAK | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — | ||
+ | 5————.. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ilıq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (təqr. 50 dəvr/dəq). Suyu 3—4 m | ||
+ | hund.-ə qaldırmaq mumkun olur. | ||
+ | |||
+ | SUQALDIRICI HARX—suyu qal- | ||
+ | dırmaq ucun texniki vasitə: Y3ƏDPHH- | ||
+ | də sərbəst asılmıtıl cemcələr olan | ||
+ | 2—6 m diametrli carx. Carx fırla- | ||
+ | narkən aqparıda cəmcələrə dolan su | ||
+ | yuxarıda yerlətən novun uzərində | ||
+ | cəmcələrdən bollpalır. Cemcə əvəzinə | ||
+ | bə"zən sərt bərkidilən pərlərdən is- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tifadə olunur. | | ||
+ | Da OLUNUR. və Hokkaylo a-rı | ||
+ | arasında boqaz. Yapon dənizini Sa- | ||
+ | kit okeanla birlətdirir. Uz. nı | ||
+ | 110 km, ən dayaz yeri abnare nə 1 | ||
+ | |||
+ | m. Donmur. Əsas portları: okada- | ||
+ | te (Hokkaydo a.), Aomori (Honsu a.), | ||
+ | SUQƏBULEDİCİ — yaxınlıqındakı | ||
+ | ərazidən qurudulma sistemi vasitə- | ||
+ | silə yıqılan suyu qəbul edən və ya | ||
+ | |||
+ | |||
+ | aparan suaxıdan, sututar və yaxud | ||
+ | cuxur. Bə”zi hidrotexniki şukəturu- | ||
+ | c rqulara da S. deyilir. | ||
+ | |||
+ | SUQIZDİRİCİ suyu buxar, is- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ti su, qızmar qazlar və elektrik cə- | ||
+ | əyanı ilə qızdırmaq ucun istidə- | ||
+ | pdirici aparat. S.-dan (*s/li şu təc- | ||
+ | izatı,su ilə isitmə sistemlərində, | ||
+ | buxar qazanına verilən suyu qızdır- | ||
+ | ma sistemində BƏ C.-TƏ istifadə edi- | ||
+ | lir. Səthi qızma tipli S, daha cox | ||
+ | yayılmınldır, burada istilik, qız- | ||
+ | dırılan suya buxar və ya isti su ilə | ||
+ | qızdırılan metal boruların səthi | ||
+ | ilə ayn Kontakt S.-sı (su bila- | ||
+ | vasitə buxarla və ya isti su ilə qız- | ||
+ | dırılır) az iptlədilir. Yerli S.-la- | ||
+ | ra vanna kolongası, spiral boru və s. | ||
+ | misal ola bilər. | ||
+ | SUQOVUNYAN— Azərb.SSR Sabir- | ||
+ | abad r-nunun Kurkəndi sovetliyində | ||
+ | kənd. R-n mərkəzindən 3,5 km 1lm.-ipp1.- | ||
+ | də, dӱzənlikdədir. Əh. 3263 (1985): | ||
+ | pambıqcılıq, taxılcılıq və heyvan- | ||
+ | darlıqla məpquldur. Səkkizillik | ||
+ | məktəb, kitabxana, tibb məntəqəsi var. | ||
+ | SUDABORULMA—asfiksiyanın nəv- | ||
+ | mӱxtəlifliyi, tənəffus yollarına su | ||
+ | dolmaqla beyin və batqa toxumaların | ||
+ | kəskin oksigen catınmazlıqından | ||
+ | öamı verən elum, Yaxud terminal və- | ||
+ | ziyyət. Əlum 3—5 dəq-dən sonra tənəf- | ||
+ | fus və qan devranı dayandıqdan son- | ||
+ | ra bap verir. S. tipik və yaxud qəfil | ||
+ | əlum nəticəsində də (urək xəstəliyi, | ||
+ | kəllənin, boyun fəqərələrinin travma- | ||
+ | sı və s.) ola bilər. Belə halda elu- | ||
+ | mun səbəbini məhkəmə-tibb ekspertiza- | ||
+ | sı ayırd edir. Suda boqulana hadisə | ||
+ | yerində klinik əlum zamanı gəstəri- | ||
+ | lən ilk yardım effektli olur: tə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nəffus yollarını sudan azad etmək, | ||
+ | sun"i aları ӱrəyi masaj etmək | ||
+ | = və s. Həyat | ||
+ | |||
+ | . sından sonra mӱtləq Həkim nəzarəti | ||
+ | olmalıdır, əks təqdirdə xəstə aqrci- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = Yərlərin ədemindən elə bilər. | ||
+ | SUDA-QURUDA YAYYAYANLAR, am- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | unksiyalarının bərpa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | fibiyalar (AqarhyIv) (yun. | ||
+ | H1Ioz—ikili Bəyat Kes ə —OHYp- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .-Q.Y. su həyat | ||
+ | alıqlar kimi | ||
+ | (kurusu) və | ||
+ | etməyə | ||
+ | kipafı metamorfozla gedir. | ||
+ | da maddələr mubadiləsi cox zəifdir: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bədən temp-ru dəyinkən və xarici mu- Və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hit temp-runa uyqundur. | ||
+ | Muasir S.-q.y. 2850 nevdən ibarət | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 3 dəstədə birlətir: ayaqsız amfibi- | ||
+ | yalar, quyruqlu amfibiyalar və quy- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | aqr- 6 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .“r.İ.- “ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 61 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ruqsuz amfibiyalar. S.-q.y.-ın İyM- | ||
+ | paq və nəm dərisi tənəffusdə muhum | ||
+ | rol oynayır. Qaz mӱbadiləsi ucun zə- | ||
+ | ruri olan dərinin nəmliyi selikli | ||
+ | vəzilərin ifrazatı ilə tənzim olu- | ||
+ | nur. Bədənin bel tərəfində iri zə- | ||
+ | hərli ifrazatı olan serozlu vəzi- | ||
+ | lər yerlətir. Ən beyin yaxpqı, beyin- | ||
+ | cik zəif inkipyaf etmiyiidir. Kəllə- | ||
+ | beyin sinirləri 10 cutdur. Surfələ- | ||
+ | rində yan xətt orqanı olur. Gəzun ak- | ||
+ | komodasiyası bullur cismin yerdə- | ||
+ | yipməsi ilə gedir. Yetkin S.-q.y. | ||
+ | heyvani yemlə qidalanırlar. Diiqlər | ||
+ | ovu tutmaq ucundur. Balıqlardan | ||
+ | fərqli olaraq S.-q.y.--ın xırda ovu | ||
+ | tutmaq ucun yaphilqan selik ifraz | ||
+ | edən vəzili, hərəkətli dili var. Yet- | ||
+ | kin S.-q.y.-ın ciyəri, xoanaları və | ||
+ | qırtlaq qıqırdaqı olur. Ciyərlə tə- | ||
+ | Kabus dəri tənəffusu ilə tamamla- | ||
+ | nır. Surfələrin qan devranı balıq- | ||
+ | ların qan dəvranına oxtardır. Urə- | ||
+ | yi uckameralıdır. Yetkin fərdlər- | ||
+ | də cut gəvdə beyrəyi var. Erkəklərin- | ||
+ | də cӱt toxumluq, ditilərində cut yu- | ||
+ | murtalıq ol Kloakaya duppən yu- | ||
+ | murtahuceyrə yumurta borusu ilə xa- | ||
+ | ricə ifraz edilir. Cox vaxt 3—4 il- | ||
+ | liyində cinsi yetkinliyə catır. Yal- | ||
+ | nız bə"zi S.-q.y. diridoqandır. Coxu | ||
+ | kuru tekur (3—28 minədək). S.-q.y.- | ||
+ | ın əksəriyyəti faydalıdır (k.t. bitki | ||
+ | zərərvericilərini məhv edir). Bir | ||
+ | cox əlkələrdə qurbaqaların əti yeyn- | ||
+ | lir, həmcinin fiziologiya təcrubələ- | ||
+ | ri ucun obyektdir. Qazıntı S.- | ||
+ | q.Y. muasir S.-q.y.-dan xeyli cox və | ||
+ | mӱxtəlifdir. S.-q.Y.-ı onurqa və kəl- | ||
+ | ləsinin qurulupquna gerə təsnif edir- | ||
+ | lər. Əsas tapıntı yerləri PPimal ya- | ||
+ | rımkurəsində, ayrı-ayrı tapıntılar | ||
+ | isə Cənubi Afrika və Hindistanda- | ||
+ | dır. SSRİ-də Rus platformasının | ||
+ | c. hissəsində coxdur. | ||
+ | SUDARILAN— Mingəcevirdə, Kur | ||
+ | cayının sol sahilindəki eyniadlı | ||
+ | sahədə Z—13 əsrlərə aid 2 X6-li ya- | ||
+ | tpayın yeri və qəbiristan (bax həmci- | ||
+ | nin Mingəcevir arxeoloji komplek- | ||
+ | si). 1946—53 illərdə aparılan ar- | ||
+ | xeoloji qazıntılar zamanı erkən | ||
+ | feodalizm devrunun zəngin arxeolo- | ||
+ | ji kompleksi—məitpət tikintiləri | ||
+ | və xristian mə"bədləri |alban (Qaf- | ||
+ | qaz) kitabələriy, Sasani və Xilafət | ||
+ | pullarından nbarət inələr aii- | ||
+ | gar edilmindir. Yalayılı yerindən | ||
+ | dulus kӱrələri tapılmıiy, yaxınlı- | ||
+ | qındakı qəbiristanda kup, taxtaqu- | ||
+ | tu, katakomba və xristian qəbirləri | ||
+ | tədqiq edilmindir. | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd: Vahidon R, M., sək | ||
+ | 11—U1İ əsrlərdə, B., əl Mingəcevir | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUDAK—USSR Krım vil.-ndə məhəp. | ||
+ | . r-nunun mərkəzi. Qara dəniz sahi- | ||
+ | lindədir. 2 iərab z-du, yeyinti kom- | ||
+ | inatı, cərək kombinatı, istirahət | ||
+ | evləri, sanatoriyalar, pansionatlar | ||
+ | var. Dənizkənarı iqlim Kurortudur. | ||
+ | |||
+ | E.ə. 4 əsrdə indiki S.-ın Yerində | ||
+ | tavrların yalayınt məskəni vardı. | ||
+ | 3— 13 əsrlərdə burada ppərqi slavyan- | ||
+ | lar arasında Suroj kimi tanınmıpt | ||
+ | ticarət mərkəzi olan yunan iqəhəri | ||
+ | “uqdeya yerləttmitdi. 13 əsrdə mon- | ||
+ | qol-tatarlar S.-ı daqıtdı. 13 əsrdən | ||
+ | Venesiya Resp.-sına, 1365 ildən ge- | ||
+ | lı ri məxsus idi, 1475 ildə | ||
+ | S.-I rlər daqıtdılar. 16—18 əsr- | ||
+ | lərdə Arım xanlıqının iəhəri ol- | ||
+ | mӱmdur. 14—15 əsrlərə aid genuya- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 62 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | lılara məxs | ||
+ | yevdəki *So | ||
+ | marlıq qor | ||
+ | |||
+ | |||
+ | şqala (1958 ildən Ki- | ||
+ | iya muzeyiə tarixi me"”- | ||
+ | uqunun filialıdır), 16 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dairəvi və duzbucaqlı mudafiə qul- | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ləsi, qəsr, gӱnbəzli kilsə (sonradan | ||
+ | Tӱrklər məscidə cevirmiiylər), an- | ||
+ | bar, qalanın yaxınlıqında liman | ||
+ | qӱlləsinin və 12 həvari kilsəsinin | ||
+ | və s. qalıqları var. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədə SekirinskinN S. A., Ocer- | ||
+ | Kİ istorii Suroja, Simferopolh, 1955: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | M. iə n A. L., Krım v srednie veka, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CYDAH (əp.əl s) —rapanap, səHqu - | ||
+ | lər əlkəsi)— Afrikada təbii vilayət. | ||
+ | Beyuk Səhranın c. sərhədindən 4—8*” | ||
+ | İ1m.e.-NƏ qədər və Atlantik okeanın- | ||
+ | De Efiopi Ya yaylasınadək uzanır. | ||
+ | |||
+ | ah. təqr. 5 mln. km?, Qərbi, Mərkə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zi və YLzərqi S.-a bəlunur. Afrika | ||
+ | platforması ərazisindədir. R kan | ||
+ | konusları (Marra d., 88 mu S.-da | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ən yӱksək nəqtə) var. İqlimi subek- | ||
+ | vatorial, Soy Ən soyuq ayın | ||
+ | orta temp-ru 20—26*S-dir. İllik | ||
+ | Yarıntı iim.-dan c.-a 100 mm-dən 2000 | ||
+ | Mmm-dək artır. Ən beyuӱk cayları: Nil, | ||
+ | Niger, Seneqal və s. Ən bəyuk gəlu | ||
+ | LU. Tipik taztetalar, terənə | ||
+ | ropik mepyələr ustundur. Seneqal, | ||
+ | Takucia hücə , Qambiya, Mali, Ni- | ||
+ | ger, Cad, Sudan, Mərkəzi Afrika | ||
+ | Resp.-sı, Kamerun, Nigeriya Benin, | ||
+ | Toqo, Qana, Yuxarı Volta, Fil Di- | ||
+ | pi Sahili, Qvineya Resp.-sı ərazi- | ||
+ | ləri tamamilə və ya qismən S.-dadır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SUDAN (sYəy.P), Sudan Demogk- | ||
+ | ratik Respublikası | ||
+ | (4.83 yə 015,—YN, gn). | ||
+ | |||
+ | Umumi mə”lumat, Afrikanın i/m.- | ||
+ | p.-ində, Qırmızı dəniz sahilində | ||
+ | dəvlət. Misir, Liviya, Cad, Mərkəzi | ||
+ | Afrika Resp.-sı, Zair, Uqanda, Ke- | ||
+ | niya və Efiopiya ilə Həmərtəldir, | ||
+ | Sah. 2,5 mln. K.M?, ƏH. təqr. mln. | ||
+ | (1982). Paytaxtı Xartum it.-dir. S. in- | ||
+ | zibati cəhətdən 8 regiona bəlunur. | ||
+ | |||
+ | Devlət quruluiyu, S. resp.-dır. | ||
+ | Daimi Konstitusiyası 1973 ildən quv- | ||
+ | vədədir. Devlət və həkumət bacısı 6 | ||
+ | il muddətinə secilən prezidentdir: o, | ||
+ | həmcinin ali bat komandandır. Qa- | ||
+ | nunverici hakimiyyət prezidentə və 4 | ||
+ | il mӱddətinə secilən Milli Xalq | ||
+ | Məclisinə (birpalatalı parlament) | ||
+ | məxsusdur. Prezidentin dekreti ilə | ||
+ | Nazirlər Purası buraxılmıp, Res- | ||
+ | publika PQurası (prezident yanında | ||
+ | məpvərətci orqan) yaradılmıidır. | ||
+ | |||
+ | Təbiət. ərazisinin cox Hissə- | ||
+ | si hund. 300—1000 m olan platodur. | ||
+ | Ancaq q.-də (Darfur platosu) və c.-da | ||
+ | (Mərkəzi AFrNka yuğsəkliynnin qol- | ||
+ | ları) Hhund. 3000 m-dən yuxarı olan | ||
+ | sahələrə rast gəlinir. Əlkənin ən | ||
+ | yuksək nəqtəsi Kinyeti d.-dır (3187 | ||
+ | m). Faydalı qazıntıları: dəmir fi- | ||
+ | lizi, manqan, qızıl, xrom, daiyduz, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUDAN | ||
+ | |||
+ | |||
+ | H | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SUDA II | ||
+ | 170 0 120 Mü kul” SA ri | ||
+ | — İ | ||
+ | zi im miri rnınnnnnndnyınnei-JFuuninaninunurn nın | ||
+ | Aİ HB HTA 1 Vadi-Halfa De. ə y | ||
+ | zl | mə İl İTİ TİP M bilib | ||
+ | də ə) İT EM = * Nnvu ( | ||
+ | ib ə 5 ud Ne ah PBA LAL | ||
+ | | 0——" İ Bu MK. I Delq = | ||
+ | BƏ TRY” Çə İh 5 q nanə dəni) s | ||
+ | = “ | onqola sa "on | ||
+ | | D I. | ||
+ | = Nuxeyla | ıl PL. = ə | ||
+ | = : cl) 5/ 4-cç = | ||
+ | : | 5 ə. əri o 2 2 ybastӧnav, ə . = Qokar | ||
+ | Ennedi = mə A/Merob axa hi?ər6səp- P | | ||
+ | u Ey y Ə0-DəbbaçUkurti / AtbarayD |, di | ||
+ | "450 21 əə / /42-DamərӱCdə = eb balim | ||
+ | | zi ab | 1 0,. kk ki | ||
+ | yaylası 21 ə” R ə 2 : İsə k r3— s | ||
+ | 21 ” pır ————y————— = – HA. , uk | ||
+ | əmma zz ər | dm. 6- cı asta ln o 9 m 2” İ E | = | ||
+ | gӱrə aa | II iH M im uH R YİMALİ-XARTUM KASSALAKE Akordat === | ||
+ | €“ |, mTuMA nh L fə OmdurmAN II iə —— YA “acı | ||
+ | : 1 | | Ruvoyba | ə ” Dİ YARTUM - TL / | ||
+ | m” D A P dy R s ə həpasə xsl ( “əə Auliya - | ||
+ | KDORD O)F d,d də .. dərə) | ||
+ | Əl-Fater 1 q / “sək SUMER | ||
+ | = m, —— ( = Əd-Dueym A: | ||
+ | “= Darfur əra “= | ||
+ | ə m = xsi Var Pyan ə” | ||
+ | ə, . — 2 “ * 1 c | ||
+ | Mappa a, 3088” f Q ə ə zə m, m“ | ||
+ | yaylası Xə ( ƏH-Həhyağ.—.. ə £— ə mi | ||
+ | : bala lə | kəsib" IDillinc ik “əə "əl | ||
+ | — 0 HƏHVYy BİÖİH “— | ” | , Temadinq d. | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “Mu Haçər-Bançə | ||
+ | DAR FUR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | in Hü | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Dİ. k OR DӰS | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | | | ||
+ | -F əs AL 5 | ||
+ | Deym Zubeyr | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 2 — bı? | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Cənub /-- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —q | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 144 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | duqlı : il. | ||
+ | FAN 2 dӱ | ||
+ | r x | ||
+ | / c = “ə” yn” | ||
+ | R = Su “ə | ||
+ | əə Mi” H H ə = uc | ||
+ | “72 1 Mələkal T ƏDDİS-ƏBƏBO,, | ||
+ | “ = i ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ) = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | = “ | ||
+ | sar mnfli parnın 2. zə | ||
+ | 4 QƏRBİ A | ||
+ | ӰU "Eqo XCENVATORİAL| 4X | ||
+ | v Tüxüupü yel - | | ||
+ | mö “ə S- ƏYALƏT 4UBA | | ||
+ | ? "ed Yambio Yə ə” O | ||
+ | AK əıa | ||
+ | = yes? Farace T:: – Nimule* 3187 ef | ||
+ | — —— — ə M di idi" | ||
+ | | Səudiyyə Ərabistanı bə nü” nə : y : A N D A 1 | ||
+ | avbeet, mika, gips və s, İqlimi iim.- saxlamınlar, qalanları xristian- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | da tropik səhra (orta aylıq temp-r | ||
+ | 1,5—352S: illik yaqıntı 200 mm-dək), | ||
+ | c.-da ekvatorial mussondur (orta ay- | ||
+ | lıq temp-r 23—309S: illik yaqıntı | ||
+ | 500— 1400 mm). Ən beyuk cayı Nildir. | ||
+ | Coxlu mӱvəqqəti su axarları var. | ||
+ | Torpaq ərtuyu (im.-da və q.-də zəif in- | ||
+ | kipaf etmiidir. C.-da, əsasən, fer- | ||
+ | ralitli və alferritli qırmızı, qır- | ||
+ | mızı-qonur torpaqlar Yayılmındır. | ||
+ | Əlkənin (im.-ında bitki ərtuyu yox | ||
+ | dərəcəsindədirz c.-da tək-tək arac- | ||
+ | ları olan Yuksəkotlu savannalar var. | ||
+ | Bə”zi c. və daqlıq r-nlarda tropik | ||
+ | mepələrə rast gəlinir. Antilop, zu- | ||
+ | rafə, fil, bəbir, aslan, ləvəqulu, | ||
+ | marabu, piton, timsah, sese milcəyi | ||
+ | və s. var. Caylar balıqla zəngindir. | ||
+ | Milli parklar yaradılmındır. | ||
+ | Əhali. Əhalinin yarıdan coxu, | ||
+ | əsasən, əlkənin 1im. r-nlarında ya- | ||
+ | payan ərəblərdir. Nil vadisində nu- | ||
+ | biyalılar, 1im.-i.-də beçalar (dil- | ||
+ | lzri kutit dillərinə aiddir), c.- | ||
+ | da nilboyu dillərində, q. sərhədləri | ||
+ | boyunda isə Mərkəzi və Pərqi Sudan | ||
+ | dillərində danınlan Xalqlar yaxipa- | ||
+ | yır. Dəvlət dili ərəb dilidir. Əha- | ||
+ | linin 7096-indən coxu musəlmandır: | ||
+ | 2596-i ən"ənəvi dini e"tiqadlarını | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dır. İiiləyən əhalinin təqr. 8594-i | ||
+ | k.t.-nda calınır (1981). Orta sıxlıq | ||
+ | 1 km2?-də 7,8 Hə ərdir (1981). Hləhəp | ||
+ | əhalisi 1396-dir. İri ipəhəri Xartum | ||
+ | (Omdurman və PTimali Xartum ilə | ||
+ | birlikdə)—1,2 mln.-dan cox (1980). | ||
+ | |||
+ | Tarixi mə”lӱmat, S. ərazisi Dahi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dəvrundən məskunlatmıdır (bax | ||
+ | Xartum mədəniyyəti). Muasir C. | ||
+ | ərazisinin xeyli hissəsi (qədimdə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Xuii əlkəsi, 10 əsrdən Nubiya) qədim | ||
+ | misirlilərə qohum sami-hami və gu- | ||
+ | iit tayfaları ilə məskunlatmıpi- | ||
+ | dı. E.ə. təqr. 8 əsrlə isə Napata dəv- | ||
+ | ləti yarandı. 4 əsrin əvvəllərində | ||
+ | S.-ı Aksum kö ari ilqal et- | ||
+ | di. b əsrdən xristianlıq, 7 əsrdən | ||
+ | isə elkəyə ərəblərin muhacirəti ilə | ||
+ | islam dini Yayılmaqa baptladı. 14 | ||
+ | əsrin sonu—16 əsrin əvvəllərində | ||
+ | |||
+ | ərazisində sultanlıqlar yaraplı. | ||
+ | 1820—22 illərdə S.-ı, o ə | ||
+ | periyasının vassalı olan Misir nit- | ||
+ | qal etdi. 60-cı illərin sonu—70-ci | ||
+ | illərin əvvəllərində S.-da İngiltə- | ||
+ | rənin tə siri gӱcləndi. Yadellilərin | ||
+ | zӱlmӱnə və milli əsarətə qariqı baiy- | ||
+ | lanmın geniiy xalq hərəkatını (bax | ||
+ | Məhdicilər hərəkatı) İngiltərə — | ||
+ | Misir ordusu yatırdı (1898), 1899 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | | (or. “ila "3 I bi A İT 5 ALAN | ||
+ | —" i .... ) R”. A s. = –— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | də | ||
+ | r zə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “ | ||
+ | Adu | ||
+ | lə | ||
+ | ə. : | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —phgh | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 7 7 | ||
+ | -..—-ır-ı-x ğıızıı-ıxn. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Sudan. 1. Nubiya səhrası ərazisində Nil cayının gerunutpu. 2. Nil cayında balıq vətəgəsi. ə. Mavi Nil əyalətində | ||
+ | |||
+ | |||
+ | otlaq 4. Xartum ppəhəri. | ||
+ | sərdabadan tapılmıiy piyalələr. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | divarı. E. ə. 5 əsr. 8. Meroedən tapılmıni bilərzik. Qızıl, mina, E. ə. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ildən S. İngiltərə— Misir Sudanı | ||
+ | adı ilə B. Britaniya və Misirin mu1- | ||
+ | tərək malikanəsi (kondominium)e"lan | ||
+ | olundu: S. əslində İngiltərənin mus- | ||
+ | təmləkəsinə cevrildi. | ||
+ | |||
+ | 20 əsrin 20-ci illərində və xusu- | ||
+ | silə İkinci dunya muharibəsindən | ||
+ | (1939—45) sonra əlkədə milli azadlıq | ||
+ | Hərəkatı genitləndi. 1956 il yanva- | ||
+ | rın 1-də S. mustəqil resp. e”lan olun- | ||
+ | du. Həmin ildə SSRİ ilə diploma- | ||
+ | tik munasibətlər yaradıldı. 1958 il- | ||
+ | də mӱrtəce quvvələr əlkədə hərbi dig- | ||
+ | tatura rejimi yaratdılar: parlament | ||
+ | buraxıldı, siyasi partiyaların fəa- | ||
+ | liyyəti qadaqan olundu, lemokratik | ||
+ | quvvələr təqib edildi. Hərbi reji- | ||
+ | min hakimiyyəti devrundə S.-ın,im- | ||
+ | perialist dəvlətlərindən asılılıRrı | ||
+ | gucləndi. 1969 ildə S. ordusunun de- | ||
+ | mokratik əhvali-ruhiyyəli zabitləri- | ||
+ | nin inqilabi cevrilini nətiçəsində | ||
+ | mӱrtəce rejim devrildi: Sudan De- | ||
+ | mokratik Resp.-sı (SDR) yaradıldı- | ||
+ | qı elan edildiy əlkədə mutərəqqi | ||
+ | sosial-iqtisadi və siyasi dəytipiklik- | ||
+ | lər Həyata gecirildi, sosialist əlkə- | ||
+ | ləri ilə munasibətlər geniiyləndi. | ||
+ | Lakin daxili murtəce quvvələrin, | ||
+ | eləcə də imperialist dairələrinin | ||
+ | təxribatcılıq fəaliyyəti, həmcinin | ||
+ | demokratik qӱvvələr arasındakı ixti- | ||
+ | laflar SDR-in mutərəqqi inkitpafı- | ||
+ | na getdikcə daha artıq mane olurdu. | ||
+ | 1971 ildə sol əhvali-ruhiyyəli zabit- | ||
+ | lərin dəvlət cevriliti cəhdi boiya | ||
+ | cıxdı: cevriliil iitirakcıları və | ||
+ | onlara kəməkdə təqsirləndirilən Su- | ||
+ | dan Kommunist Partiyası amansız | ||
+ | cəza tədbirlərinə mə”ruz qaldı. S.-ın | ||
+ | imperialist dəvlətləri ilə əlaqələ- | ||
+ | ri gӱcləndi və əlkədə kapitalist in- | ||
+ | kipaf yoluna meyl artdı. Siyasi və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əsr | ||
+ | Munxen. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ictimai hayatı islamlatdırmaq cəhd- | ||
+ | ləri qӱvvətləndi. Son illərdə S.-da | ||
+ | hakim rejimə qariqı mӱqavimət hərə- | ||
+ | katı gӱcləndi. 1985 ilin aprelində | ||
+ | S.-da dəvlət cevrilitii bat verdi, | ||
+ | hakimiyyətə hərbcilər kecdi. | ||
+ | |||
+ | Siyasi partiyalar və həmkarlar | ||
+ | ittifaqları. SudanSosialist | ||
+ | İttifaqı (SSİ)—1972 ildə ya- | ||
+ | ralılmınn, 1985 il aprel cevrili- | ||
+ | ipindən sonra buraxılmıpqidır: elcxə- | ||
+ | də yYekanə leqal və haxim siyasi tə1P- | ||
+ | kilat idi. Sudan Kommunist Parti- | ||
+ | yası. Sudan Fəhlə Həmkar- | ||
+ | lar İttifaqlarının fFe- | ||
+ | derasiyası — 1950 ildə təsis | ||
+ | elilmitpdir. Umumdunya Həmkarlar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İttifaqları Federasiyasına daxil- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dir. | ||
+ | |||
+ | İqtisadi-coqrafi ocerk. S., iqti- | ||
+ | sadiyyatı zəif inkipaf etmin aqrar | ||
+ | əlkədir. Təbii ehtiyatları az eyrə- | ||
+ | nilmitdir. Torpaqların icarəyə Ke- | ||
+ | turulməsi geni” yayılmınidır. G.t.- | ||
+ | nın muhum sahəsi pambıqcılıqdır. | ||
+ | Pambıq, əsasən, Ar Nil və Mavi Nil | ||
+ | cayları arasındakı sahədə əkilir. | ||
+ | Kalıp, yerfındıqı, darı, kuncut, | ||
+ | buqda, iqəkər qamıqpı, xurma və s. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yetiidirilir. S. dunyala istehsal olu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nan qummiarabikin 9094-ə qədərini | ||
+ | verir. Heyvandarlıq KeHəpu XapaK- | ||
+ | terlidir. Qaramal, lavar, dəvə və s, | ||
+ | saxlanılır. Nil cayı və onun qolla- | ||
+ | rınla balıq ovlanır. Sənaye zəif in- | ||
+ | kipaf etmiidir. K.lt. xammalını | ||
+ | e”mal edən mӱəssisələr ustundur. Qi- | ||
+ | kinti materialları, istehlak malla- | ||
+ | rı istehsal olunur. Atbara, Port-Su- | ||
+ | dan və Pimali Xartumda neft və me- | ||
+ | tal eqmalı mӱəssisələri var. SSRİ- | ||
+ | nin kəməyi ilə 4 k.t. məhsulları | ||
+ | e”malı 3-du, 2 taxıl elevatoru və s. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 5. Xartumda Sudanlı Mehdinin məqbərəsi. 19—20 əsrlər. 6. Meroe ipəhərinin cənubundakı | ||
+ | 7. Meroedə padpah Arnekamanın təsviri olan relyef. Allah Apedamak məbədinin cənub | ||
+ | Misir İncəsənəti Davlət | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Kolleksiyası. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sənaye obyekti tikilmitdir. 1979 il- | ||
+ | də ABPQ-ın *PYevronə tpirgəti elkənin | ||
+ | mərkəzi r-nlarında neft yataqları | ||
+ | kəiif etmiitdir. D.y.-larının uz. | ||
+ | təqr. 5 min k.m, avtomobil yollarının | ||
+ | uz. 21,2 min km, daxili su yolları- | ||
+ | nın uz. təqr. 6 mini km-dir (1982). | ||
+ | 1978 illə Port-Sulan—Xartum neft | ||
+ | məhsulları kəməri cəkilmiidir. Bey- | ||
+ | nəlxalq aeroportu Xartumdadır. İri | ||
+ | dəniz portu Port-Sudandır. Pambıq, | ||
+ | qummiarabik, qəhvə, dəri və s. ixrac, | ||
+ | mapın və avadanlıq, peft, ərzaq və s. | ||
+ | idxal edilir. Xarici ticarəti, əsa- | ||
+ | sən, B. Britaniya, AFR, Yaponiya və | ||
+ | ABİQ ilədir. Pul vahidi S. funtudur. | ||
+ | Səhiyyə. 1971 illə S.-da əhalinin | ||
+ | hər min nəfərinə dupiən doqum sayı 45, | ||
+ | əlum sayı 20, hər min nəfər dirido- | ||
+ | qulana gərə uttaq elumu 130 olmuni- | ||
+ | dӱr. Orta emur kipilərdə 44,6, ra | ||
+ | dınlarda 46,9 illir. İnfeksion və | ||
+ | parazitar xəstəliklər gepili yayıl- | ||
+ | mhipdır. S.-da 15,4 min carpayılıq | ||
+ | (əhalinin hər min nəfərinə 1,1 car- | ||
+ | payı) 122 xəstəxana, 606 dispanser, | ||
+ | 1,3 min Həkim (əhalinin Hər 12,5 min | ||
+ | nəfərinə 1 həkim), 77 dpi həkimi, | ||
+ | 371 əczacı, 16 minə yaxın orta tibb | ||
+ | ipcisi var (1973). Həkim kadrlar | ||
+ | Xartum Un-tinin tibb fakultəsində | ||
+ | hazırlanır. | ||
+ | — Maarif, 1956 ilədək əhalinin | ||
+ | yalnız 596-i oxuyub-yazmaqı bacarır- | ||
+ | dı. Əlkə istiqlaliyyət qazanlıqdan | ||
+ | sonra xalq maarifi haqqında qanun | ||
+ | qəbul edildi. Təhsil icbari deyil. | ||
+ | Təhsil mudləti ibtidai məktəblərdə 6: | ||
+ | orta məktəblərdə 6 (34-3), texipki pe- | ||
+ | itə məktəblərində 3—4 ildir. Xartum- | ||
+ | da un-t, politexnik və k.t. in-tları | ||
+ | var. Beyuk kitabxanaları: Xartumda | ||
+ | un-t kitabxanası, Omdurmanda kut- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nara pq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Bo ——pjikq—-aqkc=Dxfjkjtij"Jİgisiə—- ana x. ə = | ||
+ | = 2 ğaqy-—JFB—Ikjı ma | ||
+ | a | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 64. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ləvi kitabxana, Muhum muzeyləri: | ||
+ | Xartumda C. milli muzeyi, Etnoqrafi- | ||
+ | ya zəli, Meroedə muzey-qoruq. | ||
+ | buat, radio verilimiləri, te- | ||
+ | leviziya. Ӧlkədə ərəb dilində guçndə- | ||
+ | lik cƏl-Əyyamə (1953), 4Əs-Səhafaə | ||
+ | (1962), həftəlik FƏl-Quvvət əl-Mu- | ||
+ | səlləhəə (1969) qəzetləri və s. cıxır. | ||
+ | Sudan Nyus Eycensi (SUNA) infor- | ||
+ | masiya agentliyi 1970 ildə yaradıl- | ||
+ | mımpdır. Devlət tərəfindən nəzarət | ||
+ | edilən radio (1940) və Devlətin ixti- | ||
+ | yarında olan televiziya (1962) veri- | ||
+ | lipləri idarələri Omdurmandadır. | ||
+ | Ədəbiyyat. İlk mə"lum ədəbi nu- | ||
+ | munələr 10 əsrə aiddir. Orta əsrlər | ||
+ | S. ədəbiyyatı klassik ərəb ədəbiyya- | ||
+ | tı zəminində inkipaf etmiptdi | ||
+ | (bax Ərəb mədəniyyəti. Ədəbiyyat). | ||
+ | 19 əsrin sonlarında Yəhya əs-Səlya- | ||
+ | vi və b. mӱstəmləkəcilik əleyhinə mç- | ||
+ | barizəni tərənnum etmipt, ərəbləri | ||
+ | birliyə cnaqırmıtlar. Əbd əl-Qədir | ||
+ | əl-Muxtar S. ədəbiyyatında ilk pye- | ||
+ | sin muəllifidir. Əbu Cukkuda, Əli | ||
+ | Əhmədani, Həmzə əl-Malik Tunbul, | ||
+ | Yusif Bətir ət-Ticani və 6. poeziya- | ||
+ | nı inkipaf etdirmiptlər. İkinci | ||
+ | dunya mӱharibəsindən sonra milli | ||
+ | azadlıq mubarizəsi və sosial tərəq- | ||
+ | qi məvzuları geni yayıldı (Tac | ||
+ | əs-Sirr Həsən, Məhəmməd əl-Fayturi | ||
+ | və 6. ppairlər, Məhəmməd Əhməd Məh- | ||
+ | cub, ət-Təyib Zərruk, Əbu Bəkr Xa- | ||
+ | lid, əz-Zubeyr Əli, Salah Əhməd İb- | ||
+ | rahim və b. nasirlər). S. ədəbiyyatın- | ||
+ | dan bə”zi numunələr Azərb. dilinə | ||
+ | tərcumə olunmupdur. | ||
+ | e”marlıq və təsviri sənət. S.-ın | ||
+ | ən qədim incəsənət abidələri Neolit | ||
+ | dəvruӱnə aiddir (gildən Heyvan fiqur- | ||
+ | ları, yapma keramika, qaya təsvirlə- | ||
+ | ri). E.ə. 2-ci minillikdə S. incəsə- | ||
+ | nəti Qədim Misir mədəniyyəti isti- | ||
+ | qamətində inkipaf etmitpidir. S.-da | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xristianlıqın yayılması ilə (6 əs- S | ||
+ | rin 2-ci yarısından) əlaqədar tikil- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mipp kilsələr me”marlıqı və divar | ||
+ | rəsmlərinə gərə qibtilərin incəsə- | ||
+ | nətinə yaxın olmutidur. 15—16 əsr- | ||
+ | lərdə Qərbi S.-da dap me”marlırı in- | ||
+ | kipaf etmipdi. 19—20 əsrlərdə xalq | ||
+ | yapayın evlərinin ən xarakterik ti- | ||
+ | pi ciy kərpicdən tikilmiiy komalar | ||
+ | olmupdur. pa me"marlıqı tipin- | ||
+ | də binalar əsrin ortalarınadək | ||
+ | iri yapayıpt mərkəzlərində (Xartum | ||
+ | və s.) cəmlənmitdi. 1956 ildən sonra | ||
+ | sənaye və yapayıtt binalarının plan- | ||
+ | lı tikintisi geniplənmitdir. Xalq | ||
+ | sənəti aqac heykəltərailıqı, gildən | ||
+ | kicik plastika əsərləri, mis BƏ KY- | ||
+ | Mym illin Dİ ətiyalar, də- | ||
+ | ri mə”"mulatları hazırlanması və s. | ||
+ | ilə təmsil olunur. 20 əsrin ortala- | ||
+ | rından milli dəzgah incəsənəti ya- | ||
+ | ranmıpdır (Heykəltəratlar M. Kua, | ||
+ | A. Hamid, boyakarlar X. Abbas, M. | ||
+ | O, Bəpir, qrafik A. A. Burhan), | ||
+ | Teatr. 1936 ildə S.-da teatr cə- | ||
+ | miyyəti təpkil edilmitdir. 1940 il- | ||
+ | DƏN kӱtləvi tamatpalar verilmitdir. | ||
+ | 1950 ildə teatr cəmiyyətinin əsasında | ||
+ | ərəb dilində tamapalar gestərən dram | ||
+ | və musiqi susa fəaliyyətə bap- | ||
+ | lamınpdır., Əlgədə muasir Sudan teat- | ||
+ | rı, Xartum truppası, bir necə xalq | ||
+ | rəqs ansamblı fəaliyyət gestərir. | ||
+ | Kino. 1968 ildə S.-da tədris və | ||
+ | xroniga filmləri istehsal edən gi- | ||
+ | də izərəsi əə 1969 il- | ||
+ | cimidlər və arzularə (rej. ər- | ||
+ | Rəpid Məhdi) adlı ilk tammetraj- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUDAN DİLLƏRİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lı bədii film buraxılmıtdır. | ||
+ | Kino prokatı və filmlərin idxalı | ||
+ | iqəxsi iirkətlərin əlindədir. cNə- | ||
+ | sillərin mubarizəsiə, cQardatlar | ||
+ | arasında ixtilafə (1972, 1973, hər | ||
+ | nki filmin rej. A. Hapim), *Tacucı | ||
+ | (1983, rej. Qadalla) və s. bədii film- | ||
+ | lər cəkilmipdir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədl. Demidcik V. P., Sudansğal | ||
+ | literatura XX vh., Duqanbe, 1972: Demok- | ||
+ | raticesgkan Respublika Sudan, Spravoc- | ||
+ | nig, M., 1973, Voblikov D. R., Pec- | ||
+ | publika Sudan. 1956—mağ 1969 r., M., | ||
+ | 1978, Sorokin A. A., Aqrarnın vop- | ||
+ | ros v Sudana, M., 1979, BockarevQ. | ||
+ | |||
+ | n Sopialınan struktura sudanskoqo qo= | ||
+ | roda, M.. 1980, Qusarov V. İ., Sopi- | ||
+ | Apono ikonominesiof razvitie Sudana, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUDAN DİLLƏRİ--20 əsrin 1-ci | ||
+ | yarısında afrikapqunaslıqda Sudan- | ||
+ | da yayılmın dilləri bildirmək ucun | ||
+ | iplədilən termin. S.d.-nin mustə- | ||
+ | qil qohum dil ailəsi olması fikri- | ||
+ | ni alman dilcisi K. lən irəli | ||
+ | surmutadu. Sonralar bu muçlahizənin | ||
+ | yanlıtplıqı düş yetirildi və ame- | ||
+ | rikan alimi C. Qrinberqin 50—60-cı | ||
+ | illərdəki tədqiqatlarından sonra S.d. | ||
+ | termini tədriclə aradan cıxmaqa batp- | ||
+ | ladı. Muasir genealoji təsnifatda | ||
+ | Nil-Bəyuk səhra dillərinin yarım- | ||
+ | qruplarını bildirən ipərqi və mər- | ||
+ | gəzi S.d. terminləri iplədilir. | ||
+ | Ədl Pavlenko A. P., Sudanskin | ||
+ | izık, M., 1965, Kondratov A., Zemla | ||
+ | lodev—zemla lzıkov, M., 1974. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUDAN İSTİFADƏ —dəvlətin mus- | ||
+ | təsna mulkiyyətində olan sulardan (su | ||
+ | obyektlərindən) 50 ETMƏ. COBET | ||
+ | qanunvericiliyində Si. nevləri ama- | ||
+ | qıdakılardan asılıdır: istifadə | ||
+ | məqsədlərindən, istifadə usulundan| | ||
+ | texniki ipərtlərdən: oy obyektlərinin | ||
+ | tala verilməsi ppərtlərindən, | ||
+ | |||
+ | .i. huququnun yaranması əsasların- | ||
+ | dan (birinci—su obyektini bilavasi- | ||
+ | tə devlət isifadəyə verdikdə və ikin- | ||
+ | ci—sudan istifadə edən tərəfindən | ||
+ | verildikdə). Butun su hevzələrindən | ||
+ | umumi istifadə (cimmək ucun, mal- | ||
+ | qara suları və s.) pulsuzdӱr və buna | ||
+ | dəvlət orqanlarının xususi icazəsi | ||
+ | tələb olunmur. Xususi məqsədlə sudan | ||
+ | istifadəyə dəvlət orqanları icazə | ||
+ | verməlidir: istifadə pullu da ola | ||
+ | bilər. İstifadəcilər sulardan səmə- | ||
+ | rəli istifadə və mӱhafizə tələblə- | ||
+ | rinə riayət etməlidirlər. Fəaliyyəti | ||
+ | su hevzələrinin zibillənməsinin mu- | ||
+ | hafizəsi tələblərinə cavab verməyən | ||
+ | yeni və bərpa edilmin it ləri, | ||
+ | sexləri, aqretatları istismara qəbul | ||
+ | etmək qadaqandır. Əgər muhafizə tə- | ||
+ | ləbləri pozularsa, cirkab suların | ||
+ | axıdılması məhdudlapdırılmalı, | ||
+ | dayandırılmalı, yaxud qadaqan edil- | ||
+ | məlidir və bu haqda muhafizə orqanla- | ||
+ | rı xəbərdar edilməlidir. Su nəql.-ı, | ||
+ | AaRac axıtma, k.t. və s.-nin tullantı- | ||
+ | larından suları ilan iə etmək ucun | ||
+ | də S.i. sahəsində tələblər sistemi mu- | ||
+ | əyyən edilmipdir. alə tələblə- | ||
+ | rinə .riayət etməməkdə təqsirləndiri- | ||
+ | lənlər intizam, inzibati və cinayət | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUDAN MCTMGARƏ T. HYHVY (1890). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | fqaziyada, o cumlədən Bakı və | ||
+ | Yelizavetpol qub.-larında suvarma | ||
+ | qaydalarını ilətdirmiti sənəd. | ||
+ | 1890 il dekabrın 3-də car həkuməti | ||
+ | “Zaqafqaziyada su uzərində huquq və | ||
+ | torpaqların suvarılması haqqında | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —————ıxqçKXxıEıznnaıxıcz———cı ıı. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qanunə vermitdi. Qanun iki hissə- | ||
+ | dən: cƏsasnaməə və “Qaydalarədan iba- | ||
+ | pər idi. FƏsasnaməədə su sahibliyi | ||
+ | və su ӱzərində huquq, suvarma uzrə | ||
+ | inzibati bəlgu, su idarələrinin qu- | ||
+ | rulupqu və vəzifələri, suvarma uzrə | ||
+ | vəzifəli pqəxslərin (mirab, cuvar, su | ||
+ | vəkilləri) Huquqları, sudan istifa- | ||
+ | də qaydaları və s. əksini tapmındı. | ||
+ | “Qaydalarə isə sudan istifadə huqu- | ||
+ | quna aid muӱddəaları əhatə edirdi. | ||
+ | |||
+ | .İ.Q.-na əsasən suvarma idarə siste- | ||
+ | mində xususi dəevlət orqanları sayı- | ||
+ | lan su mufəttiti, muhəndisi və vəki- | ||
+ | li vəzifələri yaradılmıtdı. S.i.q. | ||
+ | su məsələsində zəhmətkeiy kəndlilərin | ||
+ | deyil, torpaq sahiblərinin, kənd bur- | ||
+ | juaziyasının mənafeyini mudafiə et- | ||
+ | MHHI BƏ kənddə ictiman iqtisadi mu- | ||
+ | nasibətləri daha da gəskinləidir- | ||
+ | qmitdi. S.i.q. Azərb. tarixində suvar- | ||
+ | ma qaydalarını rəsmilətdirən ilk | ||
+ | qanun aktı idi. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədə Talıbzadə İ. A., XTX əsr | ||
+ | nə XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda | ||
+ | suvarma və sudan istifadə, B., 1980. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUDAN KOMMUNİST PARTİYA- | ||
+ | s (SKP, ələ kol cv, 1)—1946 | ||
+ | ildə yaradılmın, uzun muddət € Mun- | ||
+ | li azadlıq uqrunda Sudan hərəkatız | ||
+ | adı altında gizli fəaliyyət gəstər- | ||
+ | mippdir. 1956 ildə SKP-nin 3-cu qu- | ||
+ | rultayında partiyanın proqramı qə- | ||
+ | bul olundu, SKP Sudanın milli is- | ||
+ | tiqlaliyyətinin məhkəmləndirilməsi, | ||
+ | milli demokratik inqilabın HHKH- | ||
+ | mağ etdirilməsi uqrunda mubarizədə | ||
+ | əlkənin mutərəqqi vətənpərvər quvvə- | ||
+ | lərinin birlətpdirilməsi sahəsində | ||
+ | fəal ipp aparmıtdı. 1964 ildə hər- | ||
+ | i diktatura devrildikdən sonra SK | ||
+ | acıq fəaliyyətə bapladı. Lakin 1965 | ||
+ | ildə mӱrtəce quvvələrin hakimiyyəti | ||
+ | ələ alması ilə yenidən gizli fəaliy- | ||
+ | yətə gecdi. 1967 ildə SKP-nin gizli | ||
+ | pəraitdə kecmii 4-cu qurultayında | ||
+ | partiyanın nizamnaməsi" və yeni proq- | ||
+ | ramı qəbul olundu. 1969 ildə murtə- | ||
+ | ce rejim devrildikdən sonra Okp | ||
+ | yenidən acıq ii bapladı: kom- | ||
+ | ne tlir həkumətin tərkibnnə secil- | ||
+ | dilər. Lakin Sudan mnlli demokra- | ||
+ | tik Hərəkatı daxilindəki ixtnlaf- | ||
+ | lar və irtica quvvələrinin fitnəkar- | ||
+ | lıqları SKP-nin fəaliyyətini cətin- | ||
+ | ləqidirdi. 1971 ildə S sol əhva- | ||
+ | li-ruhiyyəli zabitlərin muvəffəqiy- | ||
+ | yətsizliklə nəticələnmii silahlı | ||
+ | devlət cevrilipi cəhdinə kəmək gos- | ||
+ | tərməkdə ittiham olunaraq gutləvi | ||
+ | tə qiblərə və cəza tədbirlərinə mə"- | ||
+ | ruz qaldı. SKP-nin bir necə rəhbəri, | ||
+ | o cumlədən SKP MK Batp katibi Məh- | ||
+ | cub e"dam edildi. SKP yenidən giz- | ||
+ | li eni yətə gecdi. | ||
+ | |||
+ | numayəndə hey"əti Kommunist | ||
+ | və fəhlə partiyalarının beynəlxalq | ||
+ | Moskva mutpavirələrində (1960, 1969) | ||
+ | ititirak etmin və qəbul olunan sənəd- | ||
+ | .. bəəimindir. SKP K Baiy ga- | ||
+ | tibi Məhəmməd İbrahim Nuquddur. | ||
+ | Mərkəzi orqanı cəl-Meydanə qəzeti- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dir. x | ||
+ | |||
+ | SUDAN OTU, sudan sorqosu | ||
+ | (Boqrhit bidapepze)—taxıllar fəsi- | ||
+ | ləsinin sorqo cinsindən birillik yem | ||
+ | bitkisi. Coxyarpaqlı gevdədən ibarət | ||
+ | kol (hund. 0,5—3 x) əMmənə gətirir. | ||
+ | Yarpaqları lansetiəgillidir. Meyvə- | ||
+ | si dənlimeyvədir. Yabanı halda Afri- | ||
+ | kada (Nil vadisində) rast gəlir. Qər- | ||
+ | bi Avropada, 1Pimali və PQərqi Afri- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cy3 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 65 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kada, Hindistanda, PTimali və PTərqi | ||
+ | Amerikada, Avstraliyada, SSRİ-nin | ||
+ | Avropa hissəsinin c.-i, r-nlarında, | ||
+ | Qazaxıstanda, Altay əlkəsində, Uzaq | ||
+ | = ƏRQDƏ Yem bitkisi kimi becərilir. | ||
+ | Yapıl kutlə, quru ot və silos halın- | ||
+ | da heyvanlara verilir. 100 k? quru | ||
+ | otda 57 yem vahidi və 7,4 q protein | ||
+ | əlan . yapıl kutlə, 50—80 | ||
+ | ru ot, 6—13 s toxum yıqılır. | ||
+ | SUDAN HAQQINDA İNİLTƏRƏ — | ||
+ | ə, ln (1899, 1953) | ||
+ | —bax ngiltərə—Misi . | ||
+ | pu (1899, ər r saziilə | ||
+ | SUDANLAR —azoboyaların bir qru- | ||
+ | pu. Suda həll olmur, lakin bitki və | ||
+ | heyvan yaqlarında, karbohidrogen- | ||
+ | lərdə və bə”zi battqa uzvi birlətmə- | ||
+ | lərdə həll olur. Spirtli lakları, | ||
+ | plastik kutlələri, mumu, ipamı və s. | ||
+ | boyamaq Uzun .tplədilir. Mikrosko- | ||
+ | piİYAada yaq hissəciklərinin aydın go- | ||
+ | ruӱnməsi ucun onları S, vasitəsilə | ||
+ | boyayırlar. | ||
+ | SӰDANLI MEHDİ, Mə | ||
+ | Əhməd (12.V.1844, Nil | ||
+ | Lebab a.—22.6.1885, Xartum yaxın- | ||
+ | lıqında)—1881 ildə PQərqi Sudan- | ||
+ | da bapqlamıpi xalq usyanının balpcı- | ||
+ | sı. x. və Xartumda dini təhsil | ||
+ | almıp, mmaniyyə dərvip ordeni- | ||
+ | nə qopulmutdu. 1881 ildə əzunu mehy- | ||
+ | i elan edərək Sudanda Turkiyə—Mi- | ||
+ | sir həkmranlıqına və ingilis mus- | ||
+ | təmləkəcilərinə qarpyı milli azadlıq | ||
+ | mӱbarizəsinə bapcılıq etmitdi. 1883 | ||
+ | ildə Kordofan vil.-NİN mərkəzi əl- | ||
+ | Xbeydi (əl-Əbyəd), 1885 ildə isə əlkə- | ||
+ | nin əksər ərazisini azad edərək Mehdi- | ||
+ | cilər dəvlətinin əsasını qoymutidu. | ||
+ | SUDANLILAR--Sudanın ppm. birə. | ||
+ | sinin ərəb dilində danıptan əsas əha- | ||
+ | lisi (bax Şudan məqaləsinin əhali | ||
+ | bəlməsi, həmcinin ərəblər). | ||
+ | SUDET DARLARI ((polyakca və cex- | ||
+ | və Sudety, am, Sudeten), Kp k o H O- | ||
+ | ın e—Cexoslovakiya, Polpa və ADR- | ||
+ | nə narnap. İIIIM.-m.-nən Hexn)a massi- | ||
+ | BHHH əhatələyir. Uz. 300 km-dən cox- | ||
+ | dur. Maks. hund. 1602 m (Snejka d.). | ||
+ | Əsasən, qranit, qneys, pqist, həmcinin | ||
+ | vulkanik suxurlardan təpkil olun- | ||
+ | mupdur. Metələr və cəmənliklərlə | ||
+ | ertuludur. Milli parklar, kurort- | ||
+ | lar var. Turizm və xizək idmanı in- | ||
+ | kipaf etmipdir. | ||
+ | SUDOӦVAYA VİİYNYA—USSR Lvov | ||
+ | vil.-ndə pqəhər. Sudovaya Vipnya d.3. | ||
+ | st.-Ndan 2 km aralıdır. Qarınıq yem, | ||
+ | tikinti materialları z-dları, yeyin- | ||
+ | ti sənayesi mӱəssisələri: zoobaytarlıq | ||
+ | texnikumu, tarix-əlkəpqunaslıq muzeyi | ||
+ | var. 1230 ildən mə"lumdur. | ||
+ | SӰ DOQDA—RSFSR Vladimir vil.- | ||
+ | ndə ptəhər. Sudoqda r-nunun mərkəzi. | ||
+ | PQipə-lif z-du, gətanəyirmə f-ki | ||
+ | var. 1552 ildə salınmıntdır. | ||
+ | SUDƏYƏN—axının artıq kinetik | ||
+ | enerjisini azaltmaq Ta MACCHB Ta- | ||
+ | va: suaiıranın atpaqı byefində (bax | ||
+ | Byef) məcranın dibinə dətənir. Ar- | ||
+ | tıq enerjinin azaldılmasını inten- | ||
+ | sivləpdirmək ucun sudeyən yerlərdə | ||
+ | cox vaxt quyu, divar və s. xususi qur- | ||
+ | qular da duzəldilir. | ||
+ | SӰDRABKALN Yanis (əsl adı və fa- | ||
+ | miliyası Arvid Sudrabkalns, | ||
+ | 1925 ilədək ArvidPeyn e) (17.5.1894, | ||
+ | İncukalns, indiki Riqa r-nu—4.9. | ||
+ | 1975, Riqa)—latıt sovet pairi. Lat. | ||
+ | SSR xalq piairi (1947), Lat.SSR EA | ||
+ | akad. (1973). Sosialist Əməyi Qəhrə- | ||
+ | manı (1974). SSRİ Dəvlət mukafatı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ACE”—ə, t. 0 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | həMMƏN | ||
+ | Halbınna, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | laureatı (1948). 1951 ildən Sov.İKP | ||
+ | uzvu. “Qanadlı Armadaə (1920) ppe”r | ||
+ | toplusunda insanları qardatlıra | ||
+ | caqırmıtnidır. Beynəlmiləlcilik və | ||
+ | sovet vətənpərvərliyi, sulh uqrunda | ||
+ | mubarizə sovet devru yaradıcılı- | ||
+ | RININ ƏSAaS Nətularıdır: cQardat | ||
+ | ailədə (1947), “Yenə də baharı (1964), | ||
+ | c Pəncərə qabarındakı Gəyrulə (1969) | ||
+ | və s. kitabları. Azərb.-a əsr olun- | ||
+ | muiq pe”rləri, Azərb. ədəbiyyatına | ||
+ | dair məqalələri var. Bə”zi pe"rləri | ||
+ | Azərb. dilinə tərcumə edilmiyindir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SSRİ Ali Sovetinin (7—8-ci carı- .- | ||
+ | rıti) deputatı olmuqidur. 3 dəfə Le- | ||
+ | nin ordeni, 3 baqa orden və medal- : | ||
+ | |||
+ | |||
+ | larla təltif edilm iidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: İzbr., M.—L., 1948, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | su miqdarını toplayan, basqı yara- | ||
+ | dan Lidrotexniki qurqulardan və bas- | ||
+ | qı sayəsində hərəkət edən su axını- | ||
+ | nın enerjisini elektrik enerjisinə | ||
+ | cevirən hidroturbindən ibarətdir. | ||
+ | Mexaniki fırlanma enerjisi hLid- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Stixi, M., 1964: Dve novellı, Riqa, 1971, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədə Trofimov R., Putı pozta, | ||
+ | Riqa, 1964, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SӰDRABU-ECUS, (təxəllusu, əsl adı * | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Eduard Zilber) (11.9.1860, indiki | ||
+ | Oqre r-nu, Vidzeme—30.1.1941, Mos- | ||
+ | kva)—latıip sovet yazıcısı. Latın | ||
+ | sovet ədəbiyyatının banilərindəndir. | ||
+ | Rusiyada 1905—07 illər inqilabın- | ||
+ | da iptirakına gərə tə"qib olunan S. | ||
+ | E. 1907 ildə Bakıya gəlmiit, 1920 ilə- | ||
+ | dək burada mӱəllimliklə yanatı, in- | ||
+ | qilabi fəaliyyətini də davam etdir- | ||
+ | mip, Sovet hakimiyyəti uqrunda əldə | ||
+ | silah mӱbarizə aparmıpdır. Bakı | ||
+ | Kommunasının mӱvəqqəti suqutundan | ||
+ | (1918, 31 iyul) sonra İvan Sirmays adı | ||
+ | ilə gizli fəaliyyətə kecmipt, əvvəlcə | ||
+ | PPəki, sonra isə Salyan məktəblərində | ||
+ | dərs demitpdir. 1924 ildən Moskvada | ||
+ | yapamhıtidır. cLə"nətə gələsən, kec- | ||
+ | mipə (1921), *Quzqunlarqə (1923), cBa- | ||
+ | taqlıq dumanındaı (1925) povestlərin- | ||
+ | nə narı burjua millətciləri tən- | ||
+ | QİD olunur. c“Fırtınadan əvvələ | ||
+ | (1922) mənzum romanında latın pro- | ||
+ | letariatının inqilabi mubarizəsi ək- | ||
+ | sini tapmıqldır. Məvzusu Azərb. hə- | ||
+ | yatından alınmın əsərləri (c-Yunisə | ||
+ | povesti, 1922 və s.) var. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: İzbr., 1955: | ||
+ | CudnoV Dauga, Riqa, 19 | ||
+ | |||
+ | Əd.: İstoril latıtiskoN literaturı, | ||
+ | t. 1, Riqa, 1971, | ||
+ | SUDUR— Azərb.SSR Qusar r-nunda | ||
+ | kənd. S. sovetliyinin mərkəzi. R-n mər- | ||
+ | kəzindən 65 km q.-də, dar ətəyindədir. | ||
+ | Əh. 638 (1984), Əsas təzrrufatı | ||
+ | heyvandarlıqdır. Orta məktəb, klub, | ||
+ | kitabxana, -tibb məntəqəsi var. | ||
+ | SUDUR APIRIMI–Bai Qafqaz | ||
+ | silsiləsində daq apırımı. Azərb, | ||
+ | SSR (Pəki r-nu) ilə Daq. MSSR ara- | ||
+ | sındakı sərhəddədir. Hund. 2822 m. | ||
+ | SUDURCUQ—bax Suluq. | ||
+ | SU-ELEKTRİK STANSİYALARI | ||
+ | KASKADI—cayın axını boyunca | ||
+ | bir-birindən mçəyyən məsafədə yer- | ||
+ | ləmimii və əz aralarında su təsərru- | ||
+ | fatı rejiminin umumi olması ilə | ||
+ | əlaqələnmiii SES-lər qrupu. S.-e.s.k. | ||
+ | cayın energetika ehtiyatlarından tam | ||
+ | istifadə etməyə, axının tənzimlənmə | ||
+ | dərəcəsini yӱksəltməyə imkan verir. | ||
+ | Bu da SES-lərin umumi guӱcunu və | ||
+ | hasilatını artırır, ayrı-ayrı SES- | ||
+ | lərin gӱcuӱnun manevr edilməsi itə- | ||
+ | raitini yaxpılan?dırır. SSRİ-də | ||
+ | ən beyuk S.-e.s.k. Yenisey cayında ya- | ||
+ | radılmıtdır. Onun kaskadlarının | ||
+ | sayı 9, umumi gӱcu 30 Qet-dan coxdu | ||
+ | SU-ELEKTRİK STANSİYAS | ||
+ | (SES)—su axını enerjisini elek- | ||
+ | trik enerjisinə cevirən qurqu və ava- | ||
+ | danlıqlar kompleksi. SES muəyyən | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Riqa, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Məcra su elektrik stansiyasının sxemi: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1—bənd: 2—surguç: 3—yuxarı byefin mak- | ||
+ | |||
+ | simal səviyyəsi: 4—yuxarı byefin :mini- | ||
+ | |||
+ | mal səviyyəsi: 5—hidravlik qaldırıcı: | ||
+ | |||
+ | b6—zibiltutan tor, 7—hidrogenerator: | ||
+ | |||
+ | 8—hidravdik turbin, 9—apaqı byefin | ||
+ | |||
+ | minimal səviyyəsi: /0—maksimal daqiqın | ||
+ | səviyyəsi. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rogenerator vasitəsilə elektrik ener- | ||
+ | jisinə cevrilir. Verilmiyi sahədə | ||
+ | cayın səviyyəsini artıran bənd və ya | ||
+ | derivasiya vasitəsilə basqı yaradı- | ||
+ | lır. SES-in mapqın zalında hidro- | ||
+ | aqreqatlar, kəməkci avadanlıq, av- | ||
+ | tomatik nəzarət və idarəetmə qurulupt- | ||
+ | ları yerlətdirilir. İdarə mərkə- | ||
+ | zində operator-dispetcer pultu olur. | ||
+ | Yuksəldici transformator yardım- | ||
+ | nı stansiyası SES binasında, ayrı- | ||
+ | ca binada və ya acıq meydancada qoyu- | ||
+ | la bilər. SES-lər guclu (250 Met-dan | ||
+ | cox), orta guclu (25 Mat-a qədər), ki- | ||
+ | cik guclu (5 Met-a qədər) olur. SES- | ||
+ | in gӱcu suyun yuxarı və altarı səviy- | ||
+ | Yələri arasındakı fərqdən, hunpo- | ||
+ | turbinlə imiplədilən su sərfindən | ||
+ | |||
+ | |||
+ | asılıdır. Maks. su təzyiqinə gərə | ||
+ | SES-lər yuksək basqılı (60 m-dən | ||
+ | cox), orta basqılı (25 m-dən 60 m-ə qə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dər) və alcaq basqılı (Z m-dən 25 m-ə | ||
+ | qədər) olur. Su ehtiyatlarının top- | ||
+ | lanması və itlənməsi sxemlərinə ge- | ||
+ | rə məcra SES-inə, bəndli SES-ə, de- | ||
+ | rivasiya SES-inə, Hidroakkumulya- | ||
+ | siya SES-inə və qabarma su-elektrik | ||
+ | stansiyasına ayrılır. SES qurqula- | ||
+ | rı tərkibinə gəmiqaldırıcı, balıq- | ||
+ | eturucu qurqular və habelə gelun ap- | ||
+ | TbiT suyunu uraxan qurqular da da- | ||
+ | xildir. SES-lərin f.i.ə. 0,92-ə catır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Bax həmcinin Elektrik stansiyası. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədl İlhinıx İ. İ., Qidrozlek- | ||
+ | trostanpii, M., 1982. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUZ (indiki P1 u (i)—İranın c. və | ||
+ | c.-q.-ində qədim ipəhər. E.ə. 3-cu MHH- | ||
+ | illiyin 2-ci ni minilli- | ||
+ | yin 1-ci rubundə S. iqəhəri Elam dəvlə- | ||
+ | tinin paytaxtı idi. 19 əsrin sonla- | ||
+ | rından S.-da arxeoloji qazıntılar | ||
+ | aparılmıst, 4 sahə muəyyənlətdiril- | ||
+ | mipdir. Bunlardan qala (akropol) | ||
+ | sahəsi Elam, qalanları isə Əhəməni | ||
+ | (Həxamənepi), Selevki və Parfiya | ||
+ | devrlərinə aiddir. Eneolit təbəqəsin- | ||
+ | dən (e.ə. 4-cu minilliyin ortaları) | ||
+ | dapy alətlər, mis əpyalar, qablar və s. | ||
+ | tapılmıpydır. E.ə. 3-cu minilliyin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 66 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUZANBARI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 1-ci yarısına aid təbəqədən qablar, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | metaldan təkmə formaları, mis alət S | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və silahlar, tunc və qızıl əpiyalar, | ||
+ | piktoqrafik yazılar və s. apkar edil- | ||
+ | mipdir. E.ə. 639 ildə assuriyalılar | ||
+ | S.-u talan etmit, mə"bədləri isə da- | ||
+ | qıtmındı. E.ə. 6 əsrin ortalarında | ||
+ | Saralan Elamı tutduqdan sonra S. | ||
+ | |||
+ | həmənilərin qıt iqamətgahı olmuii- | ||
+ | du. E.ə. 330 ildə Makedoniyalı İs- | ||
+ | gəndərin ipqalından sonra S.-da yu- | ||
+ | nanlar məskunlapdı. Selevkilər dəv- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rundə S.-da mustəqil hakimiyyət ya- | ||
+ | randı. E.ə. 1 əsrdən S. parfiyalıla- | ||
+ | ra tabe oldu. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Elam incəsənətinin S.-dan tapıl- | ||
+ | mıtp gərkəmli əsərləri (Napir-Asu- | ||
+ | nun tunc heykəli və s.) və elamlıla- | ||
+ | rın esopotamiyaya yurutpləri vax- | ||
+ | tı zəbt etdikləri abidələr (Naram- | ||
+ | sinin stelası, Hammurapinin yazı- | ||
+ | lı stelası) S.-un Elamın paytaxtı | ||
+ | olduqu devrə aiddir. S. ərazisində | ||
+ | apkar edilmisti tapıntıların ən son | ||
+ | devru eramızın 9—10 əsrlərinə tə- | ||
+ | saduf edir. S.-dan tapılmıpt yazı- | ||
+ | lı abidələrin (Akkad padpahı Na- | ||
+ | ramsin ilə muqavilə, Elam padiah- | ||
+ | larının kitabələri və s.) bəyuӱk el- | ||
+ | mi əhəmiyyəti vardır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd.: bax Elam məqaləsinin ədəbiyya" | ||
+ | tına, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUZANBARI—bax Nilufər. | ||
+ | SUZANBARI FƏSİLƏSİ (Nym- | ||
+ | rhaeaseae)—ikiləpəli bitki fəsilə- | ||
+ | si. Coxillik, kekumsovlu su bitkilə- | ||
+ | ridir. Su uzərində uzən saplaqlı yar- | ||
+ | paqları nəvbəli duzulur. İkicin- | ||
+ | siyyətli iri (diametri sm-dək) ci- | ||
+ | cəkləri tək-tək yerlətir. Arktika- | ||
+ | da, Antarktikada səhra və hundur dar- | ||
+ | lardan qa hər yerdə 4 cinsi (60- | ||
+ | dək nevu) məqlumdur. SSRİ-də suzan- | ||
+ | baqı (nilufər) və sarı suzanbaqı | ||
+ | cinslərinin nəvləri, həmcinin Uzaq | ||
+ | PTərqdə evriala cinsi (qədimdən Cin- | ||
+ | də yeməli toxumuna gərə becərilir) | ||
+ | yayılmıpmdır. Oranjereyada viktori- | ||
+ | ya cinsinin nəvlərini coxaldırlar. | ||
+ | Alimlər son 2 cinsi xususi fəsiləyə | ||
+ | Karan) ayırırlar. Bə”zən ka- | ||
+ | mboları, panagulləkimiləri və | ||
+ | Vaqsyauaseae-nı S.f.-nə birləndirir- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lər. | | ||
+ | SӰZQӰN MƏDƏNİYYƏTİ — Qərbi | ||
+ | Sibirin metpə zonasında Tunc dəv- | ||
+ | unə aid (e.ə. 2-ci minilliyin 2-ci | ||
+ | O zısı) yerli arxeoloji mədəniyyət- | ||
+ | lərdən biri. Tobolsk p. Yaxınlıqın- | ||
+ | dakı Suzqunda qurbangah yerinin adı | ||
+ | ilə adlandırılmıtdır. Tamamilə | ||
+ | ornamentlərlə bəzədilmiiy yastı dib- | ||
+ | li iri qablar S.m. ucun səciyyəvidir. | ||
+ | S.m. abidələri Tobolskinin İrtıii | ||
+ | sahilində yerlətmindir, ayrı-ayrı | ||
+ | keramika numunələri Obboyu r-nla- | ||
+ | rının (im.-ında da mə”lumdur və Ta- | ||
+ | sn kərfəzinə qədər yayılmındır. | ||
+ | SӰZDAL—RSFSR Vladimir vil.-n- | ||
+ | də ptəhər. Suzdal r-nunun mərkəzi. | ||
+ | Kamenka cayının sahilindədir. Tu- | ||
+ | rizm mərkəzidir. S. coxlu me”marlıq | ||
+ | abidələri olan ən qədim rus ipəhər- | ||
+ | lərindəndir. 1024 ildən mə"lumdur. | ||
+ | 12 əsrin 1-ci yarısında Rostov-Suz- | ||
+ | dal gnyazlıqının mərkəzi, 13 əsrdən | ||
+ | mustəqil Suzdal knyazlıqının, 14 əs- | ||
+ | rin 1-ci yarısında isə Suzdal-Nij- | ||
+ | ni Nov knyazlırının paytaxtı | ||
+ | olmutpdur. Əsas me"marlıq abidələ- | ||
+ | ri: Kremlin ərazisində—Rojdestvo | ||
+ | kilsəsi (1222—25), arxiyerey sarayı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (15—18 əsrlər), zəng qulləsi (1635), | ||
+ | .“ın mərkəzi hissəsində və ətrafın- | ||
+ | da — Spas-Yevfimi |16—17 əsrlər: | ||
+ | Preobrajeniye kilsəsi (1564), Uspe- | ||
+ | niye kilsəsi (1525), monastırın əra- | ||
+ | zisində knyaz D. M. Pojarskinin qəb- | ||
+ | riy, Rizpolojeniye |16—19 əsrlər: | ||
+ | baiq kilsə (16 əsr), eMyrənnəc napBsa- | ||
+ | zalarə (1688)|, Pokrov |16—18 əsr- | ||
+ | lər: bap kilsə (1510—18), Blaqovei- | ||
+ | peniye kilsəsi (təqr. 1518)| monas- | ||
+ | tır ansamblları və s. S. c-PTərəf ni- | ||
+ | tpanıq ordeni ilə təltif olunmu1i1- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dur (1974). | ||
+ | |||
+ | SUZDAL KNYAZLIRI — P/imal- | ||
+ | Pərqi Rus knyazlıqlarında biriqz | ||
+ | Vladimir-Suzdal knyazlıqından ay- | ||
+ | rılmıtndı. Suzdal 1217 ildə mustə- | ||
+ | qil knyazlıqrın paytaxtı oldu. 1218 | ||
+ | ildə beyuk knyaz Yuri Vsevolodovic | ||
+ | S. k.-nı Beyuk Vladimir knyazlıqrı- | ||
+ | na birlətdirdi. 1238 ildə S.k. yeni- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dən udel kKnyazlıqı oldu. 1341 ildə | ||
+ | Nijni-Novqorod-Qorodets knyazlıqrı | ||
+ | S.k.-na birlətdirildi. | ||
+ | |||
+ | SӰZDAL-NİJNİ NӦVQOROD | ||
+ | |||
+ | |||
+ | KNYAZLIRI — iim.-ip.-i rus torpa- | ||
+ | qında yerlətirdi. 1341 ildə monqol-ta- | ||
+ | tarlar Nijni Novqorod və Qorodets | ||
+ | iəhərlərini Suzdal knyazlırına ver- | ||
+ | dikdən sonra yaranmındı. 14 əsrin | ||
+ | 1-ci yarısından paytaxtı Nijni Nov- | ||
+ | qorod idi. Suzdal-Nijni Novqorod | ||
+ | knyazları Bəyuk Vladimir knyazı ti- | ||
+ | tulu uqrrunda Moskva knyazları ilə | ||
+ | mubarizə aparırdılar. 1388 ildə Nij- | ||
+ | ni Novqorod knyazları Qoxlpamıtın | ||
+ | Moskva ӱzərinə hӱcumunda ittirak | ||
+ | etdilər. 1392 ildə Bəyuk Moskva | ||
+ | knyazlırı Nijni Novqorodu tutdu və | ||
+ | o vaxtdan Volqaboyunu əldə saxladı. | ||
+ | SUZİANA (indiki Xuzistan) | ||
+ | =-antik mənbələrdə Karun və Kepxa | ||
+ | cayları arasındakı duzənlik ərazi- | ||
+ | yə verilən ad. Suz (1.-nin adından- | ||
+ | dır. S. c.-da Fars kərfəzi, c.-q.-də | ||
+ | Dəclə cayının mənsəbi, c.-it.-də Per- | ||
+ | sida, p.-də Elimaida ilə həmsərhəd | ||
+ | olmutdur. S.-da duyu becərilirdi. | ||
+ | Uzumculuk geni yayılmıtdı:q tar- | ||
+ | lalar kanal və cay suları ilə suva- | ||
+ | rılırdı. Qədimdə S,-da neft cıxa- | ||
+ | rılırdı. S.-nı satrap (varın) | ||
+ | idarə edirdi. Makedoniyalı İsgən- | ||
+ | dər S.-nı zəbt etdikdən sonra satrap | ||
+ | Abuliti əz vəzifəsində saxlamıni- | ||
+ | dı. İsgəndərin vəfatından sonra | ||
+ | S. mustəqillik qazandı. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUZLUQ— Azərb.SSR Kəlbəcər r-nun- X | ||
+ | |||
+ | |||
+ | da daq. Murovdaq silsiləsinin c. | ||
+ | yamacındadır. hyun. 2857 M. Vİ, hə | ||
+ | q. ətəklərində mepələr var. | ||
+ | SUİ-QƏSD--cinayət terədilməsi mər- | ||
+ | hələlərindən biri. Sovet cinayət hu- | ||
+ | ququna gərə bilavasitə cinayət tərət- | ||
+ | məyə yenəldilmiiy, lakin təqsirkarın | ||
+ | iradəsindən asılı olmayan səbəblər- | ||
+ | dən bapa catdırılmamıin qəsdən edil- | ||
+ | mii hərəkətdir. Təqsirkarın əz cəh- | ||
+ | dini həyata gkecirmək ucun zəruri | ||
+ | hesab etdiklərinin hamısını yerinə | ||
+ | yetirib-yetirməməsindən asılı olaraq | ||
+ | qurtarmınd və qurtarmamıii S.-q., se- | ||
+ | cilmii vasitələrdən asılı olaraq | ||
+ | yararlı və yararsız S.-q. ola bilər. | ||
+ | S.-q.-ə gərə cəza muvafiq cinayət us- | ||
+ | tundə məs"uliyyəti nəzərdə tutan qa- | ||
+ | nuna əsasən tə"yin olunur: bu zaman | ||
+ | hərəkətlərin xarakteri və ictimai | ||
+ | təhlukəlilik dərəcəsi, cinayətkar qəs- | ||
+ | din həyata kecirilməsi dərəcəsi və | ||
+ | cinayətin bappla catdırılmaması sə- | ||
+ | bəbləri nəzərə alınır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUİLANLARI, sunlanıkin- | ||
+ | milər (Soyibqy4ae)—ilanlar dəs- | ||
+ | təsindən surunənlər fəsiləsi. Bədə- | ||
+ | ninin uz. 3,5 m-dək olur. Cənə, diii, | ||
+ | qanadvarı və damaq sumukləri uzə- | ||
+ | rində coxlu diiqi var, bəzilərinin | ||
+ | dtiiləri zəhərli olur. Rəngi cox vaxt | ||
+ | əlvandır. 1500 nevu əhatə edən 300- | ||
+ | dək cinsi mə"lumdur. SSRİ-də 42, | ||
+ | o cӱmlədən Azərb.SSR-də 18 nəvu var. | ||
+ | Butun materiklərdə (Antarktidadan | ||
+ | baiqa) yayılmındır. Yerdə, aracda, | ||
+ | suda-quruda və suda yatpayır. Bə”zi | ||
+ | nəvləri insanı DİLLƏDİKDƏ ƏLUMLƏəƏ | ||
+ | nəticələnir. İri S. balıq, gərtəngə- | ||
+ | lə, quii və onun yumurtaları, xırda | ||
+ | S. muxtəlif onurqasızlarla, o cum- | ||
+ | lədən molyusk və soxulcanla qidala- | ||
+ | nır. Əsasən, yumurtaqoymaqla, bə zən | ||
+ | də yumurta diridoqmaqla coxalır. | ||
+ | SUİNBERN (OmlpBiqpey Alcernon | ||
+ | Carlz (5.4.1837, . London— 10.4,1909, | ||
+ | London yaxınlıqında, Patni)—in- | ||
+ | gilis tairi, dramaturq, tənqilci. | ||
+ | Prerafaelitlərə yaxın olmunpidur. | ||
+ | a“PPe"”rlər və balladaları (1866) top- | ||
+ | lusu muhafizəkar burjua tənqidi: | ||
+ | nin kəskin hӱcumuna mə”ruz qalmıpl- | ||
+ | dı. 4“ İtaliya nəqmələrir (1867), *Subh | ||
+ | nəqmələriə (1871) toplularında istib- | ||
+ | dadı, kilsəni ifiya etmiit, mənəvi | ||
+ | və siyasi azadlıq uqrunda nə | ||
+ | xaqırızaddır. Faciələri (aPTatel- | ||
+ | yarə, 1865: *Bosuellə, 1874, “Mariya | ||
+ | Stuarte, 1881), C. Bayron, V, PTekspir, | ||
+ | V. Huqo, C. Dikkens və 6. haqqında | ||
+ | ədəbi-tarixi əsərləri var. | ||
+ | SUİTİLƏR—pərayaqlılar dəstəsin- | ||
+ | dən məməlilərin iki əsiləsinin | ||
+ | umumi adı. Vaxtilə S.-in əcdadı qu- | ||
+ | ruda yapamılidır. Muhitin təlri- | ||
+ | cən pisləiməsi nəticəsində onların | ||
+ | bə"”zi nəvləri tamam məhv olmupi, bir | ||
+ | qismi isə su muhitinə uyqrunlataraq | ||
+ | muasir devrə qədər qalmımtlar. Bədə- | ||
+ | ni əksərən uzunsov olur. S. Atlantik | ||
+ | və Sakit okeanın soyuq sularında, | ||
+ | PPimal Buzlu okeanında, Antarktida- | ||
+ | dA və bir sıra daxili sularda yapa- | ||
+ | yır. Əsl S.-in (Rhos:dae) qulaq sey- | ||
+ | vanı yoxdur. ətrafları pərə cevril- | ||
+ | miidir. 20-dək, SSRİ-də 9, o cumlə- | ||
+ | dən Xəzər dənizində 1 nəvu—Xəzər | ||
+ | suitisi (Rhoza sazrysa) yatpayır. | ||
+ | Bədəninin uz. 140 sm-dək, cəkisi b | ||
+ | kq-a qədərdir. S. sənaye əhəmiyyəti az | ||
+ | olan balıq, ilbiz və xərcənglərlə | ||
+ | qidalanır. Dərisi və piyi qiymətlidir. | ||
+ | əzər dənizinin Pimal hissələrində | ||
+ | qıni zamanı ovlanır. Abteron y-a-nın | ||
+ | ətrafındakı Jiloy a.-nda, ah Di- | ||
+ | lində və 6. adalarda təsaduf edilir. | ||
+ | SU Y—Cində imperator sulaləsi (581 | ||
+ | —618). S.-un hakimiyyəti dəvrundə | ||
+ | Cinin itm. və q. əraziləri birləidi- | ||
+ | rilmit (989), mərkəzi hakimiyyət | ||
+ | məhkəmləndirilmiil, təcavuzgar MYha- | ||
+ | ribələr aparılmıidı. Kəndli usyan- | ||
+ | ları (611—618) və feodal ara | ||
+ | mӱharibələri nəticəsində suqut st- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mitidi. | ||
+ | |||
+ | SUYARQAN MƏDƏNİYYƏTİ — Xa- | ||
+ | rəzmdə Tunc devru (e.ə. 2-ci minil- | ||
+ | lik) mədəniyyəti. 1945 ildə aikar | ||
+ | edilmitidir. Məsgən yeri Amudərya | ||
+ | cayının qədim Akcadərya deltası- | ||
+ | nın qolu boyunca yerlətirdi. Yaiya- | ||
+ | Tom evləri əvvəlcə yerustu, sonra isə | ||
+ | duzbucaqlı yarımqazmadan ibarət | ||
+ | olmutpdur. Əhalisi suvarma əginci- | ||
+ | liyi və maldarlıqla məptqul idi. | ||
+ | Əmək alətləri daiy və tuncdan hazır- | ||
+ | lanmındır. S.m. ucun yastı dibli, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qısa boqazlı və girdə gevdəli ituy- | ||
+ | rələnmniy saxsı qablar xarakterikdir. | ||
+ | |||
+ | Əd. Tolstov S. P. İtina M. | ||
+ | A., Problema surqanskov kulhturı, 4So- | ||
+ | vetskal arxeoloqilə, 1960, MI 1, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUYUN AERASİYASI —bax Aerasi- | ||
+ | Ya, | ||
+ | |||
+ | S YUN YUMİYALDILMASI—–bax | ||
+ | Mod cy. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUYUN TƏMİZLƏNMƏSİ—təbii su | ||
+ | təcpizatı mənbələrindən su kəmərinə | ||
+ | verilən suyun keyfiyyətini muəyyən | ||
+ | edilmi norma geəstəricilərinə cat- | ||
+ | dırmaq məqsədi ilə aparılan texno- | ||
+ | loji proseslər kompleksi. S.t.-nə | ||
+ | aid ilk mə”lumata Hindistanda təqr. | ||
+ | 4 min il bundan əvvəl sanskrit di- | ||
+ | lində yazılmıii tibb kitabında (c-Ue- | ||
+ | ruta Sanqitaə) təsadӱf olunur. Hip- | ||
+ | pokrat xəstəlik bat verməsin deyə | ||
+ | qaynanmın su icməyi məsləhət gərur- | ||
+ | du. S.t. ucun ilk stansiya 1829 ildə | ||
+ | Londonda (Rusiyada ilk dəfə 1888 | ||
+ | ildə Peterburqda) tikilmitdi. | ||
+ | |||
+ | Su, su kəmərinə verilməzdən əvvəl | ||
+ | koaqulyasiya, cekdurmə və sӱzmə yolu | ||
+ | ilə durulaqdırılır, zərərsizləidi- | ||
+ | rilir (maye xlor, xlorlu əhəng və ya | ||
+ | ozonla). Kimyəvi tərkibi qənaətlən- | ||
+ | dirici olduqda yeraltı sular təkcə | ||
+ | klorla və ya ultrabənəviyəyi pqualar- | ||
+ | la zərərsizlətdirilir. Suyu yumtpalt- | ||
+ | maq ucun su əhəng və ya soda ilə e”mal | ||
+ | edilir, yaxud ionit suzgəcdən (bax | ||
+ | İonitlər) kecirilir. Tərkibindəki | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qazlardan (karbon qazı, Hidrogen- | ||
+ | sulfid və metandan, fluor artıqın- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dan) və radioaktiv maddələrdən su | ||
+ | aerasiya yolu ilə, aktivləpdirilmii | ||
+ | aluminium-oksidindən suzməklə, :dez- | ||
+ | aktivasiya ilə təmizlənir. Su ak- | ||
+ | tivləpdirilmipt kəmur, ozon, xlor | ||
+ | 4-oksid və ya kalium-permanqanatla | ||
+ | dezodorasiya edilir. S.t. ucun rea- | ||
+ | gent və dezinfeksiya qurqularından, | ||
+ | qarıqldırıcı, cəkduӱruӱcu və s.-dən | ||
+ | istifadə edilir (bax. həmcinin Şu La- | ||
+ | zırlırı, xi təcHizatı). | ||
+ | SUYUN ORLANMASI — suyun | ||
+ | xlor və onun birlənmələri ilə e”ma- | ||
+ | lı icməli suyu zərərsizləpdirmək | ||
+ | ucun ən cox yayılmıpt usul. S.x. sər- | ||
+ | əst xlorun və onun birləptmələri- | ||
+ | nin mikrobların ferment sistemini | ||
+ | daqıtması xassəsinə əsaslanır. İcmə- | ||
+ | li suyu zərərsizlətdirmək ucun xlor, | ||
+ | xlor 4-oksid, xloramin və xlorlu | ||
+ | əhəngdən istifadə olunur. Xlorla- | ||
+ | madan sonra suya duiqən mikrobları | ||
+ | məhv etmək məqsədi ilə suya xlor | ||
+ | artıqlaması ilə (qalıq xlor) qatı- | ||
+ | lır. S.x.-ndan 30 dəq sonra, qalıq | ||
+ | sərbəst xlorun suda miqdarı 0,Z mq/l- | ||
+ | dən az olmamalıdır. Bəzi. hallarda | ||
+ | su iki dəfə (suyun təmizlənməsindən | ||
+ | əvvəl və sonda) xlorlanır. S.x.-ndan | ||
+ | sonra suda ona pis iy və dad verən | ||
+ | maddələr olarsa, belə hallarda xlor- | ||
+ | lamadan əvvəl suyu ammonyakla və ya | ||
+ | ammonium duzları ilə e”mal edirlər. | ||
+ | Cəl ipəraitində icməli suyu zərər- | ||
+ | sizlətdirmək ucun də su xlorlanır. | ||
+ | Axar suları, uzguculuk hovuzları- | ||
+ | nın suyunu zərərsizlətdirmək, is- | ||
+ | tehsalat sularını rəngsizlətdirmək, | ||
+ | dəmirsizlətdirmək və s. məqsədlə də | ||
+ | xlorlamadan istifadə olunur. | ||
+ | SUYUN İYİRİNLƏYİYDİRİLMƏSİ | ||
+ | —icməli (duzsuz) və təsərrӱfat əhə- | ||
+ | miyyətli su almaq ucun təbii suların | ||
+ | tərgibindəki duzların miqdarının | ||
+ | azaldılması (adətən 1 q/l-dək) prose- | ||
+ | si. Əsasən, arid, Habelə quraqlıq sa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 5*, c. 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUKKULENTLƏR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hələrdə Yerləpqən və Yerin quru sət- | ||
+ | inin təqr. 6096-ini tətikil edən | ||
+ | 40-dan artıq əlkədə ilirin su catıi1- | ||
+ | mır (hesablamalara gerə dunyada su | ||
+ | catıtimazlıqı 21 əsrin əvvəllərində | ||
+ | ildə 120—150-109 m? olacaqdır). | ||
+ | SSRİ-də cayların cox hissəsi az | ||
+ | əhali yapayan pimal r-nlarının pa- | ||
+ | yına dupqur. SSRİ-nin cənub r-nla- | ||
+ | rında (Orta Asiya, Qazax.SSR, ərb. | ||
+ | SSR və s.) isə pirin su cathiimazlı- | ||
+ | qı hiss edilir. Yer kӱrəsindəki bu- | ||
+ | tun su ehtiyatlarının 9894-ni tipkil | ||
+ | edən duzlu (tərkibində 10 q/l-dən ar- | ||
+ | tıq duz olan) və portəhər (2—10 q/l) | ||
+ | okean, dəniz və yeraltı suları iii- | ||
+ | rinlətdirməklə iqyirin su catıptmaz- | ||
+ | lıqı aradan qaldırıla bilər. PTi- | ||
+ | rin suyu cox olan r-nlardan suyu boru | ||
+ | kəməri və ya kanallarla gətirməklə də | ||
+ | bu catıptmazlırı ləqv etmək olar. | ||
+ | Məs., SSRİ-də İrtıim—Qaraqanda ka- | ||
+ | nalı (uz. təqr. 460 km), Qaraqum ka- | ||
+ | nalı (1300 km) Sakur -Azperoi ka- | ||
+ | nalı (178 km), Kur— Abiqeron (148 km) | ||
+ | və s. su kəmərləri cəkilmipdir. La- | ||
+ | kin yerlərdə li. suyun icməli su | ||
+ | mənbələrindən kəmərlərlə uzaq məsa- | ||
+ | fəyə verilməsindən a yuya bapa | ||
+ | gəlir. Aqreqat halını dəyitdirməklə | ||
+ | (distillə, dondurma yolu ilə), həm | ||
+ | də dəyipdirmədən (Hiperfiltrasiya, | ||
+ | yaxud əksinə osmos, ion mubadiləsi, | ||
+ | zvi həlledicilərlə suyun ekstraksi- | ||
+ | ionların məsaməli elektrodlar- | ||
+ | da sorbsiyası və s.) suyu pirinləi- | ||
+ | dirmək mumkundur. S.p. usullarına | ||
+ | muvafiq olaraq muxtəlif si itirin- | ||
+ | ləidirici qurqu tipləri mevcuddur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd.: bak Sumirinləidirici məqalə- | ||
+ | sinin ədəbiyyatına, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUYFӰN--RSFSR Primorye əlkə- | ||
+ | sində və Cində cay. Yapon dənizinin | ||
+ | Amur kərfəzinə təkulur. Uz. 245 km. | ||
+ | Yaqıp suları ilə qidalanır. Dekabr- | ||
+ | dan aprelədək donmupt olur. Yayda və | ||
+ | payızda dapır. Ussuriysk p. S. sa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hilindədir | ||
+ | CYK (5ik) Yosef (4.1.1874, Krteco- | ||
+ | vitse—29.5.1935, Praqa yaxınlıqında, | ||
+ | Benepov)—cex bəstəkarı, skripkacı. | ||
+ | İlk dəvrdə cex klassiklərinin (xusu- | ||
+ | silə A. Dvorjakın) ən"ənələrini da- | ||
+ | vam etdirmitpdir. Sonrakı əsərlərin- | ||
+ | də ekspressionizm nələri var. S. | ||
+ | 2 simfoniyanın (1899, 1906), *Praqaq | ||
+ | (1904) və s. simfonik poemaların, ka- | ||
+ | mera-vokal və instrumental əsərlərin | ||
+ | mӱəllifidir. S. cCexiya kvartetiz- | ||
+ | nin (1891—1933) uzvu olmuti, solist | ||
+ | kimi , konsertlər vermitdir. | ||
+ | SUKARNO (ZiKaqpo) Əhməd (6.6.1901, | ||
+ | Yava a., Surabaya (pl, —21.6.1970, Ca- | ||
+ | karta)—İndoneziya ə | ||
+ | İCTİMAİ VƏ Dov- | ||
+ | lət xadimi. cXalq- | ||
+ | lar arasında sul- | ||
+ | hu məhkəmlətməyə | ||
+ | gərək Beynəlxalq | ||
+ | Lenin mukafatı | ||
+ | laureatı (1960). | ||
+ | Muəllim ailəsin- | ||
+ | də anadan olmui- | ||
+ | dur. 1925 ildə Ban- | | ||
+ | dunq texnoloji in- | ||
+ | tunu bitirmiidir. | ||
+ | ndoneziya". Mil- ə | ||
+ | nn llaprTıfacbıhbın (HMİ, 1927) 6ann- | ||
+ | lərindən biri və onun sədri olmuii- | ||
+ | du. Xalq arasında cBunq | ||
+ | Karnov adı ilə məphur id ndo- | ||
+ | neziyada Hollandiya mustəmləkə hekm- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 67 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ranlıqına qarpı mubarizədə ipti- | ||
+ | ak etdiyinə gərə 1929—31 illərdə | ||
+ | əbs, 1933—42 illərdə isə surgun | ||
+ | edilmitidi. 1932 ildə İndoneziya Lar- | ||
+ | tiyasına (1931 ildə İMP-nin əvəzin- | ||
+ | də yaradılmınqdı) daxil olmuiy və | ||
+ | onun sədri secilmiidir. 1945 ildə | ||
+ | İndoneziya Resp.-sının istiqlaliy- | ||
+ | yətini e”lan etmit, onun ilk prezi- | ||
+ | denti olmutdur. Bandunq gərk | ||
+ | nın (1955) caqırılması tətəbbuscu- | ||
+ | lərindən biri idi. 1963 ildə S,-ya | ||
+ | cinqilabın beyuk rəhbəriə tiqulu ve- | ||
+ | rilmii və o, əmurluk prezident e”lan | ||
+ | edilmipdi. Lakin 1965 il 30 sent- | ||
+ | yabr hadisələri (bax İndoneziya. Ta- | ||
+ | rixi ocerk) nəticəsində əlkədə hər- | ||
+ | bi-burokratik rejimin Yaradılması | ||
+ | ilə S,-nun siyasi fəaliyyəti məhdud- | ||
+ | lapdırılmıinq və o, 1966 ildə (rəs- | ||
+ | mən 1967 ildə) hakimiyyətdən uzaqlai- | ||
+ | dırılmındı. 1956 ildə SSRİ-də (o | ||
+ | cӱmlədən Azərb.SSR-də) rəsmi səfər- | ||
+ | də olmutdu:, Sovet İttifaqı və di- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | gər sosialist əlkələri ilə munasi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bətlərin genitpləndirilməsi tərəfda- | ||
+ | rı idi. | ||
+ | Əsərləri: İndonezil | ||
+ | M., 1956, Sarina, M., 1958. | ||
+ | Ədə Kapipa M. S., Maletin | ||
+ | N. P., Sukarno. Politiceskan bioqrafil, | ||
+ | M., 1980. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUKACOV Vladimir Nikolayevic | ||
+ | (7.6.1880, Xarkov qub.-nın Aleksan- | ||
+ | drovka k.—9.2.1967, Moskva)—sovet | ||
+ | botaniki, mepəcisi və coqrafiyacı- | ||
+ | sı. İ EA akad. (1943, m. uzvu, | ||
+ | 1920), Sosialist Əməyi Qəhrəmanı | ||
+ | (1965). 1937 ildən Sov.İKİ uzvu, | ||
+ | 1919—41 illərdə Peterburq Meltəci- | ||
+ | lik İn-tunda ezunun təptkil etdiyi | ||
+ | dendrologiya və bitki sistematikası | ||
+ | kafedrasına lıq etmitdir. 1941 | ||
+ | ildə SSRİ EA sistemində Mepə İn- | ||
+ | tunu (SSRİ EA Sibir filialının | ||
+ | indiki V. N. Sukacov ad. Memə hə | ||
+ | Atac Eqmalı İn-tu) təptjil etmipt, | ||
+ | 1959 ilədək orada metpəpqunaslıq ka- | ||
+ | Fedrasızı anın rəhbəri olmupdur. | ||
+ | |||
+ | . biogeosenologiyanın banisi, fi- | ||
+ | tosenoz təlimi, onun quruluppu, təs- | ||
+ | nifatı, dinamikası, muhitlə və onun | ||
+ | heyvanlar aləmi ilə qaripılıqlı əla- | ||
+ | qəsinin banilərindən biridir. S.-un | ||
+ | dendrologiya, cəməncilik, paleobota- | ||
+ | nika və stratiqrafiyaya dair elmi ipp- | ||
+ | ləri fitosenologiya tədqiqatları ilə | ||
+ | sıx baqlıdır. Umumrusiya (indiki | ||
+ | Umumittifaq) Botanika Cəmiyyətinin | ||
+ | təpkilatcı uzvu (1915 ildən), prezi- | ||
+ | denti (1946, fəxri prezidenti, 1964 | ||
+ | ildən), Polpa EA-nın uzvu (1959) və | ||
+ | Cexoslovakiya Əkincilik emiya- | ||
+ | sının m. uzvӱ idi (1927). 3 dəfə | ||
+ | Lenin ordeni, 2 bapqa orden və medal- | ||
+ | larla təltif edilmipdir. N. M. | ||
+ | Prjevalski, P. P. Semyonov-Tyan- | ||
+ | |||
+ | anski, V. V. Dokucayev ad. Qızıl | ||
+ | medallara layiq gərulmutpdur. | ||
+ | SU KKULİ EHTRƏP (naT. succulentus— | ||
+ | itirəli)—ətli, pqirəli yarpaqlı (aqa- | ||
+ | va, aloye və s.) və ya gӧvdəli (kaktus- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | obvinlet, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | lar, bə"zi sudləyənlər) coxillik bit- | ||
+ | kilər: itlərin xususi tipi. | ||
+ | S., əsasən, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | imali, Mərkəzi və Cənu- | ||
+ | bi Amerikada, Cənubi qışa Əh | ||
+ | ra, yarımsəhra və savannalarda bi- | ||
+ | tirlər. S. iptıqsevən, gecbəyuӱyən bit- | ||
+ | gilərdir. S.-in bə"zisi (kaktus, aloye) | ||
+ | dekorativ bitki, aqava isə toxucӱluq | ||
+ | sənayesi ucun xammal verən bitki Kimi | ||
+ | becərilir. Bə”zi nəvləri heyvanlar | ||
+ | ucun Yemdir. SSRİ-də Krımda, Orta | ||
+ | |||
+ | |||
+ | – | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 68 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CYKKYP | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Asiya resp.-larında, Zaqafqaziyada, o | ||
+ | cӱmlədən Azərb.SSR-də S.-in bir cox | ||
+ | 2” introduksiya edilir. | ||
+ | SӰKKUR--Pakistanda, Sind əyalə- | ||
+ | tində iəhər. Hind cayı sahilində- | ||
+ | dir. Əh, 158 min (1972). D.y.st. Toxu- | ||
+ | culuq, yeyinti, metal e”malı sənayesi | ||
+ | ə, Sənətkarlıq inkitaf dir. | ||
+ | CYKPE (Bisqe) Antonio Xose (Z.2. | ||
+ | 1795, Venesuela, Kumana—4.6.1890, | ||
+ | Kolumbiya)— Amerikadakı İspani- | ||
+ | ya mustəmləkələrinin istiqlaliyyəti | ||
+ | uqrunda MyhapHöəHuH (1810—26) pəh- | ||
+ | bərlərindən biri, S. Bolivarın ya- | ||
+ | xın silahdapı. General (1818), mar- | ||
+ | tal (1824), Ekvadora (1822) və Peru- | ||
+ | ya (1824) azadlıq yuruiqunə baqicılıq | ||
+ | etmil, ispan itptalcıları uzərində | ||
+ | muhum qələbələr qazanmındı. Bolivi- | ||
+ | ya resp.-sının yaradılmasında (1825 | ||
+ | 6 avqust) muӱhum rol oynamıpt, | ||
+ | ilin aprelindən onun mӱvəqqəti pre- | ||
+ | zid olmuidur. 1828 ilin mayında | ||
+ | | Beyuk Kolumbiyaya muhacirət etmipi, | ||
+ | |||
+ | 1829 ilin fevralında buraya hucum | ||
+ | edən Peru mudaxiləcilərini məlu- | ||
+ | biyyətə uqratmınidı. 1830 ildə Beyuk | ||
+ | Kolumbiya Milli Bə an pre- | ||
+ | zidenti secilmiptdi. ui-qəsdcilər | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əldurmutidur. | ||
+ | |||
+ | Hələbə Bexiniyada pəhər, Vene- | ||
+ | suelanın 1pm.-11.-ində pqtat, Ekvador- | ||
+ | da isə pul vahidi S.-nin HləpəbHHə | ||
+ | a Kadar : | ||
+ | |||
+ | CYKPE (Sucre)— bonuBu)aHbiH pəcMH | ||
+ | paytaxtı (1825 ildən). Cukisaka de- | ||
+ | partamentinin inz.m. Mərkəzi Kor- | ||
+ | dilyer d-rının yamaclarında Pil- | ||
+ | KOMA İO cayının dərəsində, 2700 4 İYK- | ||
+ | səklikdədir. İqlimi tropikdir. Öp | ||
+ | ta temp-r yanvarda 122S, iyulda 98S,. | ||
+ | İllik yaqıntı 706 mm. Əh. 68,4 min | ||
+ | (1980). D.y.st., avtomobil yolları qov- | ||
+ | paqı, aeroport. Neft e”malı, sement, | ||
+ | yeyinti, aqac e”malı sənayesi, İES: | ||
+ | şə (1624 ildən) var. 1538 ildə La- | ||
+ | lata adı ilə ispanlar salmındır. | ||
+ | Sonralar Cukisaka, 1839 ildən S, | ||
+ | (A. X. Sukrenin pərəfinə) adlandı- | ||
+ | rılmındır. | ||
+ | SUKRE (isp. zisqe)— Ekvadorun pul | ||
+ | vahidi. 1884 ildə tədavulə ə | ||
+ | mhipdır. 1S. 100 sentavoya, 39 S. ABİP- | ||
+ | ın 1 dollarına bərabərdir (1982). | ||
+ | SUKSESSİYA (lat. zisse550—yeri- | ||
+ | ni tutmaq, əvəz etmək)—muhitin muəy- | ||
+ | yən hissəsində bir fitosenozun di- | ||
+ | gəri ilə ardıcıl əvəz olunması. İl- | ||
+ | . gin S, və ikincili S, olur. Qumluq- | ||
+ | ları . ə bitki basması ilkin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ., istifadəsiz k.t. torpaqlarında | ||
+ | bitki və heyvanların məskən salması | ||
+ | ikincili S.-dır. | ||
+ | SUGƏTURUCU QURRU, sugəotu- | ||
+ | r uc u—hidroenergetika, su təchi- | ||
+ | vatı, irriqasiya və s. məqsədlər ucun | ||
+ | səthi və yeraltı mənbələrdən su gətc- | ||
+ | rən hidrotexniki iri S.q.-lar adə- | ||
+ | tən baiqa Hidrotexniki qurqularla | ||
+ | irlikdə tikilir və butun qurqular | ||
+ | kompleksi sugeturən qoviyaq adlanır. | ||
+ | S.q. kanal, borӱ kəməri, tunel və s. | ||
+ | suaparana lazımi miqdarda və keyfiy- | ||
+ | ətdə su buraxmalıdır. SES, su təc- | ||
+ | izatı sistemi və irriqasiya S.q.-la- | ||
+ | rına bəlunur: SES S.q.-su alcaq bas- | ||
+ | QILI və dərinlik, su təchizatı sis- | ||
+ | teminin S.q.-su mənbələrinə gərə cay, | ||
+ | su anbarı, gəl, dəniz və s. tipli, ir- | ||
+ | riqasiya S.q.-ları isə bəndli və bənd- | ||
+ | siz olur. Su təsərrufatı sistemin- | ||
+ | də S.q, bap qurqu da adlanır. Yeral- | ||
+ | tı suları Yer səthipə qaldırmaq ucun | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1826 beh | ||
+ | |||
+ | |||
+ | paquli (qazıma quyusu, ppaxta quyusu) | ||
+ | və an (xəndəkvarı, laqım) S.q.-lar, | ||
+ | habelə kaptaj qurqularından isti- | ||
+ | fadə edilir. | ||
+ | UĞULU (Qeptpa)—sugulu əsilə- | ||
+ | sindən coxillik bitki .cinsi. Xırda, | ||
+ | suda ӱzən, yaxud suya batan yapıl bit- | ||
+ | gidir. Yarpaqları dəyirmi, uzunsov- | ||
+ | dur. Birevli cicəkləri yan cibcik | ||
+ | adlanan cicək qrupunda yerləptir. | ||
+ | 1—6 toxumlu meyvəsi acılmayandır. | ||
+ | Yer kӱrəsində 10-dək, SSRİ-də, həm- | ||
+ | cinin Azərb.SSR-də 3 nəvu yayılmıii- | ||
+ | dır. Durqrun və sakit axan pirin su- | ||
+ | larda inkipyaf edir. Suda uzən quip- | ||
+ | lar, donuz və balıqlar ucun yaxtı | ||
+ | Yemdir. | ||
+ | SUL—orta əsrlərdə Dərbənd yaxın- | ||
+ | lıqında kicik qala. Ərəb coqrafi- | ||
+ | yapqunas-səyyahlarının (İbn Xordad- | ||
+ | , İstəxri və b. əsərlərində B a 6 | ||
+ | Sul kimi adı cəkilən S.-dan al- | ||
+ | ban Dara, erməni və Suriya mən- | ||
+ | bələrində Col, Cor, Sur kimi bəhs | ||
+ | olunur. Bə”zi tədqiqatcıların fik- | ||
+ | rincə turkdilli col (cul) tayfası- | ||
+ | nın adı ilə əlaqədardır (bax həmci- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nin Cul). | | ||
+ | SӰLA—USSR-də cay. Dneprin sol | ||
+ | qolu. Uz. 363 km, həvzəsinin sah. 18,5 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | -min km?, Orta Ural yuksəkliyindən | ||
+ | |||
+ | |||
+ | baplanır. Dneprboyu ovalıqla axır. | ||
+ | Kremencuq su anbarına təkulur. Əsa- | ||
+ | sən, qar suları ilə qidalanır. Qıppi- | ||
+ | da donur. A:yaqı axınında gəmici- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | liyə yararlıdır. Romnı və Lubnı | ||
+ | iləri . sahilindədir. | ||
+ | CYABECM (Sulavesi), Cene6ec | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nəH H 3 H—CynabecH, KannManTaH BƏ | ||
+ | Mindanao a-rı arasında Sakit okea- | ||
+ | nın dənizi. Sah. 453 min km?, Maks. | ||
+ | dərinliyi 5914 m-dir. İlboyu səth su- | ||
+ | larının əy 28”C, duzluluqu | ||
+ | 34,6966 olur. Səth axınları Minda- | ||
+ | nao axınının (suyu S.-yə qovur və nə- | ||
+ | ticədə S.-də su) səviyyəsi Malayya ar- | ||
+ | xipelaqının batiqa dənizlərinə nis- | ||
+ | bətən yuksək olur) tə”siri adtında | ||
+ | əmələ gəlir. S. vasitəsilə Sakit okea- | ||
+ | nın səth və aralıq suları Hind okea- | ||
+ | nına axır. Yarımgunluk qabarmalar | ||
+ | (hund. 3 m-dən cox) olur. Muchum port- | ||
+ | ları: Manado (Sulavesi a.) Bə Tapa- | ||
+ | kan (Kalimantan a.). | ||
+ | CYRABECM (Sulavesi), Cene6ec | ||
+ | (Seyehez)— Malayya arxipelaqında mu- | ||
+ | rəkkəb konfiqurasiyalı ada. İndo- | ||
+ | neziya ərazisidir. Sah. təqr. 170 min | ||
+ | km?, əh. 10,4 mln. (1980). Qranit, qneys, | ||
+ | əhəngdapı və s, təipkil olunmusdur. | ||
+ | əthi daqlıqdır (maks. hund. M, | ||
+ | Rantekombola d.). Puskurən vulkan- | ||
+ | lar (Klabat, Soputan) var. İqlimi | ||
+ | subekvatorial, musson, (İim.-da ekva- | ||
+ | torialdır. Caylar və coxlu gəllər | ||
+ | var. Rutubətli tropik mepələr, sa- | ||
+ | vannalar yayılmıtdır. Faunası en- | ||
+ | demik, Hindistan-Malayya və Avstra- | ||
+ | liya nevlərindən ibarətdir. Nigel və | ||
+ | dəmir filizi yataqları var. Ədviyyat, | ||
+ | hindqozu, qəhvə, kaucuğlu bitkilər | ||
+ | Haa nir Balıq ovlanır. Əsas | ||
+ | pəhərləri: Ucunqpandanq, Manado. | ||
+ | SULAK —Daq.MSSR-də cay. Uz. 144 | ||
+ | km, həvzəsinin sah. 15,2 min km", Bə- | ||
+ | yuk Qafqaz d-rından baplanır. Avar | ||
+ | Koysusu və Andi Koysusu caylarının | ||
+ | birləiməsindən əmələ gəlir. Xəzər də- | ||
+ | nizinə təkulur. Əsasən, tər suları ilə | ||
+ | qidalanır. Aprel—sentyabrda gursulu | ||
+ | olur. Suvarmada, Mahacqala, as- | ||
+ | piysk, Buynaksk, Qızılyurd ip.-ləri- | ||
+ | nip su təchizatında istifadə edilir, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ustundə Ciryurd və Cirgey SES-ləri, | ||
+ | s anbarları var. Miatli və İrqanay | ||
+ | iləri tikilir (1983). | ||
+ | SULLA (Biya) Lutsi Korneli (e.ə. | ||
+ | (138—78)–-Qədim Roma sərkərdəsi və | ||
+ | siyasi xadimi. E.ə. 9Z ildə pretor, | ||
+ | e.ə. 88 ildə konsul secilmiidir. E.ə. | ||
+ | 86 ildə U1 Mitridat uzərində qələbə | ||
+ | calmıztidı. Vətəndaqi muharibəsində | ||
+ | Qay Mariya qalib gəlmiit, e.ə. 82 ildə | ||
+ | diktator olmupii, kutləvi terror (bax | ||
+ | Proskripsiya) həyata gkecirmiy, butəv | ||
+ | tayfaların (sankitlərin, etruskla- | ||
+ | rın) qırqınını tərətmipdi. E.ə. 79 | ||
+ | ildə S. səlahiyyətindən əl cəkmiiydi. | ||
+ | SULTAN, soltan (ər. :y4.., turk- | ||
+ | cə 5iYbap—hakim, həkmdar)—musəl- | ||
+ | man əlkələrində ali hekmdarın ti- | ||
+ | tulu. Turkiyədə 1922 ilədək, Məra- | ||
+ | keəiidə 1957 ilədək saxlanılmınjdı. | ||
+ | 13 əsr—16 əsrin əvvəlində və 1914— | ||
+ | 22 illərdə isir həkmdarları S. | ||
+ | adlanmınlar. Qərbi Afrikanın mu- | ||
+ | səlman əlkələrindəki ali feodal- | ||
+ | lar, Oman həekmdarı, Cənubi Ərə- | ||
+ | bistanda bə”zi qəbilə batcıları S. | ||
+ | titulu dapıyırlar. 16—19 əsrlərdə | ||
+ | İran və Azərb.-da rutbəcə xandan | ||
+ | apaqıda duran və kicik hakimliklə- | ||
+ | rə bapcılıq edən feodallara da S. | ||
+ | deyilirdi (məs. Ərəi S.,-ı, İlisu | ||
+ | .-I və C.). | ||
+ | |||
+ | SULTAN BALIRI—bax Barabul- | ||
+ | kalar. | ||
+ | |||
+ | SULTAN BURNU, Zıq burnu— | ||
+ | Azərb.SSR-də, Xəzər dənizi sahilin- | ||
+ | də, Abteron y-a-nın c.-unda, Bakı | ||
+ | buxtasının ip.-indədir. Abperon yait- | ||
+ | lı əhəngdatpı, gil və qumlardan təp- | ||
+ | kil olunmuidur. Səthi qumlu cə- | ||
+ | kuntulərlə ertuludur. Zıq ppt bu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | adadır. | ||
+ | ULTAN VƏLƏD (Bi (ap Ueyek) Mə- | ||
+ | həmməd Bəhaəddin (1226, Qaraman— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 11.11.1312, vəzi ə q: pairi. C. | ||
+ | Ruminin oeludur. ufi tərbiyəsi | ||
+ | almıpq, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sonralar məvləvilik təriqə- | ||
+ | tinin peyxi olmui, atasının tə”"limi- | ||
+ | ni yaymınqdır. Farsca divanın, 3 məs- | ||
+ | nəvidən (4 İbtidanaməz, *İntəhanaməə, | ||
+ | € PyöaöHaMəs) ibarət “Vələdnaməq poe- | ||
+ | masının (1291—1301) mӱəllifidir. | ||
+ | Divanındakı 15 turkcə qəzəl, poema- | ||
+ | nın 1-ci və 3-cu Hissələrindəki csəl- | ||
+ | cuq ipe”rlərnə kimi məphur olan | ||
+ | turkcə beyt və parcalar Kicik Asiyada | ||
+ | turg dilində tarixi mə”lum olan ilk | ||
+ | pe”rlərdən sayılır. *Maarifı adlı | ||
+ | farsca mənsur risaləsi var. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. Qarbuzova B. C., | ||
+ | srednevekopon Turiii, L., 1963. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULTAN ƏHMƏD CAMESİ— turk | ||
+ | me”marlıqının gerkəmli abidələrin- | ||
+ | dən biri. İstambulda sultan 1 Əhmə- | ||
+ | din əmri ilə tikilmiipdir (1609— 16, | ||
+ | me”mar Məhəmmədaqa). b minarəli | ||
+ | S.Ə.c.-ndə eyni vaxtda 35 min adam | ||
+ | namaz qıla bilir. Nəhəng ibadət ca- | ||
+ | lonu iri gunbəzlə (diametri 24,3 m) | ||
+ | ertulmutidur. Mərkəzi gunbəzi gunc- | ||
+ | lərdən kicik gӱnbəzlər, yanlardan isə | ||
+ | yarımguӱnbəzlər əhatə edir. İbadət | ||
+ | salonunun interyeri coxlu pəncərə ilə | ||
+ | ipıqlandırılmın, xəttatlıq numu- | ||
+ | nələri ilə, gey və yapıl rəngli ka- | ||
+ | iılardan qurapdırılmın naxıllar- | ||
+ | la bəzədilmitdir. S.Ə.c.-ni cGey ca- | ||
+ | mez də adlandırırlar. Məscidin oyma | ||
+ | naxımpllı mərmər mehrabına Kə "6ənə- | ||
+ | kn qara daiydan bir parca bərkidil- | ||
+ | miipdir. Salonun icində, girip su- | ||
+ | tunlarının yanında fəvvarələr du- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Poztı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ii. m | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | İstambulda Sultan Əhməd camesi. 1609— 1616, Memar 43 | ||
+ | əma , | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Məhəmmənara. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zəldilmipdir. Məscidin gunbəzli qa- | ||
+ | lereyalarla əhatələnmip həyətində də | ||
+ | fəvvarə var. S.Ə.c. bitkin və ahəng- | ||
+ | dar kompozisiyası ilə diqqəti cəlb | ||
+ | edir. | ||
+ | |||
+ | Əd.ə Miller KOƏ., İskusstvo Tur- | ||
+ | ili, M.—L., 1965, Petrosan GƏ. A., | ||
+ | Osupov A. R., Qorod na dvux kontinen- | ||
+ | tax, M., 1977. | ||
+ | |||
+ | SULTAN YAQUB (7?—1490) — Aqqo- | ||
+ | yunlu hekmda (1478—90|, Uzun Hə- | ||
+ | sənin oqlu. S.Y. dəvrundə Atqoyunlu | ||
+ | dəvlətinə hucum edən Misir sultan- | ||
+ | lıqı məqlubiyyətə uqradıldı (1480): | ||
+ | Aqqoyunluların asılılıqından cıx- | ||
+ | maqa calıtnan Gurcustana hucumlar | ||
+ | edildi. S.Y. Səfəvilərə qarpı PT1ir- | ||
+ | vanpahlarla ittifaqda idi, Osmanlı | ||
+ | imperiyası ilə sӱlh munasibətləri | ||
+ | saxlamaqa calıqtırdı. S.Y. zamanın- | ||
+ | da orduda odlu silahlardan istifa- | ||
+ | də olunmaqa baplanmımndı. Bayandur | ||
+ | bəy, Sofi Xəlil, Suleyman bəy Bican | ||
+ | oelu kimi gərkəmli sərkərdələr ye- | ||
+ | tiqppimitpdi. Devrunun ziyalı ipəxsiy- | ||
+ | yətlərindən və poeziya həvəskarı olan | ||
+ | S.Y.-un sarayında tipe"r məclisi fəa- | ||
+ | liyyət gestərirdi: əzӱ də ipe"r yazır- | ||
+ | dı. Bir cox elm və mədəniyyət xadim- | ||
+ | lərini himayə edən S.Y. dəvrundə yeni | ||
+ | mədrəsələr acılmı:i, abadlıq iiylə- | ||
+ | ri geniplənmitidi. Qəbrizdəki zən- | ||
+ | gin kitabxanası və xəstəxanası olan | ||
+ | c Həpt behittə (c“Səkkiz cənnətə) sa- | ||
+ | ray kompleksi (1483) gəezəl me mar- | ||
+ | lıq abidəsi idi. S.Y.-un əlumundən | ||
+ | sonra Aqqoyunlu dəvlətinin suqutu | ||
+ | sur”ətləndi. | ||
+ | |||
+ | SULTAN MƏHƏMMƏD (1470-ci il- | ||
+ | lərin sonu, Təbriz—1555, Təbriz)— | ||
+ | Azərb. miniatӱr rəssamı. 16 əsr Təb- | ||
+ | riz miniatur məktəbinin baptcısı. | ||
+ | Bu məktəbin formalaiması və inki- | ||
+ | ppafı bilavasitə S.M.-in yaradıcı- | ||
+ | lıqı ilə baqlıdır. Təbrizdə PYah | ||
+ | İsmayılın saray kitabxanasında ni1- | ||
+ | ləmiii, onun oelu 1 Təhmasibə rəssam- | ||
+ | lıq sənətini əyrətmiiyl, uzun mӱddət | ||
+ | saray e"malatxanasının rəhbəri ol- | ||
+ | mupdur. S.M. əlyazmaları ucun il- | ||
+ | lustrasiyalar, real həyat hadisələ- | ||
+ | rini əks etdirən miniaturlər, port- | ||
+ | retlər yaratmıtmt, sujetli xalcalar | ||
+ | və bədii parcalar ucun eskizlər cək- | ||
+ | mipdir. S.M.-in əsərləri dar mə”- | ||
+ | nada illustrasiya məhdudluquna qa- | ||
+ | panıb qalmır. Rəssam poetik suje- | ||
+ | ti genip təbiət mənzərəsi və real ha- | ||
+ | disələr fonunda verməklə sujetin | ||
+ | ideya məzmununu daha geniti əks etdi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULTANBUD TƏPƏLƏRİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yatla baqlayan mus- | ||
+ | təqil bədii əsər | ||
+ | yaradır. S.M.-in | ||
+ | ən axiı miniatur- | ||
+ | ləri 1 Təhmasib | ||
+ | hazırlanmıpinl | ||
+ | irdəvsinincPQah- | ||
+ | naməz kitabında | ||
+ | (1537, hoyrroH KOn- | ||
+ | leksiyası, Nyu- | ||
+ | Topk, bir hissəsi | ||
+ | Metropoliten-mu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tibatına xepəllləpr- | ||
+ | də kitab sənətinin | ||
+ | nəfis numunələrin- | ||
+ | dən olan. Nizami | ||
+ | aXəmsəəsində (1539 | ||
+ | |||
+ | ii mu- | ||
+ | zeyi, London) və s. | ||
+ | əlyazmalarında toplanmhındır. Bun- | ||
+ | dan bapqa Leninqradda (M. Y. Sal- | ||
+ | tıkov-Pedrin ad. kitabxana), İs- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tambulda (Topqapı sarayı muzeyi), | ||
+ | Vapinqton, London, Paris, rakov | ||
+ | və b. ipəhərlərin muzey və ki- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tabxanalarında S.M.-in sujetli | ||
+ | miniatӱrləri, kitab illustrasiyala- | ||
+ | rı və portret əsərləri saxlanı- | ||
+ | lır. S.M.-in bədii əsərlərə cəkdiyi | ||
+ | və PTərq miniatur sənətinin nadir nu- | ||
+ | munələrindən olan c“Keyumərzin məc- | ||
+ | lisiə, cZehhakın e”dam edilməsiə, | ||
+ | caRustəmin Rəxti gəməndlə tutması, | ||
+ | cSam Mirzənin kef-musiqi məclisi, | ||
+ | c Meyxanadaə, “Ov səhnəsiə, cSultan | ||
+ | Səncər və qarız, “Bəhram-Gur ovda, | ||
+ | c Məhəmmədin me”racıə9, 4“PLirin ci- | ||
+ | mərkən Xosrovun ona tamapta etməsiz | ||
+ | və s. əsərləri bədii obrazların, təs- | ||
+ | vir vasitələrinin pqux, dekorativ | ||
+ | ifadəliliyi, emosional tə”sir quvvəsi | ||
+ | ilə diqqəti cəlb edir. S.M.-in coxlu | ||
+ | tələbəsi və davamcısı olmupdur (Mir | ||
+ | Seyid Əli, Mir Zeynalabdin Təbrizi, | ||
+ | oqlanları Mirzə Əli Təbrizi, Mə- | ||
+ | Ləmmədi və b.). rb. miniatur sənə- | ||
+ | tinin ingipaf zirvəsini təiykil edən | ||
+ | S.M. yaradıcılıqı orta əsr mənbələ- | ||
+ | rində, eləcə də muasir Avropa və so- | ||
+ | vet sənətiqunaslıqında yuksək qiymət- | ||
+ | ləndirilmiidir. | ||
+ | |||
+ | Yapıqldırma ptəkil, bax səh.192-193 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. Kerimonv K., Sultan Muxam- | ||
+ | med i ero mkona, M., 1970, Nepina iskus- | ||
+ | stva narodov SSSR, t. 3, M., 1974: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULTAN dələri (?7—1503)— Aqqoyun- | ||
+ | lu həkmdarı |1499—1503|, Sultan | ||
+ | Yaqubun m ədək əldurul- | ||
+ | dugdən (1497) sonra hakimiyyət utrun- | ||
+ | da Məhəmməd Mirzə və 6. mahəanənəp- | ||
+ | lə mӱbarizə aparmıtidı. 1500 ildə | ||
+ | Əlvənd Mirzə ilə aralarında baqlan- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “mıiy saziiyə əsasən Aqqoyunlu dəvləti | ||
+ | |||
+ | |||
+ | iki hissəyə bəlundu. Qızıluzən cayı | ||
+ | sərhəd olmaqla İraq-i Əcəm, İraq-i | ||
+ | Ərəb, Fars və Kirman S.M.-ın ha- | ||
+ | kimiyyətinə kecdi. 1503 ildə 1 PTah | ||
+ | İsmayıl tərəfindən Həmədan yaxın- | ||
+ | lıqında məqlub edilən S.M.-ın əra- | ||
+ | zisi Səfəvilər dəvlətinə qatıldı. | ||
+ | SULTAN SƏNCƏR MƏQBƏRƏSİ— | ||
+ | 12 əsr Orta Asiya me"marlıqının | ||
+ | gərgəmli abidəsi (me”mar Məhəməd | ||
+ | ibn Atsız əs-Səraxsi). Tur.SSR-in | ||
+ | Mərv ə Məehtəiqəm kunbəz- | ||
+ | li binanın kubiəkilli ataqı His- | ||
+ | səsi taqlı qalereya ilə tamamlanır. | ||
+ | Qalereyada kərpic duzumundən yara- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rən, onu muasir hə- | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zeydədir), Hafizin t | ||
+ | *Divanxgında (1530 | | ||
+ | illər), bədii tər-– | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 69 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dılmızp ornamentlər və gəc uzərində | ||
+ | oyma naxıplar qalmıtdır. Qalere- | ||
+ | yaya acılan 8 pəncərə binanın hun- | ||
+ | dur zalını (36 m) ipıqlandırır. | ||
+ | Zalın ustu nervurlu və ikiqat uzluk | ||
+ | cəkilmill gunbəzlə ertulmutidur. | ||
+ | S.S.m.-nin kapı uzluklu xarici gun | ||
+ | bəzi qalmamındır. | ||
+ | |||
+ | SULTAN TOYUR (Porphyrio porp- | ||
+ | huqqo)—durnakimilər dəstəsinin su | ||
+ | fərələri fəsiləsinə aid qupy HƏBY. | ||
+ | Bədəninin uz. 45 sm-dək olur. Bataq- | ||
+ | lıqda yapadıqı ucun barmaqları cox | ||
+ | uzundur. Alnı lələksiz, dimdiYİ və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ayaqları qırmızı, lələkləri bənəviiə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yi rəngə calan geyumtul-yapıldır. | ||
+ | ə ik. Afrika, Cənubi Asiya, Kiri | ||
+ | liya, Yeni Zelandiya və Qərbi Po- | ||
+ | lineziyada yayılmılpdır. SSRİ-də | ||
+ | Daq.MSSR, Azərb.SSR və Tur.SSR-də | ||
+ | yapayır. Azərb.SSR-də, əsasən, Qı- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | zılaqac və Aqgəl deVlLəT qoruqların- | ||
+ | da muhafizə edilir. Qamıpi ӱzərində | ||
+ | tikdiyi yuvaya 5—7 yumurta qoyur. Bit- | ||
+ | ki ilə qidalanır. xtalı qıpqa de- | ||
+ | zumsuzdur. SSRİ-də ovlanması qada- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qandır. | ||
+ | SULTAN YBE/C (?—1374)—Cəlairi | ||
+ | hekmdarı Qaz Bax YPeyx Uveys. | ||
+ | SULTANBUD TƏPƏLƏRİ— Azərb. | ||
+ | SSR Jdanov r-nunda, 3 eli s-zun | ||
+ | ərazisində arxeoloji abidə. İki tə- | ||
+ | pədən ibarətdir. Yerustu material- | ||
+ | lar əsasən erkən və inkipaf etmitt | ||
+ | orta əsrlər dəvrunə and muxtəlif | ||
+ | tipli saxsı qab qırıqlarından iba- | ||
+ | rətdir. Tunc və ilk Dəmir devrunə | ||
+ | andqab qırıqlarına da təsaduf olun- | ||
+ | muppdur. S.t. vahid kompleksdən iba- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | i n -ü | ||
+ | Me. d- a o | ||
+ | “r.a. | ||
+ | dz bə k | ||
+ | zi QA m. "da L əfi. ə “. : | ||
+ | my | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | üş | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 70 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | rət coxtəbəqəli yatpayıni yeridir. | ||
+ | SULTANƏLİ MƏİYHƏDİ Şı | ||
+ | ӧdə), Məvlanə Sultan Əli | ||
+ | Məthədi Nizaməddin (1433, | ||
+ | Məthəd—1520, Məihəd) — orta əsr | ||
+ | İran xəttatı. Yaxın və Orta PTərqdə | ||
+ | xəttatlıq sənətinin gərkəmli numayən- | ||
+ | dəsi. Bir muddət Səmərqənd hakimi | ||
+ | Əbu Səidin sarayında calıqlmın), son- | ||
+ | ra Herata gecərək orada beyuk xəttat- | ||
+ | lıq məktəbi yaratmındır. Hələ car- | ||
+ | lıqında € KarHönəp rHönəcHə, € XƏTTaT- | ||
+ | lar sultanıq ləqəblərini qazanmıi), | ||
+ | Ə. Nəvai, Ə. Cami, Behzad və 6. | ||
+ | sənətkarlarla yaxın dost olmutidur. | ||
+ | Nəvai (1493), Əmir Xosrov Dəhləvi | ||
+ | (1496) və Nizami (1510) “Xəmsəələri- | ||
+ | nin, Nəvainin ilk cDivanıı (1465/66, | ||
+ | M. Y. Saltıkov-|Pedrin ad. kitabxa- | ||
+ | na, Leninqrad) və daha uc FDivanəvı- | ||
+ | nın (Biruni ad. Əzbəkistan PTərqiqu- | ||
+ | naslıq İn-tu, Datkənd), Sə”dinin | ||
+ | “Divanəı (Topqapı muzeyi, İstambul) | ||
+ | və s. əsərlərin uzunu kecurmutdur. | ||
+ | S.M.-nin zəngin bədii irsindən dev- | ||
+ | rumuzədək 50 kitab və ppe”r parcala- | ||
+ | ı gəlib catmhpildır. Onun xətti ilə | ||
+ | yazılmıtp Sə”dinin € BycTaHə DƏ | ||
+ | və Hatifinin c“Teymurnaməq (1515 | ||
+ | əsərləri, Əmir PQahinin F“Divanıı (16 | ||
+ | əsrin əvvəli) Azərb.SSR EA Respub- | ||
+ | lika Əlyazmaları Fondundadır. | ||
+ | S.M.-nin uzunu gecurduyu bir cox əsər | ||
+ | London, Paris, Berlin, Qahirə, Teh- | ||
+ | ran və 6. iəhərlərin muzey və kitab- | ||
+ | xanalarında saxlanılır. Me”marlıq | ||
+ | abidələrinin dekorativ tərtibatı sa- | ||
+ | həsində (binaların kitabələri və s.) | ||
+ | fəaliyyət gestərmitdir. sm. həm də | ||
+ | pair olmuit, qəzəl, qitə və rubailər | ||
+ | yazmıtidır. PTe”rlə yazdıqı c“Qəvaidi | ||
+ | xututə (“Xətt qaydalarıq) adlı risa- | ||
+ | ləsində xəttatlıqın tarixindən və nə- | ||
+ | zəri məsələlərindən bəhs etmipidir. | ||
+ | Əd. Kazi Axmed, Traktat o kal- | ||
+ | liqrafax i xudojnikax, M.—L., 1947. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULTANİYYƏ--İranın itm.-q.-ində | ||
+ | qəs. Zəncan—Qəzvin yolundan 6 km c.- | ||
+ | da, dəniz səviyyəsindən 1650—1770 s | ||
+ | yuksəklikdədir. Əh. təqr. 4,5 min nə- | ||
+ | fərdir (1970). S. orta əsrlərdə Azərb.- | ||
+ | ın məthur pqəhərlərindən olmupidur. | ||
+ | PPəhərin əsası ildə xani | ||
+ | "ə Arqun xanın devrundə | ||
+ | 11284—91) qoyulmutidur. S.-yə tikinti | ||
+ | ipləri aparmaq məqsədilə Təbriz, Ma- | ||
+ | |||
+ | qa, Ərdəbil və s. iəhərlərdən bura- | ||
+ | a ailəsilə birlikdə .. me”mar, | ||
+ | bənna və 6. sənətkar kəcurulduӱq tez- | ||
+ | liklə hasarının uz. 12 min addım | ||
+ | olan yapqayıj məntəqəsi salındı. 130 | ||
+ | ildə Elxani həkmdarı Sultan Əlcay- | ||
+ | tu Xudabəndə |1304— 16 | oqlu Əbu Cən- | ||
+ | din anadan olması munasibəti ilə | ||
+ | məhəri abadlapdırıb əz pqərəfinə | ||
+ | S. adlandırdı və paytaxtı Təbrizdən | ||
+ | buraya kecurdu. S.-də təkcə vəzir Rə- | ||
+ | pid əd-din Fəzlullah min evlik bə- | ||
+ | yuk bir məhəllə saldırmındı. S. | ||
+ | haqqında Həmdullah Qəzvini (14 əsr), | ||
+ | Klavixo (15 əsr), Adam Oleari, Pyar- | ||
+ | den, Tavernye (17 əsr) və b. mə”lumat | ||
+ | vermitlər. | ||
+ | |||
+ | ə ticarət mərkəzinə cevri- | ||
+ | lən S.-dən Baqdad, Dəməpq, Xorasan, | ||
+ | Dərbənd, PTiraz, Cin, Hindistan BƏ | ||
+ | s. yerlərə ticarət yolları kecirdi. | ||
+ | Azərb. və İranda istehsal olunan | ||
+ | ipək parcalar, xalcalar və s. S. ba- | ||
+ | zarında satılırdı. Klavixonun mə”- | ||
+ | lumatına gərə S.-yə Hindistandan | ||
+ | coxlu ədviyyat, Gilan və PYamaxıdan | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULTANƏLİ MƏYYHƏDİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ipək parca, Pirazdan tafta, Xora- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sandan pambıq və pambıq parca, mux- R | ||
+ | |||
+ | |||
+ | təlif rəngli qumai gətirilirdi. | ||
+ | S. vasitəsi ilə Gilandan muta və | ||
+ | Turkiyəyə ipək aparılırdı. S. Be- | ||
+ | yuk Moskva knyazlıqı, Hindistan, | ||
+ | Suriya, İraq, Turkiyə və s, dəvlət- | ||
+ | lərlə ticarət edirdi. S.-də hər il | ||
+ | yarmarka təpkil olunurdu. PTəhərin | ||
+ | ətrafında qızıl, miş, civə və s. ya- | ||
+ | taqları vardı. | ||
+ | |||
+ | Əbu Səidin dəvrundə |1316—35) | ||
+ | paytaxt yenidən Təbrizə kecuruldu. | ||
+ | Paytaxtın Təbrizə kecurulməsi S.- | ||
+ | nin tənəzzulunə səbəb oldu. 1334 il- | ||
+ | nə S.-də mərkəzi hakimiyyətə qarpiqı | ||
+ | balp vermint qiyamı Əbu Səid zorla | ||
+ | yatıra bildi. Elxanilərin suqutun- | ||
+ | dan sonra Cəlairilər və Cobanilər | ||
+ | arasında gedən mubarizədə S. əldən- | ||
+ | ələ gecdi. 1385 ildə S.-ni Teymur i1- | ||
+ | qal etdi. PPəhərin idarəsi bir mud- | ||
+ | dət Teymuri Əmər Mirzə, sonralar | ||
+ | isə Əbu Bəkr Mirzənin tabeliyində | ||
+ | qaldı. Teymurun oqlu Miraniah S.- | ||
+ | də xeyli tikili daqıtdırdı. 17 əsr- | ||
+ | də S. artıq kəndə cevrilmiidi. Qa- | ||
+ | carlar dəvrundə S.-ni yenidən bər- | ||
+ | pa etmək cəhdləri nəticəsiz qaldı. | ||
+ | 19 əsrin əvvəllərində Fətəli ilah | ||
+ | S.-də yay sarayı tikdirmiidi. 19 əs- | ||
+ | rin sonunda bali vermiti zəlzələ nə- | ||
+ | ticəsində S. xeyli daqrıldı. | ||
+ | |||
+ | S.-də orta əsrlərə aid me”marlıq | ||
+ | abidələrindən Əlcaytu Xudabəndə | ||
+ | turbəsi, Cələbi orlu turbəsi (14 | ||
+ | əsr), Molla Həsən turbəsi (16 əsr) | ||
+ | və s. qalmıpqdır. | ||
+ | |||
+ | Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961, | ||
+ | Piriyev V. Z., Azərbaycan Hulakulər | ||
+ | devlətinin tənəzzçlu dəvrundə (1316— | ||
+ | 1360-cı illər), B., 1978, Ali-zade | ||
+ | A. A., Sopialıno-əkonomiceskan i poli- | ||
+ | ticeskan istorin Azerbaadjana XİT—XPTUM | ||
+ | vv., B., 1955, Useİnov M., Breta- | ||
+ | nipkiNn"L., Səlamzade A., İsto- | ||
+ | ril arxitekturı Azerbaidjana, M., 1963) | ||
+ | Muradov V. Q., Arxitektura i planiv | ||
+ | rovka qoroda Sultanide po zarisovke | ||
+ | XVI neca, Han.AH Asep6.CCP (cepna nn- | ||
+ | teraturı, izıka i iskusstva), 1972, XI 21 | ||
+ | Le Strange, The Lands of He Eastern | ||
+ | Calupate, Mesopotamia, Persia and Cant- | ||
+ | ral Asia, London, 1966, S:a 3" 1765, Da | ||
+ | |||
+ | - fəye lən də 6 Dgeə | ||
+ | SULTANLI Əli Abdulla otlu (25. | ||
+ | 12.19006, Naxcıvan—19.7.1960, Bakı) | ||
+ | — Azərb. sovet ədəbiyyatiqunası, pe- | ||
+ | daqoq. Filologiya e.d. (1946), prof. | ||
+ | (1947). 1957 ildən Soz.İKİP uzvu. | ||
+ | APİ-nin filologiya fakultəsinin | ||
+ | dekanı (1934), ADU-nun xarici ədə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 4 biyyat kafedrasının mudiri (1941— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Bo, filologiya fakultəsinin dekanı | ||
+ | (1950—52, 1957—59) olmutidur. Azərb.- | ||
+ | da xarici ədəbiyyat uzrə ali məktəb | ||
+ | kursunun yaradılmasında S.-nın mu- | ||
+ | hum xidməti var. Azərb. dilində an- | ||
+ | tik, orta əsrlər və Renessans dəvru | ||
+ | ədəbiyyatına dair ilk muntəxabatla- | ||
+ | rın və dərsliklərin muəllifidir. | ||
+ | Azərb. və Qərbi Avropa ədəbi əlaqə- | ||
+ | lərinə |*M. F. Axundov və Molyer | ||
+ | (1939), “Kitabi-Dədə TAR BƏ rə- | ||
+ | dim yunan eposlarıq (1946), “Nizami | ||
+ | və Qərbi Avropa ədəbiyyatıq (1947) | ||
+ | və s.)|, Azərb. dramaturgiyasının ta- | ||
+ | rixi və nəzəriyyəsinə (c Azərbaycanda | ||
+ | xanr xpambış, 1945: € Y. Hacıbəyovun | ||
+ | dramaturgiyası, 1945 və s.) dair təd- | ||
+ | qiqatları var. 3 cildlik cAzərbaycan | ||
+ | ədəbiyyatı tarixi2ənin (1957—60) mu- | ||
+ | əlliflərindən və 2-ci cildinin re- | ||
+ | daktorlarındandır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: Antik ədəbiyyatı ta- | ||
+ | ixi, B., 1958: Azərbaycan dramaturgi- | ||
+ | yasının inkipafı tarixindən, B., 1964, | ||
+ | Məqalələr, B., 1971. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULTANLI Q-sultanın | ||
+ | |||
+ | |||
+ | etdiyi monarxiya devləti. | | ||
+ | UL Ni QƏNİZADƏ—bax | ||
+ | |||
+ | |||
+ | baticılıq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULTANMƏCİD | ||
+ | Qənizadə Sultanməcid. | ||
+ | SULTANOV Abbas Aealarbəy otlu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (9.3.1895, indiki Azərb.SSR-in Qu- | ||
+ | badlı ipq.—1937)— Azərb.-da Sovet | ||
+ | hakimiyyəti uqrunda mubariz. 1917 | ||
+ | ilin iyulundan Sov.İKİ uzvu. Qori | ||
+ | gimnaziyasını bitirdikdən (1915) son- | ||
+ | ra Kiyev un-tinin tibb fakultəsinə | ||
+ | daxil olmun, tələbələrin inqilabi | ||
+ | hərəkatına qopulmutndur. 1917 ildən | ||
+ | Zəngəzurda inqilabi ip aparmındır. | ||
+ | Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin qələ- | ||
+ | bəsindən sonra Zəngəzur inqilab ko- | ||
+ | mitəsi sədrinin muavini, Azərb.SSR | ||
+ | Xalq Daxili İplər Komissarlırın- | ||
+ | da v"bə mudiri, Qubadlı qəza parti- | ||
+ | ya komitəsində və AK(bӱP Qaradonlu | ||
+ | r-n komitəsində məs"ul katib, Bapi | ||
+ | siyasi-maarif idarəsinin sədri, 1932 | ||
+ | —37 illərdə Azərb. Elmi-Tədqiqat | ||
+ | Pambıqcılıq İn-tunun direktoru və s. | ||
+ | vəzifələrdə ipləmitdir. | ||
+ | SULTANOV Ara İsmayıl oqlu (1901, | ||
+ | Bakı—12.6.1936, Guӱrc.SSR-in Axalt- | ||
+ | sixe 1i1,)— Azərb.-da Sovet hakimiyyəti | ||
+ | uqrunda mubariz. 1919 ildən Sov.İKP | ||
+ | uzvu. S. 1917 ildə fəhlə hərəkatına | ||
+ | qopulmutidur. Daxili əksinqilaba və | ||
+ | xarici mudaxiləcilərə qariı vurup- | ||
+ | malarda ittirak etmitidir. 1920—33 | ||
+ | illərdə Hacıqabul və PTamxor qəza | ||
+ | inqilab komitələrinin sədri, Azərb. | ||
+ | diviziyasında (1pe”bə rəisi, Gəncə ma- | ||
+ | al partiya komitəsinin katibi, | ||
+ | Azərb.SSR xalq maarif komissarı, | ||
+ | AK(6)P MK-nın ikinci gatibi və s. | ||
+ | vəzifələrdə ipləmipdir. 1933—36 | ||
+ | illərdə Gurc. K(b)P Axaltsixe r-n | ||
+ | partiya komitəsinin katibi olmu1- | ||
+ | ə AK(6)P MK, Gurc. K(b)P MK, | ||
+ | İK(6)P Zaqafqaziya Əlkə Komitə- | ||
+ | sinə, Azərb.SSR və ZSFSR MİK- | ||
+ | lərinə uzv secilmitdir. | ||
+ | SULTANOV Baxım İsmayıl oqlu | ||
+ | (10.9.1894, indiki Erm.SSR Danza- | ||
+ | ver k.—4.10.1977, Bakı )—sovet neft- | ||
+ | ci geoloqu. Geologiya-mineralogiya | ||
+ | e.d. (1962), prof. (1962). Azərb.SSR | ||
+ | əməkdar elm xadimi (1964). SSRİ- | ||
+ | nin fəxri neftcisi (1971). 1926 nl- | ||
+ | də Don Politexnik İn-tunu bitir- | ||
+ | mipdir. 1920—Z39 illərdə c Azərneftə | ||
+ | birliyinin “Qaradaqneftə trestin- | ||
+ | də iiləmipdir, muxtəlif illərdə | ||
+ | orta texniki peiptə məktəblərində, | ||
+ | 1949—52 illərdə S. M. Knrov ad. | ||
+ | ADU-da dərs demipdir. Azərbaycan | ||
+ | SSR EA İ. M. Qubkin ad. Geologi- | ||
+ | ya İn-tunda bapl elmi iici (1944— | ||
+ | 47), M. Əzizbəyov ad. Azərbaycan Sə- | ||
+ | naye İn-tunda neft və qaz yataqları- | ||
+ | nın geologiyası və kəpfiyyatı ga- | ||
+ | fedrasının dosenti (1947 illən) və | ||
+ | prof. (1962 ildən) olmutidur. Neft | ||
+ | yataqlarının axtarıntı, kəifiyya- | ||
+ | tı, yerlətməsi, Hidrogeologiyası | ||
+ | və Hidrogimyası sahəsində tədqiqat- | ||
+ | lar aparmımldır. Elmi kadrların | ||
+ | hazırlanmasında xidməti var. Qır- | ||
+ | mızı Əmək Bayraqı ordeni və medal- | ||
+ | larla təltif olunmuztdur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsəri: İzmenenil ximiceskoqo sos- | ||
+ | tava nefti Apoyerona pod vozdevstviem | ||
+ | qidroximiceskix i qidroqeoloqiceskiJ | ||
+ | faktorov, Trudı Veesooznoqo Soveta Po | ||
+ | proisxojdenik) nefti, M., 1960 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULTANOV Qədir Məmməd otlu ( | ||
+ | 31.12.1918, Cənubi Azərb.-ın ə | ||
+ | (p1,)—sovet paleon- | ||
+ | . toloqu. |Geologiya- | ||
+ | mineralogiya e.d., | ||
+ | prof. (1956), Azərb. | ||
+ | SSR EA m. uzv | ||
+ | (1968). 1944 ildən | ||
+ | Sov. İKP uzvu. Be- | ||
+ | 44: yuk Vətən muharibə- | ||
+ | 1 sinin iptirakcı- | ||
+ | i sı. 1954 ildən S. | ||
+ | M. Kirov ad. ADU- | ||
+ | da paleontologiya, | ||
+ | pə geologiya və | ||
+ | SSRİ geologiyası | ||
+ | mudiri, eyni za- | ||
+ | iplər uzrə prorek- | ||
+ | və 1965—71) ol- | ||
+ | ildən paleobiogeokimya | ||
+ | problem laboratoriyasının əhbə- | ||
+ | ridir. Tədqiqatı, əsasən, zərb.- | ||
+ | da Miosen və Abiyeron yailı cəekun- | ||
+ | tulərin fauna və stratiqrafiyasının | ||
+ | eyrənilməsinə, paleontologiyada mu- | ||
+ | rəkkəb biosenoloji, paleoekoloji me- | ||
+ | todun tətbiqinə və təkmillətndiril- | ||
+ | məsinə, paleontoloji qalıqların ey- | ||
+ | rənilməsində fiziki-kimyəvi metod- | ||
+ | ların tətbiqinə, qədim dəvrlərin pa- | ||
+ | leocoqrafiyasına həsr edilmiiydir. | ||
+ | geoloji-paleontoloji tədqiqatla- | ||
+ | rın yeni inkityaf istiqamətini mu- | ||
+ | əyyənlətdirmit və SSRİ-də ilk dəfə | ||
+ | U-da paleobiogeokimya problem la- | ||
+ | boratoriyası acmıtpqdır. SSRİ-də rus | ||
+ | dilində ilk paleontoloji luqətin | ||
+ | mӱəllifidir. Azərb.SSR-də paleogeo- | ||
+ | loqlar və paleobiogeokimyacılar mək- | ||
+ | təbi yaratmıldır. Kabil Politexnik | ||
+ | İn-tunda məsləhətci olmutdur (1971— | ||
+ | 72). S.-un elmi kadrlar hazırlanma- | ||
+ | sında xidməti var. Geoloqların 22 | ||
+ | (Dehli, 1964) və 53-uy (Praqa, 1968) | ||
+ | CUmumdunya konqreslərində mə”ruzə ilə | ||
+ | cıxınn etmitdir. Umumdunya paleon- | ||
+ | toloqlar ittifaqının vitse-preziden- | ||
+ | ti olmutdur (1964—72). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: Stratiqrafil i fauna | ||
+ | verxneqo miopena Vostocnoqo Azerbagdja- | ||
+ | na, B., 1953: Apperonskin lrus Azerban- | ||
+ | djana, B., 1964: Paleobioqeoximiceskie | ||
+ | issledovanin molleskov verxneqo plio- | ||
+ | pena Vostocnoqo Azerbağdjana i sopre- | ||
+ | mennoqo Kaspil (sovm. S. A. İsaevım), | ||
+ | B., 1971, Sultanov K. M., İsaev | ||
+ | S. A., Paleobioqeoximil molleoskov Azer- | ||
+ | bahdjana, B., 1982, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULTANOV Eynəli bəy (1863, Naxcı- | ||
+ | vhan—1935, Tbilisi)— Azərb. yazıcı- | ||
+ | sı, publisist, ictimai xadim. Tiflis | ||
+ | klassik gimnaziyasını bitirmiii | ||
+ | (1883), qabaqcıl rus və Qərbi Avropa | ||
+ | mədəniyyətini dərindən MƏHHMCƏMHHİ- | ||
+ | dir. 19 əsrin 80-ci illərindən Nax- | ||
+ | cıvanda maarif və mədəniyyət sahə- | ||
+ | sində fəaliyyət gəstərmipdir. S.-un | ||
+ | təpəbbusu və rəhbərliyi ilə Naxcı- | ||
+ | BaH na FZiyalılar məclisiə, c“Musəl- | ||
+ | man incəsənət və dram cəmiyyəti | ||
+ | təpkil edilmiyll, dram tamapaları | ||
+ | gəstərilmipdir. 20 əsrin əvvəlin- | ||
+ | dən cZakavkazyer, -Novoye obozreniyeə, | ||
+ | c“Kavkazə, *Sankt-Peterburqskiye vedo- | ||
+ | mostiə və s. mətbuat orqanlarında | ||
+ | c“Denmuti musəlmanın duipuncələrir, | ||
+ | cİfiaedici məktublark batlıqları | ||
+ | ilə dərc etdirdiyi yuksək vətəndaii- | ||
+ | lıq cəsarəti ilə yazılmın məqalə- | ||
+ | lərində, -Dəhtətli intiqamə, cXan, | ||
+ | nə xanı, cSeyidlərə, cAcı masqaraq | ||
+ | və s. hekayələrində, -“Tatarkaz (“ Azər- | ||
+ | baycan qızır, 1884) pyesində xalq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | kafedralarının | ||
+ | manda elmi | ||
+ | |||
+ | toru (1956—60 | ||
+ | muli, 1965 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ılə “vür” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SULTANOV | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dutpmənlərik adlandırdıqı hakim | ||
+ | siniflərin ezbaptınalıqı, dini fa- | ||
+ | natizm, cəhalət və movhumat, qadın | ||
+ | huquqsuzluqu kəskin tənqid olunur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Sovet dəvrӱndə Tbilisidə mədəni-maa- | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rif və mətbuat sahəsində calıpqmıil, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | uU “Dan ulduzu jurnalında fəal əmək- İ : | ||
+ | |||
+ | |||
+ | daplıq etmitdir. Məmmədqulu- | ||
+ | zadə S.-un yaradıcılıqrını yuksək | ||
+ | qiymətləndirmi:i, onu ƏSYHYH ilk | ||
+ | |||
+ | |||
+ | muəllimi adlandırmındır. Naxcı- | ||
+ | vanda adına məktəb var. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsəri: Secilmiiy hekayələri, B., | ||
+ | 1966. in | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədə Mirəhmədov Ə., Alim və | ||
+ | jurnalist, “Elm və Həyatə, 1970, (01, | ||
+ | Maksudov İ. Q., Jiznh i tnorcestvo | ||
+ | Binə Sultanova (avtoref. kand. dis.), | ||
+ | SULTANOV Əjdər Əliabbas oqlu | ||
+ | (dekabr, 1909, Bakı— 10.1.1962, Bakı) | ||
+ | Eu tilanın”nltma — Azərb. sovet akt- | ||
+ | " | yoru. Azərb.SSR | ||
+ | xalq artisti (1949). | ||
+ | 1942 ildən Sov, | ||
+ | = İKP uzvu. Bakı Te- | ||
+ | /) atrTexnikumunubi- | ||
+ | tirmitdir (1928). | ||
+ | Səhnə fəaliyyəti- | ||
+ | — nə 1926 ildə Bakı | ||
+ | Turk İqici Tear: | ||
+ | rında baqlamıit, | ||
+ | sonralar Kirovabad | ||
+ | Dram Teatrında | ||
+ | — 1 (1933—37) və Azərb. | ||
+ | Dram I aha (1939—62) cıxın et- | ||
+ | midir. S. yuksək səhnə mədəniyyəti- | ||
+ | nə, gur və gəzəl səsə, aydın diksiya- | ||
+ | ya malik sənətkar olmupdur. Yarat- | ||
+ | dıqı obrazlar həyatiliyi, mudrikli- | ||
+ | yi və mə”"nəvi paklıqı ilə fərqlən- | ||
+ | mipdir. Rolları: Lukonin (“Bizim | ||
+ | iəhərli oqlanə, K. Simonov), Larin | ||
+ | (4İlic Buxtasıə, C. Məcnunbəyov), | ||
+ | Cingiz (4 Epiq və intiqamə, S. S. Axun- | ||
+ | dov), Orsino, Kassio, Leont (4On | ||
+ | İKİNCİ Gecət?, €OÖTennoə?, €Tbim naqı- | ||
+ | lıq, V. Pekspir), Vanya dayı (“Vanya | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Ə, Ə. Sul- | ||
+ | tanov Or | ||
+ | sino (“On | ||
+ | ikinci gecə, | ||
+ | |||
+ | V. Peksiir) (Cə | ||
+ | rolunda. Gӧr | ||
+ | F içi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dayıc, A. Cexov), dərvip (4PTeyx Sən”- | ||
+ | anə, H. Cavid) və 6. Qırmızı Əmək | ||
+ | Bayraqı, aPTərəf nipanızq ordenləri | ||
+ | və medallarla təltif edilmitdir. | ||
+ | |||
+ | SULTANOV Əzəl Cəfər oqlu 15 | ||
+ | 12.1905, Pəki)—sovet geoloqu. - | ||
+ | logiya-mineralogiya e.d. (1944), prof. | ||
+ | (1949), Azərb.SSR EA akad. (1959: | ||
+ | m. ӱzv 1958). 1946 ildən Sov.İKP uz- | ||
+ | vu. 1939—56 illərdə S. M. Kirov ad. | ||
+ | ADU-da (1952—56 illərdə prorektor | ||
+ | və cəkmə suxurlar petroqrafiyası ga- | ||
+ | fedrasının mudiri) və M. Əzizbəyov | ||
+ | ad. Azərb. Neft və Kimya İn-tunda | ||
+ | dərs de imir. 1945—49 və 1958—70 | ||
+ | illərdə Azərb.SSR EA Geologiya İN- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | | prof, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | *" qiqatı, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | AR YƏ əc bn . | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 71 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tunun direktoru ol- | ||
+ | mupdur. Cəkmə və | ||
+ | vulkanogen - HƏKMƏ | ||
+ | məniəli qeyri-fi- | ||
+ | liz yataqlarının | ||
+ | və tikinti mate- | ||
+ | riallarının eyrə- | ||
+ | nilməsi, neft və | ||
+ | qaz Yataqlarının | ||
+ | axtarıtı və onla- | ||
+ | rın proqnozu sahə- | ||
+ | sində tədqiqatlar | ||
+ | aparmıtdır, Beyuk | ||
+ | |||
+ | " Qafqazın c. ətək- | ||
+ | lərinin mis, gӱmuyi-sink və polime- | ||
+ | tal yataqlarının, həmcinin Azərb. | ||
+ | SSR-in Paleozoy, Mezozoy və Kayno- | ||
+ | zoy cəkuntulərinin litologiyasını | ||
+ | əyrənmitdir. Balakən-Zaqatala filiz | ||
+ | yataqlarının acılmasında iptirak | ||
+ | etmipdir. Onun rəhbərliyi və iptti- | ||
+ | rakı ilə Azərb.SSR-in orta miqyaslı | ||
+ | litoloji, faydalı qazıntılar, Dər- | ||
+ | RYHHY devr cekuntulərinin geoloji- | ||
+ | litoloji xəritələri, həmcinin Azərb. | ||
+ | SSR-in qrunt və təzyiqli sularının | ||
+ | hidrogeoloji xəritələri tərtib edil- | ||
+ | mipdir. Azərb.SSR-in geologiyasına | ||
+ | aid coxcildli əsərin muəlliflərin- | ||
+ | dən və redaktorlarından biridir. | ||
+ | Elmi kadrların hazırlanmasında | ||
+ | xidməti var. Bolqarıstanda Balkan- | ||
+ | Karpat geoloji assosiasiyasında və | ||
+ | gillərin eyrənilməsi və tədqiqinə | ||
+ | dair X Umumittifaq plenumunda mə"- | ||
+ | uzə ilə cıxın etmiiydir. Qırmızı | ||
+ | Əmək Bayraqı ordeni və medallarla | ||
+ | təltif olunmupdur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: Litoloqila produktiv= | ||
+ | noİ tolpyi Azerbandjana, B., 1949: Li- | ||
+ | toloqil produktivnov tolpi Anmepon- | ||
+ | skoqo poluostrova, M., 1958: Litoloqil | ||
+ | melovıx otlojeniV koqo-vostocnoN casti | ||
+ | Bolıpoqo Kavkaza, M., 1960: Litoloqil | ||
+ | akcaqilıskix otlojeniV Azerbavdjana, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULTANOV Əlisəttar Əliabbas o- | ||
+ | lu (11.11.1903, Bakı—2.3.1970, Ba- | ||
+ | kı)—sovet anatomu. Tibb e.d. (1941), | ||
+ | 1943). Səhiyyə ə”lacısı (143) | ||
+ | Azərb.SSR əməkdar həkimi MT | ||
+ | və əməkdar elm xadimi (1962). 194 | ||
+ | ildən Sov.İKP uzvu. 1949—70 il- | ||
+ | lərdə N. Nərimanov ad. Azərb. Dev- | ||
+ | lət Tibb İn-tunun məhkəmə tibbi ka- | ||
+ | fedrasının mudiri olmupdur. Təd- | ||
+ | əsasən, 6011 vena sistemində | ||
+ | kollateral qan devranı, yenidorul- | ||
+ | mutiların aqpaqı ətraflarında əzələ | ||
+ | qrupunun inkitpafı və beyinə qansız- | ||
+ | ma nəticəsində terənən qəfil əlum | ||
+ | və onun məhkəmə tibbində əhəmiyyəti | ||
+ | və s, məsələlərə həsr edilmitdir. | ||
+ | SULTANOV əhim Sultanməhəmməd | ||
+ | oqlu (d. 20.6.1912, Cənubi Azərb., | ||
+ | Ərdəbil Şeran Kəhpənan | ||
+ | k.)— Azərb. sovet pərqiqunası. Prof, | ||
+ | (1972), Azərb.SSR əməkdar elm xa- | ||
+ | dimi (1982). ADU-nun kimya fakul- | ||
+ | təsini bitirmitdir (1939). Fars di- | ||
+ | lini mӱkəmməl bilən S. Beyuk Və- | ||
+ | tən muharibəsi illərində Qızıl Or- | ||
+ | du sıralarında hərbi ərinə və | ||
+ | jurnalist tpləmipdir. Muharibədən | ||
+ | sonra ipərqpqunaslıq sahəsində fəaliy- | ||
+ | yət gestərmitidir. 1950—60 illərdə | ||
+ | ADU-nun ptərqiqunaslıq fakultəsinin | ||
+ | dekanı olmutdur. 1950 ildən un-tin | ||
+ | Yaxıa PQərq dilləri kafedrasının | ||
+ | mudiridir. Fars dili tarixi, mua- | ||
+ | sir fars dili və onun tədris metodi- | ||
+ | kası sahəsində tədqiqatların, ali və | ||
+ | orta məktəblər ucun fars dili dərs" | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 72 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | liklərinin myyəllifidir. Elmi və | ||
+ | pedaqoji kadrlar | ||
+ | |||
+ | xidməti ar. cKəlilə və Dimnə, “Qa- | ||
+ | busnaməz, Sə”dinin cGulustanə, Ca- | ||
+ | minin cBaharıstanə, Nəsirəddin Tu- | ||
+ | sinin cƏxlaqi-Nasiriz əsərlərini | ||
+ | Azərb. dilinə tərcumə etmindir. €İllə- | ||
+ | rəf nityanıq ordeni və medallarla | ||
+ | təltif olunmuidur. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Sə”di yaradıcılıqın- | ||
+ | da cGulustanə, B., 1961, Fars dili təd- | ||
+ | risinin metodikası, B., 1973: Nizami | ||
+ | əsərləri dili luqətinin tərtib prinsip- | ||
+ | ləri, B., 2, | ||
+ | |||
+ | SULTANOV Fərəc Zeynal oqlu (1862, | ||
+ | Cəbrayıl qəzasının Saracıq k.—1914, | ||
+ | Tiflis)—Rusiyada marksist təmayullu | ||
+ | inqilabi hərəkatın iptirakcıların- | ||
+ | dan biri. Qori mӱəllimlər seminari- | ||
+ | yasını bitirdikdən (1881) sonra Tif- | ||
+ | lisdə Aleksandr muəllimlər in-tuna | ||
+ | daxil olmutdur. Həkumət əleyhinə | ||
+ | gizli dərnəkdə itptirakına və mark- | ||
+ | sist ruhlu ədəbiyyatın təbliqinə gerə | ||
+ | 1882 ildə həbs edilmitdi. Axtarın | ||
+ | zamanı S.-da sosialist məzmunlu ki- | ||
+ | tabca və car P Aleksandrı əldurən | ||
+ | narodovolcuların mӱhakiməsi zamanı | ||
+ | cəkilmipl fotopəkil tapılmıtdı. | ||
+ | Həbsdən buraxıldıqdan sonra 1889 | ||
+ | ilədək polis nəzarəti altında olmui- | ||
+ | dur. 1887—88 illərdə Naxcıvanda | ||
+ | muəllim keməkcisi, sonra əmrunun | ||
+ | axırına , kimi Tiflisdə Zaqafqaziya | ||
+ | Dəmir Yolu İdarəsində ipləmitdir. | ||
+ | |||
+ | Ədə Samedov V., Rasprostrane- | ||
+ | nie marksizma-leninizma v Azerbaİdja- | ||
+ | ne, m, 1, B., 1902, Mupaoen O. M., | ||
+ | Kanan Hn osepo (Ouepku), B., 1979. | ||
+ | SULTANOV Hacıbəy Fərəculla oqlu | ||
+ | (d. 20.9.1921, Bakının PPatan k.) — | ||
+ | sovet astronomu. | “: | ||
+ | Azərb.SSR EA akad. | ||
+ | (1972), Fizika-ri- | ||
+ | yaziyyat e.d. (1968). | ||
+ | Azərb.SSR əməkdar | ||
+ | elm və texnika | ||
+ | xadimi (1966). 1945 | ||
+ | ildən Sov.İkKP | ||
+ | uzvu. Azərb.SSR EA | | ||
+ | vitse-prezidenti | | ||
+ | (1976—81), Pamaxı | ||
+ | Astrofizika Rəsəd- | ||
+ | xanasının (PQAR) | ||
+ | direktoru (1960— | ||
+ | 81) olmutdur. 1981 ildən 1YAR-da | ||
+ | mə” öə MYAHPHAHP. İƏMHH pəcəunxa- | ||
+ | nanın yaradılmasına və orada 2 m-lik | ||
+ | teleskopun qurulmasına batcılıq et- | ||
+ | mipdir. Əsas ipləri gey mexanika- | ||
+ | sına və Gunət sisteminin kosmoqoni- | ||
+ | yasına aiddir. S. Mars və Yupiter | ||
+ | arasında vaxtilə məvcud olan hipo- | ||
+ | tetik planetin parcalanmasından as- | ||
+ | teroidlərin yaranmasına aid alman | ||
+ | astronomu H. Olbersin hipotezini | ||
+ | dəqiq araptdıraraq, gəstərmiiydir ki, | ||
+ | bu fərziyyə kicik planetlərin pay- | ||
+ | lanmalarındakı qanunauyqunluqları | ||
+ | izah etmir. Protoplanet maddəsinin | ||
+ | təkamӱlu nəticəsində yaranan ilkin | ||
+ | nəhəng və sonlu sayda cisimlərin ar- | ||
+ | dıcıl parcalanması nəticəsində ki- | ||
+ | cik planetlərin yaranması Hipotezi- | ||
+ | |||
+ | ni inkəipaf etdirmiii, bu cisimlərin | ||
+ | fəzada vəziyyətini və orbitinin for- | ||
+ | masını tə“yin etmipdir. 1964 ildən | ||
+ | Umumittifaq Astronomiya-Geodeziya | ||
+ | Cəmiyyəti Azərb. belməsinin sədri | ||
+ | və Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı- | ||
+ | nın zaudur. | ||
+ | |||
+ | SULTANOV Həmid Həsən oqlu (26. | ||
+ | ə.1889, Qazax qəzasının Pınıx Ay- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | azırlanmasında | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | = AK(b)P M | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | olmupi . 1920 | ||
+ | AK(6)P MK, RK(b)P Qafqaz Əlkə Ko- Ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULTANOV | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rım k.—1938)— so- | ||
+ | vet dəvlət və par- | ||
+ | tiya xadimi, 1907 | ||
+ | ilin anvarın- | ||
+ | dan Sov.İKP Ya- | ||
+ | vu. Neft Sənayesi | ||
+ | Fəhlələrinin Həm- | ||
+ | karlar İttifaqı- | ||
+ | nın yaradıcıla- | ||
+ | rındandır. 1900 | ||
+ | ildə Tiflis gimna- | ||
+ | ziyasına daxil ol- | ||
+ | mulp, 1905 ildə tə- | ||
+ | ləbələrin inqilabi | ||
+ | imtirak etmidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cıxıplarında | ||
+ | 1906 ildə Bakıya gəlmiti, Balaxanıda | ||
+ | iiləmitidir. 1907—09 illərdə Ramana | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mə"dənlərində calınan S. fəhlə tə”- | ||
+ | tillərinin təipgkilatcılarından ol- | ||
+ | mutdur. 1909 ildə Almaniyaya muhaci- | ||
+ | rət etmit, Leypsiq Politexnik İn-tu- | ||
+ | nu bitirmindir (1913). 1914—17 il- | ||
+ | lərdə Bakıda bir sıra neft mə”dənin- | ||
+ | də mӱdir muavini və mudir HUHƏMHDLİ, | ||
+ | fəhlələr arasında inqilabi ip: apar- | ||
+ | mhıipdır. Fevral burjua-demokratik | ||
+ | inqilabından (1917) sonra bolptevik | ||
+ | c Hummətə təpkilatının Mərkəzi Ko- | ||
+ | mitəsinin, 1917 ilin dekabrından Ba- | ||
+ | kı Soveti İcraiyyə Komitəsinin uzvu | ||
+ | secilmitdir. Qırmızı qvardiya dəs- | ||
+ | tələri mərkəzi Qərargahının məs”ul | ||
+ | katibi, Bakı pt, və onun r-nlarının | ||
+ | Hərbi İnqilab Komitəsinin uzvu idi. | ||
+ | Bakı XKS-nin qəza muӱvəkkillərindən | ||
+ | biri, Bakı qəzası Kəndli Deputat- | ||
+ | ları Soveti İcraiyyə Komitəsinin | ||
+ | sədr muavini olan S. Azərb.-da so- | ||
+ | sialist , tədbirlərinin həyata keci- | ||
+ | rilməsində sə”ylə calınmındır. Ba- | ||
+ | kı kommunasının muvəqqəti usun. | ||
+ | dan sonra RK(b)P Həptjttərxan qub. Ko- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = mitəsi yanında Musəlman Kommunist- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ləri Bəlməsinin sədri itləmiidir. | ||
+ | 1919 ilin iyulunda RK(b)P MK S.-u | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | gizli ipy aparmaq ucun Bakıya gən- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dərdi. 1919 ilin sonu—20 ilin əvvə- | ||
+ | lində ə Qafqaz Əlkə Komitəsi, | ||
+ | |||
+ | K, Qafqaz Əlkə Komitəsi | ||
+ | Hərbi İnqilab Qərargahının uzvu ki- | ||
+ | mi S. fəal siyasi-tətikilati ii apar- | ||
+ | mıtmpdır. Musavat həkumətinə tarpı | ||
+ | silahlı usyanın təppkilatcılarından | ||
+ | il aprelin 27-də | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mitəsinin Bakı Burosu və Mərkəzi | ||
+ | fəhlə konfransı adından mucsavat he- | ||
+ | kumətinə və parlamentinə hakimiyyə- | ||
+ | tin N. Nərimanov bada olmaqla bol- | ||
+ | peviklərə verilməsini tələb edən ul- | ||
+ | timatum təqdim etmiidir. Azərb.-da | ||
+ | Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən son- | ||
+ | ra Azərb. Muvəqqəti İnqilab Komitə- | ||
+ | sinə uzv secilmiiyi, xalq daxili ii1- | ||
+ | lər komissarı, İran Kommunist Par- | ||
+ | tiyasının katibi, xalq sənaye və tn- | ||
+ | carət komissarı, AXTİPQT-nın sədri, | ||
+ | Nax.MSSR XKS-nin sədri, ƏSFSR | ||
+ | MİK katibi, Azərb.SSR xalq kommu- | ||
+ | nal təsərrufatı komissarı və s. və- | ||
+ | zifələrdə ipləmtidir. Dəfələrlə | ||
+ | AK(b)1 MK-nın və burosunun, | ||
+ | XİK(b)P Zaqafqaziya Əlkə Komitə- | ||
+ | sinin, Azərb.SSR, ZSFSR, SSRİ | ||
+ | MİK-lərinin uzvu secilmitfvdir. | ||
+ | Azərb.-ın sənaye və iqtisadiyyatına | ||
+ | dair bir sıra əsərin mӱəllifi olan | ||
+ | S. resp.-da x.t.-nın bərpası və ingi- | ||
+ | mpafında muhum rol oynamıidır. | ||
+ | Qırmızı Bayraq, Qırmızı Əmək Bay- | ||
+ | raqı ordenləri ilə təltif edilmii- | ||
+ | dir. Ad. gəmi-bərə, kucə (Bakı) və s. | ||
+ | var. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: KratkiN ocerk razvi" | ||
+ | |||
+ | |||
+ | til nekotorıx otrasleh promınlennosti | ||
+ | Azerbabdjana, B., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lennostı i ee perspektinı v Azerbaidja- | ||
+ | ne, B., 1928: Pipevala industril Zakav- | ||
+ | kazıl, B., 1932, Azərbavlgan v borhbe za | ||
+ | |||
+ | |||
+ | gulhturnıe doroqi, B., 1934, | ||
+ | O: Mən allza də N. B., Həmid | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Sultanov, B., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULTANOVA Ayna Mahmud qızı | ||
+ | (1895, indiki Dəvəci r-nunun Pirə- | ||
+ | bədil k.—1938)— | = R. | ||
+ | Sovet dəvlət BƏ ic- | ||
+ | timai xadimi, ilk | ||
+ | inqilabcı azərb. | | ||
+ | qadınlardan biri. | ||
+ | Q. M. Musabəyovun | ||
+ | bacısı, H. H. Sul- | ||
+ | tanovun həyat Yol- | ||
+ | dapı. 1918 ilin | ||
+ | iyunundan Sov. İKP = | ||
+ | uzvu. 1912 ildə “ca, | ||
+ | Bakıda c Mӱqəddəs /Q c | ||
+ | Ninaə gimnaziyası- 1 ) | ||
+ | Hbl ÖHTHDMHMI BƏ hə- | ||
+ | min məktəbdə dərs demipdir. 1917— | ||
+ | 1918 illərdən inqilabi hərəkata qo- | ||
+ | pulmutdur. Bakı kommunasının su- | ||
+ | -qutundan (1918) sonra Həptərxana get- | ||
+ | mip, RK(buP Həptərxan qub. komitə- | ||
+ | sinin mӱsəlman bəlməsi Rəyasət Hey”- | ||
+ | ətinin uzvu və Zaqafqaziya musəlman- | ||
+ | larının ipləri uzrə komissarlıqda | ||
+ | maarif pe”bəsinin mudiri olmupqdur. | ||
+ | 1919 ilin avqustunda partiya S.-nı | ||
+ | Moskvaya, Y. Sverdlov ad. Kommunist | ||
+ | un-tində oxumaqa gendərmiiy, eyni | ||
+ | zamanda o, RSFSR Xalq Xarici İit:- | ||
+ | lər Komissarlıqında Yaxın PTərq ite”- | ||
+ | bəsinin katibi ipləmitdir. Azərb.- | ||
+ | da Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən | ||
+ | sonra AK(b)P MK aparatında qadın- | ||
+ | lar ipe"bəsinin tə"limatcısı, fəhlə | ||
+ | və kəndli qadınlar i16"bəsi mudiri- | ||
+ | nin muavini, sonra mudiri vəzifələ- | ||
+ | rində calıqmı, 4“1Pərq qadınım (in - | ||
+ | diki cAzərbaycan qadını) jurnalı- | ||
+ | nın ilk redaktoru olmupdur. 1930— | ||
+ | 37 illərdə S. Azərb.SSR xalq maarif | ||
+ | komissarının muavini, Zaqafqaziya | ||
+ | Həmkarlar İttifaqları PQurası mə- | ||
+ | dəniyyət bəlməsinin mudiri ZA | ||
+ | Moskvada Qırmızı Professura İN- | ||
+ | tunda oxumutt, UXİK(b) əlinə | ||
+ | lkə Komitəsində qadınlar bəlməsi- | ||
+ | nin mudiri və kutləvi təpviqat 1pe”- | ||
+ | bəsi mudirinin muavini, Azərb.SSR | ||
+ | xalq maarif komissarı, sonra xalq | ||
+ | ədliyyə komissarı vəzifələrində ip | ||
+ | ləmipdir. AK(b)P MK, UİK(b)P 3a- | ||
+ | tanda Əlkə Komitəsi, AK(buP | ||
+ | MNK Rəyasət Hey"ətinin uzvu. Azərb. | ||
+ | MİK Rəyasət Hey"ətinin, Zaqafqaziya | ||
+ | MİK-in uzvu secilmipdir. Qırmızı | ||
+ | Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif olun- | ||
+ | mutdur. | ||
+ | |||
+ | Ədəs Sultanova H., Ayna Sulta- | ||
+ | nova, B., 1965: yenə onun, Avna Sul- | ||
+ | tanova, B., 1972, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULTANOVLAR—inqilabdan əvvəl | ||
+ | Azərb.-da iri muӱlkədar nəsilləri. | ||
+ | Beyuk torpaq sahibkarları Zaqatala | ||
+ | dairəsində (İlisu sultanlarının | ||
+ | nəslindən idilər), Yelizavetpol, Gey- | ||
+ | cay, Nuxa qəzalarında yapayırdılar. | ||
+ | Yelizavetpol qəzasında 10 min, Gey- | ||
+ | cayda 15 min, Nuxada 7 min, Zaqatala | ||
+ | dairəsində 15 min desyatindən ar- | ||
+ | tıq torpaqları olmutidur. S.-ın tor- | ||
+ | paqlarında dəfələrlə silahlı kəndli | ||
+ | cıxınları bat vermitdi. Azərb. İn- | ||
+ | qilab Komitəsinin 1920 il 5 may ta- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 1923, Naxkran i eqo | ||
+ | zəkonomika, B., 1927: Masloboİnaa promıt- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULFATAZALAR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 73 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | rixli dekretinə əsasən S.-ın mulk və | ||
+ | torpaqları musadirə edilmiidir. | ||
+ | cy ny (ulu Cakıı ron sa: | ||
+ | lararası dəniz. Filippin, Palavan, | ||
+ | Kalimantan və Sulu a-rı arasında- | ||
+ | dır. Sah. 335 min km2, Maks dərin- | ||
+ | liyi 5576 m. C. sahilləri ucun mər- | ||
+ | can rifləri xarakterikdir. Səth su- | ||
+ | larının temp-ru qıppda təqr. əzəl | ||
+ | yayda 29*S-dir. Duzluluqu 33—34,59/,4- | ||
+ | dir. Yarımsutkalıq qabarmalar (Hund. | ||
+ | 2—3 m) olur. Balıq ovlanır. Əsas | ||
+ | portları: İloilo (Panay a.), Zam- | ||
+ | boanqa (Mindanao a.), Sandakan (Ka- | ||
+ | limantan a.) və Puerto-Prinsesa (Pa- | ||
+ | lavan a.). | ||
+ | |||
+ | SULU (Biyi)— Malayya arxipelaqında, | ||
+ | Kalimantan və Mindanao a-rı ara- | ||
+ | sında adalar qrupu. Filippin əra- | ||
+ | zisidir. Qəqr. 400 adanı və rifi | ||
+ | birlətdirən 2 adalar zəncirini və | ||
+ | 13 adalar qrupunu əhatə edir. Ən bə- | ||
+ | yӱkləri: Xolo, Tavitavi. Sah. 2,7 min | ||
+ | km?, əh. 300 min (1975). İri adaları, | ||
+ | əsasən, kristalik suxurlardan təpjil | ||
+ | olunmutdur. Maks. hund. 790-m (Xolo | ||
+ | a.-nda),. İqlimi rutubətli, ekvato- | ||
+ | rialdır (illik yaqıntı 2000—3200 | ||
+ | mm). Həmiəyattıl tropik mepələr | ||
+ | var. Cəltik, qarqıdalı, Hindqozu be- | ||
+ | cərilir. Balıq ovlanır, mirvari əldə | ||
+ | edilir. Əsas pəhəri Xolodur. | ||
+ | SULU BOӦOYA — bax Akvarel. | ||
+ | SULUQ, sudurcuq— dərinin məh- | ||
+ | dud edemi| tez tərəyib, tez də (bir ne- | ||
+ | cə saat, yaxud gun) kecir. Muxtəlif | ||
+ | əlcudə olur, qaqpınma və geynəmə ilə | ||
+ | mutpayiət edilir. Xarici qıcıqlar- | ||
+ | dan, orqanizmin bə”zi qida maddələ- | ||
+ | rinə və dərmanlara qartı hissiyya- | ||
+ | tının artmasından (allergiya) əmə- | ||
+ | lə gəlir. Əvrə xəstəliyində də muӱ- | ||
+ | pahidə olunur. | ||
+ | SULUKİDZE Aleksandr (Cama) | ||
+ | Qriqoryevic (13.11.1876, indiki Gurc. | ||
+ | SSR-in Sulukidze p.— 2.6.1905, Ky- | ||
+ | taisi)—petpəkar inqilabcı, ilk gur- | ||
+ | cu marksist ədəbiyyatpiqunaslarından | ||
+ | biri. Zadəgan ailəsindən idi. 1895 | ||
+ | ildə c“Mesame-dasiz s.-d. təpqkilatı- | ||
+ | na, 1896 ildə Kutaisi s.-d. qrupuna | ||
+ | daxil olmutpdur. Tiflisdə və Bakı- | ||
+ | da (1897) inqilabi ipp aparmındır. | ||
+ | 1897—99 illərdə Moskva un-ti huquq | ||
+ | fakultəsinin azad dinləyicisi ikən, | ||
+ | tələbə marksisit dərnəyinə daxil ol- | ||
+ | mupdur. 1900—01 illərdə Tiflis | ||
+ | fəhlələrinin tə"tilinə, Batumda | ||
+ | fəhlə dərnəyinə rəhbərlik etmipt, | ||
+ | aBrdzolaq təzetinin əməkdaiı ol- | ||
+ | muqpdur. 1902—03 illərdə S.-nin bi- | ||
+ | lavasitə iptirakı ilə Kutaisi, Su- | ||
+ | xumi, Ciatura və s. yerlərdə lenin- | ||
+ | ci-iskracı təpkilatlar, komitələ | ||
+ | yaradılmıppddı. 1903 ildə RSDF | ||
+ | Qafqaz İttifaq Komitəsinin yara- | ||
+ | dıcılarından, c“Proletariatis br- | ||
+ | Ozolah təzetinin təpkilatcıların- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dan və redaktorlarından biri ol- | ||
+ | muppdur. RSDFP-nin 2-ci qurulta- | ||
+ | yından (4903) sonra bolpevik idi. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | aleqal marksistlərvin, burjua | ||
+ | millətcilərinin, menpeviklərin ba- | ||
+ | xıtplarını tənqid edən bir sıra nə- | ||
+ | zəri əsərin muəllifidir. | ||
+ | |||
+ | Ədə Əbanoidze L. E., A. Pu- | ||
+ | lukidze, Tbilisi, 1965: Qruzinskie stra- | ||
+ | nipı leninianı, Tbilisi, 1970. | ||
+ | SULUKİDZE (1936 ildək X on i)— | ||
+ | Ğurc.SSR-də ppəhər. Sulukidze r-nu- | ||
+ | nun mərkəzi. İpəksarıma və cay f-k- | ||
+ | ləri, polimer tara 3-du: K.t.-NIN Me- | ||
+ | xaniklətdirilməsi və elektrikləidi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rilməsi texnikumu, xalq teatrı, əlkə- | ||
+ | ipunaslıq muzeyi var. A.Q. Sulukidze- | ||
+ | nin iərəfinə adlandırılmınldır. | ||
+ | SULUT Azərb.SSR İsmayıllı | ||
+ | r-nunda kənd. S. sovetliyinin mərkə- | ||
+ | zi. R-n mərkəzindən 45 km pt,-də, daq | ||
+ | ətəyindədir. ƏH. 1012 (1985), uzumcu- | ||
+ | luk və heyvandarlıqla məpquldur. | ||
+ | Orta məktəb, klub, kitabxapa, tibb | ||
+ | məntəqəsi var. | : | ||
+ | SULUT ABİDƏLƏRİ — Azərb.SSR | ||
+ | İsmayıllı r-nunun Sulut k.-ndə və | ||
+ | onun ətrafında orta əsrlərə aid Ya- | ||
+ | Ia İbiu yeri, ovdan (buzxana), cӱmə | ||
+ | məscidi (S.a.-nin (1im.-q.-ində Qıjı- | ||
+ | lıq adlı yerdə), qala, məqbərə və s.- | ||
+ | dən ibarətdir. S.a.-nin HIM.-hiH Ha | ||
+ | (Xirəki adlı sahədə) mudafiə səd- | ||
+ | lərinin qalıqları, Aqsu cayının | ||
+ | saq qolu olan Sulut cayının boqrazın- | ||
+ | da Haram qalası və Qırxotaq qəsri, | ||
+ | bir qədər aralıda isə Fitdar qalası | ||
+ | kompleksi yerlətir. Arxeoloji qa- | ||
+ | zıntılar zamanı S.a.-ndən zəngin | ||
+ | maddi mədəniyyət nӱmunələri, o cum- | ||
+ | lədən muxtəlif saya və ipirli saxsı | ||
+ | qab qırıqları, 13—15 əsrlərə aid mis | ||
+ | və kumuti sikkələr tapılmınqdır. | ||
+ | Əd. Osmanov F. L., İsmayıllı | ||
+ | rayonunun bə"zi orta əsr abidələri haqqın- | ||
+ | da, Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, fəl- | ||
+ | səfə və huquq seriyası), 1972, Xı Z. | ||
+ | SULUTƏPƏ NEFT YATARI — Abltpe- | ||
+ | ron y.-a-nın iim.-q.-ində, Bakı :1.- | ||
+ | ndən 12 km məsafədə yerləpir. Yataq | ||
+ | mustəqil braxiantiklinal qırınıqla | ||
+ | əlaqədar olub, Binəqədi—Caxnaqlar— | ||
+ | Sulutəpə qırhipıqlıqı xətti cӱzərin- | ||
+ | dədir. Yataqın qurulutunda Paleogen, | ||
+ | Miosen və Pliosen cəkuntuləri ii1- | ||
+ | tara edir. Yataq sənaye miqyasında | ||
+ | 1932 ildən iplədilir. Neft Məhsul- | ||
+ | dar qat cəkuӱntulərindədir. Neftin | ||
+ | xyc.u. 0,830—0,920-dir. Yataqın pers- | ||
+ | pektivi Məhsuldar qat, Miosen və Pa- | ||
+ | leogen cəkuntuləri ilə əlaqədardır. | ||
+ | Kİ ilk gunu qoyunun | ||
+ | arız sudundən hazırlanan Yemək. Qo- | ||
+ | yun doeduqdan sonra suluxu kəsilib | ||
+ | gəturuӱlur və icindəki su bopaldı- | ||
+ | lır. Sulux təmiz yuyulduqdan sonra | ||
+ | qoyunun aqız sudu ona saqılır, aqzı | ||
+ | bərk baqrlanıb qorda (xırda gezlər- | ||
+ | lə qatıpıq olan kӱl) bipirilir. Bipi- | ||
+ | Mum S. kətəməzin dadını verir. | ||
+ | Əd. Rəcəbov Q. Ə., Azərbaycanda | ||
+ | SÇD məhsulları hazırlanmasının xalq | ||
+ | csulları, Azərbaycan etnoqrafik məcmuə- | ||
+ | si, NT buraxılın, B., 7 | ||
+ | SULFANİL TURİYUSU, p-amin- | ||
+ | gal ə mə | ||
+ | kristal maddəs 280—300”S-də parcala- | ||
+ | nır, suda az (20*S-də 100 q suda 1 2) | ||
+ | həll olur. S.t. daxili duzdur, onun | ||
+ | amin qrupu sulfoturiqu qalıqı ilə | ||
+ | neytrallapmıtn olduqundan mineral | ||
+ | turiqularla duz əmələ gətirmir, la- | ||
+ | kin sulfoqrupunu qələvilərlə ney- | ||
+ | trallapdırmaq olar. S.t.-nun amidi | ||
+ | (sulfanilamid və ya aq streptosid | ||
+ | adlanır), eləcə də bə”zi tərəmələri, | ||
+ | məs., albusid, sulfidin, sulfadime- | ||
+ | zin, sulfazol və s. tibdə iplədilir. | ||
+ | Laboratӧriyada S.t. nitritlərin tə"- | ||
+ | yin edilməsi və bə”zi metalların (os- | ||
+ | mium, rutenium və s.) aikara cıxa- | ||
+ | rılmasında iplədilir. | ||
+ | SULFANİLAMİD PREPARATLA- | ||
+ | RI, sulfanilamidlər — | ||
+ | sulfanil turpusundan alınan an- | ||
+ | timikrob maddələr qrupu. S.p.-nın | ||
+ | antibakternal tə”sirini 1934—35 il- | ||
+ | lərdə alman alimi Q. Domaqk muəy- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yən etmitdir. Kimyəvi qurulutluna | ||
+ | gərə paraaminobenzoy turpusuna (PA | ||
+ | BT) yaxındır. Əsasən, bakteriosta- | ||
+ | tik və qismən bakterisid tə”sirlidir. | ||
+ | S.p. muxtəlif infeksion xəstəliklə- | ||
+ | rin (qrip, angina, pnevmoniya, qı- | ||
+ | zıl yel, meningit, dizenteriya, sep- | ||
+ | sis, irinli proseslər və s.) mualicə- | ||
+ | sində geniti tətbiq edilir. PQəkərli | ||
+ | -diabetin mualicəsində ki | ||
+ | S.p. antimikrob xassəli olmaqla | ||
+ | rabər insan orqanizminə də tə”sir gəes- | ||
+ | tərir. S.p. cox iplətdikdə allergik | ||
+ | reaksiya, ӱrəkbulanma, qusma, nevrit, | ||
+ | bӧyrəklərin funksiyadan dutiməsi və s. | ||
+ | bat verə bilər. S.p. ancaq həkim məs- | ||
+ | ləhəti ilə tə”yin edilir. | ||
+ | |||
+ | Ədə MapkovskiNn M. D., Le- | ||
+ | karstvennıe sredstva, 7 izd., c. 2, . | ||
+ | 1977, Farmakoloqil, pod red., Q. E. Bat- | ||
+ | raka, Kien, 1981. | ||
+ | |||
+ | SULFAT ANHİDRİDİ, kukurd | ||
+ | 6-oksid, 5O:—otaq temp-runda | ||
+ | rəngsiz qazdır. Bərk S.a. alfa-, be- | ||
+ | ta-, qamma və delta-modifikasiyala- | ||
+ | rında olur. Onların ərimə temp- | ||
+ | rları muvafiq olaraq 16,8, 32,5, 62,3 | ||
+ | və 9592S-dir. Həmin modifikasiya- | ||
+ | lar bir-birindən 8O0: kristalları- | ||
+ | nın forması və polimerlətimə dərə | ||
+ | cələri ilə fərqlənir. Rutubətli ha- | ||
+ | Baza 5O, tustulənir (buxarlanaraq ha- | ||
+ | vada N.5O, damcıları əmələ gəti- | ||
+ | rir). Sənayedə kukurd qazını katali- | ||
+ | tik oksidlətdirmə yolu ilə alınır. | ||
+ | Sulfat turpqusu, oleum, susuz NMOz | ||
+ | və s. ra iplədilir, | ||
+ | SULFAT SELLULOZU —oduncarı | ||
+ | natrium-hidroksidin natrium-sulfid- | ||
+ | lə qarıpplıqının suda məhlulunda təz- | ||
+ | yiq altında (sulfat usulu ilə) e”mal | ||
+ | etməklə alınan selluloz, | ||
+ | SULFAT TURİYUSU, N,5O,—quvvət- | ||
+ | li ikiəsaslı turpu. Susuz S.t. adi (pə-- | ||
+ | raitdə rəngsiz, iysiz, Yaqabənzər aqır | ||
+ | mayedir, sıxlıqrı 1,9203 q/sm9-dir, | ||
+ | 10,45*S-də donur, 296,292S-də qaynayır. | ||
+ | Su ilə istənilən nisbətlərdə qarı- | ||
+ | iyır. Qatı S.t. demək olar ki, butun | ||
+ | metallarla reaksiyaya girib, muvafiq | ||
+ | duz (sulfat) əmələ gətirir, idro- | ||
+ | gen-yodidi, qismən də Hidrogen-bro- | ||
+ | midi oksidlətdirib, sərbəst halogenə | ||
+ | cevirir, qızdırıldıqda butun metal- | ||
+ | ları (qızıl və platin mustəsna ol- | ||
+ | maqla) oksidlətdirir. Durulatdı- | ||
+ | — S.t. gərginlik sırasında | ||
+ | idrogendən solda yerləqlən butun | ||
+ | metallarla (qurqutpundan baqa) reak- | ||
+ | siyaya girir. S. t. almaq n əsas | ||
+ | xammal, təbii sulfidlərin (pirit, | ||
+ | kolcedan) yandırılmasında əmələ gə- | ||
+ | lən kukurd qazıdır (5O,). Bu qazı | ||
+ | kontakt və ya qullə usulu ilə sul- | ||
+ | fat anhidridinə 5O, cevirərək suda | ||
+ | həll etməklə S.t. alırlar. S.t. kimya | ||
+ | sənayesinin əsas məhsullarından bi- | ||
+ | ridir. Ondan mineral gubrə (super- | ||
+ | fosfat, ammonnum-sulfat), muxtəlif | ||
+ | turpu, duz, dərman, yuyucu maddə, bo- | ||
+ | ya, sun"i lif, partlayıcı maddə və s. | ||
+ | istehsalında geni istifadə edilir. | ||
+ | S.t. metallurgiyada (məs., uran fak. | ||
+ | zini parcalamaq çcun), neft məhsul- | ||
+ | larının təmizlənməsində və s. MƏQsəd- | ||
+ | lə, həmcinin quruducu maddə kimi | ||
+ | implədilir. Dӱnyada hər il 100 mln. | ||
+ | tona yaxın S.t. istehsal olunur. | ||
+ | SULFAT TURİYUSU SƏNAYESİ — | ||
+ | bax Kimya sənayesi. | | ||
+ | SULFATAZALAR, sulfohid- | ||
+ | ralazalar—hidrolazalar sin- | ||
+ | findən fermentlər: orqanizmdə sul- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 74 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULFATLAR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | fat turpusunun murəkkəb efirləri- | ||
+ | HH hidroliz və kataliz edir. | ||
+ | SULFATLAR—sulfat turiusunun | ||
+ | N.5O, duzları və rin Duzları | ||
+ | normal (məs., K,5O, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | q |) və Ya turii (bi- | ||
+ | ə yaxud huapocyadbarT, Məc., | ||
+ | H O.) ola bilər. Onlar bərk kris- | ||
+ | tal maddələrdir. Təbiətdə geni ya- | ||
+ | yılmın normal duzları—təbin sul- | ||
+ | fatlar 160-a yaxın mineral əmələ gə- | ||
+ | tirir (gips, selestin, anqlezit və s.) | ||
+ | və Yer qabıqının təqr. 0,1-ini təp- | ||
+ | kil edir. Turi S.-dan turpularda | ||
+ | həll olmayan bir sıra oksidləri məh- | ||
+ | lul halına kecirmək ucun istifadə | ||
+ | edilir. Efirləri də normal EO5O, | ||
+ | OK və ya turi KO5BO,ON ola bilər | ||
+ | (burada K uzvi radikaldır). Onlar | ||
+ | rəngsiz mayelərdir, uzvi sintezdə al- | ||
+ | killətDdirici maddə kimi ipllədilir. | ||
+ | SULFİD TURİYUSU—bax Hidro- | ||
+ | gen-sulfid. | | | ||
+ | SULFİD FİLİZLƏRİ — metal- | ||
+ | ların kukurdlə birləpmələrindən | ||
+ | ibarət təbii mineral aqreqatlar. S, | ||
+ | f.-nə həmcinin metalların selenli, | ||
+ | tellurlu, arsenli birlənqmələri aid- | ||
+ | dir. S.f.-ndə qeyri-metal mineral- | ||
+ | lar (kalsit, kvars, bə”zən barit, mi- | ||
+ | kalı minerallar və s.) da ola bilər. | ||
+ | S.f.-nin coxunda Rt, Au, Ag, Cd, Zn, | ||
+ | Ze, Te qatınıqları olur. 4. sadə, | ||
+ | monometal, polimetal olur. Polimetal | ||
+ | S.f. daha genit yayılmıtndır. S,f. | ||
+ | Ni, Co, Cu, Zn, Pb, Mo, Bi, Sb hə | ||
+ | Hg-yH.arıbiHMaCbi YHYH MYİİYM MƏHĞƏAHD. | ||
+ | SULFİDLƏR—kukurdun metallar və | ||
+ | bə”zi qeyri-metallarla əmələ gətirdi- | ||
+ | yi kimyəvi birlətmələr. Metal S.-i | ||
+ | sulfid turpusunun N.5 duzlarıdır. | ||
+ | Normal (məs., Ma,5) və tӱr (məs., | ||
+ | MCaN5) ola bilər. Sənayedə təbii S.-i | ||
+ | Yanlırnaqla əlvan metal və 5O, alı- | ||
+ | nır. Qələvi-torpaq metalların S.-i | ||
+ | luminofor əə. S.-dən bir | ||
+ | coxu (məs., S458, 2p5) yarımkecirici- | ||
+ | dir. Molibden, titan və toriumun | ||
+ | S.-n surtku materialıdır. Fəsfor | ||
+ | S.-i flotasiya reagentləri və fos- | ||
+ | for-uzvi insektisidlər istehsalında | ||
+ | iplədilir. | | ||
+ | SULFİT ANHİDRİDİ, kukurd | ||
+ | qazı, 5O,—xarakterik kəskin iyli, | ||
+ | əngsiz qaz, —10,5*S-də mayeləpir, | ||
+ | ə”C-nə donur. Vulkan qazlarının | ||
+ | tərkibində var. Sənayedə kukurd fi- | ||
+ | lizlərini (məs., piriti) yandırmaq- | ||
+ | la alırlar. Əsasən, sulfat turlpusu- | ||
+ | nun istehsalında, eləcə də reduksiya- | ||
+ | edici, aqardıcı, konservləpdirici, | ||
+ | soyuducu maddə kimi və b. məqsədlə | ||
+ | iplədilir. Zəhərlidir. İit binala- | ||
+ | rının havasında İ,Ü mq/m?-dən ar- | ||
+ | tıq S.a. olmasına icazə verilmir. | ||
+ | SULFİT SELLULOZU — oduncaqı | ||
+ | kalsium- (maqnezium, natrium- və ya | ||
+ | ammonium) bisulfit məhlulu ilə | ||
+ | təzyiq altında (sulfit usulu ilə) | ||
+ | e"mal məklə alınan selluloz. | ||
+ | SULFİT TURİYUSU, N,5O,—iki- | ||
+ | əsaslı zəif turtu. Ancaq durulai- | ||
+ | dırılmıt məhlulları məlumdur): | ||
+ | gəskin iylidir. İki sıra duz əmələ | ||
+ | gətirir: normal duz “zər tə və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | turp duz (hidrosulfitlər). S.t. quv- | ||
+ | vətli reduksiyaedicidir, Havada sax- | ||
+ | ladıqda tədricən sulfat turpusuna | ||
+ | cevrilir. Xlor və hipoxlorit kimi | ||
+ | quvvətli oksidlətdiricilərin təsi- | ||
+ | rinə davam gətirməyən materialların | ||
+ | aqardılmasında iiplədilir. | ||
+ | |||
+ | SULFİTLƏR—sulfit turmuşunun | ||
+ | N.5O.: duzları. İki cur olur: umumi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | formulu M,50O, olan normal S. və | ||
+ | əya dopuyr MHSO, onaH Typın | ||
+ | (b. və ya hidroşilfitlər (burada | ||
+ | |||
+ | birvalentli metaldır). Toxuculuq | ||
+ | sənayesində parcalara naxın basıl- | ||
+ | masında və boyaqcılıqda (KHSO,, | ||
+ | CaN50O)), oduncaq sellulozunun is- | ||
+ | tehsalında (Sa(N5ZO:),Y, fotoqrafi- | ||
+ | yada, uzvi sintezdə və s, iilədilir. | ||
+ | SULFİTLƏİYDİRMƏ, yeyinti | ||
+ | sənayesind ə--sulfit anhidridi | ||
+ | (5 O,), sulfit turpusu (N.5O,), habelə | ||
+ | natrium-hidrosulfit (MaN5 O,) vasi- | ||
+ | təsilə meyvə və tərəvəzin konservlə- | ||
+ | dirilməsi. Turtu muhitində kutləcə | ||
+ | 0, 1—0,22956 qatılıqlı sulfitlər meyvə | ||
+ | və tərəvəzi xarab edən kif gəbələyi- | ||
+ | ni və mayanı məhv edir. Quru (kukurd | ||
+ | qazı ilə) və ya yat (zəif məhlulda) | ||
+ | ӱsullarla aparılır. Əsasən, qıip ay- | ||
+ | larında e”mal olunacaq meyvə yarım- | ||
+ | fabrikatlarını (pure, tpirə, butev | ||
+ | və ya doqranmıpl meyvə və giləmeyvə) | ||
+ | Yayda və payızda sulfitləitdirirlər: | ||
+ | SSRİ-də utpaq və pəhriz qida məhsul- | ||
+ | larını S.-yə icazə verilmir. S, di- | ||
+ | gər konservlətdirmə usulları (don- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | durma, pasterizasiya, sterilizasiya | ||
+ | və s.). İLƏ əvəz olunur. | ||
+ | SULFO..., 9.,, (lat. sulphur, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 5ybiq—kukurd)—kimyəvi, tibbi, tex- | ||
+ | niki və s, terminlərdə kukurdə aid- | ||
+ | lik bildirən səzənu, məs., Sulfo- | ||
+ | turqaular, şulfatlar. | ||
+ | |||
+ | SӰLFO QRUPU, sulfoksi qru- | ||
+ | pu, sulfoksil, —5O,ON—sul- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | O | ||
+ | fon Nsz və hidroksil —ON | ||
+ | “o | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qruplarından ibarət birvalentli | ||
+ | qrup: alkilhidrosulfat turpuları | ||
+ | SO,OH BƏ sulfoturiӱuların | ||
+ | E5O,ON funksional qrupudur. | ||
+ | SULFODUZLAR—oksigenli turpu- | ||
+ | ların duzlarına oxiyayan, lakin tər- | ||
+ | kibcə onlardan oksigen atomlarının | ||
+ | yerini kukurd atomlarının tutması | ||
+ | ilə fərqlənən birlətmələr. S. ter- | ||
+ | mini əvəzinə: cox vaxt tioduzlar ter- | ||
+ | mini dilir Un. vhӧop—kukurd). | ||
+ | , | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULFOKSİ sulfoogk- | ||
+ | sidlə r—tərkibində iki ӱzvi ra- | ||
+ | dikalla birləpqmiit O qrupu olan | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kukurd-ӱuzvi birlətmələr) rəngsiz | ||
+ | əzlu maye və ya kristal maddələrd (b, | ||
+ | məs., dimetilsulfoksid (CH,)5 : | ||
+ | Spirtdə, efirdə (homoloji sıranın | ||
+ | ə numayəndələri suda da) həll olur. | ||
+ | uvvətli turpularla duzaoxlpar məh- | ||
+ | sul əmələ gətirir, məs., R,SO.HCİ. | ||
+ | Adətən, uzvi sulfidləri (tioefir- | ||
+ | ləri) oksidləindirmə yolu ilə alı- | ||
+ | nır. Dimetilsulfoksid həlledici | ||
+ | kimi iiplədilir. | ||
+ | |||
+ | SULFOKSİL--sulfo qrupunun bali- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qa adı. | ||
+ | |||
+ | SULFOLAYNYDIRMA—–uzvi birləi- | ||
+ | mələrdə karbon atomu ilə ik | ||
+ | aaa atomunun sulfoqrupla | ||
+ | (—50O:N) əvəz olunması, S. tӱzvi mad- | ||
+ | dələrə sulfat turizusu, oleum və ya | ||
+ | sulfat anhidridinin tə"sirilə apa- | ||
+ | rılır. Əsasən aromatik birləmmələr | ||
+ | sulfolatdırılır, məs., | ||
+ | |||
+ | SuN4:-- N.5O,—*S.N,50N-- Nə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Alifatik birləimələrə sulfoqrupu | ||
+ | dolayı yolla (məs., halogenli tərəmə- | ||
+ | lərin halogenini əvəz etməklə) daxil | ||
+ | edilir. S. və sulfoxlorlaqidırma | ||
+ | muhum sənaye prosesləridir, hər iki | ||
+ | |||
+ | |||
+ | prosesdən sulfoturiqu, iondəyilən | ||
+ | qatran və s. istehsalında geniiy is- | ||
+ | tifadə olunur. . | ||
+ | SULFON TURİYULARI —sulfo- | ||
+ | turmjmuların bəaiqa adı. | ||
+ | SULFONATLAR — sulfoturiula- | ||
+ | rın duzları. Ən cox iilədilənləri | ||
+ | qələvi metalların S.-ı, əsasən, nat- | ||
+ | riumun alkilsulfonatlarıdır. On- | ||
+ | lardan yuyucu maddələr istehsalında | ||
+ | səthi aktiv maddə və surtku yaqları | ||
+ | ucun aiqar kimi istifadə edilir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULFOTURİYULAR, sulfon | ||
+ | turipuları, K5O,ON — moleku- | ||
+ | lunda karbon atomuna birləimil | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sulfo q upu (—5O,ON) olan uzvi bir- | ||
+ | ləimə ( —-alifatik və ya aromatik | ||
+ | sıranın Y3BH radikalıdır). Suda | ||
+ | yaxiı həll olan, adətən, kristal qu- | ||
+ | rulutlu, hiqroskopik maddədir. Tur- | ||
+ | iuluqu mineral turiularınkına ya- | ||
+ | xındır. Karbohidrogenləri sulr - | ||
+ | laidırmaqla, sulfoxloridləri (E5O, | ||
+ | Cl) hidroliz etməklə və s. usullar- | ||
+ | la alınır. S. yuyucu maddələr, boya, | ||
+ | ionit, dərman (MƏC,, Gə səra | ||
+ | preparatları) və s. istehsalında i11- | ||
+ | lədilən muhum yarımməhsullardır. | ||
+ | SULFURİLHALOGENİD — kukur- | ||
+ | dun oksohalogenidləri: umumi tər. | ||
+ | mulları 5O,X,-dir (burada X—S1, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Vq, Y və ya E—dir). so, atomlar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qrupu sulfuril adlanır (lat. | ||
+ | ıİrhiq—kukurd4-yun. huӱye—materi- | ||
+ | ya sezundən). Sulfurilfluorid 5O, | ||
+ | R,-rəngsiz qazdır,—552S-də mayelə- | ||
+ | pir,—136*S-də bərkiyir, suda az həll | ||
+ | olur, kimyəvi aktivliyi beyuӱg deyil- | ||
+ | dir. Sulfurilxlorid 50O,S1,—gəs- | ||
+ | kin iyli rəngsiz mayedir —54,79S-də | ||
+ | donur, 69,22S-də qaynayır, havada hun- | ||
+ | ə. nəticəsində tustulənir. Səna- | ||
+ | edə katalizator (aktiv kemuӱr, KaM- | ||
+ | fora) iitirakı ilə xlor və kugurd | ||
+ | qazından alınır. Uzvi birləinmələ- | ||
+ | rin sintezində xlorlapdırıcı mad- | ||
+ | də kimi iiilədilir. ... C. nə | ||
+ | MƏ""YMAYD, məs., sulfurilxlorflu- | ||
+ | roid, ə ə pexç | ||
+ | SULFHİDRİL QRUPU,tiol qru- | ||
+ | p u—uzvi birləmmələrin 8 N—qrupu. | ||
+ | Reaksiyayagirmə qabiliyyəti yuksək və | ||
+ | cox muxtəlifdir: asanlıqla oksid- | ||
+ | ləpərək disulfid, sulfen, sulfin | ||
+ | turpuları, yaxud sulfoturiqular əmə- | ||
+ | lə gətirir, alkillipdirmə, asilləpk | ||
+ | diriz, tiol-disulfid mubadiləsi reak- | ||
+ | siyalarına daxil olub merkaptid (aqır | ||
+ | metal ionları ilə reaksiyaya girdik- | ||
+ | də), merkaptal və ya merkaptol (alde- | ||
+ | hid və ketonlarla reaksiyaya girdik- | ||
+ | də) terədir. S.q.-nun biokimyəvi pro- | ||
+ | seslərdə muhum rolu var. Məs.,|qluta- | ||
+ | tionun S.q. orqanizmdə yabancı ӱzvi | ||
+ | birlətmələrin zərərsizlətdirilmə- | ||
+ | sini, peroksidlərin reduksiyasını, | ||
+ | qlutationun koferment funksiyaları- | ||
+ | nın Yerinə yetirilməsini tə”min edir. | ||
+ | SUMAQ (Ehcz)—sumaqkimilər fəsi- | ||
+ | ləsindən bitki cinsi. Yarpaqı təeku- | ||
+ | lən və ya həmiiqəyatıl kol, yaxud gi- | ||
+ | cik aqacdır. Hund. 0,5—12, bə”zən 20 | ||
+ | m-dək olur. Tək və ya ikicinsiyyətli | ||
+ | cicəkləri supurgə cicək qrupunda yer- | ||
+ | lətir. Meyvəsi xırda cəyirdəkdir. | ||
+ | PTimali Amerika, Ən və Pərqi Asiya, | ||
+ | Afrika: və ə ə 60-dək (bapqa | ||
+ | mə”lumata gərə nəvu, SSRİ-də, | ||
+ | həmcinin Azərb.SSR-də 1 nevu—a iz ı | ||
+ | C.-nı (Rh. coriaria) sap. Yarpaqında | ||
+ | 4224-ə qədər apı maddəsi olur. Bə”zi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUMBATZADƏ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 75 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nevlərindən Yuksəkkeyfiyyətli lak, | ||
+ | mum və apqı maddəli preparatlar alı- | ||
+ | nır. Bir qismi zəhərlidir. Dekora- | ||
+ | tiv bitkidir. Xalq təbabətində S.-ın | ||
+ | Yarpaqlarından və meyvəsindən cay ki- | ||
+ | mi dəmləmə və spirtli damcı for- | ||
+ | masında mə"də-baqırsaq, ishal, pəkər | ||
+ | və s. xəstəliklərin mualicəsində is- | ||
+ | tifadə olunur. Azərb. kulinariyasın- | ||
+ | da muxtəlif yeməklərdə və itirniyyat | ||
+ | məmulatı hazırlanmasında da iplə- | ||
+ | dilir. S. bitkisinin yarpaqlarından | ||
+ | z-D usulu ilə tanin turipusu isteh- | ||
+ | sal olunur. | ||
+ | SUMAQKİMİLƏR, | ||
+ | lər (Apasaqfaseae)—ikiləpəli bit- | ||
+ | ki fəsiləsi. Arac, kol, bə"zən liana- | ||
+ | lar, az halda kolcuqdur. Bə”zi cinsi- | ||
+ | nin oduncaqında qatranlı maddə var. | ||
+ | Yarpaqları nevbəli duzulur. Xır- | ||
+ | da, ikicinsiyyətli cicəkləri supur- | ||
+ | gəvarı cicək qrupunda yerləpir. Mey- | ||
+ | vəsi cəyirdəkvarı, yaxud fındıqva- | ||
+ | rıdır. Hər iki yarımkurənin tro- | ||
+ | piklərində 500 nevu (80-dək cinsi), | ||
+ | SSRİ-də 6, o cӱmlədən Azərb.SSR-də | ||
+ | 4 nevu var. S.-ə meyvəsi və toxumu ye- | ||
+ | yilən (pustə, manqo və s.), lakverən | ||
+ | (sumaq nəvləri və s.), aqpiı maddəsi | ||
+ | olan (sumaq və kvebraxo nevləri), həm: | ||
+ | cinin qatran, kitrə, bitki mumu, ye | ||
+ | Yinti və texniki yar-boyaq maddələri, | ||
+ | dərman, qiymətli oduncaq və s. fay- | ||
+ | dalı məhsullar alınan bitkilər aid- | ||
+ | dir. Bə"zi nevlərin tərkibində zə- | ||
+ | hərli və ya yandırıcı maddə var. Bir | ||
+ | cox nəevləri dekorativ bitki kimi | ||
+ | becərilir. | ||
+ | SUMAK (Bipas) İma (əsl adı və | ||
+ | familiyası İmperatris Cavarri | ||
+ | ,Chavarri) (d. 10.9.1928, İcogan)— | ||
+ | hindi-ispan mənpəli Peru murən- | ||
+ | nisi. Nadir diapazonlu səsə malik- | ||
+ | dir (bəm ini zil sopranoya- | ||
+ | dək). 1943—54 illərdə Limada Hin- | ||
+ | di mahnı ansamblının solisti ol- | ||
+ | mutpdur. 1954 ildən ABPT-da yapayır. | ||
+ | S.-ın repertuarına inklərin, hin- | ||
+ | di gecua qəbiləsinin mahnıları, elə- | ||
+ | cə də zənci və Boliviya mahnıları, | ||
+ | klassik romans və ariyalar daxil- | ||
+ | dir. SSRİ-nin bir cox iqəhərində, | ||
+ | o cumlədən Bakıda konsertlər ver- | ||
+ | mipdir (1960). | ||
+ | SUMAROKOV Aleksandr Petrovic | ||
+ | (25.11.1717, Peterburq—12,10.1777, | ||
+ | Moskvay—rus yazıcısı, rus ədəbiy- | ||
+ | yatında klassisizmin gərkəmli HYMA- | ||
+ | yəndəsi. Qədim dvoryan nəslindəndir. | ||
+ | Peterburqda ilk pepəkar rus teatrı- | ||
+ | nın ilk direktoru olmutdur (1756— | ||
+ | 61). 1759 ildən c“Qrudolyubipzaya pce- | ||
+ | laq adlı ilk rus ədəbi jurnalını | ||
+ | Həmp etdirmitdir. cXorevə (1747), | ||
+ | ca Hamletə (1748), “Sinav və Truvorə | ||
+ | (1750) və s. faciələrin, komediyala- | ||
+ | rın, lirik nərmə, təmsil, egloqa, | ||
+ | epiqram vəs. pe"rlərin mӱəllifidir. | ||
+ | Əsərlərində mӱlkədar əzbatınalı- | ||
+ | qını, burokratizmi və rupivətxor- | ||
+ | luqu İfiya etmiiidir. | ||
+ | |||
+ | Əsəri: İzbr., proizv., L., 1957, | ||
+ | |||
+ | Əd.: Rus ədəbiyyatı (XU11 əsr), B., | ||
+ | 1958: Serman . 4F., RusskiN klassi- | ||
+ | pizm, L., 1973: Berkov II. H., Hcro- | ||
+ | rin russkovV komedin XU 1 veka, L., 1077, | ||
+ | Stennik K). V., Sumarokonv, v kn.: İs- | ||
+ | ea aa literaturı, v 4-g t., t. 1, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CYMATPA (Sumatra )— Mazağ)la ap- | ||
+ | xipelaqının q. Hissəsində, Beyuk | ||
+ | Zond a-rı qrupunda ada. İndonezi- | ||
+ | yanın ərazisidir. Sah. təqr. 435 man | ||
+ | |||
+ | |||
+ | HYCTƏKHMH- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — daldı... fə. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | km?. ƏH. 28 mln. (1980). Relyefi q.- | ||
+ | də darlıq, (P1.-də alluvial duӱzənlik- | ||
+ | dir. Coxlu vulkan, o cӱmlədən pus- | ||
+ | kӱrən vulkanlar (Kerinci—3805 m | ||
+ | və s.), həmcinin palcıq vulkanları, | ||
+ | karstlı yaylalar var. Təqr. 150 min | ||
+ | km? sahə bataqlıqdır. Sahilboyu zo- | ||
+ | na və cayların deltaları qabirmali. | ||
+ | rın tə"sirinə mə"ruz qalır. İqlimi | ||
+ | ekvatorial, daimi rutubətlidir. Əsas | ||
+ | cayları: Musi, ari, İnderagiri, | ||
+ | Tunar Ən iri geəlu Tobadır. Əra- | ||
+ | zinin 2/3-si meptələrdir. Milli park- | ||
+ | lar var. Neft, təbii qaz, kemur və s, | ||
+ | cıxarılır. Tropik əkincilik (cəl- | ||
+ | tik, kaucuklu bitkilər, cay, qəhvə, | ||
+ | tutun və s.) inkipaf etmindir. Ba- | ||
+ | lıq ovlanır. Dekorativ tətbiqi sənə- | ||
+ | tin ən”ənəvi nevlərindən hermə, toxu- | ||
+ | culuq və zərkərlik Alar r Əsas | ||
+ | pəhərləri: Palembanq, Padanq, Medan. | ||
+ | SUMAX— xovsuz xanua HəBY. Kəepy- | ||
+ | HYüruə hepyiy, yaxud sunbulu xatır- | ||
+ | ladan cqayıqı adlı texniki usulla | ||
+ | toxunur. İlk istehsal mərkəzi PTir- | ||
+ | van (PQamaxı) zonası olan S. sonra- | ||
+ | lar Azərb.-ın digər yerlərində, elə- | ||
+ | cə də İran və Daqrıstanda yayılmın- | ||
+ | dır. S.-ların arasahə kompozisiyası. | ||
+ | ə fi R "R Tü C | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Sumax. 19 əsr. Quba. Azərbaycan Tarixi | ||
+ | |||
+ | Muzeyi. Bakı. | ||
+ | bayuk elculu medalyonlar (coxbucaqlı, | ||
+ | dӱzbucaqlı, rombitəkilli), stilizə | ||
+ | edilmitp nəbati motivlər, bə”zən də | ||
+ | heyvan və qui təsvirləri ilə bəzədi- | ||
+ | lir. Enli arahaiyiyə quripaqı S-napıbt | ||
+ | elementlərlə formalaian cdolanqacə | ||
+ | (meandr) adlı kənar Haiiyə ilə əha- | ||
+ | tələnir. 18—20 əsrlərdə Azərb.-da | ||
+ | (Quba, Qusar və s.) toxunmuny ən Yax- | ||
+ | ipı S. nçmunələri SSRİ-nin (o cum- | ||
+ | lədən Azərb.-ın), eləcə də xarici əl- | ||
+ | gələrin bir cox muzeylərində (Lon- | ||
+ | londakı Viktoriya və Albert muzeyi, | ||
+ | Vapinqtondakı Tekstil-muzey, Nyu- | ||
+ | Yorkdakı Metropoliten-muzey və s.) | ||
+ | saxlanılır. | ||
+ | |||
+ | Əd. Kərimov L., Azərbaycan xəl- | ||
+ | cəsi, c. 1, B.—L.. 1961, A bdullaqva | ||
+ | N., Kovronoe iskusstvo Azerbandjana, | ||
+ | B., 1971, Alieva K., Bezvorsovıe kov- | ||
+ | rı, B., 1983, | ||
+ | |||
+ | SӰ MBA (Bitpbay— İndopeziyada ada. | ||
+ | Kicik Zond a-rı qrupundadır. Sah, | ||
+ | 11.2 min km?, əh. 290 min (1971). Vul- | ||
+ | kanik və kristallik suxurlardan, | ||
+ | mergel və əhəngdatıdan təipkil olun- | ||
+ | mulpdur. Subekvatorval musson iqlimə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | malikdir. İllik yaqıntı 1500— 2500 | ||
+ | mm. Həmitəyatıl mepqələr, savan- | ||
+ | nalarla ərtӱludur. Qəhvə, tutun, so- | ||
+ | ya, yerfındıqı becərilir. Kopra is- | ||
+ | tehsal olunur. Əsas pəhəri Vaynqa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Tı , : | ||
+ | SUMBAVA (ZipHaca)— Kicik Zond | ||
+ | a-rı qrupunda ada. İndoneziyanın | ||
+ | ərazisidir. Sah. “ 13,3 min km?, | ||
+ | ƏH. 540 min (1971). Coxlu buxtaları, | ||
+ | sahilində mərcan rifləri var. Rel- | ||
+ | yefi daqlıq, hund. 2821 m (fəaliyyət- | ||
+ | də olan Tambora vulkanı). Subekva- | ||
+ | torial musson iqlimə malikdir. Orta | ||
+ | illik yaqıntı 1200 mm. Kolluqlar, | ||
+ | savannalar, tik mepələri ustunluk | ||
+ | təpkil edir. . Duyu, soya, qarqıdalı | ||
+ | və s. becərilir. Qutun, qəhvə planta- | ||
+ | siyaları var. Heyvandarlıq inkitlaf | ||
+ | un cac urəhəpn Paöanbpıp. . | ||
+ | SUMBAT QANUNLARI —erməni hu- | ||
+ | quqiqunası Sumbat Sparapetin (1208— | ||
+ | 76) 1265 ildə rə edilmin qanun- | ||
+ | lar kӱlliyyatı. S.q.-nın mənbəyi Mxi- | ||
+ | tar Qoiaun qanunnaməsi olmupldur. | ||
+ | S.q.-nda cinayətə gerə aqır ipgəncələr | ||
+ | (odda yandırma, dap-qalaq etmə və s.) | ||
+ | nəzərdə tutulmupdu. | ||
+ | SUMBATA—qara və ya tund-yapıl | ||
+ | rəngli, xırdadənəli mə dən suxuru|) | ||
+ | korund, maqnetit, sulfidlər və kəv- | ||
+ | rək mikalardan ibarətdir. S. par- | ||
+ | daqlama və cilalamada təbii abraziv | ||
+ | material kimi ipllədilir. | ||
+ | SUMBATA DAİYI —narın, xırda | ||
+ | dənəli qara, qara-boz və tund-yaptıl | ||
+ | rəngli suxur. Tərkibi, əsasən, korund, | ||
+ | maqnetit, xlorit, pirit və s. mineral- | ||
+ | lardan ibarət olur. Tərkibində 6094 - | ||
+ | dək korund olan S.d. təbii abraziv | ||
+ | materialıdır. Sərtliyi 7—8. Əsa- | ||
+ | sən, mərmərdə (linza, iptok, damar | ||
+ | pəklində), nadir hallarda qabbro, | ||
+ | norit, qranitdə və onların yerlət- | ||
+ | dirici suxurlarla kontaktında rast | ||
+ | |||
+ | |||
+ | gəlir. | ||
+ | SUMBATZADƏ Əlisəhbət Sumbat | ||
+ | oqlu (d. 21.1.1907, Bakı yaxınlıqın- | ||
+ | dakı Əmircan k.) | ||
+ | —sovet tarixcisi, | ||
+ | tərqpiqunas. Tarix | ||
+ | e.d. (1948), prof. | | ||
+ | (1954), Azərb.SSR | | ||
+ | EA akad. (1958: | | ||
+ | m. ӱzv 1955). Azərb. | ||
+ | SSR əməkdar elm || | ||
+ | xadimi (1958). 1956 | ||
+ | ildən Sov.İKP | ||
+ | qzvu. S. Fətəliza- | ||
+ | ənin oqlu. Bakı | ||
+ | mӱəllimlər semi- | ||
+ | nariyasını (1926) | ||
+ | və 1Pərq fakultəsini bitirmitdir | ||
+ | (1929), 1926— illərdə ibtidai və | ||
+ | 1929—57 illərdə isə ali məktəblərdə, | ||
+ | Azərb.SSR EA Tarix və Fəlsəfə İn- | ||
+ | tunda ipləmitpdir. Azərb.SSR EA- | ||
+ | nın vitse-prezidenti (1957—59), İqti- | ||
+ | sadiyyat İn-tunda (ie"bə mudiri (1959 | ||
+ | —63), Yaxın və Orta PQərq Xalqları | ||
+ | İn-tunun (1963—69), Tarix İn-tunun | ||
+ | direktoru (1970—72), Azərb.SSR EA | ||
+ | İctimai elmlər belməsinin akad.- | ||
+ | katibi (1970—81) olmutidur: 1982 il- | ||
+ | dən İctimai elmlər uzrə Elmi Məqlu- | ||
+ | mat Mərkəzində :ple" mudiridir. | ||
+ | Əsasən Azərb.-ın sosial-iqtisadi ta- | ||
+ | rixinin (19—20 əsrin əvvəlləri) təd- | ||
+ | qiqatcısı olan S. uc cildlik cAzər- | ||
+ | baycan tarixiənin (1958—75), 4“ Azər- | ||
+ | baycanın Rusiya ilə birlətqdirilməsi | ||
+ | və onun mutərəqqi iqtisadi və mədəni | ||
+ | nəticələriz (B., 1955, rusca), “SSRİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 16 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUMQAYIT | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | tarixiznin 4-cu cildi (M., 1967): | ||
+ | cZaqafqaziyada Sovet hakimiyyətinin | ||
+ | qələbəsiə (Tbilisi, 1971), “Beyuk Okt- | ||
+ | yabrın tarixi təcrubəsiz ə 1975), | ||
+ | €T eipn-KarmTanHCT HHKHma yolu və | ||
+ | muçasirlikə (Ulan-Bator, 1977), *Beyuk | ||
+ | Oktyabr və Sovet Azərbaycanının iq- | ||
+ | tisadiyyatının və mədəniyyətinin ci- | ||
+ | cəklənməsiər (B., 1977), “Muasir dəvr- | ||
+ | də Sovet Azərbaycanının iqtisadiy- | ||
+ | yatının inkitpafı (B., 1980), “Sovet | ||
+ | tarix elmi 1975—1979-cu illərdə | ||
+ | (M., 1980) və s. kollektiv əsərlərin | ||
+ | Mizaliflərindən və redaktorların- | ||
+ | dandır. Elmi kadrlar hazırlanma- | ||
+ | sında bəyuk xidməti var. SSRİ əra- | ||
+ | zisində kapitalizmin yaranması uzrə | ||
+ | problem komissiyalarının, elm və | ||
+ | texnika sahəsində Lenin mukafatları | ||
+ | komitəsi tarix bəlməsinin uzvu ol- | ||
+ | mupdur. İttifaq, beynəlxalq simpo- | ||
+ | zium, konfrans və konqreslərdə (Dati- | ||
+ | kənd—1957, Moskva—1960, Tehran— | ||
+ | 1966: Dupənbə—1968: Moskva—Lenin- | ||
+ | qrad—1970, Apqabad—1972, Berlin— | ||
+ | 1973, Ulan-Bator—1974, San-Fran- | ||
+ | sisko—1975, Edinburq—1978: Buxarest | ||
+ | —1980 və s.) məruzələrlə cıxını | ||
+ | etmitdir. AKP-nin 22-ci qurultayın- | ||
+ | da MK uzvluyunə namizəd secilmiit- | ||
+ | dir. Azərb.SSR Ali Sovetinin (5-ci | ||
+ | caqırın) deputatı və Rəyasət Hey”- | ||
+ | ətinin br 59—63) olmuyid 12 | ||
+ | cildlik -“SSRİ tarixiənin 1 re- | ||
+ | daksiya hey”ətinin, ASE elmi redak- | ||
+ | SsiİYa purasının uӱzvudur. Qırmızı | ||
+ | Əmək Bayraqı ordeni və medallarla | ||
+ | təltif edilmiiidir. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Selhskoev xoznistvo | ||
+ | Azerbaidjana v XT1X v., B., 1958: Kubin- | ||
+ | skoe nvosstanie 1837 q., B., 1961, Promıpt- | ||
+ | lennosth Azerbaidjana v XTX v., B., 1964: | ||
+ | Sopial ıno-zkonomiceskie predposılki po- | ||
+ | bedı Sovetskon vlasti v Azerbaidjane, | ||
+ | M., 1972, Ob izucenin istorii razvitoqo | ||
+ | sopializma na materialax Azerbaidjan- | ||
+ | skoV SSR, Fcİstoril SSSRə, 1977, X 2. | ||
+ | . Əd.: Ə. S. Sumbatzadə, Biblioqrafi- | ||
+ | ya, B., 1979, | ||
+ | |||
+ | SUMQAYIƏQT— Azərb.SSR-in m.-HHMNƏ | ||
+ | cay. Pamaxı, Abteron r-nları və | ||
+ | Sumqayıt ipiəhər sovetliyi ərazisin- | ||
+ | dən axır. Uz. 198 km, həvzəsinin sah. | ||
+ | 1751 km?. Bap Qafqaz silsiləsinin c. | ||
+ | Yamacından (2000 m hund.-dən) baqpla- | ||
+ | nır. Yuxarı axınında Quzducay, Qoz- | ||
+ | lucay, Cəngicay da adlanır. Xəzər də- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nizinə təkulur. Muhum qolları: Ci- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | gil,Kənda.Əsasən,yaqıpq suları ilə qi- | ||
+ | dir. suvari istifadə olunur. | ||
+ | SUMQAYIT--Azərb.SSR-də urəhə | ||
+ | (1938—49 illərdə ppt). Bakıdan 35 | ||
+ | |||
+ | Q | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Sumqayıt pəhərindən gerunumi, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kəl | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ul b R A | ||
+ | |||
+ | |||
+ | km 11M.-Q.-də, Xəzər dənizinin q. sa- | ||
+ | hilində, Sumqayıt cayının mənsəbin- | ||
+ | də, duzənlikdədir. Bakı— Rostov d.y.- | ||
+ | nda st, Bakı—Mahacqala— Rostov av- | ||
+ | tomobil yolu kənarındadır. Sah, 83 | ||
+ | km2?. Nasoslu və İiopar iztq-ləri S, | ||
+ | iəhər soveti tabeliyindədir. Əhali | ||
+ | sayına gərə Bakı və Kirovabaddan son- | ||
+ | ra resp.-da 3-cu pəhərdir. ƏH. 231,1 | ||
+ | min (1983). İqlimi quru subtropikdir. | ||
+ | Orta Temir /t tarda 3,12S, avqustda | ||
+ | 24,9*S-dir. İllik yaqıntı 185 mm. S. | ||
+ | ucun 1im. kuləyi—xəzri və c. kuləyi | ||
+ | — gilavar xarakterikdir. | ||
+ | |||
+ | Əvvəllər kicik yaqpayıqi məntəqəsi | ||
+ | olan S. 1938 ildə Bakı neft sənayesi- | ||
+ | ni elektrik enerjisi ilə tə”min edə- | ||
+ | cək İES tikintisilə :itq-yə cevril- | ||
+ | midir. 1941 ilin fevralında İES- | ||
+ | in (resp.-da ilk İEM) 1-ci bloku | ||
+ | istifadəyə verilmitdir. Beyuk Vətən | ||
+ | muharibəsinin baqilanması ilə əlaqə- | ||
+ | dar S.-da tikinti itləri muvəqqəti | ||
+ | dayandırıldı. 1944 ildə S,-da yeni- | ||
+ | dən quruculuq itilərinə bailanıldı. | ||
+ | 1946 ildən bunəvrəsi qoyulan boru- | ||
+ | prokat z-dunun 1947—53 illərdə bir | ||
+ | necə sexi, sonra isə sintetik kaucuk | ||
+ | və aluminium z-dlarının yardımcı | ||
+ | sexləri istifadəyə verildi. S. qəs. | ||
+ | tədricən inkiaf edib məhəpə / cev- | ||
+ | rildi. Azərb.SSR Ali Sovetinin 1949 | ||
+ | il 21 noyabr tarixli qərarı ilə S. | ||
+ | r-nu ləqv olundu və o, resp. tabeli- | ||
+ | yində iqəhər e"lan edildi. .Tudviqsha- | ||
+ | fen (AFR) və Piteiti (RSR) S.-la | ||
+ | qardatilaimınnd ppəhərlərdir. | ||
+ | |||
+ | S. Azərb.SSR-in Bakıdan sonra | ||
+ | ikinci sənaye iqəhəri, Sovet hakimiy- | ||
+ | yəti illərində Yaradılmıti ən iri | ||
+ | sənaye mərkəzidir. Resp. sənaye məh- | ||
+ | sulunun təqr. 1094-ini verir (1982). | ||
+ | |||
+ | nayesində kimya və metallurgiya | ||
+ | sahələri əsas yer tutur. Resp.-nın | ||
+ | kimya, qara və əlvan metallurgiya | ||
+ | sənayesi muəssisələrinin coxu bu- | ||
+ | radadır (Sumqayıt kimya sənaye is- | ||
+ | tehsal birliyi, Sumqayıt cӱzvi sin- | ||
+ | tezə istehsal birliyi, Sumqayıt ai- | ||
+ | qarlar zavodu, Sumqayıt superfos- | ||
+ | fat zavodu, Sumqayıt sintetik | ||
+ | kaucuk zavod .. Azərbaycan boru-pro- | ||
+ | kat zavodu, Sumqayıt aluminium | ||
+ | zavodu). Tikinti materialları is- | ||
+ | tehsalı inkipaf etmitdir (iqutpə | ||
+ | və. dəmir-beton mə”mulatı z-dları, | ||
+ | tikinti materialları, polimer ti- | ||
+ | kinti materialları və evtikmə KOM- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | binatları). Bakı elektrik-məimət | ||
+ | cihazları istehsalat birliyinin | ||
+ | yar-pendir, cerək- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kompressor 3-DU. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | m” | ||
+ | 4 ç | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bulka və yerli is- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | rı, balıq z-du (Na- | ||
+ | soslu), qənnadı və | ||
+ | toxuculuq f-kləri, | ||
+ | 2 İES, elektrik | ||
+ | ptəbəkəsi və s. var. | ||
+ | Tramvay (1959 il- | ||
+ | dən) yollarının uz. | ||
+ | 21,5 km, trolley- | ||
+ | bus (1962 ildən) | ||
+ | xətlərinin uz. 35,8 | ||
+ | km-dir (1982). | ||
+ | S.-ın iəhərsal- | ||
+ | ma strukturuna ge- | ||
+ | rə (ipəhər 1949 il- | ||
+ | dən tikilir: me- | ||
+ | marlar M. Husey- | ||
+ | nov, M. Datiyev, | ||
+ | O. İsayev, V. Xvat- | ||
+ | = Kova və b.) sənaye | ||
+ | r-nları yaizayıti | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | tehsal kombinatla-*" | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zonasından ayrılmıtpdır. Yatpayıtp | ||
+ | r-nlarında 5 mərtəbəli evlər us- | ||
+ | tundur (dənizə norpy getdikcə | ||
+ | 9—12 mərtəbəli əə artır). Mə- | ||
+ | dəniyyət sarayı (1958, memar M. | ||
+ | Əliyev), ticarət mərkəzi (1971, me”- | ||
+ | marlar A. Salamova, Y. Tolstono- | ||
+ | qov), 12 mərtəbəli Yaqtayıtq binası | ||
+ | (1974, me”mar A. Salamova), Dostluq | ||
+ | sarayı (1981, memar Ə. Novruzi), | ||
+ | Kimyacılar sarayı (1984, me”mar T. | ||
+ | Xanlarov) və s. ən yaxttı tikililə- | ||
+ | rindəndir. S.-da V. İ, Leninə tunc, | ||
+ | dai, 1956, heykəltəraplar T. Məmmə- | ||
+ | dov, Ə. Eldarov) və N. Nərimanova | ||
+ | tunc, qranit, 1964, Heykəltəraii M, | ||
+ | |||
+ | irqasımov), C. Cabbarlıya (qranit, | ||
+ | 1964, heykəlteral E. Huseynova) abidə | ||
+ | qoyulmutdur. | ||
+ | |||
+ | İPəhərdə AzNKİ-nin filialı, Ali | ||
+ | Texniki məktəb, kimya-texnologiya və | ||
+ | politexnik texnikumlar, tibb və mu- | ||
+ | siqi məktəbləri, elmi-tədqiqat in-t- | ||
+ | ları olan elmi ppəhərcik, S, tarixi | ||
+ | muzeyi, H. Ərəblinski ad. dram teat- | ||
+ | rı, kӱtləvi kitabxana, 19 klub | ||
+ | mӱəssisəsi, 14 kinoqurqu, 10 min ta- | ||
+ | matacı tutan stadion və s. var (1983). | ||
+ | Azərb. və rus dillərində “Sosialist | ||
+ | Sumqayıtız (FSosialisticeski Sum- | ||
+ | qaitı) qəzetləri cıxır. | ||
+ | |||
+ | S.-da 1835 carpayılıq 7 birlətimiti | ||
+ | xəstəxana, 5 dispanser (vərəm, onko- | ||
+ | loji), dəri-zəhrəvi, psixo-nevroloji, | ||
+ | həkim, bədən tərbiyəsi, sanitariya-epi- | ||
+ | demioloji st., 691 həkim, 1446 orta | ||
+ | tibb ipcisi var (1983). | ||
+ | |||
+ | Əd..Sadıx ov H., Dostluq k | ||
+ | B., 1977, D ş laeva ə bəsə ri, | ||
+ | industrialının qiqant Azerbabdjana, | ||
+ | B., 1962, Axundov Q,, Sumqait, B. | ||
+ | 1966. , | ||
+ | SUMQAYIT ALUMİNİUM ZAVO- | ||
+ | DU, Azərbaycan Kommu- | ||
+ | nist Partiyasının 60 il- | ||
+ | liyi ad. (SAZ)—Azərb.SSR əlvan | ||
+ | metallurgiya sənayesinin ilk və ən be- | ||
+ | Yuk mӱəssisəsi. Tikintisinə 1949 ildə | ||
+ | (əsas təqyinatını muəyyən edən isteh- | ||
+ | sal sexlərinin—elektroliz sexinin | ||
+ | və civəduzləndirici yarımstansiyanın | ||
+ | tikintisinə 1952 ildə) baiplanmıpq, | ||
+ | 1955 il martın 8-də ilk əlvan metal | ||
+ | kulcə—ilkin aluminium alınmınnt- | ||
+ | dır. 1959—60 illərdə ikinci seriya- | ||
+ | sının korpusları tikilmiil, 1964 il- | ||
+ | də elektroliz sexinin alumini | ||
+ | məftil istehsal edən ӧnu Xan 1968 | ||
+ | ildə məiiyət soyuducuları ucun buxar- | ||
+ | landırıcı istehsal edən sexi, 1974 | ||
+ | ildə Alumldjun və latun metallardan | ||
+ | qab-qacaq istehsal edən sexi, 1976 ildə | ||
+ | təkrar aluminium kulcəsi istehsal | ||
+ | edən sexi, 1977 ildə həmin sexin me- | ||
+ | tal tullantılarından latun və mis | ||
+ | gӱlcələri istehsal edən 1pe"bəsi iplə | ||
+ | dumtmutidur. Kulcə formasında mux- | ||
+ | təlif markalı ilkin aluminium, yas- | ||
+ | tı guӱlcələr və məftillər, gӱlcə və | ||
+ | silindrik formada genitil cepiddə | ||
+ | aluminium ərintiləri, məipət soyu- | ||
+ | ducuları ucun muxtəlif markada və | ||
+ | əlcudə aluminium buxarlandırıcı- | ||
+ | ları, məipqətdə miylədilən istehlak | ||
+ | malları, təkrar əlvan metal tullan- | ||
+ | tılarından istehsal olunan bir necə | ||
+ | markada aluminium və latun kulcələ- | ||
+ | ri və s. istehsal edir. 13 nəv məhsulu, | ||
+ | yaxud butun məhsulun 75,594-i Dəvlət | ||
+ | keyfiyyət nippanı ilə bu axılır | ||
+ | (1983). 1970—83 illərdə istehsal həc- | ||
+ | mi iki dəfədən cox artmıpdır. Məh- | ||
+ | sulları xarici elkədərə də ixrac | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | CYMTAIbIT CV | ||
+ | |||
+ | |||
+ | PERFOSFAT ZAVODU | | 77 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | olunur. SAZ elm və texnikanın mua- | ||
+ | sir səviyyəsində qurulmuttdur. Pers- | ||
+ | pektivdə bir necə yeni məhsul nevu- | ||
+ | nun istehsalı nəzərdə tutulmutpdur. | ||
+ | SUMQAYIT AİYQARLAR ZAVODӰ- | ||
+ | Azərb.SSR neft e”malı və neft kim- | ||
+ | Yası sənayesi muəssisəsi. SSRİ-də | ||
+ | amrap istehsalına gərə ən beyuk z-d- | ||
+ | dur. BFK və İXP-101 markalı aiyqar- | ||
+ | lar, sulfidalkilfenol və formalin | ||
+ | istehsal edir. 1957 ildə Sov.İKP | ||
+ | XXP qurultayı ad, Bakı neftayırma | ||
+ | z-du tərkibində Sumqayıtda aiqar | ||
+ | istehsal edən AZNİİ-7 qurqusunun | ||
+ | təməli qoYulmuzt, 1960 ildə ilk məh- | ||
+ | sul vermitdir. 1966 ildə həmin qur- | ||
+ | qu əsasında mustəqil S.a.z. yaradıl- | ||
+ | mhpip, BFK-1 atqarı istehsal edən | ||
+ | eex ippə salınmısldır. 1968 ildə for- | ||
+ | malin, 1970 ildə yeni yuksək effekt- | ||
+ | li BFK ajqarı istehsalına batplan- | ||
+ | mıpdır. 1975 ildə BFK-1 apqarı | ||
+ | istehsalı əsasında daha təkmil İXP- | ||
+ | 101 apqarı buraxılıtı təpkil olun- | ||
+ | mupdur. İXP-101 alpqarı resp.-da bu- | ||
+ | raxılan dizel surtku yaqlarına əlavə | ||
+ | etmək uçcundur. Digər aqarlar əlkə- | ||
+ | nin bir cox pqəhərlərinə gəndərilir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Devlət keyfiyyət nipanı ilə buraxı-. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lan formalin resp.-nın ehtiyacını | ||
+ | ədəməklə yanapı Erm.SSR, Gurc.SSR | ||
+ | və Pimali Qafqaz ptəhərlərinə də | ||
+ | yola salınır. | ||
+ | |||
+ | SUMQAYIT DRAM TEATRI, I. | ||
+ | Ərəblinski ad. Sumqayıt | ||
+ | Devlət Dram Teatrı—1969 | ||
+ | ildə təpkil edilmitt, € Mycio 2Kop- | ||
+ | dan və dərviiti Məstəli ppahə (M. F. | ||
+ | Axundov) pyesinin tamapası ilə acı- | ||
+ | lıvsı olmutdur. Teatrın repertua- | ||
+ | rına klassik və muasir Azərb., rus, | ||
+ | xarici əlkə dramaturqlarının pyes- | ||
+ | ləri daxildir. ƏH yaxtı tamaiyala- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | rı: FPoladəridənlərə (Q. Bokarev), | ||
+ | ac Maskaradə (M. Lermontov), “€ Mycv- | ||
+ | bəti-Fəxrəddinə (N. B, “ər “CəH | ||
+ | nə ucun yapayırsan?ə (H. Seyidbəyli | ||
+ | və İ. Qasımov), “Solqun cicəklərə, | ||
+ | cVəfalı Səriyyəə (C. Cabbarlı), | ||
+ | cMəktubə (P. Pancev), *İlahi gӧmedi- | ||
+ | yaz (İ. PTtok), “Ayıl, bax bu dunya- | ||
+ | yaə (*“Sabirı, H. Nəzərli), €BYTYH | ||
+ | PTərq bilsinə (N, Həsənzadə: Sov. İKP | ||
+ | 26-cı qurultayına həsr olunmuki teatr | ||
+ | tamapalarına Umumittifaq baxıtın | ||
+ | diplomu, 1981), “Afatə (H. Cavid) | ||
+ | və s. Qeatrda bir muddət Azərb.SSR | ||
+ | xalq artistləri R. Əfqanlı, B. PDə- | ||
+ | kinskaya, Azərb.SSR əməkdar artist- | ||
+ | ləri H. Sadıqzadə, E. Hatımzadə, | ||
+ | Azərb.SSR əməkdar incəsənət xadimi | ||
+ | M. Fərzəlibəyov ipləmitlər. Hazır- | ||
+ | da (1984) teatrda aktyorlardan Azərb. | ||
+ | SSR əməkdar artisti H. Mehbalıye- | ||
+ | va, S. Sadıqova, A. Bəpqirqızı, İ. | ||
+ | Həsənova, V. Əliyev, V. Kərimov, Ə | ||
+ | Nurəliyev, R. Almuradov, K. Abdul- | ||
+ | layev və 6. fəaliyyət gestərirlər. | ||
+ | SUMQAYIT KİMYA ZAVODU —bax | ||
+ | Sumqayıt kimya sənaye istehsal bir- | ||
+ | liyi. | ||
+ | |||
+ | SUMQAYIT KİMYA KOMBİNATI | ||
+ | —bax Sumqayıt cӱzvi sintezı isteh- | ||
+ | sal birliyi. | ||
+ | |||
+ | SUMQAYIT KİMYA SƏNAYE İS- | ||
+ | TEHSAL BİRLİYİ, M. Əzizbə- | ||
+ | yov ad.—SSRİ kimya sənayesinin | ||
+ | iri muəssisələrindən biri, Sumqa- | ||
+ | yıt kimyasının ilki. CSoyuzxlorı | ||
+ | umumittifaq sənaye birliyinə daxil- | ||
+ | dir. 1979 ildə yaradılmındır. Bir- | ||
+ | liyin əsasını təpkil edən Sumqa- | ||
+ | yıt kimya z-dunun tikintisinə 1943 | ||
+ | ildə bailanmıpnl, 1945 ildə ilk məh- | ||
+ | sul—kaustik soda alınmıdır. Bir- | ||
+ | lik kaustik soda və xlor, səthi aktiv | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Sumqayıt Dram teatrı. tamatpalardan səhnələr" 1, FMusibəti-Fəxrəddin? (N. B. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Vəzirov): 2. aButun PPərq bilsing (N. Həsənzadə): | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Z, aTribunalv (A. Makayonok): | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 4. 4aQəribə missis Sevicə (C, Patrik). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | maddələr istehsalı uzrə ixtisaslai- | ||
+ | mıiidır: bunlardan bapqa, bitkilə- | ||
+ | ri qoruyan kimyəvi maddələr, xlor | ||
+ | parafinlər, aluminium-xlorid ka- | ||
+ | talizatoru və s. də buraxır. Birli- | ||
+ | yin əsas məhsulu—sulfanol səthi ak- | ||
+ | tiv maddəsi yuyucu tozlar istehsalın- | ||
+ | da əsas xammaldır: ondan neftcıxar- | ||
+ | mada, yungul sənayedə, tikinti mate- | ||
+ | rialları istehsalında geniii isti- | ||
+ | fədə olunur. Məhsulları əlkənin | ||
+ | ir cox yerlərinə, habelə xaricə gən- | ||
+ | dərilir. Muəssisə muasir texniki | ||
+ | avadanlıqlarla təchiz edilmiiydir. | ||
+ | |||
+ | SUMQAYIT KİMYA SƏNAYE MUCƏS- | ||
+ | SİSƏLƏRİ İSTEHSAL BİRLİ- | ||
+ | /H—CCPFV Kimya Sənayesi Nazirli- | ||
+ | yinin Sumqayıtdakı 3-d və təiykilat- | ||
+ | larını birlətdirməklə yaradılmıin- | ||
+ | dır (1971). Birliyə 1971 ilədək mus- | ||
+ | təqil mӱəssisə kimi fəaliyyət gəstə- | ||
+ | rən atpaqrıdakı z-d və təqkilatlar da- | ||
+ | xil idi: M. Əzizbəyov ad. Sumqayıt | ||
+ | kimya z-du, Sumqayıt superfosfat | ||
+ | z-du, Oktyabr inqilabının 50 illiyi | ||
+ | ad. Sumqayıt kimya kombinatı, 2 | ||
+ | nəmrəli tə”mir-tikinti quraidırma | ||
+ | idarəsi. Bunlar kimya sənayesinin | ||
+ | mӱxtəlif sahələrini əhatə edirdi: bu | ||
+ | da muxtəlif umumittifaq sənaye bir- | ||
+ | likləri, elmi-tədqiqat və layihə in-t- | ||
+ | larının istehsalın idarə olunma- | ||
+ | sında bilavasitə iptirakını tələb | ||
+ | edirdi. Bununla əlaqədar SSRİ Kim- | ||
+ | ya Sənayesi Nazirliyi 1979 ildə Bir- | ||
+ | liyə daxil olan mucəssisələri ayırıb | ||
+ | mustəqil muəssisələrə və təpkilatla- | ||
+ | ra cevirdi və nəticədə aipaqıdakı | ||
+ | mӱəssisələr yarandı: M. Əzizbəyov ad. | ||
+ | Sumqayıt kimya sənaye istehsal bir- | ||
+ | liyi, Oktyabr İnqilabının 50 illi- | ||
+ | yi ad. Sumqayıt cӱzvi sintezi is- | ||
+ | |||
+ | tehsal birliyi, Sumqayıt şuperfos- | ||
+ | fat zavodu, Sumqayıt yuyucu maddə- | ||
+ | lər z-du, Sumqayıt mexaniki tə”mir | ||
+ | z-du, 2 nəmrəli təmir z-du, 2 nəmrəli | ||
+ | tə”mir-tikinti quraqdırma idarəsi. | ||
+ | SUMQAYIT SİNTETİK KAYUYK | ||
+ | ZAVODU, Sovet Azərb.-ının | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 40 illiyi ad.—Azərb.SSR neft | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kimYası sənayesi muçəssisəsi. 1935 il- | ||
+ | də Azərb. sintetik kaucuk təcrubə | ||
+ | z-du yaradılmıidı: 1941 ildə sinte- | ||
+ | tik spirt və kaucuk sexlərinin ti- | ||
+ | kintisinə baplanmınn, lakin muha- | ||
+ | ribə ilə əlaqədar dayandırılmıq1- | ||
+ | dı. 1945 ildə yenidən tikintiyə bayi- | ||
+ | landı və 1952 ilin avqustunda etil | ||
+ | spirti sexləri kompleksi istifadə- | ||
+ | yə verildi. Həmin ildə SSRİ-də ilk | ||
+ | dəfə olaraq 3-dda neft qazlarının | ||
+ | e”malı əsasında sintetik etil spir- | ||
+ | ti alınmaqa batlandı. 1957 ildə mo- | ||
+ | nometr və butadien-stirol kaucuku | ||
+ | istehsal edən sexləri itə salındı, | ||
+ | Z-d sintetik etil və izopropil spir- | ||
+ | ti, etil-benzol, stirol, butadien, izo- | ||
+ | butilen, butadien-stirol kaucugu, | ||
+ | butadien-stirol lateksi və butilka- | ||
+ | ucuk istehsal edir. Texniki izopro- | ||
+ | pil spirti və BS-50 butadien-stirol | ||
+ | lateksi Dəvlət keyfiyyət nityanı ilə | ||
+ | buraxılır. Məhsulu əlkənin 145 iipə- | ||
+ | hərinə və xarici əlkələrə gendəri- | ||
+ | lir. Z-dun mӱrəkkəb texnoloji pro- | ||
+ | sesləri ən muasir nəzarət vasitələri | ||
+ | və avtomatik nizamlayıcılarla təc- | ||
+ | hiz olunmudur. | ||
+ | |||
+ | SUMQAYIT SUPERFOSFAT ZA- | ||
+ | VODU, SSRİ-nin 60 illi- | ||
+ | yi ad.—SSRİ kimya sənayesinin iri | ||
+ | mӱəssisələrindən biri. Tikintisinə | ||
+ | 1958 ilin noyabrında baxtplanmıiq, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 78 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hü. udi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUMQAYIT “CZVİ SİNTEZə STEHSAL BİRLİYİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ilk sulfat turpusu sexi 1962 ilin | ||
+ | yanvarında, ən bəyuk sadə superfos- | ||
+ | t sexi 1 ildə, dənəvər super - | ||
+ | əc sexi 1964 ildə, fluorlu alumi- | ||
+ | nium sexi 1966 ildə, ikipilləli kon- | ||
+ | taktlapma metodu ilə ipləyən sul- | ||
+ | fat turpusu sexi (SK-25) 1975 ildə | ||
+ | ipə salınmıppdır. Z-dun 5 əsas və 6 | ||
+ | kəməkci sexi var. Sadə və dənəvər | ||
+ | super at, sulfat turpusu (akku- | ||
+ | mulyator turpqusu, oleum) və fluorlu | ||
+ | aluminium istehsal edir. Zaqafqazi- | ||
+ | yada fosfor gubrəsi istehsal edən ye- | ||
+ | ganə muçəssisədir. Əsas məhsulu resp.- | ||
+ | dan əlavə Erm.SSR-ə, Gurc.SSR-ə, | ||
+ | PTimali Qafqaza, İrkutsk vil.-nə də | ||
+ | gəndərilir. 1973 ildən z-dda mikro- | ||
+ | elementli (bor-manqanlı) yeni nəv | ||
+ | gӱbrə istehsal edilir. İstehsal pro- | ||
+ | sesləri yӱksək dərəcədə mexanikləiı | ||
+ | dirilmitl və avtomatlapdırılmınlt- | ||
+ | dır. 1962—83 illərdə sulfat turpu- | ||
+ | su istehsalı 10 dəfə, mineral gubrə | ||
+ | istehsalı 31 dəfədən cox artmındır. | ||
+ | SUMQAYIT 4UZVİ SİNTEZI is: | ||
+ | TEHSAL BİRLİYİ, Oktyabr | ||
+ | inqilabının 5 illiyi | ||
+ | ad.-SSRİ kimya sənayesinin HPH MYƏC- | ||
+ | sisələrindən biri. ildə yara- | ||
+ | dılmıpdır. Onun əsasını təikil | ||
+ | edən kimya kombinatının tikintisinə | ||
+ | 1960 ildə baplanmıpt, 1963 ildə ilk | ||
+ | texnoloji obyekt—qazı fraksiyalara | ||
+ | ayıran qurqu, sonrakı illərdə digər | ||
+ | sexləri ipqə dulimulipdur. 1965 ildə | ||
+ | neft-kimya kombinatı adlandırıl- | ||
+ | mhılpdı. Sonralar adı bir necə dəfə | ||
+ | dəyitpdirilminr, əlif idarə və | ||
+ | nazirliklərin, o cumlədən 1979 ilə- | ||
+ | dək Sumqayıt Kimya Sənaye Muəssi- | ||
+ | sələri İstehsal Birliyinin tabeli- | ||
+ | yində olmutdur. 1979 ildə indiki | ||
+ | adla yenidən təppkil edilmipidir. | ||
+ | Plastik kutlələr və sintetik qatran- | ||
+ | lar (polietilen, epoksid və poliefir | ||
+ | qatranları) istehsalı uzrə ixtisas- | ||
+ | laptmıtpdır: bu məhsulların mono- | ||
+ | merlərini (epixlorhidrid, propilen- | ||
+ | OKSİD), uzvi sintez və ada | ||
+ | sintezi məhsulları (benzol, izobu- | ||
+ | tilen, poliizobutilen, divinil, p | ||
+ | pilenqlikol) da buraxır. Umumiyyət- | ||
+ | nə 40 anna məhsul istehsal edir. | ||
+ | Məhsulları eəlkənin 200-ədək ppəhəri- | ||
+ | nə, həmcinin xaricə də gendərilir. | ||
+ | Mӱəssisədə ən muasir istehsəl texno- | ||
+ | logiyasından istifadə olunur. | ||
+ | aSUMİTOM Ou— Yaponiyanın sənaye- | ||
+ | maliyyə qrupu. 20 əsrin əvvəllərin- | ||
+ | də yaradılmındır. 4S.ə-nun maliyyə | ||
+ | mərkəzi Sumitomo bankdır. Nufuz | ||
+ | dairəsinə sıqorta ixirkətləri, me- | ||
+ | tallurgiya, kimya və elektrotexnika | ||
+ | sənayesi, mapınqayırma, ticarət da- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xildir. | ||
+ | |||
+ | SUMİTOMO BANK—Yaponiyanın ən | ||
+ | bəyuk kommersiya banklarından biri. | ||
+ | aSumitomoq sənaye-maliyyə qrupunun | ||
+ | kredit mərkəzi. 1895 ildə yaradıl- | ||
+ | mıtdır. Bap kontoru Osaka i1,-ndə- | ||
+ | dir. S.b. cəlb edilmi depozitlərin | ||
+ | və verilmit kreditlərin məblərinə, | ||
+ | eləcə də mənfəətinin həcminə gərə | ||
+ | Yaponiyanın kommersiya bankları ara- | ||
+ | sında 1-ci yeri tutur. Yaponiyanın | ||
+ | beynəlxalq hesablapmmaları sahəsində | ||
+ | əsas banklardandır. Ӧlkədə 188 me"- | ||
+ | bəsi, xaricdə 17 (pe"bə və numayəndə | ||
+ | liyi var. Balans məbləəri 39,7 mlrd. | ||
+ | dollardır (1980), SSRİ Xarici Qi- | ||
+ | carət Bankı və digər sosialist əl- | ||
+ | gələrinin bankları ilə korrespon- | ||
+ | densiya əlaqəsi saxlayır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CY Mbi—YCCP-nə ipəhər. Sumı vil.- | ||
+ | nin mərkəzi. Peyol, Sumka və Strel- | ||
+ | ka caylarının birlətdiyi yerdədir, | ||
+ | |||
+ | .y.st. Aeroport. Əh, 252 min (1984). | ||
+ | esp.-nın muhum ni mərkəzlərin- | ||
+ | dəndir. Əsas sənaye sahələri: mapın- | ||
+ | qayırma, yeyinti, yungul. Kimya, ti- | ||
+ | kinti materialları və mebel muçəssisə- | ||
+ | ləri, pedaqoji in-t, orta ixtisas mək- | ||
+ | təbləri, zir, teatr, filarmoniya | ||
+ | və s. var. 1652 ildə salınmındır. | ||
+ | SӰMI VİLAYƏTİ—USSR-də vil. | ||
+ | 1939 il yanvarın 10-da təpykil edil- | ||
+ | mippdir. Sah. 23,8 min km?, Əh. 1435 | ||
+ | min (1984, 1 yanvar). 18 r-nu, 45 tpəhə- | ||
+ | ri, 20 pptq var. Mərkəzi Sumı pt.-dir. | ||
+ | |||
+ | əbiət. Vil.. USSR-in (im.-1p.-in- | ||
+ | |||
+ | də yerlətir. Cox hissəsini Dasir- | ||
+ | br ovalıq tutur. Maks. Hund, 2 | ||
+ | m. İqlimi mӱlayim kontinentaldır. | ||
+ | İllik yaqıntı . 45 () mm. Muhum | ||
+ | Xə Desna, Sula, Psyol, Vorsk- | ||
+ | la. Qara və cimli-podzol torpaqlar | ||
+ | yayılmıtpdır. Ərazinin 2095 -ə qədə-= | ||
+ | ri mepqə və kolluqlardır. Canavar, | ||
+ | sıqın, sincab, tulku, a noBluaH, | ||
+ | adi daqsicanı, tetra qupu, Sibir | ||
+ | xoruzu, boz kəklik və s. var. | ||
+ | |||
+ | Hali. Əsasən, ukraynalılar və | ||
+ | ruslardır. Orta sıxlıq 1 km?-də 60,3 | ||
+ | nəfərdir. PT1əhər əh. 3776-nup. Mu- | ||
+ | hyM məhəpnəpu: | ||
+ | ka və s. | ||
+ | |||
+ | Təsərrufat. Əsas sənaye sahələri: | ||
+ | yeyinti, mapınqayırma və metal e”ma- | ||
+ | lı, yungul. S.v.-ni elektrik enerji- | ||
+ | si ilə mı, Axtırka, Postka, Ko- | ||
+ | notop İEM-ləri və Əmiyov DRES-i | ||
+ | (Xarkov vil.) tə”min edir. Energeti- | ||
+ | ka təsərrufatı təbii qaz və gətirmə | ||
+ | kəmurə əsaslanır. Neft cıxarılır. | ||
+ | Yeyinti sənayesinin ppəkər, ət və ət | ||
+ | konservləri, 5” pendir və sud sahə- | ||
+ | ləri inkitpaf etmitpdir. Maptqınqa- | ||
+ | yırma və metal e"malı mucəssisələrin- | ||
+ | də kimya sənayesi ucun avadanlıq, | ||
+ | elektron mikroskopları, nasoslar, | ||
+ | kompressorlar, kəmur və MƏ"ZƏH Cə- | ||
+ | nayesindəki prosesləri avtomatlapi1- | ||
+ | dıran aparatlar, poliqrafiya mapın- | ||
+ | ları və s. istehsal olunur. Kimya MY- | ||
+ | əssisələri Postka, Sumı və Svessa- | ||
+ | dadır. Yungul sənayenin toxuculuq, | ||
+ | THKHHI, dəri-ayaqqabı və xəz-dəri sa- | ||
+ | hələri inkipaf etmipdir. Metpə və | ||
+ | atac e”malı, mebel, cini-saxsı səna- | ||
+ | yesi mӱəssisələri var. Tikinti mate- | ||
+ | rialları istehsal olunur. K.t.-nda | ||
+ | taxılcılıq, cuqundurculuq, kənaf- | ||
+ | cılıq, kartofculuq, tərəvəzcilik | ||
+ | və ətlik-sudluk heyvandarlıq muhum | ||
+ | yer tutur. Gunəbaxan və Yem bitkilə- | ||
+ | ri də əkilir, Qaramal, donuz, davar | ||
+ | saxlanılır. Quqiculuq, balıqcılıq | ||
+ | və arıcılıqla məpqul olunur. D.). | ||
+ | və avtomobil nəql. inkimaf etmiit- | ||
+ | dir. Hava və boru gəməri nəql. var. | ||
+ | S.v. Lenin ordeni ilə təltif olun- | ||
+ | muldur (1967) | ||
+ | |||
+ | Mədənin quruculuq, Vil.-də 2 pe- | ||
+ | daqoji in-t, Xarkov politexnik in- | ||
+ | tunun filialı, bir necə elmi idarə, | ||
+ | 5 muzey, musiqili dram teatrı fəa- | ||
+ | liyyət gəstərir. Ukrayna dilində e€/le- | ||
+ | ninska pravdav (1917) vil. qəzeti cı- | ||
+ | xır. Yerli radio və televiziya veri- | ||
+ | lipləri ilə yanapı resp. və U mum" | ||
+ | ittifaq radiolarının, resp. televi- | ||
+ | ziyası və Mərkəzi Televiziyanın ve- | ||
+ | |||
+ | əri etranslyasiya olunur. | ||
+ | SUMLA (fin dilində varsinaissu- | ||
+ | opayay15eq—əslində suomi) qədim | ||
+ | fin tayfası. Eramızın 1-ci minil- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | umı, Konotop, PTost-- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | liyin əvvəllərində Finlandiyanın | ||
+ | c.-q,. sahillərində yapamıtlar. Suo- | ||
+ | milərin rus salnaməsində adı. 12 əs- | ||
+ | rin ortalarından İsvecə tabe edil- | ||
+ | mipdilər. Sonralar bapqa tayfalar- | ||
+ | la birlikdə fin xalqının yaranma- | ||
+ | sında iptirak etmitlər. | ||
+ | SU-MOTOR İDMANI–bax Motor- | ||
+ | lu qayıq idmanı. | ||
+ | SUMPİTAN—İndoneziya və Malay- | ||
+ | Ziyada yayılmıtq silah nəvuy ox atan | ||
+ | boru. S. bambuk və ya icərisi ovul- | ||
+ | mupi aqacdan dӱzəldilirdi (uz. 2,5 m, | ||
+ | diametri 2—3 sm).Zəhərli ox çfur- | ||
+ | məklə atılırdı. Xırda ov heyvanla- | ||
+ | rını ovlamaq ucun ilədilirdi. Tay- | ||
+ | falar arasında gedən deyuizy zamanı | ||
+ | da istifadə edilirdi. | | ||
+ | SUN—Cində sulalə və imperiya (960— | ||
+ | 12791. Banisi Cjao Kuanin (960— | ||
+ | 976 | və onun xələfi Tay-Szunun 1976— | ||
+ | 997) hakimiyyəti devrundə əlkənin | ||
+ | mərkəzi Hakimiyyətə tabe edilməsi | ||
+ | ALƏ gedən mubarizə nəticəsində | ||
+ | inin 11m, və gəda əksər rlər S. | ||
+ | imperiyasında birlətdirildi. OH- | ||
+ | qol ipqalından (1279) sonra Cində | ||
+ | Yuan sulaləsinin əsası qoyuldu. | ||
+ | SӰNA, Sun— Kareliya MSSR-də | ||
+ | cay. Uz. 280 km, hevzəsinin sah. 7670 | ||
+ | k.M?, Kivi-Yarvi gəlundən batlanır. | ||
+ | Kondopoqa kərfəzinə təekulur. As- | ||
+ | tanalı və iəlaləlidir. Qarıtqıq mən- | ||
+ | bədən qidalanır. Aqac axıdılır. Su- | ||
+ | yunun bir hissəsi kanal vasitəsilə | ||
+ | un SES-inə axıdılır. | ||
+ | SUNAY (Bipau) Cəvdət (10.2.1900, | ||
+ | Trabzon—22.5.1982, Anqara)—Turki- | ||
+ | yə hərbi və dӧvlət xadimi, ordu gene- | ||
+ | ralı (1959). 1917 ildə hərbi litseyi, | ||
+ | 1930 ildə hərbi akademiyanı bitir- | ||
+ | mipdir. Milli azadlıq muharibə- | ||
+ | sində (1919—22) iptirak etmiidir. | ||
+ | 1950—60 illərdə Bai qərargahın ope- | ||
+ | rativ idarəsi rəisinin muavini, son- | ||
+ | ra isə həmin idarənin rəisi və Bal | ||
+ | qərargah rəisinin muavini olmupl- | ||
+ | dur. 1960 il mayın 27-də dəvlət cev- | ||
+ | rilippindən sonra quru qopunları- | ||
+ | nın komandanı, sonra Bait qərarga- | ||
+ | hın rəisi, 1966—73 illərdə Turki- | ||
+ | yə Resp.-sının prezidenti idi. CCPH- | ||
+ | də (o cӱmlədən Azərb.SSR-də) rəsmi | ||
+ | dostlӱq səfərində olmupdur (1969). | ||
+ | SUNAMİ (yaponca)—əsasən, guclu | ||
+ | sualtı zəlzələ, qismən vulkanik pus- | ||
+ | kurmə və digər tektonik proseslər | ||
+ | nəticəsində okean səthində yaranan | ||
+ | nəhəng dalqalar. Yayılma sur"”əti | ||
+ | 50—1000 km/saat. Hund. acıq okean - | ||
+ | da 2—3 m, sahil yaxınlıqında 10— | ||
+ | 50 m və daha coxdur. S. qurunun icə- | ||
+ | rilərinə soxularaq beyuk daqıntı- | ||
+ | lara səbəb olur. Əsasən, Sakit okean- | ||
+ | da mutpahidə edilir. S. ilə əlaqədar | ||
+ | təqr. 1000 hadisə mə”lumdurqz bunun | ||
+ | 100-u (məs., Yaponiya sahilləri Ya- | ||
+ | xınlıqında (1933), Kamcatkada, Ku- | ||
+ | ril a-rında (1952) və s.) faciə ilə | ||
+ | nəticələnmipdir. 40—50-ci illərdə | ||
+ | ABİY, Yaponiya və SSRİ-də S.-nin | ||
+ | yaxınlaapmasını xəbər verən xususi | ||
+ | st.-lar ipəbəkəsi yaradılmıpdır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədl Petnikov N. A., : | ||
+ | M., 1981. an | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SӰNQARİ, Sunxuatszyan—Ci- | ||
+ | nin (11Mm.-i1.-ində cay. Amur cayının ən | ||
+ | iri saq qolu. Uz. 1870 km, hevzəsinin | ||
+ | sah. 524 min km”, Hanbayitan yaylasın- | ||
+ | dan baplanır. PQərqi Mancuriya | ||
+ | d-rından gecdikdən sonra Sunlyao və | ||
+ | Santszyan dӱzənliklərində qollara ay- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | CYOHCH | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 79 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rılır. Əsasən, yaqıti suları ilə qi- | ||
+ | dalanır. Yayda suyu coxalır. Noyabr- | ||
+ | dan aprelədək donmuti olur. Mənsə- | ||
+ | bində orta su sərfi 2500 m?/san. Gi- | ||
+ | rin (t.-ndən apaqı gəmiciliyə yarar- | ||
+ | lıdır. SES var. Girin, Xarbin, Szya- | ||
+ | musı iy.-ləri S, sahilindədir. | ||
+ | SUNDANLILAR, sundlar (ez- | ||
+ | lərini sunda adlandırırlar) — | ||
+ | Yava a.-nın Q.-ində (xususilə darlıq | ||
+ | hissədə) yappayan xalq. Təqr. 19 mln. | ||
+ | nəfərdir (1975). Dil (İndoneziya | ||
+ | dillərinə aiddir) və mədəniyyət cə- | ||
+ | hətdən yavalılara yaxındırlar. Din- | ||
+ | darları musəlmandır, qədim dini | ||
+ | ettiqadlarını saxlayanlar da var, | ||
+ | Əgincilik, həmcinin heyvandarlıq | ||
+ | və sənətkarlıqla məpquldurlar. S.- | ||
+ | 2 badui etnoqrafik qrupu da var. | ||
+ | SUNDSVALL (Bipd5ua11)— İsvecdə | ||
+ | iqəhər. Baltik dənizinin Botnik Kep- | ||
+ | fəzi sahilində port. ƏH. 94 min (1977). | ||
+ | İri meiə sənayesi mərkəzidir. Sel- | ||
+ | luloz-kaqız, mapınqayırma və alumi- | ||
+ | nium sənayesi var. | ||
+ | SUNDUKYAN Qabriel Mkrtıcevic | ||
+ | (11.7.1825, Tbilisi—29.Z.1912, orada) | ||
+ | —erməni yazılcısı, ə ka | ||
+ | dramaturq. Epmə- | ||
+ | ni ədəbiyyatında /* | ||
+ | tənqidi realizmin | ||
+ | banilərindəndir. | ||
+ | Peterburq un-tinin | ||
+ | tarix - filologiya 77” | ||
+ | ə inan Pərq — | ||
+ | pə”bəsini bitir , : | ||
+ | Muu (1850), fars , | ||
+ | poetikasına dair | ||
+ | namizədlik disser- | ||
+ | tasiyası mudafiə | ||
+ | etmipdir. 1850 il- | | ||
+ | dən Tiflisdə Qafqaz canittininin dəf- | ||
+ | tərxanasında mutərcim, sonra isə | ||
+ | Qafqaz yol idarəsində təsərrufat məe”- | ||
+ | bəsinin mudiri ipləmiidir. Ədəbi | ||
+ | fəaliyyətə 60-cı illərdə batlamıit- | ||
+ | dır. Erməni teatrının təpgilatcı- | ||
+ | larından olan S.-ın teatr gəruttləri- | ||
+ | nin formalatmasında rus dramatur- | ||
+ | giyasının, xususilə A. Ostrovski ilə | ||
+ | ptəxsən tanhiplıqının muhum rolu ol- | ||
+ | Myuruyp. İlk pyesi (- Axtam səbri xe- | ||
+ | yir olarə) 1869 ildə tamappaya qoyul- | ||
+ | mutpdur. S. komediya janrını məitət | ||
+ | vodevili cərcivəsindən cıxararaq, | ||
+ | ictimai umumilətdirmə səviyyəsinə | ||
+ | yuksəltmitdir. 4 Xatabala. (1866), | ||
+ | aDaha bir qurbanə (1870), 4Pepogv | ||
+ | (1871), “Daqılan tifaq (1873), €Əp- | ||
+ | arvadı (1888), “Vəsiyyətnamə (1912) | ||
+ | və s. komediyalarında burjua-muӱlkə- | ||
+ | dar həyatının eybəcərlikləri, daxi- | ||
+ | li ziddiyyətləri, tacirlərin fırıl- | ||
+ | daqcılıqı ifiya olunur. cVarenka- | ||
+ | nın axpamıq (1877) povestində, fel- | ||
+ | yeton və publisistik əsərlərində is- | ||
+ | tismara, ədalətsizliyə qariqı cıx- | ||
+ | mıtpdır. Əsərlərində Azərb. folk- | ||
+ | lor nӱmunələrindən, atalar səzu və | ||
+ | məsəllərindən, xalq mahnılarından | ||
+ | (orninnatla) istifadə etmipidir. | ||
+ | aXatabalahq, 4*Pepoq pyesləri Azərb. | ||
+ | səhnəsində tamapyaya qoyulmutdur. Er- | ||
+ | mənistan Dram Teatrı (Yerevan) E. | ||
+ | adınadır. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Pepo, B., 1927, İzb- | ||
+ | rannoe, M., 1953, : | ||
+ | |||
+ | Ədə Xəlilov IL, CCPH xanrna- | ||
+ | rı ədəbiyyatı, H. 1, nətr. 2, B., 1975: | ||
+ | |||
+ | bov Q., Qabriəl Sundukan, Erevan, | ||
+ | |||
+ | 1956: Aruteonin S., Qabrizl Sunduk- | ||
+ | in, Erevan, 1976. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUNƏRGİZİ—bax Kalqta. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | bitirmitdir. 1894 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SӰNJA—RSFSR-də cay. Terek ca- | ||
+ | yının saq qolu. Uz. 278 km, hevzəsi- | ||
+ | nin sah. 12200 km?, Beyuk Qafqaz | ||
+ | d-rının im. yamacından batilanır. | ||
+ | Qarıpıq mənbədən qidalanır. Lil- | ||
+ | lidir. Suvarmada istifadə .. | ||
+ | Tpoənbı Bə TynepMmec u.-rəpn C. cahn- | ||
+ | lindədir. | ||
+ | |||
+ | SӰNJA SİLSİLƏSİ—Ən Qafqazda | ||
+ | silsilə. Uz. təqr. 140 km. Maks. hund. | ||
+ | 926 m (Zamanqul d.). PTistli gillər- | ||
+ | dən və qumdapılardan təpkil olun- | ||
+ | mutpdur. Daq cəlləri, q. hissədə cə- | ||
+ | mənliklər və enliyarpaqlı meptə sa- | ||
+ | hələri var. | y | ||
+ | |||
+ | SUN YAT EN, Sunİ-syan, Sun | ||
+ | Cjun ian, Sun Ven (12.11. | ||
+ | 1866, Quandun əya- : s m | ||
+ | ləti, Syantan (in- 2 | ||
+ | digi Cjunitan) qə- | ||
+ | zası — 12.3.1925 | ||
+ | Pekin, Nankində | ||
+ | dəfn edilmiidiry | ||
+ | —Cin inqilabcı- | ||
+ | demokratı. Kəndli | ||
+ | ailəsində anadan de | ||
+ | olmuzidur. 1892 xn- 6” 706 | ||
+ | də .Syanqanda (Hon- Ç, | ||
+ | konq) tibb in-tunu || Cə: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ildə yaratdıqı Bu | ||
+ | Sincjunxoy HHTH.TA 2H TƏHİMHATDİHDİH | ||
+ | Mynədbdbərv /)ərcna cynah/ıbi HPİXDİİİPİH- | ||
+ | dan (1895) sonra əvvəlcə Yaponiyaya, | ||
+ | cöHpa ABİl və Qərbi Avropa əlkələ- | ||
+ | rinə muhacirət etmiidi. 1905 ildə | ||
+ | Yaponiyada əsasını qoyduqu Tunmey- | ||
+ | xoy Umumcin inqilabi təpkilatı- | ||
+ | nın rəhbərliyi ilə Cinin muxtəlif | ||
+ | əyalətlərində silahlı cıxıtnlar bat | ||
+ | vermitdi. Ucan usyanının (1911) | ||
+ | qələbəsindən sonra vətənə qayıtmıit | ||
+ | və Cin resp.-sının prezidenti se- | ||
+ | cilmipdi. Lakin xarici və daxili | ||
+ | murtəce quvvələrin təzyiqi ilə tez- | ||
+ | liklə prezidentlik vəzifəsini tərk | ||
+ | etmipdi (1912). 1912 ildə Qomindan | ||
+ | partiyasını yaratmıpt, o, qadaqan olun- | ||
+ | duqdan sonra yenidən muhacirət etməyə | ||
+ | məcbur olmutdu. 1917 illə Cinə qa- | ||
+ | yıtmıt və Cənubi Cin İnqilabi hə- | ||
+ | kumətinə batptcılıq etmitdi. | ||
+ | |||
+ | V. İ. Lenin S.Y.-in fəaliyyəti- | ||
+ | nə yuksək qiymət verməklə yanapqı, | ||
+ | onun gərutplərinin utopik xarakte- | ||
+ | rini də gestərmipdi. Beyuk Oktyabr | ||
+ | sosialist inqilabı S.Y.-ə beyuk tə”- | ||
+ | sir etmiti, onun ictimai-siyasi dun- | ||
+ | yageruiqundə əsaslı dənuti yaratmıt- | ||
+ | dı. 1923 ildən SSRİ ilə sıx əmək- | ||
+ | dailıq siyasəti yeritmit, 1924 ildə | ||
+ | ezunun uc əsas siyasi istiqamətini | ||
+ | (SSRİ ilə sarsılmaz dostluq, Cin | ||
+ | Kommunist Partiyası ilə ittifaq: | ||
+ | fəhlə-kəndli kutlələrinə arxalan- | ||
+ | maq) e"lan etmitidi. | ||
+ | |||
+ | 4-cu XUmumazərbaycan Sovetlər qu- | ||
+ | rultayında (1925, mart) R. Ə. Axindov | ||
+ | S.Y.-in vəfatı munasibətilə beyuk | ||
+ | mə"ruzə ilə cıxıtn etmiidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsəri: İzbr. proizv., M., 1964, | ||
+ | Ədə Efimov Q. V., Sunı Ltsen, | ||
+ | Popsk puti. 1914—1922, M., 1981. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUNGİR DUİYƏRGƏSİ— Vladimir | ||
+ | p. yaxınlıqında, Klyazma cayının | ||
+ | sol sahilində ust Paleolitə aid ya- | ||
+ | ipayıip yeri. Təqr. 25 min il bundan | ||
+ | əvvələ aid edilir. 3 mədəni tabəqə qey- | ||
+ | də alınmımdır. Arxeoloji qazın- | ||
+ | tılar (1956—75) zamanı ocaq yerlə- | ||
+ | ri, yapayıti tikililəri, mamont, 1i1- | ||
+ | mal ayısı, bizon, vəhipi at, maqara | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 4 yurutilərə mӱvəffəqiyyətlə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | piri və s. heyvan sӱmӱklərinin qalı- | ||
+ | RI və əmək alətləri atikar olunmuii- | ||
+ | dur. S.d.-ndə upqaqların bəzəklərlə | ||
+ | qoppa dəfninə təsaduf edilmii, si- | ||
+ | lahlar, həmcinin insan skeleti ta- | ||
+ | pılmıpdır. Materiallar əsasında | ||
+ | ilk dəfə Paleolit dəvrunun paltarı | ||
+ | bərpa edilmitdir. | ||
+ | |||
+ | Ə0.: Bader O. N., Raskopki na Sun- | ||
+ | qire v 1973 q., v kn.: Vostocnal Evropa v | ||
+ | əpoxu kamni i bronzı, M., 1976, yenə | ||
+ | onun, İtoqi issledovaniVv Sunqirl v | ||
+ | 1974 q., v sb.: Problemı sovetskov arxeo- | ||
+ | loqii, M., 1978. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUNLYAO, Mancuriya RY - | ||
+ | zənliyi — Cinin 11m,-İ1,-ində, | ||
+ | Sunqari və Lyaoxe cayları Həvzələ- | ||
+ | rində duzənlik. Sah. təqr. 300 min | ||
+ | km?. Cox yerdə hund. 200—300 m. Əsa- | ||
+ | sən, alluvial və gəl cəekuntulərin- | ||
+ | dən təpkil olunmutdur. Cəl və me- | ||
+ | ipə-cəl sahələri var. Qarqıdalı, cəl- | ||
+ | tik və s. əkilir. Q.-ində otlaqlar var. | ||
+ | Beiyk iəhərləri: PTenyan, Xarbin, | ||
+ | Cancun və s. | ||
+ | SUNSZİ, Su nu(e.ə. 6—5 əsrlər)— | ||
+ | Qədim Cin sərkərdəsi və hərbi nəzə- | ||
+ | riyyəcisi. E.ə. 514—496 illərdə pad- | ||
+ | ipahlıqının sərkərdəsi olmu11, Cu, | ||
+ | Si və Szin padtahlıqlarına qariı | ||
+ | baticı- | ||
+ | lıq etmitdi. Hərbi ipqə dair trak- | ||
+ | tatın (muharibə ilə siyasətin əla- | ||
+ | qəsi, qələbənin amilləri, strategi- | ||
+ | ya.və taktika haqqında) munllifilir. | ||
+ | SUN SİNLİN (1890, PPTanxay ——30.5. | ||
+ | 1981, Pekin)—Cin dəvlət, siyasi və | ||
+ | ictimai xadimi. || ə m "in | ||
+ | cXalqlar arasında - | ||
+ | sulhu mehkəmlətmə- | ||
+ | yə gərəə Beynəlxalq | ||
+ | Lenin mukafatı | ||
+ | laureatı (1951). | ||
+ | Sun Yatsenin arva- | ||
+ | dı. CXR Mərkəzi | ||
+ | Xalq Həkuməti PTu- | ||
+ | asının (1949— | ||
+ | 4) Bə YMyMuHH | ||
+ | Xalq Numayəndələ- | ||
+ | x Məclisi Daimi | ||
+ | omitəsinin sədr | ||
+ | muavini (1954—59 və 1975—81), CXR- | ||
+ | in sədr muavini (1959—75) və UXR-in | ||
+ | fəxri sədri olmutdur (1981), 1953 | ||
+ | ildən Umumcin Qadınlar Federasiya- | ||
+ | sının fəxri sədri, 1954 ildən Cin— | ||
+ | Sovet Dostluqu Cəmiyyətinin sədri | ||
+ | (sonralar fəxri sədri) idi. Umum- | ||
+ | dunya Sulh urası Burosunun Y3- | ||
+ | vu secilmitdi (1950). | ||
+ | SUNTAR-XAYATA — Yak.MSSR və | ||
+ | RSFSR Xabarovsk əlkəsində dar sil- | ||
+ | siləsi. Aldan, İndigirka və Oxot | ||
+ | dənizi Hevzəsi caylarının suayırı- | ||
+ | cısıdır. Uz. 450 km, maks. Hund. | ||
+ | 2959 m (Mus-Xaya d.). Buzlaqlar, mettə- | ||
+ | lər. daqlıq tundra sahələri var. | ||
+ | SUOYARVİ—Karel MSSR-də ipəhər. | ||
+ | Suoyarvi gelunun sahilindədir. D.Y. | ||
+ | qovtpaqı. Karton, qutppculuq f-kləri, | ||
+ | SUD z-du, mettə sənayesi və M.İ. nəql. | ||
+ | iri ər | ||
+ | SUOMİLƏR (5:otp:)—finlərin əz- | ||
+ | lərinə verdikləri ad. Rus salnamə- | ||
+ | lərində sumlar kimi adları cəki- | ||
+ | lir. Finlandiya dəvləti Suomi | ||
+ | də adlanır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SUOӦNSİ (5uapzea)—B. Britaniya- | ||
+ | da, Cənubi Uelsdə iqəhər. Bristol | ||
+ | kerfəzi sahilindədir. Cənubi Uels | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nam kəmur həvzəsi yaxınlırında | ||
+ | port. Əh. 188 min (1978). Əlvan me- | ||
+ | tallurgiya, gimya sənayesi, elektro- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 80 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUƏLCƏN | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kk dl Ad 1, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | texnika və mapınqayırma muəssisə- | ||
+ | ləri var. | ||
+ | |||
+ | SUƏLCƏN—su sərfini əlcmək ucun | ||
+ | cihaz. Bax Sərfəlcən. | ||
+ | SUPARİBAR — Azərb.SSR Astara | ||
+ | r-nunda kənd. S. sovetliyinin mərkə- | ||
+ | zi. R-n mərkəzindən 3 km q.-də, Lən- | ||
+ | kəran ovalıqındadır. Əh, 831 (1983): | ||
+ | tərəvəzcilik, caybecərmə və heyvandar- | ||
+ | lıqla məpquldur. Orta məktəb, mədə- | ||
+ | niyyət evi, kitabxana, kinoqurqu, tibb | ||
+ | məntəqəsi var. | ||
+ | |||
+ | SUPER... (lat. zireq—yuxarıdan, us- | ||
+ | tundə)—yuxarıda, nəyinsə ustundə | ||
+ | olan, yuksək keyfiyyət və dərəcə, batp- | ||
+ | cılıq mə”nalarını bildirən murək- | ||
+ | kəb səzlərin tərkib hissəsi (suler- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | arbitr, superstrat və s.). | ||
+ | |||
+ | YTEPAPEHTP (cunep...--apöump)— | ||
+ | Myöahucəliə apöumpaxöa baxılarkən | ||
+ | hakimlər arasında ziddiyyət olduqda | ||
+ | tərəflərin secdiyi, yaxud qanunla mu- | ||
+ | əyyən olunmuti qaydada tə”yin edilən | ||
+ | |||
+ | |||
+ | akim. | ||
+ | |||
+ | SUPERVİDİKON H(eunep...-- suöu- | ||
+ | kon)—yuklərin toplanması, təsvirin | ||
+ | fotokatoddan Hədəfə kecurulməsi və | ||
+ | yavap elektronlarla kommutasiya olun- | ||
+ | ması (təsvirin hədəfdən oxunması) | ||
+ | prinsipində ipləyən verici televi- | ||
+ | ziya borusu. S. hədəflərinin konst- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Supervidikonun | ||
+ | supersilikon (ey hədəflərinin qurului | ||
+ | sxemi: 1—tedeviziya obyektiq 2—obyektiv| | ||
+ | 3—giritp pəncərəsi (lifli-optik disk): | ||
+ | 3—fotokatod: 53—fotoedektronların tra- | ||
+ | yektoriyalarıy 6—təsviri getӱrmə sek- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (a), sekvidikon (6) v | ||
+ | |||
+ | |||
+ | siyasının anodu: 7—siqnal ləvhəsi: 8— | ||
+ | hədəf, 9Ӱ—kommutasiyaedici elektron | ||
+ | pcasıy, Y0—oxunma seksiyasının elek- | ||
+ | tron-optik sistemi: //=-sekvidikon hədə- | ||
+ | fi cismində fotoelektronun yaratdıqrı | ||
+ | ikinci elektronların trayektoriyaları: | ||
+ | 12—supersilikon hədəfinin bazası (l- | ||
+ | tipli 51): 1/3—r-tipli keciriciliyi olan | ||
+ | elementlərdən mozlika: /4—bəelçcu 5:O, | ||
+ | qatıy 15—rezistiv ərtuk. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ruksiyasına gərə fərqlənən iki nəv | ||
+ | |||
+ | |||
+ | borunu birləpdirir—sekvidi- | ||
+ | kon (SV) və supersilikon | ||
+ | (SS). SV ilk dəfə 1963 ildə, SS | ||
+ | |||
+ | |||
+ | isə 1966 ildə ABPT-da yaradılmıitq- | ||
+ | dır. İp prinsipinə gərə S. vidiko- | ||
+ | na oxtar olub, təsvirin kəcuӱrulməsi | ||
+ | bəlməsinə gərə ondan fərqlənir. | ||
+ | S.-da giriti pəncərəsi kimi təsvi- | ||
+ | rin kecurulməsi belməsində “ (sek- | ||
+ | siyasında) elektronların elektrosta- | ||
+ | tik fokuslatmasını Yaradan lifli- | ||
+ | optik DOkkxərdan istifadə edilir. | ||
+ | Fotokatodla hədəf arasındakı 6o11- | ||
+ | luqda təsviri dapıyan fotoelektron- | ||
+ | lar -—10 kev enerjiyə qədər sur”ətlə- | ||
+ | nir SV-da onlar siqnal ləvhəsindən | ||
+ | (qalınlıqı O,1--0,2 mkm AY təbəqə) | ||
+ | gecib hədəfin icərisinə daxil olur | ||
+ | və ez yolundakı dielektrikdə iyotər | ||
+ | |||
+ | |||
+ | liahidəci, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yuklənmit siqnal ləvhəsinə ucaraq hə- | ||
+ | dəfdə musbət potensiallı relyef | ||
+ | əmələ gətirən ikinci elektronlar ya- | ||
+ | radır. SS-da QLUAMUTTBOMMAD siqnal | ||
+ | ləvhəsi olan hədəfin bazasına (p- | ||
+ | tipli 51) duӱiqur və silisiyumda elek- | ||
+ | tron-deiyik cutu yaradır. Depiklər | ||
+ | hədəfin r-tipli keciriciliyə malik | ||
+ | sahələrinə diffuziya olunur və ora- | ||
+ | da musbət potensiallı relyef yara- | ||
+ | dır. Alınan elektron təsviri kom- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .mutasiyaedici elektron ilçası ilə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | oxunur. S.-un Hədəfində təsvirin | ||
+ | siqnalı xeyli guclənir (SV-da 30— | ||
+ | 100 dəfə, SS-da 1500— 2500 dəfə). S. | ||
+ | Yuksək həssaslıqa malikdir və yalnız | ||
+ | superortikondan geri qalır. | ||
+ | SUPERVİZOR, supervayzer | ||
+ | (ing. zirequ(5oq, hərfi məqnası—mu- | ||
+ | nəzarətci)—muasir rəqəm- | ||
+ | lə hesablayan mapınların (RHM) | ||
+ | və ya hesablama sistemlərinin mul- | ||
+ | tiproqramlı (coxproqramlı) iti re- | ||
+ | jiminin təpkili ucun idarəedici | ||
+ | proqram (və ya proqramlar komplek- | ||
+ | si). S. məsələlərin uӱstunluk dərəcə- | ||
+ | sindən asılı olaraq onların proq- | ||
+ | ramlarının icra ardıcıllıqını | ||
+ | idarə edir, həll prosesində fasilə- | ||
+ | ləri təpkil edir və ӱmumiyyətlə he- | ||
+ | sablama prosesinin idarə olunmasın- | ||
+ | da əsas rol oynayır. y | ||
+ | SUPERİKONOSKOP (eynep...--ukxo- | ||
+ | noskop)—elektron yӱklərinin toplan- | ||
+ | ması və təsvirin fotokatoddan di- | ||
+ | elektrik hədəf uzərinə kecurulməsi- | ||
+ | nə əsaslanan verici televiziya boru- | ||
+ | su. S. 1933 ildə sovet alimləri P. V. | ||
+ | imofeyev və P, V. PQmakov tərəfin- | ||
+ | dən ixtira edilmitdir. Əvvəlki S.- | ||
+ | dan fərqli olaraq muasir S.-da ipı- | ||
+ | qahəssas mozaika butəv fotokatod və | ||
+ | hədəflə əvəz edilmitdir. S.-da yuklə- | ||
+ | rin və hədəfdə potensial relyefin ya- | ||
+ | ranması ikinci elektron emissiyası | ||
+ | nəticəsində bait verir. S.-da təsvirin | ||
+ | keyfiyyətli eturulməsi obyekt | ||
+ | 1000 lk ipıqlandırıldıqda tə”min | ||
+ | edilir. S.-un əsas mənfi cəhətlərin- | ||
+ | dən Oiri təsvirin mərkəzində cqara | ||
+ | ləkəninə yaranmasıdır. Onu yox etmək | ||
+ | ucun xususi kompensasiyaedici (kor- | ||
+ | reksiyaedici) siqnallardan istifadə | ||
+ | edilir Həssaslıqrı kafi olmadırı | ||
+ | ucun 20 əsrin 70-ci illərindən daha | ||
+ | təkmil verici televiziya boruları | ||
+ | ilə, məs,, la tikonla əvəz olunur. | ||
+ | SUPERMARKET (ing. zireqtpaqKke(6)— | ||
+ | gundəlik tələbat malları (əsasən ər- | ||
+ | zaq) ticarəti uzrə iri əzunəxidmət | ||
+ | maqazası, kapitalist ticarətinin tə- | ||
+ | mərkuzlətdirilməsinin muasir for- | ||
+ | malarından biri. İlk dəfə 1930 ildə | ||
+ | ABİPİQ-da meydana gəlmit, 60-cı il- | ||
+ | lərdən Qərbi Avropa əlkələrində eyp”- | ||
+ | ətlə yayılmaqa batilamhapdır. S. bə- | ||
+ | yuk ticarət zalları və muxtəlif ce- | ||
+ | pidli malları olan marazadır. Əsa- | ||
+ | sən, iri ticarət ipirkətləri—ticarət | ||
+ | mərkəzləri və digər pərakəndə tica- | ||
+ | rət birlikləri sistemində təpgil | ||
+ | edilir. Əmtəələrin kӱtləvi satını- | ||
+ | nı Həyata gecirir. Sosialist əlkələ- | ||
+ | rində gundəlik tələbat malları ti- | ||
+ | carəti uzrə iri əzunəxidmət maraza- | ||
+ | ları fəaliyyət gestərir (məs., SSRİ- | ||
+ | də universamlar, ADR-də kaufhal- | ||
+ | lelər və s.). Y | ||
+ | SUPERORTİKON (super...--orti- | ||
+ | konu—yuklərin toplanmasına, təsvi- | ||
+ | rin fotokatoddan ikitərəfli hədəfə | ||
+ | kecurulməsinə, onun yavalp elektron- | ||
+ | larla kommutasiyasına (təsvirin hə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dəfdən oxunmasına) və siqnalın ikin- | ||
+ | ci elektron artıranında guӱcləndiril- | ||
+ | məsinə əsaslanan muasir televiziyada | ||
+ | geniti yayılmınt verici televiziya | ||
+ | borusu. S. 1946 ildə amerikan alim- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lərn A. Roze, P. Veymer və H. Lou | ||
+ | tərəfindən ixtira edilmiidir. S,-un | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | kə" 1 —— | : | ||
+ | II : fi C 79: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | OV: I px. ııı RAY ni | ||
+ | “300 0 “” 1? 4180 7200 2808 | ||
+ | Superortikon: /— yarımpəffaf fotoga- | ||
+ | tod: 2—elektronları suӱr”ətləndirən hal- | ||
+ | qavarı elektrod: 3—-puqptə kolbaqs 4—iki- | ||
+ | tərəfli hədəf: 5—elektronları tormoz- | ||
+ | layan elektrod: b—uӱcuncu anod: 7—ikin- | ||
+ | ci anod: 8—birinci anod: 9—idarəetmə | ||
+ | elektrodu: /0—qızdırılan katod: 11— | ||
+ | ikinci elektron artıranı:s 1/2—korrek- | ||
+ | siyaedici sareac, /3—fokuslayıcı sar- | ||
+ | EAC, /4— elektron pucuasının meyl sarra- | ||
+ | cıy Ey—yuk rezistoruq, 1,,—hədəfə du- | ||
+ | |||
+ | r | ||
+ | pən elektron pquası: 4, –birinci anoda | ||
+ | |||
+ | |||
+ | duptən elektron pquası: 7 —fFotokatod- | ||
+ | dan hədəfə elektronlar seli. | ||
+ | əsas qovppaqı yarımkecirici təbəqədən | ||
+ | və xırdastrukturlu metal tordan iba- | ||
+ | rət ikitərəfli hədəfdir: bu cur kon- | ||
+ | struksiya ilk dəfə 1939 ildə sovet | ||
+ | alimi Q. V. Braude tərəfindən təklif | ||
+ | edilmitdir. S. digər televiziya bo- | ||
+ | rularından daha həssas olub, geniti | ||
+ | iphıqlandırma diapazonunda ipləyir. | ||
+ | SUPERPOZİSİYA PRİNSİPİB | ||
+ | kvant mexanikasının fundamental | ||
+ | prinsipi. S.p. qeyri-mçəyyənlik prin- | ||
+ | sipi ilə birlikdə kvant mexanikası- | ||
+ | nın riyazi aparatını muəyyən edir. | ||
+ | S.p.-nə gərə sistem ||n, fə,--f,,- dal- | ||
+ | qa funksiyaları ilə təyin olunan | ||
+ | hallarda ola bilərsə və bu hallarda | ||
+ | sistemi xarakterizə edən ixtiyari / | ||
+ | fiziki kəmiyyəti uyqun olaraq /,, | ||
+ | Qa...Eh TİYmətlərini alırsa, belə sis- | ||
+ | tem tu, Fəz F, funksiyalarının | ||
+ | xətti kombinasiyasından alınmıil | ||
+ | f = Saf: --Safa--ŞF, -H .ə (1) dalra | ||
+ | funksiyası ilə tə”yin olunan halda da | ||
+ | olar və bu halda / fiziki kəmiyyəti | ||
+ | yalnız 74, fyı... A qiymətlərindən bi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rini ala bilər. Burada S,, Sa Ş.. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ixtiyari sabitlərdir və onların mo- | ||
+ | dullarının kvadratı uyqun olaraq | ||
+ | / fiziki kəmiyyətinin /4, fə)... ... | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qiymətini alması ehtimalına bərabər- | ||
+ | dir. S.p. klassik fizikada da məv- | ||
+ | cuddur, lakin bu, fundamental ol- | ||
+ | mayıb, daha umumi dinamik prinsip- | ||
+ | dən (hərəkət tənliklərinin xətqili- | ||
+ | yindən) alınan prinsipdir. Klassik | ||
+ | və kvant mexanikasında S.p.-ni ifadə | ||
+ | edən (1) dusturu eynidir, S.p.-nin məz- | ||
+ | munu isə mӱxtəlifdir. Məs., dalqa | ||
+ | ƏDƏDLƏRİ G| VƏ Gs OLAN İKİ mӱstəvi dal- | ||
+ | qanın superpozisiyasından alınmıtp | ||
+ | dalqa da mustəvilir. Kvant mexani- | ||
+ | kasına gərə bunun dalqa ədədi kx yal- | ||
+ | NIZ K1, Yaxud kӱ qiymətlərini ala bi- | ||
+ | lər. Klassik fizikada isə dala ədə- | ||
+ | HH Ki—Kş “€ K “ k(--k, arasında 6 | ||
+ | |||
+ | mumkun qiymətləri ə, ə | ||
+ | CYHEPCTPAT (cunep...4-nar. stra- | ||
+ | Sip—təbəqə)—şubstratın əksi: yer- | ||
+ | li dilin tə"siri ilə assimilyasiyaya | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | İləli gəlmə dilin qalib dildə mu- | ||
+ | afizə edilən unsurləri (məs., fars | ||
+ | dilində ərəb S.-ı, rus dilində qədim | ||
+ | slavyan və orta latın S.-ları). S.-ın | ||
+ | tə"siri, əsasən leksikada (alınma səz- | ||
+ | lər, kalkalar) və sintaksisdə (yazı- | ||
+ | lı nitq ucun səciyyəvi olan mӱrəkkəb | ||
+ | cӱmlələr və s. konstruksiyalar) nə- | ||
+ | zərə carpır. | ||
+ | |||
+ | SUPERFİNİİY (super,..4-ing. b1- | ||
+ | nish—TaMaMnaMa, €”"Man)—nəcrah cərT- | ||
+ | hinin bulevlə nazik tamamlama e"ma- | ||
+ | lı. S. prosesi pardaqlamadan sonra | ||
+ | daha cox sıqallı səth almaq ucun | ||
+ | aparılır (əməliyyat əlculərin dəqiq- | ||
+ | liyini dəyitmir), S. xususi dəzgah- | ||
+ | larda mikroovuntu abraziv material- | ||
+ | dan hazırlanan bulevlərlə yerinə | ||
+ | yetirilir. | | ||
+ | SUPERFOSFAT—ən cox yayılmın | ||
+ | mineral fosfor gubrəsi. Turiu xas- | ||
+ | səlidir. İkiqat S. apatit, yaxud fos- | ||
+ | foritə ortofosfat turpusu ilə tə"- | ||
+ | sir etməklə alınır: tərkibində 45— | ||
+ | 4892, R.O, olur. Adi S.-dan tərkibin- | ||
+ | də gipsin olmaması ilə fərqlənir. | ||
+ | Bu isə onun daiınma, saxlanma, tor- | ||
+ | paqa verilmə xərcini azaldır. Də- | ||
+ | nəvər iqəkildə buraxılır. S, butun | ||
+ | torpaqlara səpindən əvvəl və səpin | ||
+ | zamanı gubrə və əlavə yemləmə kimi | ||
+ | verilir. Qələvi və neytral torpaqlar- | ||
+ | na xususilə effektlidir. Turiq tor- | ||
+ | paqda gubrədəki ortofosfat turpusu | ||
+ | bitkilərin cətin ala bildiyi alumi- | ||
+ | nium və dəmir fosfatlarına cevri- | ||
+ | lir. Belə hallarda S.-ın tə"sirini | ||
+ | artırmaq məqsədi ilə əhəngləpdiril- | ||
+ | mili torpaqa verməzdən əvvəl ona | ||
+ | fosfor unu, əhəng, tabatir, curuntç | ||
+ | qatırlar. 2 | | ||
+ | SUPERHETERODİN RADİOQƏBUL- | ||
+ | EDİCİ (super... 4- heterodin)—qəbul | ||
+ | olunan radiosiqnalın detektirlənmə- | ||
+ | sinə qədər, modulyasiya qanununu də- | ||
+ | yipqmədən, dapqıyıcı tezliyi dəyitdi- | ||
+ | rilən (azaldılan) radioqəbuledici. | ||
+ | et siqnalların Yuksəkkeyfiyyətli | ||
+ | qəbulunu tə”min edir. Superheterodin | ||
+ | radioqəbulu 1918 ildə E. Armstronq | ||
+ | (ABPQ) və L. Levi (Fransa) salan | ||
+ | dən təklif olunmupdur. S.r.-nin əsas | ||
+ | ustunluyu onun aralıq tezlik guclən- | ||
+ | diricisinin, hər dəfə qəbul olunan | ||
+ | siqnalın tezliyindən asılı olaraq, | ||
+ | təkrar tənzimlənməyə ehtiyacının ol- | ||
+ | mamasıdır. Ona gərə də S.r.-nin | ||
+ | geklənməsi sadədir, coxkonturlu suz- | ||
+ | gəclərdən istifadə etmək, tezliyə ge- | ||
+ | rə avtomatik kəkləməni və guclənmə- | ||
+ | nin avtomatik tənzimlənməsini əldə | ||
+ | etmək mumkundur. S.r.-nin catıima- | ||
+ | mazlıqı—tezlik cevrilməsi zamanı | ||
+ | əlavə qəbul kanallarının yaranması- | ||
+ | dır. Bunun aradan qaldırılması ucun | ||
+ | yuksək tezlik traktının seciciliyi- | ||
+ | ni artırmaq və s. lazımdır. | ||
+ | SUPƏRİSİ — mifoloji surət. PTər- | ||
+ | qi slavyanlar, xususən ukraynalılar | ||
+ | və cənub rusları arasında (ru sal- | ||
+ | ka adı ilə) genii yayılmıqidı. ( | ||
+ | surətində məhsuldarlıq (cəl S.), su | ||
+ | (cay S.), cnatəmizg əlulər (əsasən su- | ||
+ | da boqulmuii qadın) və s. ruhların | ||
+ | cizgiləri birlətdirilir. Bir sıra | ||
+ | |Pərq xalqlarında, o cӱmlədən azərb. | ||
+ | arasında su mələyi, su sona- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sı kimi də tanınmınn S, ilə əla- | ||
+ | qəda inam qalıqları məvcuddur. | ||
+ | SUPPOZİTORİ (lat, suppositori- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | iız—aqpaqıla yerlətən), mualicə | ||
+ | plam ı—kakao yaqının qarınırın- | ||
+ | dan hazırlanan dərman forması. Adi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | AC E— 6, ç. 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURAXANI ATƏYİGƏDƏSİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | halda silindr və ya konus pəklində | ||
+ | olur, bədən temp-runda isə tez əriyir. | ||
+ | Duz baqırsaqa, Yaxud utaqlıq yolu- | ||
+ | na yeridilir. Yerli və sorularaq umu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mi Asu gestərir. | ||
+ | SӰPPORT, suport (ing. və fr. | ||
+ | support, son lat. 5irroqsqo—tuturam, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | saxlayıram)—metalkəsmə dəzgahının | ||
+ | (məs., torna dəzgahının) iplək orqa- | ||
+ | nı, e”mal zamanı kəsən aləti və ya | ||
+ | mə”mulatı bərkitmək və Hərəkət etdir- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | MƏK CC ndur. | ||
+ | SUPREMUM (lat, supremum—əH İyK- | ||
+ | sək, ən uca)—həqiqi ədədlər coxlu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qunun (E) yuxarı sərhədi. zir E kimi | ||
+ | ipparə edilir (bax İnfimum). | ||
+ | SUR Abdulla—bax Abdulla Sur. | ||
+ | SUR (,,2)—Livanda ipəhər və port. | ||
+ | Aralıq dənizi sahilində, Cənubi | ||
+ | Livan muhafazasındadır. Əh. 14 min | ||
+ | (1975). D.y. və avtomobil yolu vasitə- | ||
+ | silə Beyrut ip, ilə əlaqələnir. Kus- | ||
+ | tar sənətkarlıq mərkəzidir. Arxeolo- | ||
+ | ji ox. var (tarixi ucun bax Tir). | ||
+ | SURA--SSRİ-nin Avropa hissəsin- | ||
+ | də cay. Volqanın sak qolu. Uz. 841 km, | ||
+ | hevzəsinin sah. 67,5 min km?. Volqa- | ||
+ | boyu yӱksəkliyindən bajplanır. No- | ||
+ | yabrdan aprelədək donur. Alpları axı- | ||
+ | nında gəmiciliyə yararlıdır. Atac | ||
+ | axıdılır. Su təchizatında istifa- | ||
+ | də edilir. | ||
+ | SURABAYA ə sikhayi) — İndonezi- | ||
+ | yada ikinci (Cakartadan sonra) beyuk | ||
+ | təhər. PTərqi Yava əyalətinin inz. M. | ||
+ | Kali-Mas cayının (Brantasın qolu) | ||
+ | mənsəbindədir. Əh. 1,6 mln. (1971), | ||
+ | Nəql. qovparı. Bərə S.-nı Madura | ||
+ | a. ilə əlaqələndirir. Metal e"malı | ||
+ | və mapınqayırma, neft e”malı səna- | ||
+ | yesi, kimya, pqulpə qab z-dları, yeyin- | ||
+ | ti, toxuculuq, dəri-ayaqqabı, aəac | ||
+ | ed və sement sənayesi, un-t var. | ||
+ | SURAJ--ERSFSR Bryansk vil.-ndə | ||
+ | pəhər. Suraj r-nunun mərkəzi. İput | ||
+ | cayı sahilindədir. D.y. st. Texniki | ||
+ | karton, tikipqt f-kləri, meyvə-tərəvəz | ||
+ | kombinatı, yar-pendir, kərpic z3-d- | ||
+ | ları, pedaqoji məktəb var. | ||
+ | CYPAKAPTA, C o n o (Surakarta, So- | ||
+ | |Yo)— İndoneziyada, Yava a.-nda məhəp. | ||
+ | Solo cayı sahilindədir. ƏH. 414 min | ||
+ | (1971). Nəql. qovpaqı. Bədii sənət- | ||
+ | karlıq mərkəzidir. Manqkuneqaran | ||
+ | məscidi (16 əsr), ckratong sarayı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 18 əsr) var. | ||
+ | |||
+ | YPAMM SİLSİLƏSİ, Lixi | ||
+ | silsiləs iri də dar sil- | ||
+ | siləsi. Bəeyӱuk və Kicik Qafqaz d-rı- | ||
+ | nı birləmdirir, Kur cəkəkliyini | ||
+ | Kolxida ovalıqından ayırır. Hund. | ||
+ | 1926 m-ə qədərdir. Enliyarpaqlı mepiə- | ||
+ | lər var. Surami atırımı (949 m) | ||
+ | sahəsindəki tuneldən d.y. kecir. | ||
+ | SURAT— Hindistanda, Qucarat tita- | ||
+ | tında, Ərəbistan dənizi yaxınlıqın- | ||
+ | da ə Əh, 913 Mun (1981). Tapti | ||
+ | cayı sahilində port. D.y. qovpaqı. | ||
+ | Bədii sənətkarlıq mərkəzidir. To- | ||
+ | xuculuq, yeyinti, gaqız sənayesi muəs- | ||
+ | sisələri var. Hindistanda ilk ingi- | ||
+ | lis ticarət faktoriyası S.-da yara- | ||
+ | dəlmikllır (1613). | ||
+ | |||
+ | SURAXANI —mine | ||
+ | gen-kukurdludur. zərb.SSR-in Ab- | ||
+ | HTEDOH y-a-nda, Bakı p1.-nin iim.-i1,.- | ||
+ | ində, Suraxanıdadır. Abuleron yailı | ||
+ | əhəngdaptılı, gilli və qumlu suxur- | ||
+ | larla əlaqədardır. Bir necə quyu va: | ||
+ | sitəsilə hasil olunan suyun gun- | ||
+ | dəlik debiti təqr. 30 min l, mineral- | ||
+ | lapma dərəcəsi 5,4—9,3 q/l-dir. | ||
+ | SURAXANI — Abtperon y-a-nda ya- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | al s hidro- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 81 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | payınt məptəqəsi. Orconikidze r-nu- | ||
+ | nun mərkəzi. PQəhərətrafı elektrik | ||
+ | d.y. st. 19 əsrin əvvəllərində S,-da | ||
+ | neft sənayesi İapaHMara və inkitpa | ||
+ | etməyə bapladı. 4825 ildə S.-da 1 | ||
+ | aq neft quyusu var idi. 1859 ildə S.- | ||
+ | da Rusiyada ilk neftayırma z-du is- | ||
+ | tifadəyə verilmi, 1878—80 illər- | ||
+ | də Bakı—S.d.y. xətti cəkilmittdi. | ||
+ | 1901 ilin əvvəllərində burada mark- | ||
+ | sist dərnəyi yaradılmıpl1, sonralar | ||
+ | bolpeviklərin rəhbərliyi altında | ||
+ | numayilpt və tə”tillər kecirilmiyndi. | ||
+ | 1908 ildə Neft Sənayesi Fəhlələri | ||
+ | Həmkarlar İttifaqının ite”bəsi fəa- | ||
+ | liyyət gestərmipdir. S. fəhlələri | ||
+ | 1913 il umumi iyul tə”tilində, 1914 | ||
+ | il iyun numayiti və mitinqlərində | ||
+ | iptirak etmitdir. 1917—20 illər- | ||
+ | də S.-da bir sıra tə/til və numayit- | ||
+ | lər kecirildi (bax Bakı tə”tillə- | ||
+ | ə, C.-na € hYMMƏT? bolpevik təpgi- | ||
+ | latının pə”bəsi, fəhlə deputatla- | ||
+ | rı Soveti və Qırmızı qvardiya dəs- | ||
+ | tələri yaradılmıqdı. 1922 ilin ap- | ||
+ | relində əksinqilabcılar S. neft mə”- | ||
+ | dənlərində yankın tərətmitdilər. Ba- | ||
+ | kı fəhlələri yanqının səndurulmə- | ||
+ | sində beyuk fədakarlıq gestərmit, | ||
+ | İ. Lenin “Suraxanı neft mə"dən- | ||
+ | lərinin fəhlələrinə və Myhənöucnə- | ||
+ | rinəz teleqramında onları bu muna- | ||
+ | sibətlə təbrik etmitdi. Neft sənaye- | ||
+ | sinin bərpa və inkiptaf etdirilmə- | ||
+ | sində də S. fəhlələrinin xidməti | ||
+ | olmupdur. S.-da 18 əsrə aid Usta PTa- | ||
+ | kir turbəsi və atəigədə (bax Sura- | ||
+ | xanı atəigədəsi) talmıpdır. | ||
+ | S.-da balneoloji və palcıq mua- | ||
+ | licəxanaları var. Suyu Hidrogen-ku- | ||
+ | kurdludur. Burada, əsasən oynaq, ət- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | raf sinirlərin xəstəliyinə, habelə | ||
+ | ӱrək-damar sisteminin sklerozuna | ||
+ | (baplanqıc dəvrundə) tutulanlar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mualicə olunur. S.-da 50 carpayı- | ||
+ | lıq xəstəxana var (1983). | ||
+ | |||
+ | SURAXANI ATƏYYGƏDƏSİ— Bakı- | ||
+ | nın Suraxanı qəs.-ndə atəptərəst mə”- | ||
+ | bədi. Bepguqəli daxili həyəti əhatə | ||
+ | edən hucrələrdən və həyətin ortasında | ||
+ | tikilmiii ustu gӱnbəzlə ərtulən dərd- | ||
+ | bucaqlı cod mə"bədiəndən (ibadətgah- | ||
+ | dan) ibarətdir. Plan qurulupquna gerə | ||
+ | iqəhər karvansaralarına oxpiayır. | ||
+ | c Mӱqəddəs odxun (təbii yanar qazın) | ||
+ | saxlandıqı ibadətgahda oda sitayiti- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | lə əlaqədar muxtəlif dini ayinlər | ||
+ | icra edilir, qurbanlar gəsilirdi. | ||
+ | Həyətin ətrafındakı hucrələrdə isə | ||
+ | kahinlər, zəvvarlar və xidmətcilər- | ||
+ | yappayırdı. Abidə me”"marlıq həlli- | ||
+ | nə gərə hələ Midiya devrundən Azərb.- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 82 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURAXANI LAY DƏSTƏSİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | da yayılmıtp od səcdəgkahlarının ti- | ||
+ | kintisi ilə barlı olan ən"ənələri | ||
+ | əks etdirir. S.a.-nin əsası pqubhə- | ||
+ | siz ki, qədim zamanlarda qoyulmu:i- | ||
+ | dur. Lakin indiki binanı 48 əsrdə | ||
+ | Hindistanın Multan vil.-ndən gə- | ||
+ | lən atətpərəst tacir və zəvvarlar | ||
+ | tikdirmiplər (S.a. xalq arasında | ||
+ | catəpgahə, chind atəiygədəsin də ad- | ||
+ | lanır). Hucrələrin ӱzərindəki Hind | ||
+ | dilində yazılmı:n kitabələrdə atəii- | ||
+ | gədənin 1713 ildə tikildiyi goəstə- | ||
+ | rilir. İbadətkah isə ehtimal gi, qə- | ||
+ | dim atəpgədənin bunevrəsi ustundə | ||
+ | tikilmi, 19 əsrdə bura qaz boru- | ||
+ | su cəkilərkən Yenidən qurulmutidur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. Salamzade A. V., Arxitek- | ||
+ | tura Azerbaidjana XU1—X1X vv., B., | ||
+ | 1964: ApurbeNnli S., Ocerk istorii | ||
+ | srednevekovoqo Baku, B., 1964, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURAXANI LAY DƏSTƏSİ (aeyni- | ||
+ | adlı yapqayıti məntəqəsinin adından)— | ||
+ | Abteron y-a və Abteron arxipelaqın- | ||
+ | da Məhsuldar qatın ust 1pe"bəsində | ||
+ | yuxarıdan birinci lay dəstəsi. İlk | ||
+ | dəfə 1921 ildə M. V. Abramovic ayır- | ||
+ | mıpdır. Gillərin qum və alevrit- | ||
+ | lərlə nəvbələtməsindən ibarətdir. | ||
+ | Kəsilitində bir necə qumlu horizont | ||
+ | var. Abteron y-a-nın bə”zi sahillə- | ||
+ | rində bu horizontlar neftli-qazlı- | ||
+ | dır. Qalınlıqrı Abieron y-a-nın mər- | ||
+ | gəzi hissəsində (Balaxanı, Suraxanı, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Qaracuxur) 350—600 mm, c.-da (Zirə, | ||
+ | Bahar, 28 Aprel, Qaradaq və s.) 1200— | ||
+ | 1350 m-dir. | | ||
+ | |||
+ | SURAXANI NEFT 1ATAFDbİ—Aö- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | peron y-a-nda Bakı it,-ndən 15 km i1,- | ||
+ | də eyniadlı yatayınt məntəqəsi r-nun- | ||
+ | dadır. Yataq Fatmayı-Zır antikli- | ||
+ | nal zonası uzərində meridional is- | ||
+ | tiqamətdə uzanan asimmetrik braxi- | ||
+ | antiklinal qırhipıqla əlaqədardır. | ||
+ | Qırhpiıqın it, qanadı 7—269, q. qana- | ||
+ | dı 4—10* bucaq altında yatır. Stra- | ||
+ | tiqrafik dərinlik artdıqca layların | ||
+ | yatım bucaqı artır və qırınıqın | ||
+ | oxu 11.-ə doqru yerini dəyitir. Qırı- | ||
+ | ptıq bir sıra fayla muӱrəkkəblətmiit- | ||
+ | dir. Yataqın geoloji qurulutunda Ab- | ||
+ | peron, Akcaqıl və Məhsuldar qat cə- | ||
+ | kuntuləri eyrənilmizidir. Məhsuldar | ||
+ | qatın kəsilittində 30-dan cox neft- | ||
+ | li-qazlı istismar obyekti atkar edil- | ||
+ | miidir. Neftin xus.c. Məhsuldar qa- | ||
+ | tın ust iv "bəsində O,776 (ust hori- | ||
+ | soHT"nap/na), 0,800—0,870, anT mte 6ə- | ||
+ | cuHnə Ü,8590—0,910. | ||
+ | “:SURAXANI NEFT MƏ”DƏNLƏRİ- | ||
+ | NİN FƏHLƏLƏRİNƏ VƏ MUHƏN- | ||
+ | AVMVCRƏPMHƏ?—B. İ. Leninin 1922 | ||
+ | il aprelin 28-də gəndərdiyi teleq- | ||
+ | ram, Bakının Suraxanı neft-mə”- | ||
+ | dən r-nunda aprelin 9-dan 10-na ke- | ||
+ | cən gecə eserlərin tərətdiyi Yanqın | ||
+ | haqqında A. Serebrovskinin mə"lu- | ||
+ | matından sonra gəndərilmitdir | ||
+ | (Əsər.tam.gull.c.94, səh. 288). İlk | ||
+ | dəfə 1922 il mayın 3-də cBakinski | ||
+ | abocik qəzetində cap olunmupidur. | ||
+ | ksinqilabi quvvələr Suraxanıda | ||
+ | neft mə"dənlərini yandırmaqla gənc | ||
+ | Sovet həkumətinə zərbə vurmaqa ca- | ||
+ | lıpqırdı. 3 gun davam edən cətin mu- | ||
+ | barizə nəticəsində fəhlələr yanqı- | ||
+ | nı səndurərək beyuk zərərin qaripı- | ||
+ | sını aldılar. Lenin Bakı | ||
+ | neftcilərinin əməyini yuksək qiymət- | ||
+ | ləndirərək yazırdı: cHəyat ucun cox | ||
+ | bəyuk təhlӱkə ipəraitində yanqını | ||
+ | sendurmuti olan mə“dənlərin fəhlə və | ||
+ | mӱhəndislərinin gestərdikləri qeyri- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | adi qəhrəmanlıq və fədakarlıq fakt- | ||
+ | ları ilə tanın olduqdan sonra, Sovet | ||
+ | Rusiyası adından Suraxanı neft mə”- | ||
+ | dənlərinin fəhlə və muhəndislərinə | ||
+ | təpəkkur etməyi ezumə borc bili- | ||
+ | rəm. .... fəhlə respublikasının eser- | ||
+ | aqqvardiyacı dutimənlərinin fasilə- | ||
+ | siz qəsdlərina baxmayaraq, Sovet res- | ||
+ | publikası butun cətinliklərdən qa- | ||
+ | |||
+ | libiyyətlə cıxacaqdırı. | ||
+ | Suraxanının mərkəzi meydanın | ||
+ | da V. İ. Leninin barelyefi olan obe- | ||
+ | lisk qoyulmuidur. Mərmərin ustundə | ||
+ | teleqramın mətni həkk olunmuzidur. | ||
+ | SURBARAN (Liqraqap) Fransisko | ||
+ | (7.11.1598, Fuente de-Kantos, Bada- | ||
+ | xos—27.8.1664, Madrid)—ispan boya- | ||
+ | karı. S. yaradıcılırı ucun muqəddəs- | ||
+ | lərin həyatı məvzusunda kompozisiya- | ||
+ | lar xususilə xarakterik olmustidur | ||
+ | (“Papa X Qriqorinin secilməsi vaxtı | ||
+ | mӱqəddəs Bonaventuranın dua etməsin, | ||
+ | 1629, Drezden PTəkil Qalereyası), Er- | ||
+ | kən yaradıcılıqrına Karavacco guc- | ||
+ | lu tə"sir etmiipdir (Sevilya bati kil- | ||
+ | səsindəki mucqəddəs Pyotr kapellası- | ||
+ | nın retablosu, 1625), 1630—40-cı il- | ||
+ | lərdə S. monumental və lakonik ob- | ||
+ | razlar yaratmıqidır (4 Muqəddəs Lav- | ||
+ | peHTHə, 1636, Ermitaj, Leninqrad). | ||
+ | 1660-cı illər yaradıcılıqında emo- | ||
+ | sionallıq guӱclu olmutdur (4 Madon- | ||
+ | emr. . m | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1 1 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | H | ||
+ | ü. | | ||
+ | və “7 | ||
+ | Hə ii ATİ . ki | ||
+ | |||
+ | |||
+ | m" ii 7 | | ||
+ | q | ||
+ | | "7 R | ||
+ | |||
+ | |||
+ | " kü | ||
+ | |||
+ | Dul YA “tü , | ||
+ | F. Cypöapan, 4Kənu Bipmmiis. | ||
+ | |||
+ | Tərp. 1632—33. Metropoliten-muzey | ||
+ | N yu-York. | ||
+ | |||
+ | nanın yeniyetməlik devruv, təqr. 1660, | ||
+ | caCarmıxa cəkilməə, 1660-cı illərin | ||
+ | əvvəli, hər ikisi Ermitaj). Mifo- | ||
+ | loji səhnələr, portretlər və natur- | ||
+ | mortlar da cəkmiptdir. | ||
+ | SURDAS (təqr. 1483, Dehli yaxınlı- | ||
+ | qında, Sihin—təqr.1563, Mathura ya- | ||
+ | xınlıqında, Parasoli k.)—hind (pan- | ||
+ | ri, muqənni, vaiz. Dunyageru və | ||
+ | poetik iste"dadı qədim Hind ədəbiyya- | ||
+ | tı, xususilə *Mahabharata və cRa- | ||
+ | mayanaqnın tə”siri ilə formalail- | ||
+ | mıtpdır. Yaradıcılıqı bhaxti hə- | ||
+ | rəkatı ən"ənələri ilə baqlıdır. c“Sur- | ||
+ | dasın 1ile"r diyasız lirik-epik poe- | ||
+ | masında xalq həyatının geniii mən- | ||
+ | zərəsi əksini tapmındır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsəri: Mope pozzii Surdasa, ot- | ||
+ | rıvki, vkn.: Klassiceskan pozzil İndii, | ||
+ | ən Koren, Vıetnama i İponni, M., | ||
+ | 1977. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədl" Pvetkov KO. V., Surdas i | ||
+ | eqo pozzin, M., 1979, | ||
+ | |||
+ | SuURDOKAMERA (lat. ziqdiz—səssiz, | ||
+ | xəlvət -- kamera) — kosmonavtların | ||
+ | izolyasiya vəziyyətinə, yə”ni mərkəzi | ||
+ | sinir sisteminə impulslar axını- | ||
+ | nın azaldılması pərantinə dezumlu- | ||
+ | luyunu yoxlamaq ucun divarları səs | ||
+ | kecirməyən xususi otaq. Kosmik ucuil | ||
+ | iqəraitinin bə"zi parametrlərini imi- | ||
+ | tasiya etməyə imkan verdiyindən kos- | ||
+ | monavtların hazırlanması və secil- | ||
+ | məsində muhum rol oynayır. | ||
+ | SURDOPEDAQOGİKA (lat. ziqdi5— | ||
+ | kar--pedaqogika)— dƏefektologiyanın | ||
+ | bir sahəsi: kar və zəif eiyidən uilaq- | ||
+ | ların tə"lim-tərbiyəsi problemlərini | ||
+ | eyrənir. Eilitmə qabiliyyəti pozul- | ||
+ | muzp ulpaqlara tə"lim verməyə ilk cəhd | ||
+ | 16—17 əsrlərdə İspaniyada gəstəril- | ||
+ | mipdir. 18 əsrin axırında Fransa | ||
+ | və Almaniyada, 1806 ildə isə Rusiya- | ||
+ | da (Pavlovsk) karlar ucun ilk təd- | ||
+ | ris mӱəssisələri yaradılmındı. | ||
+ | Larksizm-leninizm pedaqogikasının | ||
+ | umumi prinsiplərinə əsaslanan sos- | ||
+ | vet S.-sı kar və zəif eptidən uptaqla- | ||
+ | rın hərtərəfli inkitpafına, onlara | ||
+ | muvafiq bilik və sənət eyrədilməsinə | ||
+ | xidmət edir. Sopet S.-sı əz tə”lim | ||
+ | metodlarını təkmillətdirmək məqsə- | ||
+ | dilə psixologiya, akustika, fiziolo- | ||
+ | giya, dilpqunaslıq, loqopediya və s. | ||
+ | elmlərin nailiyyətlərindən istifadə | ||
+ | edir. Sovet S.-sının mərkəzi SSRİ | ||
+ | Pedaqoji EA Elmi-Tədqiqat Defekto- | ||
+ | logiya İn-tudur. Sovet S.-sının in- | ||
+ | kipafı N. M. Laqovski, F. A. Rau, | ||
+ | L. S. Vıqotski və 6.-nın adı ilə | ||
+ | baqlıdır, | ||
+ | |||
+ | Sosialist və bir sıra kapitalist | ||
+ | elkələrinin elmi-pedaqoji mərkəz- | ||
+ | lərində də S.-nın nəzəri və əməli | ||
+ | problemləri eyrənilir. | ||
+ | |||
+ | SURƏ (ər. 5 )|–)—Quranın fəsli. Qu- | ||
+ | randa cəmi 114 S. vardır. Hər S. mux- | ||
+ | təlif saylı (Z-dən 286-ya qədər) ayə- | ||
+ | lərə (pe”rlərə) bəlunur. Xronologiya | ||
+ | və məntiqi ardıcıllıq baxımından | ||
+ | pərakəndə duzulmuli həp C, ea mətni | ||
+ | daxilindəki hər hansı bir səz, (məs., | ||
+ | cBakara—cinəkə, c“Nisət — cqadın- | ||
+ | larə, *“Yasinə, €Tahasş nə c,), yaxud | ||
+ | fəslin batlandıqı ilk hərf ilə | ||
+ | adlandırılmısdır. | ||
+ | |||
+ | SURƏT (ər. =,,2—uӱz, nusxə), Hu - | ||
+ | quqda— hər hansı sənədin mətninin | ||
+ | uzunun dəqiq cıxarılması. SSRİ- | ||
+ | də notarial qaydada təsdiq olunmui | ||
+ | S. sənədin əsli ilə (orijinalla) | ||
+ | eyni hӱquqi quvvəyə malikdir. | ||
+ | SURƏT, plastik sənətdə — | ||
+ | bədii əsərin muəllifin oəzu, yaxud | ||
+ | baiqa - rəssam tərəfindan tiplənmii | ||
+ | təkrarı. Əsərin surati (əgər S. sax- | ||
+ | tagarlıq məqsədilə istifadə olunmur- | ||
+ | sa) orijinaldan iplənmə texnikasına | ||
+ | və əlcusunə gərə fərqlənə bilər: an - | ||
+ | caq orijinalın kompozisiyası və usu- | ||
+ | lu surətdə dəqiq əks olunmalıdır. | ||
+ | SURƏT (riyaziyyatda)- bax | ||
+ | Kəsr. | ||
+ | |||
+ | SURƏT HAFİZƏSİ —– insanın təbiat | ||
+ | və Həyat levhələrini, səs, iy və ladı | ||
+ | Yadda saxlamaq və təsəvvurundə can- | ||
+ | landırmaq qabiliyyəti. Bax Hafizə. | ||
+ | SURƏTCİXARMA –1) muxtalif ma- | ||
+ | teriallardan ma"mulat hHazırladıq | ||
+ | da pəstah uzərində hazırlanacaq mə”- | ||
+ | muӱlatın “baran (kontur) və ya for- | ||
+ | masının (həcmcə) alınması prose- | ||
+ | si. Proses surətcıxaran hissə ilə | ||
+ | təchiz edilmii torna, frez və 6. dəz- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SURİYA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 83 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | gahlarda, yaxud xususi şirətcıxarma | ||
+ | dəzgahlarında aparılır. Pəstahda | ||
+ | profil kontur və ya forma almaq ucun | ||
+ | iablon, numunə, model və s.-dən isti- | ||
+ | fadə edilir. 2) Fotoqrafik təsvirin | ||
+ | cap formasının uçzərinə kecurulməsi | ||
+ | prosesi. | ||
+ | SURƏTCİXARMA, sənədlərin | ||
+ | surətlərinin cıxarıl- | ||
+ | ması—muxtəlif sənədlərin (oriji- | ||
+ | Kalların) surətlərinin (kopiyası- | ||
+ | nın) hazırlanması prosesi. S. lazı- | ||
+ | mi konstruktor, texnoloji,mə”lumat- | ||
+ | sorru və s, sənədlərin operativ ha- | ||
+ | zırlanmasının muhum mərhələlərin- | ||
+ | dən biridir. İpqıqla, foto, elektro- | ||
+ | qrafiya, elektron və termosurətcı- | ||
+ | xarma usulları daha cox yayılmın- | ||
+ | dır. S. usulu surətin tirajından | ||
+ | (sayı), onların hazırlanma vaxtın- | ||
+ | dan, surəthazırlanmanın keyfiyyətin- | ||
+ | dən və dəyərindən asılı olaraq se- | ||
+ | cilir. İpıqla S, (diazosurətcı- | ||
+ | xarma) texniki sənədlərdən surətlər | ||
+ | hazırlanmasının əsas usullarından | ||
+ | biridir. Surətləri uzəri diazobir- | ||
+ | ləpmənin suda məhlulu ilə ərtulmui | ||
+ | kaqrız, kalka və plyonkada hazırlayır- | ||
+ | lar. Bu usul diazobirlətmələrin | ||
+ | ipıqın tə”sirindən boya əmələgətirən | ||
+ | maddə itirməsi qabiliyyətinə əsaslan- | ||
+ | mhppdır. İqztıqla S.-da surətlərin | ||
+ | hazırlanması nisbətən ucuz və tez | ||
+ | bapa gəlir. Bu usul istənilən for- | ||
+ | matlı orijinalın surətini almaqa | ||
+ | imkan verir. Fotosurətcı- | ||
+ | xarmada (fotoqrafiya prosesinin | ||
+ | kəməyi ilə S.) daha yuӱksəkkeyfiyyətli | ||
+ | surətlər alınır. Fotomaterialların | ||
+ | nisbətən baha olmasına baxmayaraq, bu | ||
+ | usul surət və cap formaları hazırla- | ||
+ | maq ucun ən cox yayılmın csul ola- | ||
+ | raq qalmaqdadır. Elektroqra- | ||
+ | fiya usulu ilə S. adi kaqızda yuk- | ||
+ | səkkeyfiyyətli tək-tək surətlər, habelə | ||
+ | ofset capı ucun cap forması almaqa | ||
+ | imkan verir. Elektron S. elek- | ||
+ | trik (qıqılcım) botpalmasının isti- | ||
+ | lik tə”sirindən istifadəyə əsaslanır. | ||
+ | Ondan plastik kutlədən hazırlanan | ||
+ | plyonkada trafaret (rotator) cap for- | ||
+ | malarının hazırlanmasında geniyi | ||
+ | istifadə edilir. Termosurət- | ||
+ | cıxarma cəld S. usullarından | ||
+ | biridir. Bu usulla çzərində mətn, rə- | ||
+ | qəm və ya qrafik informasiya olan və- | ||
+ | rəq orijinalın 3—10 san ərzində su- | ||
+ | rətini almaq olur. Surətlər əsasən, | ||
+ | uzəri termohəssas təbəqə ilə ertul- | ||
+ | mupq yarımpəffaf kaqızda hazırla- | ||
+ | nır. Bu usulla hazırlanan surətlə- | ||
+ | rin keyfiyyəti adətən yuksək olmur. | ||
+ | ənədləri kicik və orta tiraj- | ||
+ | larla operativ coxaltmaq ucun ope- | ||
+ | rativ poliqrafiyanın metod və tex- | ||
+ | niki -vasitələrindən (rotator, hek- | ||
+ | toqraf, ofset capı ucun mapın) is- | ||
+ | tifadə edilir. | ||
+ | SURƏTCİXARMA APARATI —–mux- | ||
+ | təlif material və sənədlərin surəti- | ||
+ | ni Hazırlamaq ucun itlədilən apa- | ||
+ | rat. Surətcıxarma prosesinin prin- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sipinə gərə S.a., əsasən, ippıqla S.a.- | ||
+ | na, elektron, foto, elektrofotoqra- | ||
+ | iya və s. S.a.-larına ayrılır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | S Rİ-də ipıqla və elektroqrafiya | ||
+ | usulu ilə S.a.-ları daha cox yayıl- | ||
+ | mızpdır. Mikrofotosurətcıxarma və | ||
+ | secmə capı uӱcun baxma-surətcıxar- | ||
+ | ma aparatları da S..a.-na aid edi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lir. Bax həmcinin Surətcıxarma | ||
+ | (sənədlərin surətlərinin cıxarıl- | ||
+ | ması). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ci9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURƏTCİXARMA DƏZGAHI—mux- | ||
+ | təlif materiallardan məmulatlar ha- | ||
+ | zırlandıqda onların uzərində ıa6- | ||
+ | lon, numunə, model və certyoj (kopir) | ||
+ | uzrə əyrixətli və ya yastı səthlər al- | ||
+ | maq ucun dəzgah. Əsas qoviyarı surət- | ||
+ | cıxaran hissədir. Bu Hissə kopir uz- | ||
+ | rə istənilən profil (forma) səthi | ||
+ | almaq ucun dəzgahda alətin mӱrəkkəb | ||
+ | hərəkətini təqmin edir. Surətcıxaran | ||
+ | torna, frez və pardaq dəzgahları ge- | ||
+ | nipi yayılmıtdır. Naxhitları, hərf, | ||
+ | rəqəm və s.-ni həkk etmək ӱcӱn iplə- | ||
+ | dilən dəzgahlar da S.d. adlanır. S.d.- | ||
+ | nda ekssentriklər, titamplar, fiqurlu | ||
+ | mebel elementləri və s. hazırlanır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SURİYA (,.), Suriya Ərəb | ||
+ | Respublikası | ||
+ | (4, zY1 XəaL 4 əz /)) | ||
+ | Umumi mə”lumat. Yaxın PTərqdə, | ||
+ | Aralıq dənizinin it, sahilində dəv- | ||
+ | lət. Qurkiyə, İraq, İordaniya, İsra- | ||
+ | il və Livan ilə həmsərhəddir. Sah. | ||
+ | 185,2 min km?, 10,4 mln. (1981). | ||
+ | Paytaxtı Dəməiq it.-dir. S. inziba- | ||
+ | ti cəhətdən 14 muhafazaya bəlunur. | ||
+ | Dəvlət qurulumu, S. resp.-dır. | ||
+ | 1973 il Konstitusiyası quvvədədir. | ||
+ | Devlət batcısı 7 il mucddətinə se- | ||
+ | cilən prezidentdir. Qanunverici ha- | ||
+ | kimiyyət orqanı 4 il muddətinə seci- | ||
+ | lən Xalq Purasıdır (parlament). İc- | ||
+ | ra hakimiyyətini prezident və Na- | ||
+ | zirlər Purası həyata kecirir. | ||
+ | Təbiət. S. ərazisinin cox hissə- | ||
+ | si q.-dən it.-ə alcalan (1000 m-dən | ||
+ | 500—200 m-dək) yayladır. Əlkənin | ||
+ | q.-ində bir-birindən meridional is- | ||
+ | tiqamətdə tektonik cəkəklik vasitəsi | ||
+ | ilə ayrılmıpq 2 daq massivi uzanır: | ||
+ | pt. massivi Antilivan D-rı (Hund. | ||
+ | 2814 m-dək) və s., q. massivi isə Cəbəl | ||
+ | Ənsariyyə silsiləsindən (Hund. 1562 m- | ||
+ | dək) ibarətdir. Əlkənin c.-q.-ində | ||
+ | Cəbəl-əd-Durz vulkanik massivi (Hhund, | ||
+ | 1803 m-dək), c.4p.-ində Suriya səhra- | ||
+ | sının bir hissəsi, (im.-p.-ində Cəzi- | ||
+ | rə platosu( hund. 200—450 m), Aralıq | ||
+ | dənizi sahili boyunda ensiz (20—Z0 g.m) | ||
+ | sahilyanı ovalıq yerləptir. Faydalı | ||
+ | qazıntıları: neft, təbii qaz, dəmir | ||
+ | filizi, manqan, xrom, fosforit, as- | ||
+ | falt, xərək duzu, qonur kemur. İQ- | ||
+ | limi subtropikdir: sahilboyunda yum- | ||
+ | paq, rutubətli qıtqı və isti, quru | ||
+ | yayı olan Aralıq dənizi tipli (orta | ||
+ | temp-r yanvarda 122, avqustda 272S: | ||
+ | illik Yaqrıntı təqr. 700 mm), darlıq | ||
+ | sahələrdə mӱlayim-isti (illik yaqın- | ||
+ | tı 1500 mm-dək), daxili r-nlarda gon- | ||
+ | tinental, səhra tiplidir (orta temp-r | ||
+ | yanvarda 4"S, avqustda təqr. 339SŞ il- | ||
+ | lik yaqıntı Suriya səhrasında 100 | ||
+ | mm-dək). Yay aylarında isti, quru | ||
+ | XƏMCHH EKYTƏ)H əsir. Ən bəyӱk cayı Fə- | ||
+ | ratdır. 1Pm.-i. sərhədi boyu Dəclə | ||
+ | cayı axır. CHoxlu gəl (əksəriyyəti | ||
+ | iyordur) var. Əlkənin cox hissəsinin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bitki ertuyu boz torpaqlarda inkitlaf | ||
+ | etmiiq yarımsəhra və səhra tiplidir. | ||
+ | 11m.-da və q.-də quru cəl bitkiləri, | ||
+ | daqlarda isə kol bitkiləri (makvis | ||
+ | və qarriqa) geni yayılmıtidır. Hey- | ||
+ | vanları: zolaqlı kaftar, canavar, | ||
+ | caqqal, karakal, antilop, vəhiti ulaq, | ||
+ | Suriya ayısı, qayakecisi və s. Coxlu | ||
+ | gəmirici BƏ həməparT var. | ||
+ | |||
+ | Əhali, Əsasən, ərəblərdir |o cum- | ||
+ | lədən təqr. 250 min Fələstin qacqı- | ||
+ | nı (1980)). Kurdlər, ermənilər, turk- | ||
+ | mənlər, tӱrklər, cərkəzlər, qaracı- | ||
+ | lar və 6, xalqlar da yaiayır. Rəsmi | ||
+ | dil ərəb dilidir. Əhalinin təqr. | ||
+ | 8594-i mӱsəlmandır. İptləyən əhali- | ||
+ | nin 5096-dən coxu k.t.-nda calıptır | ||
+ | (1980). QPəhər əhalisi təqr. 5096 -dir. | ||
+ | Əsas iəhərləri: Dəməpq (1,2 mln. | ||
+ | 1981), Hələb, Homs, Həma və s. | ||
+ | |||
+ | Tarixi ocerk. S. ərazisi Apları | ||
+ | Paleolit devrundən məskunlaiqmın- | ||
+ | dır. E.ə. 3-cu minilliyin 2-ci yarı- | ||
+ | sı—2-ci minilliyin əvvəlində S.- | ||
+ | nın əsas əhalisi amori (bax Amori- | ||
+ | lər) tayfaları olmutlar. E.ə, təqr. | ||
+ | 1500 ildə S. Misir fir”onlarının | ||
+ | hakimiyyəti altına dupdu. E.ə. 1 | ||
+ | əsrdə kəcəri arami tayfaları S.-ya | ||
+ | soxuldu və tədricən yerli əhali ilə | ||
+ | qaynayıb qarıpdı. E.ə. 1-ci minilli- | ||
+ | yin əvvəlində S. ərazisindəki xırda | ||
+ | dəvlətlərin ittifaqları yarandı. | ||
+ | S. e.ə. 8 əsrin 2-ci yarısında Assu- | ||
+ | riyanın, e.ə. 7 əsrin sonunda Yeni Ba- | ||
+ | bil padpahlıqının, e.ə. 539 ildə Əhə- | ||
+ | mənilərin hakimiyyəti altına dutidu. | ||
+ | E.ə. 333 ildə Makedoniyalı İsgəndə- | ||
+ | rin yaratdıqı dəvlətin, e.ə. 4 əsrin | ||
+ | sonunda Selevkilər dəvlətinin, e.ə, | ||
+ | 64 ildən Romanın tərkibinə qatıldı. | ||
+ | 2 əsrdən xristianlıq yayılmaqa öamı- | ||
+ | ladı. 4 əsrin sonunda S. Bizansın | ||
+ | əyalətinə cevrildi. 633 ildə S.-ya so- | ||
+ | xulan ərəb qopunları 640 ildə butun | ||
+ | əlkəni tabe etdilər. S.-nın ərəb ha- | ||
+ | kimi Muçaviyə 661 ildə əzunu xəlifə | ||
+ | e”qlan edərək xilafətin paytaxtını | ||
+ | Dəməpqə kecurdu. 8 əsrin ortaları- | ||
+ | nadək S, Əməvilər xilafətinin mə- | ||
+ | dəniyyət və siyasi mərkəzi oldu. S.-da | ||
+ | əhalinin ərəblətməsi və islamlaima- | ||
+ | sı prosesi gӱcləndi. Əməvilər dev- | ||
+ | rundə əhərlər və ticarət inkitaf | ||
+ | etdi. Abbasilər xilafəti dəvrundə | ||
+ | (8 əsrin ortalarından) S. əvvəlki | ||
+ | əhəmiyyətini itirdi. Abbasilər xila- | ||
+ | fətinin suqutu prosesində S.-nı Ti- | ||
+ | linilər ipqal etdi (878), 935 ildə | ||
+ | İhtidilərin, 969 ildə isə Fotimi- | ||
+ | lərin tabeliyinə gecdi. | ||
+ | |||
+ | 114. əsrin 2-ci yarısında S.-nın be- | ||
+ | Yug hissəsini səlcuqlar ipeal etdi: | ||
+ | hərbi-len sistemi yayıldı. 1098 ildə | ||
+ | S.-nın 1pm.-q.-ində səlibcilərin An- | ||
+ | tioxiya knyazlıqı yarandı. 1188 ildə | ||
+ | Səlahəddin səlibciləri Antioxiya | ||
+ | knyazlıqının xeyli hissəsindən qovub | ||
+ | cıxardı. 13 əsrin 2-ci yarısından S, | ||
+ | Misir məmluklərinin hakimiyyəti al- | ||
+ | tına dutpdu: 1260 ildə movqolların | ||
+ | hucumuna mə”ruz qaldı. 14 əsrin 2-ci | ||
+ | yarısında epidemiyalar, yadelli bas- | ||
+ | qınları, mərkəzi hakimiyyətin qeyri- | ||
+ | sabitliyi, aqır vergilər S.-da iqtisa- | ||
+ | di və mədəni həyatın tənəzzulunə səbəb | ||
+ | oldu. 1516 ildə S. Osmanlı imperiya- | ||
+ | sının tərkibinə qatıldı. Osmanlı | ||
+ | imperiyasının 17 əsrin sonundan Öam- | ||
+ | lanan umumi bəhranı, mərkəzi Haki- | ||
+ | miyyətin zəifləməsi, vergilərin art- | ||
+ | ması, oturaq əhaliyə kecəri bədəvilə- | ||
+ | rin basqınları S.-da kənd əhalisi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | | | ||
+ | ən, ” — | ||
+ | ku | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Fi | ||
+ | Q m ə | ||
+ | 1 | ||
+ | Əs-Saqan .X— ———jj. | ||
+ | F | ||
+ | |||
+ | |||
+ | fa. —- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | R | Palı upa | ||
+ | 27 = 1 k " Əl-Qaryəteyh ? | ||
+ | | //, ər D m "1406 isi ə | ||
+ | də 2629) yal ə | ||
+ | DQuteyfa "4 dSə6-Biyar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = | ||
+ | ——-ӧ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | s ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə ər | ||
+ | ə l-Bəyyud | ||
+ | |||
+ | |||
+ | di" | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ( öc-Cürnə “. | ||
+ | .* " | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | c əş əzən | s . TSŞA R | ||
+ | ii inə Çə oh A” cilübm —”— | ||
+ | -C ə (Zila ə" v yeblir? “—— | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1 Ərəb dəvlətinin ərazisi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = Qeyd İsrail dəvlətinin sərhəd- | ||
+ | ləri BMT Baiy məclisinin 29 X11947 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | il tarixli | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | qararına əsasən gəstə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |rilmiuldir | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nin, əkin yerlərinin azalmasına, tez- | ||
+ | tez aclıqların bat verməsinə KƏTH- | ||
+ | rib cıxardı. Xarici ticarətdə kapli- | ||
+ | tulyasiya rejiminin ustunluklərin- | ||
+ | dən istifadə edən Avropa eznkənəpH | ||
+ | tacirlərinin rolu artdı. 19 əsrin | ||
+ | ortalarından Avropa dəvlətlərinin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .-ya ticarət ekspansiyası və maliyyə. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kapitalı ixracı gucləndi. | ||
+ | 20 əsrin əvvəlində butun Osmanlı | ||
+ | imperiyası kimi S. da imperialist | ||
+ | devlətlərinin yarımmustəmləkəsinə | ||
+ | cevrildi: əmtəə-pul mӱnasibətlərinin | ||
+ | inkipyafı, natural təsərrufat və sex | ||
+ | qurulutunun daqılması gӱcləndi, iri | ||
+ | xususi torpaq sahibliyi məhkəmləndi, | ||
+ | ərəb burjua millətciliyi meydana | ||
+ | gəldi. Beyuk Oktyabr sosialist inqi- | ||
+ | labı S.-da milli azadlıq hərəkatı- | ||
+ | nın gӱclənməsinə bəyuk təsir gəs- | ||
+ | tərdi. 1918 ilin sentyabrında əlkə- | ||
+ | nin c.-unda Turkiyə əleyhinə usyan | ||
+ | baplandı. Sentyabrın 30-da Dəmətq | ||
+ | azad edildi. Ərəblərin cistiqlaliyyə- | ||
+ | tiz e"”lan olundu. Lakin turk əsarə- | ||
+ | tini imperialist dəvlətlərinin İƏB- | ||
+ | vəlcə İngiltərə, sonra isə İngiltərə- | ||
+ | Fransa sazipinə (1919) əsasən Fran- | ||
+ | say Həkmranlıqı əvəz etdi. 1920 ilin | ||
+ | aprelində S, Fransanın mandatlıqı | ||
+ | altına gecdi (Millətlər Cəmiyyəti | ||
+ | PQurası Fransanın mandatını 1923 | ||
+ | ildə təsdiq etdi). S. xalqı ipəalcı- | ||
+ | lara inadlı mӱqavimət gestərdi. 20- | ||
+ | ci illərin ortalarından milli azad- | ||
+ | lıq Hərəkatı- yeni mərhələyə qədəm | ||
+ | qoydu, əri xırda burjua un- | ||
+ | surləri, zəhmətketi kəndlilər bu ə | ||
+ | barizəyə daha fəal qopuldular. 1924 | ||
+ | ildə yaradılmın Suriya Kommunist | ||
+ | Partiyası milli azadlıq hərəkatın- | ||
+ | na muhum rol oynadı. Millətci bur- | ||
+ | jua partiyaları yarandı. 1925—27 | ||
+ | illərdə azadlıq usyanı butun S.-nı | ||
+ | burudu. Fransız ipqalcıları usyanı | ||
+ | amansızlıqla yatırdılar. KHHHH | ||
+ | dunya muharibəsində Fransa təslim | ||
+ | olduqdan sonra (1940, iyun) S. fa- | ||
+ | pist dəvlətləri— Almaniya və İtali- | ||
+ | yanın nəzarəti altına dutidu. Əlkə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | də fatiizmə və eBumus Hakimiyyət or- | ||
+ | qanlarına qarpı KEHHHLIƏHƏH MYTaBH- | ||
+ | mət hərəkatı 1941 ilin iyun-iyulunda | ||
+ | İngiltərə və “Azad Fransag qopun- | ||
+ | larının faiistləri S.-dan qovmasın- | ||
+ | da muhum rol oynadı. | | ||
+ | 1941 il sentyabrın 27-də S.-nın | ||
+ | istiqlaliyyəti formal e"lan edildi | ||
+ | (Fransanın mandatı yalnız 1943 ilin | ||
+ | dekabrında ləkv olundu). 1944 il iyu- | ||
+ | lun 21—22-də SSRİ ilə diplomatik | ||
+ | mӱnasibətlər yaradıldı. 1945 ilin | ||
+ | fevralında S. Həkuməti faiist Al- | ||
+ | maniyasına və Yaponiyaya muharibə | ||
+ | e”qlan etdi. S. xalqının inadlı mu- | ||
+ | barizəsi və SSRİ-nin BMT-də fəal | ||
+ | diplomatik keməyi nəticəsində İNn- | ||
+ | giltərə və Fransa qoptunlarını C, | ||
+ | ərazisindən cıxarmaqa məcbur oldu- | ||
+ | lar. Sonuncu yadelli əsgərin S. tor- | ||
+ | paqını tərk etdiyi gun (1946, 17 ap- | ||
+ | rel) hər il əlkədə milli bayram ki- | ||
+ | mi qeyd edilir. 1948—49 illərdə S. | ||
+ | ərəb əlkələrinin İsrail təcavuzu | ||
+ | əleyhinə hərbi əməliyyatlarında i1- | ||
+ | tirak etdi. 50-ci illərin ortaların- | ||
+ | da S.-nın siyasəti acıq antiimperia- | ||
+ | list xarakter kəsb etdi. S. Misirə | ||
+ | qapiqı,. İngiltərə— Fransa—İsrail | ||
+ | təcavuzu (1956) zamanı Misir xalqı- | ||
+ | na fəal yardım gəstərdi. Ӧlkədə de- | ||
+ | mokratik hərəkat genipləndi. Suriya | ||
+ | Kommunist Partiyasının nufuzu art- | ||
+ | dı, ərəb əlkələri və sosialist dəv- | ||
+ | lətləri ilə munasibətlər mehkəmlən- | ||
+ | di. 1958 ilin fevralında S, Misir- | ||
+ | lə vahid dəvlətdə— Birlətmiint Ərəb | ||
+ | Respublikasında (BƏR) birləidi. | ||
+ | 1961 ilin sentyabrında S.-da dəvlət | ||
+ | cevriliti nəticəsində C, BƏP Təpk- | ||
+ | bindən cıxdı. 1963 ilin martında | ||
+ | S.-da Ərəb Sosialist Dircəlit Par- | ||
+ | tiyası (ƏSDP) hakimiyyətə gəldi. Par- | ||
+ | tiya daxilindəki mubarizə 1966 il | ||
+ | fevralın 23-də sosial-iqtisadi də- | ||
+ | yipikliklərin dərinlətdirilməsi | ||
+ | proqramı ilə cıxhın edən ƏSDİP-nin | ||
+ | sol, inqilabcı-demokratik cinahının | ||
+ | qələbəsi ilə bata catdı. 1967 ilin | ||
+ | iyununda S. İsrailin təcavuzunə mə"- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ruz qaldı (bax İsrailin ərəb əlkələ- | ||
+ | rinə qariqı təcavuzu), S. ərazisinin | ||
+ | bir hissəsi zəbt edildi. ƏSDP-də da- | ||
+ | xili siyasət və ərəb devlətləri ara- | ||
+ | sındakı munasibətlər məsələləri uzrə | ||
+ | ixtilaflar nəticəsində 1970 ildə dəv- | ||
+ | lət rəhbərliyində dəyitmikliklər edil- | ||
+ | di. Yeni rəhbərlik mӱtərəqqi sosial- | ||
+ | iqtisadi dəyiikliklər və əlkə həya- | ||
+ | tının demokratikləndirilməsi xət- | ||
+ | tini davam etdirdi. | ||
+ | |||
+ | 1973 il martın 12-də ӱmumxalq re- | ||
+ | ferendumu nəticəsində qəbul edilmii | ||
+ | yeni konstitusiyaya əsasən S. sosia- | ||
+ | list xalq demokratik resp.-sı e lan | ||
+ | edildi. S. 1973 ilin sentyabrında | ||
+ | ərəb əlkələri ilə birlikdə İsrail | ||
+ | əleyhinə hərbi əməliyyatlarda ipti- | ||
+ | rak etdi. 1974 ildə S. ilə İsrail | ||
+ | arasında əldə edilmiiy saziii əsasın- | ||
+ | na nura, edilmi ərazinin bir hissə- | ||
+ | si S.-ya qaytarıldı. S. İsrail qo- | ||
+ | iqunlarının ityqal olunmuid butun | ||
+ | ərəb torpaqlarından cıxarılması və | ||
+ | |||
+ | ələstin xalqının qanuni huquqları- | ||
+ | nın tə”min edilməsi əsasında Yaxın | ||
+ | PPərq bəhranının siyasi Yolla nizama | ||
+ | salınması, SSRİ və digər sosialist | ||
+ | devlətləri ilə əməkdatplırın məhkəm- | ||
+ | ləndirilməsi uqrunda cıxın edir. | ||
+ | S. həkuməti ABPQ-ın vasitəzciliyi | ||
+ | ilə Misir və İsrailin imzaladıqı | ||
+ | Kemp-Devid səvdələtməsini (1979, 26 | ||
+ | mart) qətiyyətlə pisləmiit, ərəb əlkə- | ||
+ | ləri nӱmayəndələrinin yuksək səviyyə- | ||
+ | də gecirilmit Baqdad konfransları- | ||
+ | nın (1978, Dİ qərarlarının hazır- | ||
+ | lanmasında və həyata gecirilməsində | ||
+ | fəal rol oynamıpdır. S.-nın SRİ | ||
+ | və digər sosialist əlkələri ilə əla- | ||
+ | qələri geniplənir. S. prezidenti Ha- | ||
+ | fiz Əsədin SSRİ-yə rəsmi səfəri- | ||
+ | zamanı SSRİ ilə S. arasında dost- | ||
+ | luq və əməkdatlıq haqqında muqavilə | ||
+ | imzalanmındır (1980, oktyabr). | ||
+ | İsrailin Livana qariı Yeni təcavu- | ||
+ | zunu (1982) və ABPT-ın təhriki ilə | ||
+ | imzalanmılil İsrail-Livan saziiini | ||
+ | (1983) qətiyyətlə pisləmii, Fələstin | ||
+ | xalqının qanuni huquqlarını muda- | ||
+ | fiə etmək və İsrailin təcavuzkar- | ||
+ | lıq siyasəti əleyhinə ardıcıl muba- | ||
+ | rizə aparmaq əzmində olduqunu oOilL- | ||
+ | dirmitdir. | ||
+ | |||
+ | Siyasi partiyalar, həmkarlar it- | ||
+ | tifaqları və digər ictiman təiyki- | ||
+ | latlar. Ərəb Sosialist Dircəlii | ||
+ | tr tiası Çün Suriya Kommu- | ||
+ | nist Partiyası (SKP). Ərəb So- | ||
+ | sialist İttifaqı (ƏSİ)— | ||
+ | 1964 ildə yaradılmındır. OD 6 | ||
+ | Sosialist Partiyası(əSİ, | ||
+ | 1950). Sosialist-Yunnion- | ||
+ | cular partiyası (SYP, 1961). | ||
+ | Tərəqqipərvər Milli Cəb- | ||
+ | Hə (1972: ƏSDİ: SKP, ƏSİ, ƏSP və | ||
+ | SYP-i birləpdirir). mum fəh- | ||
+ | lə Həmkarlar İttifaqla- | ||
+ | rı Federasiyası—əsası 1938 | ||
+ | ildə qoyulmupdur. Kəndlilə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rin Umumi Federasiyası | ||
+ | (1964). Suriya—Sovet Dost- | ||
+ | luqu Cəmiyyəti (1967). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İqtisadi-coqrafi ocerk. S. aqrar | ||
+ | əlkədir. 60-cı illərdən bailayaraq | ||
+ | mutərəqqi sosial-iqtisadi DƏYİİYİK- | ||
+ | liklər həyata gecirilir. Devlət bel- | ||
+ | məsinin rolu artır. K.t. koop.-ləri | ||
+ | yaradılır. Aqrar islahat həyata ke- | ||
+ | cirilir. K.t. ixracatın 2/3-yə qədə- | ||
+ | rivi verir. Əsasən, pambıq, buqda, | ||
+ | arpa, mərci, tutun becərilir. Bar- | ||
+ | cılıq, uzumculuk, bostancılıq, tərə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | . qadav dӧ ə avafif tə: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURİYA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 85 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bə ———.———..”” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | vəzciliklə məitul olunur. Zeytun | ||
+ | Yetipdirilir. Heyvandarlıq eksten- | ||
+ | siv xarakter daiıyır. Qaramal, da- | ||
+ | var, dəvə və s. saxlanılır. Balıq | ||
+ | ovlanır. Sənayedə xırda və yarım- | ||
+ | kustar muəssisələr ustundur. Toxucu- | ||
+ | Luq, yeyinti və tikinti materialları | ||
+ | sənayesi inkiiaf etmiidir. Əlkə iq- | ||
+ | tisadiyyatının inkipafında S.-nın | ||
+ | SSRİ və digər sosialist əlgələri | ||
+ | ilə əməkdailıqının rolu bӧeyuӱkdur. | ||
+ | SSRİ-nin iqtisadi və texniki kə- | ||
+ | məyi ilə S.-da neftcıxarma sənaye- | ||
+ | CH yaradılmıti, bir sıra muəssisə | ||
+ | (Fərat cayında hidroenergetika KOM- | ||
+ | pleksi, Əl-Kəbir cayında su qovipa- | ||
+ | RtI, azot gӱbrəsi, dəmir-beton ppipa- | ||
+ | lı z-dları və s.) Lə veril- | ||
+ | MHu, Laqakiya — Əl-Qamıllı d.y., | ||
+ | Yuğdək gərginlikli elektrik xətləri | ||
+ | cəkilmitndir. Neft e"malı, kimya sə- | ||
+ | nayesi yaradılmıtqdır. Polad prokat, | ||
+ | traktoryıqma, elektrik motorları, | ||
+ | akkumulyator, kabel, televizor z-dla- | ||
+ | rı və s. var. Kustar sənətkarlıq in- | ||
+ | kipaf etmindir. D.y.-larının uz. 1,7 | ||
+ | min km, avtomobil yollarının uz. | ||
+ | 18,7 min gəlir. (1981). Dəniz portla- | ||
+ | rı: Latakiya, Qartus, Baniyas. Ən be- | ||
+ | Yuk aeroport Dəməpqdədir, Boru kə- | ||
+ | məri nəql. var. İraq və Səudiyyə Ərə- | ||
+ | bistanındakı neft yataqlarını Bani- | ||
+ | yas və Tartus portları ilə əlaqələn- | ||
+ | dirən nəz kəmərləri S. ərazisindən | ||
+ | kecir. Pambıq məhsulları, dəri, yun, | ||
+ | vəə və s. ixrac olunur. Maptın, | ||
+ | avadanlıq və nəql. vasitələri, mineral | ||
+ | yanacaq, neft məhsulları, metal və me- | ||
+ | tal mə”mulatları, toxuculuq malları, | ||
+ | ərzaq və s. idxaledilir. Xarici ti- | ||
+ | carəti, əsasən, SSRİ və digər sosia- | ||
+ | list elkələri, Səudiyyə Ərəbistanı, | ||
+ | Yaponiya, Qərbi Avropa əlkələri və 6. | ||
+ | ilədir. Pul- vahidi S. funtudur. | ||
+ | Silahlı quvvələr. S.-nın silah- | ||
+ | lı qӱvvələri quru qopunları, HHQ | ||
+ | və HDQ-dən ibarət olub umumi sayı | ||
+ | 227,5 min nəfərdir (1978). Quru qo- | ||
+ | ipunlarında (HHM hissələri də da- | ||
+ | xil olmaqla) 200 min nəfər, təqr. | ||
+ | 2600 tank, 1600 zirehli transportyor | ||
+ | və deyuti mapını, 800 artilleriya si- | ||
+ | lahı, muxtəlif tipli raketlər və | ||
+ | s.. HHQ-də 25 min nəfər, təqr. 400 də- | ||
+ | yuti təyyarəsi, HDQ-də 2,5 min nəfər, | ||
+ | 26 dəyuiq gəmisi var. Silahlar və | ||
+ | Hərbi texnika xaricdən alınır. Jan- | ||
+ | darmeriya və sərhəd qoipunları da | ||
+ | var (umumi sayı 9,5 min nəfər). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bə I | ||
+ | |||
+ | |||
+ | "Yİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | c 7 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —– 2 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Homs məhəri yaxınlıqında qədim suqaldırıcı carx. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Səhiyyə. 1973 ildə S.-da əhalinin | ||
+ | hər min nəfərinə duiyən dorum sayı | ||
+ | 47,5, enyM caibi 13,3, hər min nəfər | ||
+ | diridoqulana gərə uttaq əlumu 22 ol- | ||
+ | mulidur. Mə”“də-barırsaq, vərəm, polio- | ||
+ | mielit, ulpaq infeksiyası, zəhrəvi | ||
+ | xəstəliklər genin yayılmındır. Əl- | ||
+ | kədə 6,9 min carpayılıq (əhalinin | ||
+ | hər 10 min nəfərinə 9,3 carpayı) 79 | ||
+ | xəstəxana, 10 dispanser, 3,1 min hə- | ||
+ | kim (əhalinin hər 10 min nəfərinə | ||
+ | 4 həkim), 682 stomatoloq, 1096 əczacı, | ||
+ | 3 minə yaxın orta tibb itcisi var | ||
+ | (1977). Tibbi yardım pulludur. Həkim | ||
+ | kadrlar 2 tibb, stomatoloji və əcza- | ||
+ | cılıq məktəblərində hazırlanır. | ||
+ | |||
+ | Maarif. Əlkə istiqlaliyyət qa- | ||
+ | zandıqdan sonra savadsızlırın lər- | ||
+ | vinə, xalq maarifinin inkitafına, | ||
+ | milli kadrların hazırlanmasına | ||
+ | ciddi diqqət yetirilir. Maarif sis- | ||
+ | teminə 6 illik ibtidai məktəblər, 3 | ||
+ | illik natamam (hazırlıq) və 3 illik | ||
+ | tam orta məktəblər, 4 illik texniki | ||
+ | pepə məktəbləri, Həmcinin pedaqo- | ||
+ | ji kolleclər, un-tlər və in-tlar da- | ||
+ | xildir. SSRİ-nin keməkliyi ilə Hə- | ||
+ | ləbdə texniki pepə təhsili mərkəzi | ||
+ | yaradılmıpmdır. Bəyuk ali məktəb- | ||
+ | ləri: Dəmətq, Hələb, Latakiya un-t- | ||
+ | ləri, Dəmətqdə politexnik in-t, | ||
+ | PTərq musiqi in-tu, k.t. in-tu və s. Bə- | ||
+ | yuk kitabxanaları: Dəməpq və Hələb- | ||
+ | də milli kitabxanalar, Dəməpq un- | ||
+ | tinin kitabxanası. Muzeyləri: Də- | ||
+ | Məm Bə Hələbdə milli muzeylər, Əzəm | ||
+ | sarayı (Xalq sənəti muzeyi) və s. | ||
+ | |||
+ | Elmi idarələr. Əsas elmi tədqi- | ||
+ | qatlar Ərəb və Dəməptq akademiyala- | ||
+ | rında, həmcinin un-tlərin elmi-təd- | ||
+ | qiqat bəlmələrində aparılır. Əl- | ||
+ | kədə elmi fəaliyyətə Elm uzrə Ali | ||
+ | PQura (təbiyyat və texnika sahələrin- | ||
+ | də), həmcinin İncəsənət, Ədəbiyyat | ||
+ | və Sosial Elmlər uzrə Ali PTura rəh- | ||
+ | bərlik edir. SSRİ-nin kəməkliyi | ||
+ | ilə su-texniki qurquları layihələi- | ||
+ | dirilmiiz, neft, dəmir filizi və s. | ||
+ | faydalı qazıntı yataqları tapıl- | ||
+ | mı1i, 3 k.t. elmi-tədqiqat mərkəzi | ||
+ | yaradılmındır. “Ərəb ensiklopedi- | ||
+ | yası nəpriyyatı tə”sis edilmitidir. | ||
+ | |||
+ | Mətbuat, radio veriliiyləri, te- | ||
+ | leviziya. Muhum gӱndəlik qəzetləri: | ||
+ | aTiprinə (1975), 4FƏs-Sauraq (1963), | ||
+ | €Ən-Bbəəcə (1962), eHunan əlm-lllə "69 | ||
+ | (1934). S. Ərəb İnformasiya Agent- | ||
+ | liyi (SANA) 1965 ilin iyununda ya- | ||
+ | radılmınidır. S. radio verilinləri | ||
+ | |||
+ | və telepiziya ida- | ||
+ | rəsi (1946), həmci- | ||
+ | nin S,. ərəb telv- | ||
+ | viziyası (1960) hə- | ||
+ | kumətin sərənca- | ||
+ | mındadır. | ||
+ | |||
+ | Ədəbiyyat. Qədim | ||
+ | ədəbiyyat Babilis- | ||
+ | tan-Asşuriya mədə- | ||
+ | niyyəti ilə baq- | ||
+ | lıdır. Ərəbdilli | ||
+ | S. ədəbiyyatı 8 | ||
+ | əsrdən 19 əsrədək | ||
+ | umumərəb ədəbiy- | ||
+ | yatı zəminində (bax | ||
+ | Ərəb mədəniyyəti. | ||
+ | Ədəbiyyat) inki- | ||
+ | itaf etmitdir. | ||
+ | Klassik ərəb ədə- | ||
+ | biyyatının gərgəm- | ||
+ | li numayəndələri | ||
+ | Əbu Təmmam, Buh- | ||
+ | turi, Mutənəbbi, | ||
+ | Əbu Firas S.-da | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Yapayıb-yaratmınqlar. Məərri də mən- | ||
+ | ipəcə S.-lıdır. 19 əsrdə yayılan Maa- | ||
+ | rifcilik ideyaları ədəbiyyatın da | ||
+ | inkitafına təkan verdi. Bu nenp | ||
+ | umumərəb mədəniyyətinin dircəlit | ||
+ | yana) devru adlanır. Nasif ən- | ||
+ | azıcı, Butrus Bustani, Fransis | ||
+ | Marrai milli mədəniyyətin əsasını | ||
+ | qoymuti, Ədib İshaq, Curci Zeydan, | ||
+ | Rizqallah Həssun, Fərəh Antun, Əb- | ||
+ | duӱrrəhman əl-Kəvakibi və b. maarif- | ||
+ | cilik ideyalarını inkipaf etdir- | ||
+ | miplər. 19 əsrədək S. ədəbiyyatı | ||
+ | klassik poeziya cərcivəsindən uzaq- | ||
+ | lapmırdı. 20 əsrin əvvəllərində | ||
+ | Məaruf Əhməd əl-Arnaut, PTakib əl- | ||
+ | Cəbri, Məhəmməd ən-Nəcər, Xəlil | ||
+ | Həndavi və Ö. realist əsərlər yazmıpp, | ||
+ | ədəbiyyatı yeni ideya və janrlarla | ||
+ | zənginlətdirmitlər. 30 cu illərdə | ||
+ | poeziya milli azadlıq uqrunda BƏ HM- | ||
+ | perializmə qarpqı mubarizə silahı- | ||
+ | na cevrildi (Xeyr əd-Din əz-Zirekli, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Məhəmməd əl-Bəzm, əəən əbu Riptpa | ||
+ | Bə 6,), İkinci dunya muharibəsi il- | ||
+ | lərində Fuad əiq-PQaib, Vəsfi əl- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Bunni, Hənna Mina və 6. fatizmlə | ||
+ | mubarizəni, zəhmətketlərin arzu və | ||
+ | amallarını tərənnum etminlər. 50-ci | ||
+ | illərdə Mavahib əl-Kəyali, Həsib | ||
+ | əl-Kəyali, Səid Haurani, P/evqi Bar- | ||
+ | dadi və 4 sosial məvzularda əsər- | ||
+ | ə yazdılar. Realist yazıcılardan | ||
+ | Əbdussəlam əl-Uceyli, Vidad Səkkaki- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ni, Faris Zərzur, Fadil əs-Sibai, | ||
+ | Kolet heyl əl-Huri, Adil Əbu P1Ta- | ||
+ | nab və b., piairlərdən Əhməd Suley- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | man Əhməd, Məhəmməd ər-Həriri, | ||
+ | Nədim Məhəmməd, Suleyman İsa, Mə- | ||
+ | həmməd Kamil və ö tanınmıplar. | ||
+ | 60—80-ci illərdə İsrail təcavuzunə | ||
+ | qarpı mubarizə ədəbiyyatın əsas məv- | ||
+ | zularından oldu (Əli Cundi, Əli | ||
+ | Əhməd Səid, Mutaa Səfadi, -Zəkəri | ||
+ | Tamir, Xani ər-Rahib və 6.). S. pair | ||
+ | və yazıcılarının bə”zi əsərləri | ||
+ | Azərb. dilinə tərcumə elixiniidir. | ||
+ | |||
+ | Me”marlıq və təsviri sənət, S,, | ||
+ | incəsənətinin ən qədim abidələri | ||
+ | Neolit devrunə aiddir (Dəmirqapı- | ||
+ | da qaya təsvirləri və s.). 5—6 əsrlə- | ||
+ | rin dini tikililərində 3 nefli ba- | ||
+ | zilikalar (Kalb-Luzexdə bazilika, | ||
+ | təqr. 480) və mӱxtəlif tip gunbəzli | ||
+ | bazilikalar (Rusafada kilsə, 569—86) | ||
+ | əsas yer tutmuidur. Bu dəvrun təs- | ||
+ | viri sənəti daii və sumuk uzərində | ||
+ | oyma, mozaika, kitab miniaturu (4 Ra- | ||
+ | bula inciliə, 586, Laurensian gki- | ||
+ | tabxanası, Florensiya) ilə təmsil | ||
+ | olunur. Ərəb ipqalından (7 əsr) son- | ||
+ | ra orta əsr ərəb cədəniyyətinin | ||
+ | təməkkul mərkəzlərindən olmuidur. | ||
+ | Bu dəvrdə coxsutunlu məscidlər (Də- | ||
+ | məmqdə Əməvilər məscidi, 705—15) | ||
+ | və istehkamlı saray-iqamətgahlar (Qəsr | ||
+ | əl-Xeyr əl-Qərbi, 727) tikilmiiy, təs- | ||
+ | viri sənətdə ellinizm və erkən Bi- | ||
+ | zans ən”ənələri əksini tapmısidı (Də- | ||
+ | məpqdə Əməvilər məscidinin mozai- | ||
+ | kaları, 8 əsr). 10 əsrdən S.-da orta | ||
+ | əsr ərəb iəhərlərinin siması forma- | ||
+ | laimı1i, məscid, mədrəsə, məristan | ||
+ | (xəstəxana), ərtulu bazar, karvansara, | ||
+ | hamam və s. tikilmiidir. 13—14 əsr- | ||
+ | lərdə gitab MMHHATYPY İYKCƏnMLİ neB- | ||
+ | runə catmıni, dekorativ-tətbiqi sənət | ||
+ | (rəsmli geramika, badii iquttə və me- | ||
+ | tal mə”mulatlar, aqac uzərində oyma, | ||
+ | bədii parca) inkitaf etmitidi. S. Os- | ||
+ | manlı imperiyasına tabe olduqu neBp- | ||
+ | də (1516—1918) turk me”marlırı ucun | ||
+ | tipik olan kompozisiya ucsullarına ge- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ma so ər | ||
+ | |||
+ | |||
+ | –= — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURİYA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Suriya, 1. | ||
+ | 3. Hələb ppəhəri. : | ||
+ | Neft e”malı zavodu. 6. SSRİ-nin kəməyi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zalı. 7. Hələbdə icqala. 12—13 əsrlər. 8. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Cəzirə platosunun izimal-iərqində. 2. Dəməiqdən bir xepyHyul : | ||
+ | . Suriyanın ppimal-qərbində yaqpayıti məntəqəsi, 5. Homs. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ilə tikilmitl Fərat SES-nin mapın | ||
+ | Dəmətq, Suleymaniyyə məscidi. 1554, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Meymar Sinan. 9. Məktəbdə coqrafiya dərsində, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | niiy yer verildi. 1920—30-cu illərdə | ||
+ | tikinti Fransa me"marlırı zəminin - | ||
+ | də nanın edirdi. | ||
+ | |||
+ | Muasir S. boyakarlıqınıpn yaradı- | ||
+ | cıları Tofik Tarik və Mitel Kir- | ||
+ | iyanın əsərləri istiqlaliyyət uqrun- | ||
+ | da mӱbarizə ideyaları ilə baqlıdır. | ||
+ | 1950—60-cı illərdə boyakarlıqa mo- | ||
+ | dernizmin muəyyən tə"siri olmuii- | ||
+ | dur, bununla yanatı mӱtərəqqi ide- | ||
+ | yaların Avropa realizmi formala- | ||
+ | rına, yaxud milli ən"ənələrə uyqun- | ||
+ | lapdırılması meylləri geni yayı- | ||
+ | lır (Mahmud Cəlal, Nəim İsmayıl, | ||
+ | Luai Kayali). Heykəltəratilıq az in- | ||
+ | kipaf etmindir (Mahmud Cəlal, | ||
+ | Jak Varde, Məhəmməd Fəthi). | ||
+ | |||
+ | Musiqi. S. musiqisinin ingitafı | ||
+ | ərəb musiqi mədəniyyəti ilə barlı ol- | ||
+ | mutdur. Yalnız 19 əsrin sonu—20 | ||
+ | əsrin əvvəllərində vahid ərəb mədə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | niyyətinin tənəzzulu prosesində MYC- | ||
+ | təqil S,. mədəniyyəti yaranmındır. | ||
+ | S.-nın xalq və ən"ənəvi musiqisi mə- | ||
+ | qam sistemi ilə səciyyələnir. Xalq | ||
+ | orkestrinin mupqayiəti ilə ifa olu- | ||
+ | nan mahnı əsas musiqi janrıdır. | ||
+ | Ud, rubab, qanun (kanon), kicak və b. | ||
+ | musiqi alətləri yayılmılidır. Xalq | ||
+ | orkestrinə Avropa musiqi alətləri | ||
+ | də (skripka, violoncel, kontrabas) | ||
+ | daxil edilir. S. musiqisinin dircə- | ||
+ | lipi 1870 ildə Hələbdə musiqi mək- | ||
+ | təbinin acılması ilə baqlıdır. | ||
+ | Muasir S.-da Avropa musiqi mədəniy- | ||
+ | yətinin nailiyyətləri geni eyrəni- | ||
+ | lir. Əlkənin musiqi həyatının mər- | ||
+ | kəzi Dəmətqdir. Dəmətq radiosunda | ||
+ | 2 xalq orkestri yaradılmındır. ro- | ||
+ | fessional bəstəkarlıq məktəbi HHKH- | ||
+ | ilaf edir. Bəstəkarlardan Sulh Uəd- | ||
+ | di (kamera-instrumental ansam llar, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ərəb xalq melodiyaları əsasında fi. | ||
+ | və violoncel ucun əsərlər və s.), Dik | ||
+ | Sukkari (simfoniya və C.), MYFƏHHH- | ||
+ | lərdən xalq mahnılarının ifacıla- | ||
+ | rı PTakir Brəhan, Mutiyə ki, Sə- | ||
+ | bah Fəxri, pianocu Xozvan Zirkli | ||
+ | muasir S.-nın tanınmınt sənətkarla- | ||
+ | rıdır. Milli musiqi kadrları Də- | ||
+ | məpq (1962) və Hələb (1963) konserva- | ||
+ | toriyalarında hazırlanır. Dəməpq | ||
+ | konservatoriyası nəzdində kamera or- | ||
+ | gestri, skripkacılar və violoncelca- | ||
+ | lanlar ansambӧlları yaradılmındır. | ||
+ | S. musiqisinin inkipafında 1964 il- | ||
+ | dən Dəmətq konservatoriyasında i1- | ||
+ | ləyən sovet, o cumlədən Azərb.SSR mu- | ||
+ | siqicilərinin xidməti var. | ||
+ | |||
+ | Teatr. S. teatr sənətinin mənilə- | ||
+ | yi xalq mərasimi və bayramları ilə | ||
+ | baqlıdır. Professional teatr 19 əs- | ||
+ | rin ortalarında yaranmıtndır. 1940- | ||
+ | cı illərdə Dəməpqdə Əbd əl-Lətif | ||
+ | Fəthinin batcılıqı ilə yaradıl- | ||
+ | mı teatr kollektivi ilk dəfə Su- | ||
+ | riya dialektində tamatalar gestər- | ||
+ | mipdir. 1956 ildə Rəfiq Cəbri, Nə- | ||
+ | zər Fuad və Tofiq əl-Atarinin rəhH- | ||
+ | bərliyi ilə Dəməpqdə yarımprofes- | ||
+ | sional Azad teatr fəaliyyətə Gamnanbı. | ||
+ | 1956 ildə Hələbdə xalq teatrı, 1957 | ||
+ | ildə xalq pantomima truppası meyda- | ||
+ | na gəldi. Dəmətqdə Ərəb Milli Dram | ||
+ | Teatrının acılını S.-nın mədəni | ||
+ | həyatında muhum Hadisə idi. Teatrın | ||
+ | truppasında əlkənin ən yaxtı aktyor- | ||
+ | ları, Qərbi Avropada təhsil almınn | ||
+ | rej.-lar Əli Aklya Arsan və Əsəd | ||
+ | Fidda, Moskvada Dəvlət Teatr Sənə- | ||
+ | ti İn-tunu bitirmit Aleksandr Kin- | ||
+ | ni calınır. Teatrın repertuarına | ||
+ | ərəb pyesləri ilə yanaptqı Avropa | ||
+ | klassiklərinin, rus və sovet drama- | ||
+ | turqlarının əsərləri daxildir (Hu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | seyn Həmzənin “Tarla və yaqıtə, Vs. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Vitinevskinin *Nikbin faciə və s). | ||
+ | Dəmətqdə həmcinin €Əmi-lllənkə (eTnH- | ||
+ | kanə) satira teatrı, hərbi teatr, | ||
+ | Dured Ləham ad. Satira və Kome- | ||
+ | diya Teatrı, kukla teatrı fəaliyyət | ||
+ | gestərir. | ||
+ | |||
+ | Kino. 1928 ildə rej. A. Bədri eKy- | ||
+ | nahsız məhkum edilminə adlı ilk | ||
+ | tammetrajlı bədii film yaratmıi- | ||
+ | dır. 1930—40-cı illərdə e Lləvənır | ||
+ | CƏMaCbı a/TbiHMaə (1932, pe. H. An- | ||
+ | syp), eBuvnanbın həkuy mnəs nə € Ka6a- | ||
+ | re muqənnisiz (1938, 1939, hər iki fil- | ||
+ | min rej. A, Bədri), € Hum və gəlkəz | ||
+ | (1948, rej, N. albandar) və s. film- | ||
+ | lər istehsal edilmisdir. 1964 ildə | ||
+ | Dəməiqdə kino prokatı və s, ilə məpi- | ||
+ | qul olan Baiq təpkilat yaradılmıpi- | ||
+ | dır. 60—70-ci illərin muhum film- | ||
+ | ləri: cYuk mapınının surucusu | ||
+ | (1967, rej, B. Vucinic), “Aldadıl- | ||
+ | mıpplarə (1972, rej. T. Saleh), 4“Bə- | ||
+ | birə (1972, rej, N, Maleh), “Kafr | ||
+ | Qasimə (1975, rej. B. Əlvi), “Tələ | ||
+ | (1980, rej. V. Yusif). Kino xadimlə- | ||
+ | rindən rej. M. əp-PTahin, B. əs-Sə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | buni, : Yusif, aktyo lardan M, | ||
+ | Vasif, X. ər-Rumani, M. əs-Saleh, | ||
+ | A. ər-Rəpti məphurdur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd.: due V., | ||
+ | tinskinNn H., Ysupov D. A ga | ||
+ | literatura, M., 1964, Doli H ... A | ||
+ | A., Ocergi istoriin arabskoV literaturı | ||
+ | novoqo vremeni, Eqipet i Sirin, M. 1973: | ||
+ | Conpemennas Crprn. Spravocnik, M., 1974: | ||
+ | İstorin stran Azii i Afriki v noveb- | ||
+ | 4 areml, c. 1—2, M., 1976—79: Vav r- | ||
+ | non B. V.. Sazonoev A. A., SirinNnskal | ||
+ | Arabskan Respublika, M., 1981: B o rxa- | ||
+ | nov A. A., Xudojniki Sirii, M., 1981. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Qo yn b m- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Mafaym X. Sirin— | . | ||
+ | te i narodov, M., 1982. əy | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURİYA DİLİ—On Asiyanın arami- | ||
+ | dilli xristianlarının yazılı dili | ||
+ | (Ə əsrdən), hazırda İran (əsasən, Cə- | ||
+ | nubi Azərb.-da), İraq, Suriya və s, | ||
+ | əelkələrdə Yatayan nestorianların, | ||
+ | Yakovitlərin ibadət dilidir. S.d. | ||
+ | mənipəcə Edessa tp. r-nundakı (Turki- | ||
+ | yə) pərqi arami dialektlərindən in- | ||
+ | tipar tapmıtdır. 5—17 əsrlərə aid | ||
+ | zəngin ədəbiyyata malikdir. S.d.-nin | ||
+ | 3 muxtəlif yazı nəvu İecTpaHKeno (ən | ||
+ | qədim), nestorian və yakovit (serto)| | ||
+ | var. S.d. fonetik tərkibcə və morfo- | ||
+ | loji qurulutica ivritə yaxındır. | ||
+ | Leksikasında orta fars, xususilə | ||
+ | yunan dilindən alınma səzlər coxdur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd.: p r et l Q. ə” Cc | ||
+ | “ax, Mİ. 1579. eli M., SiriNnskiNn | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURİYA KOMMUNİST PARTİYA- | ||
+ | SI (SKP, sə, səm421.2.əYӱ— Suriya | ||
+ | və Livan kommunistlərinin vahid təpi- | ||
+ | kilatı kimi 1924 ildə yaradılmıii- | ||
+ | dır. SKP təpgil olunduqu gӱndən | ||
+ | Suriya və Livanın milli istiqlaliy- | ||
+ | yəti uqrunda mubarizədə iittirak et- | ||
+ | MHULİH. -nin 2-ci qurultayında | ||
+ | (1944) partiyanın nizamnaməsi və pro- | ||
+ | qramı qəbul olunduy, SKP iki mustə- | ||
+ | qil partiyaya — və /Tivan Kommu- | ||
+ | nist Partiyasına (LKP) ayrıldı. | ||
+ | 1947 ildə siyasi partiyaların fəaliy- | ||
+ | yəti qadaran edildikdən sonra hər iki | ||
+ | partiya yenidən birlətərək Suriya və | ||
+ | Livan Kommunist Partiyası (SLKP) | ||
+ | adlandı (1948). 1954 ildə SLKP acıq | ||
+ | fəaliyyətə bapladı. 1958 ildə Bir- | ||
+ | ləpmin Ərəb Respublikası (BƏR) ya- | ||
+ | radılarkən çmumi mərkəzi rəhbərlik | ||
+ | saxlanmaqla SLKP SKP və LKP-ə ay- | ||
+ | rıldı. SKP 1963 ildə hakimiyyət ba- | ||
+ | iına kecmii Ərəb Sosialist Dircə- | ||
+ | lim Partiyasının (ƏSDİP) həyata ke- | ||
+ | cirməyə baipladıqı tərəqqipərvər so- | ||
+ | sial-iqtisadi dəyitiklikləri, Suriya | ||
+ | həkumətinin antiimperialist xarici | ||
+ | siyasətini mudafiə etdiyini bildir- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | V. İ, Surikov, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURİKOV | ||
+ | |||
+ | |||
+ | di, SSRİ və digər sosialist əlkələri | ||
+ | ilə əməkdaplıqı daha na KeHHULƏH- | ||
+ | dirmək məvqeyindən cıxıpt etdi. 1969 | ||
+ | ildə SKP-nin 3-cu qurultayında par- | ||
+ | tiyanın iqtisadi və aqrar məsələlə | ||
+ | uzrə proqramı qəbul olundu. SKP. | ||
+ | NİN 4-cu qurultayı (1974) partiyanın | ||
+ | siyasi proqramını təsdiq etdi: nizam- | ||
+ | namədə bə”zi dəyiptikliklər edildi. | ||
+ | SKP-nin 5-ci qurultayında (1980) par- | ||
+ | tiya proqramına əlavələr edildi və | ||
+ | Yeni nizamnamə layihəsi qəbul olundu. | ||
+ | kp numayəndə hey”əti Kommunist | ||
+ | və fəhlə partiyalarının beynəlxalq | ||
+ | Moskva mupavirələrində (1957, 1960, | ||
+ | 1969) iptirak etmii və onların sə- | ||
+ | nədlərini bəyənmipdir. SK11 demo- | ||
+ | ə 5— prinsipi əsasında | ||
+ | rulmutidur. Ali orqanı q ltay- | ||
+ | dır. CKİİ MK-nın Bait aranı Xa- | ||
+ | nun Baqdaidır. Mərkəzi orqanı 4Ni- | ||
+ | dal əii1-pə”bg qəzetidir. | ||
+ | SURİYALILAR, Suriya ərəb- | ||
+ | lər i—Suriyanın əsas əhalisi, mil- | ||
+ | lət. .. 7 mln.-dan coxdur (1978). 200 | ||
+ | min nəfərdən coxu xaricdə (əsasən | ||
+ | Cənubi Amerikada) yapayır. Ərəb di- | ||
+ | linin Suriya dialektində danıptır- | ||
+ | lar: 8696 –i mӱsəlman, qalanları xris- | ||
+ | tiandır. S.-ın kicik bir qismi qəbi- | ||
+ | lə-tayfa mӱnasibətlərini saxlayır. | ||
+ | Əsas məpquliyyətləri əkincilik, ya- | ||
+ | rımkəcəri maldarlıqdır: bir hissə- | ||
+ | Sİ sənayedə calıır. Tarix, təsərru- | ||
+ | fat və mədəniyyətləri haqqında bax | ||
+ | Cupufa, Ərəblər məqalələrinə. | ||
+ | SӰRİKOV Vasili İvanovic (24.1. | ||
+ | 1848, Krasnoyarsk—19.3.1916, Mosk- | ||
+ | va)—rus boyakarı. Kazak ailəsində | ||
+ | doqulmuppdur. Peterburq Rəssamlıq | ||
+ | Akademiyasında oxumutdur (1869— | ||
+ | 75: 1893 ildən həqiqi uzvu). Təhsil | ||
+ | illərində tarixi boyakarlıqa mura- | ||
+ | ciət etmi(t, akademik incəsənətin | ||
+ | pərtiliklərindən uzaqlamaqa sə”y | ||
+ | gəstərmitdir (“Knyaz məhkəməsiə, | ||
+ | 1874, Tretyakov qalereyası, Moskva). | ||
+ | 1877 ildən Moskvada yatamındır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Mӱntəzəm surətdə Sibirə səfərə cıx- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rn | ||
+ | |||
+ | |||
+ | aBoyar arvadı Morozovay), 1887, Tretyakov qalereyası. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 87 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ? mı, Donda Bən | ||
+ | Volqada (1901—O03), | ||
+ | |. Krımda (1913) ol- | ||
+ | |i mutdur. Almaniya, | ||
+ | 5 Avstriya | ||
+ | 21 (1883—84), İsvec- | ||
+ | | rə (1897), İtaliya | ||
+ | | (1900) və İspani- | ||
+ | İ yaya (1910) səyahət | ||
+ | etmipdir. Pered- | ||
+ | 4 vijniklər cəmiy- | ||
+ | i yətiin və Rus | ||
+ | Rəssamları İtti- | ||
+ | faqının uzvu idi. | ||
+ | 1880-ci illərdə S, əzunun ən məphur | ||
+ | əsərləri olan “Stereles e”"damının | ||
+ | səhəriv (1881), “Mentikov Beryozo- | ||
+ | vodaq (1883), “Boyar arvadı Morozovav | ||
+ | (1887, hamısı Tretyakov qalereyasın- | ||
+ | dadır)" adlı monumental-tarixi tab- | ||
+ | lolarını cəkir. Rəssam, əsas ipti- | ||
+ | rakcısı xalq kutləsi olan bu əsər- | ||
+ | lərdə xalqın gucunu gestərir, TYEBƏT- | ||
+ | li xarakterlər yaradır. S. novator | ||
+ | tipli kompozisiyalarında insan gut- | ||
+ | ləsinin hərəkəti, duyquların murək- | ||
+ | kəb qamması, hadisələrin dərin daxi- | ||
+ | li mə”nasını ifadə edir, rənglərin | ||
+ | dolqun ahəngdarlıqına nail olur, | ||
+ | rəng və faktura vasitəsilə obrazın | ||
+ | psixoloji xarakteristikasını guc- | ||
+ | ləndirir. 1888 ildə arvadı əldugdən | ||
+ | sonra S. kəskin ruhi sarsıntı kecir- | ||
+ | mitp, bir muddət rəssamlıqdan1 əl | ||
+ | cəkmitdir. Sibirə səfərdən (1889— | ||
+ | 90) sonra yaratdıqı “Qar ppəhərci- | ||
+ | yinin alınmasıq (1891, Rus muzeyi, | ||
+ | Leninqrad) tablosunda S. məH, car- | ||
+ | lam və cəsur xalq kutləsinin obra- | ||
+ | zını ən plana cəkmitdir. 1890-cı | ||
+ | illərdə yaratdıqı tarixi tablola- | ||
+ | rında S, rus xalqının tarixi kec- | ||
+ | mipinə aid hadisələri (cYermakın | ||
+ | Sibiri fəth etməsiə, 1895, Rus muze- | ||
+ | yi), rus deyutculərinin cəsurluru- | ||
+ | nu (“Suvorovun Alp daqlarını api1- | ||
+ | ması, 1899, Rus muzeyi) əks etdirir. | ||
+ | İrtica illərində demokratik ən"ənə- | ||
+ | lərə sadiq qalan S. “Stepan Razin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | "ə, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ıl R. | ||
+ | |||
+ | 1 | | ||
+ | iyə iH c öl | ||
+ | c AK, Lİ | ||
+ | |||
+ | / | | ||
+ | |||
+ | 4 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ü | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | " 4 R | ||
+ | | : D “ : 8 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Moskva, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 88 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ek Yaa ə M du 0 AN | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURİNAM | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | (1903 ildə batlamınpdır: Rus muze- | ||
+ | yi) əsəri uzərində intləmi(i, 1909 və | ||
+ | 1911 illərdə Puqacova həsr olunmuit | ||
+ | tablo ucun eskiz və rəsm yaratmıiq- | ||
+ | dır. S. coxlu akvarel (əsasən mənzərə) | ||
+ | cəkmiidir. Moskva Rəssamlıq İN-tu- | ||
+ | na S.-un adı verilmiit, Krasnoyarskda | ||
+ | ev muzeyi acılmıit və abidəsi (tunc, | ||
+ | qranit, 1954) qoyulmuidur. | ||
+ | |||
+ | Əd.. Kemenov V. S., İstorices- | ||
+ | kal jivopish Surikova. 1870—1880-e qq., | ||
+ | M., 1963, yenə onun, Vasilii Suri- | ||
+ | kov. Alhbom, M., 1958. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | CYPMHAM (Suriname), CypnHaM | ||
+ | Respublikası (Republiek Su- | ||
+ | riname). | ||
+ | |||
+ | Yuyuu mə"nymar, HəHyön Amepun- | ||
+ | kanın (1pm.-11.-ində dəvlət. Q.-dən Qa- | ||
+ | yana, c.-dan Braziliya, p:.-dən Fran- | ||
+ | sa Qvianası ilə həmsərhəddir. PTm.- | ||
+ | dan Atlantik okeanı ilə əhatələnir. | ||
+ | Sah. 163,3 min km2-dir. Əh. 349 min | ||
+ | (1981). Paytaxtı Paramaribo it.-dir. | ||
+ | İnzibati cəhətdən 9 mahala bəlunur. | ||
+ | |||
+ | Devlət qurulundlu. resp.-dır. | ||
+ | 1975 il Konstitusiyasına gərə dəv- | ||
+ | lət bapcısı parlamentin 5 il mud- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dətinə secdiyi prezidentdir. Qanunve- r | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rici hakimiyyət 4 il mӱddətinə seci- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lən ə parlamentə məxsus- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cra hakimiyyətini batpp nazirin | ||
+ | bapcılıqı ilə Nazirlər PQurası | ||
+ | (Hekumət) həyata kecirir, 1980 il | ||
+ | fevralın 25-dəki dəvlət cevrilipyin- | ||
+ | dən sonra hakimiyyət Milli-Hərbi | ||
+ | PTuraya gecmii, konstitusiyanın quv- | ||
+ | vəsi dayandırılmıtidır. 1982 ilin | ||
+ | martından muvəqqəti konstitusiya | ||
+ | quvvədədir. Y | ||
+ | |||
+ | Təbiət. C. TBHaHa )a)nacpıHbiH IIM.- | ||
+ | pt.-indədir (hund. 1280 m-dək, Vilhel- | ||
+ | min d.). PPm. sahilboyu bataqlıqlı ova- | ||
+ | lıqdır. Faydalı qazıntıları: bok- | ||
+ | sit, manqan filizləri, qızıl. İQli- | ||
+ | mi subekvatorial, isti və daimi ru- | ||
+ | oan rta aylıq ər, 26— | ||
+ | 28*S, illik yaqıntı 2300—3 mm. | ||
+ | Cayları: Koranteyn, Koppename, Su- | ||
+ | |||
+ | inam, Maroni və s. Ərazinin təqr. | ||
+ | 092--i həmitəyatıl mepələrlə ərtu- | ||
+ | ludur. Heyvanları: meymun, yaquar, pu- | ||
+ | ma, qarıpqayeyən, tapir və s. Y1oxlu | ||
+ | qupl və surunən var. | ||
+ | |||
+ | Əhali. I alanin 195 396-i Hindi- | ||
+ | standan gəlmələr, 29,196-i eollar, | ||
+ | 14,995 -i indoneziyalılar, 12,926-H zən- | ||
+ | cilər və hindilər, 6,49,-i cinlilər, | ||
+ | 1,292-i avropalılardır (1979). Rəsmi | ||
+ | dil Niderland (Holland) dilidir. | ||
+ | Dindariri mӱsəlman, hinduist və s.- | ||
+ | dir. Orta sıxlıq 1 km"-də təqr. 4 HƏ- | ||
+ | fərdir (1980). İri pəhərləri: Para- | ||
+ | maribo—150 min (1980), Nyiv-Nikgeri. | ||
+ | |||
+ | Tarixi məlumat. ərazisini | ||
+ | ilk dəfə 1499 ildə ispan dəniz səy- | ||
+ | yahı Alonso de Oxedo tədqiq etmip- | ||
+ | dir. 1551 ildə Niderland tacirlə- | ||
+ | ri Surinam cayının (adı buradan- | ||
+ | dır) mənsəbində kicik bir faktori- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | du om nn... ilk... illi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ya yaratdılar. 1553 il- | ||
+ | dən spaniyanın mulku | ||
+ | idi: 1630 ildə ingilis- | ||
+ | lər tutmuqidular. 1667 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ( | ||
+ | |||
+ | |||
+ | m. | ||
+ | Li | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ildə İngiltərə S.-ı Ye- I 6 —— — x — — LU | ||
+ | : |/u-Ams 1 = xepu— ==), * ər I d -——— | ||
+ | HH Amsterd amın (indiki 2 ə iğ ——= a ii oç— | ||
+ | z : = R ə oL Yİ İY nn - | ||
+ | Nyu-York) əvəzinə Nider- “kr Qə Kotab : | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | landa Ky3əlTə getdi. 1682 | ||
+ | ildə Niderland həku- | ||
+ | məti S.-ı Vest-Hind | ||
+ | iirkətinin sərəncamına | ||
+ | |||
+ | |||
+ | verdi. Afrikadan gəti- | ||
+ | rilən zənci qulların | ||
+ | amansız istismarı 17 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əsrin ortalarından baii- | ||
+ | layaraq S.-da bəyuk usyan- | ||
+ | lara səbəb oldu. 17 əs- | ||
+ | rin sonu—18 əsrin əv- | ||
+ | vəllərində qulların bir | ||
+ | hissəsi meipələrə cəki- | ||
+ | lərək, əzlərinin mustə- | ||
+ | qil icmalarını yaratdı- | ||
+ | lar. orrnin maronlar | ||
+ | adlanan ameiqə zənci- | ||
+ | ləriənin hərbi dəstələri | ||
+ | 1772 ildə Paramaribonu, | ||
+ | ələ gkecirdilər, 1780 il | ||
+ | usyanından sonra isə kə- | ||
+ | ləlikdən azad olmaları | ||
+ | barədə təminat aldılar | ||
+ | (S.-da keləlik qəti ola- | ||
+ | raq 1863 ildə ləəv olun- | ||
+ | mupdur). 1799 ildə S.-ı İngiltərə | ||
+ | ələ kecirmit, lakin Amyen sulh mu- | ||
+ | qaviləsinə (1802) əsasən yenidən Ni- | ||
+ | derlanda larmaa MƏB olmundu. | ||
+ | S. 1866 ildə Niderland Qvianası adı | ||
+ | ilə mustəmləkə statusu almıpdı. | ||
+ | Yerli əhalinin artan narazılıqının | ||
+ | qarpısını almaq məqsədilə Niderland | ||
+ | hekuməti S.-ın mustəmləkə statusun | ||
+ | |||
+ | əsmən ləqv etməyə məcbur oldu. S. | ||
+ | 1922 ildə Niderland krallıqına | ||
+ | birlətminl ərazi, 1954 ilin deka- | ||
+ | brında isə onun tərkib hissəsi e"lan | ||
+ | edildi. 1975 il noyabrın 25-də is- | ||
+ | tiqlaliyyət aldı. 1980 il fevralın | ||
+ | 25-də hərbi cevrilipq nəticəsində əl- | ||
+ | gədə hakimiyyət antiimperialist məv- | ||
+ | qelərdə duran Milli Hərbi PQuranın | ||
+ | (MHİP) əlinə kecdi. erika impe- | ||
+ | rializminin kəməyinə arxalanan da- | ||
+ | xili irticanın arasıkəsilməz sui- | ||
+ | qəsdlərinə baxmayaraq MHİPP həkuməti | ||
+ | əlkədə mutərəqqi islahatlar xəttini | ||
+ | davam etdirir. Yeni həkumət zəhmət- | ||
+ | kelp təbəqələrin mənafeyinə cavab ve- | ||
+ | rən bir sıra muhum tədbirlər həyata | ||
+ | kecirmittdir. 2 ilin martında | ||
+ | quvvəyə minmiti mӱvəqqəti konstitu- | ||
+ | siya əlkədə gedən mӱtərəqqi sosial- | ||
+ | iqtisadi dəyipikliklərin genitlən- | ||
+ | dirilməsi /Cun uk imkanlar ac- | ||
+ | mıtpdır. S.. BMT-nin şu dekabr) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | iz | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və Amerika Dəvlətləri Təpilatının | ||
+ | uzvudur. 1975 ilin | ||
+ | noyabrında SSRİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ilə diplomatik mu- | ||
+ | nasibətlər yarat- | ||
+ | mıtpdır. SSRİ | ||
+ | ilə S. arasında | ||
+ | mədəni və elmi | ||
+ | əməkdatlıq haqqın- | ||
+ | da mutavilə imza- | ||
+ | lanmındır (1981). | ||
+ | |||
+ | Siyasi partiya- | ||
+ | lar və Həmkarlar | ||
+ | ittifaqları, 5 | ||
+ | Milli Parti- | ||
+ | yası—1946 ildə | ||
+ | yaradılıb. M u- | ||
+ | tərəqqi Xalq | ||
+ | Partiyası | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURİNAM | ||
+ | bı—yjfyəyiəə —|—–—–—–—–=Y=Y–=— . | ||
+ | =——K=1--L=A=İ-1=İ—k——0—K—E—k=N=ı= | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | R | ||
+ | 2 A” | ||
+ | a | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Paramaribo məhəpmnxə KY"ə. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | — | ||
+ | 75 15064İ———— —————— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əə : : | ||
+ | ə JKenna:430 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ST qy | ||
+ | ni | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Vakeninken Yenni) Boskamal) =— | ||
+ | ç Onvervaatt)Ə Yo, Müneo | ||
+ | |||
+ | |||
+ | == | ||
+ | — 11 | ||
+ | -- | ||
+ | = | | ||
+ | I | ||
+ | ii | ||
+ | 4 | ||
+ | I | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Göz | ||
+ | Aatu na £7 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | : ( | ||
+ | (4, kopomdoy "q | ||
+ | =4= | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Zandereyy | ||
+ | | vitaqron C | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | -– | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | BraunsveqC- = | ||
+ | = — = | ||
+ | 1 6— 58 = | ||
+ | 4 ev miz | | ||
+ | ət ə Brronoponda 4 | ||
+ | , Aurora"U ünÜü., = 4 | ||
+ | ə x | ||
+ | RMalobbi = ə | ||
+ | I r "—— 4” me | ||
+ | 22 ODYumu AÇ | ||
+ | 6 Qranbori)/ Kottika ə | ||
+ | Apetina q iz | ||
+ | / = 0 ə = | ||
+ | o / "ona" E. | ||
+ | Pontutu yə 00 | ||
+ | g 3 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | “di | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | - = / | ||
+ | 884 Alupi sr 2 4 | ||
+ | es ə = oro Ho... = | ||
+ | DƏ: gi məyə gg a | ||
+ | 23 a” "Up 110 “a 2) | ||
+ | gə, Arnuxoaau “ze. i ə am. | ||
+ | kom 2 | m 7 Y m ak s | ||
+ | a” ili, | ||
+ | B.E (İL ET A | ||
+ | Gü" ry, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (1946) Kaytm TaHn İllepcary- | ||
+ | an İndoneziya (1947), Mutə" | ||
+ | rəqqi Milli Partiya, Su- | ||
+ | rinam Demokrat Partiya- | ||
+ | sı, Surinam alq Parti- | ||
+ | yası (1958), İnqilabiCəbhə | ||
+ | —1981 ilin noyabrında yaradılıb. | ||
+ | Antiimperialist məvqelərdə duran və- | ||
+ | tənpərvər demokratik quvvələri bir- | ||
+ | dipdirir. Surinam Həmkar- | ||
+ | lar trnftkexarı Federa- | ||
+ | siyası|y utərəqqi Fəh- | ||
+ | lə Təpkilatı (1948). | ||
+ | İqtisadiyyat. Umumi milli gəli- | ||
+ | rin 2096-ini mə”dən sənayesi, 596-ini | ||
+ | e”maledici sənaye, 996 a balıq- | ||
+ | cılıq və melpə təsərrufatı veri | ||
+ | (1979). S. boksit cıxa səra | ||
+ | (1981 ildə 4 mln. tq 9096-i ABPQ-a | ||
+ | gendərilir) gerə kapitalist əlkə- | ||
+ | ləri arasında ilk yerlərdən birini | ||
+ | tutur. Aluminium istehsalı, k.t. | ||
+ | məhsulları e”malı (təkər, yaq və s.), | ||
+ | taxta-palban, aqac e"malı muəssisə- | ||
+ | ləri var. Cəltik, ptəkər qamıtqı, ba- | ||
+ | nan, sitrus meyvələri, tərəvəz və s. | ||
+ | becərilir. Qaramal, donuz, dava | ||
+ | saxlanır. D.y.-larının uz. təqr. 200 | ||
+ | km, avtomobil yollarının uz. 2,5 min | ||
+ | km-dir (1977). Əsas dəniz portları | ||
+ | Paramaribo və Munqo, iri aeropor- | ||
+ | tu Zandereydir. ksit, aluminium- | ||
+ | oksid, aluminnum, mepqə material- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SURXANDƏRYA VİLAYƏTİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 89 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ları, K.t. məhsulları və s. ixrac edi- | ||
+ | lir. Xammal və yarımfabrikatlar, | ||
+ | yanacaq, avadanlıq və s, idxal olu- | ||
+ | nur. Ticarəti, əsasən, ABP1, Nider- | ||
+ | land, AFR, B. Britaniya və s. elkə- | ||
+ | lərlədir. Pul vahidi Surinam qul- | ||
+ | denidir. | ||
+ | |||
+ | Səhiyyə. 1972 ildə S.-da əhali- | ||
+ | nin hər min nəfərinə duppən doqum | ||
+ | sayı 37,5, əlum sayı 6,1 olmuzidur. | ||
+ | Əlkədə malyariya, cuzam, baqırsaq | ||
+ | infeksiyası, vərəm geniiy yayılmın- | ||
+ | dır. S.-da 1910 carpayılıq (əhali- | ||
+ | nin hər min nəfərinə 4,5 carpayı) | ||
+ | 16 xəstəxana muəssisəsi, 180 həkim | ||
+ | (əhalinin hər 2,3 min nəfərinə 1 Hə- | ||
+ | gim), 19 diiq həkimi, 16 əczacı, 960 | ||
+ | orta tibb ikicisi = (1972). Həkim | ||
+ | kadrları un-tin ti fakultəsində | ||
+ | hazırlanır. | ||
+ | |||
+ | Maarif. 6—12 yaplı utpaqların | ||
+ | 6 illik ibtidai təhsili icbaridir. | ||
+ | Orta umumtəhsil və pepə məktəblə- | ||
+ | ri ilə Yanaqpı, əlkədə un-t, 1 pedaqo- | ||
+ | ji və il ilə in-tu fəaliyyət | ||
+ | gəstərir. Paramariboda Mədəni mər- | ||
+ | kəz, kitabxana, muzey var. | ||
+ | |||
+ | Mətbuat, radio veriliiyləri, te- | ||
+ | leviziya. Gundəlik qəzetləri: “De | ||
+ | vare teydə (1957), “De Vestə (1909). | ||
+ | Surinams Nivs Agentsxap milli in- | ||
+ | |||
+ | rmasiya agentliyi 1977 ildə yara- | ||
+ | dılmındır. Radio verilipləri və | ||
+ | televiziya xidməti idarələri 1965 | ||
+ | ildən 25. gestərir. | ||
+ | |||
+ | Ədəbiyyat. S. ədəbiyyatı Surinam | ||
+ | və Niderland dillərində inkitpaf | ||
+ | edir. X. Sxauten (18 əsr) və Y. Kinq | ||
+ | (19 əsr) əz pe”"rləri ilə Surinam di- | ||
+ | lində ədəbiyyatın əsasını qoymuyi- | ||
+ | lar. 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllə- | ||
+ | rində Surinam dili qadaqran olun- | ||
+ | muӱlidu. 20 əsrin 20—30-cu illərində | ||
+ | |||
+ | iderland dilində yazan A. Helman, | ||
+ | xususilə mustəmləkəcilik əleyhinə | ||
+ | inqilabi tpe"rlər muəllifi A. ne Kom | ||
+ | tanınmınlar. 40-cı illərdə Suri- | ||
+ | nam dilində ədəbiyyat dircəlməyə | ||
+ | bapladı. Milli pquurun formalaii- | ||
+ | masında maarifci İ. A. Q. Kunder- | ||
+ | sin muhum rolu olmupdur. Ilə | ||
+ | sa (əsl adı X. F. Zil) yeni S. ədə- | ||
+ | biyyatının ilk nuçmunələrini yarat- | ||
+ | mıtpdır. A. Sanqodare, Verlogen | ||
+ | Bə P, Dobrunun ipe"rlərində sosial | ||
+ | problemlər əsas yer tutur. Nəsr, əsa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sən, Niderland dilində yaradılır | ||
+ | (B. Vyanen, L. van Mulir, A. Q. Fer- | ||
+ | rir və 6 . | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 5.). | ||
+ | SURKOV Aleksey Aleksandrovic (13. | ||
+ | 10.1899, indiki Yaroslavl vil., Rı- | ||
+ | iz : HHCK r-nu, Ora - | ||
+ | | nevo k.— 15.6. 1983, | ||
+ | — Moskva) — rus so- | ||
+ | vet pairi, ictimai | ||
+ | xadim. Sosialist | ||
+ | Əməyi Qaəhrəmanı | ||
+ | (1969). SSRİ Dev- | ||
+ | lət mukafatı (1946, | ||
+ | 1951), Beynəlxalq | ||
+ | Botev mukafatı | ||
+ | |||
+ | laureatı. | ||
+ | ildən Sov. | ||
+ | |||
+ | İKP uzvu. Əsərlə- | ||
+ | | ri 1918 ildən cap | ||
+ | olunur. “Yapıdları (1934), “Biz belə | ||
+ | boy atdıqqə (1940) və s. gitablarındakı | ||
+ | pe”rlər Vətəndaiy mӱharibəsinin qəh- | ||
+ | rəmanlıq romantikası ilə aiılan- | ||
+ | mhiidır. Beyuk Vətən muharibəsi dev- | ||
+ | ru pe"rlərində |“ Moskva yaxınlı- | ||
+ | tında dekabrə (1942), *“Hucum (1943), | ||
+ | “Qisas alan Rusiyaə (1944) və s. kitab- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | larıy sovet adamlarının qələbəyə | ||
+ | inamı, deyçit rəipadəti əksini tap- | ||
+ | mıpdır. c“Dunyaya sulhə (1950), 4Pərq | ||
+ | və Qərbə (1957), *İnsanlıq haqqında | ||
+ | HərMəəs (1961), *Xopbəxtlik nədir? | ||
+ | (1969) və s. ipe”r kitablarının muəl- | ||
+ | lifidir. Azərb.-a həsr olunmuit ocerk- | ||
+ | ləri (“Qara və aq qızıl diyarıə, | ||
+ | “Neft paytaxtıq) var. Əsərləri bi | ||
+ | |||
+ | sıra dillərə, o cumlədən Azərb. | ||
+ | dilinə tərcumə olunmusqidur. Muxtə- | ||
+ | sər Ədəbiyyat Ensiklopediyasının (c. | ||
+ | 1—9, 1962—78) Baqi redaktoru, SSRİ | ||
+ | Yazıcılar İttifaqı İdarə Hey"ətinin | ||
+ | katibi idi (1949 ildən: 1953—59 il- | ||
+ | lərdə birinci katibi olmudur). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (0) Sov.İKP Mərkəzi Təftiiy Komissi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yasının uzvu (1952—56), Sov.İKP | ||
+ | MK uzvluyunə namizəd (1956—66) se- | ||
+ | cilmipdi. SSRİ Ali Sovetinin (4— | ||
+ | 10-cu caqırın) deputatı, Umumdun- | ||
+ | ya Sulh Purasının uzvu (1953 ildən) | ||
+ | olmupdur. 4 dəfə Lenin ordeni, 4 | ||
+ | baiqa orden və medallarla, BXR-in | ||
+ | Kirill və Mefodi ordeni ilə təltif | ||
+ | edilmitdir. | ||
+ | Əsəri: Sobr. | ||
+ | 1978—80. | ||
+ | Əd. Reznik O,, Aleksen Surkov. | ||
+ | Ocerk jizni i tvorcestva, M., 1979, | ||
+ | SӰ ROJ—rus mənbələrində (14—15 | ||
+ | əsrlər) Sudak 1p.-nin adı. | ||
+ | SURRA— Azərb.SSR Sabirabad r-nun- | ||
+ | da kənd. S. sovetliyinin mərkəzi. R-n | ||
+ | mərkəzindən 12 km ptm.-pp.-də, Kur | ||
+ | cayının sahilində, PQirvan duzuӱndə- | ||
+ | dir. ƏH. 1030(1985): pambıqcılıq, ta- | ||
+ | xılcılıq və heyvandarlıqla məpqqul- | ||
+ | dur. .” məktəb, klub, kitabxana var. | ||
+ | CYPPFH (Curri) Bayram (1862—29.3. | ||
+ | 1925)— Albaniya siyasi və hərbi xadi- | ||
+ | mi. Pimali Albaniyada Osmanlı | ||
+ | hekmranlıqına qarpitı mubarizənin | ||
+ | (1910—12) və Albaniya usyanının | ||
+ | (1912) rəhbərlərindən biri. Əlkənin | ||
+ | istiqlaliyyəti e"lan olunduqdan (1912) | ||
+ | sonra mӱvəqqəti həkuməti mudafiə | ||
+ | erMuu, 1920 ildə portfelsiz nazir | ||
+ | vəzifəsini tutmuzidu. eodal sepa- | ||
+ | ratcılara və xarici mudaxiləcilə- | ||
+ | rə qarpqı silahlı mӱbarizənin (1920, | ||
+ | iyun-avqust) təpkilatcılarından idi. | ||
+ | Zoqunun feodal-mulkədar qruplay- | ||
+ | masına qaripı 1924 il usyanında fəal | ||
+ | iptirak etmit, 1924 ildə T. Noli | ||
+ | Hekumətində hərbi nazir vəzifəsini | ||
+ | tutmulidu. Usyan mərlub edildikdən | ||
+ | sonra mubarizəni davam etdirmiitn- | ||
+ | di: Draqobin d-rında vuruma za- | ||
+ | manı həlak olmutdur. | ||
+ | CYPPOTAT (nar. surrogatus—ənəsH- | ||
+ | Hə secilmitt, baiqasının yerinə qo- | ||
+ | yulan)—1) elə bir məhsuldur (yaxud | ||
+ | predmetdir) ki, bə"zi xususiyyətləri | ||
+ | mumi olan, lakin keyfiyyətcə ondan | ||
+ | ə əbrərəkək bapqa bir məhsulu (yaxud | ||
+ | predmeti) qismən əvəz edir. Məs., 1pə- | ||
+ | gər S.-ı saxarindir: qəhvə dəninin | ||
+ | S.-ı arpa, palıd qozası və s.-dir. | ||
+ | 2) Saxta, saxtalipdırılmı:qn, qəlp | ||
+ | |||
+ | |||
+ | məhsul. | ||
+ | |||
+ | SURSK (1953 ilədək Nikolski Xu- | ||
+ | tor qəs.)—RSFSR Penza vil.-ndə itə- | ||
+ | hər. Sura cayının (Volqanın qolu) | ||
+ | sol sahilindədir. Mahud kombinatı, | ||
+ | spirt və mexaniki-təkmə z-dları var. | ||
+ | SURXAB—orta əsrlərdə əbrizdə | ||
+ | gərgəmli ippəxslərin (əsasən ppair- | ||
+ | lərin) dəfn edildiyi 4 Məqbərət upi- | ||
+ | pquəra (4“PQairlər məqbərəsiə) qəbi- | ||
+ | ristanının yerlətdiyi məhəllə. S.-da | ||
+ | bir necə məscid və təkyə olmuptydur. | ||
+ | Qətran Təbrizi, Xaqani P/irvani, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | soc., t. 1—4, M., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Fələki PTirvani, Zəhirəddin Fərya- | ||
+ | bi, Mӱcirəddin Beyləqani, Kəmaləd- | ||
+ | din Xocəndi, habelə bir cox baltltka | ||
+ | məphur tplair, alim və din xadimlə- | ||
+ | rinin qəbri S.-dadır. Həmdullah Qəz- | ||
+ | vini, Dəvləttiah Səmərqəndi, Nadir | ||
+ | Mirzə Qacar və b. S. haqqında mə”lu- | ||
+ | mat vermitlər. Ehtimal ki, S. zəlzələ | ||
+ | və ya Səfəvi-Osmanlı mucharibələri | ||
+ | (17 əsr) pəticəsində darılmısdır. | ||
+ | SURXAY XAN QAZIQUMUXLU (/—- | ||
+ | 2)— Daqıstan feodalı (18 əsr). Əha- | ||
+ | linin ah ӱsul-idarəsinə qariı na- | ||
+ | razılırından istifadə edib Darısta- | ||
+ | nın c.-unda və PTirvanda hakimiyyəti | ||
+ | ələ gecirməyə calıdırdı. Muipkur- | ||
+ | lu Hacı Davud və bir sıra feodal- | ||
+ | larla ittifaq yaradan S.x.Q. 1721— | ||
+ | 28 illərdə bir necə dəfə Bakı, Gən- | ||
+ | cə, Quba və Niyazabada muvəffəqiy- | ||
+ | yətsiz hucumlar etdi. 1721 ildə PTa- | ||
+ | maxı S.x. Q. və muttəfiqləri tərə- | ||
+ | findən qarət olundu. 1734 ildə Na- | ||
+ | dir pahla deyutidə məqlubiyyətə ut- | ||
+ | rayan S.x.Q. Daqıstana cəkildi. | ||
+ | Əd. Aliev F. M., Antiiranskie | ||
+ | vıstuplenil MH borıba protiv turepkov | ||
+ | okgkupapii v Azerbaidjane v pervoN polo- | ||
+ | vine XU PT veka, B., 75. | ||
+ | SURXAY XAN QALASI— Azərb.SSR | ||
+ | Vartapen r-nu Yuxarı Filfili k. | ||
+ | yaxınlıqında tarixi-me"”marlıq abidə- | ||
+ | si. A. Bakıxanova gərə S.urxay xan | ||
+ | Qazıqumuxlu tikdirmiindir. Qəsr tip- | ||
+ | li, duzbucaq formalı qala birmərtə- | ||
+ | bəli bept otaqdan ibarətdir. Qalanın | ||
+ | ustu taqbənd formada tamamlanmıpq, | ||
+ | yan divarları isə mudafiə məqsədi | ||
+ | ilə taqların əsasından 1 cm Hundur- | ||
+ | luyə qaldırılmındır. S.q.-nın gn- | ||
+ | rip Yeri q. tərəfdən idi. Otaqlardan | ||
+ | Filfilcay dərəsinə cıxmaq ucun ye | ||
+ | altı yol olmutidur. S.q. kirəc məh- | ||
+ | lulu, caydaptı və bi:tmizn kərpicdən | ||
+ | tikilmitpdir. Qaladan ustundə Surxay | ||
+ | xanın adı olan mis cam və s. maddi | ||
+ | mədəniyyət numunələri apkar edilmiii- | ||
+ | dir. Devlət hrəfindək qorunur. | ||
+ | SURXANDƏRYA — Əzb.SSR-də val). | ||
+ | Amudəryanın sol qolu. Hissar sil | ||
+ | siləsinin c. yamacından baiylanan | ||
+ | Tupalanqdərya və Qarataq caylarının | ||
+ | birləmməsindən əmələ gəlir. Uz. 175 | ||
+ | km (Qarataqın mənbəyindən 287 km), | ||
+ | həvzəsinin sah. 13,5 MHH x24?. YeTyH- | ||
+ | də Cənubi Surxan su anbarı var. | ||
+ | SURXANDƏRYA VİLAYƏTİ—Ozb. | ||
+ | SSR-də vil. 1941 il martın 6-da təii- | ||
+ | kil edilmliidir. Resp.-nın c.-unda | ||
+ | yerlətir. C.-da Amudərya cayı boyu | ||
+ | SSRİ-nin Əfqanıstanla devlət sər- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Hədi kecir. Sah. 20,8 min km?, ƏH, | ||
+ | 1054 min (1984, 1 yanvar), 12 r-nu, 8 | ||
+ | pəhəri, 3 iitq var. Mərkəzi Qermez | ||
+ | |||
+ | |||
+ | i1.-dir. | ||
+ | |||
+ | Təbiət. Vil.-in mərkəzi və c. his- | ||
+ | cənəpn mu.-naH, q.-Dən və 11m.-q.-dən | ||
+ | Hissar silsiləsi və onun qolları, | ||
+ | il1.-dən Babataq silsiləsi, c.-dan Amu- | ||
+ | dərya vadisi ilə hududlanmıpn duzən- | ||
+ | likdir. Duzənlikdə qıpl isti, yay qız- | ||
+ | mar və quraq kecir. İllik yaqıntı du- | ||
+ | zənlikdə 130— mm, daqlıq sahələr- | ||
+ | də 445—625 mm. Əsas cayları: Sur- | ||
+ | xandərya və onun qolları, PTerabad. | ||
+ | Su anbarları (Cənubi Surxan, Uc- | ||
+ | qızıl və s.), suvarma kanalları var. | ||
+ | Boz, cəmən, cəmən-bataqlıq, cimli- | ||
+ | qonur, acıq-qonur torpaqlar yayıl- | ||
+ | mıtpdır. Dӱzənliyin bitki ərtuyundə | ||
+ | efemerlər, daqlarda efemerli taxıl, | ||
+ | subalp bitkiləri ustundur. Amudər- | ||
+ | ya vadisində tuqay mepqələrinə, daq- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 90 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURXKOTAL | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | larda isə ardıc, pustə və s. aqaclar- | ||
+ | dan ibarət mepqələrə rast gəlinir. | ||
+ | Ceyran, qayakecisi, uenunoHyay, hamar, | ||
+ | canavar, caqqal, tulku, qonur ayı, qır- | ||
+ | qovul, gəklik, toraray və s. var. Bu- | ||
+ | xara maralını və ilanları (efa, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | gӱrzə və s.) mӱhafizə məqsədi ilə 1964 6 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ildə qoruq ya adılmındır. | ||
+ | ali. Əzbəklər, taciklər, ruslar, | ||
+ | |||
+ | tatarlar, tӱrkmənlər və 6. yapayır. | ||
+ | Orta sıxlıq 1 km?-də Ə0,7 nəfərdir. | ||
+ | |||
+ | əhər əh. 2096-dir. PTəhərləri: Ter- | ||
+ | mez, Denau, Baysun, PTerabad və ş | ||
+ | |||
+ | Təsərrufat, Əsas sənaye sahələri: | ||
+ | Yeyinti (yar, meyvə-tərəvəz konservlə- | ||
+ | ri, ipərab, pivə z-dları, ət-sud kom- | ||
+ | binatı, dəyirman-kombinat), yungul | ||
+ | (pambıqtəmizləmə 3-du, tikiit, xalca, | ||
+ | ipək f-kləri), tikinti materialla- | ||
+ | rı. Muəssisələrin coxu Termez və | ||
+ | Denaudadır. Faydalı qazıntı (neft, | ||
+ | təbii qaz, dappq kəmur, polimetallar) | ||
+ | yataqları əsasında MƏ DƏn sənayesi | ||
+ | inkiptaf edir. K.t.-nda pambıqcılıq, | ||
+ | ipəkcilik, barcılıq, uzumculuk və | ||
+ | otlaq heyvandarlıqı muhum yer tutur. | ||
+ | Dənli, tərəvəz-bostan və yem bitkilə- | ||
+ | ri əkilir. Qaramal, davar (o cumlə- | ||
+ | dən qaragul qoyunu), donuz, at saxla- | ||
+ | nılır. Vil.-dən Daikənd—Termez — | ||
+ | Duppənbə, Termez — Kurqan-Təpə d.y. | ||
+ | xətləri kecir. Avtomobil nəql. inki- | ||
+ | mağ erMuum np. Termezdə SSRİ-nin və | ||
+ | ir sıra xarici əlkələrin Əfqanıs- | ||
+ | tanla iqtisadi əlaqələrində muhum | ||
+ | rol oynayan beynəlxalq cay portu var. | ||
+ | |||
+ | .V. Lenin ordeni ilə təlti - | ||
+ | mupdur (1967). ə | ||
+ | |||
+ | ədəni quruculuq, Vil.-də peda- | ||
+ | |||
+ | QOJİ in-t, pambıqcılıq və uzumcu- | ||
+ | luklə məpqqul olan 2 elmi st., əlkə- | ||
+ | ... əl Musiqili dram teat- | ||
+ | ) s. var. Əzbək dil | ||
+ | bayraqık (1935), a a | ||
+ | skoYe znamyaq (1941) vil. qəzetləri cı- | ||
+ | xır. Yerli radio verilitləri ilə | ||
+ | yanapı, Umumittifaq və Əzbəkistan | ||
+ | radiolarının, həmcinin Mərkəzi | ||
+ | Televiziyanın və Daikənd televizi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ya studiyasının veriliyilə : | ||
+ | iH aq i retran- | ||
+ | slyasiya ol əəə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | a olunur. | ||
+ | SU RXKOTAL Pimali Əfqanıstanda | ||
+ | 2—3 əsrlərə aid atəpgədə kompleksi- | ||
+ | nin yerlətdiyi təpə. Bapq məbəd Ku- | ||
+ | ian padtahı Kanipkaya həsr olun- | ||
+ | mupdur. Buradan heykəl fraqmentlə- | ||
+ | ri, me marlıq detalları, yunan əlif- | ||
+ | bası ilə Bəlx dilində yazılar tapıl- | ||
+ | mıtppdır. Mə"bədlərin arxitektura- | ||
+ | sında yerli və yunan bəzəkləri y)- | ||
+ | qunlatpdırılmındır. | ||
+ | |||
+ | Əd. Masson BV. M., R | | ||
+ | V. A., İstoril Ak pad, ki | ||
+ | 1964. | ||
+ | SUS (.-..,.)— Tupisdə iyəhər və port, | ||
+ | Sus vil.-nin inz.m. ƏH, 70 min (1975). | ||
+ | Nəql. qovitaqı, Kustar istehsal inki- | ||
+ | iaf etmiiidir. Toxuculuq və yeyinti | ||
+ | sənayesi mӱəssisələri, avtomobilqu- | ||
+ | raidırma z-du, HEC, me"marlıq abi- | ||
+ | dələrindən ribat (qala, 8 əsr), əl- | ||
+ | Xələf burcu, istehkam, Beyuk məscid | ||
+ | (hamısı 9 əs ), Sidi Əli-Ammar məs- | ||
+ | cidi, əl-Qubbə kəpku (10—11 əsrlər) | ||
+ | var. E.ə. 9 əsrdə finikiyalılar sal- | ||
+ | mıidır. | ||
+ | CYCA) — Azərb.SSR Quba r-nunun | ||
+ | M kozetliyində kənd. R-n mərkə- | ||
+ | |||
+ | ƏN 22 km q.-də, dar ətəyindədir. | ||
+ | ƏH. 594 (1985). Əsas təsərrufatı Hey | ||
+ | vandarlıqdır. Orta məktəb, tibb mən- | ||
+ | təqəsi, me"marlıq abidələrindən məs- | ||
+ | cid (1854 il) var. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rus dilində cLenin- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUSAYQIMLAQ— Azərb.SSR Xacmaz | ||
+ | r-nunda kənd. S. sovetliyinin mərkə- | ||
+ | zi. R-n mərkəzindən 32 km mM.-na, | ||
+ | Bakı— Moskva d.y. kənarında, Samur | ||
+ | — Dəvəci ovalıqındadır. Əh. 652 | ||
+ | (1985), tərəvəzcilik, heyvandarlıq və | ||
+ | aqcılıqla məpquldur. Səkkizillik | ||
+ | məktəb, kitabxana, mo məntəqəsi var. | ||
+ | SUSAMIRTAU—Tyantianda dar sil- | ||
+ | siləsi. Uz. təqr. 125 km. Maks. hund. | ||
+ | 4048 m-dir. Qranit və metamorfik | ||
+ | iistlərdən təpkil olunmutdur. Buz- | ||
+ | laqlar var. Dar mənin: və dayplı | ||
+ | Yuksək daqlıq landiyaftları ustundur. | ||
+ | SUSANİN İvan (ə, 1613)- 17 | ||
+ | əsrin əvvəlində rus xalqının Polipa | ||
+ | mudaxiləcilərinə qarpı azadlıq mu- | ||
+ | barizəsinin qəhrəmanı. 1613 ilin qı- | ||
+ | pyında polyak ptlyaxta dəstəsi Kostro- | ||
+ | ma qəzasının Domnino k.-ə.—Roma- | ||
+ | novların mulkçnə (car Mixail Fyo- | ||
+ | dorovic burada idi)gedib catmaq ucun | ||
+ | S.-ni bələdci geturmutdu. S. dəstəni | ||
+ | bataqlıq meiyədə qəsdən azdırmız və | ||
+ | buna gerə də əldurulmutidur. S.-in | ||
+ | qəhrəmanlıqrı bədii ədəbiyyatda və | ||
+ | . İ. Qlinkanın “İvan Susaninə | ||
+ | operasında əks etdirilmiptdir. Kos- | ||
+ | tromadı S.-ə abidə qoyulmuzid r. | ||
+ | Y-CEHT-MAPVI (S ault S ainte Manə) | ||
+ | — ABİQ və Kanadada Yuxarı gel ilə | ||
+ | Huron gəlunu birlətdirən kanallayi- | ||
+ | dırılmıpt su Yolu. Uc paralel kanal- | ||
+ | dan ibarətdir, bunların ikisi ABİPP- | ||
+ | da, biri Kanadadadır. Kanallarla | ||
+ | ildə təqr. 100 mln. t yuk (əsasən | ||
+ | taxıl, dəmir filizi) dapınır. | ||
+ | SUSƏNİ (?—?)—16 əsr Azərb. tpai- | ||
+ | ri. Həyat və yaradıcılıqı taala | ||
+ | mə”lumat cox azdır. TPah İsmayıl | ||
+ | Xətai sarayına yaxın olmupdur. Sa- | ||
+ | dıq bəy Əfiarın 4“Məcmə ul-xəvasə | ||
+ | təzkirəsində verilmiit 3 beyt pie”rin- | ||
+ | dən yaradıcılıqına əzbək ədəbiyya- | ||
+ | tınNIn tə”siri gerunur. | ||
+ | SUSƏRCƏSİ (Stpshiz)—sərcəkimilər | ||
+ | dəstəsinə aid qupl cinsi. Bədəninin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | uz.17—20 sm, cəkisi 50—80 q olur. Lə- D | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nəK ertuyu sıxdır. Burun və qulaq | ||
+ | dəliklərinin dəri qapaqı var, Suyun | ||
+ | altında uzur, gəzir (15 san-dək qala | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bilir). Avropa, Afrika, Asiya və | ||
+ | Amerikada yayılmılndır. SSRİ-də | ||
+ | 2, adi S.s. və boz S.s., o cӱmlədən | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Asəpö.CCP-nə 1 neBy—a zu C. (C. cin- | ||
+ | sLiz) yayılmındır. Yuvasını cay, ka- | ||
+ | nal və axmazların sahilində qazır: | ||
+ | 3—7 ar yumurta qoyur. 16 gun kurt ya- | ||
+ | tır. Su cuculəri, su ilbizləri və xır- | ||
+ | da balıqlarla qidalanır. | ||
+ | |||
+ | SUSİMA— Koreya bokazında adalar | ||
+ | qrupu. Yaponiya ərazisidir. Sah. təqr. | ||
+ | 700 km?. ƏH. 57 min (1973). Hund. 649 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | m-ə qədərdir. HCəmənliklər və enliyar- | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | paqlı mepələr var. Kartof, dənli | ||
+ | bitkilər əkilir. Balıq ovlanır. | ||
+ | yaxınlıqında məphur Susima viria- | ||
+ | ması (1905) olmutdur. | ||
+ | |||
+ | SUSİMA BORAZI—–—Koreya borazı- | ||
+ | nın c.-p. hissəsinin kecmiyi adı: bax | ||
+ | PQərq kecidi. | ||
+ | |||
+ | SUSİMA VURUİYMASI (1905) — | ||
+ | Rusiya—Yaponiya muharibəsi (1904— | ||
+ | 05) dəvrundə rus eskadrası ilə yapon | ||
+ | donanması arasında purupma (27—28 | ||
+ | may) Susima borazında Susima a.-rı ya- | ||
+ | xınlıqında batp vermitdir. Baltik | ||
+ | dənizindən Uzaq PTərqə geəndərilmit | ||
+ | və Vladivostoka getmək ucun Susima | ||
+ | boqazına daxil olmupq 2-ci Sakit | ||
+ | okean eskadrası və 3-cu Sakit okean | ||
+ | eskadrasının 1-ci dəstəsi (30 hərbi | ||
+ | gəmi, komandanı Z. P, Rojestvenski) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ilə uz-uzə gələn yapon donanması (121 | ||
+ | deyuii gəmisi, komandanı X, Toqo) | ||
+ | həm sayca, həm də silah və texnika- | ||
+ | nın keyfiyyətinə gərə ustunluyə ma- | ||
+ | lik idi. Tezliklə dulun zirehli- | ||
+ | Sİ “Knyaz Suvorovg sıradan cıxdı, | ||
+ | Z. P. Rojestvenski yaralandı. Koman- | ||
+ | danlıq kontr-admiral N. İ. Neboqa- | ||
+ | tova təhvil verildi. Yapon donanma- | ||
+ | sına əsaslı mӱqavimət gəstərə bilmə- | ||
+ | yən rus eskadrası S.v.-nda tam mətrlu- | ||
+ | biyyətə uqrayaraq 20-dən cox gəmi itir- | ||
+ | di (Vladivostoka yalnızc Almazg krey- | ||
+ | seri və 2 mina gəmisi gedib cıxa bil- | ||
+ | di). S.v. Rusiyanın siyasi qurulutu- | ||
+ | nun curukluyunu, iqtisadi və vərən | ||
+ | geriliyini gestərdi. V. İ. Lenin S.v. | ||
+ | haqqında yazırdı: “Bunu hamı gezlə- | ||
+ | yirdi, lakin hec kəs guman etmirdi | ||
+ | ki, rus donanmasının məqlubiyyəti | ||
+ | belə amansızlıqla tar-mar olmaq də- | ||
+ | rəcəsinə catacaqdır... Bu, muӱtləqiyyə- | ||
+ | tin yalnız hərbi məelubiyyəti deyil, | ||
+ | tam hərbi irlasıdırq (Əsər. tam kul- | ||
+ | liyyatı, c. 10, səh. 266). A. S. Novi- | ||
+ | kov-Priboyun “Susimaq tarixi epope- | ||
+ | yası S.v.-na həsr edilmiidir. | ||
+ | CY-CVITM (Sioux City)—ABIII-na A /o- | ||
+ | va ittatında pəhər. Missuri cayı sa- | ||
+ | hilindədir. Əh. 86 min (1970). D.. | ||
+ | qovpaqrı. Ticarət mərkəzi. Yeyinti sə- | ||
+ | nayesi var. | ||
+ | |||
+ | SUSİCOVULU (aArvicola terrestris)— | ||
+ | KƏMHPHMHTƏD AHƏCTƏCHHHH nar cHuaHmna- | ||
+ | rı Fəs in ən məməli heyvan. Bə- | ||
+ | dəninin uz. 24 sm-ə, quyruqu 15 sm- | ||
+ | dək olur. Avropa, PTimali və qismən | ||
+ | Ən Asiyada yayılmıpndır. SSRİ-də | ||
+ | əlkənin q. sərhədlərindən it.-ə, Lena | ||
+ | cayı və Baykal gəlunə qədər, Azərb. | ||
+ | |||
+ | SSR-də, əsasən durqun və yaxud sakit | ||
+ | axan su hevzələrinin sahillərində | ||
+ | təsaduf olӱnur. İldə iki-uc dəfə | ||
+ | balalayır, hər dəfə 2—8 bala doqrur. | ||
+ | S. bitkiciliyə, batqcılıra və mettəci- | ||
+ | liyə zərər vurur. Tulyaremiya xəstə- | ||
+ | liyinin əsas mənbəyi və yayıcısıdır. | ||
+ | |||
+ | ərisi ikinci dərəcoli xəz kimi is- | ||
+ | tifadə olunur. | ||
+ | |||
+ | ӰSLOV Mixail Andreyevic (21.11. | ||
+ | 1902, indiki Ulyanonsk vil. Pavlovsk | ||
+ | F əs r-punun PTaxovsko- | ||
+ | : R | 1 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ye k. — 25.1,1982, | ||
+ | Moskva) — Kommu- | ||
+ | nist partiyası və | ||
+ | Sovet dəvlət xadi- | ||
+ | mi, iki dəfə Sosia- | ||
+ | list Əməyi Qəhrə- | ||
+ | manı (1962, 1972). | ||
+ | 1921 ildən Sov, | ||
+ | İKP uzvu. Kəndli | ||
+ | aİLƏSİNDƏ dorul- | ||
+ | AZAD mutidur. Moskva | ||
+ | ii x.t. in-tunu bitir- | ||
+ | . Muu (1928), MDU- | ||
+ | da, Sənaye Akademiyasında dərs demii- | ||
+ | dir. Trotskini-zinovyevci antinar- | ||
+ | tiya blokuna, XİK(b)P-də saq təma- | ||
+ | yuӱlə qaripı mubarizədə fəal iptirak | ||
+ | ildir. MNKG—FKM aparatında | ||
+ | (1931—34), SSRİ XKS yanında So- | ||
+ | vet Nəzarəti Komissiyasında (1934— | ||
+ | 37) calıtnmıtl, Rostov vil. partiya | ||
+ | komitəsinin 1pe"bə mudiri, katibi | ||
+ | (1937—39), Stavropol əlkə partiya | ||
+ | komitəsinin birinci katibi (1939— | ||
+ | 44) olmutdur. 1941—44 illərdə Za- | ||
+ | qafqaziya cəbhəsi PTimal qopqun qru- | ||
+ | pu hərbi purasının uzvu, Stavropol | ||
+ | əelkəsi partizan dəstələri qərarga- | ||
+ | hının rəisi, UİK(b)P M 1944 ə | ||
+ | SSR uzrə Burosunun sədri (1944— 4 | ||
+ | |||
+ | olmul, 1946—49 illərdə UİK(6)P | ||
+ | |||
+ | |||
+ | gӧrk —e- = —— ————qqtdkiriyı == — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUFİLİK | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 91 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | MK aparatında itləmitdir (1947 | ||
+ | ildən MK katibi). 1949—50 azə yə | ||
+ | “Pravdacnın bap redaktoru idi. 1939 | ||
+ | —41 illərdə UİK(b)P MTK uzvu ol- | ||
+ | mupidur. 18-ci Umumittifaq partiya | ||
+ | konfransında (1941), partiyanın 19— | ||
+ | 20, 22—26-cı qurultaylarında MK uz- | ||
+ | BY secilmitdir. 1955 ildən Sov, İKP | ||
+ | |||
+ | 1K Rəyasət Heyətinin zvu, 1966 | ||
+ | ilin aprelindən Sov.İKP ME Siyasi | ||
+ | Bӱrosunun uzvu idi. SSRİ Ali Sove- | ||
+ | tinin (1—10-cu carırıtn) deputatı | ||
+ | olmuidur. S.-un partiya və elmi fəa- | ||
+ | LİYYƏTİ sovet cəmiyyətinin inkitafı- | ||
+ | nın muhum ictimai-siyasi və ideya-nə- | ||
+ | zəri məsələlərinin, marksizm-leni- | ||
+ | NİZM nəzəriyyəsinin, muasir dunya ic- | ||
+ | timai inkitafının, kommunist, fəh- | ||
+ | LƏ və milli azadlıq hərəkatının ak- | ||
+ | tual problemlərinin iptlənib hazır- | ||
+ | lanmasına, mӱrtəce ideologiya ilə, | ||
+ | saq və sol təftipciliklə mubarizə- | ||
+ | yə ə edilmitdir. | ||
+ | |||
+ | 1960 ildə Bakıda olmupdur. 5 də- | ||
+ | fə Lenin ordeni, Oktyabr İnqilabı | ||
+ | ordeni, 1-ci dərəcəli Vətən muhari- | ||
+ | bəsi Ordeni və medallarla, SSRİ EA- | ||
+ | nın K. Marks ad. qızıl medalı ilə, | ||
+ | BXP, MXP nə CSSR-in ali dəvlət | ||
+ | mӱkafatları ilə təltif edilmipti- | ||
+ | dir. Moskvada Qızıl meydanda dəfn | ||
+ | olunmutdur. Rostov-Don un-ti S.-un | ||
+ | adınadır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: Na putax stroitelh- | ||
+ | stva kommunizma. Reci i statvi, t. 1—2, | ||
+ | M., 1977, Delo vsenN partii, M., 1979: | ||
+ | Marksizm-leninizm i sovremennan əpo- | ||
+ | Xa, B İ-x T., T. İ, M., 1982. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUSOYUDUCU— istilikdəyitdirici | ||
+ | aparat. Aparatda su borularda və ya | ||
+ | borulararası fəzada soyuducu agent ya- | ||
+ | XYA soyuq duzlu su ilə soyudulur (bax | ||
+ | Soyuducu qarımıqlar). S.-dan hava | ||
+ | kondisiyalappdırma qurqularında, ye- | ||
+ | yinti və kimya ə qazlı su | ||
+ | avtomatlarında istifadə edilir. | ||
+ | SUSPENZİYA (son lat. RAM, | ||
+ | hərfi mə”nası—asılma, lat, vizrepdo | ||
+ | —-asıram)—maye dispersiya muhitində | ||
+ | yayılmınq bərk hissəciklərdən (dis- | ||
+ | pers fazadan) ibarət dispers sistem. | ||
+ | S. hissəciklərinin əlcusu 10—4 sm | ||
+ | və daha iri olan sistemlərə aid- | ||
+ | dir. Hissəcikləri yavai cəkən S.-ya | ||
+ | asılqan deyilir. Təbiətdə S. tor- | ||
+ | paq və suxurların su ilə yuyulması, | ||
+ | su hevzələrinə toz cəkməsi və s, hal- | ||
+ | larda əmələ gəlir. S.-dan tikinti | ||
+ | texnologiyasında, karız, plastik kut- | ||
+ | lə, lak-boya materialları və s, isteh- | ||
+ | salında istifadə olunur. | ||
+ | SU-SU REAKTORU—yavapıdıcısı | ||
+ | və istilikdatpıYIcıIsı adi su olan nu- | ||
+ | və reaktoru. Suyun yazatpıdıcılıq | ||
+ | xassəsi yuksək olduqundan S.-s.r.-nun | ||
+ | aktiv zonası cox yıqcamdır. S..-s.r.- | ||
+ | ndan energetika və tədqiqat qurqula- | ||
+ | rı kimi genii istifadə edilir. | ||
+ | SUSUZLUQ, yan qı—orqanizmin su- | ||
+ | Ya olan subyektiv tələbi. Səbəbi orqa- | ||
+ | nizmin susuz qalması, yaxud həddin- | ||
+ | dən artıq su itirməsi (coxlu tərlə- | ||
+ | dikdə), coxlu duzlu qida yeyilməsi- | ||
+ | dir. Orqanizmdə su-duz mubadiləsi- | ||
+ | ni nizamladıqda S. aradan qalxır. | ||
+ | Bir sıra xəstəliklərdə də (məs., dia- | ||
+ | t, beyrək xəstəlikləri və s.) S. mu- | ||
+ | pahidə olunur. Beyin fəaliyyətinin | ||
+ | pozeunluqlarında S. hissiyyatı tama- | ||
+ | milə olmur. Yuksək temp-rlu pəraitdə | ||
+ | miləyənlərdə də (isti sexlərdə, isti | ||
+ | iqlimli yerlərdə və s.) kəskin S, mu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | iahidə edilir. Belə hallarda orqa- | ||
+ | nizm coxlu su və duz itirir)y bunlar | ||
+ | xususi su pəhrizinin kəməyi-ilə bər- | ||
+ | pa olunur. | ||
+ | SUSUTUNLU MUHƏRRİK — maye | ||
+ | axını enerjisini aparılan qovpqa- | ||
+ | qın (valın, itokun) mexaniki ener- | ||
+ | jisinə cevirən fFidravlik mӱhərrik. | ||
+ | Bilavasitə və yaxud eTypyuy MEXa- | ||
+ | nizm vasitəsilə tə"sir gestərir. S.m. | ||
+ | hidravlik GTYDNƏTƏBSƏ MAHIbIH/TaPpbiH | ||
+ | HuLTƏK orqanlarını hərəkət etdirmək, | ||
+ | maye vuran boru kəmərlərində surgu- | ||
+ | nu dəndərmək, hidrotexniki qurru- | ||
+ | larda sipərləri qaldırmaq və s, ucun | ||
+ | tətbiq edilir. | ||
+ | SUSXVATİ MARARALARI — Ku- | ||
+ | taisi it.-dən (Gurc.SSR) 10—12 km | ||
+ | aralı, Susxvati k.-ndən 1,5 km c.-da | ||
+ | Mustye dəvrunə aid beli maqara du- | ||
+ | iərgəsi, Qazıntılar ( 1974—75) 3a- | ||
+ | manı Tunc maqarasında 24 təbəqə | ||
+ | (onun betpi Mustye təbəqəsidir) qeydə | ||
+ | alınmıtidır. Mustye təbəqələrindən | ||
+ | nukleuslar, qapov tipli alətlər, iti- | ||
+ | uclular, qəlpələr və s. əldə edilmii- | ||
+ | dir. Tunc maqarasının 18-ci təbə- | ||
+ | qəsindən 12—13 yaplı uqpaqın diili | ||
+ | tapılmıpdır. S.m. alətləri qeyri- | ||
+ | levellua texnikası əsasında hazır- | ||
+ | lanmınd və eyni mədəniyyətə aiddir. | ||
+ | Ədl Tupabramitvili D. | ||
+ | M., Arxeoloqin BronzovoV petderı i Dvoi- | ||
+ | noqo qrota. Arxeoloqin i paleoqeoqrafin | ||
+ | əsrə paleolita Krıma i Kavkaza, M., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SӰTKA—bax Gun. | ||
+ | SUTOPLAYICI SAHƏ, sutopla- | ||
+ | yıcı həvzə — yaqıntı sularını | ||
+ | toplayıb, cay yaxud gələ axıdan və su- | ||
+ | ayırıcı xətlə hududlanmı mn sahə. | ||
+ | CərhHn Bə yeraltı S.s.-lər var: onla- | ||
+ | rın sərhədləri demək olar ki, ust- | ||
+ | ustə duӱtmur. Cayın (gəlun) Hevzəsi | ||
+ | səthi sutoplayıcı kimi qəbul edilir. | ||
+ | S.s. səthinin qurulupu (relyefi, gəl | ||
+ | və bataqlıqların olması və s.) suyun | ||
+ | axmasına xeyli tə"sir gestərir. | ||
+ | SUTULLAYICI, sutullayıcı | ||
+ | qurqu—su anbarından artıq (daip- | ||
+ | qın) suyu təhlukəsiz buraxmaq, habelə | ||
+ | cay-su qovipaqında artıq suyu apaqrı | ||
+ | byefə axıtmaq ucun hidrotexniki qur- | ||
+ | ə Bənddən kənarda yerlətdirilmi:i | ||
+ | O.-lar sahil S.-sı adlanır. S.-lar | ||
+ | səthi, ann və iki yaruslu S.-ya | ||
+ | bəlunur. Konstruksiyasına gərə :pax- | ||
+ | tavarı, sifon tipli, xəndəkvarı və | ||
+ | qulləli olur. | ||
+ | SUUKSU, Soyuqsu—Krımın c. | ||
+ | sahilində, paydıa A İbrnarbıH r. İa- | ||
+ | macları arasında, qismən Artek əra- | ||
+ | zisində orta əsrlərə (6—10 əsrlər) | ||
+ | aid arxeoloji abidə. Qazıntılar za- | ||
+ | manı 6—7 əsrlərə aid sərdaba və sap- | ||
+ | ma qəbirlərdən toqqa, kəmərdəsti, sır- | ||
+ | qa, gəhrəba və əqiqdən muncuqlar və s. | ||
+ | tapılmhipdır. 8—10 əsrlərə aid sal | ||
+ | nanı qəbirlərindən avadanlıq aqikar | ||
+ | olunmamındır. Bu da Tavriyada xris- | ||
+ | tianlıqrın yayılması ilə baqlıdır. | ||
+ | Alimləri bir qismi S.-yu qotlara, di- | ||
+ | gərləri sarmat-alanlara aid edirlər. | ||
+ | Ədi Kropotkin V. V., Moqilv- | ||
+ | nik Suuk-Su i eqo istoriko-arxeoloqices- | ||
+ | KO€ znacenie, FSovetskal arxeoloqilv, | ||
+ | 1959, 61, Dkobson A. L,, Sredneve- | ||
+ | kovıV Krım, M.—L., 1964. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUFANUVONQ (d. 13.7.1909, Luanq- | ||
+ | prabanq)—Laos dəevlət və siyasi xa- | ||
+ | dimi, ptahzadə. İxtisasca yol muhən- | ||
+ | disidir. Laos xalqının milli azad- | ||
+ | lıq hərəkatında fəal ippirak et- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mipdir. 1945—49 illərdə Laos muvəq- | ||
+ | qəti həkumətinin xarici illər nazi- | ||
+ | ri, mudafiə naziri və silahlı quvvə- | ||
+ | lərin bai komandanı olmudur. 1950 | ||
+ | ildə Laos Vahid Milli Cəbhəsinin, | ||
+ | 1956 ildən isə Laos Vətənpərvər Cəb- | ||
+ | həsinin (1979 ildən Laos Milli Quru- | ||
+ | culuq Cəbhəsi) MK sədri secilmiid- | ||
+ | dir. 1962 ildə Gar nazirin muavini, | ||
+ | iqtisadiyyat və planlaqidırma naziri | ||
+ | olmupdur. 1976—75 illərdə Milli | ||
+ | Siyasi Koalisiya PQurasına rəhbərlik | ||
+ | etmitdir. 1975 ildən Laos Xalq De- | ||
+ | moğratik Respublikasının (LXDR) | ||
+ | prezidenti və LXDR Ali Xalq Məcli- | ||
+ | sinin sədridir. Laos Xalq İnqilab | ||
+ | Partiyası MK Siyasi Burosunun uz- | ||
+ | vudur. Dəralirlə SSRİ-də olmuiydur. | ||
+ | Oktyabr İnqilabı ordeni, F. Jolio | ||
+ | Kuri ad. Qızıl sulh medalı ilə təl- | ||
+ | tif edilmidir. | ||
+ | |||
+ | SUFİZM—bax Sufilik. | ||
+ | SUFİYAN— Azərb.-da tarixi yer: | ||
+ | qəsəbə. Təbrizin təqr. 40 km-liyində- | ||
+ | dir. Səfəvi—Osmanlı muharibələri | ||
+ | dəvrundə S.-da bir necə dəfə iiid- | ||
+ | dətli vurultma olmuqldur. 1603 il | ||
+ | sentyabrın 24-də ba vermiiy deyui- | ||
+ | də Osmanlılar məqlub edildi: turk | ||
+ | sərkgərdəsi Əli paqtpa əsir alındı. | ||
+ | Sinan papa Cıqal olunun koman- | ||
+ | danlıq etdiyi 100 minlik Osmanlı | ||
+ | qopunu ilə 1605 il noyabrın 7-də baii- | ||
+ | lanmıt vurupma da Səfəvilərin tam | ||
+ | qələbəsi ilə nəticələnli, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədə Raxmani A. A., AzerbaVd- | ||
+ | jan v konpe XUTi v XU 1 veke (1590—1700 | ||
+ | qodı), B., 1981, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUFİLİK (ər. 5,2—yun, (2, həp- | ||
+ | fi mə"nası—yun əbalı)—islam dinin- | ||
+ | də mistik cərəyan, tə”lim.8 əsrdə İraq | ||
+ | və Suriyada yaranmıtp, Məqrib elkə- | ||
+ | ləri və İspaniyada (9 ru İran, | ||
+ | Azərb. və Orta Asiyada (9—10 əsr), | ||
+ | Hindistan, Malakka və Sumatrada | ||
+ | (13 —15 əsr) yayılmıtdır. S.-in sə- | ||
+ | ciyyəvi cəhətləri bunlardır: idea- | ||
+ | list metafizikanın (irfanu xususi | ||
+ | tərki-dunya praktikası ilə birləttdi- | ||
+ | rilməsiy muridin mistik məhəbbət yo- | ||
+ | lu ilə allahı dərk etməyə və tədri- | ||
+ | cən ona qovutimaqa yaxınlatması tə"- | ||
+ | limi, muridi allaha qovutanadək mis- | ||
+ | tik yol (təriqət) ilə aparan ustadın | ||
+ | (murjtid, pir) rolunun muhum olması. | ||
+ | Sufilər xususi rəqslər və ya duala- | ||
+ | rın sonsuz təkrarı ilə intuitiv | ||
+ | idraka, cnurlanmafya, ekstaza cəhd et- | ||
+ | miplər. S. tə"liminin banisi Zunnun | ||
+ | əl-Misri (9 əsr, və Əbu Abdullah əl- | ||
+ | Muhasibi (9 əsr) olmutilar. Sufinin | ||
+ | allaha catmaq yolunda ani olaraq nur- | ||
+ | lanması, ekstaz vəziyyətinə gəlməsi | ||
+ | (hal)tə"limi Əbu-Abdullah əl-Muha- | ||
+ | sibiyə aid edilir. Məlamətiyyə mək- | ||
+ | təbi (Nipapur, 9 əsr) daxili paklı- | ||
+ | RIN QƏSDƏN dinsizliklə (məs., ipərab | ||
+ | icməklə) əlaqələndirilməsi təlimini | ||
+ | yaratmıtdı: bu, kənar ipəxslərin tə”- | ||
+ | nəsinə səbəb olmalı və qurrələnməyin | ||
+ | qariplısını almalı idi. Cӱneyd Bar- | ||
+ | dadinin yaratdıqı fəna (sufini fev- | ||
+ | qəlvarlıqa—bəqaya aparan, onu allaha | ||
+ | roByurypan) TƏ "HMHHƏ gərə əbədilik | ||
+ | MYTZƏTHƏ mevcuddur. Cuneydə gərə su- | ||
+ | finin sirli yolunda ilk pillə—tpə- | ||
+ | riət, 2-cisi təriqət, 3-uyey həqiqətdir | ||
+ | (həqiqəti allahda tapmaq). Həllac | ||
+ | Mənsura gərə sufinin ruhu allah ilə | ||
+ | real qovutla bilər. Ekstaz anlarında | ||
+ | o, “Mənəm haqq/ə (allah mənəm) deyə | ||
+ | qısiqırarmısd:s ona gərə də bid”ətci- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 92 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUFINDIRI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — ə — ADI: 0000000 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | likdə təqsirləndirilib e"dam “edil. | ||
+ | mipdir (922 il). Qəzalinin islahat- | ||
+ | cılıq fəaliyyəti sayəsində ortodogsal | ||
+ | islamda S.-in tə"qibi dayandırıldı. | ||
+ | Sӱhrəvərdi ipraqilik (sirli nurlan- | ||
+ | ma) təlimini, Həmədani Eynəlqӱzat, | ||
+ | İbn-əl-Ərəbi və Əhməd Qəzali vəlӧz- | ||
+ | ti-vucud nəzəriyyəsini yaratmıtlar. | ||
+ | |||
+ | 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəlində | ||
+ | LPPərq əlkələrində burjua islahatcı- | ||
+ | ları feodal irticası ilə baqlı olan | ||
+ | sufi təpkilatlarına qariı mubari- | ||
+ | zə aparmıpllar. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sufinvskal literatura, M., 1965 (lit.): | ||
+ | Petrupevskibn İ. İslam vn | ||
+ | İrane H V11—Xv HH., b. 1966: Reliqin | ||
+ | i obdestvennan mıslı stran Vostoka, M., | ||
+ | 19744, Məmmədov Z. C., Azərbaycanda | ||
+ | əə əsrlərdə fəlsəfi fikir, B.., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUFINDIRI (Tqara), su qoz u— | ||
+ | sufındıqı fəsiləsindən bitki cin- | ||
+ | si. Birillik su otlarıdır. Sapva- | ||
+ | rı Yarpaqları tez təkuləndir, gəv- | ||
+ | dənin sualtı dӱyӱnlərində inkitpaf | ||
+ | edir. Gevdə suda ӱzən, muxtəlif yayH- | ||
+ | luqda piikin cıxıntılı sapları | ||
+ | olan rombvarı yarpaqların rozetini | ||
+ | əmələ gətirir. Meyvəsi cəyirdəkdir. | ||
+ | Bəzən mӱstəqil nev kimi sayılan cox- | ||
+ | lu forma əmələ gətirən 15-dək nevç | ||
+ | mə”lumdur. S. sporadik olur, bə"zən | ||
+ | Avrasiya və Afrikada coxlu miqdarda | ||
+ | təsaduf edilir. SSRİ-də ənə ur, | ||
+ | Dnepr, Dnestr çaylarının attarı axar- | ||
+ | larında, Uzaq PTərqdə, Sibirdə, Qaf | ||
+ | qazda, o cӱmlədən Azərb.SSR-də yayıl- | ||
+ | mıpdır. Meyvəsinin qida və yem əhə- | ||
+ | miyyəti var. | ||
+ | |||
+ | CYqon)ÖP (öp. souffleur, souffler—nə- | ||
+ | fəs almaq, ufurmək, xəlvətcə demək) | ||
+ | — teatr itcisi. S. tamatpa və məiqlə- | ||
+ | rin gedipqini pYesin mətni uzrə izlə- | ||
+ | Yir və ehtiyac olduqda aktyora rolun | ||
+ | mətnini sezilmədən xatırladır. | ||
+ | SUFRAJİSTLƏR (ink. suffrage— | ||
+ | secki huququ)—qadınlara secki huqu- | ||
+ | qu verilməsi uqrunda mubarizə aparan | ||
+ | qadın hərəkatının iptirakcıları. | ||
+ | S. hərəkatı 19 əsrin 2-ci yarısı— | ||
+ | 20 əsrin əvvəllərində B. Britaniya, | ||
+ | ABİT1, Almaniya və bir sıra digər əl- | ||
+ | gələrdə genin yayılmındı. S. hərə- | ||
+ | katı.zəhmətkeiq qadınlara arxalanma- | ||
+ | dıqından və burjua xarakteri dajtı- | ||
+ | dıqından xususi siyasi əhəmiyyət kəsb | ||
+ | edə bilmədi. Birinci dunya muhari- | ||
+ | bəsindən sonra zəhmətketlərin inqi- | ||
+ | labi mӱbarizəsinin geniflənməsi :19- | ||
+ | raitində əz mə"nasını itirdi. | ||
+ | SUFFOZİYA (lat, =i/Rozzo—altı- | ||
+ | nı qazıma)—suxur qatlarından su- | ||
+ | zulən suyun həll olan maddələri və | ||
+ | kicik mineral hissəciklərini yuyub | ||
+ | cıxarması. S. nəticəsində yeraltı | ||
+ | bopluqlar əmələ gəlir və ustdə yatan | ||
+ | suxur qatları cakərək Yer səthində | ||
+ | diametri 10 m-dək (nadir hallarda | ||
+ | 100—500 m) olan nəlbəki, qıf, tor və | ||
+ | s. pəkilli qapalı cəkəklər əmələ gə- | ||
+ | tirir. S., əsasən, ləss cekuntuləri- | ||
+ | nin yayıldıqı sahələrdə inkitaf | ||
+ | edir. Azərb.SSR-də Ceyraicəldə, Acı- | ||
+ | nohur en daqlıqında, Qobustanda və | ||
+ | Ləngəbiz-Ələt tirəsində muiyahidə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | olunur. | ||
+ | |||
+ | SӰXARTO (Zihaqko) (d. 8.6.1921, Cok- | ||
+ | yakarta yaxınlıqında, Kemusu)—İn- | ||
+ | dopeziya devlət xadimi, general. | ||
+ | 1945—49 illərdə İndoneziya xalqı- | ||
+ | nın Hollandiya mustəmləkəcilərinə | ||
+ | qariqı silahlı mubarizəsində iptirak | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Etmipdi. Muharibədən sonra İndo- | ||
+ | neziya ordusunda bir sıra yuksək" və- | ||
+ | zifələr datpımıtidır. 1963—65 il- | ||
+ | lərdə strateji ehtiyat quru qopunla- | ||
+ | rı komandanı idi. 1965 il sentyab- | ||
+ | rın 30-da hərbi qrupların hakimiy- | ||
+ | Yət bapına kecməsindən (bax İndonq- | ||
+ | ziya. Tarixi ocerk) sonra nazir—qu- | ||
+ | ru qopunlarının komandanı olmuii- | ||
+ | dur. 1966 ildə icraedici hakimiy- | ||
+ | Yət batpcısı, 1967 ildə isə İndonezi- | ||
+ | Yanın prezidenti vəzifəsini ifa et- | ||
+ | mipdir. 1968 ildən İndoneziyanın | ||
+ | prezidentidir. | ||
+ | SӰ XE-BATOR Damdinı (2.2.1893, | ||
+ | Setsen-Xana (indiki Suxe-Bator ay- | ||
+ | | Ed c makı) — 22.2.1923, | ||
+ | Urqa(indiki Ulan: | ||
+ | Bator)|— Monqolu- | ||
+ | | stan siyasi, dəvlət | ||
+ | və hərbi xadimi, | ||
+ | Mi Monqolustan Xalq | ||
+ | iv İnqilab Partiya- | ||
+ | : sının (MXİP) ba- | ||
+ | nisi, Monqolustan | ||
+ | Xalq İnqilabının | ||
+ | (1921) rəhbəri, Yox- | ||
+ | Y sul arat ailəsində | ||
+ | anadan olmuqidur. | ||
+ | Cin militaristlə- | ||
+ | ri və yapon agenti Babucabın quldur | ||
+ | dəstələrinə qariptı dəyutilərdə gəstər- | ||
+ | diyi qəhrəmanlıqlara gerə ona 4Ba- | ||
+ | torx (pəhləvan, k ve- | ||
+ | ilmiidi. 1921 ildə Monqolustan | ||
+ | alq Partiyasının (MXP: 1925 ildən | ||
+ | MXİP) 1-ci qurultayında S.-B. MXP | ||
+ | MK-nın uzvu secildi. 1921 ilin mar- | ||
+ | tından Mӱvəqqəti xalq həkumətinin | ||
+ | (iyuldan Daimi Xalq həekumətinin) | ||
+ | zvu, hərbi nazir və Monqolustan Xalq | ||
+ | rdusunun (MXO) baiq komandanı | ||
+ | idi. 1921 ilin martında S.-B.-un | ||
+ | batpcılıqrı ilə MXO Cin ipitalcı- | ||
+ | larını, may—avqust aylarında isə | ||
+ | monqol xalqının KƏMƏİHHƏ gəlmiil | ||
+ | Sovet Ordusu ilə birlikdə aqqvardi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | yacı quldur dəstələrini darmadarın | ||
+ | etmiidi. Qırmızı Bayraq ordeni ilə | ||
+ | təltif olunmutdur. | ||
+ | |||
+ | | ildə Moskvada RSFSR-lə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Monqolustan arasında dostluq haqqın- | ||
+ | da Sazitpin imzalanmasında itptirak | ||
+ | etmiiy və V. İ. Leninlə gərutimutidur. | ||
+ | MXR-də S.-B. ad. orden tə"sis edil- | ||
+ | miip, Ulan-Batorda heykəli (heykəl- | ||
+ | tərap Coymbol) və bustu (Heykəltərati | ||
+ | . Əbdurrəhmanov) qoyulmuli, haq- | ||
+ | qında bədii film cəkilmiiiddir. | ||
+ | Ədə Tudə L., Za Polirnov zvez- | ||
+ | doV. Povesth o Suxz-Batore, |per, s | ||
+ | monq. |, M., 1968, | ||
+ | SUXİNİCİ—RSFSR Kaluqa vil.- | ||
+ | ndə iəhər. Suxinici r-nunun mərkəzi. | ||
+ | D.y. qovtaqı. Avtomobil tə"miri, gkər- | ||
+ | pic, tərəvəz konsentratı, pivə z-dla- | ||
+ | rı, plastik kutlə mə"mulatı, tikiii | ||
+ | -kləri, D.Y. nəql. mӱəssisələri var. | ||
+ | UXİYYVİLİ İlya İlic (d. 4.4. | ||
+ | 1907, Tiflis)—gkurcu sovet balet ar- | ||
+ | tisti, baletmeyster. SSRİ xalq ar- | ||
+ | tisti (1958). SSRİ Devlət mukafatı | ||
+ | laureatı (1949). 1944 ildən Sov. İKP | ||
+ | uzvu. 1926 ildən rəqqaslıq fəaliyyə- | ||
+ | tinə bailamısi, Gurc. Opera və Balet | ||
+ | Teatrının solisti və milli rəqslərin | ||
+ | quruluyicu baletmeysteri olmuyidu | ||
+ | (1928 —32, 1935—39 nə 1941—45). H. H. | ||
+ | Ramiivili ilə birgə 1945 ildə Gurc. | ||
+ | Xalq Rəqs Ansamblının yaradıcısı | ||
+ | (1954 ilə qədər solisti), rəhbəri və | ||
+ | direktorudur. S. c“Partsaq, *Xorumiə, | ||
+ | ca Kartulik rəqslərində, gӱrcӱ və xev- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sur suitalarında qədim xalq rəqs ən”- | ||
+ | ənələrini, mӱasir rəqslərin plastik- | ||
+ | liyi və gəzəlliyini saxlamındır, | ||
+ | Lenin ordeni ilə təltif edilmiidir. | ||
+ | SӰ XOV Nikolay Dmitriyevic (d. 8. | ||
+ | V.1914, Saratov vil.-nin Volsk m.) | ||
+ | — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı (41.7. | ||
+ | 1944), gapitan, 1942 ildən Sov.İKP | ||
+ | uzvu. 1928 ildə ailəsilə Bakıya gəl. | ||
+ | mi, Volodarski ad. mexaniki 3-dda | ||
+ | ipləmiidir. 1937 ildə Sovet Ordu- | ||
+ | suna caqırılmındır. Bakı aeroglu- | ||
+ | bunun yetiidirməsi olan S, 1940 il- | ||
+ | də Odessa təyyarəcilik məktəbini bi- | ||
+ | tirmildir. Beyuk Vətən muçharibə- | ||
+ | sində muxtəlif cəbhələrdə 940 hava | ||
+ | ucullu gecirmi:i, dutimənin 15 təyya- | ||
+ | rəsini vurub salmınidır. Berlinin | ||
+ | alınmasında ittirak etmiidir. Or- | ||
+ | dudan buraxıldıqdan sonra (1959) So- | ||
+ | cidə rabitə sistemində ipiləmiptdir. | ||
+ | 1978 ildən fərdi pensiyacıdır. 2 | ||
+ | Qırmızı Bayraq, 1-ci dərəcəli Vətən | ||
+ | it haribəsi ordenləri və medallarla | ||
+ | təlti olunmatadur. | ||
+ | SUXOY LOQ—RSFSR Sverdlovsk | ||
+ | vil.-ndə pəhər. Suxoy Loq r-nunun | ||
+ | mərkəzi. Pıtmma cayı (Ob hevzəsi) | ||
+ | sahilindədir. Qikinti materialla- | ||
+ | rı sənayesi, karız f-ki, əlvan metal- | ||
+ | ların təkrar e"malı və mapınqayır- | ||
+ | ma z-dları: axiyam sənaye texnikumu, | ||
+ | tibb məktəbi var. | ||
+ | |||
+ | SUXOMLİNSKİ Vasili | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Aleksan- | ||
+ | drovic (28.9.1918, indiki | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Kirovo- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Qələmini s tral vil. Onufri. | ||
+ | İLİ Im Yevka r-nunun Ba- | ||
+ | ə : silyevka k.—2.9. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1970, həmin vil. və | ||
+ | r-nun Pavlıpi qəs.) | ||
+ | —sovet pedaqoqu. | ||
+ | USSR əməkdar mu- | ||
+ | - əllimi (1969). | ||
+ | |||
+ | Pedaqoji | ||
+ | EA-nın m. uzvu | ||
+ | (1968: 1957— 67 il- | ||
+ | lərdə RSFSR PR- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | naroxu EA-nın). | ||
+ | |||
+ | | əə Sosialist Əməyi | ||
+ | Qəhrəmanı (1968). 1943 ildən Sov, | ||
+ | İ uzvu. Poltava pedaqoji in- | ||
+ | tunu satan ildir (1939). 1941—45 | ||
+ | illərdə Beyuk ətən mucharibəsi- | ||
+ | nin iptirakcısı olmuiiy, 1947 il- | ||
+ | dən emrunun axırınadək Paavlıpi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | orta məktəbinin direktoru iiləmiit- | ||
+ | dir. Məktəb və ailədə kommunist tər- | ||
+ | biyəsinin nəzəriyyəsi və metodikası, | ||
+ | iagirdlərin ipəxsiyyət kimi Hərtə- | ||
+ | rəfli inkipafı, pedaqoji ustalıq | ||
+ | məsələləri ilə mətqul olmuit, sovet | ||
+ | pedaqogikasının humanist ideyaları- | ||
+ | nı təbliq etmiidir. Uziaq iəxsiyyə- | ||
+ | tinə, ləyaqətinə hərmət, upqaqa məhəb- | ||
+ | bət və xeyirxahlıq, qayrı və inam, həp | ||
+ | bir ulpaqda beyuk insan, vətəndaii | ||
+ | germək arzusu S.-nin zəngin pedaqo- | ||
+ | ji irsinin əsas məzmununu təqikil | ||
+ | edir. S. 36 monoqrafiya, 600-dən cox | ||
+ | məqalə və 1200-dək uiaq hekayəsinin | ||
+ | muəllifidir. Muəllimlik fəaliyyəti | ||
+ | dəvrundə Yazdıqı 3700 səhifəlik | ||
+ | v*Kundəliyininə hər səhifəsini bi | ||
+ | iqagirdinə hasr etmiidir. 30 məktub- | ||
+ | dan ibarət məphur cOqluma məktub- | ||
+ | larə əsəri sovet gənclərinə muraciət- | ||
+ | dir. c“Urəyimi uptaqlara verirəm | ||
+ | (1969) əsəri USSR Devlət mukafatı- | ||
+ | na layiq gerulmuidur (1974). Bir | ||
+ | necə xarici dil bilan S. marksist- | ||
+ | leninci pedaqogikanın mahir təbli- | ||
+ | kEatcısı olmui, ADR, Bolqarıstan, | ||
+ | Kuba və digər əlkələrdə muhazirələr | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ondadı a” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İs | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUCUL BƏCƏKLƏR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 93 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | oxumutdur. ABPİT və s. xarici əlkə- | ||
+ | lərdə əsərləri cap olunmuqdur. | ||
+ | |||
+ | S.-nin iiy təcrubəsi və pedaqoji | ||
+ | irsi Azərb, məktəblərində də eyrəni- | ||
+ | lib tətbiq edilir. S.-nin bir sıra | ||
+ | əsərləri Azərb. dilində nəir edil- | ||
+ | midir. | ||
+ | |||
+ | S. 2 dəfə Lenin ordeni və Qır- | ||
+ | mızı Ulduz ordeni ilə təltif olun- | ||
+ | mu, K. D. Upinski və A. S. Maka- | ||
+ | renko ad, medallara layiq gerulmuiq- | ||
+ | dur. | ||
+ | |||
+ | Əsəfləri: Vətəndapın | ||
+ | sı, B., 1975, Urəyimi utaqlara verirəm, | ||
+ | nə 1979, O Rosnitanin, Y izd., M., 1979: | ||
+ | |||
+ | ıma kK sınu. HHTa ll am | ||
+ | Kien, 1979: İzbr. mok. x ə nas. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1979—80, İzbr. pedaqoqiceskie soc., t. | ||
+ | 1—3, M., 1979—81. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SӰ XON (5ishoh) Eugen (d. 25.9.1908, | ||
+ | Pezinok, Bratislava yaxınlıqında)— | ||
+ | slovak bəstəkarı. Slovak profes- | ||
+ | sional musiqisinin banilərindən bi- | ||
+ | ri. CSSR xalq artisti (1959). CSSR | ||
+ | evlət mukafatı laureatı (1951, | ||
+ | 1954, 1959). Bratislava konservatori- | ||
+ | Yasında oxumutdur. 1933 ildən kon- | ||
+ | servatoriyada pedaqoji fəaliyyət | ||
+ | gestərir. İlk əsərləri Klassik ən”- | ||
+ | ənələrlə baqlıdır zı ucuncSuita— | ||
+ | balladaq və s.). 1920—30 illər yara- | ||
+ | dıcılıqına ekspressionizm və klas- | ||
+ | sisizmin təsiri olmutdur. “Karpat | ||
+ | torpaqı haqqında psalmə (1938), ca“ Kənd | ||
+ | simfoniyettasıt (1957) və s. əsərlə- | ||
+ | rində xalq musiqi folklorundan is- | ||
+ | tifadə etmipdir. S. ilk milli musi- | ||
+ | qili dramın (c“Burulqanə, 1949) muəl- | ||
+ | lifidir. Digər əsərləri: “Svyatop- | ||
+ | lukə (1959) operası, skripka ilə | ||
+ | ork. ucun cFantaziya və burleskə | ||
+ | (1948), “Metamorfozlarq (1953) sim- | ||
+ | fonik suitası, xor silsilələri, bir | ||
+ | sıra dram tamataları, kinofilm- | ||
+ | eyx Musiqi, utPaq musiqisi və s. | ||
+ | SU XONA-—RSFSR-in Voloqda vil.- | ||
+ | ndə cay. Yuq cayı ilə birlətərək PTi- | ||
+ | mali Dvina cayını əmələ gətirir. | ||
+ | Uz. 558 km, həBsəcHHHH cah, 50,3 min | ||
+ | km2, Kubena gelundən bailanır. No- | ||
+ | yabrdan mayadək donur. Kubena gelu, | ||
+ | PTimali Dvina kanalı, PTeksna cayı | ||
+ | (Beloye gelundən baplanır, Rıbinsk | ||
+ | su anbarına tekulur) vasitəsilə Vol- | ||
+ | qa cayı ilə əlaqələnir: S. L/imali | ||
+ | Dvina su sisteminə daxildir. | ||
+ | SUXӰ Mİ—Abx.MSSR-in paytaxtı, | ||
+ | Qara dənizdə port. Genin buxtanın | ||
+ | sahilində və ətraf təpələrin yamac- | ||
+ | larında terlətikodir. D.y.st. Əh, | ||
+ | 122 min (1983). | ||
+ | |||
+ | Muasir S.-nin yerində e.ə. 6 əsrdə | ||
+ | yunan tacirləri Dioskuriada i1.-ni | ||
+ | salmıtdılar. PTəhər eramızın 1 əs- | ||
+ | rindən Romaya, 6 əsrdən Bizansa, 12 | ||
+ | əsrdən Genuyaya, 16 əsrdən Turkiyəyə | ||
+ | məxsus idi. Gurcu salnamələrində | ||
+ | iəhər Sxum adlanır (ilk dəfə 736 | ||
+ | ildə adı cəkilmiidir). 1724 ildə | ||
+ | turklər burada qala (Suxumqala) tik- | ||
+ | miidilər. S. 1810 ildə Rusiyaya bir- | ||
+ | ləpdirilmitndir. Abxaz knyazlırı- | ||
+ | nın ləqvindən (1864) sonra Suxumi | ||
+ | hərbi vil.-nin mərkəzi idi. 1903 il- | ||
+ | də RSDFP Batum Komitəsinin Suxu, | ||
+ | Mİ s.-d. qrupu ən : | ||
+ | zəhmətketiləri 1905 və 1917 illərin | ||
+ | inqilabi hadisələrində iiytirak et- | ||
+ | miplər. 1918 il aprelin 8-də S.-də | ||
+ | Sovet hakimiyyəti qurulmuil, lakin | ||
+ | mayın 17-də əksinqilabi Zaqafqaziya | ||
+ | seyminin qopunları ipəhəri tutmu:t- | ||
+ | dular. 1921 il martın 4-də usyan qal- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Orta temp-r iyulda 24*9S, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | iə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | R | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ra” | ||
+ | ə... | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ce 4 ö | ||
+ | von | ||
+ | = f | ||
+ | – : - | ||
+ | 1 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ga ə g | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ” Hə | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | doqulma- Cİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Suxumi məhəpnunəH KƏpYHYmU. | ||
+ | dırmın Abxaziya zəhmətketləri Qı- | ||
+ | zıl Ordunun kəməyi ilə tpəhəri azad | ||
+ | etdilər. C, 1921 ildən Abx. MSSR-in | ||
+ | paytaxtıdır. | ||
+ | |||
+ | Sovet hakimiyyəti illərində S,. | ||
+ | muhum mədəni və iqtisadi mərkəzə | ||
+ | cevrilmiindir. Tutun, konserv, dəri- | ||
+ | ayaqqabı sənayesi muəssisələri yer- | ||
+ | li xammalla itpləyir. Cihazqayırma, | ||
+ | eksperimental qaz aparatları 3-dla- | ||
+ | rı, Qumista cayında SES var. | ||
+ | |||
+ | S.-də Gurc.SSR EA-nın D. İ. Qu- | ||
+ | lia ad. Abxaziya Dil, Ədəbiyyat və Ta- | ||
+ | rix İn-tu, SSRİ Tibb EA-nın Eks- | ||
+ | perimental Patalogiya və Terapiya | ||
+ | İn-tu (meymun pitomniki daxil ol- | ||
+ | maqla), Gurc.SSR Səhiyyə Nazirli- | ||
+ | yinin Elmi-Tədqiqat Kurortologiya | ||
+ | və Fizioterapiya li Abxazi- | ||
+ | ya filialı, Umumittifaq Cay və Sub- | ||
+ | tropik Bitkilər İn-tunun filialı, | ||
+ | Gurc.SSR EA-nın Suxumi Botanika | ||
+ | baqı, pedaqoji in-t, əlkəpqunaslıq | ||
+ | muzeyi, D. İ. Qulianın ev-muzeyi, | ||
+ | dram teatrı və s. var. Abx. MSSR Hə- | ||
+ | kumət evi (1932—39, me”marlar V. A. | ||
+ | PQuko, V. G. Gelfreyx), F“Abxaziyaə | ||
+ | mehmanxanası (1938, me”marlar Y.S | ||
+ | Tony6en, 2. B. Hiykxo), dram teatrı | ||
+ | (1952, me”mar M. Cxikvadze), Umum- | ||
+ | ittifaq cay və subtropik bitkilər | ||
+ | in-tunun filialı (1968, me”mar D. | ||
+ | Kippidze və b.), “Suxumi sanato- | ||
+ | riyasının 13 mərtəbəli yataq korpu- | ||
+ | su (1976, me”marlar Y. Kaxiani, S. | ||
+ | Sinsabadze) S.-nin ən yaxtı muasir | ||
+ | tikililərindəndir. | ||
+ | |||
+ | S, iqlim balneoloji kurortdur. | ||
+ | yanvarda | ||
+ | 62S-dir: illik yaqıntı 1460 mm. M u a- | ||
+ | licə vasitələri: iqlim, də- | ||
+ | nizdə cimmə, əsasən vannalar ucun | ||
+ | istifadə edilən mineral sular. ən | ||
+ | də əsasən, tənəffus orqanlarının | ||
+ | qeyri-vərəm məniyəli xəstəliyinə, si- | ||
+ | nir sistemi, qan devranı orqanları- | ||
+ | nın xəstəliyinə tutulanlar muali- | ||
+ | cə olunurlar. Sanatoriya, istirahət | ||
+ | evləri və pansionatlar var. S. Qaf- | ||
+ | qazda və Qara dənizdə (gəmi səyahət- | ||
+ | ləri) muhum turizm mərkəzlərindən- | ||
+ | dir. Turist bazaları var. S.-nin ya- | ||
+ | xınlırındagkı Novı Afon tanın- | ||
+ | mı turizm r-nudur.. | ||
+ | |||
+ | SUHAVA (Ziseaua)—Rumıniyada möə- | ||
+ | hər. Sucava judesinin inz.m. ƏH, 74 | ||
+ | min (1981). Nəql. qovtpaqı. Selluloz- | ||
+ | kaqız, dəri-ayaqqabı, yeyinti, mapqın- | ||
+ | qayırma, trikotaj sənayesi: me”mar- | ||
+ | lıq abidələrindən 14 əsr qəsr xaraba- | ||
+ | lıqları, 15—17 əsrlərin kilsələri | ||
+ | (Muqəddəs Georgi, 16 əsr) var. 14—16 | ||
+ | ə Srtadarında Moldaviya knyaz- | ||
+ | | paytaxtı olmundur. | ||
+ | |||
+ | SUCİCƏYİ—kəskin infeksion xəstə- | ||
+ | lik, dəridə sudurcuqların olması və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | qızdırma ilə xarakterizə edilir. | ||
+ | Əsasən, 10 yapına qədər uttaqlar xəs- | ||
+ | tələnir. S.-nə tutulanlarda daimi im- | ||
+ | munitet Yaranır. Qərədiciləri filtr- | ||
+ | dən suzulən viruslardır. Xəstəlik | ||
+ | hava-damcı ilə (xəstə asqırdıqda, əs- | ||
+ | kurdukdə, danındıqda) yoluxur. İn- | ||
+ | kubasiya dəvru 11—21 gundur. 5—7 | ||
+ | gun temp-r 39—39,5*S olur: bədənin | ||
+ | mӱxtəlif nahiyələrində, əsnək və bu- | ||
+ | run-udlaqın selikli qiypasında səp- | ||
+ | gilər əmələ gəlir: səpgilərin ətrafı | ||
+ | nazik, qırmızı dairəvi sudurcuqla- | ||
+ | ra cevrilir. Sonradan sudurc qlar | ||
+ | partlayır, icindəki maye quruyur, qa- | ||
+ | bıqla ərtulur, qaqlınır. Təkrar səp- | ||
+ | mə və muxtəlif ipəkilli səpgilər xəs- | ||
+ | təlik ucun xarakter haldır. Səpgi- | ||
+ | lər ӱzdə, bapın tuklu hissəsində, | ||
+ | ətraflarda, ayaqın altında da ola bi- | ||
+ | lər. Nadir halda arırlatma verir. | ||
+ | Mualicəsi: xəstəliyin ilk gun- | ||
+ | lərində yataq rejimi, təmizliyə cid- | ||
+ | di riayət etmək, səpgilərə brilyant | ||
+ | yapılı surtmək və s. Profilak- | ||
+ | tikası: xəstəlik inkubasiya dəv- | ||
+ | runun son gunundən (səpməyə 1—2 gun | ||
+ | qalmınq) səpgilərin batladıqrı 5-ci | ||
+ | gӱnə gimi yoluxa bilər. Bu muddət | ||
+ | ərzində saqlam utaqları xəst lərdən | ||
+ | ayırmaq (S.-nin yoluxdurma dərəcəsi | ||
+ | cox yuksəkdir), təmasda olan uplaq- | ||
+ | ları 21 gun karantində saxlamaq və s, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. Pvalko A. D., Differen- | ||
+ | pialhnan diaqnostika vajnevtiix det- | ||
+ | skix infekpinİ, Voronej, 1980, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CYHMA—Asəpö.CCP PTəki r-nunda | ||
+ | kənd. S. sovetliyinin mərkəzi. R-n | ||
+ | mərkəzindən 35 km c.-da, PQəki— Yev- | ||
+ | lax avtomobil yolu kənarında, Acı- | ||
+ | nohur ən daqlıqrındadır. Əh. 1079 | ||
+ | (1985), taxılcılıq, tutunculuk, hey- | ||
+ | vandarlıq və baramacılıqla məptqul- | ||
+ | dur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, | ||
+ | kitabxana var. | ||
+ | |||
+ | SUCA---RSFSR Kursk vil.-ndə mə- | ||
+ | hər. Suca r-nunun mərkəzi. Suca cayı | ||
+ | sahilindədir. Qraktor aqreqatları, | ||
+ | tikinti materialları z-dları, yeyin- | ||
+ | ti sənayesi mӱəssisələri, xalca f-ki, | ||
+ | elevator: baytarlıq texnikumu, musiqi | ||
+ | məktəbi var. 17 əsrdə salınmındır. | ||
+ | SUCAQ—qrunt suları yer səthinə cox | ||
+ | Yaxın, torpaqı daimi izafi rutubətdə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 57 lakin bataqlıqa cehvrilməyən | ||
+ | sahə. | ||
+ | SUCUQ, bastı x—Nax,MSSR-də | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (əsasən, Ordubad), həmcinin Erməni- | ||
+ | standa yapayan azərb.-lar arasında ya- | ||
+ | Yılmını cərəz. S, hazırlamaq ucun | ||
+ | qoz ləpələrini sapa duzub, uzərinə | ||
+ | bəkməz (dopab) qatılmın qatı umac | ||
+ | cəkib qurudurlar. Xalq arasında S.- | ||
+ | dan mə”də xəstəlikləri, qanazlırı və | ||
+ | s.-nin mӱalicəsində istifadə olu- | ||
+ | nur. Orta əsrlərdə əsas ixracat vəh: | ||
+ | sullarından sayılırdı. Qafqazın | ||
+ | Samra Yerlərində, Orta Asiya və Tur- | ||
+ | kiyədə də yYayılmıpdır. | ||
+ | |||
+ | SUCUL BƏCƏKLƏR (Hiydrophilidae) | ||
+ | artar dəstəsindən cucu fə- | ||
+ | SİLƏSİ. 4 minDƏN cox nəvӱ mə”lumdur. | ||
+ | SSRİ-də 200-dək, o cӱmlədən AzƏBb. | ||
+ | SSR-də 75 nevu yayılmıtidır. 3, | ||
+ | 1—50 mm-dir. Bədəni yumurtavarı, | ||
+ | qanadustluyu qara, parlaqdır. Sucaq | ||
+ | Yerlərdə Yapayır (adı da buradan- | ||
+ | dır). Yetkin fərdləri bitki curuntu- | ||
+ | su, aqcaqanad pupları ilə qidalanır. | ||
+ | Surfələri yırtıcıdır. S.b. balıqcı- | ||
+ | lıq təsərrufatında yem mənbəyi kimi | ||
+ | əhəmiyyətlidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 04 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SUİYİRİNLƏY)İDİRİCİ—su/yun iqi- | ||
+ | rinləidirilməsi çcun qurqu. Əlkə- | ||
+ | mizdə ilk S, qurqu (distillə tipli) | ||
+ | 1898 ildə Bakıda (məhsuldarlırı | ||
+ | 1200—1250 m"/gun) iplə salınmıpl | ||
+ | və Pollar su gəməri cəkilənədək | ||
+ | ondan istifadə edilmiptdir. Hazır- | ||
+ | da dunyada (1979 il) umumi məhsul- | ||
+ | darlıqı 2 mln. m?/gӱn-dən artıq olan | ||
+ | 1000-dən cox iri stasionar S, məvcud- | ||
+ | dur. Bunlardan ən irisi Qazax.SSR-in | ||
+ | |||
+ | evcenko 11.-ində SƏH Kİ bin ib 13 qyl | ||
+ | duz olan Xəzər dənizi suyunu ptirin- | ||
+ | ləpidirmək ucun, istilik AES-dən | ||
+ | alınır) və Kuveytdə (Əl-Kuveytdə) | ||
+ | tikilmitdir. Məhsuldarlıqından | ||
+ | asılı olaraq S qurquda bir və ya pa- | ||
+ | ralel iiləyən bir necə S.-dən isti- | ||
+ | fadə olunur. Suyun pirinlətdiril- | ||
+ | məsi ӱsullarından asılı olaraq, əsa- | ||
+ | sən, distillə, elektrodializ və hi- | ||
+ | perfiltrasiya tipli S.-lər itilədi- | ||
+ | lir. Dunyada tppirinlətdirilən suyun | ||
+ | cox hissəsi distillə S.. qurquları- | ||
+ | nın payına duiqur. Distillə S.-si | ||
+ | birpilləli (ipək.1), coxpilləli (bo- | ||
+ | ruvarı qızdırıcı elementli, yaxud | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Dəstillat milədici yə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | iə | ||
+ | “Tay sala anına | ||
+ | |||
+ | |||
+ | PPək. 1. Birpilləli distillə supirin- | ||
+ | |||
+ | ləpdiricisinin sxemi: /—buxarlandırı- | ||
+ | |||
+ | cı kameranın gəenvdəsi, 2—qızdırıcı | ||
+ | |||
+ | element: 3—kondensator: 4—nasos: 5—sıc- | ||
+ | rantıtutan. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | buxarlandırıcı aparatlı və adiaba- | ||
+ | tik—ani qaynama tipli) və buxar- | ||
+ | kompressorlu olur. Birpilləli S.-də | ||
+ | l iztirin su almaq ucun təqr. 2400 | ||
+ | kc istilik sərf olunur. Coxpilləli | ||
+ | S.-də faza kecid istiliyinin regku- | ||
+ | perasiyası 1 l iiirin suya olan isti- | ||
+ | lik sərfini 250—300 kc-dək azalq- | ||
+ | maqa imkan verir. Hiperfiltrasiya | ||
+ | S.-si duzlu suyu membrana (mustəvi, | ||
+ | yaxud boruvarı) və ya asetilselluloz, | ||
+ | yaxud poliamid qatranlardan hazır- | ||
+ | lanan liflərə vurmaq ucun yuksək | ||
+ | təzyiq nasosundan (5—10 Mn/m?, yaxud | ||
+ | 50—100 bar) ibarətdir. Membran | ||
+ | (lif) osmos təzyiqindən yuksək ək xn- | ||
+ | də su molekullarını buraxmaq, suda | ||
+ | həll olan hidratlaimı:qi duz nionla- | ||
+ | rını isə tutub saxlamaq qabiliyyəti- | ||
+ | nə malikdir. Elektrodializ S.-si | ||
+ | (hpək. 2) coxkameralı aparat olub, | ||
+ | ir tərəfdən kationit, digər tərəf- | ||
+ | dən anionit membranları olan kame- | ||
+ | ralardan ibarətdir. Kameralar sabit | ||
+ | elektrik cərəyan mənbəyi ilə birləni- | ||
+ | dirilən katod və anod arasında yer- | ||
+ | ləpdirilmitdir. Tərkibində 2,5—3 | ||
+ | q)l duz olan 1 l suyu ipirinləndir- | ||
+ | mək ucun 2 et.saat, q)l duz | ||
+ | olan 1 l su ucun 5 et.saat elektrik | ||
+ | enerjisi sərf olunur. Cənub səhra | ||
+ | r-nlarında və susuz adalarda gunət | ||
+ | S.-ndan istifadə olunur: belə S.-də | ||
+ | yay aylarında bir gun ərzində guӱnəi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SİPİRİNLƏY)İDİRİCİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | PQək. 2. Coxkameralı | ||
+ | elektrodializ supti- | ||
+ | rinlətdiricisinin: | ||
+ | sxemi: Y—anodyu 2— | ||
+ | katod: 3—anionit | ||
+ | membran: 4—kationit | ||
+ | membran: S—“pirin- | ||
+ | ləpdirilən suy D/M — | ||
+ | duzlu məhlul. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | enerjisi duӱpən 1 m2 səthə təqr, 4l | ||
+ | su verir. | ||
+ | Əd. Apelıpin İ. Ə., Klatc- | ||
+ | |||
+ | k o V. A., Opresnenie vodı, M., 1968: | ||
+ | Slesarenko . N., Distillapion- | ||
+ | nıe opresnitelınıe ustanovki, M., 1980, | ||
+ | SU (5ie) Ejen (təxəllusus əsl adı | ||
+ | Mari Jozef) (10.12.1804, Pa- | ||
+ | ris—3.8.1857, Yuxarı Savoyya depar- | ||
+ | tamenti, Annesi)—fransız yazıcısı. | ||
+ | İxtisasca hərbi cərrah olmupidur. | ||
+ | cParisin sirləri (c. 1—10, 1842— | ||
+ | 43), *Əlməz yəhudiə (c. 1—10, 1844— | ||
+ | 45, rus dilində cAqasferə) macəra | ||
+ | romanlarında chəyatın dibindəki- | ||
+ | lərgin yoxsulluqu, kubar cəmiyyəti- | ||
+ | nin riyakarlıqı təsvir olunur. La- | ||
+ | KİN xalq gӱcӱnə inamsızlırı, bur- | ||
+ | juaziyanın insanpərvərliyinə umid | ||
+ | bəsləməsi əsərlərinin ictimai-tənqi- | ||
+ | di kəsərini zəiflətmiidir. cXalqın | ||
+ | cupzəpHə (1849—57) romanına və an- | ||
+ | tiklerikal pamfletlərinə gərə tə”- | ||
+ | qib olunmuil, 1852 ildə Savoyyaya mu- | ||
+ | hacirət etmiidir. Bə”zi əsərləri | ||
+ | ekranlapdırılmıpdır. | ||
+ | SUBUT, cinayət və mulki | ||
+ | prosesdə subutlar--cinayət | ||
+ | ipinin və ya mulki itin duzgun hən- | ||
+ | li uçun əhəmiyyəti olan hallar haq- | ||
+ | qında faktik mə”lumatlar. Cinayət | ||
+ | prosesində S. əsasında cinayət hadi- | ||
+ | səsinin olub-olmaması, mӱqəssir hesab | ||
+ | edilənlərin təqsirliyi və təqsirsiz- | ||
+ | liyi, təqsirli :pəxslərin məs”uliyyət | ||
+ | dərəcəsi, vurulmuyi ziyanın xarakte- | ||
+ | ri və miqdarı, həmcinin cinayətin | ||
+ | ball verməsinə kəmək etmin səbəblər | ||
+ | və mət it muəyyən edilir. Mulki pro- | ||
+ | sesdə-S.-ların kəməyi ilə tərəflərin | ||
+ | VƏ ucuncu ipəxslərin tələb və e”tiraz- | ||
+ | larını əsaslandıran halların, həm- | ||
+ | cinin ipin həlli ucun əhəmiyyəti olan | ||
+ | digər halların olub-olmaması aydın - | ||
+ | lapdırılır. S.-lar itahid ifadələ- | ||
+ | rindən, maddi S.-lardan, ekspertlə- | ||
+ | pas pə”inəpnnnən, istintaq və məhkəmə | ||
+ | ərəkətləri haqqında protokollardan | ||
+ | və s, sənədlərdən toplanılır. Cina- | ||
+ | yə prosesində həmin mə”lumatlar, | ||
+ | ləmcinin muqəssirlərin ( muttəhimlə- | ||
+ | rin), pyubhə edilən ipəxslərin, zərər | ||
+ | cəkmipq ipəxslərin ifadələrindən, | ||
+ | mulki prosesdə isə tərəflərin və | ||
+ | ucuncu ipəxslərin izahatlarından | ||
+ | alınır. PTaynələrdən, anonim məktub- | ||
+ | lardan və s.-dən S. gimi istifadə | ||
+ | oluna bilməz. Sun"i surətdə S,-la- | ||
+ | rın yaradılması, ifadə verməyə məc- | ||
+ | bur etmə və s. cinayət məs"uliyyətinə | ||
+ | səbəb olur (Azərb.SSR Cinayət Məcəl- | ||
+ | ləsi, Mm. 177, 180—181 və s.). Cinayət | ||
+ | prosesində ittihamedici S. və | ||
+ | bəraətverici S.,, mӱlki proses- | ||
+ | də isə muvafiq olaraq iddianın əsa- | ||
+ | sını muəyyən, yaxud təkzib edən S. | ||
+ | fərqləndirilir. İpin hallarına mu- | ||
+ | nasibətdə S. birbata vədola- | ||
+ | yı S.-a ayrılır. İlk və tərə- | ||
+ | mə S. da məvcuddur. | ||
+ | SUBHANVERDİXANOV Abdulla bəy | ||
+ | —bax Divanbəyoqlu. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | CYbhM (Sübhi) Myecradba (7.2.1882, | ||
+ | Trabzon vil., Kirəsun 11, —29.1.1921, | ||
+ | |||
+ | — Qara dəniz, Trabzon | ||
+ | yaxınlırında) | ||
+ | Turkiyə Kommu- | ||
+ | nist Partiyası- | ||
+ | nın (TKP) banilə- | ||
+ | rindən və rəhbər- | ||
+ | .lərindən biri. | ||
+ | Mə"mur ailəsində | ||
+ | anadan olmuiidur. | ||
+ | "it İstambul və Sor- | ||
+ | mn bonna un-tlərini | ||
+ | kə bitirmitdir. 1908 | ||
+ | )2. ildə Turkiyəyə qa- | ||
+ | mə yıtmın, 1910—12 | ||
+ | Osmanlı Sosialist Par- | ||
+ | tiyasına daxil olmusi və onun sol | ||
+ | cinahına rəhbərlik etmipdi. 1912 | ||
+ | ildə nəipr etdiyi 4“İfhamə qəze- | ||
+ | TİNDƏ cgənc turklərəin yeritdik- | ||
+ | ləri daxili və xarici siyasəti | ||
+ | KƏSKİN tənqid etmitdi. 1913 il- | ||
+ | DƏ “gənc turklərəin baiq naziri Mah- | ||
+ | mud PLevkət paiyaya sun-qəsddə itti- | ||
+ | ham olunaraq 15 il mӱddətinə Həbsə | ||
+ | məhkum edilmiidi. 1914 ildə Rusiyaya | ||
+ | qacmıy, Rusiyanın bir cox yerində, o | ||
+ | cӱmlədən Bakıda olmutdu. Birinci | ||
+ | dunya muharibəsi (1914—18) balan- | ||
+ | dıqdan sonra əvvəlcə Kaluqaya, sonra | ||
+ | isə Urala surgun edilmistidi, Beyuk | ||
+ | Oktyabr sosialist inqilabından sonra | ||
+ | Moskvada, Kazanda, Krım və Daii- | ||
+ | kənddə partiyanın muxtəlif tapjqı- | ||
+ | rıqlarını Yerinə yetirmipdir. 1918— | ||
+ | 0 illərdə Rusiya və PQərqin musəl- | ||
+ | man zəhmətkeiləri arasında Oktyabr | ||
+ | ideyalarını təbliq edən cYeni dunyav | ||
+ | qəzetini nəpr etmiidi (əvvəl Mosk- | ||
+ | vada, sonra Simferopol və Bakıda) | ||
+ | Kominternin 1-ci konqresinin (1919) | ||
+ | və Bakıda kecirilən apr xalqları- | ||
+ | nın 1-ci qurultayının (1920) iiti- | ||
+ | rakcısı olmuidu. Azərb.-da Sovet ha- | ||
+ | kimiyyəti qurulduqdan sonra Bakıya | ||
+ | kəcmutidu. 1920 ildə TKP-nin Bakı- | ||
+ | da gecirilmi 1-ci qurultayında par- | ||
+ | tiyanın sədri secilmipdi. S. TKP | ||
+ | MK-nın 14 uzvu və partiya fəalları | ||
+ | ilə birlikdə Tӱrkiyəyə qayıdarkən | ||
+ | turk jandarmları tərəfindən əlduru- | ||
+ | lub dənizdə batı ılmıtdır. K. | ||
+ | Marks, F. Engels, v İ. Leninin bir | ||
+ | necə əsərini turk dilinə tərcumə et- | ||
+ | mipdi. Bakıda S. adına KY | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | illərdə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cə, Krımə | ||
+ | na C. an. sanatoriya var. | ||
+ | Əsəri: Recı na 1 konqresse Komin- | ||
+ | it PervıNn konqress Kommunis- | ||
+ | | nte | | ||
+ | ət, rnapionala, M., 1933, | ||
+ | Əd. Rozaliy | | ||
+ | ordu m iyev Y. N., Mustafa | ||
+ | |||
+ | |||
+ | o 1966: yenə onun Mustafa | ||
+ | Subxi—revolopioner, ə ə ərə, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | aAzia i Afrika seqodniniə, 1983, Ne 4, C o- | ||
+ | fiyev M. M., Turkiyədə 1918—1923-cu | ||
+ | illər milli azadlıq hərəkatı Dӧvrӱndə | ||
+ | marksizm-leninizm ideyalarının yayılma- | ||
+ | sı, “Yaxın və Orta Həpr əlkələrində | ||
+ | milli azadlıq hərəkatız kitabında, B., | ||
+ | 1983: Vodnev V. A. Nacalo politice" | ||
+ | skon deltelınosti Mustafı Subxi, aNa- | ||
+ | rodı Azii i Afrikiə, 1982, XI 9, Mete Tun. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUD VƏZİLƏRİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 95 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | gay, Türkiyede sol akımler (1908—1925), | ||
+ | Ankara, 1978, s. 192—242, | ||
+ | |||
+ | CYBAPH TOLIYH, kananepuia | ||
+ | — deyӱnq əməliyyatında və hərəkətdə | ||
+ | minik atından istifadə edən qopun | ||
+ | nevu. İkinci dunya muharibəsinədək | ||
+ | (1939—45) quru qopunlarının əsas | ||
+ | nəvlərindən idi. İlk qeyri-nizami | ||
+ | S.q.-lar qədim dunyanın quldar dev- | ||
+ | lətlərində Yaradılmıtdı (e.ə. 4 əsr- | ||
+ | də Makedoniya ordusunun ən mukəm- | ||
+ | məl nizami S.q.-u var idi). Qədim | ||
+ | Hin, skif, monqol-tatar S.q.-ları | ||
+ | Yuğsək doyunq keyfiyyətlərinə malik | ||
+ | olmutlar. Albaniya (Qafqaz), Atropa- | ||
+ | tena, orta əsr Azərb. devlətlərinin | ||
+ | bir coxunda mӱkəmməl S.q.-lar məv- | ||
+ | cud idi. Rusiyada ilk nizami S.q.-un | ||
+ | əsasını 1 Pyotr qoymutidur. Sovet | ||
+ | S.q.-u Rusiyada vətəndaii muharibəsi | ||
+ | və xarici hərbi mudaxilə dəvrundə | ||
+ | Yaradılmındı (bax Suvari ordular). | ||
+ | Beyuӱk Vətən mӱharibəsinin əvvəlində | ||
+ | Sovet Ordusunun suvari birlətmələ- | ||
+ | ri bir sıra bəyuk əməliyyatlarda i1i- | ||
+ | tirak etmiplər. Kutləvi qırrın va- | ||
+ | sitələrinin tətbiqi və ordunun motor- | ||
+ | laidırılması və mexanikləidiril- | ||
+ | məsi Həyata kecirildikdən sonra S.q. | ||
+ | TOHIYH HƏBY kimi əksər dəvlətlərdə | ||
+ | (SSRİ-də 50-ci illərdə) ləev olun- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ir | ||
+ | SUVARİ ORDULAR —sovet suvari | ||
+ | qopunlarının Vətəndain muharibə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | si (1918— 20) devrundə yaradılmın | ||
+ | ali operativ birlətmələri. İki su- | ||
+ | vari ordu (1-ci və 2-ci S.o.-lar) yara- | ||
+ | dılmıpidı. | ||
+ | 1-ci suvari ordu 1919 il | ||
+ | noyabrın 17-də Respublika HİPQ-nin | ||
+ | qərarı ilə S. M. Budyonnının 1-ci | ||
+ | suvari korpusu əsasında təpkil edil- | ||
+ | mili 1-ci Suvari ordu Voronej-Kas- | ||
+ | tornoye əməliyyatında (1919), Donbas | ||
+ | əməliyyatında (1919) Həlledici rol | ||
+ | oynamın, 8-ci ordu qopunları ilə | ||
+ | birgə Taqanroq və Rostovu aqqvardiya- | ||
+ | cılardan azad etmiyidi. Talk əmMə- | ||
+ | liyyatında aqların 1-ci Kuban piya- | ||
+ | da korpusu və general Pavlovun suva- | ||
+ | riqrupuna, Kiyev əməliyyatında (1920) | ||
+ | Polita qopunlarına, PTimali Tavriya- | ||
+ | da vrangelcilərə aqır zərbə vurmuil, | ||
+ | 1920—21 illərin qıpında Solsahil | ||
+ | Ukraynasında Maxno bandalarına qar- | ||
+ | aı deytilər aparmın, sonra PTimali | ||
+ | Qafqazda general Prjevalskinin ar- | ||
+ | qvardiyacı ordusunu məqlubiyyətə yr- | ||
+ | ratmıtidı. 1921 ilin mayında 1-ci su- | ||
+ | vari ordu ləev Olundu (qərargahı 1923 | ||
+ | ilin oktyabrınadək saxlanmındı),. | ||
+ | 2-ci suvari ordu Cənub-Qərb | ||
+ | cəbhəsi HİPT-nin 1920 il 16 iyul ta- | ||
+ | rixli əmri ilə (bai komandanın 3 | ||
+ | iyul tarixli direktivi əsasında) təii- | ||
+ | kil olunmu:du. Bu orduya dərd su- | ||
+ | vari diviziyası daxil idi (1920 ilin | ||
+ | sentyabrında diviziyalardan biri əla- | ||
+ | hiddə suvari briqadası ilə əvəz olun- | ||
+ | du ). 1920 ilin iyul-avqustunda 2-ci | ||
+ | suvari ordu 13-cu ordu ilə birgə | ||
+ | vrangelcilərin Aleksapdrovska (indi- | ||
+ | ki Zaporojyeyə) hucumunu dəf edərək | ||
+ | duimənə gӱclӱ əks-zərbələr endir- | ||
+ | miiy və onun irəliləyitini dayandır- | ||
+ | mılidız oktyabrın 1-ci yarısında | ||
+ | Apostolovo r-nunda Vrangelin zərbə | ||
+ | qrupu ilə deyuilərin əsas aqırlırı- | ||
+ | nı əz ӱzərinə geturmuiy, oktyabrın so- | ||
+ | nunda və noyabrın 1-ci yarısında isə | ||
+ | PTimali Tavriyada Vrangel qopunla- | ||
+ | ının darmadarın edilməsində və | ||
+ | rımın azad olunmasında fəal tpiti- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rak etmipdir. 1920 ilin dekabrında | ||
+ | yenidən təpkil olunaraq 2-ci suvari | ||
+ | korpusuna cevrilmitdi. | ||
+ | |||
+ | S.o.-ın dəyuli əməliyyatları muda- | ||
+ | xiləcilərin və aqqvardiyacı qopunla- | ||
+ | rın darmadaqın edilməsində muhum | ||
+ | rol oynamıntdır. | ||
+ | |||
+ | Ə0: Budennı N S. M., PronNnden- | ||
+ | nın puth, kn. 1—3, M., 1959—73, Du- | ||
+ | pen bak in V. V., Vtoral konnail, M., | ||
+ | 1968: Qrajdanskal voNna i pvoennal inter- | ||
+ | vendin v SSSR, Əniiklopedil, M., 1983. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CYBE/LI ( 5 ,-1)— MƏP-nə məhəp. | ||
+ | Qırmızı dəniz sahilində (Suveyiy ka- | ||
+ | nalının girəcəyinə yaxın) nəə: Cy- | ||
+ | veyii Hu anasının HHa.M. Əh, 194 | ||
+ | min (1976). D.y., avtomobil və hava | ||
+ | yolları qovpaqı. Neft e"malı, neft- | ||
+ | kimya və yeyinti sənayesi var. S. 1967 | ||
+ | ildə İsrail təcavuzu və 1973 ilin | ||
+ | oktyabrında Yaxın PTərqdə hərbi əmə- | ||
+ | liyyat zamanı cox darılmındı. 1974 | ||
+ | ildən bərpasına batlanmıpidır. | ||
+ | SUVEYİQ BƏRZƏXİ (,.,-/2zə) — | ||
+ | Asiya ilə Afrikanı birləpdirən və | ||
+ | Aralıq dənizini Qırmızı dənizdən | ||
+ | ayıran quru zolaqı. Eni 112 km-ə qə- | ||
+ | dərdir. Səthi gilli duzənlikdir. Q.- | ||
+ | ində qum dunləri və barxanları var. | ||
+ | İqlimi subtropik səhra tiplidir. Su- | ||
+ | veyi kanalı S.b.-ndən kecir. | ||
+ | SUVEYİİ KANALI (1 iz)—MƏR- | ||
+ | İN 11m.-iİ1.-ində pluzsuz gəmicilik, ka- | ||
+ | nalı. Aralıq dənizi ilə Qırmızı | ||
+ | dənizi əlaqələndirir. S.k. Atlantik | ||
+ | və Hind okeanlarının portları ara- | ||
+ | sında ən qısa (Afrika ətrafından | ||
+ | kecən dəniz yolundan 8—15 min km az) | ||
+ | dəniz yoludur. S.k. zonası Asiya ilə | ||
+ | Afrika arasında pərti coqrafi sər- | ||
+ | Həddir. Kanal 1859—69 illərdə cə- | ||
+ | kilmiiy, rəsmi acılınqı 1869 il no- | ||
+ | yabrın 17-də olmutdur. S.k.-nın uz. | ||
+ | 161 km, eni su səthində 120—150 m, | ||
+ | dibində 45—6() m, dərinliyi farva- | ||
+ | terdə 12,5—13 m-dir. Gəmilər kanal- | ||
+ | dan orta hesabla 11—12 saata gecir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | . Muhum portları: Port-Səid, Suveyi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və s. S.k. Suveyi, bərzəxindən, onun | ||
+ | ən alcaq və dar hissəsindən, Aralıq | ||
+ | dənizinin Menzala laqunundan və bir | ||
+ | necə gəldən gər Kanal zonasını | ||
+ | pirin su ilə təchiz etmək ucun Nil | ||
+ | cayından İsmailiyyə kanalı (İsmai- | ||
+ | liyYə it, yaxınlıqında iki qola ayrı- | ||
+ | lır, biri ipm.-da Port-Səidə, digəri | ||
+ | c.-da S.uveyii 1i.-nədək uzanır) cəkil- | ||
+ | mmpdir. S. k, əlveripli coqrafi | ||
+ | mӧvqedə Yerləipir və muhum beynəlxalq | ||
+ | əhəmiyyətə Lidir. 1982/83 maliyyə | ||
+ | ilində S.k.-ndan 22,7 min gəmi kec- | ||
+ | MH, Tərp. 240 Mann. m yuk (90 mln. | ||
+ | t-u neft) dapınmındır. Kanalda ye- | ||
+ | nidənqurma itləri gerulur (1984). | ||
+ | SUVEYİY KƏRFƏZİ Şik -— | ||
+ | Qırmızı dənizdə kərfəz. Sinay y-a | ||
+ | ilə Afrika sahilləri arasındadır. | ||
+ | Uz. təqr. 325 km, eni 15—16km, dərin- | ||
+ | liYi 80 m-ə qədərdir. Yarımsutkalıq | ||
+ | qabarmalar (hund. 1,8 m) olur. Suveyi | ||
+ | kanalı onu Aralıq dənizi ilə əlaqə- | ||
+ | ləndirir. Əsas portu Suveytdir. | ||
+ | SMD—məməli heyvanlarda və insanda | ||
+ | laktasiya dəvrundə sud vəzilərinin | ||
+ | ifraz etdiyi maye. K.t. heyvanlarının | ||
+ | sudu qiymətli qida məhsuludur. İnsan- | ||
+ | ların qidasında, əsasən, inək sudun- | ||
+ | DƏN COX, Keci, qoyun, dəvə, camı və s. | ||
+ | sudundən az istifadə edilir. K.t. | ||
+ | heyvanlarının" sudundən sud-tatıq | ||
+ | məhsulları, yaq, dondurma alınır. | ||
+ | Kimyəvi tərkibi və qidalıqına gərə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | heyvan S.-u muxtəlifdir. S.-un zula- | ||
+ | lı, əsasən, kazein, laktalbumin və lak- | ||
+ | toqlobulindən ibarətdir. Zulalların | ||
+ | xarakterinə gərə kazeinli (inək, Ke- | ||
+ | ci, qoyun), albuminli (madyan, maral, | ||
+ | emlppək) S. olur. Kazeinli S.-un zula – | ||
+ | lında 7595, albuminli S.-un zulalın- | ||
+ | da isə 50—659, kazein olur. Bioloji | ||
+ | xassəsinə gərə azöyMuunHn C. KaseHH- | ||
+ | li S.-dən qiymətlidir. Orqanizm sud | ||
+ | 575 75—9696 -ipi mənimsəyir. | ||
+ | Suddə azotlu birlənqmələr (sidik cəv- | ||
+ | həri, sidik turiusu, kreatinin, ri- | ||
+ | |||
+ | boflavin və c., yaqabənzər maddələr | ||
+ | |||
+ | (fosfatidlər, sterinlər) var. S.-un | ||
+ | |||
+ | tərkibinə Sa, 2 p, So, Si, Mp, Y, Ee, | ||
+ | |||
+ | AT, Cr, Pb, Ti, Ar və s. mikroelement- | ||
+ | |||
+ | lar, vitaminlər, 60-dək fermentlər | ||
+ | |||
+ | (laktaza, proteaza, lipaza, amilaza, | ||
+ | |||
+ | katalaza), hormonlar (oksitosin, pro- | ||
+ | |||
+ | laktin, follikulin, adrenalin, insu- | ||
+ | |||
+ | lin və b.), immun cisimlər, qazlar | ||
+ | |||
+ | (SO,, O,, N., MN|), mikroorqanizmlər | ||
+ | |||
+ | daxildir. S.-un normal mikroflora- | ||
+ | |||
+ | sını bakteriyalar, sud kifi və qaz- | ||
+ | yaradan bakteriyalar tətikil edir. | ||
+ | |||
+ | Patogen mikrobları məhv etmək ucun | ||
+ | S. pasterizə edilir (bax Pasteriza- | ||
+ | siya), qaynadılır. Suddəki butun | ||
+ | mikrobları məhv etmək ucun o, steri- | ||
+ | lizə (bax Sterilizasiyay edilir. | ||
+ | |||
+ | SSRİ-də sud z-dlarında pasterizə və | ||
+ | sterilizə edilmit S.-lər buraxılır. | ||
+ | |||
+ | Pasterizə edilmitl S.-un turpuluqu | ||
+ | 20—212T (2? Terner), saxlanma mӱddəti | ||
+ | 2—3 gundur. Sterilizə edilmiiy S, | ||
+ | 3,296 və 3,596 yaqlılıqda buraxılır, | ||
+ | saxlanma muddəti 10 gundur. S.-ə guӱn- | ||
+ | dəlik tələbat beyçklər ucun 250—500 | ||
+ | q, upaqlar ucun 500—700 2-dır. | ||
+ | |||
+ | S. maldarlıq məhsulları icəri- | ||
+ | sində əhalinin məitətində ballıca | ||
+ | yer tutur. S.-dən geniti ipəkildə isti- | ||
+ | danə Heyvanların əhlilətdirilməsi | ||
+ | və gil qabların ixtira olunması ilə | ||
+ | bir dəvrə (e.ə. 3-cu minilliyə) təsa- | ||
+ | duf edir. Heyvanların əhlilətdiril- | ||
+ | məsi insana csud və onun məhsulları | ||
+ | iqəklində yeni, tərkibcə azı ətə bəra- | ||
+ | bər olan bir yeməli ppey vermiti oldu | ||
+ | (Engels F., Meymunun insana cev- | ||
+ | rilməsində əməyin rolu: Marks K. | ||
+ | və Engels F., Secilmiit əsərləri, | ||
+ | Uc cilddə, c. Z, B., 1983, səh. 77). | ||
+ | Azərb.-da maldarlırın meydana gəl- | ||
+ | məsi ilə əlaqədar, əsasən, inək, ca- | ||
+ | mıpi1, qoyun və keci S.-undən istifadə | ||
+ | olunmutdur. Azərb.-da inək yaqı, ca- | ||
+ | mıpi qatıqı və qoyun pendiri S. məh- | ||
+ | sulları icərisində daha qiymətli he- | ||
+ | sab edilir. S.-dən ciy və bitmiti | ||
+ | halda yavanlıq kimi, həmcinin, mux- | ||
+ | təlif xərəklərin hazırlanmasında | ||
+ | istifadə olunur. Lakin S.-dən, əsa- | ||
+ | sən, e”mal edilərək qatıq, qaymaq, pen- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dir, yar, suzmə, por, kəsmik, ayran, | ||
+ | qurut və s. hazırlanır. | ||
+ | Ədaə Bunyadov T. Ə., Azərbay- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | canda maldarlıqrın inkipafı tarixin- | ||
+ | dən, B., 1969: Rəcəbov Q. Ə., Azərbay- | ||
+ | canda sud məhsulları hazırlanmasının | ||
+ | xalq usullarıq, Azərbaycan etnoqrafik | ||
+ | məcmuəsi, 11 buraxılıpp, B., 1977: Ku- | ||
+ | qenev P. V., Moloko i molocnıe pro- | ||
+ | luktı, 2 izd., M., 1981, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUD VƏZİLƏRİ—məməli heyvan- | ||
+ | larda və insanda cut ekskretor vəzi- | ||
+ | lər. Cinsi yetitkənliyə catmın diiti | ||
+ | heyvanlarda və qadınlarda əmizdir- | ||
+ | mə zamanı sud ifraz edirlər. Erkək | ||
+ | heyvailarda və kipilərdə S.v. inki- | ||
+ | pyaf etmir, rudiment Balda qalır. | ||
+ | Diridoqan məməlilərdə S.v. mӱrəkkəb | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 06 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | paxələnən axacaqa malik paylı tərə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mədir. | ||
+ | |||
+ | nsanda sӱd vəziləri cut or- | ||
+ | qan olub deiy nahiyəsində, dəpq sumu- | ||
+ | yunun yan tərəflərində, dəri altın- | ||
+ | da, beyuk dei əzələsinin ən səthində, | ||
+ | 3—6-cı qabırqa arasında yerləpir. | ||
+ | S.v.-nin mərkəzində məməcik və onu | ||
+ | əhatə edən piqmentli dəri nahiyəsi | ||
+ | (sud vəzi meydancası) yerlətir. Qız- | ||
+ | larda məməciklər və sud vəzi meydan- | ||
+ | cası cəhrayı, doqmult qadınlarda isə | ||
+ | qonur rəngdə olur. Məməciyin uzərin- | ||
+ | də 10—15 dəlik olur, buradan da sud | ||
+ | axacaqları acılır. S.v. 15—20 pay- | ||
+ | dan təpkil olaraq xaricdən piy kap- | ||
+ | sulu ilə əhatə olunur. Paylar iqua | ||
+ | kimi duzulərək bir-birindən lifli | ||
+ | birlətdirici toxuma və piy toxuma- | ||
+ | sı vasitəsilə ayrılır. S.v. mənttpə | ||
+ | cəhətcə dəri vəzilərinə, morfoloji | ||
+ | cəhətcə mӱrəkkəb borulu (alveollu) | ||
+ | vəzilərə aiddir. | ||
+ | SUD YARASI, aqızgəlməsi— | ||
+ | selikli qiipanın (əsasən, aqız botlu- | ||
+ | qunun) xəstəliyi, terədicisi mayaya- | ||
+ | bənzər gəbələklərdir. Kandidamiko- | ||
+ | zun bir formasıdır. Əsasən, sudəmər | ||
+ | upaqlarda olur, beyuklərdə uzunsu- | ||
+ | rən aqır xəstəliklər (yatalaqlar, di- | ||
+ | zenteriya və s.) zamanı təzahur edir. | ||
+ | S.y. aqız bopluqunun selikli qipla- | ||
+ | sında sud kimi aq ərplə muppayiət | ||
+ | olunur, getdikcə beyuyur, aqızda sud- | ||
+ | lu qidanın izi kimi (adı da bura- | ||
+ | dandır) gərunur. Ərpi sildikdə ye- | ||
+ | rində qırmızı, yaxud TaHaMbını cahə | ||
+ | əmələ gəlir.Mualicəsi: qələvi | ||
+ | ..... ilə aqız bopluqunu yaxala- | ||
+ | maq, o26-li yod məhlulu surtmək, vi- | ||
+ | tamin mualicəsi və s, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd.: Spravocnik prakticeskoqo nvra- | ||
+ | ca, pod red. A. İ. Vorobheva, M., 1982. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUD MƏTBƏXH — CCPH-nə carnaM | ||
+ | CYHƏMƏD, €YH”H qidalanan və 3 yapına | ||
+ | qədər xəstə utpaqlar ucun qida qarıpı- | ||
+ | qı hazırlayan ictimai iaitə muəssisə- | ||
+ | si. Həkim-pediatr upyaq ucun pəhriz | ||
+ | tə”Yin edərək muəyyən qida rejimi məs- | ||
+ | ləhət gerur. S.m. tə"yin olunmut re- | ||
+ | septə əsasən sanitariya rejiminə və | ||
+ | texnologiya prosesi qaydalarına cid- | ||
+ | di əməl edərək qida hazırlayır. | ||
+ | SUD MƏHSULLARI –suddən hazır- | ||
+ | lanan yeyinti məhsulları. S.m.-nı | ||
+ | hazırlamaq ucun sud əvvəlcədən qay- | ||
+ | nadılır və ya pasterizə edilir, son- | ||
+ | ra ona təmiz sud turipusu bakteriya- | ||
+ | ları və ya maya vurulur. S.m.-na gərə | ||
+ | yarı, pendir, kəsmik, xama, qaymaq, | ||
+ | kefir, asidofilin, qatıq, ayran, qı- | ||
+ | mız, sud konservləri və s. aiddir. | ||
+ | Son zamanlar yaqsızlaidırılmılp | ||
+ | S.m.-nın, mir sud turtulu ic- | ||
+ | kilərin və quru S.m.-nın istehsalı | ||
+ | artırılır. .M.--nın tərkibindəki | ||
+ | antibiotik maddələr və sud turpusu | ||
+ | bakteriyaları onlara pəhriz və muça- | ||
+ | licə xassələri verir. Məs,, asidofi- | ||
+ | lin (asidofil sudu), qımız və s.-dən | ||
+ | həzm sistemi, vərəm və s. xəstəliklə- | ||
+ | rin mualicəsində, kəsmikdən atero- | ||
+ | skleroz xəstəliyinin profilaktika- | ||
+ | sında istifadə edilir. | ||
+ | SUD SEPARATORU —sud | ||
+ | uzsuz sudə ayırmaq və onu | ||
+ | ciklərdən təmizləmək | ||
+ | (bax Separator). | ||
+ | SUD SƏNAY Sİ, yaq-pendir | ||
+ | və sud sənayesi—yeyinti səna- | ||
+ | yesi sahəsi: suddən mӱxtəlif sud məh- | ||
+ | sulları hazırlayan muəssisələri bir- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qaymara, | ||
+ | ərg hissə- | ||
+ | ucun maypın | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUD YARASI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ləpdirir. İnqilaba qədərki Rusiyada, | ||
+ | o cumlədən Azərb.-da sud, əsasən, | ||
+ | kustar usulla e”mal olunurdu. 1913 | ||
+ | ildə umumi sud istehsalı 29,4 mln. | ||
+ | t, sənaye csulu ilə mumi sud e"ma- | ||
+ | lı 2,3 mln. t, mal-qara yaqı isteh- | ||
+ | salı 129 min t.olmuidur. | ||
+ | |||
+ | SSRİ S.s. sənayenin iri sahəsi- | ||
+ | dir. Əsasən, 30-cu illərdən inkiiya- | ||
+ | fa batplamındır. 250 nəvə qədər məh- | ||
+ | ul, onlardan 100 nəvdə pendir, 20 ad- | ||
+ | Da sӱd konservi (uru və qatı) bura- | ||
+ | xır. 1983 ildə SSRİ-də 92,1 mln. t | ||
+ | sud, 1,6 mln. t umumi mal-qara yarı | ||
+ | və 27,8 mln. t sud hesabı ilə uӱzlu | ||
+ | sud məhsulları (sud, qaymaq, qatıq, | ||
+ | suzmə və s.), /44 min ti pendir və yaqlı | ||
+ | brınza, Azərb.SSR-də 870,7 (1940 il- | ||
+ | də 274,5) min tz sud, 4,8 (1940 ildə | ||
+ | 1,4) min tə) mal-qara yası, 193 (1940 | ||
+ | nanə 4,3) MHH m sud hesabı ilə uzl | ||
+ | sud məhsulları, 19,8 (1940 ildə 0,4 | ||
+ | min t pendir və yaqlı brınza isteh- | ||
+ | sal olunmutdur. Azərb.SSR-də S.s. | ||
+ | mӱəssisələri Bakıda, Kirovabadda, | ||
+ | Naxcıvanda, Stepanakertdə, Sumqa- | ||
+ | yıtda (sud kombinatları), Bərdədə, | ||
+ | İmitlidə (yae-pendir kombinatları), | ||
+ | PQəkidə (ət-sud kombinatı) və s. də | ||
+ | var. Sud və mal-qara yaqının umumi | ||
+ | istehsalına və sənaye usulu ilə sud | ||
+ | e"”malına gərə SSRİ dunyada 1-ci ye- | ||
+ | ri tutur (1983). S.s. mӱəssisələrinin | ||
+ | əksəriyyətində gundə 50—100—200 m | ||
+ | sud e”mal edilir, gӱndə 500— 1000 ?t | ||
+ | .. e”mal edən mӱəssisələr də var. | ||
+ | |||
+ | casir sud kombinatları və z-dları | ||
+ | kammalı kompleks e”mal edir, geni | ||
+ | cepiddə məhsul buraxır. | ||
+ | |||
+ | S.s. digər sosialist əlkələrində | ||
+ | muvəffəqiyyətlə inkipaf edir. 1982 | ||
+ | ildə umumi sud istehsalı ADR-də 8,2, | ||
+ | BXR-də 2,4, Mac.XR-də 2,7, XR-də | ||
+ | 14,8, RSR-də 5,0, CSSR-də 6,0 mln. t | ||
+ | olmutdur. S.s. kapitalist əlkələrin- | ||
+ | dən ən cox ABPQ-da (1982 ildə 61,6 | ||
+ | mln, t sud və 595 min ?t mal-qara ya- | ||
+ | qı), Fransada (35,9 və 605), AFR-də | ||
+ | 25,4 və 542), B. Britaniyada (16,4 və | ||
+ | |||
+ | 05), İtaliyada (11,5 və 80) inkiplaf | ||
+ | etmiidir. ı | ||
+ | |||
+ | SCUD TURİYUSU, ZAL tur- | ||
+ | pusu, SN.SN (ON) SOON—6birəsas- | ||
+ | lı oksikarbon turiusu: heyvan, bit- | ||
+ | gi və mikroorqanizmlərdə maddələr | ||
+ | mubadiləsinin muhum aralıq məhsu- | ||
+ | ludur. Suda asan Həll olan rəngsiz | ||
+ | kristal maddədir. (—) və (--) optik | ||
+ | aktiv və rasemik qeyri-aktiv forma- | ||
+ | larda olur. PQLəkərli maddələr mux- | ||
+ | təlif bakteriyaların tə”siri ilə qıc- | ||
+ | qırdıqda, məs., sud turituduqda, kə- | ||
+ | ləm və baiqa tərəvəz porabaya qoyul- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | duqda, silos basdırıldıqda əmələ | ||
+ | gəlir. | ||
+ | |||
+ | SUD TURİYUSU BAKTERİYALARI | ||
+ | (Lactobacterium) — karbohidratları | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qıcqırdaraq, əsasən, sud turtusu əmə- | ||
+ | lə gətirən anaerob bakteriyalar qru- | ||
+ | pu. Sporsuz, hərəkətsiz, qrammusbət- | ||
+ | dir. C.r.6. 2 qrupa belunur: birtip- | ||
+ | li, yaxud hemofermentativ və muxtə- | ||
+ | liftipli, yaxud heterofermentativ. | ||
+ | Streptokoğklar kimi ceptlpəkillilər | ||
+ | də qlukoza və laktozanı qıcqırdır, | ||
+ | suddə və sud məhsullarında sur"ətlə | ||
+ | qoxa/ısıp. Betabacterium HeBYHƏ MƏHCyÖ | ||
+ | olanlar qlukoza və maltozanı sud | ||
+ | turipusuna qədər qıcqırdır. S.t.b. | ||
+ | bitki qalıqları uzərində, torpaqda, | ||
+ | rizosferdə, insan və heyvanların ba- | ||
+ | qırsaqında olur. Sənaye və k.t.-nda | ||
+ | bəyuk əhəmiyyəti var. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUD TURİYUSUNA QICQIRMA— | ||
+ | bax Qıcqırma. | ||
+ | |||
+ | SUD (İYƏKƏRİ —laktozanın az Mm- | ||
+ | lədilən bapqa adı. | ||
+ | |||
+ | SUDLƏYƏN (Eprhoqıa),sudducə, | ||
+ | sudlu biyan — sudləyəngimilər | ||
+ | fəsiləsindən bitki cinsi. TəpKnöHH- | ||
+ | də sud ipirəsi var (adı da buradandır). | ||
+ | Bir və coxillik ot və kollardır. Yar- | ||
+ | paqları nəvbəli duzulur. Cicək yan- | ||
+ | lıqı olmayan cicəkləri bircinsiy- | ||
+ | yətlidir. Meyvəsi AŞA Yer ku- | ||
+ | rəsində 2 min, SSRİ-də 170-dən cox | ||
+ | (əsasən, Orta Asiya və Qafqazda), o | ||
+ | cumlədən Azərb.SSR-də 37 neəvu mə"- | ||
+ | lumdur. Bir cox nevunun sud ipirəsi | ||
+ | zəhərlidirqu yanıqa, gecsaqalan yara- | ||
+ | ya, gəz, dodaq, burunun selikli qiila- | ||
+ | sının iltihabına, k.t. heyvanları- | ||
+ | nın aqır zəhərlənməsinə səbəb olur. | ||
+ | S.-in bir cox tropik və subtropik nəv- | ||
+ | lərinin sud iiirəsindən ətriyyatda | ||
+ | və s. sənaye sahələrində istifadə edi- | ||
+ | lir. S. dekorativ bitki kimi oran- | ||
+ | cən: ev və baqlarda becərilir. | ||
+ | SUDLƏYƏNKİMİLƏR (Eprhoqıa- | ||
+ | seae) — ikiləpəli bitki fəsiləsi. | ||
+ | Atac, kol və otlardır. Tərkibində | ||
+ | sud pirəsi var. Yarpaqları nəvbəli, | ||
+ | yaxud qartı-qariıya duzulur. Bir- | ||
+ | cinsiyyətli cicəkləri sunbul cicək | ||
+ | qrupunda toplanmıtidır. Meyvəsi ry- | ||
+ | tucuqdur. Tropik və subtropik qur- | ||
+ | paqlarda 3 minə qədər cinsi (7 min- | ||
+ | dən cox nəvu) mə”qlumdur. S.-in coxu | ||
+ | (maniok, gənəgərcək, tunq) faydalı | ||
+ | bitkilərdir: bir cox nəvunun meyvəsi | ||
+ | yeməli olduqu ucun becərilir. Sudlə- | ||
+ | Yən və s. nevlərinin dərman əhəmiyyəti | ||
+ | var. Bə”zi nevləri tropik və subtro- | ||
+ | piklərdə dekorativ bitki kimi becə- | ||
+ | rilir. | ||
+ | |||
+ | SUDL QATI NIQ—sudəmər utpaq- | ||
+ | ların sun"i və əlavə qidalanması ucun | ||
+ | suddən hazırlanmı|i məhsul. S.q. sa- | ||
+ | də, turiq və mӱrəkkəb (kalorili) nəv- | ||
+ | lərə ayrılır. S.q. yarma (duyu, yulaf, | ||
+ | qarabapaq) həlimlərini inək sudu və | ||
+ | ya gefirlə mӱxtəlif nisbətdə qarıii- | ||
+ | dırmaqla hazırlanır. Kefirlə ha- | ||
+ | zırlanan S.q. asan həzm olur. Up-iaq | ||
+ | yeməklərini ev ipəraitində hazırla- | ||
+ | maq çcun (toz halında) S.q.-lar da is- | ||
+ | tehsal edilir. S.q. nəvlərindən 4“ Mal- | ||
+ | yutkaq və s., əsasən, kerpə və vaxtın- | ||
+ | dan qabaq doqulmu:i uplaqlar ucu, | ||
+ | cMalıiyə isə 1—2 aylıqdan 1 yaqladək | ||
+ | olan utaqlar ucundur. Bu S.q.-ların | ||
+ | tərkibinə quru suddən baiqa bitki | ||
+ | yaqları, sӱzmə, muxtəlif vitaminlər, | ||
+ | maltoza və muxtəlif duzlar əlavə edi- | ||
+ | lir. Bə"zi S.q.-ların tərkibi ana su- | ||
+ | dunun tərkibinə maksimum yaxınlaiq- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | un | ||
+ | |||
+ | SUDLUK QARAMAL—bax Qaramal. | ||
+ | SUDLUPLOV—azərb.-lılar arasın- | ||
+ | da Yayılmıpy xərək nəvu. Sud və duyu- | ||
+ | dən hazırlanır. Bitirərkən, həm- | ||
+ | HHHHH duz, Yar, ədviyyat (sarıkek, | ||
+ | zə fəran) da iplədilir. Xuruptu qay- | ||
+ | sava və bitirilmiiy quru balıq olur. | ||
+ | AYİY yuyulub duz, sarıkek vurul- | ||
+ | muti sӱdə təkulur və bitənə kimi | ||
+ | (qarımpqdırmaqla) qaynadılır. Uzəri- | ||
+ | nə yaq verilir, həmin qazanda və ya | ||
+ | dibinə xəmir qazmarı salınmıpn baiy- | ||
+ | qa qazanda dəmə qoyulur. Azərb.-ın | ||
+ | bə"zi zonalarında sudl Y am, | ||
+ | sudlu cilov da adlanır. Yaxın | ||
+ | PTərq, Orta Asiya və Qafqaz xalqları | ||
+ | arasında da yayılmındır. | ||
+ | CYAOTY (Polygala)—eyaory fəsilə- | ||
+ | sindən bitki cinsi. Coxillik, az hal- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUZGƏC | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 97 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | da birillik ot və kolcuqdur. Sadə yar- | ||
+ | paqları nəvbəli duzulur. Qeyri-mun- | ||
+ | təzəm cicəkləri salxımda yerləpir. | ||
+ | Meyvəsi ikiyuvalı, yastı qutucuqdur. | ||
+ | Yer kurəsində 600-dək, SSRİ-də 30, | ||
+ | o cumlədən Azərb.SSR-də 11 nəvu | ||
+ | mə"lumdur. Bə”zi nevlərinin kəekundə | ||
+ | saponin olduqundan ÖƏNFƏMKƏTHDHMH | ||
+ | dərman kimi istifadə olunur. Deni | ||
+ | rativ bitkidir. | ||
+ | |||
+ | SUDOTU FƏSİLƏSİ (Royurayasedle) | ||
+ | —-ikiləpəli bitki fəsiləsi. Ot, kol- | ||
+ | cuq, lianalar, bə”zən alcaqboylu aqac- | ||
+ | lardır. Sadə, tamkənarlı yarpaqları | ||
+ | nəvbəli duzuçlur. İkicinsiyyətli qey- | ||
+ | ri-muntəzəm cicəkləri salxım, sun- | ||
+ | bulvarı və supurgəvarı cicək qrupun- | ||
+ | da yerləpir. Meyvəsi qutucuqdur. 14 | ||
+ | cinsi (900-dək nevu) var: SSRİ-də, | ||
+ | həmcinin Azərb.SSR-də yalnız sudoti | ||
+ | cinsinin nəevlərinə təsaduf olunur. | ||
+ | Bə”zi nevləri dərman, dekorativ və qi- | ||
+ | da bitkisi kimi istifadə edilir. | ||
+ | SUJET (fr. suğfet—Məmnay )—1) ə n ə- | ||
+ | biyyatda—epik, lirik və drama- | ||
+ | THK əsərlərdə, kinoda bir-biri ilə | ||
+ | baqlı və ardıcıl surətdə bapq verən | ||
+ | Həyat hadisələrinin inkipaf xətti. | ||
+ | 4aS.ə terminini ədəbiyyatda ilk dəfə | ||
+ | 17 əsrdə P. Kornel və N. Bualo tətbiq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | etmiplər. Movzunun acılmasının | ||
+ | əsas vasitəsi olan S.-də həyatın sə- | ||
+ | ciyyəvi ziddiyYyYət və munaqiptələri, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | insanların qariılıqlı munasibətlə- | ||
+ | ri, insan xarakterləri əz bədii ifa- | ||
+ | dəsini tapır. Duyӱn, zirvə və acılı=p | ||
+ | S. xəttinin inkipafının əsas kom- | ||
+ | ponentləridir. 2) Təsviri sə- | ||
+ | n ətdə—bədii əsərdə təsvir edilən | ||
+ | və cox vaxt əsərin adında ifadəsini | ||
+ | tapan muəyyən Hadisə, əhvalat, vəziy- | ||
+ | yət. Məvzudan fərqli olaraq S, əsə- | ||
+ | rin ideyasının konkret, ətraflı və | ||
+ | obrazlı ptəkildə acılmasıdır. Məi- | ||
+ | pqət janrında və tarixi janrda yara- | ||
+ | dılmıpt əsərlər ucun xususi S. mu- | ||
+ | rəkkəbliyi səciyyəvidir. | ||
+ | |||
+ | Əd. Rəfili M. Ədəbiyyat nəzəriy- | ||
+ | yəsinə giripi, B., 1958, Timofeev | ||
+ | L. İ., Osnovı teorii literaturı, M., | ||
+ | 1971, Pospelov Q. N., Teorin lite- | ||
+ | raturı, M., 1978, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUZEREN (fr. ziqeqayi—ali)—orta | ||
+ | əsrlərdə Qərbi Avropada iri feodal— | ||
+ | əzundən vassal asılılıqrında olan | ||
+ | ərazinin hekmdarı, ali senyoru (kra- | ||
+ | lı, hersoqu, knyazı). S. hakimiyyəti | ||
+ | onun vassala bəxti etdiyi torpaq mulk- | ||
+ | ləri əsasında meydana gəlmiildi. | ||
+ | SUZERENLİK — feodalizm devruӱ- | ||
+ | ucun səciyyəvi olan pəxsi və haki- | ||
+ | miyyət mӱnasibətləri sistemi: suzeren- | ||
+ | lə (senyorla) vassal arasında muqavi- | ||
+ | lə pəklində təzahur edirdi. C. My- | ||
+ | nasibətlərinin əsasını feodal mul- | ||
+ | kiyyətinin iyerarxiya strukturu təitp- | ||
+ | kil edirdi: bu, hakim sinfi butəv | ||
+ | bir vahid kimi birlətdirir və onla- | ||
+ | rın iri feodallar (krallar, hersoq- | ||
+ | lar, qraflar və s.) hesabına siyasi | ||
+ | (hərbi, məhkəmə və s.) iplərdə ustun- | ||
+ | luyunu tə”min edirdi. Mərkəzləidi- | ||
+ | rilmit dəvlətin yaranması ilə haki- | ||
+ | miyyət səlahiyyəti tədricən kralın | ||
+ | əlində cəmləptirdi. | ||
+ | |||
+ | Guclu və daha zəif vassal dəvlət- | ||
+ | lər arasındakı beynəlxalq-huquqi mu- | ||
+ | nasibətlər də S. formasında quru- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Eli. dӧ. | ||
+ | |||
+ | SUZƏNƏK, qonoreya (yun. bopӧq- | ||
+ | qhoya, opӧzӱ–toxum-- qhgӧ— axıram), | ||
+ | perelo y—əsasən, sidik-cinsiyyət | ||
+ | orqanlarının selikli qitpasını zə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ASE—7, c 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dələyən infeksion xəstəlik, zəhrəvi | ||
+ | xəstəliklər qrupundandır. Tərədici- | ||
+ | sini koxa) 1879 ildə A. Neyser | ||
+ | tapmıpdır. Cinsi yolla yayılır, qey- | ||
+ | ri-cinsi yolla utpaqlar doqrupy zamanı | ||
+ | xəstə anadan (qonokokk utaqın gəzu- | ||
+ | Hə dupqub blennoreya tərədir, Yaxud | ||
+ | qız utpaqının cinsiyyət orqanına du- | ||
+ | pqur) və ya xəstənin ətyYalarından | ||
+ | (dəsmalından, yataqından və s.) isti- | ||
+ | fadə etdikdə yoluxurlar S. xəstəli- | ||
+ | yində immunitet yaranmır: hər bir in- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lıq artımlarına kecdikdə xəstənin | ||
+ | umumi Halı pislətir, temp-r yuksə- | ||
+ | lir. S.-in bu forması sonsuzluqla | ||
+ | nəticələnir. Qızlarda S. cox | ||
+ | vaxt 2—8 yaplarında mutpahidə edi- | ||
+ | lir. İnfeksiya, adətən xəstə analar- | ||
+ | dan, dayələrdən və uttaqla sıx təmas- | ||
+ | da olan digər xəstə qadınlardan qey- | ||
+ | ri-cinsi yolla gecir. S. qızlarda | ||
+ | vulvanı, vaginanı və sidik kanalını | ||
+ | zədələyir. Cox vaxt duz baqırsaq da | ||
+ | xəstələnir. Xəstəlik kəskin baiplla- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | san bir necə də xəstələnə bilər: yır: vulvada arrı və gəynəmə, sidik və | ||
+ | irsi deyil. İnkubasiya dəvru 3—5 gӱn- nəcis ifrazı aqrılı olur, irinli | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dur. Sidik-cinsiyyət orqanlarının | ||
+ | selikli qippasına dutpmutp qonokokk | ||
+ | tez bir zamanda coxalaraq iltihabi | ||
+ | proses yaradır. Bu da iltihabi in- | ||
+ | filtrata, irinli ifrazata səbəb olur. | ||
+ | Xəstəlik uzun muddət davam etdikdə | ||
+ | infiltrat capıqlatır, nəticədə si- | ||
+ | dik kanalı daralır. Capıqlailma ki- | ||
+ | tpilərdə xaya artımlarında, qadın- | ||
+ | larda isə fallop borularında gec- | ||
+ | məzliyə səbəb olur, bu da sonsuzluqla | ||
+ | nəticələnir. Xəstəlik oynaqların, | ||
+ | sinir sisteminin zəifləməsinə səbəb | ||
+ | olur. Dӱzgӱn mualicə aparılmadıq- | ||
+ | da, yaxud rejim gəzləmədikdə, xəstə- | ||
+ | lik xronik ala kecir, alkoqolun | ||
+ | tə"sirindən, ədviyyatlı, turipulu, | ||
+ | duzlu qidalardan proses daha da kəs- | ||
+ | kinləpir. | | ||
+ | |||
+ | Kimyilərdə S. Qonokokklar əvvəl- | ||
+ | cə uretranı zədələyir. 3—3 gundən | ||
+ | sonra kəskin iltihab( uretrit) tərənir | ||
+ | Xəstəlik qaqpınma, geynəmə, siyimə za- | ||
+ | manı aqrı və sidik kanalından irin- | ||
+ | li ifrazatın axması ilə baitlayır. | ||
+ | Uretranın xarici dəliyinin dodaq- | ||
+ | cıqları ədemlətir, Xronik uretrit | ||
+ | spirtli ickilərin, cinsi əlaqənin | ||
+ | tə”sirindən kəskinləə bilər. Diaq- | ||
+ | noz laboratoriya muayinəsinə əsasən | ||
+ | qoyulur. S. sidik kanalıpın capıqlı | ||
+ | daralması, parauretral yolların, | ||
+ | xaya artımının (epididimit), toxum | ||
+ | kisəsinin iltihabı, prostat vəzinin | ||
+ | kəskin və xronik iltihabı və s. aqır- | ||
+ | lapmalar verə bilər. Hər iki xaya | ||
+ | artımının zədələnməsi sonsuzluqla | ||
+ | nəticələnir. | ||
+ | |||
+ | Qadınlarda S. cox nəzərə carpma- | ||
+ | dan, sust davam edir və aqrı hissi | ||
+ | tərətmir, 2—3 həftə gizli davam | ||
+ | edir: Hec bir əlaməti olmadıqrından | ||
+ | xəstə qadınlar həkimə muraciət et- | ||
+ | mirlər, infeksiya mənbəyi kimi sar- | ||
+ | lam adamları yoluxdururlar. Qadın- | ||
+ | larda S.-in iki nəvu: sidik-cinsiyyət | ||
+ | orqanlarının altpaqı :pe"bənin Cə | ||
+ | (uretranın, uttaqlıq boynu kanalı- | ||
+ | nın, bartolin vəzilərinin, duz bakır- | ||
+ | sarın zədələnməsi) və qalxan S. (utpaq- | ||
+ | lıq cisminin, utpaqlıq borularının, | ||
+ | Yumurtalıqların və gicik canaq peri- | ||
+ | tonunun zədələnməsi) ayırd edilir. | ||
+ | Amar ı plə”bənin S.-ində siyimə za- | ||
+ | manı geynəmə və sancı, sidiyin tez- | ||
+ | tez xaric olması və s. muptahidə olu- | ||
+ | nur. ə Paqlıq boynu zədələndikdə qa- | ||
+ | dından pis iyli, irinli-selikli və | ||
+ | bəzən qan qarıqmıti ifrazat gəlir, | ||
+ | qarnın apaqı hissəsində aerılar tə- | ||
+ | rəyir, uretranın dəliyi qızarır, | ||
+ | edemlətir. Utpaqlıq boynundan irin- | ||
+ | li-qanlı ifrazatın axması duz ba- | ||
+ | qırsaqın S.-inə səbəb ola bilər. Diaq- | ||
+ | HOS laboratoriya mӱayinəsinə əsasən | ||
+ | qoyulur. | ||
+ | Qalxan S. zamanı qarnın appa- | ||
+ | qı hissəsində aqrılar, qanaxma olur, | ||
+ | aybalı pozulur, iltihabi proses utlaq- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ifrazat axır, cinsiyyət dodaqları | ||
+ | ədemləpir. Utpaqın umumi vəziyyəti | ||
+ | pozulur, temp-r yuksəlir, əzginlik, | ||
+ | zəiflik və bə”zən anemiya mu də | ||
+ | edilir. Mualicəsi: antibiotik- | ||
+ | lər, sulfanilamid preparatları, | ||
+ | spesifik və qeyri-spesifik immuno- | ||
+ | terapiya, fizioterapiya, yerli MYa- | ||
+ | licə vəs. Profilaktikası: | ||
+ | pəxsi gigiyena qaydalarına əməl et- | ||
+ | mək, təsadufi cinsi . yaxınlıqdan | ||
+ | uzaq olmaq və s. Dəri-zəhrəvi dispan- | ||
+ | serlər və veneroloji kabinetlər belə | ||
+ | xəstələrə nəzarət edir, onları mua- | ||
+ | licəyə cəlb edir, əhali arasında ya- | ||
+ | yılmasının qarptqısını alır. | ||
+ | |||
+ | Ədə Hacıyev R., Davatda- | ||
+ | rova M., Huseynzadə H., Zəhrəvi | ||
+ | xəstəliklər, B., 78: Jukov V. İ., | ||
+ | Venericeskie bolezni, Riqa, 3, | ||
+ | CY3ƏHM-—naxbınyıbı NeKOpaTHB 122440. | ||
+ | Pambıq parca, yaxud ipəkdən hazır- | ||
+ | lanıb binanın daxili divarlarının | ||
+ | bəzəklərində tətbiq edilir. Parca | ||
+ | uzərində ipək saplarla iplənmint XOH- | ||
+ | calar (medalyon), cicək motivləri, qup | ||
+ | təsvirləri S.-nin xarakterik orna- | ||
+ | mentləridir. Tacikistan, Əzbəkistan | ||
+ | və Azərb.-da genipi yayılmındır. | ||
+ | CY3ƏP (Seq(Hya)—suӱzərlər əsilə= | ||
+ | sindən quti cinsi. Bədəninin uz. 13— | ||
+ | 15,5 sm-dir. Lələkləri bel tərəfdə ar- | ||
+ | dır. Quyruq lələkləri aqacdələndə ol- | ||
+ | duru kimi sərtdir. Atacın gevdəsin- | ||
+ | də taquli dayanıb, onun qabırı al- | ||
+ | tındakı cӱcӱlərlə qidalanır. ə nə- | ||
+ | vu vary Avropa, Asiya, Afrika və Ame- | ||
+ | rika mepələrində yayılmındır. | ||
+ | SSRİ-də 3, o cӱmlədən Azərb.SSR-də | ||
+ | 2 HəBY—a 4 H C. (C. familiaris), Tr bi- | ||
+ | sa barmaq S. (C. branchydactula) | ||
+ | var. Quru aqacların yarıqlarında | ||
+ | puzəltdiyi Yuvaya 4—7 yumurta qoyur, | ||
+ | 14—15 gun kurt yatır. | ||
+ | |||
+ | CY3ƏPnƏP (Certhiidae) — c ə p uə- | ||
+ | kimilər dəstəsinə aid quti fəsi- | ||
+ | ləsi. 2 cinsi var. | ||
+ | |||
+ | CY3KƏU, bu nrTp (öp. filtre, COH | ||
+ | lat. Ei1sqap, hərfi Mə”Hacbi—KeHƏ)— | ||
+ | sӱzucu arakəsmənin (məsaməli struk- | ||
+ | turlu təbii və ya sun"i material ya- | ||
+ | xud mə”mulatın) kəməyi ilə bərk və | ||
+ | maye Saz fazadan ibarət muxtəlif | ||
+ | cinsli sistemləri ayırmaq, qatılai1- | ||
+ | dırmaq və ya =ppəffaflaitdırmaq ucun | ||
+ | aparat. Bundan əlavə, ionitlərin kə- | ||
+ | məyi ilə məhlulları mineral duzlar- | ||
+ | dan təmizləmək, polimer ionları | ||
+ | fraksiyalarına ayırmaq və s., habelə | ||
+ | MYƏ)yƏH tezlikli səs və Ya elektromaq- | ||
+ | nit dalqalarını buraxmaq və Ya tu- | ||
+ | tub saxlamaq ucun qurqu və aparatlar | ||
+ | (bax Akustik sӱzgəc, Elektrik suz- | ||
+ | gəci, İstilik suzkəci, İzmıq suzgə- | ||
+ | ci) da S. adlanır. Suzuləcək sis- | ||
+ | temlərin nəvundən asılı olaraq maye | ||
+ | S.-ə (şuspenziyanı suzmək çcun) və | ||
+ | qaz S.-inə (aqrozolları ayırmaq və | ||
+ | qazları təmizləmək ucun) ayrılır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CY3MƏ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 4 ən zə y ə ə —. | ||
+ | |||
+ | “ğı üə : | ç .. | ||
+ | Hə ”. | ||
+ | |||
+ | ” CC AN, | ||
+ | |||
+ | AÇ u | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | s = rk iri ku iıA..| | ||
+ | ş * IV : | ||
+ | |||
+ | |||
+ | . : m cəl v N NƏ | "dn. | ||
+ | VZ VAL | ||
+ | ə Y ö 2 . “r” ə ə Ə İ i | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ki z | ||
+ | ” | ||
+ | aq b | ||
+ | ) | ||
+ | |||
+ | “a | ||
+ | |||
+ | |||
+ | m 1 | ||
+ | |||
+ | — “x LAF | ||
+ | |||
+ | Cİ | ||
+ | Qusa | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə . ӱn “ğa | ||
+ | “xx r usul ğu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | -i mülk iğnə m Ab . | ||
+ | Fasiləsiz təsirli diskli sӱzgəc: /—sek- | ||
+ | siyalar, 2—suzucu elementlər—disklər:| | ||
+ | 3—paylayıcı quruluq, 4—vakuum mənbə- | ||
+ | yi ilə birlətzldirmək və filtratı sistem- | ||
+ | dən cıxarmaq ucun boru kəməri: 5—sı- | ||
+ | xılmın hava verən boru kəmərləri: 6— | ||
+ | |||
+ | ceəkuntunu cıxarmaq çcun bıcaqlar. | ||
+ | Ən sadə S. suzucu arakəsmə ilə iki | ||
+ | hissəyə bəlunən qabdır. Maye (qaz) | ||
+ | S.-in hissələri arasında yaradılan | ||
+ | təzyiqlər fərqinin tə"sirindən bərk | ||
+ | hissəcikləri tutub əzundə saxlayan | ||
+ | arakəsmədən kecir. Maye S.-lər ipi | ||
+ | prinsipinə gərə dəvri (buraya tutum, | ||
+ | vərəq S.-lər, filtr-pres və patronlu | ||
+ | S. daxildir) və fasiləsiz (barabanlı, | ||
+ | diskli, lentli, bopqabvarı və karusel | ||
+ | S.-lər) tə"sirli S.-lərə ayrılır. Qaz | ||
+ | S.-ləri (mustəvi suzucu səthli və ba- | ||
+ | tareyalı S.-lər) fasiləsiz tə”sirli | ||
+ | aparatlardır. Bax həmcinin Suzmə | ||
+ | (filtrasiya), Sulun təmizlənməsi, | ||
+ | Biosuzgəc, Bakterial sӱzgəclər. | ||
+ | SU/ZMƏ—sud məhsulu. Azərb.-da xalq | ||
+ | arasında S. hazırlamaq ucun qatıqra, | ||
+ | yaxud ayrana bir qədər duz qatıb tor- | ||
+ | baya tekur və hundurdən asırlar. Bə”- | ||
+ | zi yerlərdə torba yap otun ustundə | ||
+ | uzərinə arır daip qoyulmaqla bir necə | ||
+ | kun ərzində suzulur. Suyu suzuӱlduk- | ||
+ | dən sonra qalan məhsula S. deyilir. | ||
+ | Qatıq S.-si yaqlı olduqundan daha | ||
+ | dadlı sayılır. Qatıq S.-sini, həmci- | ||
+ | nin qurudub saxlayırlar (bax Qurut). | ||
+ | Sənaye usulu ilə S. uzsuz sud və qaymaq | ||
+ | (yaqlılıqı 50—5596) qatımtıqına ter- | ||
+ | mofil streptokokk mayası əlavə et- | ||
+ | məklə hazırlanır. Yaqlılırı 1596 -ə | ||
+ | qədərdir. | ||
+ | |||
+ | Ədə Rəcəbov Q. Ə., Azərbaycanda | ||
+ | sud məhsulları hazırlanmasının xalq | ||
+ | usulları, Azərbaycan etnoqrafik məcmuə- | ||
+ | si, PT buraxılıpt, B., 1977. | ||
+ | |||
+ | SUuUZMƏ, filtrasiya—maye və | ||
+ | ya qazı buraxan, bərk hissəcikləri | ||
+ | isə əzundə saxlayan sӱzucu arakəsmə | ||
+ | (SA) vasitəsilə suspenziya və aero- | ||
+ | zolları ayırma prosesi. S. ucun xu- | ||
+ | susi aparat.və suӱzgəclərdən istifadə | ||
+ | edilir. S. zamanı suspenziyadan ay- | ||
+ | rılan Hissəciklər cekuntu qatı əmə- | ||
+ | lə gətirir. Cox əzlu, eləcə də qatılı- | ||
+ | qı az olan narın dispert suspenziya- | ||
+ | ların bərk Hissəcikləri SA-nin mə- | ||
+ | samələrini tutur. Bunun qarpısını | ||
+ | almaq və ya azaltmaq ucun diatomit, | ||
+ | perlit, asbest, selluloz və s. bu kimi | ||
+ | maddələr geturuӱlur. SA-dən gecən | ||
+ | mayeyəsuzuntu (filtrat) deyilir. | ||
+ | emp-r yuksəldikcə suspenziyanın ez- | ||
+ | luluyu azaldıqından S. sur”"əti ar- | ||
+ | tır. S. nəticəsində alınan cekuntu- | ||
+ | nun məsaməliliyi ya sabit qalır (s ı- | ||
+ | xılmayan cəkuntu), ya da azalır | ||
+ | (sıxılan cəkuntu). S. sənaye və | ||
+ | laboratoriyalarda (o cumlədən, qazla- | ||
+ | rın da təmizlənməsində) geniiq tət- | ||
+ | biq olunur. | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUZULƏN VİRUSLAR—bax Virus- | ||
+ | lar. | ||
+ | SUZULMƏ—mayenin (neftin, suyun) | ||
+ | və ya qazın (havanın, təbii qazların) | ||
+ | yer altında təbii qrunt laylarında- | ||
+ | kı məsaməli muhit icərisində həpə- | ||
+ | gəti. Suyun qruntdan və hətta beton- | ||
+ | dan (məs,, torpaq və beton bəndlərdə) | ||
+ | sızıb kecməsinə də S. deyilir. Səna- | ||
+ | ye və laboratoriya iqəraitində aparı- | ||
+ | lan analoji proseslər sӱzmə (filtra- | ||
+ | siya) adlanır. | ||
+ | SCUİTA (fr. zi((e, hərfi mə"nası— | ||
+ | sıra, ardıcıllıq)—silsilə instru- | ||
+ | mental musiqinin əsas formalarından | ||
+ | biri. S.-da, adətən bir-birinə kont- | ||
+ | rast mustəqil hissələr ӱmumi bədin | ||
+ | ikir əsasında vəhdət təpkil edir. | ||
+ | onata və simfoniyadan fərqli ola- | ||
+ | raq S.-nın hissələri mahnı, rəqslə | ||
+ | bilavasitə baelı olur, burada təsvi- | ||
+ | riliyə geni yer verilir. 17 əsrin | ||
+ | Stara formalatmın klassik | ||
+ | — allemanda, kuranta, sarabanda, | ||
+ | jiqa rəqslərindən ibarətdir. 17—18 | ||
+ | əsrlərdə S.-ya həmcinin menuet, qa- | ||
+ | vot, burre, paspye, polonez rəqsləri, | ||
+ | prelud, uvertura, ariya, rondo və s. | ||
+ | pyeslər daxil idi. S.-nın butun his- | ||
+ | sələri, adətən eyni tonallıqda olmuit, | ||
+ | lutnya, klavesin, orkestr və s. ucun | ||
+ | nəzərdə tutulmutidur. 19—20 əsrlərdə | ||
+ | orkestr S.-ları yaradılmıtidır. Cox | ||
+ | zaman belə S.-lar "pu r | ||
+ | (N. Rimski-Korsakovun 4PTəhrzadg S.- | ||
+ | sı). Teatr tamapaları, opera, balet, | ||
+ | kino musiqisi əsasında (E. Qriqin | ||
+ | cPer Guntə dramına yazdırı musiqi, | ||
+ | Q. Qarayevin “Yeddi gezələ, 4İldı- | ||
+ | rımlı yollarlaq baletlərindən S. | ||
+ | və s.) S.-lar var. | ||
+ | SUKAN 1) Gəmi S.-ı——gəminin | ||
+ | hərəkətini idarə etmək ucun quruluq, | ||
+ | tpaquli ox ətrafında dəndərilə bi- | ||
+ | lən ləvhədən ibarətdir (tpaquli S.). | ||
+ | adətən gəminin arxa | ||
+ | (bə”zən burun hissəsində) quraidı- | ||
+ | rılır. aquli S.-dan əlavə şuialtı | ||
+ | qayıqlarda (paquli mӱstəvidə hərəkə- | ||
+ | ti idarə etmək ucun ӱfuqi S. da olur. | ||
+ | Yava Hərəkətdə idarəetməni yaxiyı- | ||
+ | lapdırmaq və gedipsiz manevretmə | ||
+ | ucun aktiv S, (avar vintli) iplədi- | ||
+ | lir. 2) S. aviasiyada—(bax Ha- | ||
+ | va sukanlaqı, Qaz sukanı. Z) Avt o- | ||
+ | mobil S.-ı—bax Suӱkan-idarəetmə | ||
+ | mexanizmi. | ||
+ | CYKAH-HHAPƏETMƏ MEXANİZ- | ||
+ | Mİ—relssiz təkərli mapınların | ||
+ | hərəkətinə istiqamət vermək ucun me- | ||
+ | xanizm. Əksər mapınlarda avtomo- | ||
+ | bil S.-i.m.-ndən istifadə olunur. Bu- | ||
+ | ra sukan mexanizmi və intiqalı da- | ||
+ | xildir (bax Avtomobil). Muasir ma- | ||
+ | pınlarda sukan mexanizmi | ||
+ | sonsuz. vint və diyircək, sonsuz-vint | ||
+ | və sektor, yaxud vint və qaykadan iba- | ||
+ | rət kinematik bənddir. Bir cox avto- | ||
+ | mobil və avtobus modellərində hun- | ||
+ | ravlik və Ya pnevmatik S.-i.m. gӱc- | ||
+ | ləndiriciləri tətbiq olunur. Su- | ||
+ | kan intiqalı sukan trapesiya- | ||
+ | sı əmələ gətirən linglər sistemin- | ||
+ | dən ibarətdir (bax Yapıtidırma ipək., | ||
+ | ASE, 1 cild, səh. 80—81). | ||
+ | SCUKUNƏT—bax Hərəkət. | ||
+ | SUKUNƏT KUTLƏSİ, məxsusi | ||
+ | kutlə—nisbi sukunət halında olan | ||
+ | maddə hissəciyinin kutləsi. | ||
+ | SUKUT ZONASI—1) akusti - | ||
+ | kada (akustik gəlkə zonası)—guc- | ||
+ | lu mənbədən (top atəii, partlayıl | ||
+ | və s,) yayılan səsin etidilmədiyi sa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | hissəsində | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hə. Mənbəyə nəzərən bu sahədən yaxın- | ||
+ | da və uzaqda səs etidilir. S.z. Yer | ||
+ | səthində mənbəyi əhatə edən RY3KYH | ||
+ | olmayan halqa formasında olur. Bə”- | ||
+ | zən iki və daha cox S.z. muiahidə | ||
+ | edilir. Birinci S.z.-nın daxili ra- | ||
+ | diusu 20—80 km, bə”zən 150- km, xari- | ||
+ | ci radiusu 150—400 km olur. "3. | ||
+ | atm.-də səsin refraksiyası nəticəsin- | ||
+ | də yaranır: atm.-in aiyarı qatlarında | ||
+ | temp-r hundurlukdən asılı olaraq aza- | ||
+ | lır |15—20 km hundurlukdə—(ə0? — | ||
+ | 75*S-yə) catır), səs dalqaları Yer | ||
+ | səthindən uzaqlalaraq yuxarıya meyl | ||
+ | edir. 40—60 km hundurlukdə temp-r | ||
+ | yenidən artır (0—309S-yə qədər), səs | ||
+ | ptuaları alparıya doqru əyilir, S.z.- | ||
+ | nın quripayanı olur, Yer səthinə ca- | ||
+ | tır və anomal epidilmə zonası ya- | ||
+ | ranır. Səs puçalarının bir necə də- | ||
+ | fə Yer səthindən qayıtması zamanı | ||
+ | iki və daha cox S.z. olur. Kulək səs | ||
+ | iqualarının, S.z.-nın formasını təh- | ||
+ | if edir, bəzən halqa qapalı olmur. | ||
+ | |||
+ | əsin anomal yayılmasından istifa- | ||
+ | də edərək atm.-in orta qatlarının | ||
+ | temp-ru tə”yin edilir. Səs (ultrasəs) | ||
+ | okeanda yayılarkən analoji mənzərə | ||
+ | yaranır. 2) radiofizikada— | ||
+ | fəza oblastı: bu oblastda radioapa- | ||
+ | ratın verdiyi siqnallar qəbuledi- | ||
+ | ciyə catmır və ya bu oblasta yaxın | ||
+ | və uzaq olan siqnallardan olduqca | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zəif olur. | ||
+ | SULALƏ (ər. “1u..)—monarxiya dəv- | ||
+ | lətlərində eyni bir nəsildən (ailə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dən) olmaqla bir-birini taxtda irsən | ||
+ | əvəz etmii bir necə monarx (məs., | ||
+ | Azərb.-da — Eldəgəzlər, PLirvaniah- | ||
+ | lar, Səfəvilər, Rusiyada—Romanov- | ||
+ | lar, Avstriya— Macarıstanda Habs- | ||
+ | burqlar, Fransada—Valua və Burbon- | ||
+ | lar və s.). | ||
+ | SULEYMAN, Solomon (2 —e.ə. | ||
+ | təqr. 928)—İsrail-Yəhudi padiqahlı- | ||
+ | qının hekmdarı (e.ə. 965—e.ə. 928 |, | ||
+ | peyqəmbər. Davudun oqlu və hakimiyyət | ||
+ | iqəriki (e.ə. 967—965|. Bibliyada ya- | ||
+ | zıldıqına gərə qeyri-adi mudrikliyi | ||
+ | ilə əhrət qazanmızidı. Bibliyanın | ||
+ | bir necə kitabının muəllifi hesab | ||
+ | olunur. Dini rəvayətə gərə, heinanna- | ||
+ | ın və quiların dilini bilirmii. | ||
+ | iranda adı cəkilir. S. obrazına | ||
+ | klassik TPərq, o cӱmlədən Azərb. ədə- | ||
+ | biyyatında muraciət olunmupdur. | ||
+ | SULEYMAN ARAHXSEYN ORLU, | ||
+ | Qacaq Suleyman (1872, unnu- | ||
+ | kn Fizuli r-nunun Əhmədalılar k.— | ||
+ | 6.4.1917, Cənubi Azərb.-ın PQahqasım | ||
+ | G.)—19 əsrin sonu, 20 əsrin əvvəllə- | ||
+ | rində Azərb.-da kəndli hərəkatının | ||
+ | fəal iptirakcılarından biri. Utpaq- | ||
+ | lıqda muzdurluq etmi, sonralar kənd- | ||
+ | li hərəkatına qopulmut, 1891 ilin | ||
+ | yazında həbs edilmipdi. PPutpa qala- | ||
+ | sına aparılarkən qacmıtt və Qacaq | ||
+ | Nəbinin dəstəsinə qopqulmutidu. 1909 | ||
+ | ildən Nəbinin dəstəsinə baqicılıq | ||
+ | etmipdir. Qəbriz usyanı zamanı | ||
+ | əksinqilabi quvvələrin darmadaqın | ||
+ | edilməsində və usyancıların silahla | ||
+ | təchizində S.-ın dəstəsi muhum rol | ||
+ | asələ vir, ki dəstə beyuk | ||
+ | | cevrilmitdi (1917 nı | ||
+ | nəfər). 1910—17 illərdə a | ||
+ | si Cənubi Azərb.-da, həmcinin Qara- | ||
+ | barda, axcıvanda hekumət qoptun his- | ||
+ | sələrini, bəy, xan dəstələrini dəfə- | ||
+ | lərlə məqlubiyyətə uqratmılpdı. 1917 | ||
+ | il aprelin 5 və 6-da, Cəbi Azərb.-da | ||
+ | Acıdərə adlı yerdə S. car sərhəd mu- | ||
+ | hafizə qopunları və İran xanları- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ““.“—-—— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ı | ||
+ | | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | nın birlətmiti dəstələri ilə dəyui- | ||
+ | də həlak olmupdur. | | ||
+ | |||
+ | SULEYMAN BƏY BİCƏN ORLU | ||
+ | (7—1492)— Aqqoyunlu sərkərdəsi. 1480 | ||
+ | ildə Aqqoyunlu torpaqlarına soxul- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nun Misir sultanı Qait bəyi (11468 — | ||
+ | 96| məqlub etmiit və Diyarbəkirdə | ||
+ | mehkəmlənmitidi. Bayşuinqur Mirzə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nin Hakimiyyəti dӧvrundə əmir əl- | ||
+ | umərə (əmirlər əmiri) kimi əlkəni | ||
+ | idarə etməyə balplamıtdı. 1492 ildə | ||
+ | Rustəm Mirzənin qotunları ilə Bər- | ||
+ | DƏ Yaxınlıqında baiy vermiiy deyuidə | ||
+ | məqlub olan C. Diyarbəkirə qacmıiq, | ||
+ | orada əldurulmutidur. | ||
+ | Kanuni) (Avropa ədəbiyyatında M ə H- | ||
+ | təməm Suleyman) (27.4.1495— | ||
+ | 6.9.1566, Sigetvar) — turk sultanı | ||
+ | (1520—66|. 1 S.Q.-nin yeritdiyi fəal | ||
+ | iptqalcılıq siyasəti nəticəsində Os- | ||
+ | manlı imperiyası dəvrunun əp qud- | ||
+ | rətli devlətinə cevrilmiii və ərazisi | ||
+ | xeyli genitlənmitdi (bax Avstriya— | ||
+ | Turkiyə mӱharibələri (16—18 əsrlər), | ||
+ | əvi—Osmanlı muharibələri|. Za- | ||
+ | qafqaziya uqrunda İranla inadlı mu- | ||
+ | barizə aparmıil, 1553 ildə Azərb.-a yu- | ||
+ | rupledərək Qarabaqı və Naxcıvanı tut- | ||
+ | mupldu. 1 S, Q.-nin hakimiyyəti devrun- | ||
+ | də əlkənin daxili vəziyyətini nizama | ||
+ | salmaq məqsədilə qanunlar məcəlləsi | ||
+ | (qanunnamə) tərtib edilmitdi. Məs- | ||
+ | cidlərin, saray və qalaların ippasına | ||
+ | xususi fikir vermiptdir. 1 S.Q. Ma- | ||
+ | carıstana yurupq zamanı əlmupdur. | ||
+ | SULEYMAN DARELARI–İran yay- | ||
+ | lasının it.-ində, Pakistan və Əfqa- | ||
+ | nıstanda daqlar. 600 xm nərə uza- | ||
+ | nan bir necə silsilədən ibarətdir. | ||
+ | Hund. 3441 m-ə qədərdir. Əsasən, əhəng | ||
+ | dapı və qumdapıdan təikil olun- | ||
+ | mutdur. Quru cəl və daq səhraları | ||
+ | landiaftı ustundur. PQ.-də musson | ||
+ | mepələri və savannalar var. | ||
+ | SULEYMAN MİRZƏ İSGƏNDƏRİ | ||
+ | — İran demokratik hərəkatı xadimi. | ||
+ | İran inqilabının (1905—11|1) fəal | ||
+ | iptirakcısı və əncӱmənlərin təiki- | ||
+ | latcılarından biri idi. Dəfələrlə | ||
+ | məclisə deputat secilmiitdi. 1922—23 | ||
+ | illərdə milli burjuaziya, mӱtərəqqi | ||
+ | əhvali-ruhiyyəli mulkədar və ziyalı- | ||
+ | ların mənafeyini mudafiə edən bir | ||
+ | necə siyasi qruplaqimanı birlətdir- | ||
+ | mipl Milli blokun sol cinahına | ||
+ | bapcılıq etmitdi. 1923—24 illərdə | ||
+ | maarif naziri olmuidu. İran Xalq | ||
+ | Partiyasının banilərindən biri və | ||
+ | sədri idi. - | ||
+ | SULEYMAN RUSTƏM (Suleyman | ||
+ | Əliabbas oqlu Rustəmzadə, d. | ||
+ | 12.3.1906, Bakı) — | ||
+ | Azərb. sovet iqairi, | ||
+ | dramaturq, ictimai | ||
+ | xadim. Azərb.SSR | ||
+ | xalq tairi (1960). | ||
+ | Sosialist Əməyi | ||
+ | Qəhrəmanı (1976). | ||
+ | Azərb.SSR əməkdar | ||
+ | incəsənət xadimi | ||
+ | A (1943), SSRİ (1950) | ||
+ | “1 nə Azərb.SSR (1970) | ||
+ | (| 4 Dəvlət mukafatı, | ||
+ | = Resp. Lenin kom- | ||
+ | “ – sö somolu mukafatı | ||
+ | (1970) laureatı. 1940 ildən Sov, İKİ | ||
+ | uzvu. Dəmirci ailəsində doqulmup- | ||
+ | dur. N. anan ad. Sənaye Texni- | ||
+ | gumunda (1922—24), Bakı Darulmuəl- | ||
+ | liminində (1924—25) oxumuit, 1925 | ||
+ | ildə Azərb. Devlət Un-tinin PTərq fa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1*,c. 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | su | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | | ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULEYMAN STALSKİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | təhsilini 1-ci Moskva Dəvlət Un-ti- | ||
+ | nin ədəbiyyat fakultəsində davam et- | ||
+ | dirmitdir. cGənc iiciə, “Komsomolu, | ||
+ | 4Gənc bolpevikə, c Maarif və mədə- | ||
+ | niyyətə və s. qəzet və jurnallarda | ||
+ | əməkdaqilıq etmiiil, M. Əzizbəyov ad. | ||
+ | Azərb. Dəvlət Dram Teatrının direk- | ||
+ | toru (1937—38), FƏdəbiyyat və incəsə- | ||
+ | nətə qəzetinin redaktoru (1955—56) | ||
+ | olmutidur. | ||
+ | |||
+ | Ədəbi fəaliyyətə Hələ sənaye tex- | ||
+ | nikumunda oxuduqu zaman bailamıq, | ||
+ | aCimnaz xanım yuxudadırq (1922) | ||
+ | adlı birpərdəli komediya yazmıstidır. | ||
+ | cUnudulmuli gəncə adlı ilk mətbu | ||
+ | ıe"pH 1923 ildə “Maarif və mədəniy- | ||
+ | yətə (indiki cAzərbaycang) jurnalın- | ||
+ | da dərc olunmutdur. Həmin vaxtdan | ||
+ | devrun murəkkəb ədəbi-ictimai həya- | ||
+ | tında fəal iitirak etmii, “Gənc Qı- | ||
+ | zıl Qələmlər İttifaqıjnın (1925) | ||
+ | təpkilatcılarından olmupdur. 1928 | ||
+ | —29 illərdə Azərb. Proletar Tan. | ||
+ | ları Cəmiyyətinin (APYC) məs”ul ka- | ||
+ | tibi illəmitdir. FƏləmdən nəpqəyək | ||
+ | adlı ilk pe”r kitabı 1927 ildə nər | ||
+ | edilmitpdir. Sosializm ideyalarını, | ||
+ | dəvrun inqilabi əhvali-ruhiyyəsini | ||
+ | beyuk ehtirasla. ədəbiyyata gətirmək, | ||
+ | poeziyanı gӱndəlik ictimai-siyasi ha- | ||
+ | disələrin in"ikasına cevirmək, HH- | ||
+ | qilabi nikbinlik cƏləmdən nəpqəyəv | ||
+ | kitabının batllıca xususiyyətləri | ||
+ | idi. *Addımlar (1930), “Səsə, *Atəqə | ||
+ | (1932) pe"r kitabları S.R.-in siyasi | ||
+ | lirik pair kimi puxtələtdiyini, | ||
+ | poetik gəruii dairəsinin genitilən- | ||
+ | diyini gestərirdi. cQolsuz qəhrəmanı | ||
+ | (1928), eKomcoMonə, c“Partizan Əliə | ||
+ | (1933), c“cBakı misraları (1934) kimi | ||
+ | lirik-epik poema və pe”rlərində tpan- | ||
+ | rin lirik həyəcanları daha konkret | ||
+ | və realist mahiyyət dapıyır. Xalqla, | ||
+ | zamanla baqlılıq, quruculuq ehtirası | ||
+ | onun lirik qəhrəmanının xarakteri | ||
+ | ucun səciyyəvidir. Həmin motivlər | ||
+ | S.R.-in “Gecənin romantikasızt, e€lllu- | ||
+ | rindirə, cUlduzlarg (1934), cCapa- | ||
+ | yevg (1935) kimi me"pnəpuunə daha | ||
+ | poetik əksini tapmıpnpdır. cYaxtı | ||
+ | Yolda (1932) poeması sosialist əmə- | ||
+ | yi və kollektivinin yeni insanın mə”- | ||
+ | nəvi tərbiyəsindəki roluna həsr edil- | ||
+ | mipdir. Bəyuk Vətən muharibəsi il- | ||
+ | lərində və sonralar S.R, sovet xal- | ||
+ | qının fatizmə qariı qəhrəmanlıq | ||
+ | mӱbarizəsini tərənnum edən əsərlər | ||
+ | |4Andə (1941), *Gun o gӱn olsun kim, | ||
+ | cApa və poctalyonə, “Qafqaz ordusu, | ||
+ | cQəhrəmanın vəsiyyətiz, € Mən istərəmə | ||
+ | (1942), *Koroqluk (1943) və s. te"rlər: | ||
+ | c İldırımə (1942), “Qafurun qəlbig | ||
+ | (1959), cƏzizlərdən əzizlərəq (1965) | ||
+ | poemaları | yazmıpdır. Muharibə | ||
+ | RƏBPY Yaradıcılıqında Cənubi Azərb, | ||
+ | xalqının həyat və mӱbarizəsinə həsr | ||
+ | olunmunq əsərlər xususi yer tutur: | ||
+ | c Təbriz ile/rləri?k silsiləsi, 4İki | ||
+ | sahilə kitabı (1949). | ||
+ | |||
+ | Muharibədən sonrakı dovrdə manp | ||
+ | sulh Bə demokratiya uqrunda muӱbari- | ||
+ | zəyə, partiyaya və Leninə bir sıra | ||
+ | iye”rlər həsr etmitdir. Poetik mono- | ||
+ | LOQ İYƏKLİNDƏ Yazılmınt F* Biz kommu- | ||
+ | nistlərikə (1949) tpe"rində sosialist | ||
+ | humanizmi, kommunistlərin yeni dunya | ||
+ | urrunda mӱbarizəsi tərənnum olunur. | ||
+ | 60—80-ci illər S.R.-in yaradıcılı. | ||
+ | qında Yeni inkipaf mərhələsidir. | ||
+ | Bu illərdə pyair ictimai-siyasi və | ||
+ | məhəbbət lirikasının gəzəl HYMYHƏ- | ||
+ | lərini yaratmıldır: cGunəpli sa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | KY-TƏCHHƏ daxil əə ə. 1929 ildən | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 09 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hillərdək (1963), ebahap pquncələ- | ||
+ | riq (1964), *Bir az da Və əən | ||
+ | (1965 ), 4“Kecilməmii yollarla (1970), | ||
+ | cXəzərimin səhəri (1976), eYpəiuMuHu | ||
+ | gəzuyləə (1977), “Vətən təranələri | ||
+ | (1980), * Mənim gӱnətpimə (1981) və s. | ||
+ | kitabları. S.R. dəəə sahəsin- | ||
+ | nə nə calınmınqdır. O, kollektiv- | ||
+ | ləmədən bəhs edən cYanqınq (H. Nə- | ||
+ | zərli ilə ə 1930) pyesinin, kol- | ||
+ | xoz kəndinə, həsr olunmupq cDurnaq | ||
+ | (1948) komediyasının mӱəllifidir. | ||
+ | cQacaq Nəbiə (1940) mənzum pyesində | ||
+ | xalq qəhrəmanının bədii obrazını | ||
+ | yaratmıi, Azərb. kəndlilərinin cariz- | ||
+ | mə qariqı muӱbarizəsinin real ləvhə- | ||
+ | lərini təsvir etmiptdir. S.R. Niza- | ||
+ | minin “Sirlər xəzinəsiəni, PT, Rus- | ||
+ | tavelinin “Pələng dərisi geymii pəh- | ||
+ | ləvanə poemasının bir hissəsini, | ||
+ | A. S. Puljkin, A. S. Qriboyedov, M. | ||
+ | Y. Lermontov, T. Q. PQ1evcenko, V. Ma- | ||
+ | yakovski, Nazim Hikmət, U. Uitmen | ||
+ | və b.-nın bir sıra əsərlərini Azərb. | ||
+ | dilinə cevirmitdir. Əə dəni SSRİ | ||
+ | xalqları dillərinə, habelə bir sıra | ||
+ | xarici dillərə tərcumə olunmupdur. | ||
+ | AKP-nin 29-cu qurultayında AKTI | ||
+ | MK uzvluyunə namizəd, 30-cu qurulta- | ||
+ | Yında AKP MK uzvu secilmitdir. | ||
+ | Azərb.SSR Ali Sovetinin 1-ci | ||
+ | caqırıll) deputatı, 8—11-ci caqı- | ||
+ | rımlq Azərb.SSR Ali Sovetinin sədri- | ||
+ | dir. 3 dəfə Lenin ordeni, 2 bapqa or- | ||
+ | den və medallarla təltif edilmiidir. | ||
+ | Əsərləri: Secilmiqp əsərləri, | ||
+ | 1—4, B., 1969—72, Secilmiit əsərləri, | ||
+ | 1981, İzbrannoe, M., 1976: İzbrannoe, | ||
+ | 1978: Jeleznıe stpoki, M.., 1982, | ||
+ | |||
+ | Əd.: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, | ||
+ | 5 cilddə, c. 3, B., 1957, Azərbaycan sovet | ||
+ | ədəbiyyatı tarixi, 2 cilddə, B., 1967: Mu | ||
+ | bariz pair (məqalələr toplusu), B., 1956, | ||
+ | Zeynallı A., Kecilməmipt yollarla, | ||
+ | B., 1970, Ocerk istorii azerbandjanskoİ, | ||
+ | s ovetskon literaturı, M., 1963: Mamed | ||
+ | Arif Dadailzade, Azerbabbdjan- | ||
+ | skan literatura, M., 1979, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULEYMAN SANİ—bax Axundov Su- | ||
+ | leyman li bəy otlu. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | M. | ||
+ | B., | ||
+ | B.. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SULEYMA STALSKİ (18.5.1869, | ||
+ | indiki Dar.MSSR, Qasımkənd r-nu- | ||
+ | nun Apqaqı Stal nəs "cut | ||
+ | |||
+ | aulu — 23.11.1937, | ||
+ | |||
+ | orada, Mahacqala- | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | da dəfn edilmii- | ||
+ | dir)—ləzgi sovet | ||
+ | apqıq-painri, Daqıs- | ||
+ | tanın xalq ipanri | ||
+ | (1934). Ləzgi so- | ||
+ | vet poeziyasının | ||
+ | banisidir. Beyuk | ||
+ | Oktyabr sosialist | ||
+ | inqilabının və Ru- | ||
+ | siyada Vətəndat mu- | ||
+ | an (1918— | | ||
+ | 20) iltirakcısıdır. İnqilabdan əv- | ||
+ | vəl Bakı neft mə"dənlərində və Sə- | ||
+ | mərqənd dəmir yolunda fəhləlik et- | ||
+ | mipt, muzdur olmutpdur. 1925 ildən | ||
+ | Darıstan MTİK-nə uzv secilmint, 1930 | ||
+ | ildə k-za yazılmılldır. İnqilabaqə- | ||
+ | dərki yaradıcılıqında ictimai zӱlm | ||
+ | və ədalətsizliyə e”tiraz əsas yer tu- | ||
+ | Di Sovet hakimiyyəti illərində | ||
+ | |||
+ | enin partiyasını, yeni, azad həyatı | ||
+ | tərənnum etmitdir. Folklor ən"ənə- | ||
+ | lərinə əsaslanan c“Daqıstanə (1935—36) | ||
+ | poema-xronikası məphurdur. Azərb. | ||
+ | dilində də tie"rlər qapmutdur. M. | ||
+ | Qorki sovet yazıcılarının 1-ci qu- | ||
+ | rultayında S.S.-ni “20 əsrin Homeriə | ||
+ | adlandırmımpdır. Lenin ordeni ilə | ||
+ | təltif edilmiiqdir. c“Azərbaycan- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUZGƏC | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 97 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | da birillik ot və kolcuqdur. Sadə yar- | ||
+ | paqları nevbəli duzulur. Qeyri-mun- | ||
+ | təzəm cicəkləri salxımda yerləpir. | ||
+ | Meyvəsi ikiyuvalı, yastı qutucuqdur. | ||
+ | Yer kurəsində 600-dək, SSRİ-də 30, | ||
+ | o cumlədən Azərb.SSR-də 11 nəvu | ||
+ | mə"lumdur. Bə”zi nevlərinin kəekuӱndə | ||
+ | saponin olduqundan ƏRFƏMKƏTHDH"H | ||
+ | dərman kimi istifadə olunur. Deko- | ||
+ | rativ bitkidir. | ||
+ | |||
+ | SUDOTU FƏSİLƏSİ (Polygalaceae) | ||
+ | —-ikiləpəli bitki fəsiləsi. Ot, kol- | ||
+ | cuq, lianalar, bə”zən alcaqboylu aqac- | ||
+ | lardır. Sadə, tamkənarlı yarpaqları | ||
+ | nəvbəli duzuçlur. İkicinsiyyətli qey- | ||
+ | ri-muntəzəm cicəkləri salxım, sun- | ||
+ | bulvarı və supurgəvarı cicək qrupun- | ||
+ | da yerlətpir. Meyvəsi qutucuqdur. 14 | ||
+ | cinsi (900-dək nevu) var: SSRİ-də, | ||
+ | həmcinin Azərb.SSR-də yalnız sudotu | ||
+ | cinsinin nevlərinə təsaduf olunur. | ||
+ | Bə”zi nevləri dərman, dekorativ və qi- | ||
+ | da bitkisi kimi istifadə edilir. | ||
+ | SUJET (fr. “suğet—məenay )—1) ə n ə- | ||
+ | biyyatda—epik, lirik və drama- | ||
+ | THK əsərlərdə, kinoda bir-biri ilə | ||
+ | baqlı və ardıcıl surətdə bapq verən | ||
+ | Həyat hadisələrinin inkipaf xətti. | ||
+ | 4S.əz terminini ədəbiyyatda ilk dəfə | ||
+ | 17 əsrdə P. Kornel və N. Bualo tətbiq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | etmitppqlər. Məvzӱnun acılmasının | ||
+ | əsas vasitəsi olan S.-də həyatın sə- | ||
+ | ciyyəvi ziddiYYƏət və munaqipqələri, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | insanların qarpılıqlı munasibətlə- | ||
+ | ri, insan xarakterləri əz bədii ifa- | ||
+ | dəsini tapır. Duyun, zirvə və acılınp | ||
+ | S. xəttinin inkipafının əsas kom- | ||
+ | ponentləridir. 2) Təsviri sə- | ||
+ | n ətdə—bədii əsərdə təsvir edilən | ||
+ | və cox vaxt əsərin adında ifadəsini | ||
+ | tapan muəyyən Hadisə, əhvalat, vəziy- | ||
+ | yət. Məvzudan fərqli olaraq S, əsə- | ||
+ | rin ideyasının konkret, ətraflı və | ||
+ | obrazlı pəkildə acılmasıdır. Məi- | ||
+ | pqət janrında və tarixi janrda yara- | ||
+ | dılmın əsərlər ucun xususi S. mu- | ||
+ | rəkkəbliyi səciyyəvidir. | ||
+ | |||
+ | Əd. Rəfili M. Ədəbiyyat nəzəriy- | ||
+ | yəsinə giriti. B., 1958, Timofeev | ||
+ | mn. İ., Osnovı teorii literaturı, M., | ||
+ | |||
+ | 1971, Pospelov Q. N., Teorin lite- | ||
+ | raturı, M., 1978, | ||
+ | |||
+ | SUZEREN (fr. zileqayp—ali)—orta | ||
+ | əsrlərdə Qərbi Avropada iri feodal— | ||
+ | əzundən vassal asılılıqında olan | ||
+ | ərazinin həkmdarı, ali senyoru (kra- | ||
+ | lı, hersoqu, knyazı). S. hakimiyyəti | ||
+ | onun vassala bəxiil etdiyi torpaq mulk- | ||
+ | ləri əsasında meydana gəlmiidi. | ||
+ | SUZERENLİK — feodalizm devru- | ||
+ | ucun səciyyəvi olan pəxsi və haki- | ||
+ | miyyət mӱnasibətləri sistemi: suzeren- | ||
+ | lə (senyorla) vassal arasında muqavi- | ||
+ | lə pəklində təzahur edirdi. S. mu- | ||
+ | nasibətlərinin əsasını feodal mul- | ||
+ | kiyyətinin iyerarxiya strukturu təpt- | ||
+ | kil edirdi: bu, hakim sinfi ÖYTƏB | ||
+ | bir vahid kimi birlətdirir və onla- | ||
+ | rın iri feodallar (krallar, hersoq- | ||
+ | lar, qraflar və s.) hesabına siyasi | ||
+ | (hərbi, məhkəmə və s.) iplərdə ustun- | ||
+ | luyunu tə”min edirdi. Mərkəzlətdi- | ||
+ | rilmit dəvlətin yaranması ilə haki- | ||
+ | miyyət səlahiyyəti tədricən kralın | ||
+ | əlində cəmlətirdi. | ||
+ | |||
+ | Guclu və daha zəif vassal dəvlət- | ||
+ | lər arasındakı beynəlxalq-huquqi mu- | ||
+ | nasibətlər də S. formasında quru- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 675 | | ||
+ | SUZƏNƏK, qonoreya (yun. bopӧq- | ||
+ | rhoia, gonösz-ToxyM -- rh€6 — axbıpaM), | ||
+ | |||
+ | |||
+ | perelo y—əsasən, sidik-cinsiyyət | ||
+ | orqanlarının selikli qitpqasını zə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ASE—7, c. 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dələyən infeksion xəstəlik, zəhrəvi | ||
+ | xəstəliklər qrupundandır. Terədici- | ||
+ | sini (TOHOKOFX) 1879 ildə A. Neyser | ||
+ | tapmıtpdır. Cinsi yolla yayılır, qey- | ||
+ | ri-cinsi yolla utaqlar doqruti zamanı | ||
+ | xəstə anadan (qonokokk utaqrın gəzu- | ||
+ | pə dupqub blennoreya tərədir, yaxud | ||
+ | qız upaqının cinsiyyət orqanına duӱ- | ||
+ | pur) və ya xəstənin ətyalarından | ||
+ | (dəsmalından, yataqından və s.) isti- | ||
+ | fadə etdikdə yoluxurlar S. xəstəli- | ||
+ | yində immunitet yaranmır: hər bir in- | ||
+ | san bir necə dəfə xəstələnə bilər: | ||
+ | irsi deyil. İnkubasiya dəvru 3—5 gun- | ||
+ | dur. Sidik-cinsiyyət orqanlarının | ||
+ | selikli qippasına dultimuti TOHOKOKK | ||
+ | tez bir zamanda coxalaraq iltihabi | ||
+ | proses yaradır. Bu da iltihabi in- | ||
+ | filtrata, irinli ifrazata səbəb olur. | ||
+ | Xəstəlik uzun muddət davam etdikdə | ||
+ | infiltrat capıqlanır, nəticədə si- | ||
+ | dik kanalı daralır. Capıqlaplma ki- | ||
+ | tpilərdə xaya artımlarında, qadın- | ||
+ | larda isə fallop borularında gec- | ||
+ | məzliyə səbəb olur, bu da sonsuzluqla | ||
+ | nəticələnir. Xəstəlik oynaqların, | ||
+ | sinir sisteminin zəifləməsinə səbəb | ||
+ | olur. Dӱzgӱn mualicə aparılmadıq- | ||
+ | da, yaxud rejim gəzləmədikdə, xəstə- | ||
+ | lik xronik hala gecir, alkoqolun | ||
+ | tə"sirindən, ədviyyatlı, turitulu, | ||
+ | duzlu qidalardan proses daha da kəs- | ||
+ | kinləptir. | ||
+ | |||
+ | Kiizilərdə S. Qonokokklar əvvəl- | ||
+ | cə uretranı zədələyir. 3—5 gundən | ||
+ | sonra kəskin iltihab( uretrit) tərənir | ||
+ | Xəstəlik qaqppınma, geynəmə, siyimə za- | ||
+ | manı aqrı və sidik kanalından irin- | ||
+ | li ifrazatın axması ilə baptlayır. | ||
+ | Uretranın xarici dəliyinin dodaq- | ||
+ | cıqları ədemlətir, Xronik uretrit | ||
+ | spirtli ickilərin, cinsi əlaqənin | ||
+ | tə"sirindən kəskinlətə bilər. Diaq- | ||
+ | noz laboratoriya muayinəsinə əsasən | ||
+ | qoyulur. S. sidik kanalıpın capıqlı | ||
+ | daralması, parauretral yolların, | ||
+ | xaya artımının (epididimit), toxum | ||
+ | kisəsinin iltihabı, prostat vəzinin | ||
+ | kəskin və xronik iltihabı və s. aqır- | ||
+ | lapmalar verə bilər. Hər iki xaya | ||
+ | artımının zədələnməsi sonsuzluqla | ||
+ | nəticələnir. | ||
+ | |||
+ | Qadınlarda S. cox nəzərə carpma- | ||
+ | dan, sust davam edir və aqrı hissi | ||
+ | tərətmir, 2—3 həftə gizli davam | ||
+ | edir: Hec bir əlaməti olmadıqrından | ||
+ | xəstə qadınlar həkimə muraciət et- | ||
+ | mirlər, infeksiya mənbəyi kimi sar- | ||
+ | lam adamları yoluxdururlar. Qadın- | ||
+ | larda S.-in iki nəvu: sidik-cinsiyyət | ||
+ | orqanlarının apaqı :poe"bənin S.-i | ||
+ | (uretranın, uttaqlıq boynu kanalı- | ||
+ | nın, bartolin vəzilərinin, duz baqır- | ||
+ | sarın zədələnməsi) və qalxan S, (ymar- | ||
+ | lıq cisminin, utaqlıq borularının, | ||
+ | Yumurtalıqların və kicik canaq peri- | ||
+ | tonunun zədələnməsi) ayırd edilir. | ||
+ | Amar ı plə”bənin S.-ində siyimə za- | ||
+ | manı geynəmə və sancı, sidiyin tez- | ||
+ | tez xaric olması və s. mutpahidə olu- | ||
+ | nur. Utaqlıq boynu zədələndikdə ra- | ||
+ | dından pis iyli, irinli-selikli və | ||
+ | bə”zən qan qarıpmın ifrazat gəlir, | ||
+ | qarnın apaqı hissəsində aerılar tə- | ||
+ | rəyir, uretranın dəliyi qızarır, | ||
+ | edemlətir. Utpaqlıq boynundan irin- | ||
+ | li-qanlı ifrazatın axması duz ba- | ||
+ | qırsaqın S.-inə səbəb ola bilər. Diaq- | ||
+ | noz laboratoriya muayinəsinə əsasən | ||
+ | qoyulur. | ||
+ | |||
+ | Qalxan S. zamanı qarnın appa- | ||
+ | qı hissəsində aqrılar, qanaxma olur, | ||
+ | aybapı pozulur, iltihabi proses uplaq- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lıq artımlarına kecdikdə xəstənin | ||
+ | umumi halı pislətir, temp-r yuksə- | ||
+ | lir. S.-in bu forması sonsuzluqla | ||
+ | nəticələnir. Qızlarda S. cox | ||
+ | vaxt 2—8 yaplarında mutpahidə edi- | ||
+ | lir. İnfeksiya, adətən xəstə analar- | ||
+ | dan, dayələrdən və utpaqla sıx təmas- | ||
+ | da olan digər xəstə qadınlardan qey- | ||
+ | ri-cinsi yolla gecir. S. qızlarda | ||
+ | vulvanı, vaginanı və sidik kanalını | ||
+ | zədələyir. Cox vaxt duz baqırsaq da | ||
+ | xəstələnir. Xəstəlik kəskin baitla- | ||
+ | yır: vulvada aqrı və gəynəmə, sidik və | ||
+ | nəcis ifrazı aqrılı olur, irinli | ||
+ | ifrazat axır, cinsiyyət dodaqları | ||
+ | ədemlətir. Utaqın umumi vəziyyəti | ||
+ | pozulur, temp-r yӱksəlir, əzginlik, | ||
+ | zəiflik və bə”zən anemiya mu də | ||
+ | edilir. Mualicəsi: antibiotik- | ||
+ | lər, sulfanilamid preparatları, | ||
+ | spesifik və qeyri-spesifik immuno- | ||
+ | terapiya, fizioterapiya, yerli muca- | ||
+ | licə vəs. Profilaktikası: | ||
+ | pqəxsi gigiyena qaydalarına əməl et- | ||
+ | mək, təsadufi cinsi ,. yaxınlıqdan | ||
+ | uzaq olmaq və s. Dəri-zəhrəvi dispan- | ||
+ | serlər və veneroloji kabinetlər belə | ||
+ | xəstələrə nəzarət edir, onları mua- | ||
+ | licəyə cəlb edir, əhali arasında ya- | ||
+ | yılmasının qarptqısını alır. | ||
+ | |||
+ | Ədə Hacıyev R., Davatda- | ||
+ | rova M., Huseynzadə H., Zəhrəvi | ||
+ | xəstəliklər, B., 78, Jukov V. | ||
+ | Venericeskie bolezni, Riqa, 3, | ||
+ | C Y3ƏHM-—naxbınyıbı NeKOpaTHB 124440. | ||
+ | Pambıq parca, yaxud ipəkdən hazır- | ||
+ | lanıb binanın daxili divarlarının | ||
+ | bəzəklərində tətbiq edilir. Parca | ||
+ | uzərində ipək saplarla iplənmint xon- | ||
+ | calar (medalyon), cicək motivləri, quti | ||
+ | təsvirləri S.-nin xarakterik orna- | ||
+ | mentləridir. Tacikistan, Əzbəkistan | ||
+ | və Azərb.-da genii yayılmındır. | ||
+ | CY3ƏP (Seq(Hya)—suzərlər əsilə= | ||
+ | sindən qutp cinsi. Bədəninin uz. 13— | ||
+ | 15,5 sm-dir. Lələkləri bel tərəfdə ar- | ||
+ | dır. Quyruq lələkləri aqacdələndə ol- | ||
+ | duru kimi sərtdir. Atacın gəevdəsin- | ||
+ | də paquli dayanıb, onun qabırı al- | ||
+ | tındakı cӱcӱlərlə qidalanır. 9 nə- | ||
+ | vu var, Avropa, Asiya, Afrika və Ame- | ||
+ | rika mepələrində yayılmındır. | ||
+ | SSRİ-də 3, o cӱmlədən Azərb.SSR-də | ||
+ | 2 nəvu—adi C. (C. familiaris), T bi- | ||
+ | sa barmaq S. (S. Iqapshudasbiya) | ||
+ | var. Quru aqacların yarıqlarında | ||
+ | |||
+ | uzəltdiyi yuvaya 4—7 yumurta qoyur, | ||
+ | |||
+ | —15 gun kurt yatır. | ||
+ | |||
+ | CY3ƏPnƏP (Certhiidae) — c ə p uə- | ||
+ | kimilər dəstəsinə aid qu:i fəsi- | ||
+ | ləsi. 2 cinsi var. | ||
+ | CY3KƏMH, b nTp (düp. filtre, COH | ||
+ | lat. Ei1sqap, hərfi mə”"nası—gecə)— | ||
+ | suzucu arakəsmənin (məsaməli struk- | ||
+ | turlu təbii və ya sun"i material )a- | ||
+ | xud mə”mulatın) kəməyi ilə bərk və | ||
+ | maye Ad fazadan ibarət muxtəlif | ||
+ | cinsli sistemləri ayırmaq, qatılayp- | ||
+ | dırmaq və ya =ppəffaflaitdırmaq ucun | ||
+ | aparat. Bundan əlavə, ionitlərin kə- | ||
+ | məyi ilə məhlulları mineral duzlar- | ||
+ | dan təmizləmək, polimer ionları | ||
+ | fraksiyalarına ayırmaq və s., habelə | ||
+ | Muəyyən tezlikli səs və ya elektromaq- | ||
+ | nit dalqalarını buraxmaq və Ya tu- | ||
+ | tub saxlamaq ucun qurqu və aparatlar | ||
+ | (bax Akustik sӱzgəc, Elektrik suz- | ||
+ | gəci, İstilik sӱzgəci, İmzmıq sӱzgə- | ||
+ | ci) da S. adlanır. Suzuləcək sis- | ||
+ | temlərin nəvundən asılı olaraq maye | ||
+ | ə (şuspenziyanı suzmək çcun) və | ||
+ | qaz S.-inə (aerozolları ayırmaq və | ||
+ | qazları təmizləmək ucun) ayrılır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | =“ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 98 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CY3MƏ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | VA AA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | rə | ||
+ | "ee Ayri ə və | ||
+ | |||
+ | d ttin | ||
+ | |||
+ | ini. Fi m dı / Hin | ||
+ | |||
+ | ” "a ə iv r” | te ə 4 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | O ar ən mn Nen | ||
+ | Fasiləsiz təsirli diskli sӱzgəc: /—sek- | ||
+ | siyalar, 2—suzucu elementlər—disklər: | ||
+ | 3—paylayıcı qurulus, 4—vakuum mənbə- | ||
+ | yi ilə birlətzdirmək və filtratı sistem- | ||
+ | dən cıxarmaq ucun boru kəməri:s 5—sı- | ||
+ | xılmıny hava verən boru gəmərləri: 6— | ||
+ | cəkuntunu cıxarmaq ucun bıcaqlar. | ||
+ | Ən sadə S. suzucu arakəsmə ilə iki | ||
+ | hissəyə bəlunən qabdır. Maye (qaz) | ||
+ | S.-in hissələri arasında yaradılan | ||
+ | təzyiqlər fərqinin təsirindən bərk | ||
+ | hissəcikləri tutub ezundə saxlayan | ||
+ | arakəsmədən kecir. Maye S.-lər iip | ||
+ | prinsipinə gərə dəvri (buraya tutum, | ||
+ | vərəq S.-lər, filtr-pres və patronlu | ||
+ | S. daxildir) və fasiləsiz (barabanlı, | ||
+ | diskli, lentli, bopqabvarı və karusel | ||
+ | S.-lər) tə"sirli S.-lərə ayrılır. Qaz | ||
+ | S.-ləri (mӱstəvi suzucu səthli və ba- | ||
+ | tareyalı S.-lər) fasiləsiz tə”sirli | ||
+ | aparatlardır. Bax həmcinin Suzmə | ||
+ | (filtrasiya), SuLlun təmizlənməsi, | ||
+ | Biosuzgəc, Bakterial sӱzgəclər. | ||
+ | SUMZMƏ—sud məhsulu. Azərb.-da xalq | ||
+ | arasında S. hazırlamaq ucun qatıqa, | ||
+ | yaxud ayrana bir qədər duz qatıb tor- | ||
+ | baya təkur və hundurdən asırlar. Bə”- | ||
+ | zi yerlərdə torba yap otun ustundə | ||
+ | uzərinə aqrır da qoyulmaqla bir necə | ||
+ | gӱn ərzində suzulur. Suyu suzulduk- | ||
+ | dən sonra qalan məhsula S. deyilir. | ||
+ | Qatıq S.-si yaqlı olduqundan daha | ||
+ | dadlı sayılır. Qatıq S.-sini, həmci- | ||
+ | nin qurudub saxlayırlar (bax Qurut). | ||
+ | Sənaye usulu ilə S. uzsuz sud və qaymaq | ||
+ | (yaqlılıqı 50—5596) qatıtıqına ter- | ||
+ | mofil streptokokk mayası əlavə et- | ||
+ | məklə hazırlanır. Yaqlılırı 1596 -ə | ||
+ | qədərdir. | ||
+ | |||
+ | Ədə Rəcəbov Q. Ə., Azərbaycanda | ||
+ | sud məhsulları hazırlanmasının xalq | ||
+ | usulları, Azərbaycan etnoqrafik məcmuə- | ||
+ | si, 1P buraxılıpt, B., 1977. | ||
+ | |||
+ | SUxUZMƏ, filtrasiya—maye və | ||
+ | ya qazı buraxan, bərk hissəcikləri | ||
+ | isə əzundə saxlayan suzucu arakəsmə | ||
+ | (SA) vasitəsilə suspenziya və aero- | ||
+ | zolları ayırma prosesi. S. ucun xu- | ||
+ | susi aparat.və suzgəclərdən istifadə | ||
+ | edilir. S. zamanı suspenziyadan ay- | ||
+ | rılan Hissəciklər cekuntu qatı əmə- | ||
+ | lə gətirir. Cox əezlu, eləcə də qatılı- | ||
+ | qı az olan narın dispert suspenziya- | ||
+ | ların bərk Hissəcikləri SA-nin mə- | ||
+ | samələrini tutur. Bunun qarpısını | ||
+ | almaq və ya azaltmaq ucun diatomit, | ||
+ | perlit, asbest, selluloz və s. bu kimi | ||
+ | maddələr geturuӱlur. SA-dən gecən | ||
+ | mayeyəsuzuntu (filtrat) deyilir. | ||
+ | emp-r yuӱksəldikcə suspenziyanın ez- | ||
+ | luluyu azaldıqından S, sur"əti ar- | ||
+ | tır. S. nəticəsində alınan cekuntu- | ||
+ | nun məsaməliliyi ya sabit qalır (s ı- | ||
+ | xılmayan coəkuntu), ya da azalır | ||
+ | (sıxılan cəƏkuntu). S. sənaye və | ||
+ | laboratoriyalarda (o cӱmlədən, qazla- | ||
+ | rın da təmizlənməsində) geniiq tət- | ||
+ | biq olunur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SUZULƏN VİRUSLAR —bax Virus- | ||
+ | Fü | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ap. | ||
+ | |||
+ | SUZULMƏ—mayenin (neftin, suyun) | ||
+ | və ya qazın (havanın, ləbii qazların) | ||
+ | yer altında təbii qrunt laylarında- | ||
+ | kı məsaməli muhit icərisində hərə- | ||
+ | kgəti. Suyun qruntdan və hətta beton- | ||
+ | dan (məs,, torpaq və beton bəndlərdə) | ||
+ | sızıb kecməsinə də S. deyilir. Səna- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = Ye və laboratoriya ppəraitində aparı- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lan analoji proseslər suzmə (filtra- | ||
+ | siya) adlanır. | ||
+ | SUİTA (fr. zi(e, hərfi mə"nası— | ||
+ | sıra, ardıcıllıq)—silsilə instru- | ||
+ | mental musiqinin əsas formalarından | ||
+ | biri. S.-da, adətən bir-birinə kont- | ||
+ | rast mustəqil hissələr umumi bədin | ||
+ | ikir əsasında vəhdət təkil edir. | ||
+ | onata və simfoniyadan fərqli ola- | ||
+ | raq S.-nın hissələri mahnı, rəqslə | ||
+ | bilavasitə barlı olur, burada təsvi- | ||
+ | riliyə genin yer verilir. 17 əsrin | ||
+ | daa formalatmın klassik | ||
+ | ӱ. allemanda, kuranta, sarabanda, | ||
+ | jiqa rəqslərindən ibarətdir. 17—18 | ||
+ | əsrlərdə S.-ya həmcinin menuet, qa- | ||
+ | vot, burre, paspye, polonez rəqsləri, | ||
+ | prelud, uvertura, ariya, rondo və s. | ||
+ | pyeslər daxil idi. S.-nın butun his- | ||
+ | sələri, adətən eyni tonallıqda olmupt, | ||
+ | lutnya, klavesin, orkestr və s. ucun | ||
+ | nəzərdə ÇU Yun: 19—20 əsrlərdə | ||
+ | orkestr S.-ları yaradılmhıtdır. Cox | ||
+ | zaman belə S.-lar proqramlı olur | ||
+ | (N. Rimski-Korsakovun 4PTəhrzadg S.- | ||
+ | sı). Teatr tamapaları, opera, balet, | ||
+ | kino musiqisi əsasında (E. Qriqin | ||
+ | 4Per Guntə dramına yazdırı musiqi, | ||
+ | Q. Qarayevin “Yeddi gezələ, cİldı- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rımlı yollarlaq baletlərindən S. | ||
+ | və s.) S.-lar var. | ||
+ | SUKAN 1) Gəmi S.-ı——gəminin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | hərəkətini idarə etmək ucun quruluq, | ||
+ | tpaquli ox ətrafında dəndərilə bi- | ||
+ | lən ləvhədən ibarətdir (tpaquli S.). | ||
+ | . adətən gəminin arxa hissəsində | ||
+ | (bə"zən burun hissəsində) quratdı- | ||
+ | rılır. PTaquli S.-dan əlavə sualtı | ||
+ | qayıqlarda paquli mӱstəvidə hərəkə- | ||
+ | ti idarə etmək ucun ӱfuqi S. da olur. | ||
+ | Yava hərəkətdə idarəetməni yaxiyı- | ||
+ | lapdırmaq və gedipsiz manevretmə | ||
+ | ucun aktiv S, (avar vintli) iptlədi- | ||
+ | lir. 2) S. aviasiyada—(bax Ha- | ||
+ | va sukanlaıı, Qaz sukanı. Z) Avt o- | ||
+ | mobil S.-ı—bax Sukan-idarəetmə | ||
+ | mexanizmi. : | ||
+ | SUKAN-İDARƏETMƏ MEXANİZ- | ||
+ | Mİ—relssiz təkərli mapınların | ||
+ | hərəkətinə istiqamət vermək ucun me- | ||
+ | xanizm. Əksər matınlarda avtomo- | ||
+ | bil S.-i.m.-ndən istifadə olunur. Bu- | ||
+ | ra sukan mexanizmi və intiqalı da- | ||
+ | xildir (bax Avtomobil). Muasir ma- | ||
+ | pınlarda su kan mexanizmi | ||
+ | sonsuz-vint və diyircək, sonsuz-vint | ||
+ | və sektor, yaxud vint və qaykadan iba- | ||
+ | rət kinematik bənddir. Bir cox avto- | ||
+ | mobil və avtobus modellərində hid- | ||
+ | ravlik və Ya pnevmatik S.-i.m. gӱc- | ||
+ | ləndiriciləri tətbiq olunur. Su- | ||
+ | kan intiqalı sukan trapesiya- | ||
+ | sı əmələ gətirən linglər sistemin- | ||
+ | dən ibarətdir (bax Yapıtpidırma ipək., | ||
+ | ASE, 1 cild, səh. 80—81). | ||
+ | SCXUKUNƏT—bax Hərəkət. | ||
+ | SUKUNƏT KUTLƏSİ, məxsusi | ||
+ | kutlə—nisbi sukunət halında olan | ||
+ | maddə hissəciyinin kutləsi. | ||
+ | SUKUT ZONASI—1) akusti - | ||
+ | kada (akustik KƏNKƏ zonası )—guc- | ||
+ | lu mənbədən (top atəii, partlayıil | ||
+ | və s,) yayılan səsin epidilmədiyi sa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hə, Mənbəyə nəzərən bu sahədən yaxın- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | da və uzaqda səs etidilir. S.z. Yer | ||
+ | səthində mənbəyi əhatə edən RY3KYH | ||
+ | olmayan halqa formasında olur. Bə”- | ||
+ | zən iki və daha cox S.z. muahidə | ||
+ | edilir. Birinci S.z.-nın daxili ra- | ||
+ | diusu 20—80 km, bə"zən 150. km, ağır | ||
+ | ci radiusu 150—400 km olur. .Z. | ||
+ | atm.-də səsin refraksiyası nəticəsin- | ||
+ | də yaranır: atm.-in aiarı qatlarında | ||
+ | temp-r hundurlukdən asılı olaraq aza- | ||
+ | lır (15—20 km Hundurlukdə—(50? — | ||
+ | 75*S-yə) catır), səs dalqaları Yer | ||
+ | səthindən uzaqlalaraq yuxarıya meyl | ||
+ | edir. 40—60 km hundurlukdə temp-r | ||
+ | yenidən artır (0—302S-yə qədər), səs | ||
+ | pquaları alparıya doqru əyilir, S.z.- | ||
+ | nın qurpayanı olur, Yer səthinə ca- | ||
+ | tır və anomal eiyidilmə zonası yYa- | ||
+ | ranır. Səs pquualarının bir necə də- | ||
+ | fə Yer səthindən qayıtması zamanı | ||
+ | iki və daha cox S.z. olur. Kulək səs | ||
+ | iqualarının, S.z.-nın formasını təh- | ||
+ | if edir, bə”zən halqa qapalı olmur. | ||
+ | |||
+ | əsin anomal yayılmasından istifa- | ||
+ | də edərək atm.-in orta qatlarının | ||
+ | temp-ru tə”yin edilir. Səs (ultrasəs) | ||
+ | okeanda yayılarkən analoji mənzərə | ||
+ | yaranır. 2) radiofizikada— | ||
+ | fəza oblastı: bu oblastda radioapa- | ||
+ | ratın verdiyi siqnallar qəbuledi- | ||
+ | ciyə catmır və ya bu oblasta yaxın | ||
+ | və uzaq olan siqnallardan olduqca | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zəif olur. | ||
+ | SULALƏ (ər. -1u..)—monarxiya dəv- | ||
+ | lətlərində eyni bir nəsildən (ailə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dən) olmaqla bir-birini taxtda irsən | ||
+ | əvəz etmii bir necə monarx (məs., | ||
+ | Azərb.-da — Eldəgəzlər, PLirvaniah- | ||
+ | lar, Səfəvilər, Rusiyada—Romanov- | ||
+ | lar, Avstriya— Macarıstanda Habs- | ||
+ | burqlar, Fransada—Valua və Burbon- | ||
+ | lar və s.). | ||
+ | SULEYMAN, Solomon (? —.ə. | ||
+ | təqr. 928)—İsrail-Yəhudi padiqahlı- | ||
+ | qının hekmdarı (e.ə. 965—e.ə. 928 |, | ||
+ | peyqəmbər. Davudun oqlu və hakimiyyət | ||
+ | iqəriki (e.ə. 967—9651. Bibliyada ya- | ||
+ | zıldıqına gərə qeyri-adi mudrikliyi | ||
+ | ilə ipəhrət qazanmızidı. Bibliyanın | ||
+ | bir necə kitabının muəllifi hesab | ||
+ | olunur. Dini rəvayətə gərə, heyvanla- | ||
+ | ın və qullların dilini bilirmiti. | ||
+ | iranda adı cəkilir. S. obrazına | ||
+ | klassik TPərq, o cӱmlədən Azərb. ədə- | ||
+ | biyyatında muraciət olunmutdur. | ||
+ | SULEYMAN ARAHXSEYN ORLU, | ||
+ | Qacaq Suleyman (1872, indi- | ||
+ | kn Fizuli r-nunun Əhmədalılar k.— | ||
+ | 6.4.1917, Cənubi Azərb.-ın PQahqasım | ||
+ | K.)—19 əsrin sonu, 20 əsrin əvvəllə- | ||
+ | rində Azərb.-da kəndli hərəkatının | ||
+ | fəal iptirakcılarından biri. Uqpaq- | ||
+ | lıqda muzdurluq etmi, sonralar kənd- | ||
+ | li hərəkatına qopulmusn, 1891 ilin | ||
+ | yazında həbs edilmipdi. Puta qala- | ||
+ | sına aparılarkən qacmıtt və Qacaq | ||
+ | Nəbinin dəstəsinə qopulmuttdu. 1909 | ||
+ | ildən Nəbinin dəstəsinə baqicılıq | ||
+ | etmippdir. Təbriz usyanı zamanı | ||
+ | əksinqilabi quvvələrin darmadarın | ||
+ | EDİLMƏSİNDƏ BƏ usyancıların silahla | ||
+ | təchizində S.-ın dəstəsi muhum rol | ||
+ | oynamıtidı. Getdikcə bu dəstə beyuk | ||
+ | quvvəyə cevrilmitdi (1917 ildə 1500 | ||
+ | nəfər). 1910—17 illərdə S.-ıi dəstə- | ||
+ | si Cənubi Azərb.-da, həmcinin Qara- | ||
+ | baqda, axcıvanda hekumət qopun his- | ||
+ | sələrini, bəy, xan dəstələrini dəfə- | ||
+ | lərlə məqlubiyyətə uqratmılpdı. 1917 | ||
+ | il aprelin 5 və 6-da, Cənubi Azərb.-da | ||
+ | Acıdərə adlı yerdə S. car sərhəd mu- | ||
+ | hafizə qopunları və İran xanları- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə x— 5 — üə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | nın birlətmitt dəstələri ilə deyçti- | ||
+ | də həlak olmupiidur. | ||
+ | SULEYMAN BƏY BİCƏN ORLU | ||
+ | (?—1492)— Aqqoyunlu sərkərdəsi, 1480 | ||
+ | ildə Aqvqoyunlu torpaqlarına soxul- | ||
+ | nun Misir sultanı Qait bəyi (1468 — | ||
+ | 96| məqlub etmiiq və Diyarbəkirdə | ||
+ | mehkəmlənmiidi. Bayşinqur Mirzə- | ||
+ | nin hakimiyyəti dӧvrundə əmir əl- | ||
+ | YMƏpə (əmirlər əmiri) kimi elkəni | ||
+ | idarə etməyə balplamıtidı. 1492 ildə | ||
+ | Rustəm Mirzənin qopunları ilə Bər- | ||
+ | DƏ Yaxınlıqında bai vermiiy deyuidə | ||
+ | məqlub olan C. Diyarbəkirə qacmıiq, | ||
+ | orada əldurulmusidur. | ||
+ | SULEYMAN | QANUNİ (Süleyman 1 | ||
+ | Kapipy:) (Avropa ədəbiyyatında M ə H- | ||
+ | təməm Suleyman) (27.4.1495— | ||
+ | 6.9.1566, Sigetvar) — turk sultanı | ||
+ | (1520—661. 1 S.Q.-nin yeritdiyi fəal | ||
+ | ippqalcılıq siyasəti nəticəsində Os- | ||
+ | manlı imperiyası dəvrunun əp qud- | ||
+ | rətli devlətinə cevrilmiiy və ərazisi | ||
+ | xeyli geniilənmitdi |bax Avstriya— | ||
+ | Turkiyə muharibələri (16—18 əsrlər), | ||
+ | Səfəvi—Osmanlı muӱharibələri|y. Za- | ||
+ | qafqaziya uqrunda İranla inadlı mu- | ||
+ | barizə aparmıil, 1553 ildə Azərb.-a yu- | ||
+ | rupledərək Qarabaqı və Naxcıvanı tut- | ||
+ | mupldu. 1 S, Q.-nin hakimiyyəti dəvrun- | ||
+ | də əlkənin daxili vəziyyətini nizama | ||
+ | salmaq məqsədilə qanunlar məcəlləsi | ||
+ | (qanunnamə) tərtib edilmitdi. Məs- | ||
+ | cidlərin, saray və qalaların ippasına | ||
+ | xususi fikir vermiisdir. 1 S.Q. Ma- | ||
+ | carıstana yurupq zamanı əlmupdur. | ||
+ | SULEYMAN DARELARI–İran yay- | ||
+ | lasının it.-ində, Pakistan və Əfqa- | ||
+ | nıstanda daqlar. 600 km nərə uza- | ||
+ | nan bir necə silsilədən ibarətdir. | ||
+ | Hund. 3441 m-ə qədərdir. Əsasən, əhəng | ||
+ | dapı və qumdapıdan təikil olun- | ||
+ | mupdur. Quru cəl nə nar səhraları | ||
+ | landpaftı ustundur. PT.-də musson | ||
+ | mepələri və savannalar var. | ||
+ | SULEYMAN MİRZƏ İSGƏNDƏRİ | ||
+ | (ab) də O4d2) (1873—dekabr, 1943) | ||
+ | — İran demokratik hərəkatı xadimi. | ||
+ | İran inqilabının (1905—11|1) fəal | ||
+ | iptirakcısı və əncӱmənlərin təqiki- | ||
+ | latcılarından biri idi. Dəfələrlə | ||
+ | məclisə deputat secilmindi. 1922—23 | ||
+ | illərdə milli burjuaziya, mӱtərəqqi | ||
+ | əhvali-ruhiyyəli mӱlkədar və ziyalı- | ||
+ | ların mənafeyini mudafiə edən bir | ||
+ | necə siyasi qruplaqimanı birlətdir- | ||
+ | mipl Milli blokun sol cinahına | ||
+ | baicılıq etmiidi. 1923—24 illərdə | ||
+ | maarif naziri olmupidu. İran Xalq | ||
+ | Partiyasının banilərindən biri və | ||
+ | sədri idi. | | | ||
+ | SӰLEYMAN tən (Suleyman | ||
+ | : bbas oRl ustəmzadə, Dd. | ||
+ | zaman : 12.3.1906, Bakı) — | ||
+ | Azərb. sovet iqairi, | ||
+ | dramaturq, ictimai | ||
+ | xadim. Azərb.SSR | ||
+ | xalq tairi (1960). | ||
+ | Sosialist Əməyi | ||
+ | Qəhrəmanı (1976). | ||
+ | Azərb.SSR əməkdar | ||
+ | incəsənət xadimi | ||
+ | (1943). SSRİ (1950) | ||
+ | və Azərb.SSR (1970) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | s. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | — xoşa | / 4 Dəvlət mukafatı, | ||
+ | 0. əd. Resp. Lenin kom- | ||
+ | duma vq mə mukafatı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ı somolu | ||
+ | (1970) laureatı. 1940 ildən Sov, İKP | ||
+ | uzvu. Dəmirci ailəsində doqulmut- | ||
+ | dur. N. ə “q .. 20 57 | ||
+ | |||
+ | nda (1922—24), Bakı Darulmuəl- | ||
+ | DA (1924— 25) oxumuqn, 1925 | ||
+ | ildə Azərb. Dəvlət Un-tinin PTərq fa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 19,c.9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULEYMAN STALSKİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kultəsinə daxil olmuptdur. 1929 ildən | ||
+ | təhsilini 1-ci Moskva Dəvlət Un-ti- | ||
+ | nin ədəbiyyat fakultəsində davam et- | ||
+ | dirmitdir, “Gənc iiciə, “Komsomolu, | ||
+ | “Gənc bolpevikə, c Maarif və mədə- | ||
+ | niyyətə və s. qəzet və jurnallarda | ||
+ | əməkdatlıq etmit, M. Əzizbəyov ad. | ||
+ | Azərb. Dəvlət Dram Teatrının direk- | ||
+ | toru (1937—38), FƏdəbiyyat və incəsə- | ||
+ | nətə qəzetinin redaktoru (1953—56) | ||
+ | olmusdur. | ||
+ | |||
+ | Ədəbi fəaliyyətə Hələ sənaye tex- | ||
+ | nikumunda oxuduqu zaman baiqylamıi, | ||
+ | aCimnaz xanım yuxudadırq (1922) | ||
+ | adlı birpərdəli komediya yazmındır. | ||
+ | cUnudulmuni gəncə adlı ilk mətbu | ||
+ | tpe"ri 1923 ildə “Maarif və mədəniy- | ||
+ | yYətə (indiki FcAzərbaycanə) jurnalın- | ||
+ | da dərc olunmutidur. Həmin vaxtdan | ||
+ | devrun mӱrəkkəb ədəbi-ictimai həya- | ||
+ | tında fəal iitirak etmii, “Gənc Qı- | ||
+ | zıl Qələmlər İttifaqıjnın (1925) | ||
+ | təpkilatcılarından olmundur. 1928 | ||
+ | —29 illərdə Azərb. Proletar aaa | ||
+ | ları Cəmiyyətinin (APYC) məs”ul ka- | ||
+ | tibi illəmitdir. FƏləmdən nəpqəyək | ||
+ | adlı ilk ppe”r kitabı 1927 ildə nər | ||
+ | edilmitpdir. Sosializm ideyalarını, | ||
+ | dəvrun inqilabi əhvali-ruhiyyəsini | ||
+ | beyuk ehtirasla. ədəbiyyata gətirmək, | ||
+ | poeziyanı gӱndəlik ictimai-siyasi ha- | ||
+ | disələrin in"ikasına cevirmək, HH- | ||
+ | qilabi nikbinlik cƏləmdən nəpqəyəv | ||
+ | kitabının batlıca xususiyyətləri | ||
+ | idi. *Addımlar (1930), “Səsə, *Atəqpə | ||
+ | (1932) pe"”r kitabları S.R.-in siyasi | ||
+ | lirik ppair kimi puxtələtdiyini, | ||
+ | poetik geruiq dairəsinin genitilən- | ||
+ | diyini gestərirdi. cQolsuz qəhrəmang | ||
+ | (1928), * Komsomolqı, c“Partizan Əliə | ||
+ | (1933), “Bakı misraları (1934) kimi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lirik-epik poema və pe”rlərində pplai- gə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rin lirik həyəcanları daha konkret | ||
+ | və realist mahiyyət dapıyır. Xalqla, | ||
+ | zamanla baelılıq, quruculuq ehtirası | ||
+ | onun lirik qəhrəmanının xarakteri | ||
+ | boş səciyyəvidir. Həmin motivlər | ||
+ | |||
+ | .R.-in “Gecənin romantikasızt, 41Pi- | ||
+ | rindirə, €Ynayanapə (1934), cCapa- | ||
+ | yevg (1935) kimi pe”rlərində daha | ||
+ | poetik əksini tapmındır. cYaxtı | ||
+ | Yolda (1932) poeması sosialist əmə- | ||
+ | yi və kollektivinin yeni insanın mə"- | ||
+ | nəvi tərbiyəsindəki roluna həsr edil- | ||
+ | mipdir. Bəyuk Vətən muharibəsi il- | ||
+ | lərində və sonralar S.R. sovet xal- | ||
+ | qının faitizmə qaripı qəhrəmanlıq | ||
+ | mubarizəsini tərənnum edən əsərlər | ||
+ | |*Andə (1941), *Gun o gӱn olsun kim, | ||
+ | cApa və poctalyonə, “Qafqaz ordusu, | ||
+ | cQəhrəmanın vəsiyyətiz, € Mən HCTƏDƏMƏ | ||
+ | (1942), “Kopornyə (1943) və s. te"rlər: | ||
+ | c İldırımə (1942), 4“Qafurun qəlbik | ||
+ | (1959), *Əzizlərdən əzizlərəq (1965) | ||
+ | poemaları | yazmıpdır. Muharibə | ||
+ | devru Yaradıcılıqında Cənubi Azərb. | ||
+ | xalqının həyat və mӱbarizəsinə həsr | ||
+ | olunmuiy əsərlər xususi yer tutur: | ||
+ | c Qəbriz ipeqrləriz silsiləsi, 4 İki | ||
+ | sahilə kitabı (1949). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Muharibədən sonrakı devrdə tpair | ||
+ | sulh və demokratiya uqrunda mubari- | ||
+ | zəYə, partiyayYa və Leninə bir sıra | ||
+ | iye”rlər həsr etmipdir. Poetik mono- | ||
+ | LOQ İƏKLİİNADLDƏ Yazılmıs “Biz kommu- | ||
+ | nistlərikə (1949) iye"rində sosialist | ||
+ | humanizmi, Kommunistlərin yeni dunya | ||
+ | uqrunda mӱbarizəsi tərənnum olunur. | ||
+ | 60—80-ci illər S.R.-in yaradıcılı- | ||
+ | qında yeni inkitaf mərhələsidir. | ||
+ | Bu illərdə pqair ictimai-siyasi və | ||
+ | məhəbbət lirikasının gəzəl HYMYHƏ- | ||
+ | lərini yaratmıldır: cGunəpli sa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 09 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hillərdək (1963), “Bahar cələ- | ||
+ | riq (1964), *Bir az da məhəbbətdənə | ||
+ | (1965 ), 4“Kecilməmii yollarla (1970), | ||
+ | cXəzərimin səhəri (1976), eYpəiuMuH | ||
+ | gəzuyləək (1977), “Vətən təranələri | ||
+ | (1980), “Mənim gӱnətimə (1981) və s, | ||
+ | kitabları. S.R. Damat idi sahəsin- | ||
+ | də də calıtnmhpiidır. O, kollektiv- | ||
+ | ləymədən bəhs edən cYanqınə (H. Nə- | ||
+ | zərli ilə birgə, 1930) pyesinin, kol- | ||
+ | xoz kəndinə həsr olunmupq e€/iypHas | ||
+ | (1948) komediyasının mӱəllifidir. | ||
+ | 4“Qacaq Nəbi (1940) mənzum pyesində | ||
+ | xalq qəhrəmanının bədii obrazını | ||
+ | yaratmıt1, Azərb. kəndlilərinin cariz- | ||
+ | mə qariqı muӱbarizəsinin real ləvhə- | ||
+ | lərini təsvir etmipdir. S.R, Niza- | ||
+ | minin c“Sirlər xəzinəsi9ni, PT, Rus- | ||
+ | tavelinin “Pələng dərisi geymiiy pəh- | ||
+ | ləvanə poemasının bir hissəsini, | ||
+ | A. S. Putkin, A. S. Qriboyedov, M. | ||
+ | Y. Lermontov, T. Q. PTevcenko, V. Ma- | ||
+ | yakovski, Nazim Hikmət, U. Uitmen | ||
+ | və b.-nın bir sıra əsərlərini Azərb. | ||
+ | dilinə cevirmitdir. Əsərləri SSRİ | ||
+ | xalqları dillərinə, habelə bir sıra | ||
+ | xarici dillərə tərcumə olunmupdur. | ||
+ | AKP-nin 29-cu qurultayında AKTI | ||
+ | MK uzvluyunə namizəd, 30-cu qurulta- | ||
+ | Yında AKP MK uzvu secilmitdir. | ||
+ | Azərb.SSR Ali Sovetinin (1—11-ci | ||
+ | caqırıll) deputatı, 8—11-ci caqı- | ||
+ | rımq Azərb.SSR Ali Sovetinin sədri- | ||
+ | dir. 3 dəfə Lenin ordeni, 2 bapqa or- | ||
+ | den və medallarla təltif edilmiiidir. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Secilmitp əsərləri, | ||
+ | c. 1—4, B., 1969—72, Secilmin əsərləri, | ||
+ | B., 1981, İzbrannoe, M., 1976: İzbrannove, | ||
+ | B,. 1978: Jeleznıe stooki, M., 1982, | ||
+ | |||
+ | Əd.: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, | ||
+ | 5 cilddə, c. 3, B., 1957, Azərbaycan sovet | ||
+ | ədəbiyyatı tarixi, 2 cilddə, B., 1967: Mu | ||
+ | riz pair (məqalələr toplusu), B., 1956, | ||
+ | Zeynallı A., Kecilməmipt yollarla, | ||
+ | B., 1970, Ocerk istorii azerbaӱdjanskoİ, | ||
+ | s ovetskoN literaturı, M., 1963: Mamed | ||
+ | Arif Dadaiyzade, Azerbadjan- | ||
+ | skal literatura, M., 1979. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULEYMAN SANİ—bax Axundov Su- | ||
+ | ua bəy otlu. | | ||
+ | SULEYMA STALSKİ (18.5.1869, | ||
+ | indiki Dar.MSSR, Qasımkənd r-nu- | ||
+ | nun Apaqı Stal mimə nu | ||
+ | aulu — 23.11.1937, | ||
+ | orada, Mahacqala- | | ||
+ | da dəfn edilmii- | ||
+ | dir)—ləzgi sovet | ||
+ | apqıqapairi, Daqıs- | ||
+ | tanın xalq ppairi | ||
+ | (1934). Ləzgi so- | ||
+ | Vet poeziyasının | ||
+ | banisidir. Beyuk | ||
+ | Oktyabr sosialist | ||
+ | inqilabının və Ru- | ||
+ | siyada Vətəndat mu- | ||
+ | 20 (1918 — | | | ||
+ | 20) iltirakcısıdır. İnqilabdan əv- | ||
+ | vəl Bakı neft mə”dənlərində və Sə- | ||
+ | mərqənd dəmir yolunda fəhləlik et- | ||
+ | mippt, muzdur olmupdur. 1925 ildən | ||
+ | Daqıstan MTK-nə ӱzv secilmitt, 1930 | ||
+ | ildə k-za Yazılmıtdır. İnqilabaqə- | ||
+ | dərki yaradıcılıqında ictimai zӱlm | ||
+ | və ədalətsizliyə e”tiraz əsas yer tu- | ||
+ | Do. Sovet hakimiyyəti illərində | ||
+ | enin partiyasını, yeni, azad həyatı | ||
+ | tərənnum etmitdir. Folklor ən"ənə- | ||
+ | lərinə əsaslanan c“Daqıstanə (1935—36) | ||
+ | poema-xronikası məthurdur. Azərb. | ||
+ | dilində nə me"pnəp rcınsymayp. . | ||
+ | Qorki sovet yazıcılarının 1-ci qu- | ||
+ | rultayında S.S.-ni €20 əsrin Homeriə | ||
+ | adlandırmıpdır. Lenin ordeni ilə | ||
+ | təltif edilmiidir. “Azərbaycan- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CY3MƏ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | N ə | ||
+ | XX | ||
+ | : ANS | ||
+ | |||
+ | |||
+ | AD “ci dad A” | ||
+ | “Aa "47:70 673 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | QU. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | q nn | ||
+ | "müz | ||
+ | Hürr | ||
+ | -K | ||
+ | — vi Kət" - | ||
+ | An = EE” | ||
+ | |||
+ | | dz | ||
+ | |||
+ | |||
+ | : 4 zı | ||
+ | . .. Li " | ||
+ | b . q | ||
+ | : EY | | ||
+ | ir | ||
+ | Bi: | ||
+ | / Lə” | ||
+ | ba - | ||
+ | g, —– 4 | ||
+ | Yu. .. | ||
+ | r | ||
+ | b ol çü | I" | ||
+ | "2 | Hr. | ||
+ | nail AK ii İ | ||
+ | o - il a dı I 1 | ||
+ | E |. | N b 247) | ||
+ | “BARI un 1 | ||
+ | a uk = İl ii is | ||
+ | = iyl ki I | ||
+ | . ə | ||
+ | ü L “ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SA AK Dİ ə AAB, ALİ, | ||
+ | Fasiləsiz tə"sirli diskli sӱzgəc: /—sek- | ||
+ | siyalar, 2—suzucu elementlər—disklər|: | ||
+ | 3—paylayıcı quruluq: 4—vakuum mənbə- | ||
+ | yi ilə birləpdirmək və filtratı sistem- | ||
+ | dən 2. ucun boru gəməriy 5—sı- | ||
+ | xılmı hava verən boru kəmərləri: 6— | ||
+ | cəkuntunu cıxarmaq ucun bıcaqlar, | ||
+ | |||
+ | Ən sadə S. suzucu arakəsmə ilə iki | ||
+ | hissəyə bəlunən qabdır. Maye (qaz) | ||
+ | S.-in hissələri arasında yaradılan | ||
+ | təzyiqlər fərqinin tə"sirindən bərk | ||
+ | hissəcikləri tutub ezundə saxlayan | ||
+ | aragəsmədən kecir. Maye S.-lər ii | ||
+ | prinsipinə gərə dəvri (buraya tutum, | ||
+ | vərəq S.-lər, filtr-pres və patronlu | ||
+ | S. daxildir) və fasiləsiz (barabanlı, | ||
+ | diskli, lentli, botqabvarı və karusel | ||
+ | S.-lər) tə”sirli S.-lərə ayrılır. Qaz | ||
+ | S.-ləri (mӱstəvi suzucu səthli və ba- | ||
+ | tareyalı S.-lər) fasiləsiz təsirli | ||
+ | aparatlardır. Bax həmcinin Suzmə | ||
+ | (filtrasiya), Suyun təmizlənməsi, | ||
+ | Biosuzgəc, Bakterial suӱzgəclər. | ||
+ | SXMZMƏ—sud məhsulu. Azərb.-da xalq | ||
+ | arasında S hazırlamaq ucun qatıra, | ||
+ | yaxud ayrana bir qədər duz qatıb tor- | ||
+ | baya tekur və hundurdən asırlar. Bə"- | ||
+ | zi Yerlərdə torba yap otun ustundə | ||
+ | ӱzərinə aqkır dai qoyulmaqla bir. necə | ||
+ | gӱn ərzində suzulur. Suyu suzulduk- | ||
+ | dən sonra qalan məhsula S. deyilir. | ||
+ | Qatıq S.-si yaqlı olduqundan daha | ||
+ | dadlı sayılır. Qatıq S.-sini, həmci- | ||
+ | nin qurudub saxlayırlar (bax Qurut). | ||
+ | Sənaye usulu ilə S. uzsuz sud və qa ymaq | ||
+ | (yaqlılıqı 90—5596) qatıtpıqına ter- | ||
+ | mofil streptokokk mayası əlavə et- | ||
+ | məklə hazırlanır. Yaqlılıqı 1594 -ə | ||
+ | qədərdir. | ||
+ | |||
+ | Ədə Rəcəbov Q. Ə., Azərbaycanda | ||
+ | sud məhsulları hazırlanmasının xalq | ||
+ | usulları, Azərbaycan etnoqrafik məcmuə- | ||
+ | si, PT buraxılıpt, B., 1977. | ||
+ | |||
+ | SUZMƏ, filtras i, a—maye və | ||
+ | ya qazı buraxan, bərk Hissəcikləri | ||
+ | İSƏ əzZUNDə saxlayan suӱzucu arakəsmə | ||
+ | (SA) vasitəsilə suspenziya və aero- | ||
+ | zolları ayırma prosesi. S. ucun xu- | ||
+ | susi aparat-və suzgəclərdən istifadə | ||
+ | edilir. S. zamanı suspenziyadan ay- | ||
+ | rılan Hissəciklər cəkuntu qatı əmə- | ||
+ | lə gətirir. Cox əzlu, eləcə də qatılı- | ||
+ | tI az olan narın dispert suspenziya- | ||
+ | ların bərk hissəcikləri SA-nin mə- | ||
+ | samələrini tutur. Bunun qarttısını | ||
+ | almaq və Ya azaltmaq ucun diatomit, | ||
+ | perlit, asbest, selluloz və s. bu kimi | ||
+ | maddələr gəturulur. SA-dən gecən | ||
+ | mayeyə suzuntu (filtrat) deyilir. | ||
+ | |||
+ | Emp-r yӱğsəldikcə suspenziyanın ez- | ||
+ | luluyu azaldıqından S. sur”əti ar- | ||
+ | tır. Se. nəticəsində alınan cəkuntu- | ||
+ | nun məsaməliliyi ya sabit qalır (s ı- | ||
+ | xılmayan cekuӱntu), ya da azalır | ||
+ | (sıxılan cӧkuntu). S, sənaye və | ||
+ | laboratoriyalarda (o cӱmlədən, qazla- | ||
+ | rın da təmizlənməsində) geniiy tət- | ||
+ | biq olunur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SUZULƏN VİRUSLAR—bax Virus- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | :. lar, | | ||
+ | SUZULMƏ—mayenin (neftin, suyun) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və ya qazın (havanın, təbii qazların) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = yer altında təbii qrunt laylarında- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kı məsaməli mӱhit icərisində hərə- | ||
+ | gəti, Suyun qruntdan və hətta beton- | ||
+ | dan (məs., torpaq və beton bəndlərdə) | ||
+ | sızıb gecməsinə də S. deyilir. Səna- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Y ye və laboratoriya pəraitində aparı- | ||
+ | |||
+ | İİ lan oni proseslər suz.mə (filtra- | ||
+ | || siya | ||
+ | |||
+ | | | SUİTA (fr, zi((e, hərfi mə”nası— | ||
+ | |||
+ | — sıra, ardıcıllıq)—silsilə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | adlanır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | instru- | ||
+ | mental musiqinin əsas formalarından | ||
+ | biri. S.-da, adətən bir-birinə kont- | ||
+ | rast mӱstəqil hissələr umumi bədin | ||
+ | Q əsasında vəhdət təpikil edir. | ||
+ | |||
+ | onata və simfoniyadan fərqli ola- | ||
+ | raq S.-nın hissələri mahnı, rəqslə | ||
+ | bilavasitə barlı olur, burada təsvi- | ||
+ | riliyə geniti yer verilir. 17 əsrin | ||
+ | ortalarında formalaqimını klassik | ||
+ | s, allemanda, kuranta, sarabanda, | ||
+ | jiqa rəqslərindən ibarətdir. 17—18 | ||
+ | əsrlərdə S.-ya həmcinin menuet, qa- | ||
+ | vot, burre, paspye, polonez rəqsləri, | ||
+ | prelud, uvertura, ariya, rondo və s. | ||
+ | pyeslər daxil idi. S.-nın butun his- | ||
+ | sələri, adətən eyni tonallıqda olmupt, | ||
+ | lutnya, klavesin, orkestr və s. ucun | ||
+ | nəzərdə tutulmutdur. 19—20 əsrlərdə | ||
+ | orkestr S.-ları yaradılmıtdır. Cox | ||
+ | zaman belə S.-lar proqramlı r | ||
+ | (N. Rimski-Korsakovun 4PTəhrzadg S.- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sı). Teatr tamapqaları, mə balet, | ||
+ | kino musiqisi əsasında (E. Qriqin | ||
+ | musiqi, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə Guntə dramına yazdıqı | ||
+ | Q. Qarayevin 4“Yeddi gəzələ, 4“İldı- | ||
+ | rımlı yӧllarlaq baletlərindən | ||
+ | və s.) S.-lar var. | ||
+ | SUKAN —1) Gəmi S.-ı—gəminin | ||
+ | hərəkətini idarə etmək çcun quruluq, | ||
+ | paquli ox ətrafında dəndərilə bi- | ||
+ | lən levhədən ibarətdir (paquli C.). | ||
+ | , adətən gəminin arxa Hissəsində | ||
+ | (bə”zən burun hissəsində) qurapdı- | ||
+ | rılır. aquli S.-dan əlavə sualtı | ||
+ | qayıqlarda ppaquli mӱstəvidə hərəkə- | ||
+ | ti idarə etmək ucun ӱfuqi S, da olur. | ||
+ | Yavaiqy hərəkətdə idarəetməni yaxtı- | ||
+ | lappdırmaq və gedipsiz manevretmə | ||
+ | ucun aktiv S. (avar vintli) iptlədi- | ||
+ | lir. 2) S. aviasiyada—bax Ha- | ||
+ | va sukanları, Qaz sӱkanı. Z) Avto- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mobil S.-ı—bax Sukan-idarəetmə | ||
+ | mexanizmi. | | ||
+ | |||
+ | SUKAN-İDARƏETMƏ MEXANİZ- | ||
+ | Mİ—relssiz təgərli mapqınların | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hərəkətinə istiqamət vermək ucun me- | ||
+ | xanizm. Əksər mapınlarda avtomo- | ||
+ | bil S.-i.m.-ndən istifadə olunur. Bu- | ||
+ | ra sukan mexanizmi və intiqalı da- | ||
+ | xildir (bax Avtomobil). Muasir ma- | ||
+ | pınlarda su kan mexanizmi | ||
+ | sonsuz-vint və diyircək, sonsuz-vint | ||
+ | və sektor, yaxud vint və qaykadan iba- | ||
+ | rət kinematik bənddir. Bir cox avto- | ||
+ | mobil və avtobus modellərində hid- | ||
+ | ravlik və ya pnevmatik C.-H.M. KYN- | ||
+ | ləndiriciləri tətbiq olunur. Su - | ||
+ | kan intiqalı sukan trapesiya- | ||
+ | sı əmələ gətirən linglər sistemin- | ||
+ | dən ibarətdir (bax Yapıtdırma ipək. | ||
+ | SE, 1 cild, səh. 80—81). | ||
+ | |||
+ | SCUKUNƏT—bax Hərəkət. | ||
+ | |||
+ | SUKUNƏT KUTLƏSİ, məxsusi | ||
+ | kutlə—nisbi sukunət halında olan | ||
+ | maddə Hissəciyinin kutləsi. | ||
+ | SUKUT ZONASI—1) akusti- | ||
+ | kada (akustik gəlgə zonası)—guc- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lu mənbədən (top atəpti, partlayınq A | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və s,) yayılan səsin etidilmədiyi sa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | S.. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hə. Mənbəyə nəzərən bu sahədən yaxın- | ||
+ | da və uzaqda səs etidilir. S.z. Yer | ||
+ | səthində mənbəyi əhatə edən duzgun | ||
+ | olmayan halqa formasında olur. Bə”- | ||
+ | zən iki və daha cox S.z. muttahidə | ||
+ | edilir. Birinci S.z.-nın daxili ra- | ||
+ | diusu 20—80 km, bə"zən 150. km, xar - | ||
+ | ci radiusu 150—400 km olur. S... | ||
+ | atm.-də səsin refraksiyası nəticəsin- | ||
+ | də yaranır: atm.-in aiaqrı qatlarında | ||
+ | temp-r hundurlukdən asılı olaraq aza- | ||
+ | lır |15—20 km Hundurlukdə—(50" — | ||
+ | 75*S-yə) catıry, səs dalqaları Yer | ||
+ | səthindən uzaqlaqaraq yuxarıya meyl | ||
+ | edir. 40—60 km hundurlukdə temp-r | ||
+ | yenidən artır (0—30*S-yə qədər), səs | ||
+ | iuaları ataqıya doqrru əyilir, S.z.- | ||
+ | nın quriayanı olur, Yer səthinə ca- | ||
+ | tır və anomal eiyidilmə zonası ya- | ||
+ | ranır. Səs ppualarının bir necə də- | ||
+ | fə Yer səthindən qayıtması zamanı | ||
+ | iki və a cox S.z. olur. Kulək səs | ||
+ | iqualarının, S.z.-nın formasını təh- | ||
+ | rif edir, bə”zən halqa qapalı olmur. | ||
+ | əsin anomal yayılmasından istifa- | ||
+ | də edərək atm.-in orta qatlarının | ||
+ | temp-ru tə”yin edilir. Səs (ultrasəs) | ||
+ | okeanda yayılarkən analoji mənzərə | ||
+ | yaranır. 22 radiofizikada— | ||
+ | fəza oblastı: bu oblastda radioapa- | ||
+ | ratın verdiyi siqnallar qəbuledi- | ||
+ | ciyə catmır və ya bu oblasta yaxın | ||
+ | və uzaq olan siqnallardan olduqca | ||
+ | zəif olur. | ||
+ | SULALƏ (ər. 4Yu.-)—monarxiya dəv- | ||
+ | lətlərində eyni bir nəsildən (ailə- | ||
+ | dən) olmaqla bir-birini taxtda irsən | ||
+ | əvəz etmiti bir necə monarx (məs., | ||
+ | Azərb.-da — Eldəgəzlər, Pyirvaniqah- | ||
+ | lar, Səfəvilər, Rusiyada—Romanov- | ||
+ | lar, Avstriya— Macarıstanda Habs- | ||
+ | burqlar, Fransada—Valua və Burbon- | ||
+ | lar və s.). | ||
+ | SULEYMAN, Solomon (2? —e.ə. | ||
+ | təqr. 928)—İsrail-Yəhudi paditahlı- | ||
+ | qının hekmdarı (e.ə. 965—e.ə. 928 |, | ||
+ | peyqəmbər. Davudun oqlu və hakimiyyət | ||
+ | pəriki (e.ə. 967—965). Bibliyada ya- | ||
+ | zıldıqına gərə qeyri-adi mudrikliyi | ||
+ | ilə ppehrət qazanmıqdı. Bibliyanın | ||
+ | bir necə kitabının mӱəllifi hesab | ||
+ | olunur. Dini rəvayətə gərə, heyvanla- | ||
+ | ın və qupların dilini bilirmip. | ||
+ | uranda adı cəkilir. obrazına | ||
+ | klassik PTərq, o cumlədən Azərb, ədə- | ||
+ | biyyatında muraciət ol nmutdur. | ||
+ | SULEYMAN ARAHUSEYN ORLU, | ||
+ | Qacaq Suleyman (1872, indi- | ||
+ | ki Fizuli r-nunun Əhmədalılar k,— | ||
+ | 6.4.1917, Cənubi Azərb.-ın PQahqasım | ||
+ | Kk.)—19 əsrin sonu, 2 əsrin əvvəllə- | ||
+ | rində Azərb.-da kəndli hərəkatının | ||
+ | fəal iptirakcılarından biri. Utpaq- | ||
+ | lıqda muzdurluq etmipi, sonralar kənd- | ||
+ | li hərəkatına qopqulmutt, 1891 ilin | ||
+ | yazında Həbs edilmitdi. PTutpa qala. | ||
+ | sına aparılarkən qacmısqi və Qacaq | ||
+ | Nəbinin dəstəsinə qopulmuttdu. 1909 | ||
+ | ildən Nəbinin dəstəsinə iqcılıq | ||
+ | etmipdir. Təbriz usyanı zamanı | ||
+ | əksinqilabi quvvələrin napmanarbıH | ||
+ | EDİLMƏSİNDƏ VƏ usyancıların silahla | ||
+ | təchizində S.-ın dəstəsi muhum rol | ||
+ | yı ad | ||
+ | TYB cevrilmitidi 17 illə | ||
+ | nəfər), 1910—17 illərdə S.-ın ki | ||
+ | si Cənubi Azərb.-da, həmcinin Qara. | ||
+ | batda, axcıvanda hekumət qopqun His- | ||
+ | sələrini, bəy, xan dəstələrini dəfə. | ||
+ | lərlə məqlubiyyətə uqratmıtdı. 1917 | ||
+ | il aprelin 5 və 6-da, Cənubi Azərb.-da | ||
+ | cıdərə adlı Yerdə S, car sərhəd MY- | ||
+ | hafizə qopunları və İran xanları - | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULEYMAN STALSKİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 99 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nın birlətmitn dəstələri i | ||
+ | |||
+ | də həlak olmuxidur. pn Müə nelyin- | ||
+ | SUTLEYMAN BƏY BİCƏN ORLU | ||
+ | (7—1492)— Atqoyunlu sərkərdəsi. 148() | ||
+ | ildə Aqqoyunlu torpaqlarına soxul- | ||
+ | nun Misir sultanı Qait bəyi 1468 — | ||
+ | 96) məqlub etmii və Diyarbəkirdə | ||
+ | mehkəmlənmiptdi. Bayşunqur Mirzə- | ||
+ | nin hakimiyyəti dəvrundə əmir əl- | ||
+ | umərə (əmirlər əmiri) kimi əlkəni | ||
+ | idarə etməyə baiplamıtdı. 1492 ildə | ||
+ | Rustəm Mirzənin qopunları ilə Bər- | ||
+ | də yaxınlıqında bapq vermit dəyuidə | ||
+ | məqlub olan S. Diyarbəkirə qacmıit, | ||
+ | orada eldurulmuzidur. | ||
+ | |||
+ | CYRE)MAH 1 QANUNİ (Süleyman 1 | ||
+ | Kapip:) (Avropa ədəbiyyatında Me H- | ||
+ | təmpəm Suleyman) (27.4.1495— | ||
+ | 6.9.1566, Sigetvar) — turk sultanı | ||
+ | 11520—661. 1 S.Q.-nin yeritdiyi fəal | ||
+ | ipqalcılıq siyasəti nəticəsində Os- | ||
+ | manlı imperiyası dəvrunun əp qud- | ||
+ | rətli devlətinə cevrilmiit və ərazisi | ||
+ | xeyli genitlənmitdi |bax Avstriya— | ||
+ | Turkiyə mӱharibələri (/6—18 əsrlər), | ||
+ | Səfəvi—Osmanlı Atyhapu6ənəpul. 3a- | ||
+ | qafqaziya uqrunda İranla inadlı MY- | ||
+ | barizə aparmıpt, 1553 ildə Azərb.-a yu- | ||
+ | rupledərək Qarabaqı və Naxcıvanı tut- | ||
+ | muptdu. 1 S. Q.-nin hakimiyyəti dəvrun- | ||
+ | də elkənin daxili vəziyyətini nizama | ||
+ | salmaq məqsədilə qanunlar məcəlləsi | ||
+ | (qanunnamə) tərtib edilmitdi. Məs- | ||
+ | cidlərin, saray və qalaların intpasına | ||
+ | xususi fikir vermipidir. 1 S.Q. Ma- | ||
+ | carıstana yurupq zamanı əlmupdur. | ||
+ | SULEYMAN DARLARI—İran yay- | ||
+ | lasının pp.-ində, Pakistan və Əfqa- | ||
+ | nıstanda daqrlar. 600 km 1 uza- | ||
+ | nan bir necə silsilədən ibarətdir. | ||
+ | Hund. 3441 m-ə qədərdir. Əsasən, əhəng | ||
+ | dapı və qumdapqıdan təpkil olun- | ||
+ | mupldur. Quru nən və daq səhraları | ||
+ | landtaftı ustundur. PT.-də musson | ||
+ | metələri və savannala var. | ||
+ | SULEYMAN MİRZƏ İSGKƏNDƏRİ | ||
+ | (ig CI Iş 2. ok42) (1873—dekabr, 1943) | ||
+ | — Hpan demokratik hərəkatı xadimi. | ||
+ | İran inqilabının (1905—11) fəal | ||
+ | iptirakcısı və əncumənlərin TƏHİKH- | ||
+ | latcılarından biri idi. Dəfələrlə | ||
+ | məclisə deputat secilmitidi. 1922— 23 | ||
+ | illərdə milli burjuaziya, mutərəqqi | ||
+ | əhvali-ruhiyyəli mulkədar və ziyalı- | ||
+ | ların mənafeyini mudafiə edən bir | ||
+ | necə siyasi qruplaplmanı birləttdir- | ||
+ | mipl Milli blokun sol cinahına | ||
+ | bapcılıq etmitdi. 1923—24 illərdə | ||
+ | maarif naziri olmutidu. İran Xalq | ||
+ | Partiyasının banilərindən biri və | ||
+ | sədri idi. | | ||
+ | SULEYMAN RUSTƏM (Suleyman | ||
+ | Əliabbas oqlu Rustəmzadə, d. | ||
+ | 12.3.1906, Bakbı) — | ||
+ | a” Azərb. sovet ppairi, | ||
+ | : dramaturq, ictimai | ||
+ | ən Azərb.SSR | ||
+ | xalq pairi (1960). | ||
+ | Sosialist Əməyi | ||
+ | Qəhrəmanı (1976). | ||
+ | Azərb.SSR əməkdar | ||
+ | İNCƏSƏNƏT xadimi | ||
+ | (1943). SSRİ (1950) | ||
+ | 1Cc və Azərb.SSR(1970) | ||
+ | | 4 Dəvlət mukafatı, | ||
+ | | | —- Resp. Lenin kom:- | ||
+ | ə. “-” somolu mukafatı | ||
+ | (1970) laureatı. 1940 ildən Sov.İKP | ||
+ | uzvu. Dəmirci ailəsində doqulmu:- | ||
+ | dur. N. Nərimanov ad. Sənaye Texni- | ||
+ | kumunda (1922—24), Bakı Darulmuəl- | ||
+ | liminində (1924—25) oxumupt, 1925 | ||
+ | ildə Azərb. Dəvlət Un-tinin PDərq fa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ə cə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | bə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 19, c, 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kultəsinə daxil olmutdur. 1929 ildən | ||
+ | təhsilini 1-ci Moskva Dəvlət Un-ti- | ||
+ | nin ədəbiyyat fakultəsində davam et- | ||
+ | dirmitdir, 4“Gənc ipciF, “Komsomolu, | ||
+ | cGənc boltevikə, - Maarif və mədə- | ||
+ | niyyətə və s. qəzet və jurnallarda | ||
+ | əməkdatlıq etmiti, M. Əzizbəyov ad. | ||
+ | Azərb. Deəvlət Dram Teatrının direk- | ||
+ | toru (1937—38), FƏdəbiyyat və incəsə- | ||
+ | nətə qəzetinin redaktoru (1955—96) | ||
+ | olmutdur. | ||
+ | |||
+ | dəbi fəaliyyətə hələ sənaye tex- | ||
+ | nikumunda oxuduqu zaman bailamıin, | ||
+ | aCimnaz xanım yuxudadırq (1922) | ||
+ | adlı birpərdəli komediya yazmıtidır. | ||
+ | cUnudulmuti gəncə adlı ilk mətbu | ||
+ | ile”ri 1923 ildə -“ Maarif və mədəniy- | ||
+ | yətə (indiki cAzərbaycangı) jurnalın- | ||
+ | da dərc olunmutdur. Həmin vaxtdan | ||
+ | HƏBDYH murəkkəb ədəbi-ictimai həya- | ||
+ | tında fəal iptirak etmii, “Gənc Qı- | ||
+ | zıl Qələmlər ttifaqıznın (1925) | ||
+ | təpkilatcılarından olmupldur. 1928 | ||
+ | — 29 illərdə Azərb, Proletar 19 | ||
+ | ları Cəmiyyətinin (APYC) Məc”yn ka- | ||
+ | tibi ipləmitidir. cƏləmdən nəpqəyək | ||
+ | adlı ilk per kitabı 1927 ildə nətir | ||
+ | edilmitdir. Sosializm ideyalarını, | ||
+ | dəvrun inqilabi əhvali-ruhiyyəsini | ||
+ | bəyuk ehtirasla ədəbiyyata gətirmək, | ||
+ | poeziyanı gӱndəlik ictimai-siyasi ha- | ||
+ | disələrin in"ikasına cevirmək, in- | ||
+ | qilabi nikbinlik cƏləmdən nəpqəyəc | ||
+ | kitabının batlıca xususiyyətləri | ||
+ | idi. c“Addımlar (1930), “Səsə, *Atəpə | ||
+ | (1932) :pe"r kitabları S.R.-in siyasi | ||
+ | lirik tpair kimi puxtələpitdiyini, | ||
+ | poetik gəruti dairəsinin KEHHHLTƏH- | ||
+ | diyini gəstərirdi. FQolsuz qəhrəmanı | ||
+ | (1928), *Komsomolqa, “Partizan Əliv | ||
+ | (1933), “Bakı misraları (1934) kimi | ||
+ | lirik-epik poema və pe”rlərində 118n- | ||
+ | rin lirik həyəcanları daha konkret | ||
+ | və realist mahiyyət dapıyır. Xalqla, | ||
+ | zamanla baqlılıq, quruculuq ehtirası | ||
+ | onun lirik qəhrəmanının xarakteri | ||
+ | ucun səciyyəvidir. Həmin motivlər | ||
+ | S.R.-in “Gecənin romantikasık, 4P1i- | ||
+ | rindirə, cUlduzlarg (1934), €Hana- | ||
+ | yevə (1935) kimi ipe”rlərində daha | ||
+ | poetik əksini tapmıqipdır. cYaxtpı | ||
+ | yoldatq (1932) poeması sosialist əmə- | ||
+ | yi və kollektivinin yeni insanın mə”- | ||
+ | nəvi tərbiyəsindəki roluna həsr edil- | ||
+ | mipdir. Bəyuk Vətən muharibəsi il- | ||
+ | lərində və sonralar S.R, sovet xal- | ||
+ | qının faiizmə qarpı qəhrəmanlıq | ||
+ | mӱbarizəsini tərənnӱm edən əsərlər | ||
+ | |“ Andə (1941), “Gun o gӱn olsun kim, | ||
+ | cAna və poctalyone, “Qafqaz ordusu, | ||
+ | c Qəhrəmanın vəsiyyətiə, F Mən istərəmə | ||
+ | (1942), *“Koroqeluq (1943) və c. me"pnəp, | ||
+ | cİldırımə (1942), “Qafurun qəlbik | ||
+ | (1959), *FƏzizlərdən əzizlərəq (1965) | ||
+ | poemaları) yazmıtlidır. Muharibə | ||
+ | dəvru yaradıcılıqrında Cənubi Azərb. | ||
+ | xalqının həyat və mubarizəsinə həsr | ||
+ | O”IYHMYUI əsərlər xususi yer tutur: | ||
+ | c Təbriz pe/rləriz silsiləsi, 4“İki | ||
+ | sahilə kitabı (1949), | ||
+ | |||
+ | Muharibədən sonrakı devrdə tpair | ||
+ | sulh və demokratiya uqrunda mubari- | ||
+ | zəyə, partiyaya və Leninə bir sıra | ||
+ | iye"rlər həsr etmitdir. Poetik mono- | ||
+ | LOQ PƏKLİNDƏ Yazılmıtl c“ Biz kommu- | ||
+ | nistlərikə (1949) tpe"rində sosialist | ||
+ | Humanizmi, kommunistlərin yeni dunya | ||
+ | uqrunda mӱbarizəsi tərənnum olunur. | ||
+ | 60—80-ci illər S.R.-in yaradıcılı- | ||
+ | qında Yeni inkipaf mərhələsidir. | ||
+ | Bu illərdə ppair ictimai-siyasi və | ||
+ | məhəbbət lirikasının gezəl numunə | ||
+ | lərini yaratmındır: c“Guӱnətli sa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hillərdəm (1963), Bahar dupquncələ- | ||
+ | riq (1964), “Bir az da məhəbbətdənə | ||
+ | (1965 ), “Kecilməmin yollarla (1970), | ||
+ | cXəzərimin səhəriə (1976), *Urəyimin | ||
+ | gəzuyləə (1977), “Vətən təranələri | ||
+ | (1980), * Mənim gunətimə (1981) və s. | ||
+ | kitabları. S.R. Dranatur iy sahəsin- | ||
+ | də nə calılmıpdır. O, kollektiv- | ||
+ | ləyimədən bəhs edən 4Yanqınə (H. Nə- | ||
+ | zərli ilə birgə, 1930) pyesinin, kol- | ||
+ | xoz kəndinə, həsr olunmup €/İypHaş | ||
+ | (1948) komediyasının mӱəllifidir. | ||
+ | cQacaq Nəbiq (1940) mənzum pyesində | ||
+ | xalq qəhrəmanının bədii obrazını | ||
+ | yaratmıpt, Azərb. kəndlilərinin cariz- | ||
+ | mə qaripı mubarizəsinin real ləvdhə- | ||
+ | lərini təsvir etmitdir. S.R, Niza- | ||
+ | minin “Sirlər xəzinəsiəni, PT, Rus- | ||
+ | tavelinin *Pələng dərisi geymip pəh- | ||
+ | ləvanə poemasının bir Hissəsini, | ||
+ | A. S. Pupkin, A. S. Qriboyedov, M. | ||
+ | Y. Lermontov, T. Q. PTevcenko, V. Ma- | ||
+ | yakovski, Nazim Hikmət, U. Uitmen | ||
+ | və b.-nın bir sıra ual pi | ||
+ | dilinə cevirmitdir. Əsərləri SSRİ | ||
+ | xalqları dillərinə, Habelə bir sıra | ||
+ | xarici dillərə tərcumə olunmutdur. | ||
+ | AKP-nin 29-cu qurultayında | ||
+ | MK uzvluyunə namizəd, 30-cu qurulta- | ||
+ | yında AKP MK uzvu secilmintdir. | ||
+ | Azərb.SSR Ali Sovetinin (1—11-ci | ||
+ | caqırınq) deputatı, 8—11-ci caqı- | ||
+ | rıqp Azərb.SSR Ali Sovetinin sədri- | ||
+ | dir. 3 dəfə Lenin ordeni, 2 bapqa or- | ||
+ | Den və medallarla təltif edilmitdir. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Secilmitp əsərləri, | ||
+ | c. 1—4, B., 1969—72, Secilmiit əsərləri, | ||
+ | B., 1981, İzbrannoe, M., 1976: İzbrannove, | ||
+ | B,. 1978, Jeleznıe strogi, M., 1982 | ||
+ | |||
+ | Əd.: Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, | ||
+ | 5 cilddə, c. 3, B., 1957: Azərbaycan sovet | ||
+ | ədəbiyyatı tarixi, 2 cilddə, B., 1967: Mu | ||
+ | bariz pair (məqalələr toplusu), B., 1956, | ||
+ | Zeynallı A., Kecilməmipt yollarla, | ||
+ | B., 1970, Ocerk istorin aze djanskoNv, | ||
+ | s ovetskon literaturı, M., 1963: Mamed | ||
+ | Arif Dadaiqrzade, AzerbaNvdjan- | ||
+ | skan literatura, M., 1979. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULEYMAN SANİ—bax Axundov Su- | ||
+ | leyman Rzaqulu bəy otlu. ə | ||
+ | SULEYMAN CTAnCKİV (18.5.1869, | ||
+ | indiki Dar.MSSR, Qasımkənd r-nu- | ||
+ | nun Apyaqı Stal su re | ||
+ | |||
+ | ayaıy — 23.11.1937, r | ||
+ | orada, Mahacqala- |: | ||
+ | na dəfn edilmipi- Bö | ||
+ | dir)—ləzgi sovet | ||
+ | aptıq-pairi,Daqıs- | ||
+ | tanın xalq ipairi | ||
+ | (1934). Ləzgi so- | ||
+ | vet poeziyasının | ||
+ | banisidir. Beyuk | ||
+ | Oktyabr sosialist | ||
+ | inqilabının və Ru- | ||
+ | siyada Vətəndai mu- | ||
+ | haribəsinin (1918 — | ||
+ | 20) iptirakcısıdır. İnqilabdan əv- | ||
+ | vəl Bakı neft mə”dənlərində və Sə- | ||
+ | mərqənd dəmir yolunda fəhləlik et- | ||
+ | mir, Muzdur olmutidur. 1925 ildən | ||
+ | Datıstan MİK-nə uzv secilmin, 1930 | ||
+ | ildə k-za yazılmınpldır. İnqilabaqə- | ||
+ | dərki Yaradıcılıqında ictimai zӱlm | ||
+ | və ədalətsizliyə e"tiraz əsas yer tu- | ||
+ | tur. Sovet hakimiyyəti illərində | ||
+ | Lenin partiyasını, yeni, azad həyatı | ||
+ | tərənnum etmitdir. Folklor ən"ənə- | ||
+ | lərinə əsaslanan Di 359 (1935—36) | ||
+ | poema-xronikası məthurdur. Azərb. | ||
+ | dilində də pe"rlər qapmutdur. M. | ||
+ | Qorki sovet yazıcılarının 1-ci qu- | ||
+ | rultayında S.S.-ni 420 əsrin Homeri | ||
+ | adlandırmılndır. Lenin ordeni ilə | ||
+ | təltif edilmiidir. cAzərbaycan- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 100 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUL EYMANİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | filmə istehsal etdiyi “Mahnı belə | ||
+ | yaranırı filmi S.S.-yə həsr olun- | ||
+ | mutidur. | ||
+ | : ər ərləri: PPeqrlər, “Daqrıstan | ||
+ | dəoİiyYatı antologiyası k | : | ||
+ | 1959: İzbranidə, M. dən. | ||
+ | Əd. Xəlilov P., SSRİ xalqla- | ||
+ | rı ədəbiyyatı, H. 1, nəpqr. 2, B., 1975, Tİ a- | ||
+ | vi .. Suleyman .... Azər- | ||
+ | dilində ineyrləri, 4 ay ş | ||
+ | 1967, F1: Aqasn ə ə Osas: | ||
+ | skiNn. Jiznh i tvorcestio, Maxankala, | ||
+ | 1969, Korabelınikon Q., Cyhncü- | ||
+ | man Stalıskinİ, M., 1979. | ||
+ | FGULEYMANİ—bax Civə 2-xglorid. | ||
+ | SULEYMANİYYƏ CAMESİ —orta əsr | ||
+ | turk me"marlıq abidəsi. İstambulda, | ||
+ | hundur təpə ӱzərində tikilmiyidir | ||
+ | (1550—57, me"mar Sinan). 1 Sultan | ||
+ | Suleymanın gəstərityi ilə inita edil- | ||
+ | mipy S.c. derdminarəli məscidlərin | ||
+ | ilk numunəsidir. Məscidin nəhəng | ||
+ | salonu (sah. 6963 m, hund. 53 mm) guӱn- | ||
+ | bəzlə (diamstri 26,5 m) əertulmuit, | ||
+ | iki Yandan alcaq qalereyalarla dov- | ||
+ | rələnmitdir. İncə oyma naxıitlar- | ||
+ | la bəzədilən sultan kursusu (maksu- | ||
+ | ra), mehrab və minbər aq mərmərdən- | ||
+ | dir. S.c.-nin aq mərmərlə dəptənmitl | ||
+ | həyətini qalereyalar dəvrələyir. Qa- | ||
+ | lereyaların sӱtunları cəhrayı qranit, | ||
+ | av mərmər və porfirdəndir. Dərd | ||
+ | minarədən ikisi həyətin, ikisi isə | ||
+ | ibadət salonunun kunclərində yerlə- | ||
+ | izir. İbadət salonuna bitiyyən 3 iyyə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1-4 = —- -– | ||
+ | |||
+ | |||
+ | r g 4 sl lə.“ N ə el İ ri — : . | ||
+ | kö lə il hə Ayman (Ön nə dua aa o a ii | ||
+ | əə A bella ax ara YA “azı id, ik | ||
+ | | ” —– Dua... Q : 2 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rəfəli minarələr daha ucadır (Hund. | ||
+ | 76 m). Minarələrin icərisindən hər | ||
+ | pərəfəyə ayrıca pilləkən qalxır. | ||
+ | Məscidin baqında QT Sultan Suleyma- | ||
+ | nın turbəsi yerlətir (1559—60, me”- | ||
+ | mar Sinan). | ||
+ | |||
+ | Əd. Miller GO,, İskusstvo Tur- | ||
+ | pii, M.—L., 1965, Petrosan O. A., | ||
+ | YOsupov A. R., Qorod na Ddvux konti- | ||
+ | nentax, M., 1977: Kosa 51pap, | Apkaqay,1968. | ||
+ | SULEYMANLI–Azərb.SSR Cəbra- | ||
+ | yıl r-nunda kənd. S. sovetliyinin | ||
+ | mərkəzi. R-n mərkəzindən 14 km i1M.- | ||
+ | da, Qarabaq silsiləsinin ətə-ində- | ||
+ | dir. ƏH. 566 (1985): uzumculuk və hey- | ||
+ | vandarlıqla məpqquld Orta məktəb, | ||
+ | klub, kitabxana, tibb məntəqəsi var. | ||
+ | SULEYMANOV Alı Suleyman oqlu | ||
+ | (1880, indigi Qazax r-nunun Atkeynək | ||
+ | k.—1.5.1959, orada)—Sosialist Əməyi | ||
+ | Qəhrəmanı (1949). 1931—59 illərdə | ||
+ | Qazax r-nundakı c Komsomolg k-zunda | ||
+ | kolxozcu, briqadir ipləmitdir. 1948 | ||
+ | ildə toxumculuq sahəsində yuksək əmək | ||
+ | gestəricilərinə nail olmuipidur. | ||
+ | Azərb.SSR Ali Sovetinin (Z-cu caqı- | ||
+ | rıpp) deputatı olmuiydur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kahı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tox" ER | ||
+ | |||
+ | ALDI İLİ lm | ||
+ | |||
+ | LA Dİ iə Pa, | ||
+ | ki əl 1. 3” m ə | ||
+ | "aa ıı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SULEYMANOV Ələkbə | ||
+ | |||
+ | zər Baqır oqlu | ||
+ | (l.31.12.1916, Erm.SSR -NU- | ||
+ | nun Qatar k.t i ə q | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və qaz yataqları- | ||
+ | NIN miilənilməsi | ||
+ | sahəsində sovetali- | ||
+ | (1964) lə aka e.d. | ||
+ | = ,İT . (1965). | ||
+ | Azərb.SSR əməkdar | ||
+ | elm və texnika xa- | ||
+ | dimi (1954), Azərb. | ||
+ | R əməklar mu- | ||
+ | haidisi (1969) və | ||
+ | əməkdar isft usta- | ||
+ | sı (1941). SSRİ | ||
+ | Devlət mukafatı | | ||
+ | laursatı (1950, 1952, 1969). SSRİ-pin | ||
+ | əxri neftcisi (1966). 1939 ildən | ||
+ | ov.İKP uavu. Qubkin ad. Moskva | ||
+ | Neft İn-tunu (1953) və SSRİ Neft | ||
+ | Sənayesi Akademiyasını (1953) bitir- | ||
+ | mipdir. c“Azərneftə Birliyinin bal | ||
+ | mӱhəndisi və rəisi (1959—65), Azərb. | ||
+ | SSR Neftcıxarma Sənayssi naziri- | ||
+ | nin birinci muavini (1965—68), | ||
+ | “Azərneft birliyinin (1968—72) və | ||
+ | Umumittifaq cXəzərdənizneftqazə sə- | ||
+ | pnaye birliyinin rəisi (1972—1980) və- | ||
+ | zifələrində calıpmısqtdır. 1980 il- | ||
+ | dən “Dənizlayihəneftqazə Elmi-Tədqi- | ||
+ | qat İn-tunda direktor muavinidir. | ||
+ | S.-un birqrup mutəxəssislə hazırla- | ||
+ | dıqı dərinlik nasosu ilə neftcıxar- | ||
+ | ma usulunun rekonstruksiyasına imkan | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ak. avadanlıq | ||
+ | SSRİ-də geni tət- | ||
+ | biq edilmipdir. | ||
+ | Azərb.SSR Ali So- | ||
+ | vetinin (4, 6, 7 və | ||
+ | 8-ci caqrırıqi) və | ||
+ | SSRİ Ali Soveti- | ||
+ | nin (9-cu carı- | ||
+ | rıpyq) deputatı ol- | ||
+ | mupdur. 1961 il- | ||
+ | dən AKP MK uzv- | ||
+ | luyçnə namizəd, | ||
+ | 1971—80 illərdə | ||
+ | isə AKP MK-nın | ||
+ | uzvu idi. Lenin | ||
+ | ordeni, 3 baiqqa or- | ||
+ | den və medallarla | ||
+ | təltif olunmuil- | ||
+ | dur. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: | ||
+ | Razrabotka neftanıx | ||
+ | — mestorojdeniNn skva- | ||
+ | diametra, B., 965: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | " Ləl. *. Q = | ||
+ | q I | ||
+ | | 5 mi “Aa ə “ Tr m | ||
+ | ə... rə * | ||
+ | |||
+ | |||
+ | maloqo | ||
+ | Prakticeskie rascetı pri tekuiem i ka- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | jinami | ||
+ | |||
+ | |||
+ | pitalınom remonte skvajin (batiqa mçəl- | ||
+ | liflərlə birlikdə), M., 1983. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULEYMANOV Əmiraslan (1878, Ta- | ||
+ | zax qəzasının Orta Salahlı k.—16. | ||
+ | 2.1918, orada)— Azərb.-da Sovet haki- | ||
+ | miyyəti uqrrunda mubariz. 1904 ildən | ||
+ | |||
+ | ə İKİ uzvu. 1895 ildən Bakıda, | ||
+ | Balaxanıda mexaniki z-dda iiiləmii | ||
+ | və fəhlə hərəkatına qopulmutdur. | ||
+ | S. Bakı proletariatının 1903 il | ||
+ | iyul, 1904 il dekabr tə"tillərində | ||
+ | itptirak etmipdir. c-Hummətə bolte- | ||
+ | vik təppqkilatının fəal xadimlərin- | ||
+ | dən idi. 1906 ildə Neft Sənayesi Fəh- | ||
+ | lələri İttifaqı İdarə hey"ətinin | ||
+ | uzvu secilmitpdi. S. 1917—18 illərdə | ||
+ | Bakı Komitəsinin tappırıqı ilə Qa- | ||
+ | zax qəz.-nda partiya ipqyi aparmıiq, | ||
+ | Qazax, Tovuz, PPamxor, Qovlar, - Zəyəm | ||
+ | və s. yerlərdə Qırmızı qvardiya dəs- | ||
+ | tələrinin yaradıcılarından olmui- | ||
+ | dur. Əksinqilabcılar tərəfindən el- | ||
+ | durulmuidur. | ||
+ | |||
+ | Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 2, B., 1964, | ||
+ | Miralayev Q. S.,, Azərbaycanın qır- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mızı qaardiyacıları pə qırmızı parti- | ||
+ | zanları, B., 1920, Kazisv M. A., İz | ||
+ | istorii repoleipnonnon borıbı Bakin- | ||
+ | BƏLƏ nponerapnara (1905—1910 rr.), B., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULEYMANOV İdris Həsən oqlu | ||
+ | (d. 12.2.1915, ipdiki Qasım İsma - | ||
+ | yılov 1p.)— Sopet qaşıma yadın | ||
+ | İttifaqı Qəhrəma- ild | ||
+ | nı (13.12.1942), ley- | ||
+ | tenait. 1943 ildən | ||
+ | Sov.İKP "any, | ||
+ | 1036 ildə ODCT | ||
+ | Ordusuna caqırıl- | ||
+ | mıppdır. 1942 ildə | ||
+ | Pimali Qafqazda | ||
+ | Mozdok yaxınlı- | ||
+ | qında gedən dӧyӱii- | ||
+ | lərdə vzvod koman- | ||
+ | diri olan S. duii- | ||
+ | mən tanklarının | ||
+ | hucumunun dəf edilməsində igidlik | ||
+ | gestərmitdir. Bu deyutidə S. arır | ||
+ | Yaralanmınl və sol gəzunu itirmii- | ||
+ | dir. S. 1943—46 illərdə Qasım İsma- | ||
+ | yılov r-n hərbi komissarlıqrında iit- | ||
+ | ləmitdir. Ordudan buraxıldıqdan | ||
+ | (1946) sonra Qasım İsmayılov r-n ic- | ||
+ | timai tə”minat ppo"bəsinin mudiri ol- | ||
+ | muqdur. 1969 ildən ittifaq əhəmiyyət- | ||
+ | li fərdi pensiyacıdır. | ||
+ | SULEYMANOV İsgəndər İsa oqlu | ||
+ | (1927, indiki Tovuz r-nunun Qovlar | ||
+ | "ə m Təc.— 27.9.1934, To- | ||
+ | vuz) — Sosialist | ||
+ | Əməyi Qəhrəmanı | ||
+ | (1950). 1952 ildən | ||
+ | Sov.İKP uzvu. 1942 | ||
+ | —84 illərdə Tovuz | ||
+ | r-nu Telman ad. k-z- | ||
+ | da sədr, Tovuz Ra- | ||
+ | Yon XDS İcraiyyə | ||
+ | Komitəsinin sədri, | ||
+ | AKP Fuzuli RK- | ||
+ | | NIN 1-ci katibi, | ||
+ | PTamxor k. t. idarə- | ||
+ | sinin rəisi, Tovuz- | ||
+ | da k.t. məhsullarının alınması, sa- | ||
+ | tıtpı və keyfiyyəti uzrə bat devlət | ||
+ | mufəttipi vəzifələrində ipləmit- | ||
+ | dir. 1949 ildə lambıqcılıq sahəsində | ||
+ | YӰğsək əmək gəstəricilərinə nail ol- | ||
+ | muldur. Dr Ali Sovetinin | ||
+ | utatı (Ə-cu caqırıpi) olmuzidur. | ||
+ | SULEYMANOV Mana 3 ray | ||
+ | (d. Z.3.1912, indiki İsmayıllı r-nu- | ||
+ | nun Lahıc k.)—Azərb. sovet yazıcı- | ||
+ | . M. Əzizbəyov ad. AzNKİ-ni bi- | ||
+ | tirmit, neft ustası, muhəndis iptlə- | ||
+ | midir. Geologiya-mineralogiya elm- | ||
+ | ləri namizədi (1941), Az.NKİ-nin do- | ||
+ | sentidir (1939 ildən). Bakı neftci- | ||
+ | lərinin həyatından bəhs edən -4Yerin | ||
+ | sirri? (1947), cDalqalar qoynunda | ||
+ | (1956), “Fırtına (1958) romanları- | ||
+ | nın mӱəllifidir. “Zirvələrdək (1968) | ||
+ | romanı dar-mə”dən itqcilərinə həsr | ||
+ | olunmutpdur. Kəhnə Bakı Haqqında | ||
+ | c Eplitdiklərim, oxuduqlarım və gər- | ||
+ | dӱklərimdəng adlı yazısı var (eAsəp- | ||
+ | baycanə, 1984, XI 3—4). Bə"zi əsərləri | ||
+ | SSRİ xalqları dillərinə, habelə | ||
+ | xarici dillərə tərcumə edilmipydir. | ||
+ | E. Heminquey, C, London, O" Henri, | ||
+ | Moem, P. Abrahams, C. Steynbek | ||
+ | r bə”zi gərlərini orijinal- | ||
+ | | iliscədən | | ||
+ | “ua dən) Azərb, dilinə ce- | ||
+ | Əsərləri: Daltalar roin | ||
+ | 1077: Yepun cuppi, B., 1980: Hİ Sənan b.) | ||
+ | kin ayri, B., 1980: Na lone voln. | ||
+ | CYRE)MAHOB Səttar Mutəllib oqlu | ||
+ | (d. 6.1.1911, Bakı) — sovet geoloqu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə 9, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | CY/Ih | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 101 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Geologiya-mineralogiya e,d. (1958), | ||
+ | prof. (1960). Azərb.SSR ik M . | ||
+ | fatı laureatı (1978). 1941 ildən Con | ||
+ | İKP uzvu. S, Orconikidze ad. Mos- | ||
+ | kva Geoloji-Kəpfiyyat İn-tunu bi- | ||
+ | tirmiyidir (1936). Yakutiyada, həmci- | ||
+ | nin Azərb.SSR-də filiz və qeyri-fi- | ||
+ | liz yataqlarını tədqiq etmipdir. | ||
+ | Azərb. Dəvlət Geologiya İdarəsinin | ||
+ | bap muhəndisi və rəisi samur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1946 ildən S. M. Kirov ad, -da | ||
+ | mӱəllimlik edir (1960 ildən faydalı | ||
+ | qazıntılar kafedrasının mudiri- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dir). Əsərləri Azərb.SSR-in faydalı | ||
+ | qazıntı Yataqları və onların yerləi- | ||
+ | mə qanunauyqunluqlarına həsr olun- | ||
+ | mupdur. Elmi kadrların yetitpdiril- | ||
+ | MƏCHHHƏ xidməti var. 2 c“PTərəf ni- | ||
+ | pqanıq ordeni və medallarla təltif | ||
+ | olunmujdur. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Faydalı qazıntı ya- | ||
+ | taqlarının geologiyası, B., 1969, Me- | ||
+ | tallogeniya, B., 1975, Qeoloqiceskie us- | ||
+ | lovin obrazovanin i razmetdenin xromi- | ||
+ | tovoqo orudenenil v ofiolitovoNn polose | ||
+ | M. Kanvkaza, B., 1967, Qealoqinla rtutnıx | ||
+ | mestorojdeniN M. Kavkaza, B., 1974, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULEYMANOV Suleyman Baqır or- | ||
+ | lu (1899, indiki Arkcabədi r-nunun | ||
+ | - Uzeyirkənd k.—29. ə - | ||
+ | 11.1978, orada) — | Cu | ||
+ | Sosialist Əməyi ii | ||
+ | Qəhrəmanı (1958). Yi | ||
+ | Beyuk Vətən muha- fu: | ||
+ | ribəsinin iptirak-– ii | ||
+ | cısı. 1930—68 il- | Cəi.2 | ||
+ | lərdə Aruatənn İd” | ||
+ | p-HyHnaKbı elllədbərəs | ||
+ | k-zunda kolxoz səd- | ||
+ | ri, təftiti komis- | ||
+ | siyasının sədri, | ||
+ | bapl coban ipilə- | ||
+ | mipdir. 1957 ildə | ||
+ | heyvandarlıq sahəsində yuksək əmək | ||
+ | gestəricilərinə nail olmutdur. Qır- | ||
+ | mızı Əmək Bayraqı ordeni və medal- | ||
+ | larla təltif edilmitdir. 1968 il- | ||
+ | dən ittifaq əhəmiyyətli fərdi pen- | ||
+ | siyacı idi. | ||
+ | SULEYMANOVA Alagoz Məmmədəli | ||
+ | qızı (1920, indiki Aqdam r-nunun Zən- | ||
+ | gitpalı k. — 6.2, | ||
+ | 1978, orada) — Co- | ||
+ | sialist Əməyi Qəh- | ||
+ | rəmanı (1951). 1949 | ||
+ | ildən Sov.İKP uz- | ||
+ | vu. 1936—72 illər- | ||
+ | də Aqdam r-nundakı | ||
+ | Orconikidze ad. | ||
+ | k-zda kolxozcu, | ||
+ | manqabaticısı i11- | ||
+ | ləmiidir. 1950 il- | ||
+ | dəpambıqcılıq sa- | ||
+ | Həsində yuksək əmək | ||
+ | gəstəricilərinə | ||
+ | nail olmumdur. 2 dəfə Lenin ordeni | ||
+ | və medallarla 2. edilmiidir. | ||
+ | 1972 ildən ittifaq əhəmiyyətli fər- | ||
+ | di pensiyacı idi. : | ||
+ | SULEYMANOVA Elmira Teymur qı- | ||
+ | zı (d. 17.7.1937, Bakı )—sovet kimya- | ||
+ | cısı. Kimya e.d. (1980). 1975 ildən | ||
+ | Sov. İKP uzvu. 1967—71 illərdə | ||
+ | Azərb.SSR EA kimya elmləri bəlmə- | ||
+ | sinin elmi katibi olmuit, 1982 ildən | ||
+ | Azərb.SSR EA Neft-Kimya Prosesləri | ||
+ | İn-tunda laboratoriya mudiridir. | ||
+ | Əsas tədqiqatları incə uӱzvi sintez | ||
+ | ilə neft-kimya xammalları əsasında | ||
+ | muxtəlif qiymətli maddələrin (Yana- | ||
+ | caq, sintetik kaucuk istehsalı ucun | ||
+ | monomerlər və əlavələr, sintetik | ||
+ | ətirli maddələr və s.) alınma çsulla- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | rı və prosesləri- || ii | ||
+ | nin tədqiqi, ha- 9 | ||
+ | zırlanması və tət- | ||
+ | biqi sahəsindədir. || | ||
+ | Onun aldıqı bir | | ||
+ | sıra ətirli mad- 7? | ||
+ | dələr əsasında ha. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | zırlanmınl ZAL isə | ||
+ | lər c Kimya-7/8 | | ||
+ | |||
+ | IV Beynəlxalq sər- | ||
+ | gisinin (Moskva) | ||
+ | fəxri diplomuna | | ||
+ | layiq gərulmuit- | ||
+ | |||
+ | dur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: 4YVİTOTH issledovanil | ||
+ | v oblasti sinteza i razrabotki propessa | ||
+ | polucenin alkiliiklanonovə, 4Neftexi- | ||
+ | milə, XIX, 6, 1979, Fİssledovanil | ||
+ | B oblasti sinteza i ximiceskix prevrapye- | ||
+ | nin alipikliceskix uqlevodorodov i ix | ||
+ | proizvolnıx*, Azərb. kimYa jurnalı, | ||
+ | Nə 4, 1979. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULEYMANOVA Fatma Həmzə qızı | ||
+ | (23.12.1912, PTulla—2.12.1978, Bakı) — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | motor yanacaqı və yl | ||
+ | yaqları sahəsində | 3 | ||
+ | sovetq alimi. Tex- | | | ||
+ | nika e.d. (1964) = | ||
+ | ula Azərb. | | ||
+ | CP Hennər MYKa- | ||
+ | |||
+ | fatı laureatı : | ||
+ | (1970). SSRİ-nin | ||
+ | əməkdar ixtiracı- | ||
+ | sı (1979). 1942 il- | ||
+ | dən Sov.İKP uzvu. | ||
+ | Leninqrad Avto- | ||
+ | mobil oları İn- | ||
+ | tunu itirdikdən | ||
+ | (1934) sonra Azərb.SSR Avtomobil | ||
+ | Nəql. Nazirliyi sistemində dəli | ||
+ | vəzifələrdə calıpqmındır. Azərb. | ||
+ | SSR EA Neft Kimyası Prosesləri | ||
+ | (1952—65) və Apqarlar Kimyası in-t- | ||
+ | larında (1965—70) laboratoriya mudi- | ||
+ | ri ipləmitn, 1970 ildən emrunun so- | ||
+ | nunadək C. İldırım ad. AzPİ-də av- | ||
+ | tomobillər kafedrasının mudiri ol- | ||
+ | mutpidur. Elmi tədqiqatları, əsasən, | ||
+ | motor yaqları və yanacaqlarının mux- | ||
+ | təlif atpqarlar vasitəsilə keyfiyyəti- | ||
+ | nin yaxtılatdırılmasına və onla- | ||
+ | rın istifadə iqəraitindəki tədqiqinə | ||
+ | aiddir. Bə"zi yeni apqqar nəvlərinin | ||
+ | (AzNİİ-7, AzNİİ-8, İXP-Z88, İXİ- | ||
+ | 476, SB-Z və s.) tədqiqində iitirak | ||
+ | etmitidir. 15 mӱəllif ipəhadətnaməsi | ||
+ | almındır. Yuksək ixtisaslı kadrla- | ||
+ | rın hazırlanmasında xidməti olmui- | ||
+ | dur. Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni, | ||
+ | qPPərəf nipanıq ordeni və medallar- | ||
+ | la təltif edilmitdir. | ||
+ | |||
+ | SULEYMENOV Oljas Əmərovic (d. | ||
+ | 18.5.1936, Alma-Ata)—qazax sopet 1pan- | ||
+ | ri. Rus dilində yazır. Umumitti- | ||
+ | faq Lenin komsomolu mukafatı lau- | ||
+ | reatı (1967). 1969 ildən Sov.İKP | ||
+ | uzvu. Qazaxıstan Dəvlət Un-tinin | ||
+ | geologiya fakultəsini (1959) bitir- | ||
+ | midir. c Torpaq, insana TƏ"aHM erTlə | ||
+ | (1961) poeması Y. Qaqarinə həsr edil- | ||
+ | miidir. cYel qanadlı atlar (1961), | ||
+ | cNurlu gecələrə (1962), 4Gun doqan- | ||
+ | nas (1964), “Meymun ili (1967), “Gil | ||
+ | kitabə (1969), “Dəyirmi ulduz (1975) | ||
+ | və s. tle”r kitablarının muçəllifi- | ||
+ | dir. Fəlsəfi dupquncə, vətəndaii- | ||
+ | lıq ruhu, publisistiklik, emosional- | ||
+ | lıq S. poeziyasının səciyyəvi cəhət- | ||
+ | ləridir. Kinossenariləri, filologi- | ||
+ | Yaya dair əsərləri var. Qazaxıstan | ||
+ | Kinematoqrafcılar İttifaqı İdarə | ||
+ | Hey"ətitin birinci katibi olmuzidur | ||
+ | (1981—83). Qazaxıstan Yazıcılar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | İttifaqı İdarə Hey”ətinin birinci | ||
+ | katibidir (1983 ildən, 1971—81 il- | ||
+ | lərdə katibi olmuidur). SSRİ Ali | ||
+ | Sovetinin (11-ci caqırıpp) deputa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tıdır. | ||
+ | Əsərləri: Pye”rlər, B., 1975, | ||
+ | Az i N, Alma-Ata, 1975: Opredelenie be- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | reqa, Alma-Ata, 1979, Transformapil oq- | ||
+ | nl, Alma-Ata, 1983. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SULEYSİNLƏR (S1q:dae)—gəmiri- | ||
+ | cilər dəstəsindən məməli heyvan fə- | ||
+ | siləsi. S.-in qazıntı halında qalıq- | ||
+ | ları Oliqosen dəvrundən mə”lumdur. | ||
+ | Bədəninin uz. 9 sm-dən 20 sm-ə qədər- | ||
+ | dir. Bədəninin ust tərəfi kurən-qo- | ||
+ | nur və ya bozdur. S.-in 6 cinsi mə”- | ||
+ | lumdur. Avrasiyanın metlə və meizə- | ||
+ | cəllərində, Afrikanın, Yaponiyanın | ||
+ | metpə və savannalarında yayılmın- | ||
+ | lar. SSRİ-də 5, o cumlədən Azərb. | ||
+ | CCP-nə 2 nepy nap. /larnapna, Hnanınbır | ||
+ | və kolluqlarda məskən salır. Bir | ||
+ | qismi aqracda budaq və yarpaqlardan | ||
+ | yuva tikir, digəri isə koquilarda | ||
+ | yapayır. Meyvə və toxumlarla qida- | ||
+ | lanır. Qıp yuxusuna gedir. Bə”zən | ||
+ | baqtcılıqa zərər vururlar. | ||
+ | |||
+ | SULS (ər. ::)—bədii xətt nəvӱ. Ərəb | ||
+ | əlifbasındakı klassik altı xətt | ||
+ | nevunə daxildir. S.-un hərfi mə”- | ||
+ | nası cӱcdə birə deməkdir. Bu xətdə | ||
+ | Hər hərfin ucdə bir hissəsi əyri, qa- | ||
+ | lan hissəsi duz cizgidən ibarət olur. | ||
+ | S. 10 əsrdə ərəb xəttatı Əbu Əli Mə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | N Pıq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1 | ||
+ | q | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | CƏ ə, | ||
+ | Suls xəttindən numunə. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | həmməd ibn Mutlə tərəfindən yara- | ||
+ | dılmısidır. 14 əsrə qədər butun əl- | ||
+ | yazmalarında, sonralar isə ən cox di- | ||
+ | ni kitabların mətnində, Quran sər- | ||
+ | lepvhələrində istifadə edilmipidir. | ||
+ | SULUGƏN, suri k—piqment. Qur- | ||
+ | qulun və dəmir S.-ləri var. Qurqru- | ||
+ | iun S.-i rypryuıya 2,4-oksiddən | ||
+ | Pb.O, ibarətdir, acıq narıpncıdan | ||
+ | qırmızıya qədər olur. Korroziyaya | ||
+ | qarplı lak-boya cəkiləcək səthləri | ||
+ | astarlamaq ucun implədilir. Zəhərli- | ||
+ | dir. Dəmir S. təbii piqməntdir. Əsas | ||
+ | kompopsiti dəmir Z-oksiddir, Ee, Oz. | ||
+ | İiiıq, qələvi və turiquların tə"sirinə | ||
+ | qarilı davam gətirmək ucun lak-boya | ||
+ | materiallarına qarısidırılır. | ||
+ | SULH, beypəlxalq sulh — | ||
+ | xarici siyasətin qeyri-zorakı yol- | ||
+ | larla yeridilməsinə və uzərinə gə- | ||
+ | turulmuli (adztən muçqavilə ilə moh- | ||
+ | gəmləndirilmidi) əhdəliklərə riayət | ||
+ | olunmasına əsaslanan xalqlar və dəv- | ||
+ | lətlər arasındakı munasibətlər: dov- | ||
+ | lətlər arasında mutəpəkkil silahlı | ||
+ | mubarizənin olmaması. Xalqlar ara- | ||
+ | sında daimi S. kommunizm cəmiyyYƏTİ- | ||
+ | nin beynəlxalq siyasət prinsipidir. | ||
+ | Beynəlxalq munasibətlərdə muha- | ||
+ | ribəsiz həyat idealının kəku qədim | ||
+ | zamanlara gedib cıxır. 17—18 əsr- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 102 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lərdə mӱtərəqqi mӱtəfəkkirlər huquq | ||
+ | bərabərliyini və xalqların suveren- | ||
+ | liyinə hərməti beynəlxalq munasibət- | ||
+ | lərin əsas prinsipi e”lan etmitdilər. | ||
+ | 18 əsr Fransa utopistləri gestərir- | ||
+ | dilər ki, mӱharibələri dəf etmək | ||
+ | ucun millətlərin sosial qurulutunu | ||
+ | umumi mӱlkiyyət əsasında dəyitdir- | ||
+ | mək lazımdır. Napoleon muharibələ- | ||
+ | rindən sonra (1815) Avropada pasi- | ||
+ | fist hərəkatı meydana gəldi. Həmin | ||
+ | hərəkat muharibə aparılması qayda- | ||
+ | larının humanistlətdirilməsi haq- | ||
+ | qında, beynəlxalq mubahisələrin və | ||
+ | munaqitələrin dinc yolla həll etil- | ||
+ | məsi haqqında konvensiya və sazitlə- | ||
+ | rin (məs., 1899 və 1907 il Haaqa kon- | ||
+ | vensiyaları) iplənib hazırlanmasın- | ||
+ | da muəyyən rol oynamındır. | ||
+ | |||
+ | əsrin 40-cı illərinin ortala- | ||
+ | rından fəhlə sinfi militarizm və | ||
+ | mӱharibələrə qariqı fəal mubarizə | ||
+ | aparır. QT İnternasional S. uqrunda | ||
+ | mӱbarizəni fəhlə sinfinin azadlırı | ||
+ | uqrunda mubarizənin tərkib hissəsi | ||
+ | kimi qiymətləndirirdi. 20 əsrin əv- | ||
+ | vəlində beynəlxalq sosialist hərəka- | ||
+ | tı, bolteviklər partiyası milita- | ||
+ | rizmə qarpı S. taktikasını irəli | ||
+ | surmuttlər. Birinci dunya muharibə- | ||
+ | si illərində V. İ. Lenin nroleta- | ||
+ | riatın sosialist inqilabı ilə əlaqə- | ||
+ | dar S. məsələsini ipləyib hazırla- | ||
+ | mıtdır. 1917 ilin martında cUzaq- | ||
+ | dan məktublardak V. İ. Lenin qeyd | ||
+ | edirdi ki, yalnız proletar dəvləti | ||
+ | c..sul hə nail olmaq, həm də impe- | ||
+ | rialist sulhunə deyil, ...həqiqətən | ||
+ | məhkəm və demokratik sulhə nail ol- | ||
+ | maqiqtidarındadıru (V. İ. | ||
+ | Lenin, Əsər. tam kulliyyatı, c. 31, | ||
+ | səh. 61). | ||
+ | |||
+ | Beyuk Oktyabr sosialist inqila- | ||
+ | bının qələbəsi ilə dunya siyasətin- | ||
+ | də məhkəm, demokratik S.-ə dənuin | ||
+ | baplandı. Sovet həkumətinin ilk | ||
+ | aktı olan Sull atıla dilaidə de- | ||
+ | mokratik S. proqramı yeni beynəlxalq | ||
+ | munasibətlər prinsipi—sosialist və | ||
+ | kapitalist sistemlərinin dinc yana- | ||
+ | ptı yalpaması prinsipi ilə uzvu su- | ||
+ | rətdə baqlanmıniddı. Muharibə vasitə- | ||
+ | lərinin daqıdıcı quvvəsinin misli | ||
+ | gərunməmiti dərəcədə artması nəti- | ||
+ | cəsində S. məsələsi uӱmumbətər prob- | ||
+ | leminə cevrilmitdir ki, onu da həll | ||
+ | etmək ucun e”tiqadından və siyasi gə- | ||
+ | rupilərindən asılı olmayaraq hər kə- | ||
+ | sin S..-uӱ qorumaq naminə hHərəkətləri- | ||
+ | ni birlətdirmək zəruridir. | ||
+ | |||
+ | Sur"ətlə silahlanmanın dayandı- | ||
+ | rılması və tərksilah, hərbi blokla- | ||
+ | rın və muharibə ocaqlarının ləqv | ||
+ | edilməsi, təcavӱz və beynəlxalq ez- | ||
+ | baptınalıq aktlarına muqavimət gəs- | ||
+ | tərmək, beynəlxalq əməkdatlıqı in- | ||
+ | hniaf etdirmək S.-un ilkin ppərt- | ||
+ | lərindəndir. Sovet dəvlətinin, di- | ||
+ | gər sulhsevər quvvələrin beynəlxalq | ||
+ | munasibətlərdə tərksilah və dinc | ||
+ | əməkdailıqın inkipafı uqrunda mu- | ||
+ | barizəsi nəticəsində 70-ci illərin | ||
+ | 1-ci yarısında S.-u və muxtəlif ic-- | ||
+ | timai qurulutpu olan dəvlətlərin dinc | ||
+ | Yanaptı Yapamasını tə"min etmək mə- | ||
+ | sələsi real iqəkil almındı. Hel- | ||
+ | sinkidə 33 Avropa dəvləti, ABPİY və | ||
+ | Kanadanın ipqirakı ilə 1975 ildə | ||
+ | imzalanmınq Avropada təhlukəsizlik | ||
+ | və əməkdatlıqa dair Yekun aktı bu- | ||
+ | nun parlaq ifadəsidir. Sovet İttn- | ||
+ | faqı və digər sosialist dəvlətləri | ||
+ | gərginliyi zəiflətmək və tərksilaha | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SӰLH MANİFESTİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nail olmaq yolunda konkret lar | ||
+ | irəli surur, nӱvə muharibəsi təhlu- | ||
+ | kəsini aradan qaldırmaq və S.-u tə”- | ||
+ | min etmək ucun geniit tədbirlər proq- | ||
+ | ramı hazırlayıb həyata kecirirlər. | ||
+ | Sov.İKP-nin 24, 25-ci qurultayların- | ||
+ | da qəbul olunmuqi SulV proqramı bu- | ||
+ | na subutdur. Sov.İKP-nin 26-cı qu- | ||
+ | rultayında Sulh proqramının daha | ||
+ | da təkmillətdirilməsi və genitlən- | ||
+ | dirilməsi qərara alıpnmıs, gestəril- | ||
+ | mitdir ki, S.-u qarumaq beynəlxalq | ||
+ | sahədə indi ən muhum vəzifədir. | ||
+ | Sov.İKP MK-nın noyabr 1982 il və | ||
+ | iyun 1983 il, aprel 1984 il plenumla- | ||
+ | ında qeyd olunmutdur ki, Sovet | ||
+ | |||
+ | ttifaqı indiki nəslin və gələcək | ||
+ | nəsillərin sakit, dinc gələcəyini | ||
+ | TƏ”MHH etmək ucun əzundən asılı olan | ||
+ | butun ipləri gerəcək, nə mumkunsə | ||
+ | edəcəkdir. | ||
+ | |||
+ | 1984 ilin iyun ayında QİLİP uzvu | ||
+ | olan əlkələrin Moskvada gkecirilmipt | ||
+ | mupavirəsində qəbul olunmutt c Sul- | ||
+ | hun qorunub saxlanması və beynəlxalq | ||
+ | iqtisadi əməkdaplıqə adlı Bəyanna- | ||
+ | mədə qeYD olunmutidur ki, sulhu ro- | ||
+ | ruyub saxlamaq və məhkəmləndirmək | ||
+ | |||
+ | zrə sə”ylərin birlətdirilməsi indi | ||
+ | ƏMİYİLƏKİNDƏN Daha cox a ridir. | ||
+ | SULH MANİFESTİ- (4 kommu- | ||
+ | nist və fəhlə partiyası numayəndə- | ||
+ | lərinin 1957 il Moskva, muppavirə- | ||
+ | sində qəbul olunmuqi sənəd. Mani- | ||
+ | fest siyasi və dini əqidələrindən | ||
+ | asılı olmayaraq butun əlkələrin | ||
+ | xopniyyətli adamlarını istilik-nu- | ||
+ | və mӱharibəsinin qarpısını almaq | ||
+ | uqrunda mӱbarizəyə qopulmaqa carı- | ||
+ | rır və bətəriyyətin umdə arzusunu | ||
+ | ifadə edərək gestərirdi ki, € Myha- | ||
+ | ribə labud deyildir, muharibələrin | ||
+ | qarpısını almaq olar, sulhu muda- | ||
+ | fiə etmək və məhkəmləndirmək mum- | ||
+ | kundur?m.. Manifestdə qeyd edilirdi | ||
+ | ki, əgər dunyapın butun sulhsevər | ||
+ | quvvələri durmadan silahlanmanın | ||
+ | qariptısını almaq, nӱvə silahının | ||
+ | istehsalı, sınarı və tətbiqini qa- | ||
+ | daqan etmək, hərbi blokları burax- | ||
+ | maq, kollektiv təhlӱkəsizlik və dinc | ||
+ | yanalpı yalpamaq uqrunda fəal muba- | ||
+ | rizəyə qopularsa, muharibə tərəfdar- | ||
+ | larını vaxtıpda cilovlamaq və yeni | ||
+ | dunya lariyəsinin qaripısını al- | ||
+ | maq olar. S.m.-pi butun marksist-le- | ||
+ | IHHuH MV Fanəl, bəyənmindir. | ||
+ | SULH MUQAVİLƏSİ—muharibə və- | ||
+ | ziyyətini dayapdıran beynəlxalq muqa- | ||
+ | vilə nevuy bax həmcinin Beynəlxalq | ||
+ | muqavilə. | | ||
+ | |||
+ | SULH PAKTI-–-SSRİ numayəndə | ||
+ | he) ərin BMT: Bam məclisinin 4- | ||
+ | cu sessiyasında (1949) irəli sӱrduyu | ||
+ | və 5 beyuk dəvlət tərəfindən (SSRİ, | ||
+ | |||
+ | 1, Cin, B. Britaniya və Fran- | ||
+ | sa) imzalanması təklif olunan sulh | ||
+ | mӱqaviləsinin layihəsi. Beyuk dəv- | ||
+ | lətlərin zor ipilətmək və hədə-qorxu | ||
+ | siyasətindən imtina etməsini, devlət- | ||
+ | lərarası mubahisə və ixtilafların | ||
+ | dinc vasitələrlə nizama salınması- | ||
+ | nı nəzərdə tuturdu. Sulh tərəfdar- | ||
+ | larının, dunyanın buӱqun mutərəqqi | ||
+ | qӱvvələrinin qızqın səylərinə bax- | ||
+ | mayaraq, NATO uzvu olan devlətlərin | ||
+ | mӱqaviməti ӱzundən SSRİ-nin bu xe- | ||
+ | yirxah təklifi qəbul olunmadı. | ||
+ | SULH PROQRAMI —dunya inkipa- | ||
+ | fının muasir mərhələsində SSRİ- | ||
+ | nin tarili siyasət xətti, Sov.İKP- | ||
+ | nin 24—26-cı qurultaylarında i1- | ||
+ | lənib hazırlanmındır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | S.p. V. İ. Leninin ictimaiquru- | ||
+ | lutplları muxtəlif olan devlətlərlə | ||
+ | dinc. Yanatpı yatamaq prinsipinə əsas- | ||
+ | lanır. c“Muharibələrin qurtarması, | ||
+ | xalqlar arasında sulh, soyrunculuqa | ||
+ | və təcavuzlərə son qoyulması—bizim | ||
+ | idealımızdırə (Lenin V. İ., Əsər. | ||
+ | tam kӱlliyyatı, c. 26, səh. 395), So- | ||
+ | vet devləti inkipafının butun mər- | ||
+ | hələlərində bu ideala sadiq qalmıpp- | ||
+ | dır. İkinci dunya muharibəsindən | ||
+ | sonrakı dəvrdə Sovet İttifaqı sur”- | ||
+ | ətlə silahlanmanın məhdudlatdırıl- | ||
+ | masına və tərksilaha yənəldilmiin | ||
+ | 100-dən cox muxtəlif təklif irəli | ||
+ | sӱrmuqidur. Son 15 ildə SSRİ-nin | ||
+ | təiəbbusu ilə tərksilah sahəsində, in- | ||
+ | di də quvvədə olan, 30-dək ikitərəfli | ||
+ | və coxtərəfli muqavilə və sazip bar- | ||
+ | lanmındır. Kommunist partiyası və | ||
+ | Sovet devləti sulh, xalqların azad- | ||
+ | lıqı və təhlӱkəsizliyi uqrunda muba- | ||
+ | rizənin əsas istiqamətlərinin varis- | ||
+ | liyini Sovet hakimiyyətinin ilk xa- | ||
+ | rici siyasət sənədindən—Sulh haq- | ||
+ | qında dekretdən Sov.İKP 24-cu qu- | ||
+ | rultayının irəli surduyu Sulh proq- | ||
+ | qon qədər gətirib catdırmıntdır. | ||
+ | |||
+ | ənub-1Pərqi Asiyada və Yaxın PLərq- | ||
+ | də muharibə ocaqlarını ləev etmək | ||
+ | və bu r-nlarda vəziyyətin siyasi yolla | ||
+ | nizama salınmasına gəmək gəstərmək, | ||
+ | Avropada gərginliyin zəiflədilmə- | ||
+ | sinə və sulhə doqrru əsaslı dənui ya- | ||
+ | ratmaq, nuvə silahını, kimyəvi və | ||
+ | bakterioloji silahları qadaran edən | ||
+ | mӱqavilələr baqlamaq, dunyanın MYX- | ||
+ | təlif r-nlarında nuvə silahı sax- | ||
+ | lanmayan zonalar yaradılmasına KƏ- | ||
+ | MƏK ETMƏK, sur"ətlə silahlanmanın | ||
+ | dayandırılması uqrunda mubarizəni | ||
+ | gӱcləndirmək, hələ də qalmaqda olan | ||
+ | mӱstəmləkə rejimlərini ləev etmək | ||
+ | haqqında BMT-nin qərarlarını ta- | ||
+ | mamilə həyata kecirmək, irqcilik və | ||
+ | apartheyd təzahurlərinə qaripı muba- | ||
+ | rizə aparmaq, Oinc yanamı yaiamaq | ||
+ | prinsipinə əməl edən butun dəvlət- | ||
+ | lərlə qariqılıqlı faydalı əməkdai1- | ||
+ | lıq munasibətlərini genipləndirmək | ||
+ | təklifləri 24-cu qurultayda qəbul | ||
+ | edilmiil S.p.-nın əsasını təpkil | ||
+ | edirdi. | ||
+ | ov.İKP-nin 25-ci qurultayı S. | ||
+ | p.-nı daha da inkipaf etdirərək sulh | ||
+ | və beynəlxalq əməkdatlıq, xalqların | ||
+ | azadlıqı və istiqlaliyyəti uqrunda | ||
+ | gələcək mubarizənin yeni və daha ge- | ||
+ | iipt proqramını irəli surdu. Qurul- | ||
+ | tay buna caqırdı ki, sulhu məhkəm- | ||
+ | LəƏTMəkK ippinə qardaiy sosialist dev- | ||
+ | lətlərinin rə fəal kəməyini guc- | ||
+ | ləndirmək, sulh ucun təhlӱkəli olan | ||
+ | sӱr"ətlə silahlanmanın dayandırıl- | ||
+ | masına nail olmaq, tərksilaha kecmək, | ||
+ | beynəlxalq gərginliyin zəiflədilmə- | ||
+ | sini dərinlətdirmək ucun butun təd- | ||
+ | birləri gərmək, ӱmumavropa mulpazi- | ||
+ | əsinin Yekun aktının tamamilə hə- | ||
+ | Yata kecirilməsi xətti Yeritmək, Asiya | ||
+ | dəvlətlərinin birgə sə”yləri əsasında | ||
+ | bu qit”ədə təhlukəsizliyi tə”min st- | ||
+ | mək, beynəlxalq munasibətlərdə zor | ||
+ | implətməmək haqqında umumdunda muqa- | ||
+ | viləsi baqlanmasına calıpqmaq, mus- | ||
+ | təmləkə zulmu sisteminin butun qa- | ||
+ | lıqlarının, muӱstəmləkəcilik və irq- | ||
+ | cilik ocaqlarının tamamilə ləqvini | ||
+ | cox muhum beynəlxalq vəzifələrdən | ||
+ | biri hesab etmək, beynəlxalq iqtisadi | ||
+ | mӱnasibətlərdə huquq bərabərsizliyi- | ||
+ | nin, istismarın butun təzahurlərinin | ||
+ | RDƏFBHHƏ HaH/ olmaq vaçibdir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUMUKLU BALIQLAR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 103 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “ə ə a a a a aa xaya sən eq x daldyadabeaıs-— — o | ||
+ | |||
+ | |||
+ | S.p.-nın batplıca mə”nası ny | ||
+ | sosializm sisteminin qӱdrətinə," irs | ||
+ | liyinə və fəallırına, onun butun | ||
+ | tərəqqipərvər və sulhsevər qӱvvələr- | ||
+ | Lə getdikcə məhkəmlənən ittifaqına | ||
+ | arxalanaraq, beynəlxalq munasibət- | ||
+ | lərin inkipafında soyuq muhari- | ||
+ | |||
+ | *DƏN ictimai qurulutiları MYXTƏə- | ||
+ | lif olan dəvlətlərin dinc İaHamıbı | ||
+ | Yapamasına DL nenvyuu yaratmaq- | ||
+ | Dan ibarətdir. ov.İKP 26-cı qu- | ||
+ | rultayında qeyd edilmiiydir ki, | ||
+ | |||
+ | p. beynəlxalq ipəraitin əsaslı surət- | ||
+ | də saqlamlaiidırılması uqrunda mu- | ||
+ | barizədə e?tibarlı kompas olmui- | ||
+ | dur və olaraq qalır. Sulhun qorun- | ||
+ | masını beynəlxalq sahədə baqtlıca | ||
+ | vəzifə sayan qurultay yeni beyuk təd- | ||
+ | birlər sistemi-—-80-ci illər ucun | ||
+ | S.p. irəli surdu. Qurultayda bir da- | ||
+ | ha qeyd olundu ki, Sovet xarici si- | ||
+ | Yasət proqramı gərginliyi zəiflət- | ||
+ | MƏK prosesinin davam etdirilməsi, | ||
+ | sӱr ətlə silahlanmanı dayandırmaq | ||
+ | uqrunda mӱbarizə proqramıdır. yıh- | ||
+ | sevər xarici siyasət xəttinə sadiq | ||
+ | qalan Sovet İttifaqı sonrakı il- | ||
+ | lərdə bir sıra yeni təkliflər irə- | ||
+ | li surmilp, BMT Baqi Məclisinin | ||
+ | tərksilaha dair ikinci xususi ses- | ||
+ | siyasında (1982, iyun) nuvə silahı- | ||
+ | nı birinci itlətməmək barədə əh- | ||
+ | DƏLİK geturmuidur. Vartava muqa- | ||
+ | viləsi iptirakcıları olan dəvlət- | ||
+ | lərin Siyasi məsləhət komitəsinin | ||
+ | Praqa mutpavirəsində (1983, yanvar) | ||
+ | sosialist əlkələri yeni sulh təptəb- | ||
+ | busu ilə cıxın etdilər. Sov.İKP | ||
+ | |||
+ | K-nın iyun (1983) plenumunda bir | ||
+ | daha qeyd edilmipdir ki, vet İt- | ||
+ | tifaqı indiki nəslin və gələcək nə- | ||
+ | sillərin sakit, dinc gələcəyini TƏ"- | ||
+ | min etmək ucun əzundən asılı olan | ||
+ | 7 tədbirləri gərəcəkdir. Sov. | ||
+ | |||
+ | MK-nın kov (1984) plenumun- | ||
+ | da Sov.=İKP MK-nın Öamı katibi, | ||
+ | SSRİ Ali Soveti Rəyasət Hey"əti- | ||
+ | nin sədri K. U. Cernenko demitdir: | ||
+ | c“Sov.İKP və Sovet dəvləti nӱvə mu- | ||
+ | haribəsinin qaripısını almaq, yer | ||
+ | uzundə sulhu qoruyub məhkəmlətmək | ||
+ | ucun cox beyuk sə”Y gəstərirlər. Biz | ||
+ | dunya siyasətində gərginliyi aradan | ||
+ | qaldırmaqa, sur”ətlə silahlanmanı | ||
+ | cilovlamaqa, əlkənin təhlukəsizliyi- | ||
+ | ni etibarlı pəkildə tə/min etməyə | ||
+ | ardıcıllıqla və təpəbbuskarlıqla | ||
+ | calınplırıqə. | | ||
+ | SULH TƏRƏFDARLARI HƏRƏKA- | ||
+ | TI—muxtəlif millətlərə, siyasi və | ||
+ | dini əqilələrə mənsub adamları bir- | ||
+ | ləpdirən, muharibə və militarizmə | ||
+ | qariqı, sulh, təhlukəsizlik və xalq- | ||
+ | lar arasında əməkdatlıq uqrunda mu- | ||
+ | barizə aparan kutləvi beynəlxalq hə- | ||
+ | rəkat. İkinci dunya muharibəsindən | ||
+ | sonra beynəlxalq aləmdə quvvələr nis- | ||
+ | bətinin demokratiya və sosializmin | ||
+ | xeyrinə dəyitiməsi pəraitində və yeni | ||
+ | DA İbƏ təhlukəsinə cavab olaraq | ||
+ | meydana gəlmipdi. Qəpkilati cəhət- | ||
+ | dən sulh tərəfdarlarının 1-ci | ||
+ | YMyMAYH)a konqresində (1949, r. | ||
+ | Paris—Praqa) formalatmındır. 7 | ||
+ | əlkədən gəlmiii 2 mindən artıq nu- | ||
+ | mayəndənin iptirakı ilə kecirilmiil | ||
+ | bu konqresdə Sulhu mudafiə haqqında | ||
+ | mani qəbul edildi, Umumdunya | ||
+ | Sulh Purasının (USİT) Daimi ko- | ||
+ | mitəsi secildi, beynəlxalq Sulh mu- | ||
+ | kafatları tə”sis olundu. 1950 ildə | ||
+ | S.t.H. xətti ilə Stokholm muracnət- | ||
+ | naməsinin imzalanması uqrunda kam- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | paniya gecirildi, 1951 ildə S.t.H.-nın | ||
+ | ittirakcıları bəpəriyyəti yeni muha- | ||
+ | ribə təhlukəsindən xilas etmək məq- | ||
+ | sədilə Sull paktını imzalamara | ||
+ | caqrırdılar. SSRİ və digər sosia- | ||
+ | list əlkələri bu caqrırı-a birinci | ||
+ | səs verdilər (bax Sulhu mudafiə qa- | ||
+ | nunu). | ||
+ | |||
+ | Muasir dəvrdə S.t.H. tərksilaH, | ||
+ | beynəlxalq gərginliyin zəiflədilmə- | ||
+ | si, dunyada məhkəm sulh yaradılması | ||
+ | uqrunda mӱbarizədə muhum rol oynayır. | ||
+ | |||
+ | Qərbi Avropada orta mənzilli yeni | ||
+ | nӱvə raketlərinin yerləqidirilməsi | ||
+ | barədə NATO-nun qərarı, ABİL hakim | ||
+ | dairələrinin sosializm birliyinə qar- | ||
+ | iı Hərbi qariıdurma və soyuq muha- | ||
+ | ribə siyasətini dircəltmək cəhdləri | ||
+ | ilə əlaqədar son vaxtlar S.t.H.-nın | ||
+ | yeni mərhələsi baplanmısidır. Avro- | ||
+ | pada təhlӱkəsizlik və əməkdaqilıra | ||
+ | dair MYLABHDƏHHH HUHTHDaK"biCbi OTaH | ||
+ | dəvlətlərin siyasi və ictimai xadim- | ||
+ | lərinin 1983 ilin fevralında Vyana- | ||
+ | da “Avropada muharibə təhlukəsini | ||
+ | necə aradan qaldırmalıq devizi al- | ||
+ | tında gecən konfransı, sulhsevər quv- | ||
+ | vələrin 1983 ilin iyununda cSulh və | ||
+ | həyat uqrunda, nuvə mӱharibəsinə qar- | ||
+ | Hlhib pquarı altında Praqada kecən | ||
+ | YMYMAYH)a məclisi S.t.h.-nın muhum | ||
+ | tədbirlərindən olub beyuk beynəlxalq | ||
+ | əhəmiyyət kəsb etmipdir. SSRİ-nin, | ||
+ | digər sosialist əlkələrinin beynəl- | ||
+ | xalq gərginliyin zəiflədilməsinə | ||
+ | yənəldilmi:i yeni sulh təklifləri, | ||
+ | QİYİ-nin ӱzvu olan əlkələrincSul- | ||
+ | hun qorunub saxlanması və beynəl- | ||
+ | xalq iqtisadi əməkdaplıqgı Bəyanna- | ||
+ | məsi (1984) S.t.H.-nın daha da genipi- | ||
+ | lənməsində Ə rol oynamıpdır. | ||
+ | SULH HAQQINDA DEKRET—-Sovet | ||
+ | hakimiyyətinin ilk dekretlərindən | ||
+ | biri, 1917 il oktyabrın 26-da (noyab- | ||
+ | rın 8-də) ikinci Umumrusiya Sovet- | ||
+ | lər qurultayında qəbul edilmipdi. | ||
+ | Layihəsini V. İ. Lenin hazırlamıpl | ||
+ | və onu qurultaya sulh haqqında mə”- | ||
+ | ruzəsində təqdim etmitdi. S.H.D. | ||
+ | butun xalqlara və həkumətlərə ilhaq | ||
+ | və kontribusiyadan imtina etmək ipər- | ||
+ | tilə umumi sulh baqlamaq haqqında | ||
+ | dərhal danıtıqlara batilamaq tək- | ||
+ | liflərindən ibarət idi. Burada dinc | ||
+ | danımıqlar zamanı 3 ay muddətinə | ||
+ | barıpıq baqlamaq təklif olunur- | ||
+ | du. Tarixdə ilk dəfə Beynəlxalq sulh | ||
+ | və dinc əməkdatlıq siyasəti, prole- | ||
+ | tar beynəlmiləlciliyi, butun xalq- | ||
+ | ların tam huquq bərabərliyinin ta- | ||
+ | nınması, onların milli və dəvlət | ||
+ | mustəqilliyinə hərmət, batpqa elkələ- | ||
+ | rin daxili iplərinə qarınmamaq ki- | ||
+ | mi yeni prinsiplər e”lan edilmisidi. | ||
+ | |||
+ | Rusiya və xarici əlkələrin xalq- | ||
+ | ları S.h.D.-i alqınladılar. Azərb,- | ||
+ | da 1917 ilin noyabrında fəhlə və əs- | ||
+ | gərlərin yYıqıncaqlarında və mitinq- | ||
+ | lərində (məs., PYahtaxtı kəndində | ||
+ | və s.) S.H. D.-i bəyənən qətnamələr | ||
+ | qəbul edildi. | ||
+ | |||
+ | Sov. İKP və Sovet dovləti Leni- | ||
+ | nin S.H.D.-ini, Sull proqramını | ||
+ | rəhbər tutaraq, xalqlar arasında əda- | ||
+ | lətli və demokratik sulh siyasətini | ||
+ | ardıcıl olaraq həyata keci irdər. | ||
+ | SULHU MUDAFİƏ QANU y — | ||
+ | sulhun R olunmasına dair | ||
+ | qanun, SSRİ Ali Soveti tərəfindən | ||
+ | 1951 il martın 12-də Sulh tərəfdar- | ||
+ | larının 2-ci konqresinin (1950, Var- | ||
+ | iava) cButun əlkələrin parlament- | ||
+ | lərinəə muraciətinə cavab olaraq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qəbul edilmindir. Qanun muharibə | ||
+ | təbliqatını bəiəriyyətə qariyı aqır | ||
+ | cinayət sayır və muharibə təbliin- | ||
+ | də gӱnahkar olan iyəxslərin cinayət | ||
+ | məs”uliyyətinə alınmasını nəzərdə | ||
+ | tutur. Digər sosialist əlkələrində | ||
+ | də 4“S.m.q.ə məvcuddur. SSRİ-nin | ||
+ | təpəbbusu ilə, cmuharibə təbliqatı | ||
+ | qanunla qadaqan olunmalıdır mud- | ||
+ | dəası BMT Bai Məclisinin mӱlki | ||
+ | və siyasi huquqlara dair paktında | ||
+ | da (1966) əz əksini tapmıtpdır. | ||
+ | |||
+ | SUMUXK—onurqalı heyvanlarda və | ||
+ | insanda skeletin əsas hissəsi. Uzun, | ||
+ | qısa, yastı və qarınmıq formalarda | ||
+ | olur. Uzun S.-lər beyuk əlcudə və | ||
+ | sur"ətli hərəkət olan yerlərdə (məs., | ||
+ | ətraflarda) təsaduf edilir və ling | ||
+ | vəzifəsini gərur. Qısa sumuklər az | ||
+ | dərəcədə hərəkət, elastiklik BƏ MƏh- | ||
+ | kəmlik tələb olunan yerlərdə (məs., | ||
+ | biləkdə, ayaq Xa yerlə- | ||
+ | iqirlər. Yastı S.-lər ya bopluqla- | ||
+ | rın divarını təikil edərək qoruyu- | ||
+ | cu vəzifə datıyır (məs., gəllənin | ||
+ | beyin hissəsi S.-ləri), ya da əzələlə- | ||
+ | rin baqlanması ucun istinad vəzi- | ||
+ | fəsini gərur (məs., gӱrək S.-u), Qa- | ||
+ | rımıq S.-lərdə isə yuxarıda gestə- | ||
+ | rilən Ssləran bəzi əlamətləri olur | ||
+ | (məs., gicgah və uz S.-ləri). S. mik- | ||
+ | roskopik qurulutpa gərə toxuma- | ||
+ | sından ibarətdir, bu da birləptdi- | ||
+ | rici toxumanın bir nəvu olub S. hy- | ||
+ | ceyrələrindən və ara maddədən təipp- | ||
+ | kil olunmupdur. Fiziki quruluylu- | ||
+ | HA KƏDƏ kompakt və sungəri maddədən | ||
+ | ibarətdir. Hər iki maddə S. səfhə- | ||
+ | lərindən əmələ gəlir. S. toxuması | ||
+ | kalsium mubadiləsində fəal iipti- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ak edir. | ||
+ | MMUK DƏYƏNƏYİ–sumuyun sın- | ||
+ | ması, catlaması və s. travmatoloji | ||
+ | zədələr nəticəsində, zədə yerində əmə- | ||
+ | lə gələn və sınıqı bitipdirən to- | ||
+ | “xuma. S.d., əsasən, : en vasitəsi- | ||
+ | lə, zədədən 3—4 ə sonra muəyyən | ||
+ | vdilir. | ra | ||
+ | SUMUK UNU—heyvan sumuklərin- | ||
+ | dən hazırlanan məhsul: k.t. heyvan- | ||
+ | larına verilən əlavə mnneral yem. | ||
+ | Sumuyun kəvrəkləpməsi ucun ӱzvi | ||
+ | həlledicilərlə sumukdən yaq cıxarı- | ||
+ | lır, narın uyudulur, sonra sumuklər- | ||
+ | dən yapılqanlı maddələr və jelatin | ||
+ | ayrılır. S.u. mineral maddələrlə, | ||
+ | xӱsusən kalsium və fosforla zəngin- | ||
+ | dir. 1 kq S. u.-nda 245 q kalsium, 118 ə | ||
+ | fosfor omar aramalın yem rasponu- | ||
+ | na gundə 40—100 q, davarın yeminə | ||
+ | 8—20q S.u. əlavə edilir. Kombinə | ||
+ | edilmin yemin tərkibinə umumi yem | ||
+ | En 196 -n ər S.u. qatılır. | ||
+ | SUMUKLU BALIQLAR (Teleostei) | ||
+ | —balıq dəstəustu. Skeleti su - | ||
+ | nənnup, əəə amfiseldir (hər | ||
+ | iki tərəfdən basıqdır), gəllədə su- | ||
+ | mukləpmə coxdur. Bədəninin uz. 1 | ||
+ | sm-dən 5 m-dək olur. Uzəri pulcuq - | ||
+ | larla, yaxud tikanvarı cıxıntılar | ||
+ | və ləvhələrlə ertuludur, digərlə- | ||
+ | rində nsə dəri cılpaqdır. S.b.-ın | ||
+ | əksəriyyətində ao soqancıqı var- | ||
+ | dır, daha qədim S.b.-da isə arteriya | ||
+ | konusu qalmıtdır. S.b6, Br Trias- | ||
+ | da təəkkul tapmınlar. | kak | ||
+ | ingipaf etmit balıqlardır. S.b.-a | ||
+ | 40-dək dəstə aiddir ki, bunlar da muça- | ||
+ | sir balıqların 9096-dən coxunu əha- | ||
+ | tə edir. Butun su həvzələrində yayıl- | ||
+ | mıpdır. Ayrıcinsiyyətlidir: yalnız | ||
+ | bə"ziləri hermafroditdir. Ma yalanma | ||
+ | xaricdə (kuruləyir, erkək balıq ku- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 104 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CYMYK/IY QANOİDLƏR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | runu mayalayır), bə"zilərində daxil- | ||
+ | nə (diri bala doqur) gedir. S.b.-ın | ||
+ | bə”ziləri bitki, digərləri isə heyva- | ||
+ | ni yemlə qidalanır, digər balıqlarda | ||
+ | parazitlik edənləri də var. Sənaye | ||
+ | əhəmiyyətli balıqların əksəriyyəti | ||
+ | S.b.-a aiddir. | ||
+ | SUMUKLU QANOİDLƏR (holostei) | ||
+ | — pquauzgəcli balıqların xususi qru- | ||
+ | pu. Sumuklu balıqlarla qıqırdaqlı | ||
+ | qanoidlər arasında gecid forma təii- | ||
+ | kil edir. Kəllə skeleti, cənə və qəl- | ||
+ | səmə aparatları şumuklu balıqlar ti- | ||
+ | pində qurulmutjdur, lakin alt cənə | ||
+ | qıqırdaqlı qanoidlərdəki kimi cox- | ||
+ | ny miqdarda sӱmuklərdən ibarətdir. | ||
+ | .q. ilk dəfə Permin sonunda ehti- | ||
+ | mal ki, ali qıqırdaqlı qanoidlərdən | ||
+ | əmələ gəlmitlər. Mezozoyda S.q.-in | ||
+ | 7 dəstəsi yapamın və Paleogenin ƏB- | ||
+ | vəlində məhv olmuplar. Hazırda 2 | ||
+ | dəstəsi Yatayır. | ||
+ | SUMURGƏN FƏSİLƏSİ | ||
+ | Elpaseae)—ikiləpəli bitki fəsilə- | ||
+ | si. Bir, iki və coxillik ot, az hal- | ||
+ | da yarımkol, kol, arac və lianalar- | ||
+ | dır. Uzəri cod tukludur. Cicəklə- | ||
+ | i nəvbəli, az halda tək-tək yerləir. | ||
+ | ....ə uox ə. fındıqca, az hal- | ||
+ | ucuqdur. 2 mindən cox (100-dək | ||
+ | cinsi), SSRİ-də 350, o Sa k | ||
+ | Azərb.SSR-də 85 nəvVu məlumdur. | ||
+ | Balverən, rəngverən, dekorativ, yem | ||
+ | bitkisi, tibdə istifadə olunan, elə- | ||
+ | cə də alaq və zəhərli nəvləri mə"lum- | ||
+ | dur. S.f.-nin bir cox tropik və sub- | ||
+ | tropik aqac və kollarından qiymət- | ||
+ | Lİ oduncaq, yeməli meyvə, dərman mad- | ||
+ | Hnəcn Au | ||
+ | CYHBYRn (Ər:sa)—cicək qrupu: uzun- | ||
+ | sOV sunbul oxu uzərində yerlətən | ||
+ | oturaq cicəklərdən (sadə S.), yaxud | ||
+ | ir necə cicəyi olan sunbulcuklər- | ||
+ | dən (mӱrəkkəb sunbul) ibarətdir. Ba- | ||
+ | qayarpaqı, səhləbcicəklilərin coxu | ||
+ | “ə s əə S.-ə, Ola, arpa, covdar və | ||
+ | —. llar murəkkəb S.-ə malikdir. | ||
+ | SUNVUL— Qız burcunun a r | ||
+ | Vizual ulduz əlcusu 1-dir. İpıqlı- | ||
+ | ar ıı 740 nədə uox, OH- | ||
+ | . parsegk məsafədədir. | ||
+ | SUNBULQIRANLAR (Citellus, YAXUD | ||
+ | permophilus) — sincablar fəsiləsin- | ||
+ | Dən gəmirici heyvan cinsi. Bədəni- | ||
+ | nin uz. :0—40 sm, quyruqu, adətən bə- | ||
+ | Dəninin yarısının uz.-undan qısa | ||
+ | olur. Acıq-qum rəngində, tund-qonu- | ||
+ | rumtul-boz rəngdədir. Ust tərəfdən | ||
+ | xallı, yaxud xırda ləkəli və tund 30- | ||
+ | laqlıdır. 1Pimal *arımkurəsinin du- | ||
+ | zənlik, tundra və daqların acıq land- | ||
+ | CC tında məskən salır. Dunyada 20) | ||
+ | İ-də 10 nəvu var. Gunduz həyatı | ||
+ | gecirir, Qıp yuxusuna gedir. Əsasən, | ||
+ | koloniyalarla yapayır. Təhlukə hiss | ||
+ | etdikdə dayapır və ezunə xas olan fi- | ||
+ | təfənzər səslər cıxarır. -Bitki ilə | ||
+ | qidalanır, toxum ehtiyatı toplayır. | ||
+ | İldə 1 dəfə coxalır: 5–-8 bala do- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (Voqqa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 7) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qur. S. taxılların təhlukəli zərər- | ||
+ | vericisidir, bir sıra xəstəliklərin | ||
+ | təbii dapıyıcısıdır. İri nəvləri | ||
+ | xəz sənayesi obyektidir. Qazıntı qa- | ||
+ | lıqları Miosendən mə"lumdur. | ||
+ | SUNBULCİCƏK (Hyacinthus)—san- | ||
+ | baqcicəklilər fəsiləsindən coxillik | ||
+ | soqanaqlı bitki cinsi. Yarpaqları | ||
+ | rozet halında toplanmıntdır. Cicək- | ||
+ | ləri sunbulvarı salxımda yerlətir. | ||
+ | İTərqi Aralıq dənizi əlkələrində ya- | ||
+ | banı halda bitən bir novu — iqərq | ||
+ | S.-i (N. oqyepsa15) məlumdur. 15 | ||
+ | əsrin əvvəllərindən becərilir. S. | ||
+ | sortları rəngi, əlcusu, forması və | ||
+ | cicək salxımının sıxlıqı ilə xa- | ||
+ | rakterizə olunur. SSRİ-nin c. his- | ||
+ | səsində, o cӱmlədən Azərb.SSR-də | ||
+ | mart—aprel, SSRİ-nin Avropa his- | ||
+ | səsinin mərkəzi r-nlarında isə may | ||
+ | aylarında cicəkləyir. | ||
+ | SUNDU–-Azərb.SSR PQamaxı r-nun- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | da kənd. S. sovetliyinin mərkəzi. R-n | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mərkəzindən 95 km 11.-də, Sundu pla- | ||
+ | tosundadır. ƏH. 2910 (1985), uzumcu- | ||
+ | luk və heyvandarlıqla məpqquldur. | ||
+ | Hləpa6 a-ay, orta məktəb, mədəniyyət | ||
+ | evi, kitabxana, kinoqurqu, xəstəxa- | ||
+ | nay meqmarlıq abidələrindən məscid | ||
+ | (14 əsr), arxeoloji abidələrdən or- | ||
+ | ta əsrlərə aid mararalar var. | ||
+ | |||
+ | SUN”İ ARIRLIQ (kosmosda) | ||
+ | —kosmik gəmi hey"əti ucun Yerdəki- | ||
+ | nə yaxın həyat ippəraitinin yaradıl- | ||
+ | masını tə”min edən sun”i arırlıq. | ||
+ | Uzunmuddətli kosmik ucuilar ucun | ||
+ | bəyuk əhəmiyyətə malikdir. Qısamud- | ||
+ | dətli S.a. gəminin kutlə mərkəzinə | ||
+ | tə”cil verən reaktiv muhərriklər va- | ||
+ | sitəsilə yaradılır: uzunmuddətli | ||
+ | S.a. ucun kosmik gəmi (və ya onun tər- | ||
+ | kib hissələri) əz oxlarından biri- | ||
+ | nin ətrafında fırladılır. Bir- | ||
+ | birinə trosla birləndirilmiit iki | ||
+ | kosmik gəmidə S.a. yaratmaq ucun on- | ||
+ | lar umumi kutlə mərkəzi ətrafın: | ||
+ | da fırlandırılmalıdır. Bu hal- | ||
+ | da birlədirici tros uz.-nun dəynii- | ||
+ | dirilməsi yolu ilə S.a.-ı tənzim et- | ||
+ | mək olur. | ||
+ | |||
+ | SUN”İ BUZ—suyu soyuducu qurqu- | ||
+ | lar vasitəsilə dopdurmaqla alınan | ||
+ | buz. S.b. buz z-dlarında hazırlanır. | ||
+ | Rusiyada ilk S.b, z-du 1892 ildə ti- | ||
+ | gilmiidir. S.b. blok, tava, kristal | ||
+ | (qar) və s. iəklində olur. Əsasən, ye- | ||
+ | Yinti səpayesində (ət-sud, balıq səna- | ||
+ | yesi və s.), idmai qurqularında, həm- | ||
+ | cinin sənaye soyuducularında istifa- | ||
+ | də edilir. Bə"zən səhvən quru buza da | ||
+ | S.b. deyilir. | | ||
+ | |||
+ | SUN"İ QİDALANDIRMA — qida | ||
+ | məhsullarının orqapizmə parenteral | ||
+ | yolla (vena daxilinə, dərialtıpa), | ||
+ | zond vasitəsilə və fistuladan yeridil- | ||
+ | məsi. Xəstələr yemək yeyə bilmədikdə | ||
+ | S.q.-dai PӧtiFADƏ edilir. Bu məqsəd | ||
+ | lə nazik mə”də aopdundan | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (burun-ud- | ||
+ | laqdai salınır), | ||
+ | |||
+ | |||
+ | fistuladan (cərra- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | s | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Sunbulqıranlar: 1 ==sarı sunbulqıran: 2— xalxal suibulqı rap, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hi yolla mə”dədən, yaxud baqırsaqdan | ||
+ | deppik acılır) istifadə olunur. Pa- | ||
+ | renteral yolla qidalandırmada dərn- | ||
+ | altına və venadaxilinə fizioloji | ||
+ | məhlullar, qlukoza və s. yeridilir. | ||
+ | Qida məhsulları kimi qandan, qanın | ||
+ | plazma və serumlarından da istifadə | ||
+ | edilir. S.q. kəskin qusma və ishalda | ||
+ | da tətbiq olunur. | ||
+ | |||
+ | SUN”İ QURRULAR—yolların mux- | ||
+ | təlif maneələrlə (cay, dərə, yarqan | ||
+ | BƏ s.) kəsitdiyi yerlərdə dӱzəldilən | ||
+ | qurquların ipqərti adı. Ən cox yayıl- | ||
+ | mızi S.q.—kerpu, viaduk, estakada, | ||
+ | torpaq qalaqı altından gecən subu- | ||
+ | raxan borular, tunel və s.-dir. | ||
+ | CYH”M DƏRİ – təbii dəri əvəzinə | ||
+ | istifadə edilən polimer maternal. | ||
+ | S.d.-dən ayaqqabı, paltar, bai geyim- | ||
+ | ləri, xırdavat ipeyləri və bə”zi tex- | ||
+ | niki mə”mulatlar hazırlanır. S.d. | ||
+ | istehsal ӱsuluna gərə ayaqqabı re- | ||
+ | zipi, ayaqqabı və qalantereya karto- | ||
+ | nu və yumiaq dəriyə ayrılır. Ayaqqa- | ||
+ | bı rezinindən, əsasən, ayaqqabı alt- | ||
+ | lıqı hissələri hazırlanır. Belə | ||
+ | rezinin istehsalı kaucukun inqre- | ||
+ | diyentlərlə qarımqdırılması, qarı- | ||
+ | ulıqın formalanması (kalandrdan ke- | ||
+ | cirmə və s. ӱsullarla), xam pəstahla- | ||
+ | rın alıpması və vulkanlatdırma | ||
+ | əməliyyatlarından ibarətdir. Ayaqqa- | ||
+ | bı və qalantereya kartonları isteh- | ||
+ | salında xammal kimi selluloz və pam- | ||
+ | bıq lifləri, təbii dərinin xırda | ||
+ | tullantıları geturulur. Lifli ma- | ||
+ | teriallar kanifol yapıtiqaiları, bi- | ||
+ | tum-kanifol emulsiyası və latekslər- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lə yapıldırılır. Onları preslə- | ||
+ | məklə sıxlapdırır, qurudur və ga- | ||
+ | landrdan kecirirlər. Bu usulla alı- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nan dəri kartonlar ayaqqabıların da- | ||
+ | xili Hissələri ucun istifadə edilir. | ||
+ | Yumiaq S.d. parca, trikotaj, toxun- | ||
+ | mamın materiallar, kaqız və s.-ni | ||
+ | ərtuk əmələ gətirən, rezin yapıppqai- | ||
+ | ları və latekslər, polivinilxlorid | ||
+ | pastası, poliamid, poliefiruretan | ||
+ | və s. ilə e"mal etməklə alınır. Xas- | ||
+ | sələri yumpaq təbin dərinin xassələ- | ||
+ | ripə yaxın olan Sd. sintetik | ||
+ | dəri adlanır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədaİlhin S. N., BerniteəehVvi | ||
+ | M. X., İskusstiennıs koji, M., 1953, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUN”İ DİLLƏR –təbii | ||
+ | fərqli olaraq, muəyyən məqsədlə tər- | ||
+ | tiO olunmuli xususi dillər. Təbii | ||
+ | dillərin ayrı-ayrı funksiyalarını | ||
+ | yerinə yetirən S.d. 2 curdur: inifor- | ||
+ | masiya dili pə beynəlxalq gəməkci | ||
+ | dil. S.d.-ii yaradılması ideyası, | ||
+ | əsasən, latın dilinin beynəlxalq ro- | ||
+ | lupun zəiflədiyi 17—18 əsrlərdə mey- | ||
+ | dapa cıxmınidır. Volanyuk (1880), | ||
+ | esperanto (1887), oksidental (niter- | ||
+ | nunrue, 1922), nonuan (1928) ən sox ya- | ||
+ | yılmın S.d.-dir. | ||
+ | SUN"İ ƏSAS—bax Əsas. | ||
+ | |||
+ | SUN"İ İPƏK —təbni sellulozun kim | ||
+ | yəzi eymalı yolu ilə alınan sun"i lif- | ||
+ | lərdən hazırlanmın ipək. Təbin ipə- | ||
+ | yə oxtayır. Muhum povləri asetat | ||
+ | MPƏYİ VƏ viskoz ipəğdir. Onların sa- | ||
+ | pı, tirasetilsellulozun, yaxud qismən | ||
+ | sabunlamidırılmın asetilsellulozun | ||
+ | ӱzvi Həlledicilərdə (metilenxlori | ||
+ | din .spirtlə tarımıqında, asetonla) | ||
+ | məhlulundan sap mapınlarında ha- | ||
+ | zırlanır (bax Asetat lifləri, Vis- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | koz lif). | | ||
+ | SUN"İ YARINYARDIRMA — k.q. | ||
+ | bitkilərini suvarma çsulu, Belə su- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dillərdən | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUN”İ XƏZ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 105 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | varmada su sahəyə maqınlar və apa- | ||
+ | ratlar vasitəsilə yaqıqil kimi səpə- | ||
+ | lənir. S.y. usulu ilə suvarmada istə- | ||
+ | nilən torpaq qatını suvarmaq olur: | ||
+ | əsasən, torpaq suları yer səthinə ya- | ||
+ | xın olan sahələrdə tətbiq edildik- | ||
+ | də yeraltı suların səviyyəsinin qalx- | ||
+ | masının və torpaqların iporlailma- | ||
+ | sının qarpısını alır. S.,y. usulu | ||
+ | ilə suvarmada torpaqla bərabər bit- | ||
+ | KHHHH torpaqustu hissəsi rutubətlə- | ||
+ | nir, havanın kisbi nəmliyi artır, | ||
+ | bitkilərdən buxarlanan suyun miqdarı | ||
+ | azalır. S.y. usulu ilə kyepə torpaqa | ||
+ | məhlul halında verilə bilər, belə | ||
+ | halda guӧrənin səmərəli istifadə | ||
+ | olunması xeyli yaxitılapqır. S.y. yey- | ||
+ | lu ilə suvarmada pırımlarla, yaxud | ||
+ | zolaqlarla suvarmaya nisbətən suya | ||
+ | 30—3596 qənaət olunur, k.t. bitkilə- | ||
+ | rinin məhsuldarlıqı 15—2096 artır. | ||
+ | CYH”MH YEDİZDİRMƏ — ana sudu | ||
+ | kifayət qədər olmadıqda sudəmər uppa- | ||
+ | qı baqqa qidalarla (utaqlar ucun | ||
+ | Hazırlanan sıyıqlar) yedizdirmək. | ||
+ | SUN”İ KOMET—kosmik raket tra- | ||
+ | Yektoriyasının muəyyən nəqtəsində ra- | ||
+ | get bortundan uraxılan natrium | ||
+ | buxarlarının əmələ gətirdiyi bulud. | ||
+ | Raketin ucutunu optik mutahidə etmə- | ||
+ | yə və onun trayektoriyasının parametr- | ||
+ | lərini muəyyənlətdirməyə, habelə MYX- | ||
+ | təlif elmi tədqiqatlar aparmara im- | ||
+ | kan verir. Atomar halda olan natrium | ||
+ | buxarları muəyyən dalqa uzunluquna | ||
+ | malik Ğunaiti ipıqını intensiv səpə- | ||
+ | lədiyi ucun, Hətta nisbətən parlaq | ||
+ | səma fonunda, iptıq sӱzgəcindən isti- | ||
+ | fadə etməklə, onu gərmək olur. | ||
+ | SUN”İ KOSMİK OBYEKT ORBİT- | ||
+ | LƏRİ —kosmik aparatların (KA) | ||
+ | hərəkət trayektoriyaları. Təbii mən- | ||
+ | pəli səma cisimlərinin orbitindən, | ||
+ | əsasən, aktiv Hissəsinin, yə”ni KA- | ||
+ | nın reaktiv mӱhərrik gӱcu ilə hə- | ||
+ | rəkət etdiyi Hissəsinin olması ilə | ||
+ | fərqlənir. Lakin S.k.o.o. dedikdə, | ||
+ | cox vaxt passiv ucuti hissəsi Qır | ||
+ | THB MyhəppHK Mutə TomiyManaH həpə- | ||
+ | kət) nəzərdə tutulur. . | ||
+ | A-nın hərəkəti gey cismi yaxın- | ||
+ | lıqında əz xarakterinə gərə aipaqrı- | ||
+ | dakı orbitlərə ayrılır: obyektin | ||
+ | yanından gecmə orbiti, peyk orbiti | ||
+ | və enmə (kəskin və ehmal) orbiti. KA | ||
+ | orbitləri qabaqcadan muəyyən edilib | ||
+ | hesablanır. Lakin muhərrik reji- | ||
+ | mi hesablanmınq rejimdən labud ola- | ||
+ | raq fərqləndiyi ucun qabaqcadan qə- | ||
+ | bul olunmuli variant tam dəqiq ye- | ||
+ | rinə yetirilmir və orbit arasıgə- | ||
+ | silmədən dəyipikliyə uqrayır. Buna | ||
+ | gərə də KA-nın gerunən hərəkətini | ||
+ | əlcmək və bu əlcmələrə əsasən real | ||
+ | orbit parametrlərini muəyyən etmək | ||
+ | lazım gəlir. Bu məqsədlə radiotex- | ||
+ | niki usullardan daha cox istifadə | ||
+ | olunur. Yerə yaxın KA-nın hərəkəti | ||
+ | isə, əlavə olaraq, KA-nın bucaq koor- | ||
+ | dinatlarını tə”yin etməyə imkan ve- | ||
+ | rən muppahidələr əsasında, habelə | ||
+ | lazer uzaqlıqelcənləri vasitəsi ilə | ||
+ | əlcul | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SU yi LİFLƏR—təbii uzvi poli- | ||
+ | merlərdən (oduncaq sellulozu, pam- | ||
+ | bıq lifi, heyvan və bitki məniəli | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zulallar və s.) hazırlanan kimyəvi | ||
+ | liflər, məs., viskoz lif, mis-ammon- | ||
+ | yak lifi, asetat lifləri, zulali | ||
+ | sun"i liflər. Hidrat sellulozdan iba- | ||
+ | rət olan viskoz və mis-ammonyak lar: | ||
+ | lərinə hidratsellulozli | ||
+ | |||
+ | ləri də deyilir. Polimer məhlulu sap . | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mapınının diametri 0),06—0,8 mm | ||
+ | olan depiklərindən (bax Filyer) ke- | ||
+ | cirilib (quru və yap usulla) e”mal | ||
+ | edilməklə toxuculuq və ya kord sapı, | ||
+ | ya da iptapel lifi pqəklində buraxı- | ||
+ | lır. Kigiyenik xassələrinin yuksək- | ||
+ | liyinə, ucuzluquna və xammal ehtiya- | ||
+ | tının bolluquna gərə istehsalı ar- | ||
+ | tırılır. S.l. sənaye ucun ilk dəfə | ||
+ | Fransada alınmıppdır (1891). | ||
+ | SUN”İ MAYALAMA — məməlilərdə | ||
+ | və quplarda xususi alətlərin kəməyi | ||
+ | ilə spermatozoidlərin dili fərdin | ||
+ | cinsiyyət orqapına yeridilməsi. Ba- | ||
+ | lıqlarda Sm. zamanı kurunu sperma | ||
+ | ilə qarıqldırıb inkubasiya. edirlər. | ||
+ | K.t. heyvanlarında S.m.-nın nəzəri | ||
+ | və praktiki əsaslarını ilk dəfə so- | ||
+ | vet alimi İ. İ. İvanov iləmiyidir. | ||
+ | S.m. qiymətli tərədicilərdən daha | ||
+ | geni istifadə etməyə və tez bir mud- | ||
+ | dətdə heyvanların cinsinin )AXIIBI- | ||
+ | lapdırılmasına imkan yaradan usul- | ||
+ | dur. S.m. zamanı erkək fərddən bir | ||
+ | dəfə alınan sperma ilə 10—20 və da- | ||
+ | ha cox dipi fərdi mayalamaq olur. | ||
+ | Bundan əlavə təbii cutləpqmə zamanı | ||
+ | yoluxan bir sıra xəstəliklərin (vib- | ||
+ | rioz, trixomonoz, infeksion vagi- | ||
+ | nit, brusellyoz və s.) qariqısını al- | ||
+ | maq ucun S.m. əhəmiyyətlidir. S.m. | ||
+ | dunyanın bir cox əlkələrində, əsasən, | ||
+ | qaramalda daha geniit, at və qoyunlar- | ||
+ | da az tətbiq olunur. | ||
+ | |||
+ | S.m., əsasən, 5 mərhələdə aparılır: | ||
+ | erkək fərddən sperma alınması, | ||
+ | spermanın keyfiyyətinin yoxlanması, | ||
+ | onun duruldulması, mayalamaya qədər | ||
+ | saxlanması və dipi fərdin cinsiyyət | ||
+ | orqanına yeridilməsi. Son vaxtlar | ||
+ | spermanın ən apaqı temp-rda donduru- | ||
+ | lub uzun muddət saxlanması və sonra- | ||
+ | dan S.m.-da istifadə edilməsi iitin- | ||
+ | də beyuk nailiyyətlər əldə edilmiyn- | ||
+ | dir. SSRİ-də, o cumlədən Azərb.SSR- | ||
+ | də G.t. heyvanlarını S.m. planlı dəv- | ||
+ | lət tədbiridir. Bunu damazlıq ocaq- | ||
+ | ları və S.m. st.-ları həyata gecirir. | ||
+ | CYH”H RADİOAKTİVLİK—–sun"n | ||
+ | yolla alınmısi radioaktiv izotopla- | ||
+ | rın radioaktivliyi. S.r.-i İren və | ||
+ | Frederik Jolio-Kurilər kəpf et- | ||
+ | miiz (1934), 2141 -- 4Ne — Z0r İn | ||
+ | nӱvə reaksiyasından sun"i yolla alın- | ||
+ | Mblur fosfor izotopunun f-radioak- | ||
+ | tivliyin yeni novu olan pozitron ra- | ||
+ | dioaktivliyinə (I p — 2051-- 5 “- v) | ||
+ | MA/IHK OHTAYFYHY XKeCTƏpMHüNTp. C.p.- | ||
+ | in eyrənilməsi nəticəsində radioak- | ||
+ | tivliyin digər nevləri də tapılmıiq- | ||
+ | dır (bax Radioaktivlik). 2000-dən | ||
+ | cox radioaktiv izotopların təqr. 300 -u | ||
+ | təbii, qalanı isə muxtəlif nuvə reak- | ||
+ | siyalarından alınmıi sun"i radio- | ||
+ | aktiv izotoplardır. | ||
+ | |||
+ | SUN”İ SECMƏ—hər hansı cinsdən, | ||
+ | yaxud sortdan və tasərrufat cəhətdən | ||
+ | daha qiymətli olan heyvan və bitkinin | ||
+ | yetipdirmə məqsədi ilə secilməsi. | ||
+ | S.s. terminini 1859 ildə C. Darvin | ||
+ | təklif etmiidir. S.s. Horobin və | ||
+ | metodiki olur. Kortəbii S.s. | ||
+ | anlayıntını 4. Darvin belə izah edir- | ||
+ | di, hələ ibtidai maldarlar və əkin- | ||
+ | cilər daha qiymətli Heyvan və bitki- | ||
+ | ləri qoruyub saxlamaqa, onlardan nə- | ||
+ | sil almaqa cəhd gəstərmiitlər. Nəsil- | ||
+ | dən-nəslə yaxtı heyvanların qorunub | ||
+ | saxlanması suru yetipdirməyə, Yaxtı | ||
+ | toxumun əkilməsi isə məhsulun da- | ||
+ | ha da artmasına səbəb olurdu. Orqa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nizmlərin təsərrufat-faydalı xas- | ||
+ | sələrini gucləndirən, yaxud zərər- | ||
+ | li əlamətləri (insanın nəqteyi-nəzə- | ||
+ | rincə) zəiflədən butun mutasiyalar | ||
+ | cinsdə, ya da sortda avtomatik olaraq | ||
+ | dərinləpqmiil və yayılmımnqdır. Eyni | ||
+ | zamanda cins və sort ucun zərərli | ||
+ | meyllər az qiymətli fərdlərin elimi- | ||
+ | nasiyası erkexanlə aradan qaldırıl- | ||
+ | mıtldır. Kortəbii S.s. mexanizminə | ||
+ | və nəticələrinə gərə təbii. | ||
+ | yaxındır. | ||
+ | |||
+ | Metodiki S.s.-dən 18 əsrin | ||
+ | 2-ci yarısından k.t.-nın intensivlən- | ||
+ | dirilməsi ilə əlaqədar Avropada is- | ||
+ | tifadə etməyə baplamımdlar. Kortəbii | ||
+ | S.s.-dən məqsədyənlu olması ilə fərq- | ||
+ | lənir. Metodiki S.s. kӱtləvi və fər- | ||
+ | di metodiki secmə ipəklində aparı- | ||
+ | lır. Fərdi metodiki secmə daha sə- | ||
+ | Məpəzn Hp, bu zaman hər bir valideyn | ||
+ | forması təkcə əzunəməxsus keyfiy- | ||
+ | yətinə gərə deyil, həm də bu keyfiy- | ||
+ | yətləri nəslə vermək qabiliyyətinə gə- | ||
+ | rə qiymətləndirilir. Bir qayda olaraq | ||
+ | cins (sort) əz formasını nə qədər | ||
+ | kəskin dəyittir və insanın tələbatına | ||
+ | yaxttı uyqunlatırsa, onun ətraf muhi- | ||
+ | tə uyqunlapması bir o qədər pis olur. | ||
+ | Buna gerə də orqanizmin optimal in- | ||
+ | kipafını tə”min etməklə biotexniki | ||
+ | tədbirlər vasitəsilə ev heyvanları və | ||
+ | becərilən bitkilər ucun sun”i yalpa- | ||
+ | yılil muhiti .. lazımdır: bu da | ||
+ | cinsin (sortun) fenotipdə genetik cə- | ||
+ | hətdən ona xas Olan xususiyyətlərini | ||
+ | daha tam aikara cıxarır və S.s.-nin | ||
+ | səmərəliliyini artırır. | ||
+ | SUN”İ TƏNƏFFUS—hava catıqi- | ||
+ | mazlıqında, yaxud tənəffus pozqun- | ||
+ | luqlarında tənəffus yollarına hava - | ||
+ | və ya oksigen yeritmə usulu. Normal | ||
+ | iləraitdə oksigen arkciyərlərə nəfəs | ||
+ | aldıqda daxil olur. Avciyərlərin tə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | secməyə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “bii ventilyasiyası pozulduqda (bə”zi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xəstəliklərdə, sudaboqulanlarda və s.) | ||
+ | traxeya intubasiyasından istifadə | ||
+ | edilir. S.t. əl ilə (qaz ehtiyatı olan | ||
+ | kisəni ritmik sıxmaqla) və xususi | ||
+ | aparatla aparılır. Əl ilə aparılan | ||
+ | S.t.-də nəfəsalma fəal, n rmə | ||
+ | isə qeyri-fəal olur. S.t.-un nisbətən | ||
+ | sadə usulları reanimasiyada tətbiq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Olu Ur. | ||
+ | |||
+ | SUN”İ XƏZ—təbii xəzlərə oxtadı- | ||
+ | lan xovlu toxuculuq mə"mulatı: tri- | ||
+ | kotaj mapınlarında, toxuculuq dəz- | ||
+ | gahlarında və yapıtpdırma usulu | ||
+ | ilə hazırlanır. Təbii xəzlərə (su | ||
+ | samuru, dələ, yenot, tulku və s. xəz- | ||
+ | lərinə) oxpadılan parca S.x. və | ||
+ | uzunxovlu trikotaj S.x.-lər daha | ||
+ | KEHHUI yayılmımdır. S.x. əsasdan və | ||
+ | xovdan ibarətdir. S.x.-in rəngi, na- | ||
+ | xıtpplları, xovunun yerlətməsi de- | ||
+ | MƏK olar ki, tamamilə oxtadıldı- | ||
+ | qı təbii xəzdəki kimi olur. S.x.-in | ||
+ | əsası ucun pambıq, bə”zən də sintetin | ||
+ | saplardan, xov ucun isə muxtəlif | ||
+ | monosaplardan, yaxud kompleks polia- | ||
+ | mid və poliefir viskoz lifləri və | ||
+ | asetat liflərindən, uzunxovlu S.x.- | ||
+ | lərdə isə poliakrilnitpril liflə- | ||
+ | rindən istifadə edilir. Mӱxtəlif | ||
+ | rəngli və naxılplı S.x.-lər isteh- | ||
+ | sal edilir. S.x.-dən palto və digər | ||
+ | YCT geyimləri, papaq və s. tikiliypin- | ||
+ | də, həmcinin uzluk və astarlıq ma- | ||
+ | Co kimi istifadə edilir. | ||
+ | SUN”İ İYAN—uzərində altıbucaq- | ||
+ | lı dibciklər preslənmin nazik mum | ||
+ | ləvhələr. Cərcivəyə bərkidilib pə- | ||
+ | təyə qoyulan Sli. arı ilanları qur- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 106 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CYHHK | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qusunda ara Divar hesab edilir, C.m. | ||
+ | zavod usulu ilə hazırlanır. Muasir | ||
+ | maptınların zırladıqı Si. ləv- | ||
+ | Hələrinin əlcusu (mm-lə) 410 x 260- | ||
+ | dır. 1 kq-da 14— 16 bu cur ləvhə olur. | ||
+ | Slp.-ın tətbiqi arıların ipini | ||
+ | sur"”ətləndirir və yungullətdirir: | ||
+ | arı ailələrinin məhsuldarlıqrını | ||
+ | yӱksəldir. | ||
+ | |||
+ | SUNİK, Sisakan—Zaqafqaziyada | ||
+ | tarixi ərazi. Ermənistanla Arsax | ||
+ | arasında, Sevan gəlundən c.-da yerlə- | ||
+ | pən S. 12 vilayətdən ibarət idi. Al- | ||
+ | ban (Qafqaz) tarixcisi Movses Kalan- | ||
+ | katlının c Alban tarixiəz əsərində | ||
+ | cSunestanə kimi də adı cəkilir. Er- | ||
+ | mənistanın Roma və Sasanilər ara- | ||
+ | sında bəlutidurulməsindən (387) sonra | ||
+ | Albaniya, bə”zən də Atropatenadan ası- | ||
+ | lı vəziyyətə dupən S., muəyyən dəvr- | ||
+ | lərdə əz mustəqilliyini saxlaya bil- | ||
+ | mipdi. S. iqtisadi və siyasi cəhətdən | ||
+ | guclu olmupdur. Deyӱti zamanı təqr. | ||
+ | 20 min suvari cıxaran S.-lə Hətta | ||
+ | Parfiya Ariyqakiləri və Sasanilər də | ||
+ | hesablapır, Dərbənd kecidinin qorun- | ||
+ | ması S. feodallarına tapiırılır- | ||
+ | dı. Movses Kalankatlı və Stepanos | ||
+ | Orbelyan ilk alban həkmdarı Aranı | ||
+ | S.-lə baqlayırlar. Onların mə"luma- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tına gərə Parfiya həkmdarı Valar-. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | pak 1 əsrdə “Sisakın nəslindən olan | ||
+ | Aranız Albaniyaya hakim tə"yin et- | ||
+ | mitpdi. S. hakimləri Əhəmənilərə, | ||
+ | eləcə də Ermənistana tabe olmamaq | ||
+ | siyasəti yurudurdulər. 5 əsrdən Ermə- | ||
+ | nistan mərzbanları S, knyazların- | ||
+ | dan tə"yin olunurdu. Sasanilər əley- | ||
+ | hinə 450—451 illər usyanı zamanı | ||
+ | S. knyazı Vasak İran tərəfinə kec- | ||
+ | di. 6 əsrdə S.-də nestorianlıq yayıl- | ||
+ | mıpdı. Bizans—İran muharibələri | ||
+ | Dəvrӱndə C. İran məevqeyində durur" | ||
+ | du. Kilsə-iyerarxiya cəhətdən S., ye- | ||
+ | piskopları alban katolikosları tə- | ||
+ | əbədi təsdiq olunurdu. 591 ildə | ||
+ | “DMƏHHCTaH İran və Bizans arasında | ||
+ | 2-ci dəfə bəlutpdurulərkən Ğ, Caca- | ||
+ | nilərin tabeliyində qaldı. Ərəb hu- | ||
+ | cumları ərəfəsində S. Arran və Gur- | ||
+ | custanın bir hissəsi ilə birlikdə | ||
+ | xəzərlər tərəfindən iptal olunmuni- | ||
+ | du. 654 ildə ərəblər S.-ə soxuldu. | ||
+ | Babək hərəkatı zamanı S. knyazı Va- | ||
+ | sak ərəblərə qaripı Babəkdən yardım | ||
+ | istədi. Ərəb qopununu məqlub edən | ||
+ | Babək Vasakın qızı ilə evləndi. | ||
+ | |||
+ | 10 əsrin 2-ci yarısında S.,-də mər- | ||
+ | kəzi Qafan ip, olan Sunik carlıqı | ||
+ | təpəkkul tapdı. 12 əsrdə S.-i Səl- | ||
+ | cuqlar iptal etdi, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd.: İstorin aqvan Moisel Kaqankat- | ||
+ | vapi, per. s arm., SPB, 1861, Adoni | ||
+ | .. Armenil v əpoxu KEOstiniana, SPB, | ||
+ | 1908: İstoril episkopa Sebeosa, per. s | ||
+ | arm., Erevan, 1939, FavstosBuzand, | ||
+ | İstorin Armenii, per. s arm., Erevan, | ||
+ | 1953, Trever K. V., Ocerki po istorii | ||
+ | i kulıture KavkazskoN Albanii, M.—L.., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1959, Buniltov Z. M., Azerba | ||
+ | B vi —İX vv., B., 1965, klan | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUNGƏRVARI DƏMİR, dəmir | ||
+ | sӱngər i—bilavasitə dəmir fili- | ||
+ | zi və ya onun konsentratlarından alı- | ||
+ | nan parcalar ipəklində, yaxud tozvarı | ||
+ | məhsul, bu məqsədlə dəmir filizi | ||
+ | və ya onun konsentratındakı oksidlər | ||
+ | maye NIN ƏMƏLƏ GƏLMƏSİ temp-run- | ||
+ | dan apaqı temp-rda karbonla və ya | ||
+ | karbon oksidi ilə reduksiya edilir. | ||
+ | Alınan dəmirdə həllolmupi karbon və | ||
+ | qeyri-metal qatınqıqlar (boiy filiz | ||
+ | suxuru) olur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUNGƏRLƏR (RoqyEeqa) — onurqasız | ||
+ | heyvanlar tipi. 4 dəstədən ibarət bir | ||
+ | sinfi HD) var. S. coxhuceyrə- | ||
+ | li heyvanların ən primitiv numa- | ||
+ | yəndəsidir. Qipik S.-in bədəni qədəh | ||
+ | və silindriəkilli olub substrata | ||
+ | yapınmıtdır. S. ikiqatlı (xarici | ||
+ | qatı Yastı epitelidən və daxili qatı | ||
+ | xususi yaxalıq humeyrələrdən ibarət- | ||
+ | dir) heyvanlardır. ki qatın ara- | ||
+ | sında mezoqleya qatı var. Kanal sis- | ||
+ | teminin inkipafına və xoanositlərin | ||
+ | yerlətməsinə gərə S.-in qurululpunun | ||
+ | uc tipi ayırd edilir: askon, sikon və | ||
+ | leykon. 5000-dək nəvu var. Əksəriyyəti | ||
+ | oturaq həyat gecirir. 8000—850() m-dək | ||
+ | dərinlikdə rast gəlir. PTimal və Uzaq | ||
+ | ərq dənizlərində 300-dən cox, Qara | ||
+ | dənizdə 30, Azərb.SSR-in itirin sula- | ||
+ | rında 3, Xəzər dənizində 1 HƏBY MƏ"- | ||
+ | lumdur. Detrit, diatom yosunlar və | ||
+ | bakteriyalarla qidalanır. Əksəriyyə- | ||
+ | ti hermafroditdir. Təsərrӱfat kəhə- | ||
+ | miyyəti azdır. S.-dən təbabətdə və tex- | ||
+ | niki məqsədlər ucun istifadə olunur. | ||
+ | Ən qədimqalıqları Kembri dəvrundən | ||
+ | əvvəlki cəkuntulərdə rast gəlir, | ||
+ | SUNGU—tufəng, karabin, avtomat | ||
+ | və s. luləsinin aqız hissəsinə bər- | ||
+ | kidilən soyuq silah. 17 əsrdə Fran- | ||
+ | sada meydana cıxmındır. Sovet Si- | ||
+ | lahlı Quvvələrində bıcaq formalı | ||
+ | (avtomata, snayper tufənginə bərki- | ||
+ | dilən) və tiyəli (karabinə bərkidilən) | ||
+ | S.-lər var. | ||
+ | SMNNƏ (ər. =.—adət, ən”ənə, qanun)— | ||
+ | Məhəmməd peyeəmbər və onun kəlam- | ||
+ | ları haqqındakı hədisləri təpjkil | ||
+ | edən cmuqəddəs rəvayətlərə məcmusu, | ||
+ | sunnilik məzhəbipə etiqad edən mu- | ||
+ | səlmanların muqəddəs kitabları. | ||
+ | 7—9 əsrlərdə Məhəmmədin tərəfdar- | ||
+ | ları yaratmıllar. Muxtəlif Sa - | ||
+ | lərin və ictimai qrupların numayən- | ||
+ | dələri əz mənafelərini mudafiə | ||
+ | edən S.-lər UYDUrnutllar, 9—10 əsr- | ||
+ | lərdə on minlərlə hədis (din, əxlaq, | ||
+ | fiqh və s. uzrə) toplanaraq S. adı | ||
+ | ilə kulliyyatda təshih edilmiin- | ||
+ | dir. Ən mə”təbəri Buxarinin cƏl- | ||
+ | cami əs-səhihə kitabı (7275 Hədis- | ||
+ | dən ibarətdir) hesab olunur. | ||
+ | SUNNƏT—orlan utaqlarıpın təna- | ||
+ | sul uzvundə cərrahiyyə əməliyyatı apa- | ||
+ | rılması. S. adəti hələ ibtidai icma | ||
+ | qurulupunda orlan ulpaqları yetkin- | ||
+ | ləpərkən onları muxtəlif fiziki sı- | ||
+ | naqdan (aclıq, dəri cərtmə, sunnət, | ||
+ | diiplərin sındırılması və s.) gecir- | ||
+ | məklə mupayiət olunan adətlə əlaqə- | ||
+ | dar meydana gəlmitdir. Qədim misir- | ||
+ | lilər, həbəitlər və sami xalqları ara- | ||
+ | sında geniiy yayılmındı. Avstraliya, | ||
+ | Okeaniya və AFrikanın bir sıra xalq- | ||
+ | larında qalmındır. S. yəhudilərdə | ||
+ | dini mənsubiyyəti təsdiq edən ritual | ||
+ | (adətən utpaqın gӱnӱndə) kimi | ||
+ | icra olunur. Ərəblər arasında isla- | ||
+ | maqədərki bir cox adət kimi S, də | ||
+ | sonralar islam dinini qəbul etmipy | ||
+ | xalqlar arasında musəlmancılıq əla- | ||
+ | məti kimi yayılmındır. | ||
+ | |||
+ | Əd. Lafarq P., Obrezanie, eqo | ||
+ | sopialınoe i reliqioznoe znacenie. Kri- | ||
+ | tika iudenskov reliqii, M., 1962, Keri- | ||
+ | movq. M., İPPariat i eqo sopialınoe su p- | ||
+ | nosth, M., 1978. | ||
+ | |||
+ | SCUNNİ—sunnilik | ||
+ | qad edən mӱsəlman. | ||
+ | SUNNİLİK—islam dinində ən ge- | ||
+ | HHHI yayılmıtd ortodoksal təriqət. | ||
+ | 7—8 əsrlərdə Xilafət daxilində | ||
+ | gedən dini-siyasi mubarizə ipqəraitin- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | məzhəbinə e”ti- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | də meydana gəlmipt, 9 əsrdə tam forma- | ||
+ | latmıspdır. rk rın əksəriy- | ||
+ | yəti sunnidir. S. tərəfdarları Qu- | ||
+ | |||
+ | anla yapatpı sunnənin də muqəddəsli- | ||
+ | kən ilk derd xəlifənin qanunili- | ||
+ | yini qəbul edirlər. S.-də musəlman | ||
+ | icmasının bacısı (imam-xəlifə) | ||
+ | məsələsinin həllində formal olaraq | ||
+ | cbutun icmanın razılıqız əsas getu- | ||
+ | rulur, iqiəlikdə isə yalnız Əli və | ||
+ | onun varislərinin imamlırı qanuni | ||
+ | sayılır. S.-in 4 məzhəbi vardır. 8 | ||
+ | əsrin sonu—9 əsrin əvvəllərində S.- | ||
+ | də şufilik, 18—19 əsrlərdə isə vəh- | ||
+ | Habilik cərəyanları “meydana gəldi. | ||
+ | 19—20 əsrlərdə S.-də islahatcılıq və | ||
+ | yenilətdirmə istiqaməti gӱcləndi. S.- | ||
+ | in mӱqəddəs mərkəzləri Məkkə və Mə- | ||
+ | dinə pəhərləridir. | ||
+ | |||
+ | Əd. Belyayev Y. A., Musəlman tə- | ||
+ | riqətləri (tarixi ocerklər), B., 1958: | ||
+ | Masse A., İslam, B., 1964: Klimo- | ||
+ | vic L. M., İslam, M., 1965, Petru- | ||
+ | pevskiN İ. P., İslam v İrane v Uİ— | ||
+ | XV vv., L., 1966, Bartolıd V. V., | ||
+ | Rabotı po istorii islama i arabskoqo xa- | ||
+ | lifata, M.,.1966 (bax həmcinin İslam mə- | ||
+ | qaləsinin ədəbiyyatına). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUPRƏK (Areqa)—taxıllar fəsi- | ||
+ | ləsindən birillik ot cinsi. Hund. | ||
+ | 100 sm-dək olur. Cicək qrupu daqınıq | ||
+ | supurgəcikdir. Dunyada və SSRİ-də 3, | ||
+ | o cumlədən Azərb.SSR-də 2 nəvu var. | ||
+ | Alaq bitkisidir. Nax.MSSR-də or- | ||
+ | ta S,, Talın r-nlarında aralı | ||
+ | S. cay və arx kənarında rast gəlir. | ||
+ | Y Utu anımı rəngə boyamaqda iplədilir. | ||
+ | SUPURGƏĞULU, qurucicək | ||
+ | (Helichrysum, Helipterum və s.)—mu- | ||
+ | rəkkəbcicəklilər fəsiləsindən bir | ||
+ | necə bitki cinsi. Coxillik ot və | ||
+ | yarımkoldur. Yarpaqları uzunsov ku- | ||
+ | rəkvarıdır. Cicəkləri ikicinsiyyət- | ||
+ | lidir. Odotu cinsi (Nehshqu- | ||
+ | sum) daha genin yayılmımpdır. Avro- | ||
+ | pa, Asiya, xususilə Cənubi Afrika | ||
+ | və Avstraliyanın isti və mulayim zo- | ||
+ | nalarında 500-dək, SSRİ-də 15, o cum- | ||
+ | lədən Azərb.SSR-də 9 nevu mə"lum- | ||
+ | dur. Bir cox novu dekorativ bitki | ||
+ | kimi istifadə olunur. Bə"zi nəvlə- | ||
+ | İNDƏN ƏD kisəsi və qaraciyər ilti- | ||
+ | habında ədqovucu maddə kimi isti- | ||
+ | ada edilir, | | ||
+ | CPURGƏOTU (Xeranthemum) — My- | ||
+ | rəkkəbcicəklilər fəsiləsindən biril- | ||
+ | LİK Ot cinsi. Yarpaqları tamkənar- | ||
+ | lı, bozumtul aq rəngdə, lanset for- | ||
+ | malıdır. Cicəkləri tək-tək ox ucun- | ||
+ | da Yerlətir. Dunyada 6—7 nəvu mə”- | ||
+ | lumdur. SSRİ-də 5, o cumlədən Azərb. | ||
+ | SR-də 4 nevu var. Daplı-cınqıllı | ||
+ | quru yamaclarda rast gəlir. Bəzək i1p- | ||
+ | lərində, sӱpurgə dӱzəltməkdə istifa- | ||
+ | DƏ Br | ||
+ | SURVƏ (Bay(uya)—dodaqcicəklilər fə- | ||
+ | siləsindən bitki cinsi. Coxillik və | ||
+ | birillik otlar və ya kolcuqlardır. | ||
+ | İkidodaqlı cicəkləri sunbul və ya su- | ||
+ | purgə cicək qrupuna oxtpayır. Toxumu | ||
+ | yumurtavarı, yaxud dəyirmidir. = | ||
+ | sən, tropik və subtropik əlkələrdə | ||
+ | 700, SSRİ-də quru daq yamaclarında | ||
+ | 80, o cumlədən Azərb.SSR-də 27 novu | ||
+ | bitir. S.-nin muxtəlif nəvlərindən | ||
+ | gӱlcuӱlukdə, ətriyyat sənayesində və | ||
+ | dərman bitkisi gimi istifadə edi- | ||
+ | lir. Ən cox yayılanı dərman S.- | ||
+ | sidir (5. oğHstpa1:6), bənəviyəyi ci- | ||
+ | cəkli Yarımkoldur. Yarpaqlarında | ||
+ | |||
+ | |||
+ | efir yarı, alkaloidlər və apqı mad- | ||
+ | dəsi var. ) arpaqlarından hazırlanan | ||
+ | cəvhər aqız bopluqunun, qırtlaqrın | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURMƏ GƏəBƏLƏKLƏRİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 107 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — —— : | = 1 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xəstəliklərində buzutidurucu və il- | ||
+ | tihab əleyhinə dərman kimi istifadə | ||
+ | edilir.Ənbər S.-si (5. zeyaqea) cəh- | ||
+ | rayı-yasəməni, yaxud aq cicəkli bitki- | ||
+ | dir. Ukraynanın c.-unda, Krımda, | ||
+ | Orta Asiyada, Qafqazda, o cӱmlədən | ||
+ | Azərb.SSR-də bitir. Cicək qrupundan | ||
+ | farmakologiyada, qənnadı, likər və | ||
+ | tӱtӱn sənayesində iiplədilən efir ya- | ||
+ | qı alınır. Bə”zi nevləri dekorativ | ||
+ | bitkidir. | ||
+ | |||
+ | CYP"ƏT (MexaHH Ka 2za)—həpəkə- | ||
+ | tin kinematik xarakteristikaların- | ||
+ | dan biri. Bərabərsur”ətli duzxətli | ||
+ | hərəkətdə C, yerdəyitmənin bu yerdə- | ||
+ | yiiməyə sərf olunan mӱddətə (() nis- | ||
+ | |||
+ | — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | — — | ||
+ | bətidir: o = 12 z A. İxtiyari hərə- | ||
+ | at | ||
+ | ə | ||
+ | — | ||
+ | neqtənin yerdəyiiməsi, q radius vek- | ||
+ | torudur). S. vektordur, hərəkət tra- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yektoriyasına toxunan istiqamətdə yə- | ||
+ | nəlir. İxtiyari dəyitənsur”ətli hə- | ||
+ | rəkətdə orta S. və ani S.-dən istifa- | ||
+ | də edilir. S.-in Dekart koordinat | ||
+ | sistemində oxlar uzrə toplananları | ||
+ | F ıdı dik üz oxlarla | ||
+ | xı” Vat? ov dını do | | ||
+ | əmələ gətirdiyi bucaqların kosinusu | ||
+ | “A | ||
+ | |||
+ | |||
+ | U i o ——–ihjs=j—e—==—= | ||
+ | rə S. o = V od) BB ə? dusturu ilə | ||
+ | hesablanır. | ||
+ | S., umumi halda, ixtiyari | ||
+ | sin zamana gərə dəyinnməsini | ||
+ | rən kəmiyyət kimi ipilənir. | ||
+ | SUR”ƏTLƏR QUTUSU —aparan valın | ||
+ | fırlanma tezliyi sabit olduqda etur- | ||
+ | mə nisbətini dəyiiqmək Yolu ilə apa- | ||
+ | rılan valın fırlanma tezliyini də- | ||
+ | yitidirmək ucun iplədilən coxbəndli | ||
+ | mexanizm. Ayrıca bir gəvdədə (qutu- | ||
+ | da) və ya digər mexanizmlərlə birlik- | ||
+ | də umumi gəvdədə yerlətdirilmiinl | ||
+ | ditili əturuculərdən ibarətdir. 4S.q.ə | ||
+ | termini ilə yanapı əturuculər 2//tpu/- | ||
+ | şu (məs., avtomobilin aparan təkərlə- | ||
+ | rinin intiqalına daxil olan mexanizm | ||
+ | ucun) termini də ipilədilir. | ||
+ | SUR"ƏTLİ YAZI —təsərrufat, inzi- | ||
+ | bati və diplomatik karguӱzarlıqla əla- | ||
+ | qədar yazı prosesini sur”ətləndirmək | ||
+ | ucun yaradılmın kursiv iyəkilli əl | ||
+ | yazısı (bax Kursiv, 2-ci mə"nada), | ||
+ | SUR"ƏTLİ KİNOӦCƏKMƏ—saniyədə | ||
+ | 64—300 kadr tezliklə kinocəkmə, kino | ||
+ | plyongasını fasiləli hərəkət etdirən | ||
+ | mexanizmləri olan kino aparatları | ||
+ | ilə cəkilir. Standart tezlikli (24 | ||
+ | kadr|san) kinocəkmə ilə muqayisədə | ||
+ | S.k. vahid zaman ərzində cəkilən o6- | ||
+ | yektin daha cox Hərəkət Dazalarını | ||
+ | qeyd etməyə imkan verir. S.k. ilə cə- | ||
+ | gilən sujet ekranda standart proyek- | ||
+ | siya tezliyi ilə numayiiq etdirildik- | ||
+ | də real obyektin hərəkəti yavapıdıl- | ||
+ | mııtp tempdə canlandırılır. S.k.-dən | ||
+ | muxtəlif filmlərin Yaradılması pro- | ||
+ | sesində, məs., maketdən kipo cəkdikdə | ||
+ | maketin hərəkət edən elementlərinin | ||
+ | (su, tustu və s.) sur"ətini cəkilən | ||
+ | səhnənin xətti miqyasları ilə uzlai1- | ||
+ | dırmaq lazım gəldikdə, hərəkətin ya- | ||
+ | vapıdılması effektipi əldə etmək | ||
+ | məqsədi ilə və s. hallarda istifadə | ||
+ | edilir. S.k. o qədər də beyuk olmayan | ||
+ | sur”ətlə bayi iri hadisə və proses- | ||
+ | ləri (insan və heyvan hərəkətlərini, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | F | ||
+ | , —-dir. Toplananlarına gə- | ||
+ | o | ||
+ | |||
+ | |||
+ | prose- | ||
+ | gestə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mapın və mexanizm ipini və C.-HH) | ||
+ | təlqiq etməyə kemək edir. | ||
+ | SCRİX (2aqq:sh)—İsvecrədə Surix | ||
+ | gəlu və Limmat cayı sahilində HTƏ- | ||
+ | hər. Surix kantonunun inz.m. Əh. 380 | ||
+ | min (1982, iqəhərətrafı ilə 720 min). | ||
+ | Nəql. qovpaqı, gəmi dayanacarı. Əl- | ||
+ | kənin beyuk sənaye, ticarət və maliy- | ||
+ | yə mərkəzi. Mapınqayırma və metal | ||
+ | e”malı, kimya, toxuculuq, tikit, ka- | ||
+ | qız, poliqrafiya sənayesi: un-t, po- | ||
+ | litexnik məktəb, beynəlxal1 munasi- | ||
+ | bətlər in-tu, muzeylər, beynəlxalq | ||
+ | aeroport (Klotendə) var. Kelt-alman | ||
+ | yapayıni yeri Turikumun əsasında ya- | ||
+ | ranmındır. əhər kimi 929 ildən | ||
+ | mə”lumdur. 19 əsr—20 əsrin əvvəlində | ||
+ | inqilabi muhacirət (o cӱmlədən rus- | ||
+ | ların) mərkəzlərindən biri olmup1- | ||
+ | dur. 1916 ilin fevralından 1917 | ||
+ | ilin martınadək V. İ. Lenin S.-də | ||
+ | yapamıtidır. Me"marlıq abidələri: | ||
+ | Qrosmunster (12—15 əsrlər) v Frau- | ||
+ | munster (13—14 əsrlər) roman-qotik | ||
+ | kilsələri, Vasserkirxe qotik kilsəsi | ||
+ | (1479—84), ratua (1694—98), gildiya | ||
+ | evləri (17—18 əsrlər). 19 əsrdə S.-də | ||
+ | neoklassik və neorenessans ӱslublu bi- | ||
+ | nalar ustun olmutdur. 20 əsrdə S. | ||
+ | muasir İsvecrə me”marlıqı və ipə- | ||
+ | hərsalma sənətində mӱtərəqqi istiqa- | ||
+ | mətin mərkəzlərindən biridir. | ||
+ | CYPHX KƏRY (Taqqeshzee)— İsvec- | ||
+ | rədə gel. Qədim buzlaq cəkəkliyində | ||
+ | 406 m Hund.-dədir. Uz. 40 km, eni 1— | ||
+ | 4 km, sah. 68,5 km, dərinliyi 143 m-ə | ||
+ | qədərdir. Gəmiciliyə yararlıdır. Ba- | ||
+ | lıqcılıq inkipaf etmiidir. Ku- | ||
+ | rott var. Surix 11. gəlun 1İm.-q, sa- | ||
+ | ilindədir. | ||
+ | SURGUQOLU—carxqolu-surungəc me- | ||
+ | xanizminin detalı, porienin və ya | ||
+ | malqoın surungəcinin irəli-geri Hərə | ||
+ | kətini dirsəkli valın fırlanma hə- | ||
+ | rəkətinə cevirmək ucundur. S.-nun | ||
+ | dirsəkli vala birləqidirilən Hissəsi | ||
+ | carxqolu bailıqı, mӱqabil (əks) his- | ||
+ | səsi isə porien (və ya surungəc) ba1- | ||
+ | lıqı adlanır. | ||
+ | SURGUN VƏ KƏCCURTMƏ—sovet ci- | ||
+ | nayət huququna gərə cinayət cəzası | ||
+ | nəvləri. Surgun məhkumu yappa- | ||
+ | dıqı yerindən uzaqla:idırmaqla Hekm- | ||
+ | də gestərilmiiy muəyyən yerdə məcburi | ||
+ | qaydada məskun etməkdir. Azərb.SSR | ||
+ | cinayət qanunvericiliyinə gərə surgu- | ||
+ | nun mӱddəti 2 ildən 5 ilə qədərdir. | ||
+ | Əlavə cəza tədbiri kimi surgun yal- | ||
+ | nız qanunda xususi gəstərilmi hal- | ||
+ | larda tətbiq edilə bilər. Surgun 18 | ||
+ | yappına catmamınlar, hamilə qadın- | ||
+ | lar və himayəsində 18 yapınadək upla- | ||
+ | qı olan qadınlar barəsində tətbiq | ||
+ | edilmir. Surgun cəkən ipəxslərin ii | ||
+ | iqəranti əmək qanunvericiliyi ilə ni- | ||
+ | zamlanır. Surgun muddətindəki ii | ||
+ | vaxtı ӱmumi əmək stajına və ixtisas | ||
+ | uzrə əmək stajına daxil edilir. | ||
+ | . Kəcurtmə—1) məhkumu muəy- | ||
+ | yən yerlərdə yapamasını qadaran et- | ||
+ | məklə yapadıqı yerini uzaqlapdır- | ||
+ | maq. Sovet cinayət huququnda kəcurt- | ||
+ | mə həm əsas, həm də əlavə cəza kimi tət- | ||
+ | biq olunur. Azərb.SSR cinayət qanun- | ||
+ | vericiliyinə gərə KƏHYDTMƏHHH muӱd- | ||
+ | dəti 1 ildən 5 ilə qədərdir. Kecurt- | ||
+ | mədən boyun qacırma kəcurtmənin cə- | ||
+ | gilməmiiy mӱddətinin surgun ilə əvəz | ||
+ | olunmasına səbəb olur. SSRİ-də kə- | ||
+ | curtmə cəza nəvu kimi nadir hallar- | ||
+ | da tətbiq edilir. | ||
+ | |||
+ | 2) Səlahiyyətli hakimiyyət orqanla- | ||
+ | rı tərəfindən əcnəbilərin elkədən, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yaxud onun hər hansı bir ərazisindən | ||
+ | məcburi uzaqlaqidırılması, həmin əl- | ||
+ | kənin ərazisinə gəlməsinə icazə ve- | ||
+ | rilməməsi. Muharibə zamanı xarici | ||
+ | vətəndatilar (dutimən devlətin yaxud | ||
+ | onun muttəfiqlərinin vətəndatları) | ||
+ | kutləvi ipəkildə kecurulur. | ||
+ | Kapitalist əlkələrində gecurtmə | ||
+ | cox zaman cxopagəlməzə xarici vətən- | ||
+ | dailara qaripı repressiya (cəza təd- | ||
+ | biri) xarakteri alır. | ||
+ | SURMƏ—muxtəlif bitkilərdə surmə | ||
+ | gəbələklərinin tərətdiyi cox yayıl- | ||
+ | mıit xəstəlik. Ən cox taxılları, həm- | ||
+ | cinin zanbaqcicəklilər, qərənfilci- | ||
+ | cəklilər, cətircicəklilər, xailxa1- | ||
+ | kimilər və qırxbuqum fəsiləsinə aid | ||
+ | bitkiləri zədələyərək bitki orqanla- | ||
+ | rının bir Hissəsini və ya onu butun- | ||
+ | luklə zədələyərək xəstələndirir. Sur- | ||
+ | mə gəbələkləri ixtisaslaimıiy para- | ||
+ | zitlərdir: onların bu və ya bapqa nə- | ||
+ | vu muəyyən bitkiyə uyqunlaparaq an- | ||
+ | caq onu zədələyir. Ən cox zərərverən | ||
+ | nevləri ataqıdakılardır: bueda və | ||
+ | vələmirin bərk S.-si, arpanın dail | ||
+ | S.-si və covdarın bərk S.-si, butda, | ||
+ | arpa, darı, covdar və qarqıdalının | ||
+ | toz S.-si, buqda və vələmirin gəvdə | ||
+ | S.-si, qarqıdalının qovuqlu C.-CH. | ||
+ | Soqanın S.-si genii yayılmın | ||
+ | xəstəlik olub, cox vaxt gey soqanı | ||
+ | məhv edir. Azərb.SSR-də S. xəstəlik- | ||
+ | ləri duzənlik zonasından baiylayaraq | ||
+ | yuksək dar zonasına qədər geniiy ya- | ||
+ | yılmındır. Mu barizətədbir- | ||
+ | ləri: xəstəliyədavamlı sortlar ək- | ||
+ | mək, aqrotexniki tədbirlərə əməl et- | ||
+ | mək. Surmə sporları ilə yoluxmuni | ||
+ | toxum materialını səpindən qabaq dər- | ||
+ | manlamaq. | ||
+ | SURMƏ (turkcə zaqqppe)—stibium ele- | ||
+ | mentinin gukurdlə birlətməsi, 5 H.5.. | ||
+ | Təbii mineralı stibnit və ya antimo- | ||
+ | nit adlanır (bax Stibium filizlə- | ||
+ | ri). S. cox qədimdən mə”lumdur. İPPərq | ||
+ | əlkələrində eramızdan təqr. il | ||
+ | əvvəl qab-qacaq hazırlanmasında isti- | ||
+ | danə edilmiidir. Misirdə hələ e.ə. | ||
+ | 19 əsrdə S. toz ovuntusu halında qaip | ||
+ | və kiprikləri qaraltmaq ucun kosme- | ||
+ | tik maddə kimi iilədilmitdir. S.- | ||
+ | dən həmcinin, qalaycılıq, zərgərlik | ||
+ | və s.-də, mətbəə piriftlərinin hazır- | ||
+ | lanmasında genit istifadə olunur. | ||
+ | Azərb.-da xalq arasında S. gəz qapaq- | ||
+ | larında yara, iti, habelə dəri xəstə- | ||
+ | likləri, yanıq və s. mualicəsində | ||
+ | nilədilir. | ||
+ | CYPMƏ KƏBƏHTƏKnƏPH (üUstilagi- | ||
+ | payev)—bazidili gəbələklər sırası. | ||
+ | Cicəgli bitkilərdə surmə xəstəliyi | ||
+ | terədirlər. sən, taxıl bitki- | ||
+ | lərini zədələyərək k.t.-na beyuӱk zə- | ||
+ | rər vururlar. 42 cinsi (700-dək ne- | ||
+ | vu), o cumlədən Azərb.SSR-də 9 cin- | ||
+ | si (79 nəvu) mə”lumdur. S.g. dunyanın | ||
+ | hər yerində geni yayılmınddır. S.g.- | ||
+ | nin sporları xlamidospo | ||
+ | adlanır: cicək, yarpaq, gəvdə və bə - | ||
+ | zən geklərdə əmələ gəlin. Bitkinin | ||
+ | xlamidospor əmələ gələn hissəsi par- | ||
+ | calanır və cox vaxt bu hissələr kə- | ||
+ | murləpmii “və hislə əertulmuti kimi | ||
+ | gerunur. S.g. cucərməsinə gərə ə- | ||
+ | siləyə bəlunur: ustilaginalar (1Y5- | ||
+ | I1arypaseae) və tilletiyalar (T:Pen- | ||
+ | aseae). S.g.-nin inkipaf mərhələsi | ||
+ | haploid (bazidiya və bazidosporlar) | ||
+ | və diploid (hiflər və xlamidospor- | ||
+ | lar) fazalarının nəvbələtqməsindən | ||
+ | ibarətdir. Diploid faza əsas olub | ||
+ | bazidosporların birlətməsindən bai- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | FDE NA AR a mı tə : | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 108 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURPRİZ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | layır və xlamidosporlarda nӱvələrin | ||
+ | reduksion bəlunməsi ilə qurtarır. | ||
+ | SURPRİZ (fr. ziqrq/ze)—gezlənilmə- | ||
+ | dən edilmit yaxıtılıq, xopiq xəbər və | ||
+ | ya səz, geəzlənilməz hədiyyə və s. | ||
+ | |||
+ | SURREALİZM (fr. surreralisme — | ||
+ | realizmin fovqu)—20 əsr bədii mə- | ||
+ | dəniyyətində avanqardist cərəyan: 20- | ||
+ | ci illərdə Fransada tətpəkkul tap- | ||
+ | mıtpidır. Yazıcılardan G. Apolli- | ||
+ | ner (4“S.ə terminini də ilk dəfə o | ||
+ | iplətmipdir), L. Araqon, P. Eluar, | ||
+ | R. Desnos və 6., rəssamlardan M. Ernst, | ||
+ | P. Rua, A. Masson, M. Dutpan, S. Da- | ||
+ | li, İ. Tangi və ö., kinematoqrafcı- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lardan L. Bunyuel və J. Dulak S.- | ||
+ | in banilərindəndirlər. Surrealist- | ||
+ | lər instinktləri, xəstə əhvali-ruhiy- | ||
+ | yəni, sayıqlama, dəhttətli qarabasma | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | S. Dali. FVətəndam muharibəsinin qa- | ||
+ | baqcadan hiss edilməsiə?. 1936. İncəsənət | ||
+ | muzeyi. Filadelfiya. ABİ1. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və eybəcər re”yaları bədii yaradıcı- | ||
+ | lıqın baitlıca mənbəyi və estetik | ||
+ | prinsipi sayırdılar. S.-in əsasını | ||
+ | qoyanlardan birinin fikrincə cru- | ||
+ | hi xəstələr əsl surrealistlərdirə. | ||
+ | Surrealistlər dunyaya qarma-qarınıq | ||
+ | hadisələr meydanı kimi baxır, hadi- | ||
+ | sələr arasındakı məntiqi baqlılıqrı | ||
+ | subyektiv assosiasiyalarla əvəz edir- | ||
+ | dilər. 30-cu illərdə ədəbiyyatda | ||
+ | tənəzzulə urramıt, L. Araqon, P. Elu- | ||
+ | ar və ondan uzaqlaqimıtdılar. | ||
+ | 1940-cı illərin əvvəllərindən S.-in | ||
+ | mərkəzi ABİT iz A. BperoH, M. | ||
+ | Hyman, C. Hans, H. TaHkH Bə Ö. eyp- | ||
+ | realistlər buraya kəcmutdulər. | ||
+ | |||
+ | ƏƏ: Auanpeen /l Q., Siorrealizm, | ||
+ | M., 1972, Kanrepena T., Dadaizm | ||
+ | i skərrealizm, v kn.: Modernizm. Analiz | ||
+ | n kritika osnovnıx napravleniV, M., | ||
+ | 980. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURTKU YARELARI—maipın, mexa- | ||
+ | niam, muhərrik, sənayə avadanlıqı, | ||
+ | cihaz və s.-nin surtunən Hissələrini | ||
+ | yaqlamaq ucun iplədilən neft yarla- | ||
+ | rı və sintetik yaqlar. Əsas S.y. bun- | ||
+ | lardır: a) daxili yanma muhərriklə- | ||
+ | ri ucun motor yarları, aziasiya Yar- | ||
+ | ları, avtotraktor yaqları (avtol), di- | ||
+ | zel yaqları: b) sənays avadanlırı. və | ||
+ | cihazlar ucun sənaye yaqları, cihaz | ||
+ | Tar napvı, B) beyuk yuk altında ipilə- | ||
+ | yən mexanizmlər ucun transmissiya | ||
+ | yarqları: q) poripenli buxar maınla- | ||
+ | rı ucun silindr yarları: e) buxar və | ||
+ | su turbinləri ucun turbin yarları:|: | ||
+ | d) hava kompressorları və soyuducu | ||
+ | mapınlar ucun kompressor yarqları | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və s. Bax həmcinin Konsistent sӱrt- | ||
+ | ku yaqları, Surtku materialları. | ||
+ | SURTKU MATERİALLARI—yatla- | ||
+ | Yıcı tə”"sirə malik olan maddələr. | ||
+ | Mapın və cihazların, həmcinin təz- | ||
+ | Yiq altında itiləyən metalların sur- | ||
+ | tunən hissələrini yaqlamaq ucun i11- | ||
+ | lədilir. Texnikada neftdən alınan | ||
+ | maye yaqlar (bax Neft yaqları), sin- | ||
+ | tetik yaqlar, bərk maddələr (qrafit, | ||
+ | molibden-sulfid, muxtəlif polimer- | ||
+ | lər), qazaoxtar maddələr (hava, kar- | ||
+ | bohidrogen buxarları, metanın halo- | ||
+ | genli teərəmələri) və həmcinin səthi | ||
+ | aktiv maddələr (sabun, qliserin) S.m. | ||
+ | kimi itlədilir. S.m. aqreqat halın- | ||
+ | dan, xassə və tətbiq sahəsindən asılı | ||
+ | olaraq muxtəlif nəv və qruplara bə- | ||
+ | lunur. Muasir mapqın və cihazlarda | ||
+ | iplədilən S.m.-nın istismar xassə- | ||
+ | lərini yaxtılaqidırmaq ucun xususi | ||
+ | atpqarlardan istifadə edilir. | ||
+ | SURTMƏ— yerli qan dəvranına tə”- | ||
+ | sir edən mualicə usulu. Muxtəlif | ||
+ | məlhəmlər, maye dərmanlar, yodlu, | ||
+ | spirtli məhlullar lazım olan na- | ||
+ | hiyəyə surtulur və masaj edilir. Bu | ||
+ | zaman yerli qan devranı sur"ətlənir, | ||
+ | fəal hiperemiya bali verir: aqrılar, | ||
+ | spazmlar azalır, iltihabi proses | ||
+ | sorulur. Yerlm qan dəvranının poz- | ||
+ | qunluqunda, əzələ-sinir aqrıların- | ||
+ | da və s. xəstəliklərdə tətbiq edilir. | ||
+ | SURTMƏ DƏZGAHI—yastı və si- | ||
+ | lindrik səthlərin nazik tamamlama | ||
+ | e”malı ucun metalkəsmə dəzgahı. | ||
+ | Əməliyyat ӱzəri cilalayıcı və ya ta- | ||
+ | mamlayıcı materiallarla ərtulən | ||
+ | surtuc ə kəməyi ilə aparı- | ||
+ | lır. Phaquli S.d. (xarici səthlərin | ||
+ | e”malı ucun) və ӱfuqi S.d. (həm xa- | ||
+ | rici, həm də daxili səthlər ucun) | ||
+ | məvcuddur. S.d. 14-dək təmizlik sip- | ||
+ | inə uyqun səth almaqa imkan verir, | ||
+ | CRTUMNMƏ — toxunan cisimlərin | ||
+ | nisbi yerdəyiiməsi və ya cismin mux- | ||
+ | təlif hissələrinin bir-birinə nisbə- | ||
+ | tən yerdəyinməsi zamanı yaranan me- | ||
+ | xaniki mӱqavimət. Birinci halda S, | ||
+ | karici S., ikinci halda isə d a- | ||
+ | kili S., adlanır. Toxunan cisim- | ||
+ | lər bir-birinə nisbətən sukunətdə | ||
+ | olduqda yaranan S.-yəsukunət S.- | ||
+ | si, hərəkətdə olduqda isə kinematik | ||
+ | S. deyilir. Hərəkət novundən asılı | ||
+ | olaraq sӱruqimə və diyirlənmə S.-si | ||
+ | məvcuddur. Bunlar muvafiq olaraq | ||
+ | suğunət, surulimə və diyirlənmə S, | ||
+ | quvvələri ilə xarakterizə olunur. | ||
+ | S. quvvələri hərəkət istiqamətinin | ||
+ | əksinə yeənələn və elastik quvvələr | ||
+ | kimi elektromaqnit təbiətli quvvə- | ||
+ | lərdir. S. quvvələrinin əsasını to- | ||
+ | xunan cisimlərin molekullararası | ||
+ | elektrik qariyılıqlı tə"siri təgil | ||
+ | edir. Sukunət S. quvpəsinin maks. qiy- | ||
+ | MƏTİ, ƏDƏDİ QİYMƏTCƏ cismi sukunət | ||
+ | halından cıxaran qupvəyə bərabər- | ||
+ | dir. Xarici quvvə hərəkət nəticəsin- | ||
+ | də meydana cıxan S. quvpəsiti taraz- | ||
+ | lampdırdıqda cisim duzxətli bəra- | ||
+ | bərsur"ətli hərəkət edir. Quru səth- | ||
+ | lər arasında surutimə S.-si halın- | ||
+ | da yaranan S. quvvəsi (R.) bu səthlə- | ||
+ | rin kələ-keturluyundəi, nisbi sur"- | ||
+ | ətlərindən və səthləri bir-birinə | ||
+ | sıxan quvvənin normal toplananın- | ||
+ | dan (M,) asılıdır. Muçəyyən dəqiq- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | liklə S. quvvəsi E, =jX dusturu ilə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ifadə olunur (x—S. əmsalı adlanır). | ||
+ | Təbiətdə və texnikada S. həm fayda- | ||
+ | lı, Həm də zərərli olur. S. maın | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və mӱhərriklərdə tərpənən hissələ- | ||
+ | rin hərəkətə gəlməsinə, tə”sirin mux- | ||
+ | təlif usullarla bir hissədən o bi- | ||
+ | ri hissəyə əturulməsinə və s.-yə im- | ||
+ | kan yaradır. Digər tərəfdən, matı- | ||
+ | nın Hərəkətdə olan Hissələri S. nə- | ||
+ | ticəsində qızır, apınır və sıra- | ||
+ | dan cıxır. S.-ni azaltmaq ucun to- | ||
+ | xunan hissələrin səthləri cilalanır | ||
+ | və onların arasına surtku yaqları | ||
+ | cəkilir. Texnikada diyircəkli və | ||
+ | kӱurəcikli yastıqların genit tətbi- | ||
+ | qi diyirlənmə S. quvvəsinin surun- | ||
+ | mə sӱrtӱnmə quvvəsindən xeyli az ol- | ||
+ | ması ilə əlaqədardır. | ||
+ | SURTUNMƏ ƏMSALI — surtuӱnmə | ||
+ | quvvəsinin (R)təzyiq quvvəsinə (M)olan | ||
+ | nisbəti: i=R/C. S.ə, surtunən cisim- | ||
+ | lərin materialından, onların səth- | ||
+ | ləripin necə e"mal olunmasından və | ||
+ | təmizlənməsindən asılıdır. | ||
+ | CYPYPM (?—?2)—Azərb. pqairi (15 | ||
+ | əsrin sonu — 16 əsrin 1-ci rubu). | ||
+ | İsmayıl Xətai sarayına yaxın | ||
+ | olmutldur. Təzkirələrdə divanı oldu- | ||
+ | qu qeyd edilir. Bəzi ppe”rləri Resp. | ||
+ | Əlyazmalar Fondunda muhafizə olu- | ||
+ | nur: 10-a qədər ppe”ri isə turk alimi | ||
+ | . Ergunun cBektati tpairləri və | ||
+ | nəfəsləri antologiyasına salınmın- | ||
+ | dır. S. orijinal sənətkarlıq uslubu- | ||
+ | na malik bir ipair, hurufiliyin | ||
+ | təbliratcılarından olmupidur. Nəsi- | ||
+ | minin iste"dadlı davamcısı və opun | ||
+ | irsinin varisi kimi tanınmıtdır. | ||
+ | Aptiqanə qəzəlləri də var. S. ezundən | ||
+ | sonrakı ipairlərin yaradıcılırqına | ||
+ | tə"sir gəstərmitidir: M. Fuzuli onun | ||
+ | 3 qəzəlinə nəzirə yazmıpdır, Sultan | ||
+ | Səlim Təbrizi tutduqdan sonra Turki- | ||
+ | Yəyə getməyə məcbur olmutt, orada da | ||
+ | əlmutdur. | ||
+ | |||
+ | Ədə Araslı H., Bəyçk Azərbay- | ||
+ | can pairi Fuzuli, B., 1958: Azərbaycan | ||
+ | ədebiyyatı tarixi, 3 cilddə, c. 1, B., 1960, | ||
+ | Kulizade Z., Xurufizm i eqo pred- | ||
+ | staviteli v Azerbabdjane, B., 1970, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURU — 1) Davranılında qaritı- | ||
+ | lıqlı əlaqə olan, bir nəvə mənsu | ||
+ | məməlilər qrupusz yə”ni muəyyən vaxt- | ||
+ | da eyni cur davranan, cox vaxt fəal- | ||
+ | lıq ritmi eyni olan (məs., balinala- | ||
+ | rın eyni vaxtda suyun uzunə cıxma- | ||
+ | sı) və vahid hərəkət istiqamətinə ma- | ||
+ | lik heyvanlar. S. yaratmaq balina- | ||
+ | kimilər, cut və təkdırnaqlılar, Mey- | ||
+ | munlar ucun daha cox xarakterikdir. | ||
+ | S.-nun tərkibi və boyukluyu AƏİHH" | ||
+ | kəndir. Ədəbiyyatda 4S.əv termipi DA- | ||
+ | ha gepniti mə”nada bir cox heyvanın | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bir yerə toplanmasına aid edilir. | ||
+ | Məs., cəyirtkə S.-su, balıq S.-su. 2) | ||
+ | Ayrı-ayrı təsərrufatlarda saxlan- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | maq, kegəldilmək və otarılmaq çcun | ||
+ | formalatmıln heyvan qrupu. lik | ||
+ | istiqamətli qaramal S.-su (naxır), | ||
+ | qoyun S.-su və at S.-su (ilxı) və s. | ||
+ | olur. 3) əz ba. eyni cinsdən | ||
+ | olan heyvanların umumi miqdarı. O-- | ||
+ | nun beyukluyu, tərkibi və bu tərgib- | ||
+ | dən ibarət olan qrupların munasibə- | ||
+ | tinin dəyinməsi təsərrufatın qariyı- | ||
+ | Ya qoyduru tələbatdap asılıdır. | ||
+ | |||
+ | CYPYHƏHnƏP, reptililər | ||
+ | (Keri yha)—onurqalı heyvanlar sin- | ||
+ | fi. Muasir S. onurqalı heyvanların | ||
+ | Mezozoy erasında nisbətən geniiy in - | ||
+ | kipaf etmiti qrupudur. S.-in əksə- | ||
+ | riyyəti Tabatir dovrunun sonunda | ||
+ | məhv olmutdur. Suda-quruda YaiYa- | ||
+ | yap qədim əcdadlarından fərqli ola- | ||
+ | raq quruda coxalıb inkipaf et- | ||
+ | məyə uytunlapan ilk quru onurralı - | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURİİMƏLƏR | | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | larıdır. S. qzulalla (sarı ilə) zən- | ||
+ | gin, ə. rypyMarnan Myhadbu3aə edən, | ||
+ | atmosfer havası ilə əlaqə yarada bi: | ||
+ | lən məhkəm pərdəli iri yumurta qo- | ||
+ | yurlar. S.-in embrionları ucun (həm- | ||
+ | cinin quplar və məməlilər) rutpeym | ||
+ | pərdəsi, o cӱmlədən amnion xarakte- | ||
+ | rikdir. Buna gərə də S.-i qupplar və | ||
+ | məməlilərlə birlikdə ali onurralı- | ||
+ | lar srupuna—amniotlara aid edir- | ||
+ | lər. S.-in beyni az inkipaf etmipi- | ||
+ | dir, qan devranı qarınlıqdır, bədən | ||
+ | temp-ru dəyipjkəndir, əksəriyyətinin | ||
+ | dərisi vəzisizdir, qərni pulcuqlar- | ||
+ | la ertuludur, skeleti sumuklətimiii- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dir. Muasir S.-in kəlləsi bir pey- | ||
+ | sər cıxıntısı ilə onurraya birlə- | ||
+ | ptir. Ən beyin və beyincik yaxiqı in- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kipaf etmipdir. Suda-quruda yala- | ||
+ | yanlara nisbətən tənəffus orqanla- | ||
+ | rı yaxtlı inkipaf etmittdir. Ypə- | ||
+ | yi uckameralıdır. | ||
+ | |||
+ | S.-in əksəriyyəti torpaqustu həyat | ||
+ | kecirir. Dəyipnkən bədən temp-ru 8— | ||
+ | 62S-yə enəndə hərəkətdən qalırlar. | ||
+ | 40*S-dək istiyə davamlıdırlar. S,- | ||
+ | in coxu heyvani qida ilə qidalanır- | ||
+ | lar, S.-in əksəriyyəti yumurta qoymaq- | ||
+ | la coxalır, bə”ziləri yumurtadiri- | ||
+ | doqan, yaxud diridorandır. İnkuba- | ||
+ | siya devru 1—2 aydan bir ilə qədər | ||
+ | və Daha cox olur. Bə”zi gərtəngkələ- | ||
+ | lərə partenogenez xasdır. Bir qayda | ||
+ | olaraq muasir S. nəsil qayrısına qal- | ||
+ | mır. Muasir S.-in 4 dəstəyə (pulcuqlu- | ||
+ | lar, tısbaqalar, timsahlar və dimdik- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | batplılar) mənsub 6500-dən cox nəvu: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mə”qlumdur. SSRİ-də pulcuqlular və | ||
+ | tısbaqalar. dəstəsi yayılmıtqdır. | | ||
+ | S.-in əcdadının (qazıntı halında | ||
+ | tapılmız nəvlərinin) kӱtlə və əlcu- | ||
+ | su olduqca nəhəng olmutdur. Azərb. | ||
+ | SSR-də Mingəcevir, Eldar Duzu və | ||
+ | Binəqədi qazıntılarında yalnız | ||
+ | muasir S.-in nəvmuxtəliflikləri | ||
+ | apkar edilmiidir. * | ||
+ | S.-in təcrubi əhəmiyyəti beyuk- | ||
+ | dur. Onlar təbiətdə qiymətli ov hey- | ||
+ | vanları ucun yemdirlər. Timsahla- | ||
+ | rın, iri ilanların və gərtənkələ- | ||
+ | lərin dərisindən cemodan, portfel, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | vi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mi. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | FL: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Quti 1—KYPSƏ: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 2—boz gekkon, 3—hatteriya (tuatara): | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ӧz varan: 6—bataqlıq tısbatası, 7—yaptılqarın | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ayaqqabı və s. hazırlanır. Bəzi tıs- | ||
+ | batqaların əti və yumurtası, bə”zi | ||
+ | tropik əlkələrdə timsah, varan, iqua- | ||
+ | na və digər iri gərtəngələlərin və | ||
+ | s. əti yeyilir. Kərtənkələlərin ək- | ||
+ | səriyyəti cuculəri, bir cox ilanlar | ||
+ | isə zərərli gəmiriciləri məhv et- | ||
+ | diyinə gərə əhəmiyyətlidir. Bir cox | ||
+ | ilan nəvlərinin zəhəri qiymətli dər- | ||
+ | man preparatları hazırlamaqda is- | ||
+ | tifadə olunur. Bə”zi S.-in sayı kəs- | ||
+ | kin azalmı(p, nəsli gəsilmək uzrə- | ||
+ | dir: qorunurlar. | ||
+ | |||
+ | SURUNGƏNLİK, kr ip (ing. sqeer) | ||
+ | —adi muddətli -sınaqlar zamanı qa- | ||
+ | lıq deformasiyası yarada bilən quv- | ||
+ | vəyə nisbətən az quvvə tə”sirindən ma- | ||
+ | terialın zamana gərə yavaqil artan | ||
+ | plastik deformasiyası. S. gərginlik- | ||
+ | lər relaksasiyası ilə mupayiət olu- | ||
+ | nur. Praktiki olaraq S, butun kon- | ||
+ | struksiya materiallarına | ||
+ | Polad və cuqunda S, yalnız yuksək | ||
+ | temp-rda (3002S-dən artıq) əhəmiy- | ||
+ | yət kəsb edir, temp-r yuksəldikcə in- | ||
+ | tensivlətir. Ərimə temp-ru apaqı | ||
+ | olan metallarda (qurqutpun və alu- | ||
+ | miniumda), beton, aqac və yuksək po- | ||
+ | limer materiallarda (rezin, kaucuk | ||
+ | və plastik kutlədə) S. otaq temp-run- | ||
+ | da batp verir. Betonun S,-i onun cya- | ||
+ | pındanə asılı olub, hazırlandı- | ||
+ | rı andan batlanır(: beton təzə olduq- | ||
+ | ca onun S.-i də yuksək olur. | ||
+ | SURUNGƏC,surg u—dӱzxətli isti- | ||
+ | qamətləndiricidə surutpən carxqolu- | ||
+ | surgӱqolu mexanizminin detalı: por- | ||
+ | tpenin pistonqolu ilə məhkəm və sur- | ||
+ | guӱqolu ilə oynaqlı birlətir, S, uzu- | ||
+ | nuna quvvəni surguqoluna, eninə quv- | ||
+ | BƏHH HCƏ istiqamətləndiriciyə eturur. | ||
+ | SURXMİYMƏ —elastik cismin qatları- | ||
+ | NIN (arasındakı məsafə sabit qalmaq- | ||
+ | la) bir-birinə nisbətən yerdəyittmə- | ||
+ | sindən ibarət deformasiya. Kubun | ||
+ | qarpılıqlı uzlərində qiymətcə əə: | ||
+ | bər, istiqamətcə əks olan toxunan gər- | ||
+ | ginliklər (t) tə”sir etdikdə (tək, a) | ||
+ | AVSF kvadratı A *V ”S”F” rombu ipək- | ||
+ | lini alır. Kubun deformasiyası gi- | ||
+ | HHK olduqundan onu deformasiyadan | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 4—əlvan gərtəncik: | ||
+ | gərtənkələ. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xasdır. : | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 109 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sonra elə dəndərmək olar ki, yeni | ||
+ | A*F” oturacaqı əvvəlki AYY oturacaqı | ||
+ | ilə ust-ustə dutsun (pək. 6). Bu hal- | ||
+ | da AR oturacaqına paralel olan qat- | ||
+ | lar eyni istiqamətdə surutiduklərin- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 8 “tö | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | dən baxılan deformasiya S. adlanır, | ||
+ | VV" yerdəyitməsi VS uzunun AR də | ||
+ | nisbətən mutləq S.-si, y Öyvarbı C. öy- | ||
+ | carı, (s qu isə nisbi S. adlanır. u bu- | ||
+ | CARI KİCİK olduqundan (s * = olur. | ||
+ | S.-də Huk qanunu t=Sç iqəklindədir | ||
+ | (burada S—baxılan material ucun | ||
+ | S.-də elastiklik moduludur). | ||
+ | SURXLİYMƏ, asinxron elek- | ||
+ | trik mapınların.da–stato- | ||
+ | run dolaqlarından axan dəyiptən cərə- | ||
+ | yanın yaratdırı maqnit sahəsinin | ||
+ | fırlanma tezliyi (p,) ilə mapının | ||
+ | rotorunun fırlanma tezliyi (p) ara- | ||
+ | sındakı fərqin ”1|-ə olan nisbəti: | ||
+ | 5=(t—p)/t.. S. asinxron elektrik | ||
+ | mapınlarının yukunu və itp rejimi- | ||
+ | ni xarakterizə edir: generator reji- | ||
+ | mi (540, pn=”i), mӱhərrik rejimi | ||
+ | (02541, 4-1): elektromaqnit tor- | ||
+ | moz rejimi (55 1: sahənin və retofun | ||
+ | fırlanma istiqamətləri bir-birinin | ||
+ | əksinədir). | ||
+ | |||
+ | SURXİYMƏ YATARI—val və ya ox- | ||
+ | ların dayaqı. S.y.-nda valın boynu | ||
+ | bilavasitə dayaq səthi boyunca suru- | ||
+ | pqur. Yataqa duttən y: HCTHTAMƏTH- | ||
+ | Nə gerə radial və ox ali ay- | ||
+ | rılır. Radial S.y. adətən iki yaxud | ||
+ | daha cox icliyi olan oymaq ppəklində | ||
+ | hazırlanır. Onlar valı tamamilə | ||
+ | və ya qismən əhatə edir. Belə yataqlar, | ||
+ | əsasən, mayeli və ya yarımmayeli sur- | ||
+ | tunmə rejimində iplləyir. Yaq detik- | ||
+ | DƏN, icliklərdə acılmıpt novcuqtlar- | ||
+ | la və s. ilə verilir. Radial S.y.-la- | ||
+ | rından vaqon bəndləri, daxiliyanma | ||
+ | mӱhərriklərinin dayaqları, turboge- | ||
+ | neratorlar və s,-də istifadə edilir. | ||
+ | Ox S.Y. seqment seykənək yataqlardır: | ||
+ | tərpənməz və ya diyirlənən dayaq yas- | ||
+ | tıqlarından (sektorlar dəstindən du- | ||
+ | zəldilmit) və fırlanan valda seykə- | ||
+ | NəƏK diski, yaxud halqasından ibarət- | ||
+ | dir. Bunlardan turbo- və hidrogene- | ||
+ | rator dayaqlarında geni istifadə | ||
+ | edilir. S.y.-ları yaqlama rejiminə | ||
+ | gərə hidrodinamik və hid THK, TA- | ||
+ | SOZHHAMHK BƏ TaaOCTaTHK (CYPTKY İarbı | ||
+ | ət hava və ya neytral qaz odda | ||
+ | etirir) və bərk (qatı) surtku yaqlı | ||
+ | S.y.-larına ayrılır. Bax həmcinin | ||
+ | Yataq, Yataq materialları. | ||
+ | SURUİYMƏLƏR — aqırlıq TYBBƏCH- | ||
+ | nin tə"siri ilə yumpaq suxur kutlə- | ||
+ | CHHHH yamac boyu apaqıya suruitərək | ||
+ | yerini dəyiiməsi. Abraziya, eroziya, | ||
+ | amınma, suffoziya, seysmik hadisə- | ||
+ | lər və b. təbii proseslər,. həmcinin | ||
+ | Yerin geoloji pqəraitini nəzərə al- | ||
+ | madan insan tərəfindən təsərrufat | ||
+ | məqsədi ilə gerulən iplərin tə”siri. | ||
+ | nəticəsində yaranır. S., əsasən, su- | ||
+ | saxlayan (gilli) və sulu (qumlu-cın- | ||
+ | QILLI və s,) suxur laylarının ust- | ||
+ | YCTZƏ Yerlətdiyi yamaclarda p ve- | ||
+ | rir. Suxur layları yatımının yama- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 110 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | cın meyl istiqamətinə uyqun gəlmə- | ||
+ | si və ya onların həmin istiqamət- | ||
+ | də catlarla kəsilməsi S.-in inkiiia- | ||
+ | fına tə"sir edir. | ||
+ | |||
+ | S. əkin sahələrinə, sənaye muəs- | ||
+ | sisələrinə, yapayınıl məntəqələrinə | ||
+ | və s. bəyuk zərər vurur. Onlarla mu- | ||
+ | barizə etmək ucun sahilbərkitmə və | ||
+ | drenaj qurqularından istifadə olu- | ||
+ | nur, yamaclar Yerə dirək vurulması | ||
+ | və aqac əkilməsi yolu ilə bərkidilir | ||
+ | və digər itlər gərulur. Azərb.SSR- | ||
+ | də S.-lər, əsasən, Bakı ii. r-nunda, | ||
+ | Beyuk Qafqazın c. və 1/m.-iq, yamac- | ||
+ | larında yayılmıqdır. | ||
+ | |||
+ | Əd. Emelılnova E. P., Osnov- | ||
+ | nıe zakonomernosti opolznevıx propes- | ||
+ | sov, M., 1972, İsmailov T. A., Ka- | ||
+ | taloq opolznen Bolıpoqo Kavkaza, B., 1975: | ||
+ | Opolzni. İssledovanie i ukreplenie, per. | ||
+ | s anql., M., 1981, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURFƏ (Qaqua)—cucӱlərdə yumurta | ||
+ | mərhələsindən sonrakı inkipaf dev- | ||
+ | ru. S. mərhələsində cuculər inten- | ||
+ | siv qidalanır, beyuyur və vaxtapırı | ||
+ | bir necə dəfə (3—25) qabıq dəyinir: | ||
+ | bu proses onlarda cyap sayılır. Cu – | ||
+ | culərin S.-ləri mӱqtliflir. Kə- | ||
+ | pənək S.-si tırtıl adlanır. S. mər- | ||
+ | hələsi cuculərdə ən uzunmuddətli | ||
+ | və əsas czərərverməqz dəvrudur. Bir | ||
+ | cox qıllı qurdlar və molyusklar ucun | ||
+ | xarakter olan troxofora S.-si sər- | ||
+ | t uzən olur. Suda-quruda yailayan- | ||
+ | ların əksəriyyətində su, yetkin | ||
+ | heyvanlarda isə quru həyatına uyqun- | ||
+ | latppmıtndır. | ||
+ | CYCƏH (lris)—cycəHKHMHTƏDP dbəcn- | ||
+ | ləsindən coxillik bitki cinsi. Yar- | ||
+ | paqları xətvarı və ya oraqvarı olub, | ||
+ | kəkumsovlu ot bitkisidir. AR, sarı, | ||
+ | bənəviəyi və s. cicəkləri 300-dən cox | ||
+ | rəng calarına malikdir. Meyvəsi qu- | ||
+ | tucuqdur. Pimal yarımkurəsində | ||
+ | 200-dək, SSRİ-də 60, o cӱmlədən Azərb. | ||
+ | SSR-də 26 nəvu var (11 nəvu Azərb. | ||
+ | SSR ucun endemdir). Guӱrcu S.-i | ||
+ | (1. (bepsa), qəlləng S. (1. elegan- | ||
+ | tisima), Top ny S. (QT. reticulata) hə | ||
+ | s. dekorativ bitkidir. S.-dən qədim | ||
+ | zamanlardan xalq təbabətində isti- | ||
+ | fadə olunur. 9 nəvu SSRİ-nin cQır- | ||
+ | mızı kitabəına daxil edilmidir. | ||
+ | CYCƏH HAFDI, C ycəH na r—Asəpö. | ||
+ | SSR-in Zəngilan r-nunda, Bərkulpad | ||
+ | silsiləsində dar. Oxcu cayının saq | ||
+ | sahilindədir. *Hund. 1304 m. Mepə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | var. | ||
+ | CYCƏHBƏP, öarəbBəp (Alisma)— | ||
+ | susənbər fəsiləsindən coxillik bit- | ||
+ | gi cinsi. Yarpaqları tamkənarlı- | ||
+ | dır. Cicəkləri ikicinsiyyətli olub, | ||
+ | paxəli salxımda toplanmındır. Mey- | ||
+ | vəsi birtoxumludur. PPimal yarım- | ||
+ | kӱrəsinin mulayim paqlarında və | ||
+ | Avstraliyada 9—10, SSRİ-də 6, o cum- | ||
+ | lədən Azərb.SSR-də 3 novu mə"lumdur. | ||
+ | Yol S.-inin (A. ryapearo-adlasa) | ||
+ | kəkӱmsovu nipasta ilə zəngindir. S. | ||
+ | bitkisində dəripi qıcıqlandıran | ||
+ | maddə var) təzə halda heyvana vermək | ||
+ | zərərdir, qurudulduqda zəfərini iti- | ||
+ | rir. Bə”zən dekorativ bitki kimi be- | ||
+ | cərilir. | ||
+ | SİMSƏNKİMİLƏR FƏSİLƏSİ (Qq:- | ||
+ | 4aseae)—birləpəli bitkilər fəsilə- | ||
+ | si. Kəkumsovlu, soqanaqlı coxillik | ||
+ | otlar, bə”zən yarımkollardır. Yarpaq- | ||
+ | ları xətvarı və ya qılıncvarıdır. | ||
+ | Cicəkləri ikicinsiyyətlidir. Meyvə- | ||
+ | si qutucuqdur. Cənubi Afrikada və | ||
+ | erikanın tropik və subtropiklə- | ||
+ | rində 60 cinsi (1400 HƏBY), ESRİ də | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SURFƏ | ||
+ | V cinsi sa novu), o cumlədən Azərb. | ||
+ | SSR-də 3 cinsi (38 nəvu) var. 13 nevu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Azərb.SSR ucun endemdir. Əksəriy- | ||
+ | yəti (susən, zə"fəran və s. cinslərin | ||
+ | nəvləri) dekorativ bitkilərdir. | ||
+ | SUTƏMURDOV— Azərb.SSR Ləngəran | ||
+ | r-nunun Gərmətuk sovetliyində kənd. | ||
+ | R-n mərkəzindən 2 km c.-da, Lənkəran | ||
+ | ovalıqındadır. ƏH. 2985 (1985 )/.Təpə- | ||
+ | vəzcilik və caybecərmə ilə mətquldur. | ||
+ | Cay f-ki, orta məktəb, mədəniyyət | ||
+ | evi, kitabxana, ulpaq baqcası, tibb | ||
+ | məntəqəsi) me”marlıq abidələrindən | ||
+ | məscid (19 əsr) var. | | ||
+ | SUTUN—6bina konstruksiyasında yuk- | ||
+ | saxlayan :paquli dayaq. Adətən en gə- | ||
+ | siyi dairəvi olur. Dirək-tir konst- | ||
+ | ruksiyası kimi mӱxtəlif xalqların | ||
+ | me”marlıqında qədim dəvrlərdən tət- | ||
+ | biq edilən S. me”marlıq kompozisiya- | ||
+ | sının əsas elementlərindəndir. Əv- | ||
+ | vəllər S.-dan yalnız dam (həmcinin | ||
+ | mərtəbəarası) ərtukləri, sonralar isə | ||
+ | taq və gӱnbəzlər ucun də dayaq kimi | ||
+ | istifadə olunmutpdur. Klassik me"- | ||
+ | marlıq orderlərində S.-un əsas his- | ||
+ | səsi olan gevdə sadə, yaxud murəkkəb | ||
+ | əsas (baza) uzərində durur, adətən yu- | ||
+ | xarıya doqru naziklətir və kapitellə | ||
+ | tamamlanır. Qədim PTərq və antik | ||
+ | dəvr me"marlırında binaların | ||
+ | fasad (bax Peripter, Portik, Pro- | ||
+ | piley) və daxili (bax Peristil) kom- | ||
+ | pozisiyalarında geniti tətbiq edil- | ||
+ | mipdir. Karkaslı binalarda S. ona | ||
+ | səykənmin və ya birləpudirilmi— digər | ||
+ | hissələrdən (tir, rigel, ferma və s.- | ||
+ | dən) dupqən arırlırı saxlamaq ucun | ||
+ | əsas karkas elementidir. S. daii, də- | ||
+ | mir-beton, metal və aqacdan olur. Bə”- | ||
+ | zi abidələr S. :pəklində ucaldılır. | ||
+ | Bax həmcinin Rostral sutun. | ||
+ | SUTUN BAİPİYLIRI—bax Kapitel. | ||
+ | SUTUNCUQLU BALTA–sutuncuqlu | ||
+ | qazıma qurqusunun iplək orqanı: qa- | ||
+ | zıma, suxur sutununu massivdən qo- | ||
+ | partmaq və Yer səthinə olduqu kimi | ||
+ | (numunə olaraq) qaldırmaq ucundur. | ||
+ | S.b. dəstinə (bə"zən sutuncuqlu qazı- | ||
+ | ma aləti də deyilir) apaqıdakı His- | ||
+ | sələr daxildir: baltanın gӧvdəsi, | ||
+ | suxurqaldırıcı (və ya numunə boru- | ||
+ | su), baltabapyı, suxurqırıcı, əkskla- | ||
+ | panlı kecirici, suxur tutqacı və mər- | ||
+ | gəzlətdirici yivli keciricilər. Qa- | ||
+ | zımanın geoloji-texnoloji ipəran- | ||
+ | tindən, qazılacaq suxurların fizi- | ||
+ | ki-mexaniki xususiyyətlərindən, qu- | ||
+ | yunun dərinliyi və diametrindən və | ||
+ | s.-dən asılı olaraq S.b. muxtəlif | ||
+ | tiplərdə hazırlanır. SSRİ-də ge- | ||
+ | niiq yayılmıli S.b. tipləri bunlar- | ||
+ | dır: KDİM-190,5/80: e€Henpaə, 4Si- | ||
+ | lurə, eKeMöpnə, ellnyrons, AKY-3 və | ||
+ | s. Azərb.SSR-də Saatlı sahəsində | ||
+ | və Kola y.a.-nda layihə dərinliyi 15 | ||
+ | km olan quyulardakı sutuncuqlu qa- | ||
+ | zıma itlərində cMantiyak (KDM- | ||
+ | 195-215, 9/60) alətlər sistemindən is- | ||
+ | tifadə olunur. Bax həmcinin Qazı- | ||
+ | ma baltası. | | ||
+ | |||
+ | SUTUNCUQLU QAZIMA–bərk fay- | ||
+ | dalı qazıntılar kəpfiyyatında, həm- | ||
+ | cinin muhəndis-geoloji axtarın n11- | ||
+ | lərində sutuncuqlu balta komplekti | ||
+ | ilə aparılan və suxur numunəsini | ||
+ | (gerpi) quyu dibindən olduqu kimi | ||
+ | qaldırmaq ucun istifadə edilən fır- | ||
+ | lanma qazıması. S.q.-da quyudibi hal- | ||
+ | qavarı (bax Qazıma) qazılır. Qazı- | ||
+ | ma zamanı nasos vasitəsilə quyuya yu- | ||
+ | yucu məhlul (bax Gilli məhlul) vu- | ||
+ | rulur və qazılmıiy suxur quyudan cı- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xarılır (itək.). Adi qazıma qurqula- | ||
+ | rı (bax Qazıma qurrisu) ilə qazılır, | ||
+ | onların kəməyi ilə baltabaiı quyuya | ||
+ | endirilir, qaldırılır və Ya fırlan- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ..—” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | : El Di | ||
+ | mni | ||
+ | |||
+ | |||
+ | " h | ||
+ | ə “ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | m. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ——” | ||
+ | R” ə”, | ||
+ | “r | ||
+ | ii | ||
+ | |||
+ | |||
+ | aa P | ||
+ | |||
+ | |||
+ | d | ||
+ | ən | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “əzrə ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Yarar arar ara | ||
+ | |||
+ | |||
+ | alaram, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə | ||
+ | 2 | ||
+ | ə - | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “ | ||
+ | 1 ən R | ||
+ | |||
+ | |||
+ | . Acə | ||
+ | 3 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Sutuncuqlu qazımada 55 M | ||
+ | suxur nӱmunəsinin (s | ||
+ | qazılması sxemi: C I | ||
+ | 1—baltabapı: 2—su | ||
+ | xyp HYMYHƏCHM, 3—su- | ||
+ | xurqəbuledici boru: | ||
+ | 4—kecirici: 92—qa- | ||
+ | zıma boruları KƏ- | ||
+ | MƏDH. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | dırılır. Mə”dən suxurlarının sərt- | ||
+ | liyindəy və abraziv xassələrindən ası- | ||
+ | lı olaraq muxtəlif sutuncuqlu balta | ||
+ | tipləri tətbiq edilir. | ||
+ | |||
+ | SUXUR QIRIMYIQLIRI, qırı- | ||
+ | ilıq əmələgəlmə—tektonik de- | ||
+ | formasiya nəticəsində layların əzi- | ||
+ | lərək qırıtnıq əmələ gətirməsi pro- | ||
+ | sesi. S.q. morfoloji əlamətlərinə | ||
+ | gərə tam və ya xətti (qolomorf), fa- | ||
+ | siləli (idiomorf) və aralıq tipli | ||
+ | olur. Qam və ya xətti qırı- | ||
+ | ipqıqlıq uzun dar antiklinal və | ||
+ | singlinallardan, fasiləli qı- | ||
+ | rıpıqlıq, əsasən, muxtəlif for- | ||
+ | malı antiklinallardan (gunbəz, qey- | ||
+ | ri-duzgun cizgili qalxım və s.), | ||
+ | aralıq tipli qırıpıq- | ||
+ | lıq csandıqə formalı antiklinal- | ||
+ | ların novpəkilli sinklinallarla | ||
+ | nəvbələmməsindən ibarətdir. Kine- | ||
+ | matik əmələgəlmə iməraitinə gerə qay- | ||
+ | ma, basılma, umumi əzilmə və dərin- | ||
+ | lik (yaxud nətaimsrfogen) S.q.-na bə- | ||
+ | lunur. Qayma S.q. qədim metamor- | ||
+ | fik bunevrənin ayrı-ayrı enmin və | ||
+ | qalxmınl qaymaları uzərində cəkmə | ||
+ | ortuk suxurlarının əzilməsi zama- | ||
+ | nı əmələ gəlir: platformalara və | ||
+ | geosinglinalların kənarlarına xas- | ||
+ | dır. Basılma S.q. dərin batma | ||
+ | iəraitində az sıxlıqlı (məs., xun | ||
+ | Və ya yuksək plastiklikli (məs., gil | ||
+ | laylar dəstəsində materialın bir yer- | ||
+ | dən sıxılaraq digər yerlərə basıl- | ||
+ | ması ilə əmələ gəlir: geosinglinal- | ||
+ | lara (əsasən, ən cəgəklərə) və platfor- | ||
+ | maların ən dərin ayilmit hissələ- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | rinə xasdır. Umumi əzilmə | ||
+ | S.q. laylara paralel sıxılmanın, | ||
+ | dərinlik (yaxud metamorfogen) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | S.q. (muxtəlif dərəcəli, formalı və | ||
+ | istiqamətli qırıpıqlardan ibarət- | ||
+ | dir) suxurların axım ipəraitində | ||
+ | həcmi quvvələrin tə"siri altında | ||
+ | Əmələ gəlir: yalnız geosinklinal sa- | ||
+ | hələr ucun xarakterikdir. Qırınıq- | ||
+ | lıq deformasiyaları faydalı qazın- | ||
+ | tıların konsentrasiyasına və yatım | ||
+ | xarakterinə tə”sir gestərdiyindən | ||
+ | |||
+ | .Q.-NIN eyrənilməsinin nəzəri və | ||
+ | praktiki əhəmiyyəti var. “T.- | ||
+ | nın eyrənilməsinin MYyacırp M€TO/- | ||
+ | larından biri tektonik modelləi- | ||
+ | dirmədir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | "əxxmxmxxxmımmmı1mımtnsnmn———x————————a————o———x——n——————. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUXUR ƏMƏLƏGƏTİRƏN MİNRE- | ||
+ | RALLAR—suxurun tərkibinə daimi | ||
+ | zəruri komponent kimi daxil olan | ||
+ | minerallar. Əsasən, silikatlar, alu- | ||
+ | mosilikatlar, karbonatlar və c- | ||
+ | fatlardan nbarətdir. Hər genetik | ||
+ | şuxur qrupunun əzunə məxsus S.ə.m.-ı | ||
+ | olur. Maqmatik suxurlar ucun kvars, | ||
+ | cəl ipatları, piroksenlər, amfibol- | ||
+ | lar, mikalar və s., cekmə suxurlar | ||
+ | ucun kalsit, dolomit, gil mineralla- | ||
+ | rı, xalsedon və s., metamorfik suxur- | ||
+ | lar ucun, adətən, silikatlar, Həmci- | ||
+ | nin disten, andaluzit, kordiyerit, | ||
+ | xlorit, serpentin və s. xarakterikdir. | ||
+ | SXXURLAR—mineraloji və kimyə- | ||
+ | BH tərkibi qismən sabit mineralla- | ||
+ | rın təbii aqreqatları. Yer qabıqı- | ||
+ | nı təpkil edən mustəqil gutlələr | ||
+ | əmələ gətirir. S.-ın strukturu və | ||
+ | teksturu mineral dənələrinin for- | ||
+ | ması, əlcusu və qarpılıqlı yerləi- | ||
+ | məsindən asılıdır. S. məntəyinə KƏ- | ||
+ | rə 3 qrupa ayrılır: maqmatik (pus- | ||
+ | gurmə), cəkmə və metamorfik. Yer qa- | ||
+ | bıqı həcminin 9096 -ini maqmatik | ||
+ | və metamorfik, 1096-ini cəkmə S. təp- | ||
+ | kil edir. Lakin Yer səthi sahəsinin | ||
+ | 75296-i cəkmə S.-dır. | ||
+ | |||
+ | Maqmatik suxurlar maqmanın so- | ||
+ | Yumasından əmələ gəlir. Onların | ||
+ | əsas suxur əmələ gətirici mineral- | ||
+ | ları alumosilikatlar və silikatlar- | ||
+ | dır (cel ipatı, kvars, mika və s.). | ||
+ | Maqmatik S. silisium turpusu ilə | ||
+ | zəngin olur: 51O,-in miqdarına gə- | ||
+ | pə turt (51O,—6596-dən cox), orta | ||
+ | (55—6596 ) və əsasi (55926-dən az) .. | ||
+ | xurlara bəlunur. Ultraturtp (SİiÖ, | ||
+ | ilə cox zəngin), ultraəsasi (təoki- | ||
+ | bində coxlu MrO, 4596-dən az 5(O, | ||
+ | iptirak edir) və qələvi (qələvi me- | ||
+ | tallarla zəngin) S. da mə”lumdur. | ||
+ | Cəkmə suxurlar dəniz və kontinental | ||
+ | cəkuntulərin Yer səthində və onun ya- | ||
+ | xınlıqında nisbətən apaqı temp-r | ||
+ | və təzyiq iyəraitində dəyipqməsi nəti- | ||
+ | cəsində əmələ gəlir, uc əsas genetik | ||
+ | qrupa bəlunur: qırıntı S. (brekci- | ||
+ | ya, konqlomerat, qum, alevrit), gil- | ||
+ | li S., hemogen, biohemogen və orqa- | ||
+ | nogen S. Cəkmə S.-ın kimyəvi tərki- | ||
+ | bi maqmatik S.-a nisbətən daha yuk- | ||
+ | sək diferensiasiyaya malik olması, | ||
+ | suxur əmələ gətirən komponentlərin | ||
+ | miqdarının geniipy diapazonda də- | ||
+ | yipməsi, suyun, karbon qazının, Y3- | ||
+ | vi karbonun coxluqu və s. ilə fərq- | ||
+ | lənir. Metamorfik suxurlar | ||
+ | qabıqında cəkmə və maqmatik Ü.-biH | ||
+ | dəyintməsi (metamorfizmi) HƏTHHƏCHH- | ||
+ | də əmələ gəlir. Metamorfik S.-ın | ||
+ | tərkibi ana cəkmə və ya maqmatik S.- | ||
+ | ın tərkibinə yaxın olur, lakin on- | ||
+ | larda yenidənkristallama və ya me- | ||
+ | tasomatoz prosesində coxlu filiz | ||
+ | elementləri toplapqaraq filiz yataq- | ||
+ | ları əmələ gətirə bilər. Muasir mə - | ||
+ | nada 4S.ə terminini ilk dəfə 1798 | ||
+ | ildə rus mineraloqu və kimyacısı | ||
+ | Vu s 2930 KULTYTMATIRSIN | ||
+ | SUXURLARIN ARALANM SI—su- | ||
+ | xurların təbii və ya sun i parcalan- | ||
+ | masından əmələ gələn blok, qayma və | ||
+ | qırıntıların xarakterik formaları. | ||
+ | Aralanma cekmə suxurlarda, əsasən, | ||
+ | litogenez prosesində, həmcinin suxur- | ||
+ | ların apınması və deformasiyası za- | ||
+ | manı əmələ gələn catlarla, kk | ||
+ | suxurlarda lavanın və intruzi i | ||
+ | nən o iyikcə və sıxlaqiması ilə, | ||
+ | metamorfik suxurlarda suxurların | ||
+ | deformasiyası ilə əlaqədar Yaranır)| | ||
+ | |||
+ | |||
+ | er. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUXURLARIN TEKSTURU | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dӱzbucaq, kub, paralelepiped, levhə, | ||
+ | prizma, sutun, kӱrə, detpəkiəkilli, | ||
+ | tilli və s. formalarda olur. | ||
+ | |||
+ | SUXURLARIN YATIMI–Yer qa- | ||
+ | bıqında suxurların forması və fə- | ||
+ | zada vəziyyəti. Cekmə. və metamorfik | ||
+ | suxurlar, adətən, təqr. paralel səth- | ||
+ | lərlə hududlanan təbəqə və ya lay 1pək- | ||
+ | lində yatır. Cəkmə suxurlar pozulma- | ||
+ | MbiHi ilk yatımda, əsasən, horizontal | ||
+ | yerlətir. Pozulmanın xarakterindən | ||
+ | asılı olaraq S.y. Z əsas qrupa ayrı- | ||
+ | lır: qırıpıqlıq, yaxud plikativ (lay- | ||
+ | ların tamlıqı pozulmur), qırılma, | ||
+ | yaxud dizunktiv (laylar qırılır) və | ||
+ | əvvəlcə əmələ gəlmipt suxur qatları- | ||
+ | na maqmatik kutlə, yaxud yuksəkplas- | ||
+ | tikli suxurun (duz, gips) girməsi ilə | ||
+ | əlaqədar pozulma formaları. Muxtə- | ||
+ | lif yailı təbəqələr kompleksində | ||
+ | S.y.-nda iki əsas nəv ayrılır: uyqun | ||
+ | yatım və qeyri-uyeun yatım. Ayrı-ay- | ||
+ | rı layların fəzada vəziyyəti layların | ||
+ | yatım elementləri ilə muəyyən edilir. | ||
+ | Maqmatik suxurlar ərtuk, axım, gun- | ||
+ | bəz, batolit, lakkolit, mHTOK, damar, | ||
+ | dayka və s. əmələ gətirir. S.Y.-na aid | ||
+ | məsələləri struktur geologiya eyrə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nir. | ||
+ | CYXYPHAPbIH LAYLANMASI — | ||
+ | suxurların mineraloji tərkibi, | ||
+ | rəngi və s. əlamətlərinə gerə fərq- | ||
+ | lənən ayrı-ayrı laylardan rənin | ||
+ | olunması. Cəkmə və vulkanogen-cek- | ||
+ | mə sӱxurların coxuna xasdır. Ce- | ||
+ | kuntu əmələgəlmə mӱhitinin dinami- | ||
+ | gn və fiziki-kimyəvi ptəraitinin | ||
+ | dəyitilməsi ilə əlaqədar, yaxud cek- | ||
+ | mə maternalın qeyri-bərabər gətiril- | ||
+ | məsi nəticəsində əmələ gəlir. S.l, | ||
+ | suxur qatlarının laylanması və su- | ||
+ | xurun lay daxilində laylanmasına | ||
+ | ayrılır, layların qalınlıqrına, on- | ||
+ | lar arasındakı sərhədlərin xassələ- | ||
+ | rinə, layların əlaqələrinə, ardıcıl- | ||
+ | lıqına və s.-yə gərə təsnif edilir. | ||
+ | SUXURLARIN METAMORFİZM | ||
+ | (yun. teqatoqrhbota1:—cevrilməyə mə”- | ||
+ | uz qalıram, pəklimi dəyitirəm)— | ||
+ | ə qabıqı və mantiyada suxurların | ||
+ | qurulupunun, teksturunun, mineralo- | ||
+ | jni və kimyəvi tərkibinin dərinlik | ||
+ | fluidləri, temp-r və təzyiqin tə”siri | ||
+ | ilə xeyli dərəcədə dəyinməsi. 4S,.m.ə | ||
+ | terminini 1883 ildə ingilis geoloqu | ||
+ | C. Layel imlətmildir. S.m. suxurlar | ||
+ | ərimədən kristal halında tektopik | ||
+ | dislokasiyalarla, bə"zən maqmatik | ||
+ | gutlənin qalxması ilə əlaqədar bail | ||
+ | verir. Dislogasiyalar Yerin dərin | ||
+ | zonalarına Yayılaraq qalxan fluid | ||
+ | axınlarının əmələ gəlməsinə və temp- | ||
+ | run yӱksəlməsinə təgan verir, maqma- | ||
+ | tizmi, S.m.-ni inkitpaf etdirir, en- | ||
+ | dogen yataqları əmələ gətirir. Me- | ||
+ | tamorfik suxurların mineraloji | ||
+ | tərkibini tə yin edən S.m. amilləri | ||
+ | temp-r, təzyiq və bə”zən fluidlərin | ||
+ | tərxibinə dəxil olan qazların (N,O | ||
+ | N,, SO,, SO, SN,, N,5, S1,, E, və s.) | ||
+ | kimyəvi potensialıdır. S.m yalnız | ||
+ | ucucu komponentlərin (N,O, SO,, O,) | ||
+ | miqdarının dəyitilməsilə gedirsə | ||
+ | izokimyəvi, digər komponentlərin | ||
+ | (KuyO, Ma,O, SaO və s.) miqdarının | ||
+ | dəyitməsilə əlaqədardırsa allokimyə- | ||
+ | vi adlanır. S.m. suxurların bəyuk | ||
+ | həcmini (regional metamorfizm)əha- | ||
+ | tə edir, yaxud məhdud (puskurmə su- | ||
+ | xurlarla kontaktına aiddirsə—kon- | ||
+ | takt metamorfizm, yarıqlara aiddir- | ||
+ | sə—yarıqyanı metamorfizm adlanır) | ||
+ | olur. S.m.-ndən, xususilə kontakt me- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 111 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | tamorfizmdən coxlu filiz yataqları | ||
+ | əmələ əə | | ||
+ | SUXURLARIN MƏSAMƏLİLİYİ— | ||
+ | suxurlardakı bopluqların məcmusu. | ||
+ | S.m.-nin miqdarı butun məsamələr | ||
+ | həcminin suxurun umumi Həcminə | ||
+ | olan nisbətilə ifadə edilir. Suxur- | ||
+ | lardakı məsamələr əlcusunə gərə sub- | ||
+ | kapillyar (0,2 mk-dan kicik), kapill- | ||
+ | Yar (0,2—100 mk) və yuksək kapillyar | ||
+ | (100 mk-dan beyuk) olur. Neft geolo- | ||
+ | giyasında S.m. 2 yerə ayrılır: ef- | ||
+ | fektiv (neft və qazla tutulmuii mə- | ||
+ | samələrin məcmusu) və dinamiki (MYƏİ- | ||
+ | yən təzyiq və temp-rda maye və ya qazın | ||
+ | Hərəkət edə bildiyi məsamələrin həc- | ||
+ | mi). Məsaməlik torpaqda və kəvrək | ||
+ | suxurlarda (qum, gil və s.) daha yuk- | ||
+ | sək (60—80946 və daha cox) olur. S.m.- | ||
+ | nin əyrənilməsi nəticələrindən fay- | ||
+ | dalı qazıntı isi neft və qaz) eh- | ||
+ | tiyatlarının hesablanmasında, on- | ||
+ | ların iplənilmə texnologiyasının | ||
+ | secilməsində və s. istifadə edilir. | ||
+ | SUXURLARIN NƏM TUTUMU | ||
+ | suxurların muəyyən miqdar suyu udmaq | ||
+ | və əzundə saxlamaq qabiliyyəti. Nəm | ||
+ | tutumu əmsalı ilə xarakterizə olu- | ||
+ | nur. S.n.t. maks. hiqroskopik (su- | ||
+ | xurun buxarla doymutit havadan al- | ||
+ | dıqRı maks. suyun miqdarı), maks. mo- | ||
+ | lekulyar (suxur hissəciklərindəki : | ||
+ | hiqroskopik və pərdə sularının maks. | ||
+ | miqdarı), kapillyar (kapillyar su- | ||
+ | xurlarda və hissəciklərin ətrafın- | ||
+ | da molekulyar quvvələrin saxladı- | ||
+ | I suyun miqdarı), tam (su ilə tam | ||
+ | doymup suxurdakı suyun maks. miqda- | ||
+ | rı) olur. Suxurlar su saxlayan (gil, | ||
+ | torf, lil və s.), zəif su saxlayan (mer- | ||
+ | gel, tabapir, gilli qum və s.) və su | ||
+ | saxlamayan suxurlara (cınqıl, ca- | ||
+ | qıl, iri dənəli qum və s.) bəlunur. | ||
+ | SUXURLARIN STRUKTURU—su- | ||
+ | xurun mineral dənələrinin əlcusu | ||
+ | və formasından, kristallatma dərə- | ||
+ | cəsindən, kristalların əz araların- | ||
+ | da və pqupə ilə birləmmə usulundan | ||
+ | və s, asılı olan əlamətlərinin məc- | ||
+ | musu. Strukturun morfoloji vahidi | ||
+ | mineral dənəsidir. S.s. onların mən- | ||
+ | ipəyi ilə sıx əlaqədar olur. | ||
+ | SUXURLARIN SӰKECİRİCİLİ- | ||
+ | Yİ—suxurların sukecirmə qabiliyyə- | ||
+ | ti, suxurlardakı məsamə və catların | ||
+ | əlcusu, miqdarı və xarakterindən ası- | ||
+ | lıdır. Suyu yaxtı gecirən suxurla- | ||
+ | ra iri dənəli qum, cınqıl, caqıl, | ||
+ | kecirməyənlərə isə gil, catsız meta- | ||
+ | morfik, kristallik və sıx cekmə su- | ||
+ | xurlar daxildir. S.s. suxurun vahid | ||
+ | en gəsiyi sahəsindən suzulən suyun | ||
+ | miqdarına bərabər olan suzulmə əm- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | salına g m təyin edilə bilər. Bu | ||
+ | asılılıq irsi formulası ilə ifadə | ||
+ | edilir: 0=kQ, 0—suzulmə sur"ətiy g— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | suzulmə əmsalı: 1—təzyiq qradiyenti | ||
+ | (hidrostatik təzyiqlər fərqinin (1) | ||
+ | suzulmə yolunun uz.-na (2) olan nis- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bətinə bərabərdir ( rı. Təzyiq qra- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | diyenti vahidə bərabər olduqda suzul- | ||
+ | mə sur"əti suzulmə əmsalı ilə eyni- | ||
+ | ləpir (o=g). S.s. həmcinin sugecir- | ||
+ | MƏ və pyezogecirmə əmsalları ilə | ||
+ | ifadə edilə bilər. S.s. su təchizatı | ||
+ | məqsədi ilə yeraltı suların axtarı- | ||
+ | izyı və kətfində, hidrotexniki qurqu- | ||
+ | ların quraidırılmasında, muxtəlif | ||
+ | tipli yeraltı suların istismarında | ||
+ | və s, istifadə edilir. | ||
+ | |||
+ | SUXURLARIN TEKSTURU (lat. | ||
+ | Sex(iqa—toxuma, qurului)—suxur qu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 112 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUHEYLİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rulutunun onun tərkib hissələrinin | ||
+ | istiqaməti, nisbi yerləpməsi və pay- | ||
+ | laimasından asılı olan əlamətləri- | ||
+ | nin məcmusu. S.t.-nun mineraloji va- | ||
+ | hidi mineral aqreqatdır. Məs., mas- | ||
+ | CHB tekstur, pistvarı tekstur və s. | ||
+ | SMHEYLİ (əsl familiyası Əli- | ||
+ | yev) Ələkbər Fərəculla oqlu (1879, | ||
+ | Bakı—26.2.1927, Bakı)— Azərb. akt- | ||
+ | yoru. Səhnə fəaliyyətinə 1906 ildə | ||
+ | Bakıda həvəskar dram truppasında | ||
+ | balilamıtddır. dram əsərlərində, | ||
+ | opera və musiqili komediyalarda oy- | ||
+ | namın, bir sıra tamatalarda qadın | ||
+ | olları ifa etmiitdir. Rolları: | ||
+ | afizə (4“Pəri Yazın Ə, B. Haqver- | ||
+ | diyev), Cahan xala, hamamcı (c“Artın | ||
+ | mal alanə, 4O. olmasın, bu olsunı, | ||
+ | U. Hacıbəysv), Hurzad (“Evliykən su- | ||
+ | bayı, Z. Hacıbəyov), Suleyman papa | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (“Akif bəyə, Namiq Kamal), Hacı | ||
+ | Həsən (*Əlulərə, C. Məmməlquluza- | ||
+ | də) və s. S. Bakı Azad Təmqid-Təblak | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Teatrının təpkilində fəal ipiti- | ||
+ | rak etmiit, teatrın aktyoru və rejis- | ||
+ | sӧru olmutidur: burada FOrada elə, | ||
+ | burada belək (M. A. Əliyev), 4cİnqi- | ||
+ | lab pqərarələriz, “Sabirin məhkəmə- | ||
+ | si? (H. Abbasov) və s. əsərləri tama- | ||
+ | paya əə. | ||
+ | SUHRƏVƏRD, Suhravərd--Cə- | ||
+ | nubi Azərb.-da orta əsr yattayıt mən- | ||
+ | təqəsi, pəhər. Zəncan yaxınlıqında, | ||
+ | Həmədana gedən yolun uzərində yer- | ||
+ | ləpirdi. Həmdullah Qəzvininin mə"- | ||
+ | lumatına gərə 14 əsrdə xarabalıqa | ||
+ | cevrilmitidi. Ehtimal ki, monqol hu- | ||
+ | cumları zamanı daqıdılmındır. | ||
+ | SUHRƏVƏRDİ Əbunnəcib Əbdulqa- | ||
+ | hir ibn Abdulla (1097, Suhrəvərd—8. | ||
+ | 1168, Baqdad)— Azərb. mutəfəkkiri, | ||
+ | sufiliyin gerkəmli numayəndəsi. Bar- | ||
+ | dadda Nizammiyyə mədrəsəsində təh- | ||
+ | sil almıtdır. Həmin mədrəsədə dərs | ||
+ | demiti və bir muddət (26.05.1150—62) | ||
+ | ona balpcılıq etmipdir. S.-nin Dəc- | ||
+ | lə sahilində ribat və mədrəsəsi var- | ||
+ | mıpt. S. FTəsəvvufə dair muridlərin | ||
+ | əxlaqıq (FAbad əl-muridin fi-t-tə- | ||
+ | səvvufə), *Cıraqların qəribəsi (4Qə- | ||
+ | rib əl-məsabi “ və b. traktatların | ||
+ | mçəllifidir. S. sufiliyin mə"tədil | ||
+ | qoluna mənsub olmutdur. Onun fik- | ||
+ | rincə, təsəvvuf ipəriətdən bailayıb, | ||
+ | təriqətdən gecərək, həqiqətdə sona ye- | ||
+ | tir. Birinci mərhələ elm, ikinci | ||
+ | mərhələ əməl, ucuncu mərhələ isə ila- | ||
+ | hi vergi ilə səciyyələnir. | ||
+ | |||
+ | Ədə Məmmədov Z. C., XPT əsr- | ||
+ | də yatpamıtp bə"zi Azərbaycan muӱtəfək- | ||
+ | girləri. Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, | ||
+ | fəlsəfə və huquq seriyası, Ab 3, 1968, y e= | ||
+ | nə onun, Azərbaycanda X1—XP11 əsr- | ||
+ | lərdə fəlsəfi fikir, B., 1978: | ||
+ | sə Lə s vəli cüzi də | ||
+ | |||
+ | AIFFE ə al | ||
+ | |||
+ | SUHRƏVƏRDİ Əbulfutuh Yəhya ibn | ||
+ | Həbəpt (1154, Suhrəvərd—1191, Hə- | ||
+ | ləbu—Azərb. filosofu, jiraqiliyin | ||
+ | banisi, iair. İlk təhsilini Mara- | ||
+ | qada almıiy, İsfahan, Diyarbəkr, - | ||
+ | Konya və s. ipəhərlərdə yappamıtdır. | ||
+ | |||
+ | *-NİN peripatetizm, sufilik və i11- | ||
+ | raqiliyə həsr edilmi təqr. 50 əsəri | ||
+ | məqlumdur. F*Qısa risalələrg (cət- | ||
+ | Təlvihatı), “Həqiqətə dair baxıtları | ||
+ | (cəl-Ləməhat fi-l-həqaiqə), “Qarlpı- | ||
+ | Ya qoyulmuti məsələlərə, cəl-Mutarə- | ||
+ | hatə) və b. kitablarında məntiq, me- | ||
+ | tafizika və təbiyyat məsələləri 1Pərq | ||
+ | peripatetizmi məvqeyindən araqpdı- | ||
+ | rılmıtdır. S, Aristotelin tə"li- | ||
+ | minə yaradıcı yanaqparaq, fəlsəfi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kateqoriyaların yeni təsnifatını ver- | ||
+ | mipdir. O, substansiya, gəmiyyət, gey- | ||
+ | fiyyət, nisbət və Hərəkətə mustəqil | ||
+ | Kateqoriyalar kimi baxmıkt, zaman, | ||
+ | məkan, maligiyyət, vəziyyət, tə”sir və | ||
+ | tə”sirlənmə kateqoriyalarını isə nis- | ||
+ | bət kateqoriyası tərkibinə daxil et- | ||
+ | mipdir. | ||
+ | |||
+ | “Cəbrayıl qanadlarının avazıq | ||
+ | (“Lvaz-e pər-e Cəbrail), “Qızrqın əqlə | ||
+ | (“Əql-e sorxə), “Bir gun sufi camaat- | ||
+ | la birlikdək (cRuzi ba camaat-e su- | ||
+ | fiyanə), *Epqip həqiqəti, yaxud attiq- | ||
+ | lərin munisik (chəqiqət əl-iiq, ya mu- | ||
+ | NİS əluippaqtj) və s. traktatları su- | ||
+ | |||
+ | i ədəbiyyatının səciyyəvi HYMYHƏ- | ||
+ | lərindəndir. | ||
+ | |||
+ | S. Fİiqıq hekayələrik (4 Heyakil | ||
+ | ƏH-Hypə), “İpqraq hikməti (4 Hikmət | ||
+ | əl-ipraq), -İpıqa dair traktate (4*Ri- | ||
+ | sale-yi pərtov-paməg) və kitabla- | ||
+ | rında orijinal bir tə”lim olan i1- | ||
+ | raqiliyin əsaslarını ipləyib hazır- | ||
+ | lamıpdır. İpraqiliyə gərə butun | ||
+ | məvcudat mutləq vahid ipıqdan emana- | ||
+ | siya yolu ilə meydana cıxmın ipıq- | ||
+ | lardan və onların gəlgələrindən iba- | ||
+ | rətdir. İiiraqiliyin ontologiyası | ||
+ | ippıq və qaranlıqın ikilik sistemi- | ||
+ | nə əsaslanır. Bu spesifik xususiyyət | ||
+ | zəəduitiliyin tə"siri altında for- | ||
+ | malapmıtndır. Lakin Qədim ərq | ||
+ | dini-fəlsəfi fikrindən fərqli ola- | ||
+ | raq, S.-nin tə”limində qaranlıq (gəl- | ||
+ | gə) ipıqa nisbətən məvcuddur. | ||
+ | |||
+ | . İctimai bərabərlik ideyası | ||
+ | təbliq edir, lakin feodal zulmunun | ||
+ | həkm surduyu devrdə bunun “mumkun | ||
+ | olmadıqını anlayır, Həqiqi xotibəxt- | ||
+ | liyə ipıqlar aləmində yetipiləcə- | ||
+ | yinə ӱmid bəsləyirdi. S. islam ideo- | ||
+ | loqlarının tə”qibinə mə”ruz qalmıpq, | ||
+ | DİNSİZLİK və etiqad pozqunluqu us- | ||
+ | tundə təqsirləndirilib, 37 yapında | ||
+ | e”dam edilmindir (O cƏldurulmuti | ||
+ | filosofə adı ilə məiyhurdur). ə | ||
+ | nin zəngin irsi ipraqilik fəlsəfə- | ||
+ | sinin əsaslarını eyrənməkdən əlavə, | ||
+ | peripatetizm və sufizm məsələlərinin | ||
+ | tədqiqi ucun də qiymətli mənbədir. | ||
+ | Onun əsərləri PTəmsəddin PTəhrəzuri | ||
+ | (?—1250), İbn Kəmmunə (13 "ə Tyr- | ||
+ | bəddin PYirazm (1236—1311), Vədud | ||
+ | Təbrizi (7—1524), Sədrəddin P/irazi | ||
+ | (?7—1640) və mӱsəlman PTərqi əlkələ- | ||
+ | rinin baiqa filosofları ucun ər- | ||
+ | nək olmutdur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ər. ə v Mənon ə PDihabun, | ||
+ | din Yəhya əvərlinin fəlsəfi me p- | ||
+ | ləri, Azərb SSR EA əsərləri (tarix, | ||
+ | fəlsəfə və huquq seriyası), X 2, 1969: | ||
+ | yenə onun, İihabəddin Yəhya Suhrə - | ||
+ | vərdinin həyat yolu, yeni orada, Xr 3, 1974: | ||
+ | yenə onun, Azərbaycanda X1—Xİ1 əsr- | ||
+ | lərdə fəlsəfi fikir, B., 1978, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SUHRƏVƏRDİ Huseyn PPahid (1893, | ||
+ | Benqaliya, Midnapur—5.12.1963, Li- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | van, Beyrut)—Pakistan siyasi və dəv- yay | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lət xadimi. İxtisasca huquqiqunas | ||
+ | idi. Xilafət Hərəkatında miptirak | ||
+ | etmitidir. 1950 ilin martında Xalq | ||
+ | Musəlman Cəmiyyətinə (sonralar Xalq | ||
+ | Cəmi yyana bapcılıq etmtin, 1956—57 | ||
+ | illərdə Pakistanın alu paziri ol- | ||
+ | mutdur. 1958 il cevrilipindən son- | ||
+ | ra S.-Yə siyasi fəaliyyət qadaqan edil- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mipdi. | | ||
+ | |||
+ | SUHRƏVƏRDİ P/ihabəddin Əbuh əfs | ||
+ | Əmər ibn Məhəmməd(1145, Suhrəvərd— | ||
+ | 1234, Baqdad)— Azərbaycan mutəfəkki- | ||
+ | ri, gergəmli sufi. Fiqh, təsəvvӱf, | ||
+ | dil, ədəbiyyat və s. elmləri əmisi | ||
+ | Əbunnəcib Suhrəvərdidən və 6. əyrən- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mipdir. Baqdadda bap PTeyx rutbəsini | ||
+ | tutan xilafətin ictimai-siyasi | ||
+ | həyatında fəal iptirak etmipdir, | ||
+ | S.-nin əsərlərində sufilərin əxlaq | ||
+ | normalarının, mə”nəvi keyfiyyətləri- | ||
+ | nin, davranıql qaydalarının mufəs- | ||
+ | səl pərhi verilmitdir. Sufiliyin | ||
+ | monoteist sistemini Yaratmıil, sufi- | ||
+ | lərin psixologiyasını, ruha dair | ||
+ | baxıtilarını umumilətdirmidir. | ||
+ | S.-yə gerə insan mə”nəviyyatını kamil- | ||
+ | ləidirdikdə haqqa (Allaha) yaxınla- | ||
+ | ilır. S, təsəvvufdə insan ilə Alla- | ||
+ | Hın vəhdətini, eyniyyətini qəbul edən | ||
+ | panteist baxhıinları rədd etmipdir. | ||
+ | S.-nin *İman nəsihətlərinin intası | ||
+ | və yunan qəbahətlərinin ifilasız | ||
+ | (“Rətif ən-nəsaih əlimaniyyə və kəpf | ||
+ | əl-fədaih əl-yunaniyyəə) kitabında | ||
+ | peripatetik fəlsəfə tənqid olunmuii- | ||
+ | dur. S. Aristotelə və PTərqdə onun | ||
+ | davamcılarına qarpqı cıxmhıpdır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədə Məmmədov Z. C., Əbuhəfs | ||
+ | CyhpənəpnuHuH “həyatı və əsərlərinə dair, | ||
+ | Azərb.SSR EA Xəbərləri (tarix, fəlsə- | ||
+ | fə və huquq seriyası), ə 1, 1974: yenə | ||
+ | onun, Azərbaycanda XT—XN1 əsrlərdə | ||
+ | fəlsəfi fikir, B., 1978. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SFAKS (,54-) — Tunisdə izəhər. | ||
+ | Sfaks vil.-nin sənaye-nəql. və inz.M. | ||
+ | Qabes kerfəzi sahilində psrt. D.Y. | ||
+ | st. Aeroport. Əh. 171,5 min (1975). | ||
+ | Toxuculuq, kimya, metal e”malı, yeyin- | ||
+ | ti, dəri-ayaqqabı sənayesi muəssisəa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ləri, İES, me"marlıq abidələri, ar- | ||
+ | xeoloji muzey var. 9 əsrdə salın- | ||
+ | mıpipdır. | ||
+ | |||
+ | SFALERİT (yun. phalerös—eypyın- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kən, aldadıcı)—sulfidlər sinfinə | ||
+ | aid mineral. Kimyəvi tərkibi 25, | ||
+ | Fe, Mn, Sa, S4, So və s. qatıptıqla- | ||
+ | rı olur. Kubik sinqoniyada kristal- | ||
+ | lalpır. 2p5-in heksaqonal modifika- | ||
+ | siyası vursit adlanır. tetraedr | ||
+ | və dodegkaedr formalı kristallar, də- | ||
+ | nəli aqreqatlar əmələ gətirir. Rəng- | ||
+ | siz, qonur, sarı, qara və s. olur. Al- | ||
+ | maz parıltılıdır. Sərtliyi 4.5—4, | ||
+ | sıxlıqı 3900—4100 kəym?. S., əsasən | ||
+ | hidrotermal və cekmə yataqlarda əmə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lə gəlir. Muhum 2p (tərkibinin | ||
+ | 67,126-i) filizidir. Azərb.SSR-də | ||
+ | DQMV-də, Balakən, Gədəbəy, Daijkə- | ||
+ | sən və s. r-nlarda var. | ||
+ | |||
+ | “SFATӰL SERİ, (C“Əlkə iqurasız) | ||
+ | — Bessarabiyada millətci burjua- | ||
+ | mӱlkədar əksinqilabi orqanı (1917, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | noyabr—1918, noyabr). C məqsədi | ||
+ | Bessarabiyada Sovetlərin hakimiyyə- | ||
+ | tipi yıxmaq, burjua-mӱlkədar qurulu- | ||
+ | punu saxlamaq idi. 1917 ilin deka- | ||
+ | brında Bessarabiyanı c Mollaviya xalq | ||
+ | resp.-sıq e"lap etmitidi. 4S.S.ə9-nin | ||
+ | KƏMƏK ucun Qərb dəvlətlərinə mura- | ||
+ | ciətindən sonra Antantanın yardımı | ||
+ | ilə Rumıniya qopunları Bessarabi- | ||
+ | aya soxuldu. 1918 il noyabrın 27-də | ||
+ | (dekabrın 10-da) 4S.s.ə-nin tərkibi- | ||
+ | NİN cəmi 2596-nin iptirak etdiyi nc- | ||
+ | lasda Bessarabiyanın Rumıniyaya bir- | ||
+ | ləpməsi haqqında qərar qəbul olundu. | ||
+ | Rumıniya kralının dekreti ilə 4S.s.ə | ||
+ | buraxıldı. Sovet hekuməti rəs | ||
+ | biyanın ilhaq olunması faktını hec | ||
+ | vaxt qəbul etməmiidir. | ||
+ | |||
+ | Kr hən termininin sino- | ||
+ | SFERA (yun. erhaqqa—kurə)—1) qa- | ||
+ | palı səth. 2) Fəaliy yət ti hər | ||
+ | hansı peyin yayılma həddi. 3) PPərant, | ||
+ | ictiman muhit. Azərb, dilində olan | ||
+ | ədəbiyyatlarda cox zaman S, mə"nasın- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kk —ö7xxx——-—n.əa axcn————ı—n-....——————————c | ||
+ | |||
+ | |||
+ | da csahəə sozu iplədilir (məs, | ||
+ | sal şahəsi, xidmət sahəsi). | ||
+ | |||
+ | SFERA—verilmiiq fəza HƏTTƏCMHnƏH | ||
+ | (mərkəzdən) bərabər uzaqlıqda olan | ||
+ | nəqtələr coxluqu. Mərkəzlə S.-nın | ||
+ | hər hansı nəqtəsini birlətdirən par- | ||
+ | caya onun radiusu (K) deyilir. Səthi | ||
+ | 5=4lN” dusturu ilə hesablanır. S.- | ||
+ | NIN tənliyi duzbucaqlı koordinat | ||
+ | sistemində (x—a)?-- (u—b)24-(2—su= | ||
+ | =? iəklindədir (a, I, s sfera mər- | ||
+ | KƏZİNİN koordinatlarıdır). Mərkəzi | ||
+ | koordinat batlanqıcında olan S. tən- | ||
+ | liyi x?-- 24-22= 2 pəklindədir (bax | ||
+ | Sferik triqonometriya). | | ||
+ | |||
+ | SFERİK ABERRASİYA—linza sət- | ||
+ | hinin sferikliyi ilə əlaqədar yara- | ||
+ | nan qusur. Bu qusurun optik sistemlə- | ||
+ | rin hazırlanması zamanı yarana bi- | ||
+ | ləcək xətalarla əlaqəsi yoxdur. Lin- | ||
+ | zanın batp optik oxu (b.o.o.) uzərin- | ||
+ | dəki A nəqtəsindən cıxan paraksial | ||
+ | iptıq dəstəsinin mərkəzi iquaları lin- | ||
+ | zadan kecdikdən sonra 6.0.0. A, HƏTTƏ- | ||
+ | sində, Kənar ipquaları isə A, nəqtə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | , HCTeh- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | sində gəsir. Bu səbəbdən 6.o.o, per- | ||
+ | pendikulyar yerləpmitn ekranda (E)A | ||
+ | nəqtəsinin xəyalı təhriflə (muəyyən | ||
+ | radiuslu dairə kimi) alınır. Belə | ||
+ | təhrif S.a. adlanır. | ||
+ | SFERİK ASTRONOMİYA — astro- | ||
+ | metriyanın bəlməsi: ulduzların, Gu- | ||
+ | nəpin, Ayın və b. gey cisimlərinin | ||
+ | gӧy sferasında vəziyyəti və hərəkəti | ||
+ | ilə əlaqədar məsələləri riyazi usul- | ||
+ | larla tədqiq edir. S.a. hələ qədimdə | ||
+ | yaranmıql və astronomik hadisələri | ||
+ | eyrənmək ucun ilk addım olmundur. | ||
+ | Əsas anlayıqlslı gey sferasıdır. Bu | ||
+ | sferanın tətbiqi gey cisimlərinə dor- | ||
+ | ru olan istiqamətlər arasındakı ri- | ||
+ | yazi munasibətləri sadələtdirməyə | ||
+ | (murəkkəb fəza təsəvvurlərini sfera | ||
+ | səthindəki sadə fiqurlara kəecurərək, | ||
+ | 4“S.a.ə adı buradandır) imkan verir. | ||
+ | S.a.-da ufuqi, ekvatorial və eklip- | ||
+ | tik koordinat sistemləri th | ||
+ | (bax Goy koordinatları). Muxtəli | ||
+ | koordinat sistemləri arasında əlaqə | ||
+ | sferik triqonometriya dusturları | ||
+ | vasitəsilə yaradılır. S.a.-nın muhum | ||
+ | məsələlərindən biri vaxtın əlcul- | ||
+ | məsidir. Bunun əsasını təbii hadi- | ||
+ | sələr— Yerin ez oxu ətrafında fır- | ||
+ | lanması və Gunəi ətrafına dolan- | ||
+ | ması təpkil edir. Birinci, yaz bə- | ||
+ | rabərliyi neqtəsinə nəzərən ulduz və | ||
+ | ya Gunəi guӱnunu, ikinci isə tropik | ||
+ | ili tə”yin edir. Bu, S.a,-nı funda- | ||
+ | mental astrometriya, gey mexanikası | ||
+ | və Yerin əyrənilməsi ilə əlaqələndi- | ||
+ | rir. S.a. Ayın librasiyasını nəzərə | ||
+ | almaqla koordinatların təyini ilə | ||
+ | əlaqədar məsələləri (planetlərarası | ||
+ | ucutilar və kosmonavtların Aya en- | ||
+ | məsi ucun muhumdur), Guӱnəiin və Ayın | ||
+ | tutulmasını, Ayın ulduzları ərt- | ||
+ | məsini, planetlərin Gunəi diskin- | ||
+ | dən kecməsini, mulmahidələr əsasın- | ||
+ | da astronomik sabitləri, presessiya, | ||
+ | nutasiya, aberrasiya və s. hadisələri | ||
+ | nə eipəHnmp. | ||
+ | |||
+ | Ədl Kazakov S. A., Kurs sferi- | ||
+ | yz astronomii, 2 izd., M.—L., 1940) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ACE”—8, s. 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SFİNKS | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 113 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Kucikov K. A,, Kypc sfericeskoni | ||
+ | astronomii, M., 1969, Blajko S,, N., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Kurs prakticeskoN astronomii, 4 izd., | ||
+ | M., 1979, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SFERİK KOORDİNATLAR —–sfera | ||
+ | uzərində M nəqtəsinin vəziyyətini tə”- | ||
+ | yin edən tq, 0, f ədədləri. Belə tə”yin | ||
+ | edilir: qeyd edilmii O nəqtəsindən | ||
+ | qarpılıqlı perpendikulyar Ox, Ox, | ||
+ | Oq oxları kecirilir. q ədədi O və | ||
+ | M neqtələri arasındakı məsafə, 6 | ||
+ | bucaqı OM vektoru ilə Oq oxunun | ||
+ | musbət istiqaməti arasındakı, f isə | ||
+ | musbət Ox oxunun saat əqrəbinin ək- | ||
+ | sinə OX vektoru ilə YCT-YCTƏ AYIHƏ- | ||
+ | nədək nə qədər denduyunu gestərən bu- | ||
+ | caqdır (X nəqtəsi M neqtəsinin xOm | ||
+ | mӱstəvisi uzərindəki proyeksiyası- | ||
+ | dır). Dӱzbucaqlı Dekart koordinat- | ||
+ | ları ilə S.k. arasındakı əlaqə x = | ||
+ | mr sin Ö cos q, yr sin Ösin q, z — | ||
+ | mr cos Ü ipəklindədir. | ||
+ | SFERİK TRİQONOM ETRİYA — | ||
+ | sferik ucbucaqın tərəfləri ilə bu- | ||
+ | caqları arasındakı asılılıqrı 67- | ||
+ | rənən riyazi fənn. Bu asılılıq | ||
+ | sin a — Sin b (1) | ||
+ | sin A sin B | ||
+ | cos a cos b cos cHsin b sin c cos A, (2) | ||
+ | so5 A = —so5 V soz S-- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | -- sin B sin C cos a, (3) | ||
+ | sin a cos B cos b sin c— | ||
+ | —sin b cos C cos A, (4) | ||
+ | sin A cos b-cos B sin C-- | ||
+ | --sin B cos C cosa | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tpəklindədir(A, I, | ||
+ | C — uӱcbucaqın bu- | ||
+ | caqları, a, b, C HCƏ- | ||
+ | tərəflərinin uzun- | ||
+ | luqlarıdır). Duz- | ||
+ | bucaqlı sferik uc- | ||
+ | bucaq (4 =9029, a— | ||
+ | hipotenuz, F və s | ||
+ | katetlər) ucun (1), | ||
+ | (2) və (4) | | ||
+ | |||
+ | 5p I=5p a 51p BV | ||
+ | |||
+ | cos 4=s05 F so5s | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sin acos B — cos b sin c | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | (6) | ||
+ | (7) | ||
+ | (8) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | pəklindədir. S.t. astronomiyanın tə- | ||
+ | ləbatı ilə mustəvi triqonometriyadai | ||
+ | cox əvvəl yaranmındır. (6)—(8) dus- | ||
+ | turları və onların uçmumilənmələri | ||
+ | hələ Mənadaya və K. iya məlum | ||
+ | idi. Yunan alimləri korbucaqlı sfe- | ||
+ | rik uçcbucaqların həllini duzbucaq- | ||
+ | lıya gətirminlər. Nəsirəddin Tusi | ||
+ | korbucaqlı sferik çcbucaqların hən- | ||
+ | linin butun hallarını araidırmıli | ||
+ | və iki ən cətin halı ilk dəfə həll | ||
+ | etmit, (1) dusturunu Əbulvəfa, (2) | ||
+ | dusturunu alman riyaziyyatcısı Re- | ||
+ | knmomontan, (3) dusturunu F. Viyet, | ||
+ | (4) və (5) dusturlarını L, Eyler | ||
+ | tapmıpidır. | ||
+ | |||
+ | SFERİK JCHCBUCAQ-–fəzanın hər | ||
+ | hansı uc nəqtəsini cut-cut birləd- | ||
+ | dirən uc bəyuk danrə qovsunun əmələ | ||
+ | gətirdiyi həndəsi fiqur (bax Sferik | ||
+ | triqonometriya1:. | ||
+ | |||
+ | SFERİK FUNKSİYALAR —xususi | ||
+ | funksiyaların bir novu: sferik səth- | ||
+ | lərlə əhatələnmil fəza oblastında | ||
+ | fiziki hadisələri eyrənməyə və sfe- | ||
+ | rik simmetriyaya malik fiziki məsə- | ||
+ | lələrin həllinə tətbiq edilir (bax | ||
+ | Xuşusi funksiya). | ||
+ | |||
+ | SFERİK COXHƏDLİLƏR—bax Le- | ||
+ | jandr coxhədliləri. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (5) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Cq) EPO... (iyn. sphaira—Kypə)—Kypə- | ||
+ | yə və ya sferaya (həndəsi mənada) aid- | ||
+ | lik bildirən murəkkəb səzlərin tər- | ||
+ | kib hissəsi (sferoid, sferolitlər | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 68: S.). | ||
+ | |||
+ | COEPÖHA (cebepo... —iyn. eidos—Ke- | ||
+ | runuli)—basıqlıqı kicik olan yastı- | ||
+ | lanmıti fırlanma ellipsoidi, sfe- | ||
+ | raya yaxın olan səth. | ||
+ | SFEROKONUS — saxsı qab nevu. | ||
+ | PQar gevdəli, apaqı hissəsi iyini (du | ||
+ | tip qablar həm də pqarkonusvarı qab- | ||
+ | lar adlanır), gəvdəsi uzunsov və otu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | sferokonus | ||
+ | 1, 2 —mapnapnm sferokonuslar | ||
+ | əcpnəp): 3, 4—mapkoHytBapnı Bə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Beyləqandan tapılmızn nu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | munələri: | ||
+ | (1X—X1 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | oturacaqlı sferokonusdar (XI—XII | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əcpnəp). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | racaqı yastı formalı muxtəlif HƏB- | ||
+ | ləri var. Dar boqazlı. və kicik arız- | ||
+ | lı olur. S: tipli qablar Pərq elkə- | ||
+ | lərində genii yayılmındı. Azərb.- | ||
+ | ın Beyləqan, Bakı, Gəncə, Qəbələ, | ||
+ | 1Pamaxı və s. orta əsr pəhərlərində | ||
+ | də istehsal olunmuqi S. qablar xu- | ||
+ | susi gildən duzəldilmin, mehkəm ÖH- | ||
+ | imirilmili, əsasən cızma, basma və | ||
+ | yapma naxıplarla bəzədilmindir. | ||
+ | 9—10 əsrlərə aid qablar nisbətən sa- | ||
+ | də, 12—13 əsrlərə aid qablar isə zən- | ||
+ | gin naxıllanmıpdır. Bu qablarda | ||
+ | civə, ətir, yar, dərman, neft saxlanma- | ||
+ | sı, onlardan cıraq və s. kimi istifa- | ||
+ | də edilməsi haqqında mulahizələr meəv- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Za | ül | ||
+ | SFEROLİTLƏR (sfero...-- yun. 1 Hoz | ||
+ | —dai)—radial-iqualı quruluqilu ki- | ||
+ | cik kӱrələr. Cox nazik iynəvarı kris- | ||
+ | talların aqreqatlarını təpiyqkil edir. | ||
+ | Maqmatik və cekmə suxurlarda təsa- | ||
+ | duf edilir. Əsasi maqmada oxitar tə- | ||
+ | rəmələr variollar adlanır. Cekmə | ||
+ | suxurlarda karbonat, manqan-dəmir, | ||
+ | osfat, xalsedon və s.-dən ibarət S.-ə | ||
+ | tk edilir. | 1 | ||
+ | SFEROSOMLAR (sfero... yun. 530pa | ||
+ | —bədən)—bitki Huceyrələrindəki qra- | ||
+ | nulalar. Bə"zi tədqiqatcılar onları | ||
+ | ribosom yıqımı, batqaları endoplaz- | ||
+ | matik ipəbəkə hissəsi kimi qəbul | ||
+ | edirlər. | ||
+ | SFİNKS, Qvineya pavianı | ||
+ | (Raryo rar:o)—pavianlar cinsindən | ||
+ | ensizburun meymun. Bədəninin uz. | ||
+ | 65—70 sm, quyruqu 50—55 sm-dir. Tuku | ||
+ | qırmızımtıl-qəhvəyi, sıx və uzundur) | ||
+ | uzu, qulaqları, əli, pəncəsi qara, otu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | - | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 114 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | raq dəyənəyi al-qırmızıdır. Seneqal- | ||
+ | da və Qvineyada yapayır. 20—40 fərd- | ||
+ | dən ibarət surulərlə gəzir, aqacda | ||
+ | yatır. Bitki kəkləri, meyvə, xırda | ||
+ | heyvanlar, quqp yumurtaları Yeyir. | ||
+ | |||
+ | SFİNKS (yun. 5rhipx)—1) Qədim | ||
+ | Misirdə ipir bədənli və insan baip- | ||
+ | lı (adətən fir onun portreti), ya- | ||
+ | xud mӱqəddəs heyvan bailı fantastik | ||
+ | varlıqı təsvir edən heykəl. Devru- | ||
+ | muӱzədək qalmıntl S.-lərin ən beyuyu | ||
+ | Cizədə (Misir), Xefren ehramının | ||
+ | yaxınlıqındakı cBeyuk sfinksədir | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | in | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Lİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SİR ənin | ||
+ | |||
+ | ız i 2 | ||
+ | |||
+ | a x Di" zi | ||
+ | “ ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Lu ildi "aa. az E”: A” R "a | ||
+ | “um Ak" : təm İRİ, ii ə . | ||
+ | ii “o. v = | ||
+ | isi "şə Al 1 | ||
+ | qət içi... — dara ə) -R , | ||
+ | “dağına s Fu" yə b | ||
+ | Eu m = L | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | nra” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (e.ə. 28 əsr). 2) Qədim Yunan mifolo- | ||
+ | giyasında pir bədənli, qanadlı fan- | ||
+ | tastik qadın. Əfsanəyə gərə Fiva 11:,- | ||
+ | nin girəcəyində məskən salmıi S.., | ||
+ | yolculara belə bir tapmaca deyirmii: | ||
+ | cO nədir ki, səhər dərdayaqlı, gu- | ||
+ | norta ikiayaqlı, axpam ucayaqlı | ||
+ | olurə. QTapmacanı tapa bilməyənləri | ||
+ | S. eldurərmip. Fiva p.-ndən gələn | ||
+ | Edip tapmacanı tapmınq və demii- | ||
+ | dir ki, bu insandır, utlaqlıqda | ||
+ | HMƏKHƏİHD, Yetkinlikdə iki ayaqla kə- | ||
+ | zir, qocalıqda əlinə əsa alır. S. ca- | ||
+ | vabı etitdikdə əzunu qayadan atmıp. | ||
+ | dır (bapqa rəvayətə gerə onu Edip | ||
+ | əldurmutdur). Məcazi olaraq S. tap- | ||
+ | (|aca, mӱəmmalı adam mə”nasını verir, | ||
+ | SFİNKTOZOA (5 iskəqoa əzl | ||
+ | kəsilmii heyvan sinfi: ipərti olaraq | ||
+ | sӱngərlər tipinə aid edilir. 30-dək | ||
+ | nevu olmupdur. Karbondan Tabaiir | ||
+ | dəvrunun sonunadək tək-tək, yaxud ko- | ||
+ | loniyalarla Yapqamıtlar. Hund. 20 sm- | ||
+ | DƏK olub. Əhəngli, məsaməli skeleti | ||
+ | un və Ya silindriqəkillidir. | ||
+ | FRAGİSTİKA (yun. sphragis—Me- | ||
+ | hur), sigilloqrafiya (var. | ||
+ | sigi İum — MəƏhyYp “ ...zpaqbufa) — nalı, | ||
+ | metal, sumuk və s.-dən hazırlanmıiq | ||
+ | məhurləri, habelə onların qızıl, | ||
+ | gӱmul, qalay, surquc, saxsı, kaqız | ||
+ | VƏ s. ӱzərindəki əkslərini eyrənən | ||
+ | keməkci tarix fənni. Ən qədim mə- | ||
+ | hurlərdən e.ə. 4-cu minilliyin axır- | ||
+ | larında Qədim PTərqdə (1Pumer, Mi- | ||
+ | sir və s.) istifadə olunmutdur. Si- | ||
+ | lindr formalı bu məhurlərin ək- | ||
+ | SİNİ almaq ucun onları gil ləevhə us- | ||
+ | qundə diyirlədirdilər. Antik dovr- | ||
+ | DƏ və erkən orta əsrlərdə itamp və | ||
+ | ӱzӱk məhurlər geni yayıldı. 18 əsr- | ||
+ | də S. rəsmi sənədlərin dəvrunu və | ||
+ | onların həqiqiliyini mMçəyyənlə:tdi- | ||
+ | rən bir sahə kimi formalajtmaqa bal1- | ||
+ | ladı. 19 əsrin axırlarından arxeo- | ||
+ | LOJİ qazıntılar zamanı tapılan | ||
+ | Kӱlli miqdarda məhurlərin (Qədim | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | SFİNKS | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Misir, Mesopotamiya, Hindistan, Yu- | ||
+ | nanıstan, İran, Rusiya və s.) tədqiqi | ||
+ | ilə S. onların xronoloji təsnifatı | ||
+ | əsasında dəvlət tə"sisatlarının for- | ||
+ | malapması və inkipafını əyrənən | ||
+ | elm sahəsinə cevrildi. S. material- | ||
+ | ları təsviri sənət, heraldika, numiz- | ||
+ | matika, epiqrafika, siniflərin və | ||
+ | dəvlətin yaranması, qədim cəmiyyətlə- | ||
+ | rin ideologiyası, ticarət yolları, | ||
+ | iqtisadi və mədəni əlaqələri əyrənmək | ||
+ | ucun cox ƏD. Arxeolo- | ||
+ | ji tədqiqatlar zamanı Azərb.-da cox- | ||
+ | lu məhur, Habelə uzərində onların | ||
+ | əksi olan kulli miqdarda saxsı qab, | ||
+ | kirəmit və gnl levhələr tapılmıl- | ||
+ | dır. S. sur"ətlə inkipaf edir. | ||
+ | |||
+ | Ədə Kamenieva E. İ., Ustvo- | ||
+ | qov N. V., Russkal sfraqistikai qeralı- | ||
+ | dika, M., 1974: Masimon İ. S., Novıe | ||
+ | naxodki pecateN əpoxi bronzı s nizovib | ||
+ | M “ConeTcKas apxeonoruno, 1981, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SXAKAYA Mixail (Mixa) Qriqor- | ||
+ | yevic (partiya təxəllusu: Barsov, | ||
+ | Qurgen və s.) (4.5.1865, indiki | ||
+ | Gurc.SSR Gegeckori r-nunun Xunsi | ||
+ | g.—19.3.1950, Moskva: Tbilisidə dəfn | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | edilmiidir)—sovet dəvlət və partiya | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xadimi. 1898 ildən Sov.İKP uzvu. | ||
+ | Tiflis, Kutaisi, Batum və s. yerlərdə | ||
+ | inqilabi ip aparmıip, 4Mesame-dasiı | ||
+ | s.-D. tipkilatının yaradıcılarından | ||
+ | olmuit, 1898 ildən RSDFP-nin Yeka- | ||
+ | terinoslav komitəsində, cYujnı rabo- | ||
+ | ciə qəzetində ipləmitdir. 1903 il- | ||
+ | dən RSDFP Qafqaz İttifaq Komi- | ||
+ | təsinin rəhbərlərindən idi. Həmin | ||
+ | ilin payızında Bakıda RSDFP-nin | ||
+ | 2-ci qurultayının ipi haqqında mə”- | ||
+ | ruzə ilə cıxıtp etmitdir. 1904—05 | ||
+ | illərdə Tiflis, Bakı və s. yerlərdə | ||
+ | inqilabi ip aparmındır. RSD - | ||
+ | nin Z, 5-ci qurultaylarının numayən- | ||
+ | dəsi olmutdur. 1907—17 illərdə Ce- | ||
+ | nevrədə yapamın, 2-ci İnternasiona- | ||
+ | lın 7-ci (QPtutqart) konqresinə | ||
+ | RSDFP-dən numayəndə secilmitdir. | ||
+ | 1917 ilin aprelində V., İ. Leninlə | ||
+ | birlikdə Rusiyaya qayıtmıtıi, Qafqaz | ||
+ | Əlkə Sovetinin, RSDF(buP Qafqaz | ||
+ | Əlkə Komitəsinin, Tiflis Komitəsi- | ||
+ | nin uzvu olmuzidur. 1921—22 illər- | ||
+ | də RSFSR həkumətində Gurc SSR- | ||
+ | in Xumayəndasi, 1923—Z30 illərdə | ||
+ | Gurc.SSR MİK ət Heyyətinin | ||
+ | sədri və ƏSFSR MİK sədrlərindən | ||
+ | biri, SŞRİ MİK Rəyasət Heyətinin, | ||
+ | Gurcustan K(6)P MK-nın, 1920 ildən | ||
+ | Kominternin İcraiyyə Komitəsinin, | ||
+ | 1931 ildən Beynəlmiləl Nəzarət Ko- | ||
+ | missiyasının uzvu idi. Partiyanın | ||
+ | 10—11, 13, 15—17-ci qurultayları- | ||
+ | nın, Kominternin 2—7-ci konqreslə- | ||
+ | ripin numayəndəsi, SSRİ Ali Sove- | ||
+ | tipin (1—3-cu caqırınvj) deputatı ol- | ||
+ | muidur. Lenin ordeni ilə təltif | ||
+ | edilmiidir. | ||
+ | |||
+ | ƏÖ,: Maxeyaunn A. B, Muxa lixa- | ||
+ | kal, M., 1968, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SXALTӰ BO — Gurc.SSR-də urəhəp | ||
+ | (1953 ildən). Balneoloji kurort. D.Y. | ||
+ | st, Kutaisi 11.-nin 9 km-liyində, Sxal- | ||
+ | tubo cayı dərəsindədir. Yayı isti (or- | ||
+ | ta temp-r avqustda 24*S), qıpı yum- | ||
+ | ipaqdır (orta temp-r də əə Əə | ||
+ | |||
+ | llik yaqıntı təqr. 1400 mm. Ət-sud | ||
+ | kombinatı, kimya, bullur, tikinti | ||
+ | hissələri, meyvə ipirəsi z-dları, qa- | ||
+ | lantereya f-ki, cay f-kləri birliyi: | ||
+ | Gurc.SSR Elmi-Tədqiqat Kurortolo- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | giya və Fizioterapiya İn-tunun fi- | ||
+ | lialı, elkətunaslıq muzeyi və s, var. | ||
+ | Sxaltubo cayı dərəsində subtermal və | ||
+ | zəif radioaktiv sular cıxır. Suyu | ||
+ | icilir, vanna və inhalyasiya edilir. | ||
+ | S.-da, əsasən, qan devranı, dayaq-hə- | ||
+ | rəkət orqanları, sinir sistemi, kine- | ||
+ | koloji və s. xəstəliklərə tutulanlar | ||
+ | mualicə olunur. | ||
+ | |||
+ | CXEHMCTCKANM, X Hu Ay p a—Kypv. | ||
+ | SSR-də cay. Rioni cayının qolu. Uz, | ||
+ | 176 km, hevzəsinin sah. 2120 km?. Su- | ||
+ | varmada istifadə olunur. | ||
+ | |||
+ | SXİDAM (Əshyedat) — Niderlandda | ||
+ | iəhər. Cənubi Hollandiya əyalətin- | ||
+ | dədir. Nive-Maas (Reyn cayının qo- | ||
+ | lu) cayının sahilində port. ƏH. 75,2 | ||
+ | min (1979). Gəmiqayırma, elektrotex- | ||
+ | nika, yeyinti şənayesi var. | ||
+ | SXİZOFRENİYA—bax P/izofreniya. | ||
+ | SXİNVALİ (1934—61 illərdə Sta- | ||
+ | liniri)—Gurc.SSR-də ipəhər. Cə- | ||
+ | nubi Osetiya MV-nın mərkəzi. Bəyuk | ||
+ | Liaxvi cayı sahilindədir. D.Y. st. | ||
+ | c Emalprovodı, *“Elektrovibromaiyinaə, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | avtobus tə”miri, mexanika, kimya 3-D- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ları, taxta-palban kombinatı, tikip | ||
+ | f-ki, yeyinti, tikinti materialları | ||
+ | sənayesi, Gurc.SSR EA-nın Cənubi | ||
+ | Osetiya elmi-tədqiqat in-tu, pedaqo- | ||
+ | ji in-t, G.t. texnikumu, tibb, musiqi | ||
+ | və rəssamlıq məktəbləri, dram teat- | ||
+ | rı, əlkəpunaslıq muzeYİ var. | ||
+ | SXİNVALİ DƏFİNƏSİ — Cənubi | ||
+ | Osetiya MV-nın Sxinvali it, yaxın- | ||
+ | lıqında tapılmın (1909) son Tunc | ||
+ | dəvrunə aid dəfinə. 18 tunc əliyadan | ||
+ | —10 muxtəlif formalı balta, 5 qa- | ||
+ | lın bilərzik (tədqiqatcılar guman | ||
+ | edirlər ki, bilərziklər ticarətdə | ||
+ | pul əvəzi ilədilmiindir) və 3 əmək | ||
+ | alətindən ibarətdir. U zəri Həndəsi | ||
+ | fiqurlar və Heyvan rəsmləri ilə bə- | ||
+ | zədilmili bu dəyuit baltaları Ko | ||
+ | |||
+ | və Kolxida mədəniyyətləri ucun xa- | ||
+ | rakterikdir. Bu tip baltalara, Azərb, | ||
+ | (.SR-də də rast gəlinir. | ||
+ | SXOLASTİKA zə scholastica, yun. | ||
+ | scholastikos: schole—e-ii ceh6əT, MƏK- | ||
+ | təb)—dini fəlsəfə tipi: teologiyaya | ||
+ | ustunluk vermək, ehkamcı ilkin ipərt- | ||
+ | ləri rasionalist metodika ilə bir- | ||
+ | ləidirmək və 6 məntiq problem- | ||
+ | lərinə maraq S.-nın səciyyəvi cəhət- | ||
+ | ləridir. Orta əsrlərdə ən cox Qərbi | ||
+ | Avropada iki etmiindir. S.-nın | ||
+ | kəkləri son antik fəlsəfəsinə, xu- | ||
+ | susilə Proklın gəruillərinə gedi | ||
+ | cıxır. Erkən S,.-ya (9—13 əsrlər) neo- | ||
+ | platonizmin tə”siri olmutidur (Ken- | ||
+ | terberili Akselm, İbn Sina, İbn | ||
+ | Rupid). “Klassikə S. devrundə (14—15 | ||
+ | əsrlər) exristianlıq aristotelizmik | ||
+ | (Beyuk Albert, Akpinalı Foma) ustun | ||
+ | idi. 15—16 əsrlərdə katolik (neosxo- | ||
+ | lastiklər, ispaniyalı iyezuit F. Sua- | ||
+ | res) və protestant (F. Melanxton) | ||
+ | ilahiyyatcılar arasındakı mubahisə- | ||
+ | lər əslində katolik kilsəsinin Re- | ||
+ | formasiyaya qarlı mӱbarizəsini əks | ||
+ | etdirirdi. Yeni dəvrun qabaqcıl.fəl- | ||
+ | səfi tə”limlərinin (Dekart, Hobbs, | ||
+ | Lokk, Kant, Hegel və b.) tə"siri ilə | ||
+ | S.-nın əvvəlki məvqeyi sarsıldı. 19 | ||
+ | əsrdən mӱxtəlif katolik (tomizm, | ||
+ | Platon-Avqustin məktəbi və b.) və pro- | ||
+ | testant məktəblərini birlətdirən S.- | ||
+ | ya maraq artdı. | ||
+ | |||
+ | Ədə Traxtenberq O. V., Ocerki | ||
+ | po istoriim zapadno-sepropehskoN sredneve- | ||
+ | kopov- filosofin, M., 1957: Sokolov | ||
+ | S. S., Srednevekovan filosofia, M.., 1979. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 115 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | T— Azərb. əlifbasının 24-cu, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | rus | ||
+ | əlifbasının 20-ci Hərfi: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | muasir | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Azərb. ədəbi dilində bu hərflə ifa- | ||
+ | də olunan kar, diləenu, partlayan sa- | ||
+ | iparəsi. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | MHTHH Yazılınqı Kirill | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 4 m. ———. ALT | ||
+ | |||
+ | | nın : 1 : | ||
+ | |||
+ | n r. RARBARARR yə . m *" | ||
+ | |||
+ | | ” q I | ||
+ | |||
+ | : —“““4— — — ır EA ma | ||
+ | |||
+ | = h— –- - -—-— —— —— | ||
+ | |||
+ | I 2. : : | ||
+ | |||
+ | (kə f o, | ||
+ | |||
+ | T at "R | vu 1 “2 x | ||
+ | |||
+ | 1 211 4 A. | h | ||
+ | |||
+ | YA ƏDLİYYƏ YK | ||
+ | = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “um İ = | ||
+ | i “ə 8: L.. 8 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |" ə | ||
+ | İn | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | | İk m | ||
+ | = radan | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “Tə həpdiyHMH MYXTƏTHİN )a3bl CÜCTEMDNƏ- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rində təkamulu. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əlifbasından kəturulmuidur. Sə- | ||
+ | zun əvvəlində, ortasında və sopunda | ||
+ | iilənir. | ||
+ | |||
+ | TABA Q— Azərb.-da məzilətdə itlədi- | ||
+ | nən qab, Aqacdan hazırlanır, təknəyə | ||
+ | nisbətən dayaz və yunguldur. Xəmir | ||
+ | yoqurmaq, cerək və s. ərzaq məhsulları | ||
+ | saxlamaq ucun istifadə edilir. Həm | ||
+ | əl usulu ilə, həm də xususi dəzgahda | ||
+ | dӱzəldilir. Azərb.-da erkən orta əsr- | ||
+ | lərdən istifadə edildiyi mə lumdur: | ||
+ | Qonipu 1Pərq və Qafqaz xalqları ara- | ||
+ | sında da genin yayılmımlmdır. Kec- | ||
+ | miidə Orta Asiya xalqlarında Q. | ||
+ | dənəvər və səpələpən peylərin (taxıl, | ||
+ | un, qum və s.) elcu qabı kimi də i11- | ||
+ | lədilmiidir. | ||
+ | TABALMA—metal, Yaxud ərintinin, | ||
+ | bapqlıca olaraq polad və cuqunun ter- | ||
+ | mik emal nəvuq Q. ilə əvvəlki e mal- | ||
+ | lar nəticəsində dayanıqsız halda | ||
+ | olan metal strukturu tarazlıq halın- | ||
+ | dakı struktura cevrilir. Bunun ucun | ||
+ | metal muəyyən temp-ra qədər qızdırı- | ||
+ | lır, həmin temp-rda bir qədər saxla- | ||
+ | nıldıqdan sonra Yavapq-Yaza11 (məş, | ||
+ | karbonlu polad saatda təqr. 50—100*S | ||
+ | sur"əqlə) soyudulur. Q. metalın e mal | ||
+ | olunma qabiliyyətini: yaxitıla:idır- | ||
+ | maq, plastikliyini yӱkğsəltmək, metal- | ||
+ | də qalıq gərginliyini aradan gətur- | ||
+ | mək və s, məqsədlərlə aparılır. Pro- | ||
+ | səs alovlu sobalarda Yerinə Yetirilir. | ||
+ | TABASARAN DİLİ —tabasaranlı- | ||
+ | ların dili. Darıstan dillərinə da- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | V*,c. 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xildir. Bu dildə 72 min adam danı- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ipır (1979). 1P1m, və c. dialektləri. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | var. Aqul və ləzgi dillərinə yaxın- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dır. Səs tərkibində 5 sait, 55 samit. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | var. İsimlər iquurlu (insanlar) və | ||
+ | pmuursuz varlıqlar kimi 2 cinsdə qrup- | ||
+ | lapır, Hallanma formaları zəngin- | ||
+ | dir. Cӱmlə. nominativ və erqativ qu- | ||
+ | rulutpludur. Leksikasında batqa dil- | ||
+ | lərdən kecmə səzlər coxdur. 1932—38 | ||
+ | illərdə latın əlifbasından istifadə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —k olunmuyi, 1938 ildən rus qrafikası | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əsasında əlifba yaradılmıpdır. | ||
+ | |||
+ | Əd. Maqometov A. A., Tabasa- | ||
+ | ranskiNi azık, Tbilisi, 1965, İzıki Azii | ||
+ | i Afriki, |kn.1, İ1, M., 1979. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TABASARANLILAR — Daq.MSSR-in | ||
+ | c.-iq,-ində yappayan xalq. 75 min nəfər- | ||
+ | dir (1979). Tabasaran dilində, əksə- | ||
+ | riyyəti həmcinin rus, Azərb. və ləzgi | ||
+ | dillərində danınırlar. Dindarları | ||
+ | musəlmandır. Mədəniyyət və məirkətlə- | ||
+ | rinə gərə ləzgilərə yaxındırlar. Əsa- | ||
+ | sən əkincilik və maldarlıqla məpqeul- | ||
+ | durlar. Sənətkarlıq, xususilə xalca- | ||
+ | cılıq inkipaf etmiidir. X.t., elm və | ||
+ | mədəniyyət sahəsində calıtqan ali təh- | ||
+ | silli mutəxəssisləri yetitmitdir. | ||
+ | |||
+ | ƏƏ.: Narodı Kavkaza, t. 1, M., 1960. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TABAİPYİR — karbonat suxurların | ||
+ | zəif sementlətmin, narın dənəli nə- | ||
+ | vu. Əsasən, kalsium-karbonatdan iba- | ||
+ | rətdir. Təbii T., əsasən, mikroorqa- | ||
+ | nizmlərin kalsit skeletinin hissələ- | ||
+ | rindən təpkil olur. Mineraloji tər- | ||
+ | kibində kalsit (90—9996 ), qismən gil | ||
+ | mineralları, pirit və s. iptirak | ||
+ | edir. Sıxlırı 2,70—2,.72 q/sm3?, Məsa- | ||
+ | məliyi 45—5096-dir. T. 30—500 .c və | ||
+ | daha dərində toplanan yarıbərkimiyi | ||
+ | dəniz lilidir. Təbiətdə geni yayıl- | ||
+ | mıidır. Sement, əhəng, soda, iquliə | ||
+ | istehsalında, (pəkərin təmizlənməsin- | ||
+ | də, yazı təbatirinin hazırlanmasın- | ||
+ | da, tibdə və s.-Də iplədilir. Ar və | ||
+ | qara T. (İtaliya damlı adlapır) rəsm | ||
+ | materialı kimi istifadə olunur. Ya- | ||
+ | taqları SSRİ, Fransa, B. Britaniya | ||
+ | və Danimarkada var. | ||
+ | |||
+ | TABAİYİR SİSTEMİ (DƏVRU)— | ||
+ | Mezozoy qrupunun apaqıdan ucuncu | ||
+ | sistemi. Yer tarixinin Mezozoy era- | ||
+ | SININ ucuncu devrunə muvafiqdir. | ||
+ | Radioloji mə“lumatlara gerə T.d. | ||
+ | 135— 137 mln. il bundan əvvəl baitla- | ||
+ | mıiy, təqr. 70 mln. il davam etmiidir. | ||
+ | Mustəqil sistem kimi ilk dəfə 1822 | ||
+ | ildə Belcika geoloqu J. Omalius | ||
+ | d"Allua Paris həvzəsində ayırmıil- | ||
+ | dır. T.s. iki ite"bəyə beəlunur: alt | ||
+ | və ust. Alt 1pe"bə 6 (Berrias, Valan- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | jin, Qoteriv, Barrem, Apt, Alb), ust | ||
+ | ilə”bə isə 7 mərtəbədən (Senoman, Tu- | ||
+ | ron, Konyak, Santon, Kampan, Maast- | ||
+ | rixt, Danimarka) ibarətdir. T.d.- | ||
+ | nun birinci yarısı ӱmumiyyətlə qalx- | ||
+ | ma hərəkətlərinin ustunluyu ilə sə- | ||
+ | ciyyələnir. Aezpya birinci yarısı- | ||
+ | nın sonunda (Alb əsrində) enmə pro- | ||
+ | sesi baallamıit, Ust Tabatirdə daha | ||
+ | inkipaf etmipt və bəyuk transqres- | ||
+ | siYa (Yer tarixində ən beyuӱk transqres- | ||
+ | siyalardan biri) ilə mutpayiət olun- | ||
+ | mupdur. T.d.-nun sonunda yenidən | ||
+ | qalxma hərəkətləri baiq vermiii və | ||
+ | Danimarka əsrində dəniz həevzələri | ||
+ | xeyli kicilmitpdir. İntensiv, qırı- | ||
+ | iptıq əmələgəlmə prosesləri, əsasən, | ||
+ | Sakit okean geosinklinal quritparın- | ||
+ | da olmupdur. T,d.-nun ortalarında | ||
+ | PPərqi Asiyada qırıpıq əmələgəlmə | ||
+ | prosesləri qurtarmıpldır. Sonrakı | ||
+ | hərəkətlər Oxotyanı zonanı əhatə | ||
+ | etmitdir. T. d.-nun sonunda Amerika | ||
+ | And d-rının pt. hissəsi və Qayalı | ||
+ | daqlar formalatmıtdır. Aralıq də- | ||
+ | nizi geosinklinalında tektonik hərə- | ||
+ | kətlər zəif olmutdur. T.d.-ndə iri | ||
+ | Yarıqlar əmələ gəlmii (xususilə c. | ||
+ | materiklərində), Qondvananın parca- | ||
+ | lanma prosesi tamamlanmıpdır. - ӱst | ||
+ | Tabaiirdə guclu vulkan puskurmələri | ||
+ | olmutidur. T.s. cekuntulərində əhəng- | ||
+ | daiyıya cevrilmip əhəngli və əhəng- | ||
+ | li-gilli lil, mergel və yazı tabaipi- | ||
+ | ri (adı da buradan gəturulmutdur) | ||
+ | ustunluk təipkil etmitdir. Onurra- | ||
+ | sızlardan ammonit və belemnitlər da- | ||
+ | ha da inkiaf etmiit, inoseramlar, | ||
+ | əyri kirpilər, onurqalılardan suru- | ||
+ | nənlər genii yayılmıtidır. Ciftli | ||
+ | məməlilər meydana gəlmitidir. :T.d.- | ||
+ | nun sonunda surunənlarin coxu, am- | ||
+ | monitlər, belemnitlər və s. qırıl- | ||
+ | mıtidır. T.d.-nun florası cılpaqto- | ||
+ | xumluların və qıjıkimilərin ustun- | ||
+ | luyu ilə xarakterizə olunur. T.d.-ndə | ||
+ | ilk dəfə ertulutoxumlular meydana | ||
+ | gəlmiii və inkitpaf etmipdir. T.s. - | ||
+ | cokuntuləri butun kontinentlərdə ya- | ||
+ | Yılmındır. SSRİ ərazisində PPərqi | ||
+ | Avropa platformasında, Krım, Kar- | ||
+ | pat və Qafqazın daqlıq sahələrində | ||
+ | geni sahə tutur. T.s. cəkuntulərinin | ||
+ | Azərb.SSR-də Beyuk və Kicik Qafqazda | ||
+ | və Nax.MSSR-də cıxıtları var: Qu- | ||
+ | Sa-Xəzəryanı sahədə və Kur-Araz ova- | ||
+ | lıqında qazma quyularında acılmı|t- | ||
+ | dır. Terrigen, karbonat və maqmatik | ||
+ | suxurlardan ibarətdir. Bu cekuntu- | ||
+ | lərdə T.d.-nə xas onurqasız heyvanla- | ||
+ | rın, əsasən, butun nӱmayəndələrinin | ||
+ | il, (dailalmın) qalıqları var. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 116 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | T.s, cekuntulərində bir cox | ||
+ | qazıntı yataqları (kəmur, ne | ||
+ | duz, boksit, qalay, qurqutun, | ||
+ | və s.) aiqkar edilmitdir. | ||
+ | TABELİLİK, tabelilik əla- | ||
+ | qəsi—bir sintaktik unsurun (səz | ||
+ | və ya cumlənin) batqasından formal | ||
+ | asılılıqı, T.-in əsas nevləri (zlaii- | ||
+ | ma, idarə və yanamimadır. Tabeli mu- | ||
+ | Hi cumlələr, seəz birlətmələri | ||
+ | . əsasında yaradılır: tabeli murək- | ||
+ | kəb cumlələrdə baip və budaq cumlələr | ||
+ | bir-biri ilə baqlayıcı, baqlayıcı səz | ||
+ | və ya ipəkilci, yaxud təkilci (əsasən, | ||
+ | pərt pəkilcisi) ilə baqlanır. | ||
+ | TABES, tabes dorzalis—si- | ||
+ | filis xəstəliyində sinir sistemi zə- | ||
+ | dələnmələrinin gecikmiti forması. | ||
+ | TABESİZLİK, tabesizlik əla- | ||
+ | qəs i—cumlə və ya səz birləptmələri- | ||
+ | nin qrammatik cəhətdən asılı olmayan | ||
+ | zvləri arasındakı sintaktik əlaqə. | ||
+ | abelilikdən fərqli olaraq, T.-də mu- | ||
+ | rəkkəb cӱmlənin tərkib hissələri bir- | ||
+ | biri, ilə birlətdirmə, ziddiyyət və | ||
+ | belutidurmə əlaqələri vasitəsilə bar- | ||
+ | lanır. Həmcins uzvlu murəkkəb cum- | ||
+ | lələrdə baqlayıcıları durqu iptarə- | ||
+ | təri əvəz edir. | ||
+ | TABET Antuan Jorj, Tabit Avn- | ||
+ | tun (13.6.1907, ivan, Bhamdun— | ||
+ | 16.5.1964, Moskva)— Livan me”marı və | ||
+ | ictimai xadimi, publisist. cXalqlar | ||
+ | arasında sulhu məhkəmlətməyə gərəv | ||
+ | Beynəlxalq Lenin mukafatı laureatı | ||
+ | (1961). 1936—48 illərdə Livanda | ||
+ | 4 İ-nin dostları cəmiyyətinin | ||
+ | sədri, 1949 ildən Livan Milli Sulh | ||
+ | PTurasının sədri, 1950 ildən Umum- | ||
+ | dunya Sulh PQurasının Rəyasət Hey”- | ||
+ | ətinin ӱzvu olmupdur. | ||
+ | TABƏKSİLTMƏ—qtablama əməliyya- | ||
+ | tından sonra aparılan termik e”mal | ||
+ | prosesi. T. ucun tablanmıiy ərinti | ||
+ | atpaqı behran nəqtəsi rin | ||
+ | kicik temp-radək qızdırılıb həmin | ||
+ | temp-rda bir qədər saxlandıqdan son- | ||
+ | ra hava və ya su ilə soyudulur. 4Q.m | ||
+ | termini adətən poladın termik e"ma- | ||
+ | lına aid edilir. Əlvan metallarda | ||
+ | T. sun"i kehnəlmə (bax Metalların | ||
+ | kehnəlməsiy) adlandırılır. T. po- | ||
+ | ladda məhkəmlik, plastiklik və zər- | ||
+ | bə ezluluyu xassələrinin optimal | ||
+ | uyqrunluqunu əldə etmək məqsədi ilə | ||
+ | aparılır. T. nəticəsində tablamadan | ||
+ | yaranan daxili gərginlik tamamilə | ||
+ | və ya qismən aradan qaldırılır. T. | ||
+ | amarsı (120—250" C), opra (300 —400” C) | ||
+ | və yuksək (450—650*S) tempi-rlarda | ||
+ | aqarılır. | ||
+ | TABİDZE Qalaktion Vasilyevic (18. | ||
+ | 11.1892, Kutaisi yaxınlıqında, HCkvi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Tə | ||
+ | t, qaz, | ||
+ | civə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | isi k, — 17.Z.1959, | ||
+ | Tbilisi) — gurcu | ||
+ | sovet ipanri,. Gurc. | ||
+ | SSR xalq ipairi | ||
+ | (1933), Gurc. SSR | ||
+ | EAakad. (1944), İlk | ||
+ | kitabı 1914 ildə | ||
+ | ( nəir olunmutdur. | ||
+ | €1 ayə (1908), | ||
+ | cDor, ey gunəi yə | ||
+ | (1910) pie”rlərində | ||
+ | azaDlıq ruhu, xal- | ||
+ | qın qələbəsinə inam | ||
+ | i guӱcludur. İlk devr | ||
+ | yaradıcılıqına dekadentlik və simvo- | ||
+ | lizm də tə”sir gəstərmiidir (FC Artist | ||
+ | me"pnəpnə toplusu, 1919). Beyuk Okt- | ||
+ | yabr sosialist inqilabını, Gurcus- | ||
+ | tanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsini | ||
+ | alqımlamındır |*İdeyaı (1923), *Biz | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TABELİLİK | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —guӱrcu pairləriq (1925) me”pnəpn, | ||
+ | cCon Ridə (1924) poeması |. 4“Devrı | ||
+ | (1930), “İnqilabi Gurcustanə (1931) | ||
+ | poemalarında, “Vətən həyatımdırı | ||
+ | (1941, nətri 1943) toplusunda sosia- | ||
+ | lizm quruculuqunu, sovet xalqının | ||
+ | ƏMƏK rəpadətini tərənnӱm etmitdir. | ||
+ | 1935 ildə Parisdə antifaiist konq- | ||
+ | resdə ittirak etmit, qayıtdıqdan son- | ||
+ | ra xarici əlkə zəhmətketlərinin hə- | ||
+ | Yat və mӱbarizəsinə həsr olunmut | ||
+ | pe”rlər (cv Avropa xatirələri. silsi- | ||
+ | ləsi) yazmımdır. Muharibə dəvru və | ||
+ | ondan sonrakı illər yaradıcılırın- | ||
+ | da (FSilaha sarılın, qardatları, | ||
+ | cBiz qalib gələcəyikə, “Qəlblərin bir- | ||
+ | LİYİMə, “Qızıl meydanı, € MocKBaə, | ||
+ | cSulh uqrundag və s. pe”rləri) sovet | ||
+ | vətənpərvərliyi, sulh və demokratiya | ||
+ | uqrunda mubarizə məvzusu muhum yer | ||
+ | tutur. T. lirik ipair kimi də tanın- | ||
+ | mııpdır. Pe”rləri SSRİ xalqları | ||
+ | dillərinə, o cӱmlədən Azərb. dilinə, | ||
+ | bir cox xarici dilə tərcumə olunmuti- | ||
+ | dur. Lenin ordeni, Qırmızı Əmək | ||
+ | Bayraqı ordeni və medallarla təltif | ||
+ | edilmindir. Tbilisidə heykəli qo- | ||
+ | yulmuldur. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Stixotvorenil i poz- | ||
+ | mı, M., 1958, Stixotvorenin, M., 1978: | ||
+ | Lirika. Tbilisi, 1982, Stixotvorenil, | ||
+ | |||
+ | izd., L., 1983. | ||
+ | |||
+ | Əd. Xəlilov IL, CCPH xanrna- | ||
+ | rı ədəbiyyatı, H. 1, nətr 2, B., 1975: | ||
+ | Marqvelatdvili Q.,, Qalaktion | ||
+ | Tabidze. Ocerk jizni i tvsrcestva, Tbi- | ||
+ | lisi, 1973, İstoril qruzinskonN sovstskov | ||
+ | literaturı, M., 1977, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TABİDZE Titsian Yustinovic (2.4. | ||
+ | 1895, indiki Gurc.SSR, Van r-nunun | ||
+ | PQuamta g.—1937)—gurcu sovet pqairi. | ||
+ | c Mavi buynuzları (1915) simvolist | ||
+ | iyairlər qrupunun tətpkilatcıların- | ||
+ | dandır. Sovet devrundə Gurcustanda | ||
+ | sosializm quruculuqunu, vətənpərvər- | ||
+ | lik və xalqlar dostluqunu tərənnum | ||
+ | edən əsərlər yazmındır (4“Rion-portə | ||
+ | (1928) və s. poemaları, “Vətənə, 4Tbi- | ||
+ | Lİsİ gecəsiə, “Yeni Kolxida, c Ap- | ||
+ | reldə əkinə, “A. Pupjinəz, € EpMəHH- | ||
+ | standaə, “Daqıstan baharı və s. iqe”r- | ||
+ | nəpul. T.-nip novator poeziyası gurcu | ||
+ | sovet pye”rinin inkipafına tə"sir | ||
+ | gəstərmitdir. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Stixotvorenil i pov- | ||
+ | ii Da 1964, Sa, lalısi 1967, | ||
+ | |||
+ | e 11 ikopa . .. | ||
+ | |||
+ | Ta6ınse, /L.. 1971. "ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TABİLAKA—Qafqaz Albaniyasında | ||
+ | yapayıli məntəqəsi. Ptolemeyin cCoq- | ||
+ | rafi tə"limnamə əsərində adı cəki- | ||
+ | lir. Gerr və Kaysi (K a s) cayları | ||
+ | arasında yerlətdiyi gostərilir. Yeri | ||
+ | muəyyənlətidirilməmiyindir. | ||
+ | |||
+ | Əda Trever G. V., Ocerki po is- | ||
+ | torii i ə xos Kapkazskov Albanii, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TABIN-BӦQDO-ӦLA— Altayın c.-it,- | ||
+ | ində, SSRİ, MXR və Cin sərhədində | ||
+ | nar massivi. Metamorfik ipist və qra- | ||
+ | nitlərdəpn təgil olunmutidur. Əsas | ||
+ | zirvəsi Nayramdaldır (4356 m). | ||
+ | buzlaq (umumi sah. 160 km?) var. Ya- | ||
+ | maclarında darq-tundra bitkiləri, cay | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dərələrində qara (pam meipələri ya- | ||
+ | yılmıtidır. | ||
+ | TABLAMA—metalı bohran nəqtəsi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | temp-rundan atqı olmayan temp-ra- | ||
+ | dək qızdırıb, həmin temp-rda bir qə- | ||
+ | dər saxladıqdan (əgər zəruridirsə) | ||
+ | sonra sur”ətlə soyutmaqla aparılan | ||
+ | termik emal prosesi. Poladların | ||
+ | məhkəmləndirilməsində T. prosesin- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 36 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ittirak etmi | ||
+ | TABOR “ndir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dən daha cox istifadə edilir, bu hal- | ||
+ | da poladda yuksək bərklikli mcarten- | ||
+ | cum strukturu (austenitin - par ca- | ||
+ | lanma məhsulları olmayan) alınır. | ||
+ | Karbonlu poladlarda austeniti par- | ||
+ | calamadan minimal soyutma sur"əti | ||
+ | (T.-nın bəhran sur”əti adlanır) san- | ||
+ | də 150—3002 S-dir. Buna gərə də be- | ||
+ | lə poladları tablayıcı maye kimi | ||
+ | soyuq sudan istifadə etməklə sur"”ət- | ||
+ | lə soyudurlar. Legirlənmiiy polad- | ||
+ | larda T.-nın behran sur"əti kicik- | ||
+ | dir, martensit strukturu daha yavap | ||
+ | soyutma yolu ilə əldə edilir. T. nə- | ||
+ | qicələri xarici amillərdən, əsasən, | ||
+ | tablayıcı muhitdən (yə"ni su, yaq, | ||
+ | əridilmiit duz) və təzyiqdən də ası- | ||
+ | lıdır. Soyutma təraitindən asılı- | ||
+ | olaraq isə fasiləli, pilləli, izoter- | ||
+ | mik və səthi T. nevləri vardır. Fa- | ||
+ | siləli T.-da poladların T. gərginli- | ||
+ | yi azalır, daxili gərginliklərin TƏ"- | ||
+ | sirindən polad mə"mulatın forma və | ||
+ | əlculəri az dəyitir. Pilləli T.-da | ||
+ | poladın (əsasən, legirlənmiti polad) | ||
+ | termik gərginliyi azalır, T. catla- | ||
+ | rı əmələ gəlməsinin qarpısı alı- | ||
+ | nır. İzotermik T.-da poladların kon- | ||
+ | struksiya mehkəmliyi, zərbə əzluluyu | ||
+ | və s., səthi T.-da isə poladın yeyilmə- | ||
+ | Yə davamlılıqrı, bərkliyi və yorulma- | ||
+ | ya qaroplı məhkəmliyi artır. Tablan- | ||
+ | mı poladın kəvrəkliyi yӱksək oldu- | ||
+ | qundan, bir qayda olaraq opun tabını | ||
+ | alırlar (bax Tabalma): bu zaman onun | ||
+ | əzluluyu və plastikliyi artır, bərk- | ||
+ | liyi və məhkəmliyi isə azalır. T. | ||
+ | əməliyyatına əlvan metallardan alu- | ||
+ | minium, maqnezium və nikel ərinti- | ||
+ | ləri daha cox uqradılır. Belə ərin- | ||
+ | tiləri tabladıqdan sonra otaq temp- | ||
+ | runda və ya daha yuksək temp-rda Keh- | ||
+ | nəlmə əməliyyatına (bax Metalların | ||
+ | kehnəlməsi) uqradırlar. Nəticədə on- | ||
+ | ların məhkəmliyi və bərkliyi artır, | ||
+ | plastikliyi isə aaqı duptur. | ||
+ | TABRET (öp. tablette ə “nu | ||
+ | bərk dərman forması. Əczacılıq:z-d- | ||
+ | larında dərman və əlavə maddələri | ||
+ | (nipqasta, iqəgər, natrium-xlorid, | ||
+ | spirt və s.) presləməklə hazırlanır. | ||
+ | Yastı, oval, iki tərəfi qabarıq ipə- | ||
+ | kildə duraxılı y | ||
+ | TABL (Fr. aeai, Hərfi mə”nası | ||
+ | —ipəkil, elanlar ucun ləvhə)—uzə- | ||
+ | rində ipıq siqnalları və ya yazıla- | ||
+ | rı ilə mə lumat verilən ləvhə. *Nəq- | ||
+ | liyyat-dispetcer xidmətində, idman | ||
+ | A (yarıpın nəticələ- | ||
+ | əstərmək un), reklamlarda | ||
+ | TA S.-Də əfğan ... r E- | ||
+ | TABMEN (Tibpap) Qarriyet (təqr. | ||
+ | 1820, Merilend ptatı, raya. | ||
+ | 3.1913, Hiy-Topx urrarsı, O6epn) — | ||
+ | ABİP-da zənci gələliyi əleyhinə mu- | ||
+ | bariz, zənci xalqının qəhrəman qadı- | ||
+ | nı, Kəelə ailəsində doqulmutdur. Təqr. | ||
+ | 1849 ildə əsarətdən qacaraq abolisio- | ||
+ | nizm hərəkatına qopulmutpdur. 50-ci | ||
+ | illərdə 19 dəfə quldar cəpub iqqatla- | ||
+ | rına getmii, pəxsən 300-dən artıq kə- | ||
+ | ləni azad etmipdir. ABİQ-da Vətənda:p | ||
+ | muharibəsi devrundə (1861—65) Pimal | ||
+ | ordusunda kətifiyyatcı və tibb bacı- | ||
+ | sı olmutdur. 1863 ilin yayında 750 | ||
+ | gələnin azad edilməsi əməliyyatında | ||
+ | |||
+ | |||
+ | . Qabur (cexcə (Aboq)—1 | ||
+ | cex, polyak, rumın və li x | ||
+ | məpkə. 2) Kazaklarda kecmitydə qo- | ||
+ | pun dutpərgəsi, 3) Bir hissəsi qohum | ||
+ | olan qaracı koəcu, 4) Kecmitidə turk | ||
+ | qopqun belməsi—batalyon. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə ən TAVRİYA 117 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Naxcıvanda | | ||
+ | ıvan və Ermənistan: - | ||
+ | Mama İӱyəti uqrunda mubarizə za. | ||
+ | |||
+ | nı A, nskinin baicılıq et- | ||
+ | diyi partizan dəstəsi “Qırmızı sə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sənayesi var. 1420 ildə salır | | ||
+ | TABORA (Tahoqa)— Tanzanidm dır. | ||
+ | hər. Tabora vil.-nin inz.m. | ||
+ | |||
+ | iqatı. Əh. 24,6 min (1974). K.t. r-nu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nun ticarət-bəlutdurmə mə | | ||
+ | Metal e”malı və yeyə sӧpayesi DA. | ||
+ | TABORL ULA p— hyc mӱharibələrində | ||
+ | (1419—34) inqilabi antifeodal cina- | ||
+ | hın nӱmayəndələri. T.-ın antifeodal | ||
+ | kəndli-plebey ideologiyasının əsa- | ||
+ | sında xiliazm dururdu. T.-ın capqnik- | ||
+ | lərə (burger-cəngavər cinahı) qarpı | ||
+ | mӱbarizəsi 1434 ildə birincilərin | ||
+ | məqlubiyyəti ilə bata catdı (T.-ın MY- | ||
+ | dəəə 1437 ilədək davam etmipdi), | ||
+ | (Polineziya dillərində)—si- | ||
+ | niflərə qədərki cəmiyyətdə muəyyən | ||
+ | qadaqanlar sistemi: məs. polineziya- | ||
+ | lılarda allahlara və ruhlara aid bu- | ||
+ | tun muqəddəsipeylərdən, bapcılara və | ||
+ | kahinlərə məxsus əiyalardan istifa- | ||
+ | də etmək qadaqan idi. Məvhumi təsəv- | ||
+ | vurlərə gerə, T.-nun pozulması guya | ||
+ | fəvqəltəbii quvvələr tərəfindən cə- | ||
+ | zalandırılırdı. T. insan həyatının | ||
+ | muhum sahələrini (xususilə nikah— | ||
+ | ekzoqamiya normalarına riayət olun- | ||
+ | masını) tənzimləyirdi. Totemizmlə | ||
+ | baqlı olan T. ehtimal ki, fərdin | ||
+ | davranıtpını kollektivin mənafeyinə | ||
+ | tabe etmək tələbatı ilə əlaqədar yaran- | ||
+ | mıtdır. T.-nun qalıqları muasir | ||
+ | dinlərdə də mevcuddur. Dilci- | ||
+ | likdə dini etiqad, məvhumat, ko- | ||
+ | bud ifadə iplədilməsi qorxusu və s. | ||
+ | ilə əlaqədar qadaran olunmupiy səezlər. | ||
+ | Bə”zi qədim tayfalarda elumun, xəstə- | ||
+ | liklərin, allahların, ruhların və s.- | ||
+ | nin adını cəkmək Yasaq sayılırdı. Əx- | ||
+ | laq normalarına zidd səzlər də T.-ya | ||
+ | daxildir. T.-ları əvəz etmək məqsədi- | ||
+ | lə evfemizmlərdən istifadə olunur. | ||
+ | TABULATLAR (Tahıp1aqa)—nəsli gkə- | ||
+ | silmii mərcan polipləri yarımsin- | ||
+ | fi. Son Kembridən Permədək yaila- | ||
+ | mımplar. Koloniyaları iri, kollu, | ||
+ | yaxud yerə səriləndir. Skeleti əhəng- | ||
+ | daplı tərkiblidir. Korallitin da- | ||
+ | xilində ufuqi, qıfabənzər altlıq- | ||
+ | lar, bə"zən də radialdiqəkilli aragkəs- | ||
+ | mələr (septalar), septal cıxıntı- | ||
+ | lar olur. Korallitlər bir-birilə | ||
+ | gezcuklər, yaxud biflətdirici ru- | ||
+ | cuqlarla əlaqədardır: 7 dəstəyə mən- | ||
+ | sub 160-dək cinsi olub, Paleozoy ce- | ||
+ | guntulərinin stratiqrafiyasını ey- | ||
+ | |||
+ | ənmək ucun əhəmiyyətlidir. | ||
+ | |||
+ | ABULATӰURA (fr. qaIyabiqe, alm. | ||
+ | Tahiyakiq, lat. Kabiya—ləvhə, cədvəl) | ||
+ | —14—18 əsrlərdə Qərbi Avropada so- | ||
+ | lo instrumental musiqinin hərf və | ||
+ | rəqəmlər vasitəsilə qeydə alınma bis- | ||
+ | temi. T.-nın forma və qaydaları mu- | ||
+ | siqi alətində calmaq texnikası ilə | ||
+ | baqlı olmutdur. Səslərin davamiyyə- | ||
+ | ti və pauzalar xususi iparələrlə gəs- | ||
+ | tərilmitpdir: Yaxın və Orta P1ərqdə | ||
+ | musiqinin ayrı-ayrı səslərinin ədcəd | ||
+ | ərfləri ilə qeydə alındıqı mə lum- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dur. Orta əsrlərdə əl-Kindi, əl-Cəa- | ||
+ | bi və 6. alim və .-musiqipqunaslar T. | ||
+ | Yaratmıplar. Səfiəddin Urməvinin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | udun sim və pərdələrinə muvafiq tər- | ||
+ | tib etdiyi T. daha mӱkəmməl olmui- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | D.yY. ron- E | ||
+ | |||
+ | |||
+ | "TAB | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dur. Tədricən T. daha aydın və mukəm- | ||
+ | məl olan yeni not yazısı ilə əvəz | ||
+ | olunmudur. | ||
+ | |||
+ | TABULYATOR (nar. tabula— nenhə, | ||
+ | MƏABƏ/V, )asbl HTH. KOMMYTaCHİa TaHe- | ||
+ | lində yıqılmınd proqrama əsasən ida- | ||
+ | rəolunan və perforasiyalı kartlarda | ||
+ | təsvir olunmunq informasiyanı avto- | ||
+ | matik iiyləyərək nəticələri kaqrız | ||
+ | lent, yaxud xususi blanklara kəcurən | ||
+ | perforasiyalı hesablama maptını. | ||
+ | lektromexaniki və elektron T.-lar | ||
+ | olur. T.-da toplama və cıxma əməllə- | ||
+ | ri daha effektiv icra olunur. Vurma | ||
+ | və belmə əməlləri isə uyqun olaraq, | ||
+ | əsasən, toplama və cıxma əməllərinin | ||
+ | coxqat yerinə yetirilməsi ilə aparı- | ||
+ | lır. T.-la, həmcinin mətni informa- | ||
+ | siya da iplənilir. T.-lar rəqəmlə | ||
+ | hesablayan elektron mapınlarla bir- | ||
+ | likdə də istifadə olunur. T.-un hesab- | ||
+ | lama suӱr"əti perfokartların ona | ||
+ | verilmə sur”əti ilə (dəq-də 150 kar- | ||
+ | ta qədər) tə”yin edilir. | ||
+ | |||
+ | and. ... ya b | ||
+ | sianfosfat turiusunun etil efiri | ||
+ | (SN,),M C,H.O )b(O )CN. rəngsiz ma- | ||
+ | yennp, 2302 S-də qaynayır, —502S-də | ||
+ | əriyir, sıxlıqı 1,087 q/sm? (209S)- | ||
+ | dir. Suda 1296, uzvi həlledicilərdə | ||
+ | yaxptlı həll olur. T. sinir sistemi- | ||
+ | ni iflic edən zəhərləyici maddədir): | ||
+ | su ilə tədricən Hidroliz olunur. Qə- | ||
+ | ləvilərin, ammonyak və aminlərin su- | ||
+ | lu məhlulları ilə reaksiyaya girir, | ||
+ | bu reaksiyadan T.-u deqazasiya etmək | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ucun istifadə olunur. Deqazasiya | ||
+ | məhsulları zəhərlidir. T. fosfor | ||
+ | xloroksidi (ROSL,) ilə dimetila- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | min Hidrogen-xlorid duzundan, etil | ||
+ | spirti və kalium-sianiddən alınır. | ||
+ | .qun havada əldurucu qatılıqı | ||
+ | 0,4 mq/l (1 dəq), maye halda dəriyə du:1- | ||
+ | dugkdə isə 50—70 mq/kq-dır. T.-dan | ||
+ | qorunmaq ucӱn əleyhqazdan istifadə | ||
+ | olunur. | ||
+ | (iniaatda)— qalınlırı | ||
+ | uzunluqundan və enindən bir necə də- | ||
+ | fə kicik olan, adətən yastı və ya ona | ||
+ | yaxın formalı yuksaxlayan Konstuk- | ||
+ | siya, yaxud konstruktiv element. Cox | ||
+ | vaxt əyilməyə 22 Muasir in- | ||
+ | ilaatda dəmir-beton T,-lardan gepiiil | ||
+ | istifadə olmur. | ||
+ | TAVA DARELAR— yastı zirvəli, bə”- | ||
+ | zən pilləli və sıldırım yamaclı | ||
+ | daqlar. Səthi bərk və ainınmaya da- | ||
+ | vamlı suxurlardan təpkil olunmu|i- | ||
+ | dur. Relyefində T.d. ustunluk təi- | ||
+ | kil edən genii ərazilər Tava ol- | ||
+ | gələr (məs., SSRİ-də Turqay və | ||
+ | Ustyurd platoları, Cənubi Ameri- | ||
+ | kada (arru platosu və s.) adlanır. | ||
+ | TAVAN, ipalarda—bina or- | ||
+ | tuyunun alt səthi, Hamar, yaxud rel- | ||
+ | yefli (cıxıntılı, kessonlu və s.) | ||
+ | olur. Me"marlıq baxımından T.-ın | ||
+ | formasını dəyitmək ucun dekorativ | ||
+ | cıxıntılar, asma T. və s. element- | ||
+ | lər əlavə edilir. Muasir ictiman | ||
+ | binalarda T. ucun alt hissəsi deko- | ||
+ | rativ bəzəklərlə iplənmiiy dəmir- | ||
+ | beton tavalardan istifadə olunur. | ||
+ | Zəngin dekorlu binalarda T. yapma- | ||
+ | naxınlar, dekorativ rəsmlər və mo- | ||
+ | zaikalarla bəzədilir. | ||
+ | TAVAR SAZ—sazın bir novu, beyuӱk | ||
+ | sazın digər adı. Bə”zən ana saz da | ||
+ | |||
+ | |||
+ | deyilir. | | ||
+ | |||
+ | TAVDA— RSFSR Sverdlovsk və Tu- | ||
+ | men vil.-lərində cay. Tobolun sol qo- | ||
+ | lu. Lozva və Sosva tk bir- | ||
+ | ləpməsindən əmələ gəlir. Uz. 719 km, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (1605—89)—fransız səyyahı, | ||
+ | 1631—68 illərdə 6 dəfə PDərqə (əsasən ” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hevzəsinin sah. 88 100 km?, Əsas qol- | ||
+ | Pelımdır. Atac axıdılır. Gəmici- | ||
+ | liyə yararlıdır. Tavda ipi. T, sahiu | ||
+ | lindədir. | ||
+ | |||
+ | TAVDA-RRSFSR Sverdlovsk vil.-n- | ||
+ | nə məhəp. Tavda r-nunun mərkəzi. Tav- | ||
+ | da cayında gəmi dayanacaqı. D.y. st. | ||
+ | Mepə sənayesi mərkəzidir. Arac e”ma- | ||
+ | lı və faner kombinatları, hidroliz | ||
+ | z-du, gəmiqayırma muəssisələri: odun- | ||
+ | carın mexaniki e”malı texnikumu var. | ||
+ | TAVERNY (Taveriner) Jan Batist | ||
+ | |||
+ | |||
+ | taçir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İran, Azərb., Hindistan) səfər et- | ||
+ | mi, xeyli varlandıqdan sonra Fran- | ||
+ | sada malikanə və baron titulu almıit, | ||
+ | gəzdiyi əlkələr haqqındakı qeyd və | ||
+ | xatirələrini yazmaq ucun xususi ta- | ||
+ | rixci tutmupydu. Həbər nə Naxcı- | ||
+ | van, Culfa, Təbriz, Dərbənd, PTama- | ||
+ | xı, Ərdəbil və s. iqəhərlərdə olmupt, | ||
+ | Azərb.-da ticarət, sənətkarlıq və s. | ||
+ | barədə mə"lumat vermiidir. | ||
+ | |||
+ | Ədə Polievktov M. A., Evro- | ||
+ | peNskie putepestvenniki X1İ1—XU 11 vv. | ||
+ | po Kavkazu, Tiflis, 1935 | ||
+ | TAVKVERİ—funksional diiyi cicək- | ||
+ | li ipərab uzumu sortu. Azərb.-a PTərqi | ||
+ | Gurcustandan (1852—54 illərdə) gə- | ||
+ | tirilmitdir. Vegetasiya dəvru 217 | ||
+ | gundur. Sentyabrın axırında yeti- | ||
+ | pir. Tam yetitimii gilələri tund-gey | ||
+ | rəngdədir. PTirəsində 18,396 pyəkər, | ||
+ | 5—6 q/l turpu var. Ha-dan 130—140 s | ||
+ | məhsul yıqılır. Azərb.SSR uzum sort- | ||
+ | ları standartına daxildir. Kirov- | ||
+ | abad—Qazax zonasında T.-yə səhv ola- | ||
+ | ra: kaxet sortu da deyilir. | ||
+ | |||
+ | AVӦT — antifriksion konsistent | ||
+ | surtku materialı, solidolun kəhnəl- | ||
+ | MHL adı. | ||
+ | TAVR, Toros (Toqoz"Laq)— Qurkiyə- | ||
+ | nin c,-unda dar sistemi. Uz. təqr. 1000 | ||
+ | km, hund. 3726 m-ə qədərdir. Əsasən, | ||
+ | əhəngdapı, metamorfik və kristal- | ||
+ | lik pistlərdən təpkil olunmundur. | ||
+ | Qərbi T., Mərkəzi T., PTimali T. və s. | ||
+ | hissələrə əlunur. Yamaclarında | ||
+ | subtropik cəllər, səhralar, həmnuə- | ||
+ | yapıl metpələr, kolluqlar, iynəyar- | ||
+ | paqlı meiqələr və cəmənliklər var. | ||
+ | T. bir sıra dərə və kecidlərlə (Dəc- | ||
+ | lə və Fərat caylarının dərəsi, Kilm- | ||
+ | kiya darvazası və s.) gəsilmitdir. | ||
+ | TAVRİDA— Krımın Rusiyaya birlə- | ||
+ | dirilməsindən (1783) sonra car heku- | ||
+ | mətinip Krım y-a-na verdiyi ad. Krı- | ||
+ | mın qədim əhalisi tavrların adın- | ||
+ | dan gəturulmunidur. | ||
+ | |||
+ | TAVRİYİAN Mikael Arsenyevic (27. | ||
+ | 5.1907, Bakı—17.10.1957 a Aa. | ||
+ | məpi sovet di nərt. SSRİ xalq ar- | ||
+ | tisti (1956). SSRİ Devlət gə | ||
+ | laureatı (1946, 1951). Leninqrad Kon- | ||
+ | servatoriyasını bitirmindir (1932— | ||
+ | alto, 1934—dirijorluq uzrə). 1935 | ||
+ | ildən Ermənistan Opera və Balet | ||
+ | rının dirijoru ə nnnən öam | ||
+ | dirijor) olmu : epertuarına | ||
+ | cQəhrəman qızı (A. Stepziyan , €AHynıs | ||
+ | |||
+ | (A. Qiqranyan), “11 Arpakə (T. Cuxac- | ||
+ | yan), “Riqolettov (C. Verdi), c“İolan- | ||
+ | taq (P, Caykovski) və s. operalar, elə- | ||
+ | cə də simfonik əsərlər daxil idi. | ||
+ | SSRİ Ali Sovetinə (4-cu caqırıpt) | ||
+ | deputat secilmiidir. Lenin ordeni | ||
+ | və Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni ilə | ||
+ | təltif edilmiidir. | ||
+ | TAVRİYA-–EEKrım y-a-nın 16 əsrdən | ||
+ | yayılmıs adı. 19 əsrdə—20 əsrin əv- | ||
+ | vəlində Tavriya qub.-nın pitc. r-nları | ||
+ | da T. (PTimali Tavriya) adlanırdı. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 118 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAVRİYA DARLARI—Krım daqla- | ||
+ | rının qədim adı. | ||
+ | |||
+ | TAVRİYA SARAYI, Leninqrad- | ||
+ | d a—rus klassisizmi abidəsi (1783— | ||
+ | 89, memar İ. Y. Staron). Knyaz Q, A. | ||
+ | Potyomkin ucun tikilmiidi. Təntələ- | ||
+ | li qəbullar və Haram iənlikləri ucun | ||
+ | nəzərdə tutulan T.s. 3 mustəqil kor- | ||
+ | pusa bolunur: səkkizbucaqlı gunbəz- | ||
+ | li zaldan və ikiqat sırasutunlu bo- | ||
+ | Yӱk qalereyadan ibarət mərkəzi korpus, | ||
+ | həmcinin həyətin kənarlarında yer- | ||
+ | ləmərək kecid Fligelləri ilə mərkə- | ||
+ | zi korpusla birlətdirilmi:i 2 xid- | ||
+ | mət korpusu. Vaxtilə sarayın bapi ra- | ||
+ | pısı Yaxınlıqında kanal vasitəsilə | ||
+ | Neva cayı ilə birlətən kicik liman | ||
+ | olmutdur. | ||
+ | |||
+ | 1906—17 illərdə T.s.-nda Dəvlət | ||
+ | dumasının iclasları kecirilmiti- | ||
+ | dir. Fevral burjua-demokratik in- | ||
+ | qilabından (1917) sonra etroqrad | ||
+ | Fəhlə və Əsgər Deputatları Soveti | ||
+ | (avqustadək), Muvəqqəti həkumət (iyu- | ||
+ | ladək) burada yerlətirdi. V. İ. Lenin | ||
+ | 1917 il aprelin 4(17)-də T.s.-nda bol- | ||
+ | ieviklərin yıqıncaqında c Hazırkı | ||
+ | inqilabda proletariatın vəzifələri | ||
+ | haqqındaz (FAprel tezisləriz) mə"ru- | ||
+ | zə etmitdir. 1918 ildə T.s.-nda | ||
+ | 3-cu Umumrusiya Sovetlər qurultayı, | ||
+ | RK(b)P-nin 7-ci qurultayı, Kominter- | ||
+ | nin 2-ci konqresi kecirilmipidir. | ||
+ | Leninqrad Ali Partiya Məktəbi bu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qz yerlətir. | ||
+ | TAVRİYA SOVET SOSİALİST | ||
+ | RESPUBLİKASI — Krımda sovet | ||
+ | resp.-sı (1918, mart—aprel). Tavri- | ||
+ | ya MİK-in dekretlərinə əsasən ya- | ||
+ | radılmıqsldı. RSFSR-in tərkibinə | ||
+ | daxil idi. Sovet hakimiyyətinin dek- | ||
+ | retlərini həyata kecirməyə baplamıitn, | ||
+ | vet Rusiyasının mərkəzi r-nlarına | ||
+ | Ə mln. puddan cox ərzaq gəndərmii- | ||
+ | di. Brest eyAhyuyu (1918) məprnəpn- | ||
+ | ni pozan tmaniyYa qopqunu aprelin | ||
+ | 18-də Tavriya SSR-ə soxuldu. Apre- | ||
+ | lin sonunda Aluttada əksinqilabi qi- | ||
+ | Yam qalxdı, MİK-in və XKS-nin uzv- | ||
+ | lərinin coxu gullələndi. Aprelin | ||
+ | 30-da Tavriya SSR suqut etdi. | ||
+ | TAVRLAR— Krımın (Tavriya) c. his- | ||
+ | səsinin qədim əhalisi. Ən qədim abi- | ||
+ | dələri e.ə. 9 əsrə aid edilir. Maldar- | ||
+ | lıq, ovculuq, balıqcılıqla məpqul | ||
+ | olmutplar:, toxuculuq və tunctəkmə ilə | ||
+ | də tanıip idilər. Məhkəmləndiril- | ||
+ | mtip məsgənlərdə yapyayırdılar. Xer- | ||
+ | sones, Bospor dəvlətlərinə qariı mu- | ||
+ | rizə aparırdılar. 1 əsrdən qoniyu | ||
+ | tayfalarla (tavr-skif və 6.) qayna- | ||
+ | yıb-qarıtimıilar. . | ||
+ | TAVRLI PRӦFİL Qyun. T (tau) hər- | ||
+ | finin adından)|—en kəsiyi HTə- | ||
+ | killi olan metal mə”mulat. Cox vaxt | ||
+ | pəstahı yayma və ya presləmə yolu ilə | ||
+ | hazırlanır. T. p.-dən iniaat kons- | ||
+ | truksiyalarında və mapınqayırmada | ||
+ | istifadə edilir. | ||
+ | TAVTOLFGİYA (yun. Kaiqooryaq Sai- | ||
+ | (ӧ—eyni--...logiya)—mə”naca eyni və | ||
+ | ya bir-birinə yaxın səzlərin, fikir- | ||
+ | lərin təkrarı. Bədii dildə Q.-dan | ||
+ | ifadəni quvvətləndirmək məqsədilə | ||
+ | istifadə olunur. Lakin eyni sez, ifa- | ||
+ | də və ya fikrin dənə-dənə təkrarı | ||
+ | sezculuYə gətirib cıxarır və bədii | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əsər ucun ciddi nəqsan sayılır. | ||
+ | TATAVERD — Azərb.SSR artuni | ||
+ | r-nunda (DQMV) kənd. T. sovetliyi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nin mərkəzi. R-n mərkəzindən 43 km | ||
+ | C.-Q.-Də, Dar ətəyindədir. 632 | ||
+ | (1985), uzumculuk, taxılcılıq, hey- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TAVRİYA DALRALARI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | vandarlıq və tərəvəzciliklə məpqul- | ||
+ | dur. Orta məktəb, klub, kitabxana, | ||
+ | tibb məntəqəsi var. Bəyuk Vətən mu- | ||
+ | ə .. olmut həmyerlilə- | ||
+ | rin pərəfinə abidə qoyulmusidur. | ||
+ | TAQAL dili iba Tor ns H, | ||
+ | 1959 ildən Filippin dili və ya pi- | ||
+ | lipino)—taqalların dili. İndone- | ||
+ | ziya dillərinə daxildir. T.d.-ndə | ||
+ | təqr. 10 mln. adam danınır (1978). | ||
+ | V məhəlli dialekti var. İltisaqi dil- | ||
+ | dir. Leksikasında sanskrit, Cin, | ||
+ | ispan və ingilis dillərindən alın- | ||
+ | ma səzlər coxdur. Umummilli ədəbi | ||
+ | dil Manila dialekti əsasında for- | ||
+ | malapmıtidır (17 əsrin sonu—18 | ||
+ | əsrin əvvəli). 18 əsrin ortalarına | ||
+ | dək dravid yazısından istifadə olun- | ||
+ | muli, sonradan latın qrafikasına | ||
+ | gecilmitidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. Krus M., Pka | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rban L İ., | ||
+ | TaqalıskiV izık, M., 1966, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAQALLAR (ezlərini taqaloq ad- | ||
+ | landırırlar) — Filippində (Luson | ||
+ | a.-nın mərkəz və q.-inin əsas əhalisi) | ||
+ | xalq. 10,3 mln. nəfərdir (1978). Taqal | ||
+ | dilində danınırlar (zəngin ədəbiy- | ||
+ | yatları var). Əkincilik, balıqcılıq- | ||
+ | na məpqul olurlar: hermə və toxucu- | ||
+ | luq da inkipaf etmitdir. Katolik- | ||
+ | dirlər, bir qismi protestantdır. | ||
+ | TATAHA), Beiyk TaraHa)—üHə- | ||
+ | nubi Uralda, Celyabinsk vil. ərazi- | ||
+ | sində daq silsiləsi. Uz. 25 km, maks. | ||
+ | Hund. 1177 mm (Kruqlitsa d.). Kristal- | ||
+ | lik ptist və kvarsitlərdən təkil | ||
+ | olunmut:idur. Yamaclarında meipələr | ||
+ | Apam, kukpar, tozaqracı) var. | ||
+ | TAQANROQ—RSFSR Rostov vil.-ndə | ||
+ | iəhər. Azov dənizinin Taqanroq kər- | ||
+ | fəzi sahilində port. D.y. st. ƏH. 289 | ||
+ | min (1984). Mapıpqayırma, qara me- | ||
+ | tallurgiya, kimya, Yeyinti, yungul, | ||
+ | tikinti materialları sənayesi: ra- | ||
+ | diotexnika və pedaqoji in-tlar, tex- | ||
+ | nikumlar, tibb və musiqi məktəbləri, | ||
+ | əlkəpqunaslıq muzeyi, dram teatrı, | ||
+ | iəkil qalereyası, A. P, Cexovun ev- | ||
+ | muzeyi, tarix-ədəbiyyat muzey-qoruqu | ||
+ | var. T. yaxınlıqrında pəhərin almap | ||
+ | zapistlərindən azad edilməsində | ||
+ | arxanı Dərd yuz on altıncı | ||
+ | Azərbaycan diviziyasının və 130-cu | ||
+ | Taqanroq diviziyasının ppərəfinə | ||
+ | “1943-cu ildə Taqalroq iqəhəri və Ros- | ||
+ | tov vilayəti xilaskarlarının PTohrət | ||
+ | memorialıq monumseptal abidəsi qoyul- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | "OR ən | ||
+ | r "LA İL h =“, k” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | ı | ||
+ | = Mə | ||
+ | 1 m | ||
+ | yasın | ||
+ | . m | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Kanan | ||
+ | i məə bəl | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Taqanroq yaxınlıqında clo-cı (Azərbaycan) və 130-cu Ta- | ||
+ | qanroq diviziyalarının maəda xatirə abidəsi. 1980. Hey- | ||
+ | . Yamilov. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | gəltəraqi E. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 8 ZD finit, 3 | ||
+ | 207 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Tə c A” : | ||
+ | i t bs İ.B a" | ||
+ | əli a |e) LE 4 İ Bi I 1 | ||
+ | əüu : 4 Y ə - ə ı “ k | ||
+ | ar m. əəən h iv “ | ||
+ | 4 Ku ə” 4 ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .rL—ırn——o—————xxıux ————...—.—dcSD”sSzDm5nN.—,—-— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mulpd 1980, Heykəltəramq E. PTami- | ||
+ | oh, tr lar V. İ. Qriqor, İ. V. | ||
+ | Qriqor, muhəndis-konstruktor B. N. | ||
+ | Sidelkovski). | ||
+ | T.-da Bakı, | ||
+ | cəsi var. | ||
+ | TATAHPÖT KƏRFƏZİ— Azov dəni- | ||
+ | zinin itm.-it, hissəsində ən iri kər- | ||
+ | fəz. T.k.-ni Azov dənizindən Dolqaya | ||
+ | və Belosarayskaya dilləri ayırır. | ||
+ | Uz. təqr. 140 km, eni 31 km, orta də- | ||
+ | ipliyi təqr. 5 m-dir. T.k.-nə Don, | ||
+ | Xalmius, Mius və Eya cayları təku- | ||
+ | lur. Dekabrdan martadək donmuiy olur. | ||
+ | Əsas portları: Jdanov, Qaqanroq. | ||
+ | TAQAR MƏDƏNİYYƏTİ—Yenisey ca- | ||
+ | yının apaqı və yuxarı Həvzəsində e.ə. | ||
+ | əsrlərə aid arxeoloji mədəniy- | ||
+ | yət. Yenisey cayındakı Taqar a.-nın | ||
+ | adındandır. Q.m. ucun at qopqu lə- | ||
+ | vazimatı, tunc əmək alətləri, skif | ||
+ | tipli silahlar, tupc gӱzgӱ, incəsə- | ||
+ | nətdə vəhiti heyvan surətində duzəl- | ||
+ | dilmi:i ətyalar və s. səciyyəvidir. | ||
+ | E.ə. Z əsrdən dəmirin yerli istehsalı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Bakıda Taqanroq ku- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | balplanmıtidır. Kurqanlar, yaptayın | ||
+ | yerləri, mə"dən qalıqları, qayaustu | ||
+ | rəsmlər apkar edilmitdir. Əhali | ||
+ | |||
+ | |||
+ | toxa əkinciliyi və maldarlıqla məi1- | ||
+ | qul olmutdur. | ||
+ | |||
+ | Əds Qripin GKO. S., Proizvodstvo | ||
+ | v taqarskuqo əpoxu, M.—L., 1960 (Mate- | ||
+ | rialı i issledovanil po arxeoloqii SSOSR, | ||
+ | 490). Clenova N. L., Proisxojde- | ||
+ | nie i rannal istorin plemen taqarskov | ||
+ | kulıturı, M.—L., 1967, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAQIM—bax Vzvod. | ||
+ | TAQӦDA—Qafqaz Albaniyasında ya- | ||
+ | tpayvil məntəqəsi. Ptolemeyin cCor- | ||
+ | rafi tə"limnaməg əsərində adı cə- | ||
+ | kilir. Kurun Qafqaz d-rından bail- | ||
+ | layan tim. qollarından biri ilə İbe- | ||
+ | riya arasında olduqu gestərilir. Ye- | ||
+ | ri dəqiq muçəyyənlətdirilməmindir. | ||
+ | Əd. Trever K. V., Ocerki po is- | ||
+ | torii i kulıture KavkazskoN Albanin, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | M.—L., 1959 | ||
+ | TAQӦR Rabindranat (T Haku p P o- | ||
+ | bindronath) (7.5.1861, əlkə- | ||
+ | tə—7.8.1941, Kəlkətə)—hind yazıcısı, | ||
+ | ictimai xadim. Bepqal dilində yaz- | ||
+ | mımdır. Nobel mukafatı laureatı | ||
+ | (1913). Milli azadlıq hərəkatı xa- | ||
+ | dimi ailəsində doqulmuidur. Kəl- | ||
+ | gətədə və London un-tində oxumunl- | ||
+ | dur. Əsərləri 1875 ildən cap edilir. | ||
+ | “Axiam mahnıları (1882) adlı per | ||
+ | kitabında vəhdəti-vӱcud ideyaları | ||
+ | ——AjKGDt" əks olunmudur. | ||
+ | ə cSəhər mahnıları | ||
+ | (1883), 4“PTəkillər | ||
+ | və mahnılarə(1884) | ||
+ | ie”r toplularında, | ||
+ | c Təbiətin intiqa- | ||
+ | mıq (1884) dra- | ||
+ | mında nikbin ruh | ||
+ | gucludur. “Bibhi | ||
+ | sahiliqv (1883) və | ||
+ | cMudrik , Racaq | ||
+ | (1885) tarixi ro- | ||
+ | manlarında istib- | ||
+ | dad əleyhinə cıx- | ||
+ | mıtdır. 80-ci il- | ||
+ | lərin əvvəlindən | ||
+ | KEHHHI ictimai-si- | ||
+ | yasi fəaliyyət ges- | ||
+ | tərmii, c“Brahmo | ||
+ | Samacə dini-isla- | ||
+ | hat və maarif cə- | ||
+ | miyyətinin katibi | ||
+ | əlmutidur (1884— | ||
+ | 1911). 90-cı il- | ||
+ | lərdə yazdıqı he- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TARIZADƏ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 119 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kayə və fəlsəfi | ||
+ | dramlarını, Hu - | ||
+ | timan-siyasi məqa- | ||
+ | lələrini redaktə | ||
+ | etdiyi cPTadxonaz | ||
+ | ədəbi-ictimai jur- | ||
+ | nalında dərc et- | ||
+ | dirmitdir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | da hind fəlsəfəsi | ||
+ | VƏ MƏDƏNİ ƏH”ƏHƏ- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | bin qabaqcıl cərə- | ||
+ | yanla ilə sıx | ||
+ | baqlı olan humanist həyat səcdəga- | ||
+ | hıq konsepsiyası formalaptır. | ||
+ | |||
+ | 19 əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərin- | ||
+ | də yYazdıqı ppe"rlərdə təbiət, məhəbbət | ||
+ | və vətəndailıq lirikası əsas yer tu- | ||
+ | tur. PLair benqalları zulm və istib- | ||
+ | dada qarpı Nubarar. yə səsləyirdi: | ||
+ | cAnlar (4900), “Bəhrələrə (1901) me”p | ||
+ | kitabları. cFQum dənəsiə (1902), “Fə- | ||
+ | lakətə (1905) sosial-məiftət romanla- | ||
+ | rında, *Daqılan tifaq (1903) poves- | ||
+ | tində feodal ailə əxlaqı ilə demo- | ||
+ | kratik meyllər arasındakı konflikt | ||
+ | psixoloji inandırıcılıqla gəstə- | ||
+ | rilmitdir. 1905 ildən benqal milli | ||
+ | azadlıq hərəkatının rəhbərlərindən | ||
+ | olmupt, vətənpərvər ruhlu pe”rlər | ||
+ | yazmıpnqdır. Lakin hərəkat silahlı | ||
+ | mubarizə xarakteri aldıqda ondan | ||
+ | uzaqlazimıt, maarifcilik fəaliyyəti | ||
+ | gəstərmitldir. cQoraq (1907—10) ro- | ||
+ | manında, *İntiqamə (1909), “Myhidn- | ||
+ | zəkarlıq qalasıq (1911) pyeslərində | ||
+ | T. dinindən və kastasından asılı | ||
+ | olmayaraq, butun hindliləri milli | ||
+ | istiqlaliyyət uqrunda mubarizədə bir- | ||
+ | liyə carırmınldır.cGitancaliə GUŞ | ||
+ | ban mahnıları, 1912), “Baqbanə, *Ke- | ||
+ | cən quplarə lirik pe”r topluları | ||
+ | T.-a genitl tehrət gətirmitdir. Hə- | ||
+ | min toplulardakı pe”rlər ucun fəl- | ||
+ | səfi duiquncə və yuksək emosional- | ||
+ | lıq səciyyəvidir. “Durna qatarı | ||
+ | (1914—16) tpe”r silsiləsində Birin- | ||
+ | ci dunya mӱharibəsinin baplanması | ||
+ | ilə əlaqədar bətəriyyətin taleyi ӱcӱn | ||
+ | narahatlıq əksini tapmhıildır. cEv | ||
+ | və dunyaq (1915—16) romanında mMil- | ||
+ | li azadlıq hərəkatının liberal rəh- | ||
+ | bərliyi ilə kəndlilər arasındakı | ||
+ | ixtilaflar təsvir olunur. 3 | ||
+ | |||
+ | 20-ci illərdə Avropa, Asiya və | ||
+ | Amerikaya səyahət etmii, c Millətci- | ||
+ | likə adlı kitabında Qərb və PTərq | ||
+ | povinizminin militarist mahiyyətini | ||
+ | acıb gestərmitdir. 1930 ildə SSRİ-yə | ||
+ | gəlmi, Sovet dəvlətinin nailiyyYƏT- | ||
+ | lərini, onun sulhsevər siyasətini Yuk- | ||
+ | sək qiymətləndirmitdir (Rusiya haq- | ||
+ | qında məktublar kitabı, 1931). 20-ci | ||
+ | illərin sonundan siyasi gəruӱtləri | ||
+ | daha radikal mahiyyət kəsb etmitdir | ||
+ | (“Derd hissə romanı, 1934 və s.). | ||
+ | adan ə (1936), €AxımaM Hiyacbis | ||
+ | (1938), 1Pəfaə, An KYHYHAƏ?, “Con | ||
+ | pe”rlərg (həp yay 1941) pe"r kitabla- | ||
+ | rında T. bir daha dini-icma dana: | ||
+ | tizmi təhlukəsinə qaripı mubarizəyə | ||
+ | caqırmıtadır. Yaradıcılıqı ben- | ||
+ | qal və ӱmumiyyətlə hind ədəbiyyatın- | ||
+ | da tənqidi realizmin, muasir bental | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ədəbi dilinin təməkkulundə muhum jJ2 | ||
+ | T.-un cCanaqanama- /£ —– | ||
+ | s) me”pu (1911) hun- 2 | ||
+ | HMHHHƏ "€BPH/MMH- /2275 | ||
+ | mədəniyyəti 724 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rol oynamıtdır. | ||
+ | naq (“Xalqın ru | ||
+ | |||
+ | distanın milli | ||
+ | dir. Yaradıcılıqı dunya | ||
+ | xəzinəsinə daxil olmuit, | ||
+ | bir cox dillərə, o cӱmlədən | ||
+ | dilinə tərcumə olunmundur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əsərləri | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Anadan | ||
+ | |||
+ | |||
+ | T.-un | ||
+ | bu dəvr poeziyasın-" | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ləri, həmcinin Təp-” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | zərb. = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | olmasının 100 illiyi umumdunya miq- | ||
+ | yasında qeyd edilmitidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: Baban, B., 1961, Se- | ||
+ | cilmip əsərləri, c. 1—8, B., 1963—67, | ||
+ | Cos., r, 1—12, M., 1961—65: Coöp. cov., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | t. 1—4, M., : : | | ||
+ | |||
+ | Əd: Məmməd Arif, Beyuk Hind | ||
+ | ədibi, onun FcSecilmiti əsərləriəndə, C. | ||
+ | 1, B., 1967, Qnatok-Danilıcuğ | ||
+ | A. II, Pağuuupanar Tarop, M., 1961, Pa- | ||
+ | bindranat Taqor. K stoletik) so dnn roj- | ||
+ | denil, M., 1961 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAR, me” marlıqdar—–divarlar- | ||
+ | da pəncərə və qapı yerlərinin, Yaxud | ||
+ | iki dayaq (sutun, dirək və s.) arasın- | ||
+ | dakı bopluqun ustunu ertmək ucun | ||
+ | əyrixətli ərtuk konstruksiyası, Ya- | ||
+ | rımdairə, catma, nalvarı və s. For- | ||
+ | malarda olur. Datdan hərulur və ya | ||
+ | metal, arqac və dəmir-betondan hazır- | ||
+ | lanır., T., əsasən, sıxılmaya inləyir | ||
+ | və uzərinə dutən iaquli yuğləri da- | ||
+ | yaq, kontrfors və dartqılara (iki | ||
+ | dayaqa seəykənən və dartılmaya iilə- | ||
+ | yən millərə) eturur. Q.-dan binalar- | ||
+ | da ərtuklərin, kərpulərdə apırım- | ||
+ | ların yuksaxlayan elementi kimi is- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tifadə edilir. Konstruktiv sistemi- Ti? | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nə gərə T. iparnirsiz (oynaqsız) və | ||
+ | iki-uc tparnirli iln olur. La- | ||
+ | yihələndirilmə zamanı T.-ın əyri- | ||
+ | liyi, oxları elə geturulur ki, dai- | ||
+ | mi yuk altında (T.-ın əz cəkisi, ona | ||
+ | səykənən ərtuyun, damın və s. arırlı- | ||
+ | qı) T.-da ancaq sıxıcı quvvə yaran- | ||
+ | sın. Bu halda onun en kəsiyinin ən | ||
+ | az əlcusu alınır. | ||
+ | |||
+ | T. ilk dəfə Qədim PPərq me”marlı- | ||
+ | qında (dalidan) meydana gəlmiit, son- | ||
+ | ralar antik Roma tikililərində (bi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nalarda, akveduklarda, zəfər T.-la- | ||
+ | rında) geni:p istifadə edilmiidi. | ||
+ | Musəlman PT1ərqinin, O cumlədən | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Azərb.-ın orta əsr me"marlırında | ||
+ | əsasən catma T.-lar tətbiq olunmu1- | ||
+ | dur. Catma T.-lar seysmik təsirlərə | ||
+ | bəyuk mӱqaviməti, apırma qӱvvəsinin | ||
+ | azlıqı və s. ilə səciyyələnir. Catma | ||
+ | T.-ların əyriləri iki, Yu BƏ dərd- | ||
+ | mərkəzli olur. T.-a dekorativ forma | ||
+ | vermək ucun Pərq me"marlıqında el- | ||
+ | lips əyrisi hissələrindən də istifa- | ||
+ | də edilirdi: bu da Q. əyrisinin axı- | ||
+ | cı, ahəngdar və məehkəm olmasını | ||
+ | Tə"MHH edirdi (Sultaniyyədəki Əlcay- | ||
+ | tu Xudabəndə turbəsinin, Bakıdakı | ||
+ | Pirvaniahlar sarayı aisamblının | ||
+ | catma T.-ları). Formasına, qurulu- | ||
+ | puna, tə”yinatına, tikinti materia- | ||
+ | lına və s. əlamətlərə gərə orta əsr- | ||
+ | lərdə Azərb. me”marlıqında 90-dək | ||
+ | nəvu tətbiq olunmuttdur. | ||
+ | |||
+ | Əd. Muradxanov H. S., Statik | ||
+ | həll olunan sistemlərin inpaat mexani- | ||
+ | kası, B., 1972 Llizade T. M., Narod- | ||
+ | noe zolcestvo Azerbandjana i eqo proqres- | ||
+ | sivnıe tradiiii, B., 1963. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAR QƏLİBİ—qubbə, taq və ya guӱn- | ||
+ | bəzlərin tikintisi zamanı onları sax- | ||
+ | lamaq və konstruksiyasına dӱzgӱn əy- | ||
+ | rixətli forma vermək ucun muӱpəqqəti | ||
+ | qurulan mutəhərrik qəlib. Adətən tax- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sə . | ||
+ | R “ | ||
+ | ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Rigelli-carpazdı taq qəlibi, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | tadan, bə”zən poladdan hazırlanır, | ||
+ | Beyuk apıırımlarda (məs., iriatı- | ||
+ | rımlı kərpulərdə) mӱrəkkəb muhən- | ||
+ | disi qurulutia malikdir. T.q.-ndən | ||
+ | tədricən azad olmaq ucun xususi vasi- | ||
+ | tələrdən (məs., pazlardan, domkratlar- | ||
+ | dan və sə istifadə edilir. Ən cox | ||
+ | iplənən T.q. konstruksiyası dayaqlı | ||
+ | və rigelli-carpazlı nevlərdir. | ||
+ | TAR SİSTEMİ—sutunlar vəya digər | ||
+ | nəv dayaqlar ӱzərində duran eyni əl- | ||
+ | culu və formalı taqlar sırası. T.s.- | ||
+ | ndən cox vaxt bina divarları boyu | ||
+ | acıq qalereyalarda istifadə olunur. | ||
+ | TARAR—bə”zi Yaxın PTərq əlkələ- | ||
+ | rində, o cumlədən Azərb.-da məvcud | ||
+ | olmupq əlcu (cəki) vahidi və ver- | ||
+ | gi, Elxanilər dəvrundə geniiy yayıl- | ||
+ | mıtpdı. Əlcu vahidi kimi bir T. 100 | ||
+ | Təbriz məninə (295 kq) bərabər idi. | ||
+ | Vergi kimi əhalidən natural iqəkil- | ||
+ | də toplanılırdı. Həcmi qeyri-muçəy- | ||
+ | yən idi. Xanlıqlar dəvruӱndə əsasən | ||
+ | əlcu vahidi kimi iplədilirdi. TAa- | ||
+ | xıl, dӱyu və s. əlculməsində istifa- | ||
+ | də edilən T.-ın Həcmi (tutumu) ayrı- | ||
+ | ayrı yerlərdə 20 olurdu (məs., | ||
+ | amaxı xanlıqında bir Q. 400 kq, | ||
+ | digər xanlıqlarda isə 240—600 kq | ||
+ | idi). Bə”zən bir T. toxum səpilən əkin | ||
+ | sahələrinə də T. deyilirdi. | ||
+ | TARARBAİYI— Azərb.-da xanlıqlar | ||
+ | devrundə məvcud olmuiy vergi. Xa- | ||
+ | nədan torpaqlarında becərilən taxıl- | ||
+ | dan alınırdı. Xanlırın xususi mə”- | ||
+ | muru olan qisimdar tərəfindən | ||
+ | məhsulun miqdarı dəqiqlətdirilir və | ||
+ | hər taqrar hesabına onun muəyyən hissə- | ||
+ | si devlətin xeyrinə kecirilirdi. | ||
+ | TARBƏND EV—4Azərb.-da xalq yapa- | ||
+ | yıp evi. Tavanı yarımsilindrik və | ||
+ | gumbəz formalı olan dat ertuklu | ||
+ | T.e-in divarları taebənd hund.-nə- | ||
+ | dək qaldırılır, sonra taqbənd ilə | ||
+ | divar arasında əmələ gələn boiyluq | ||
+ | Hai qırıntıları, torpaq və s. ilə | ||
+ | doldurularaq yastı dam ptəklinə sa- | ||
+ | lınırdı. Divarlarının qalınlırı | ||
+ | təqr. 1 m-ə catan T.e.-in qapı və pən- | ||
+ | cərəsi ən divarda qoyulurdu. 2 mər- | ||
+ | təbəli T.e.-lərin, adətən 1-ci mərtə- | ||
+ | bəsi təsərrufat, 2-ci mərtəbəsi isə | ||
+ | yapayıli otaqlarından ibarət idi. | ||
+ | T.e.--də camaxatan və taxca olurdu. | ||
+ | 20 əsrin əvvəllərinədək istifadə | ||
+ | edilmitdir.- | ||
+ | TARE-BOSTAN —İranda Sasanilər | ||
+ | sulaləsinin ov iqamətgahı. Kirman- | ||
+ | mah 1p1.-nin 5 km-liyindədir. Qayada | ||
+ | capılmın kicik (385, sah. 5,80 m x | ||
+ | 6,79 m) və bəyuk (təqr. 600: sah. 7,49 | ||
+ | x 6,79 m) maqaradan ə ətdir. Qaqlı | ||
+ | maqaraların divar və fasadları Sa- | ||
+ | sani :mahlarının həyatı, tacqoyma | ||
+ | mərasimi və s. mevzularda monumen- | ||
+ | tal relyef təsvirləri ilə bəzədilmiii- | ||
+ | dir. Kicik maqarapın yaxınlıqında | ||
+ | 4 əsrə aid qaya relyefi YANMA | ||
+ | TARI XAN (7.8.1890, Təbriz—13.10. | ||
+ | 1921, Məihəd)—İran milli azadlıq | ||
+ | hərəka xadimlərindən biri. Bax | ||
+ | Məhəmməd Taqı xan Pesyan. | ||
+ | TARI (YAHBAZİ—bax Simurr. | ||
+ | TARIZADƏ Əli (AİR Tiflis— | ||
+ | 4.2.1966, Bakı)— Zaqafqaziyada Sovet | ||
+ | hakimiyyəti və sosializm quruculuqu | ||
+ | uqrunda bariz. 1906 ilin iyunun- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —- lan Sov.İKP uzvu. 1903 ildən inqi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | labi hərəkata qontulmunldur. “€ hYM- | ||
+ | mətəin Tiflis, Naxcıvan, Culfa və | ||
+ | s, 1i,-lərdəki (pe"bələrinin yaradıl- | ||
+ | masında fəal iptirak etmit, İran- | ||
+ | da azərb. fəhlələr arasında inqila- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 120 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARIZADƏ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | | bi ip aparmıpdır. | ||
+ | i 1918 — 21 “illər- | ||
+ | : də Borcalı qəza- | ||
+ | i sında partiya əzək- | ||
+ | i lərinin təiykilat- | ||
+ | ( cısı olmuii, Gədə- | ||
+ | | bəy, Gəncə və Qazax- | ||
+ | | da gizli ii -apar- | ||
+ | mıppdır. Tiflis | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nin uzvu secilmiin- | ||
+ | dir (1921), Gurcus- | ||
+ | tanda Sovet haki- | ||
+ | miyyətinin qələbə- | ||
+ | sindən sonra Gurc. K(b)P Borcalı qəza | ||
+ | komitəsinin katibi, Kənd Təsərrufat | ||
+ | Kooperasiyası idarə hey”ətinin sədri, | ||
+ | Zaqafqaziya devlət ticarət idarəsin- | ||
+ | də ple"bə mudiri illəmindir (1921— | ||
+ | 29). V, İ, Leninin cıxıiy etdiyi 9- | ||
+ | cu Umumrusiya Sovetlər qurultayın- | ||
+ | da iptirak etmiidir. Erm.SSR | ||
+ | ictimai tə"minat komissarı, Erm. | ||
+ | K(6)P Vedi r-n komitəsinin katibi, | ||
+ | “Qızıl PTəfəqə qəzetinin redaktoru | ||
+ | və s, vəzifələrdə calıjtmındır | ||
+ | (1929—46). Pensiyaya cıxandan (1946) | ||
+ | sonra Bakıya kecmutidur. 1957—66 | ||
+ | illərdə Respublika İnqilabi Pehrət | ||
+ | PLurasının sədri, 1959—63 illərdə | ||
+ | eyni zamanda Azərb.SSR i Soveti- | ||
+ | nin sədri olmutdur. Azərb.SSR Ali | ||
+ | Sovetinin deputatı (5—6-cı caqı- | ||
+ | rım) idi. Dəfələrlə ZSFSR MİK- | ||
+ | nin, Azərb. K(b)P, Kypu, K(ö)l və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Erm, K(6)P MK-larının, Azərb.SSR S | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ali Soveti Rəyasət Heyətinin uzvu | ||
+ | sini sir. 2 Qırmızı Əmək Bayra- | ||
+ | qı ordeni, həmcinin Qırmızı Bayraq | ||
+ | ordeni və medallarla təltif olun- | ||
+ | mupdur. Bakıda adına kucə var. | ||
+ | |||
+ | Əd. Əsədov Ə. B., Əli Tatızadə, | ||
+ | B., 1973. | ||
+ | TARIZADƏ Zərəngiz Əliqulu qızı | ||
+ | (d. 16.3.1927, Bakı )—sovet terapev- | ||
+ | ti. Tibb e.d. (1967), . | ||
+ | prof. (1969). Sə- | ||
+ | hiyyə ə”lacısı | ||
+ | VƏ) Terapiya sa- | ||
+ | əsində ilk azərb. | | ||
+ | qadın e.d. N. Nəri- |iJ | ||
+ | manov ad. Azərb. || "Cİ - | ||
+ | Dəvlət Tibb İn-tu- |" | ||
+ | nun qospital tera- ə | ||
+ | piya kafedrasının mi | ||
+ | prof. (1969). Təd- | ||
+ | qiqatı, əsasən, kar- | | ||
+ | diologiyanın ak- 07 . | ||
+ | tual məsələlərinə, Tezislər A | ||
+ | pecır.-na YpəK-/aMap xəstəliklərinin | ||
+ | yayılması və gedipinin xususiyyətlə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | rinə, ӱrəyin itpemik xəstəliyinin | ||
+ | profilaktika və reabilitasiyasına | ||
+ | və s. həsr olunmupydur. | ||
+ | |||
+ | TARIZADƏ Suleyman İsmayıl oqlu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (1905, Yelizavetpol, indiki | ||
+ | —13.9.1960, Kirsibad, | ||
+ | edilmitdir)— Azərb. sovet aktyoru, | ||
+ | Azərb.SSR əməkdar artisti ( 1943). | ||
+ | Səhnə fəaliyyətinə 1929 ildə Azərb. | ||
+ | Gənc Tamatacılar Teatrında baqla- | ||
+ | mıpt, həmin ildən emrunun axırına- | ||
+ | dək Azərb. Dəvlət Dram Teatrında cı- | ||
+ | xınp etmiidir. T.-nin yaradıcılı- | ||
+ | qında lirik, faciəvi razlar əsas | ||
+ | Yer tutmutpdur. O, xususilə C. Ula6- | ||
+ | barlının əsərlərində uqurlu obraz- | ||
+ | xar yYaratmınidır: Baxıqı, | ||
+ | İbad (41905-ci ildək, | ||
+ | *Alması). Digər rolları: Romeo (ePo- | ||
+ | meo və Culyettaə, V. ekspard, Fer- | ||
+ | dinand (4 Məkr və məhəbbətə, F. 1Pil- | ||
+ | ler), Rauf (4 Həyatə, M. İbrahimov), | ||
+ | |||
+ | |||
+ | irovabad | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cOd gəliniz, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İnqilab Komitəsi- İK | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ii kino sənətinin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Bakıda dəfni | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | PTiruyə (“Fərhad və PYirinə, S. Vur- | ||
+ | qun), komissar, Polad Qartal (* Eskad- | ||
+ | anın məhviə, “Polad Qartalə, A. | ||
+ | Korneycuk) və s. | ||
+ | |||
+ | TARIZADƏ Taqı Ələkbər oqlu (d. | ||
+ | 4.9.1923, Bakı)—sovet epidemioloqu. | ||
+ | Tibb e.d. (1965),prof. (1965). Səhiyyə | ||
+ | ə”lacısı (1954). Azərb.SSR əməkdar | ||
+ | elm xadimi (1981). 1950 ildən Sov, | ||
+ | P uzvu. Azərb.SSR Səhiyyə Nazir- | ||
+ | liyinin Elmi-Tədqiqat Tibbi Parazi- | ||
+ | tologiya və Tropik Təbabət İn-tunun | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Karsitoru (1962—66, 1981), eyin za- | ||
+ | manda . Nərimanov ad. Azərb. Dev- | ||
+ | lət Qibb İn-tunun epidemiologiya | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kafedrasının mudiridir (1966). Təd- | ||
+ | qiqatı, əsasən, leptospiroz, malyari- | ||
+ | ya, helmintozlar və salmonellyoz xəs- | ||
+ | təliyinin mӱalicə və profilaktika- | ||
+ | sına həsr olunmutidur. Azərb.SSR | ||
+ | Epidemioloqlar, Mikrobioloqlar və | ||
+ | Parazitoloqlar Elmi Cəmiyyətinin | ||
+ | sədridir (1974 ildən). Kadrlar ha- | ||
+ | zırlamasında xidməqi var. 41Pərəf | ||
+ | nipanıq ordeni və medallarla təltif | ||
+ | onyHMyuuyp. | ||
+ | |||
+ | Əsəri: Epidemiologiya (Dərslik), | ||
+ | B., 1957, Leptospiroz xəstəliyi, B., 1964: | ||
+ | Yolukunu batırsaq xəstəlikləri, B., | ||
+ | 1977, Epidemiologiyadan təcrubə məpyEə- | ||
+ | lələrinə | ||
+ | hissə, B., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARIZADƏ Tofiq Mehdiqulu orlu | ||
+ | (d. 7.2.1919, Bakı)— Azərb. sovet re- | ||
+ | jissoru. Azərb. | ||
+ | SSR xalq artisti | ||
+ | (1976). Azərb.SSR | ||
+ | və Cecen-İnqusi | ||
+ | MSSR əməkdar in- | ||
+ | CƏSƏNƏT xadimi | ||
+ | (1960, 1964). Azərb. | | ||
+ | enin komsomolu | ||
+ | mukafatı laureatı | ||
+ | (1970). 1944 ildən | ||
+ | Sov.İKP uzvu. Be- | | ||
+ | yuk Vətən muhari- || | ||
+ | bəsi iptpirakcısı. | ||
+ | Umumittifaq Dev- | ||
+ | lət Kinematoqrafiya İn-tunu bitir- | ||
+ | mipdir (1954). T.-pinc Uzaq sahillər- | ||
+ | nəs (1958, 1959 ildə Kiyevdə kecirilən | ||
+ | DA kipo festivalında mu- | ||
+ | kafata layiq gərulmutidur), “Yeddi | ||
+ | oqrul istərəmə (1970) filmləri Azərb. | ||
+ | ən yaxiı icmuӱnələ- | ||
+ | rindəndir. Digər filmləri: c“Goruiih | ||
+ | (1955), eMareo anKonep (1959), eMən | ||
+ | rəqs edəcəyəmıə (1963), “Arpın mal | ||
+ | alanu (1966), “Mən ki, gəzəl deyildimh | ||
+ | (1967, A. Quliyev və R. Əsgərovla bir- | ||
+ | gə), “Qızıl qazə (1972), “Dədə Qor- | ||
+ | qudə (1975), *Evin Künc (1978: te- | ||
+ | leviziya filmi), “Babamın babası- | ||
+ | nın babası (1981) və s. T. bə”zi dı | ||
+ | də ssenari mӱəllifidir. Azərb, | ||
+ | SSR Ali Sovetinin (6-cı uarbipbiui) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nan b" todiki təvsiyələr, 1—3 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 0. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 4Dədə Topryav dbunüunən Kanp. Pexx. | ||
+ | T, . nFbli3anə., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | deputatı olmusidur. Oktyabr İnqi- | ||
+ | labı, *PQərəf niyanızj ordenləri | ||
+ | və medallarla təltif edilmipidir. | ||
+ | TARIZADƏ Heydərəli Hacıməcid | ||
+ | oqlu (1888, Tiflis—sentyabr, 1918, | ||
+ | Dərbənd)— Zaqafqa- qumu | | ||
+ | ziyada Sovet haki- | | ||
+ | mMİYYƏTtİi uqrunda muӱ- | ||
+ | bariz. 1905 ildən | ||
+ | Sov.İKP uzvu. Bi- | ||
+ | rinci rus inqilabı | ||
+ | devrundə (1905—07) | | ||
+ | Tiflisdə tə til s | ||
+ | və numayiilərin | | ||
+ | təigilində, bolipe- | ||
+ | BHK € hyMMƏT? TƏllİ- | ||
+ | kilatı Tudinnc mə”- | ||
+ | bəsinin yaradılma- | ||
+ | sında iitirak et- k | ||
+ | |||
+ | mipdir. RSDFP Balaxanı r-n komi- | ||
+ | təsinin, Neft Sənayesi Fəhlələri | ||
+ | İttifaqı İdarə Hey” ətinin uzvu ol- | ||
+ | mupdur (1906—09). T. bir muddət | ||
+ | İranda inqilabi iiq aparmıit, sonra | ||
+ | Tiflisdə partiya ipipi davam etdir- | ||
+ | mi, cHummətə təqiiqkilatının məh- | ||
+ | kəmləndirilməsitdə (1910—17), Bakı- | ||
+ | da və Azərb.-ın bir sıra r-nlarında | ||
+ | Sovet hakimiyyəti qurulmasında ii1- | ||
+ | tirak etmitydir (1917—18). Bakı XKS | ||
+ | onu Daqıstana Sovet hakimiyyətinin | ||
+ | qurulmasına yardım gəstərmək ucun | ||
+ | gendərmitdi (1918, irqə) T.-“Hum- | ||
+ | mətə təppkilatı Dərbənd iie"bəsinin | ||
+ | fəaliyyətini bərpa etmiit, Dərbənd | ||
+ | Hərbi İnqilab Komitəsi və XKS-nin | ||
+ | uzvu, Əmək, Torpaq komissarı, Dər- | ||
+ | ənd Sovetinin sədr muavini və s. | ||
+ | vəzifələrdə calıpmıqidır. Dərbənd- | ||
+ | də Sovet hakimiyyəti muvəqqəti yı- | ||
+ | xıldıqdan sonra əksinqilabcılar T.- | ||
+ | ni vəhiqicəsinə əldurmuiylər. Dər- | ||
+ | bənddə adına gucə və s. var. | ||
+ | TARIYEV Adil Cəlil otlu (d. 25. | ||
+ | 5.1928, indiki İlic r-nunun Xok K.) | ||
+ | —Sosialist Əməyi Qəhrəmanı (1949). | ||
+ | 1952 ildən Sov.İKP uzvu. 1945—57 | ||
+ | illərdə İlic r-nundakı Əzizbəyov | ||
+ | ad. k-zda (1957 ildən tutunculuk | ||
+ | s-zu) manqabatcısı, sədr muavini, | ||
+ | sədr ipləmiiy, 1957 ildən həmin s-z- | ||
+ | da aqronomdur. 1948 ildə tutunculuk | ||
+ | sahəsində yuksək əmək gestəricilə- | ||
+ | rivə nail olmundur. | ||
+ | ARIYEV Əyyub iça ikin oqlu (27. | ||
+ | 1.1911, Bakı—17.1.1966, Moskva) — | ||
+ | neft-mə"dən itilə- qr əə ot" | ||
+ | ri sahəsində so- | | ||
+ | vet alimi, Texnika | ||
+ | e.D. (1966), prof. | ||
+ | (1955). Azərb.SSR | ||
+ | əməkdar elm ə tex- | ||
+ | nika xadimi (1964)- | | ||
+ | SSRİ Dovlət mu- | | ||
+ | q Laureatı | | ||
+ | (1942, 1947, 1952). | ||
+ | 1940 ildən Sov, | | ||
+ | İKP uzvu. M.Əziz- | | ||
+ | bəyov ad. Azərb. | ||
+ | Sənaye İn-tunu (in- 20 | ||
+ | diki AzNKİ) bitirmitidi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | b | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | kafatı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (1932). | ||
+ | Muhəndis-konstruktor, turbinlə qa- | ||
+ | zıma təcrubi kontorunun direktoru, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Uraldakı Permneft kombinatında | ||
+ | baiq mӱhəndis və rəis (1942—45) i1i- | ||
+ | ləmiidir. 1947—-60 illərdə neft cı- | ||
+ | xarma idarələrində muhum vəzifə- | ||
+ | lərdə calıqimılldır. 1962—66 illər- | ||
+ | də Qubkin ad. Moskva Neft Kimyası | ||
+ | və Qaz Sənayesi İn-tunda elmi nilər | ||
+ | uzrə prorektor və qazıma kafedrası- | ||
+ | nın mudiri olmuidur. T. mutəxəssis- | ||
+ | lərlə birlikdə vibrasiya qazıması, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ban ———————— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ikigevdəli, maili BƏ KyTT | ||
+ | azıma usul- | ||
+ | larını tipləmindir. O, SSRİ .. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | -DƏ Yə | ||
+ | boburun (qazıma turbininin) R — | ||
+ | cılarından biri olmui, ABPQ, ran- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sa, İtaliya və s. əlkələrin firma- | ||
+ | larında onun istehsalına lisenziya | ||
+ | verilmitdir. T. SSRİ-də cioxgevdəli | ||
+ | qazıma ӱsulunu ipləmit (Brusseldə | ||
+ | Umumdunya sərkisində qızıl medal | ||
+ | alıhiydır) və Həyata gecirmindir. | ||
+ | Hindistan, Braziliya və Argentina- | ||
+ | nın milli neft sənayesinin inkipa- | ||
+ | fında T.-in rolu olmuzndur. O, Hin- | ||
+ | distan lan Neft Komitəsinin dai- | ||
+ | mi məsləhətcisi idi. 4-c Roma | ||
+ | 1955) və 5-ci (Nyu-York, 1999) ə | ||
+ | dunya neft konqreslərində qazımaya | ||
+ | dair mə ruzə etmiidir. 6-cı Umum- | ||
+ | dunya neft konqresinin qazıma bəl- | ||
+ | məsinin sədri (1963), SSRİ Milli | ||
+ | Neft Komitəsinin uzvu, YMyMAYH)a | ||
+ | neft kopqresləri daimi ipurasında | ||
+ | SSRİ-nin daimi pumayəndəsi olmuit- | ||
+ | dur. Neft və Qaz Sənayesi Elmi Tex- | ||
+ | nika Cəmiyyəti Rəyasət Hey"ətinə uzv | ||
+ | və oranın Qazıma bəlməsinə sədr se- | ||
+ | cilmipdir. 3 Qırmızı Əmək Bayraqı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ordeni, “PLərəf nipanıq ordeni və | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | medallarla təltif olunmuzndur. | ||
+ | Sovet yazıcısı A. P. Illrein T.-n | ||
+ | cən savadlı və ziyalı Azərb. muhən- | ||
+ | disiə adlandırmınndı. | ||
+ | Ədl PteVn A. P., Povestı o TOM, | ||
+ | KAK voznikaort sojetı, M., 1965, s. 177— | ||
+ | 178, Lisicgin S. M., Vıdakpdiesli | ||
+ | |||
+ | |||
+ | delteli otecestvennon neftinoİN nauki i | ||
+ | texniki, M., 1967, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARIYEV İbrahim Taqı oqlu (1894, | ||
+ | Qazax qəzasının Əksuzlu k.—1938) | ||
+ | — Azərb.-da Sovet hakimiyyəti uqrun: | ||
+ | da mӱbariz. 1919 ilin aprelindən Sov. | ||
+ | İKP uzvu. Fevral burjua demokra- | ||
+ | tik ipqilabından (1917) sonra bol- | ||
+ | pevik c Hummətə təqkilatının fəa- | ||
+ | liyyətinə qopqulmuii, Tovuz iəhər İc- | ||
+ | raiyyə Komitəsinin sədr Mӱavini se: | ||
+ | cilmitdir. Qazax qəzasında və Gən- | ||
+ | cə—Tiflis d.Y. xəttində gizli in- | ||
+ | qilabi ilp aparmıpy, mӱsavat həkumə- | ||
+ | ti tərəfindən tutulmuit, həbsxanadan | ||
+ | qacdıqdan sonra Tiflis və Borcalı- | ||
+ | da zəhmətkeiylər arasında inqilabi | ||
+ | təblirat aparmın, gizli ədəbiyyat Yay- | ||
+ | mıptidır (1918—20). Azərb.-da Sovet | ||
+ | hakimiyyətinin qələbəsindən sonra Qo- | ||
+ | vuz qəza İcraiyyə Komitəsinin sədri, | ||
+ | Nuxa qəza partiya komitəsinin Kati- | ||
+ | bu ZSFSR MHK karnön, YHKÇ(ö) | ||
+ | Zaqafqaziya Əlkə Komitəsinin (ZƏK) | ||
+ | iv”bz mudiri, SSRİ-nin Zaqafqaziya | ||
+ | uzrə fəvqəl"adə xalq rabitə komissa- | ||
+ | rı, AK(bUP Naxcızan Vilayət Komi- | ||
+ | təsinin katibi, Gəncə mahal Komitə- | ||
+ | sinin katibi və s. vəzifələrdə iiplə- | ||
+ | midir. Partiyanın 12, 17-ci qurul: | ||
+ | taylarının numayəndəsi idi. T. ri, | ||
+ | SSR, ZSFSR MİK-lərinin, UİK(b)P | ||
+ | ZƏK və AK(b)P MK uzvu secilmii?- | ||
+ | dir. Qırmızı Bayraq ordeni ilə təl- | ||
+ | tif edilmiidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARIYEV Məmməd Taqı oqlu (A. 28: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 4.1921, gecmiii Samux (indiki | ||
+ | lar) r-nunun Samux k.Y— Azərb. CO- | ||
+ | vet dilcisi. Filologiya e.d. (1968), | ||
+ | |||
+ | |||
+ | prof. (1968). Azərb.SSR əməkdar elm | ||
+ | xadimi (1981). 1944 ildən Sov.İKP | ||
+ | uzvu, S. M. Kirov ad. ADU-nun rus | ||
+ | dilciliyi kafedrasının mudiri | ||
+ | (1964—70), M. F. Axundov ad. AP . | ||
+ | nin rektoru (1970—72) olmupldur, | ||
+ | 1972 ildən həmip in-tun mçasir pay | ||
+ | dili kafedrasının mudiridir. *. | ||
+ | rus dilinin leksika və qrammatika- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TARIYEV | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sına, milli məktəblərdə tədrisi mə- | ||
+ | sələlərinə dair tədqiqatların, Azərb. | ||
+ | məktəbləri ucun rus dili dərslik və | ||
+ | proqramlarının muəllifidir. Onun | ||
+ | rəhbərliyi və bilavasitə iptirakı | ||
+ | İLƏ coxcildli “Azərbaycanca-rusca lu- | ||
+ | qətə hazırlapır. Rus dilciliyi prob- | ||
+ | lemlərinə dair umumittifaq elmi | ||
+ | konfranslarında, SSRİ muəllimlə- | ||
+ | rinin 3-cu qurultayında (Moskva, | ||
+ | 1978) mə"ruzələr etmtiidir. Elmi | ||
+ | kadrlar hazırlanmasında xidməti var. | ||
+ | AKP 28-ci və 30-cu qurultaylarının | ||
+ | numayəndəsi olmutidur. Qırmızı Əmək | ||
+ | Bayraqı, Qırmızı Ulduz ordenləri | ||
+ | və medallarla təltif edilmiiydir. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Qlaqolınaln frazeoloqil | ||
+ | sovremennoqo russkoqo izıka, B., 1960, | ||
+ | Russko-azerbabdjanskiN frazeoloqiceskiV | ||
+ | slovarh, B., 1974: Slojnopodcinennıe | ||
+ | predlojenin s opredelitelıpım pridatoc- | ||
+ | nım v sovremennom russkom lzıke (Komp- | ||
+ | leksnıNn analiz), B., 1983. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARIYEV Taqı Əzizaqa oqlu (d. 7. | ||
+ | 11.1917, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Bakı)— Azərb. soqet rəssa- | ||
+ | |||
+ | “ mı. Azərb.SSR xalq | ||
+ | rəssamı (1982). | ||
+ | Azərb.SSR əməkdar | ||
+ | incəsənət xadimi | ||
+ | (1962). Azərb. Dev- | ||
+ | lət Rəssamlıq Tex- | ||
+ | nikumunda (1931— | ||
+ | 35) və Moskva | ||
+ | Rəssamlıq İn-tun- | ||
+ | da (1940—41) oxu- | ||
+ | mulidur. Tematik | ||
+ | tablolar, natur- | ||
+ | mort, portret, mən- | ||
+ | zərə və məiipət səh- | ||
+ | nələrinin muəllifidir. Azərb. so- | ||
+ | vet realist boyakarlıqının yaradı- | ||
+ | cılarından olan T. portret ustası | ||
+ | kimi daha məthurdur. Yaradıcılı- | ||
+ | qında tarixi məvzular və tarixi | ||
+ | pəxsiyyətlərin təsiri (“Koroqrlu dəs- | ||
+ | gahız triptixi, 1944), əmək adamla- | ||
+ | rının obrazı və əməyin tərənnumu | ||
+ | (4“Poladəridənə, 1957, C“Qaynaqcız, | ||
+ | 1959), norMa təbiətin təsviri (FBakıı, | ||
+ | 1947, “Gey gələ, 1954, “Qarlı yollar. | ||
+ | Estakada9, 1960) muhum yer tutur. | ||
+ | Azərb. rəssamlıqında İ. Leninin | ||
+ | obrazını ilk dəfə T. yaratmındır. | ||
+ | Onun 4V. İ. Lenin Kremldə ii ota- | ||
+ | qındaq tablosu (1940) Bakı və Mos- | ||
+ | kva sərgilərində mӱvəffəqiyyət qa- | ||
+ | zanmınidır. T. Fransa, İspapiya, | ||
+ | Turkiyə, Yunapıstan, İtaliya, Tupis, | ||
+ | Məraketi, Sepeqal və s, əlkələrdə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | olmuiy və onların həyatına dair tab- | ||
+ | lolar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cəkmiidir. c Kolxoz bazarır | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | T. Ə. Taqıyeqev. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “H. Cavidin portretik 1973, Azər- | ||
+ | baycan Dovlət İYəkil Qalereyası. Bakı. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 121 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (1933), 4“ Avtoportretə (1944), 4Rəssam | ||
+ | S. Bəhlulzadənin portreti (1955), | ||
+ | 4“Qarayanız qızı (1957), “Xalq pairi | ||
+ | C. Byprynə (1967), e€HəHə də, baba da | ||
+ | mənimdirə (1969), “Rəssam Sultan Mə- | ||
+ | həmmədin portretik (1971), 4“H. Capi- | ||
+ | din portretiə (1973), “Abpteron silsi- | ||
+ | ləsiz (1979—83), “El gezəliə (1982), | ||
+ | cUtpaqlıq xatirələri (1983) ən yaxiqı | ||
+ | əsərlərindəndir. Tabloları SSRİ- | ||
+ | nin və bir sıra xarici əlkələrin pqə- | ||
+ | hərlərində (Praqa, Pekin, Dakar, Bar- | ||
+ | dad və s.) numayitt etdirilmitdir. | ||
+ | Əsərləri Pərq Xalqları İncəsənə- | ||
+ | ti Muzeyi (Moskva), R. Mustafayev | ||
+ | ad. Azərb. Devlət İncəsənət Muzeyi, | ||
+ | Azərb. Dovlət PTəkil Qalereyası və s. | ||
+ | muzeylərdə saxlanılır. 4PTərəf ni- | ||
+ | panıq ordeni və medallarla təltif | ||
+ | olunmuyidur. : | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədiə Həbibov N., Taqı Tarmien, | ||
+ | B., 1900, Hana don M., Tarı: Taruen, | ||
+ | M., 1939. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARIYEV Hacı Zeynalabdin Taqı | ||
+ | oqlu (yanvar, 1838, Bakı—1.9.1924, | ||
+ | Bakı yaxınlıqındakı Mərdəkan k.) | ||
+ | — Azərb.-ın ən iri kapitalistlərin- | ||
+ | dən biri. Əvvəllər bənna itpləmiit- | ||
+ | dir. Q. 1872 ildə neftcıxarma iiii- | ||
+ | nə kapital qoymuiq və sahibkarlıq | ||
+ | fəaliyyətinə bailamıtldı. Əvvəllər | ||
+ | cFSarkisov qardapları və Taqıyevə | ||
+ | firmasının paycısı olan T. 1886 il- | ||
+ | də Sarkisovların da Hissəsini ala- | ||
+ | raq firmanın vahid sahibkarına cev- | ||
+ | ri, 1897 ildə Bakıda FTarıyev | ||
+ | . Z. lifli maddələrin e”malı çarə | ||
+ | Qafqaz səhmdar cəmiyyətini, 1900 il- | ||
+ | də istehsala baplamıi toxuculuq | ||
+ | f-kini, 1911 ildə “Xəzər manufaktu- | ||
+ | ra cəmiyyətiəni, 1916 ildə 4 Taqıyev | ||
+ | balıq sənayesi səhmdar cəmiyyətiəni | ||
+ | təptkil etmitdi. T.-in Azərb.-da və | ||
+ | Daqıstanda balıq e”malı və callək | ||
+ | z-dları, iri soyuducuları, vətəgələrə | ||
+ | və ticarətə xidmət edən gəmiləri | ||
+ | və s, muəssisələri vardı. T. yerli | ||
+ | kapitalistlərlə birlikdə 1914 ildə | ||
+ | Bakı ticarət bangını yaratmını və | ||
+ | bank ipurasının sədri secilmitdi. | ||
+ | T. Azərb.-da məktəblər (həmcinin, | ||
+ | qızlar məktəbi) acdırmısi, milli | ||
+ | teatr binası tikdirmit, burjua is- | ||
+ | tiqamətli qəzeq və jurnalların nəpri- | ||
+ | nə (eKacnuv, c Həyatı, cFuyizatı və 6.), | ||
+ | əəən cəmiyyətlərinə, milli | ||
+ | kadrların azırlanmasına vəsait | ||
+ | sərf etmiidir. T. milli burjuaziya- | ||
+ | nın mənafeyini gudməklə yanapı, həm- | ||
+ | cinip cmillətin bıapcısı, atası ki- | ||
+ | “ə mi ipehrətlənmək niyyə- | ||
+ | tində olmupdur. | ||
+ | Fəhlələrin amansız | ||
+ | istismarı nəticəsində T. | ||
+ | Rusiyanın ən parlı ipəx- | ||
+ | siyyətlərindən birinə cev- | ||
+ | rilmiidi, tam olmayan | ||
+ | mə”lumata gərə 1917 ilin | ||
+ | axırlarında, T.-in ga- | ||
+ | pitalı 30 mln, manata ca- | ||
+ | tırdı. Aqır ti iyərai- | ||
+ | ti, əmək haqqının azlı- | ||
+ | qı, mudiriyyətin əzbapı- | ||
+ | nalıqı və s, T. muçəssisə- | ||
+ | lərində bir sıra numaynin | ||
+ | və tə qtillərin bal ver- | ||
+ | məsinə səbəb olmupddu. | ||
+ | Azərb. burjuaziyasının | ||
+ | digər numayəndələri kimi | ||
+ | T. ipqilabi hərəkata qar- | ||
+ | ilı mubarizə aparan irti- | ||
+ | cacı quvvələri mudafnə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 122 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARIYEV | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | etmipdir. Butun vasitələrlə car | ||
+ | həkumətinə xidmət gestərən T. ən | ||
+ | yuksək titul və rutbələr, orden və | ||
+ | medallarla təltif olunmuidu. 1917 — | ||
+ | 20 illərdə Sovet Hakimiyyətinə qarpı | ||
+ | MTOƏRT-Ə aparmılpdır. Azərb.-da So- | ||
+ | vet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra | ||
+ | T.-in mӱəssisələri millilətdirildi. | ||
+ | T.-in elumu munasibəti ilə € KOMMY- | ||
+ | nistə qəzetində (1924, 13 sentyabr) | ||
+ | nekroloq verilmiitdi. | ||
+ | |||
+ | TARIYEV Həbib Huseyn oqlu (1903, | ||
+ | indiki Tovuz r-nunun Əlimərdanlı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | K.—16.7.1960, To- | ||
+ | vuz) — Sosialist | ||
+ | Əməyi Qəhrəmanı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1948). 1942 ildən | ||
+ | |||
+ | ov.İKP uzvu. 1921 | ||
+ | —60 illərdə Tovuz | ||
+ | r-nu Mansurlu kənd | ||
+ | sovetinin sədri, | ||
+ | Tovuz Rayon XDS | ||
+ | icraiyyə komitəsi | ||
+ | K.T. me ÖəcHHHH MY- | ||
+ | diri, həmin komi- | ||
+ | tənin sədri və s. | ||
+ | vəzifələrdə iiilə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | midir. 1947 ildə butun k.t. məhsul- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | larının istehsalı sahəsində yuksək | ||
+ | əmək gəstəricilərinə nail olmuidur. | ||
+ | TARIYEV Pyamil | ||
+ | (1977, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Mikayıl oqlu | ||
+ | indiki Fuzuli r-nunun ƏH- | ||
+ | mədalılar k.— | ||
+ | 5.1981, Sumqayıt) | ||
+ | | ---Sosialist Əməyi | ||
+ | Qəhrəmanı (1950). | ||
+ | 1966 ildən Sov. | ||
+ | İKP uzvu. 1934—63 | ||
+ | illərdə Fuzuli | ||
+ | R Ey Horadiz | ||
+ | 1TS-ndə traktor- | ||
+ | cu, 1963—81 illər- | ||
+ | də Sumqayıt alumi- | ||
+ | nium z-dunda elek- | ||
+ | trolizci iiləmiti- | ||
+ | = dir. 1949 ildə pam- | ||
+ | baqcılıq sahəsində yuksək əmək gəs- | ||
+ | LU a HaHMn onMymuyp. | ||
+ | TARIYEV PQamxal Kərim oqlu (d. | ||
+ | 15.4,1922, Jdanov | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | r-nunun PTahsevən | ||
+ | k.) — sovet Fizio- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | nory. Biologiya | ||
+ | e.d. (1970), prof. | ||
+ | (1979), Azərb.SSR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | EA m. uzvu (1976). | ||
+ | 1944 ildən Sov. | ||
+ | İKP uzvu. Beyuk | ||
+ | Vətən muharibəsi | ||
+ | iptirakcısı. M. | ||
+ | V. OMOHOCOB ayn. | ||
+ | MDU-nu bitirmiil- | ||
+ | dir (1953). 1956 il- | ||
+ | dən Azərb. SSR EA | ||
+ | | V Fiziologiya İn- | ||
+ | tunda analizatorların muqayisəli və | ||
+ | yap fiziologiyası laboratoriyasının | ||
+ | rəhbəri, həmcinin 1970 ildən in-tun | ||
+ | elmi itlər uzrə direktor muavinidir. | ||
+ | Tədqiqatı, Filogenetik və ontogene- | ||
+ | THK HHKHUla | ||
+ | lil-sintez funksiyasının xususiyyət- | ||
+ | lərinin tədqiqi, təkamul fiziologi- | ||
+ | yası sahəsindədir. Kadr hazırlanma- | ||
+ | sında xidməti var. T. fiziologiya | ||
+ | elmləri uzrə Rumıniya (1970), AFR | ||
+ | (1971), Macarıstan (1980) və s. elkə- | ||
+ | lərdə, həmcinin Bakıda (1981) geci- | ||
+ | rilmiiq beynəlxalq konqreslərdə cı- | ||
+ | xıni etmitidir. Qırmızı Ulduz, 4P1ə- | ||
+ | rəf nitpanıq ordenləri və medallar- | ||
+ | la təltif olunmuiidur. | ||
+ | Əsərləri: Filoqeneticeskan i | ||
+ | ontoqeneticeskal əvolopin interopeptin= | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | devrlərində beynin təh- er | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nıx vlinnnN na qlikemiceskie reakiii u | ||
+ | poznonocnıx jivotnıx, B., 1976: Fono- | ||
+ | van əlektriceskad aktivnostı mozqa plodov | ||
+ | krolikov raznıx vozrastnıx srokon, 4 Jur- | ||
+ | nal pıstpeV nervnoV deatelınosti im. İ.P. | ||
+ | Pavlovaz, t. 32, 3, 1982 (sovm. s dr.). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “TARIYEV BALIQ SƏNAYESİ, — | ||
+ | Azərb.-da fəaliyyət gestərmii səhm- | ||
+ | dar cəmiyyəti. 1916 ildə H. Z. Tarı- | ||
+ | Yev Yaratmıqldı. Cəmiyyətin 12 mln. | ||
+ | manat-əsas kapitalının ucdə ikisi Ta- | ||
+ | qıyevə məxsus idi. Cəmiyyətin Azərb.- | ||
+ | da və Darıstanda balıq e"malı və cəl- | ||
+ | lək istehsalı z-dları, muxtəlif iri | ||
+ | soyuducuları, vətəgələrə xidmət edən | ||
+ | donanması vardı. Birinci dunya mu- | ||
+ | haribəsində 4“Rıbakə səhmdar cəmiyyə- | ||
+ | tilə birlikdə Abiyerondan 11m.-dakı | ||
+ | butun vətəgələri ez inhisarına al- | ||
+ | mıpqpidı. Azərb.-da Sovet hakimiyyəti- | ||
+ | nin qələbəsindən sonra cəmiyyətin | ||
+ | muəssisələri millilətdirildi. | ||
+ | “TARIYEV H. Z. və K?ə — Azərb.-da | ||
+ | fəaliyyət gestərmiti neft sənayesi | ||
+ | və ticarəti səhmdar cəmiyyəti. 1917 | ||
+ | ilin fevralında H. Z. Taqıyev tə”- | ||
+ | sis etmipdi. Cəmiyyətin 3,5 mln. ma- | ||
+ | nat əsas kapitalı olmutidu. Cəmiy- | ||
+ | yYətin neft mə”dənləri Ramana, Sa- | ||
+ | buncu və Bibiheybətdə yerləiirdi. | ||
+ | Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin qə- | ||
+ | ləbəsindən sonra cəmiyyətin MYƏCCH- | ||
+ | sələri milliləitdirildi. | ||
+ | TARIYEVA Mirvari Məmməd qızı | ||
+ | (d. 20.1.1918, indiki Stepanakert)— | ||
+ | sovet cərrahı. Tibb əv ə | ||
+ | e.d. (1969), prof. | ||
+ | (1970). 1947 ildən | ||
+ | Sov.İKP uzvu. N. | ||
+ | Nərimanov ad. | ||
+ | Azərb. Devlət Tibb | ||
+ | İn-tunun 1-ci qos- | ||
+ | pital – cərrahiyyə | ||
+ | kafedrasında assi- | ||
+ | sent, dosent, 1979 | ||
+ | ildən fakultə və — 52 | ||
+ | qospital - cərrahiy:- 77” | ||
+ | yə kafedrasının | ||
+ | prof. Tədqiqatı, | ||
+ | əsasən, ed yollarının | ||
+ | qaraciyər və qarın bopluqu orqanla- | ||
+ | rının cərrahi mualicəsinə həsr | ||
+ | olunmlidur. Qaraciyər və ed yYolla- | ||
+ | rının diaqnostikasında ilk dəfə | ||
+ | olaraq radioizotop usulundan isti- | ||
+ | fadə etmiidir. | ||
+ | Əsəri: Oslojnenil | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | r du " | ||
+ | |||
+ | |||
+ | fəsadlarına, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | jelcno-ka- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mennov bolezni, B., 1978 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARIYEVA Sayalı Abdulla | ||
+ | (d. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qızı | ||
+ | 1.5.1920, PQulla 11,)—sovet te- | ||
+ | əxa rapevti. Tibb e.d. | ||
+ | | = (1968), prof. (1969), | ||
+ | | səhiyyə ə”lacısı | ||
+ | | (1973). 1971 ildən | ||
+ | i Sov.İKP uzvu. N. | ||
+ | (ii Nərimanov ad. | ||
+ | o ən Dəvlət | ||
+ | | Tibb İn-tunun 2-ci | ||
+ | = fakultə terapiyası | ||
+ | DƏH, kafedrasının mu- | ||
+ | ən diridir (1980). | ||
+ | ci Qədqiqatı, urək- | ||
+ | |||
+ | ik damar patologiya- | ||
+ | rev- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 3 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | “= rt sına, əsasən, | ||
+ | matologiyaya həsr olunmuztdur. | ||
+ | TARIYEVA Huru Səməd qızı (d. | ||
+ | 5.7.1925, Qax r-nunun Qax Mural k.)— | ||
+ | Azərb.SSR tutun ustası (1972). So- | ||
+ | sialist Əməyi Qəhrəmanı (1978). Qəh- | ||
+ | rəman ana (1966). 1945 ildən Qax | ||
+ | r-nunun c“Qələbər k-zunda tutuncu i11- | ||
+ | ləyir. 1977 ildə tutunculuk sahəsində | ||
+ | yuksək əmək gestəricilərinə nail | ||
+ | |||
+ | |||
+ | olmutdur. Oktyabr İnqilabı ordeni | ||
+ | ilə təltif edilmitdir. | ||
+ | |||
+ | TARIYEVA 1Pevkət Əzizaqa qızı | ||
+ | (d. 11.6.1926, Bakı)—sovet tarixcisi. | ||
+ | Tarix e.d. (1967). – | ||
+ | Azərb.SSR EA Ta- | ||
+ | rix İn-tunun aspi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ranturasını qur- | | ||
+ | tardıqdan sonra | ||
+ | elmi iptci, bal | ||
+ | |||
+ | |||
+ | elmi itci (1948 | ||
+ | —58), PTərqiqunas- | ||
+ | lıq İn-tunda bai | ||
+ | elmi HUHHH HULƏ- | ||
+ | midir (1958—76), | ||
+ | 1976 ildən Azərb. | | ||
+ | SSR EA Yaxın və | ||
+ | Orta PTərq Xalqla- = | ||
+ | rı İn-tunda Azərb.-ın |Pərq olkələ- | ||
+ | ri ilə tarixi əlaqələri i16"bəsinin | ||
+ | (1981 ildən Cənubi Azərb. pi”bəsi- | ||
+ | nin) mudiridir. İranın, həmcinin | ||
+ | Cənubi Azərb.-ın yeni və ən yeni ta- | ||
+ | rixi, milli azadlıq hərəkatı, aqrar | ||
+ | munasibətlər və s. məsələlərin təd- | ||
+ | qiqatcılarındandır. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: X1X əsrin sonu və XX | ||
+ | əsrin əvvəllərində İranda torpaq mulkiy- | ||
+ | yəti formaları və torpaqdan istifadə | ||
+ | qaydaları, B., 1964, XTX əsrin sonu və XX | ||
+ | əsrin əvvəllərində İran kəndlilərinin | ||
+ | vəziyyəti, B., 1969: Napionalıno-osvobo- | ||
+ | ditelınoe dvijenie v İraiskom AzerbaN- | ||
+ | djane, n 1917—1920 rr., B., 19565, Illehx | ||
+ | Moxammed Xinbani i napionalhno-osvobo- | ||
+ | ditelınoe dvijenie v İranskom Azerbaİd- | ||
+ | jane v 1917—1920 rr. (K stoletik) so dniİ | ||
+ | rojdenin Xinbani), v kn.: İran. İstoril | ||
+ | i sovremennostı, M., 1982, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARLABİYAN—Azərb.SSR İsmayıl- | ||
+ | lı r-nunda kənd. T. sovetliyinin mər- | ||
+ | kəzi. R-n mərkəzindən 40 km it.-də, Ni- | ||
+ | yaldaq silsiləsinin ətəyindədir. ƏH. | ||
+ | 232 (1985), heyvandarlıq və taxılcı- | ||
+ | lıqla məpquldur. Səkkizillik mək- | ||
+ | təb, kitabxana, tibb məntəqəsi var. | ||
+ | |||
+ | TARLAR MARARASI— Azərb.SSR-də | ||
+ | Paleolit devrunə aid arxeoloji abi- | ||
+ | də. Hadrut r-nu (DQMV) ərazisində, | ||
+ | Qurucayın sol sahilindədir. T.m. | ||
+ | stratiqrafik planına, tapılmıil | ||
+ | maddi mədəniyyət qalıqlarına gerə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SSRİ-də və Yaxın PQərqdə mustye abi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Taqlar maqarası tapıntıları:q 1, 2— | ||
+ | |||
+ | levallua itiucluları: 3, Ü, 7, 10—nu- | ||
+ | |||
+ | pəklənmitt levalkua itiucluları: 4, 5, | ||
+ | 9—mustYye itiucluları: I—qappov. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | dələri icərisində coxtəbəqəli nadir | ||
+ | dtmərkələrdəndir. 1964 ildən eyrəvi- | ||
+ | lir. Q.m. bir-birinə baqlı gezlərdən | ||
+ | (salon) ibarətdir: :iərq salonunda | ||
+ | torpaq cokuntusu (bura yapayıid ucun | ||
+ | əlveritpli olduqundan ibtidai insan- | ||
+ | lar məhz bu salonda yapamılar) mu- | ||
+ | əyyən edilmindir, qərb salonu isə acıq | ||
+ | qayadan ibarətdir. 6 mədəni təbəqə (2, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 3, 45, 4”, 5 nə 6) amxap onynuyınayp. | ||
+ | İkincidən 6auıra ə təbəqələrdə | ||
+ | ocaq layları var, Mədəni təbəqələr- | ||
+ | DƏN 5 minə yaxın dai mə”mulatı və | ||
+ | 6 mindən cox fauna qalıqları tapıl- | ||
+ | mıqdır. Levallua və mustye itiuclu- | ||
+ | ları, qapov tipli alətlər coxluq təiy- | ||
+ | kil edir. T.m. materialları Azərb., | ||
+ | Qafqaz və Yaxın PYərqin mustye mədə- | ||
+ | niyyətlərinin səciyyəvi xususiyyətlə- | ||
+ | rini muəyyən etməkdə, onların əlaqələ- | ||
+ | rinin tədqiqində cox zəngin mənbədir. | ||
+ | |||
+ | Əd.Cəfərovə.Q,, Tatlar mustye | ||
+ | |||
+ | dutərgəsi Haqqında, Azərb.SSR EA-nın | ||
+ | Xəbərləri (tarix. fəlsəfə və huӱtuq se- | ||
+ | riyası), 1977, F3: yenə onun, Leval- | ||
+ | luazskie ostrokonecniki Taqlarskon pepye- | ||
+ | rı, KSİA AN SSSR, 1981, v. 165: yenə | ||
+ | onun, Mustherskan kulvtura Azerbavd- | ||
+ | Ha ə materialam TaqlarskovN peperı). | ||
+ | TARLI KƏRPU –əsas yӱuksaxlayan | ||
+ | konstruksiyaları taq və ya qubbə iqək- | ||
+ | lində olan kərpu. Belə konstruksi- | ||
+ | yanın dayaqlarına yalnız ilyaquli de- | ||
+ | yil, həm də ufuqi quvvələr (dafiə | ||
+ | quvvələri) tə”sir gestərir və taqlar, | ||
+ | əsasən, sıxılmaya ipləyir. Daidan | ||
+ | tikilən T.gk.-lər cox qədimdən mə"- | ||
+ | lumdur. Hazırda belə kerpulər cox | ||
+ | vaxt dəmir-betondan və ya poladdan | ||
+ | qurulur. T.g.-lərdə hərəkət yolu yuk- | ||
+ | saxlayan . konstruksiyanın, adətən, | ||
+ | yuxarı hissəsində yerləlir. Bax həm- | ||
+ | cinin K it. | ||
+ | TARTAVAN, meqmarlıqda—fə- | ||
+ | za konstruksiyası, tikililərin taxta- | ||
+ | puppu, yaxud ertuyu. Həndəsi formalı | ||
+ | olub əyrixətli qabarıq səthlərdən ya- | ||
+ | rapır. Taq kimi T. da yuk altında | ||
+ | tppaquli quvvələri, əsasən dayaqlara ve- | ||
+ | rib. sıxılmaya ipləyir. En kəsiyin- | ||
+ | də T. cevrənin, ellipsin, parabola- | ||
+ | nın bir hissəsidir. Silindrik, xac- | ||
+ | varı, qapalı, hamar, gӱnbəzli (parus- | ||
+ | lu) formaları var. Ən sadə və ge- | ||
+ | nip yayılmıpq nəvu paralel qoyulmu | ||
+ | dayaqlara (divar, sırasutun və s.) sey- | ||
+ | kənən silindrik T.-dır. Əsas T. for- | ||
+ | malarının coxsaylı nevləri (catma, | ||
+ | sӱrulikən, cəlləkvarı, pətəkvarı və s.) | ||
+ | əyrilərin muxtəlifliyi, qəliblərin | ||
+ | sayı, rcl və s. ilə muəyyən edi- | ||
+ | lir. Ən qədimi cyalancız adlandırı- | ||
+ | lan T.-dır. Burada hergunun ufuqi | ||
+ | sıraları bir-birinin ustundən ası- | ||
+ | laraq apırma quvvəsi (təzyiqi) ya- | ||
+ | ratmırlar. | ||
+ | |||
+ | E.ə. 4—Z3-cu minilliklərdə Misir | ||
+ | və Mesopotamiyada silindrik T,-lar | ||
+ | meydana gəlmii, sonradan Qədim Roma | ||
+ | meqmarlıqında yayılmımdır. Qədim | ||
+ | Romada silindrik T. ilə yanapı qa- | ||
+ | palı, xacvarı Q.-lar, Bizansda silin- | ||
+ | drik, yelkənli, xacvarı T.-lar tətbiq | ||
+ | edilirdi. Azərb., Hindistan və Hin- | ||
+ | də, həmcinin Orta Asiya və Yaxın İPərq | ||
+ | əlkələrində orta əsrlərdə, əsasən | ||
+ | catma T.-lar yayılmılidı. T. qədim | ||
+ | devrlərdən daiy və kərpicdən qurapk- | ||
+ | dırılmıdır. 19 əsrin 2-ci Yarısıl- | ||
+ | dan metal konstruksiyalı Q.-lar Mey" | ||
+ | dana gəlmii, 20 əsrdə monolit və YIR- | ||
+ | ma dəmir-beton 1.-ların mӱrəkkəb | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAİLAND | ||
+ | |||
+ | |||
+ | konstruksiyalı muxtəlif tipləri ya- | ||
+ | radılmıtadır. | ||
+ | |||
+ | Əd: Kuznepov A. V., Svodı i ix | ||
+ | dekor, M., 1935. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAZ—RSFSR-in Yamal-Nen Muxtar | ||
+ | Mahalında (Tumen vil.) cay. Uz. 1401 | ||
+ | km, həvzəsinin cah, 190 min km?, Si- | ||
+ | bir Uvallarından bailanır, Kara | ||
+ | dənizinin Qaz kerfəzinə togulur. | ||
+ | Qar, qismən qrunt suları ilə qidala- | ||
+ | nır. Oktyabrdan iyunadək donmuiy | ||
+ | olur. Əsas qolları: Beyuk PYirta, | ||
+ | Xudosey, Tolka və Caselkadır. Liyaqı | ||
+ | axını gəmiciliyə yararlıdır. Balıq- | ||
+ | la zəngindir, | ||
+ | TAZ YARIMADASI—Qərbi Sibir | ||
+ | dӱzənliyinin iim.-ında y-a.. Tumen | ||
+ | vil.-nin ərazisində, Ob və Taz gər- | ||
+ | fəzləri arasındadır. Uz. təqr. | ||
+ | km, eni 100 km-dir. Tundra bitkilə- | ||
+ | i ilə ər ün | ||
+ | TAZ KƏRFƏZİ—Kara dənizində | ||
+ | kerfəz. Taz və Qıdan y-a-rı arasın- | ||
+ | dadır, Uz. təqr. 330 km, eni 45 km, | ||
+ | sahilləri ovalıqdır. Yarımsutgalıq | ||
+ | ən (hund. O,7 m-əqədər) olur. | ||
+ | Kerfəzə ağ və Pur qalnapbı TƏKY/YD. | ||
+ | TAZABAQYAB MƏDƏNİYYƏTİ—Xa- | ||
+ | rəzmdə Tunc dəvrunə (e.ə. 2-ci minil- | ||
+ | liyin ortaları—2-ci yarısı) aid ar- | ||
+ | xeoloji mədəniyyət. Qaraqalpaq MSSR- | ||
+ | də Tazabaqyab ganalı ətrafındakı | ||
+ | abidələrə gerə adlandırılmındır. | ||
+ | Cənubi Aralyanı ərazidə yerli əha- | ||
+ | linin Cənubi Uralyanıdan gəlmələr- | ||
+ | lə—gərtmə qəbirlər mədəniyyəti və | ||
+ | Andronovo mədəniyyətini təmsil edən- | ||
+ | lərlə qaynayıb-qarımlması nəticəsin- | ||
+ | də formalatmıtdır. Yatayıiq evlə- | ||
+ | ri dirəklər ustundə qurulmuti yarım- | ||
+ | qazmalardan ibarətdir. Əhalinin əsas | ||
+ | məptuliyyəti suvarma əkinciliyi və | ||
+ | maldarlıq olmutpdur. Əməg alətləri | ||
+ | və silahlar tuncdan, nadir halda | ||
+ | dapdan idi. Qablar dayaz, əllə duӱzəl- | ||
+ | dilmip, gəsmə və titamplanmıpn hən- | ||
+ | dəsi naxınqlarla bəzədilmiiidir. | ||
+ | Ə2g. Tolstov S. P., Po drevnim | ||
+ | delıtam Oksa i Aksarta, M., 1962, İ tm- | ||
+ | na M. A., O mestə tazabaqhlbskoİ kulhtu- | ||
+ | rı sredi gӱlıqur stepnoV bronzı, 6Sovet- | ||
+ | skad aztnoqrafilə, 1967, I 2. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cTAZƏ XƏBƏR(B—həftəlik ictimai | ||
+ | siyasi, iqtisadi qəzet. İlk nəmrəsi | ||
+ | 1912 il mayın 22-də, sonuncusu 1915 | ||
+ | il mayın 23-də Bakıda (fasilələrlə) | ||
+ | cıxmındır, Liberal-burjua ideya | ||
+ | istiqamətli = T.x.ə-də əsasən rəsmi | ||
+ | xəbərlər, e”lanlar, ticarət reklam- | ||
+ | ları cap edilirdi. Redaktoru və na- | ||
+ | piri Qədir Heydərov idi. | ||
+ | |||
+ | “TA3Ə hƏ)AT?—yHnənuK HUTHMAR- | ||
+ | siyasi, iqtisadi, ədəbi qəzet. Bakıda | ||
+ | a Kaspiq mətbəəsində |ilk nemrəsi | ||
+ | 1907 il aprelin 1-də, sonuncusu 1908 | ||
+ | il oktyabrın 7-də (cəmi 439 nemrə)Y| | ||
+ | nəitr edilmiiydir. cT.hə milli bur- | ||
+ | juaziya ideyalarını, panislamizmi | ||
+ | təbliq etmipi, fəhlələrin istisma- | ||
+ | rını pərdələməyə calısimıt, qadın | ||
+ | azadlıqına və 4“ Molla Nəsrəddinə | ||
+ | jurnalına qarilı cıxmınqdır. Re- | ||
+ | daktoru Hapımbəy Vəzirov, naptiri | ||
+ | h. Z. Tarkıyev idi. | ||
+ | |||
+ | TAZİYANƏ (far. =: |s—qamcı, qır- | ||
+ | manc)—1Pərq, o cumlədən Azərb. poe- | ||
+ | ziyasında kicik satirik pe”r forma- | ||
+ | sı. Əsasən, 4—6 misradan ibarətdir. | ||
+ | Azərb. ədəbiyyatında T.-nin klassik | ||
+ | nӱmunələrini M. Ə. Sabir yaratmıi1- | ||
+ | dır: onun T.-lərində burjua və mul- | ||
+ | kədarlar, cəhalət və gerilik, car mə”- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 123 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | imin ət ta iə na hə ——j mən Run | ||
+ | |||
+ | |||
+ | murları ifiza edilir. Alropa ədə- | ||
+ | biyyatındakı eniqrama uyqun gəlir. | ||
+ | TAZI (ər. .)2)—tazılar qrupundan | ||
+ | iri ov itləri cinsi, Atla antilop | ||
+ | (ahu, ceyrai), tulkӱ, doviyan, bə” zən | ||
+ | də canavar ovpunda istifadə edilir. | ||
+ | Vətəni Qədim Suriyadır, sonralar | ||
+ | Ərəbistan və İranda yetitdirilmini- | ||
+ | dir. SSRİ-də Orta Asiyada, Qaza- | ||
+ | xıstanda, PQimali Qafqazda, Həit- | ||
+ | tərxan vil.-də yettidirilir, Qulaq- | ||
+ | ları uzun, sallaq, quyruqu nazik, uc | ||
+ | dairəvidir. Rəngi (bə“zən ləkəli), | ||
+ | qara, boz və s. olur. | ||
+ | |||
+ | TAZILAR (Sape5 UepaNsy) — geyӱn | ||
+ | PYimal yarımkurəsində burc. əə | ||
+ | SSR-də butun ili gərunur (bax Ul- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | duz xəritəsi | ||
+ | TAİ DİLLƏRİ—Tanlandda, Laos- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 00 da, Cənubi Cində, Pimali Vyetnam- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | da və Hirmanın iym.-i,-ində yayıl- | ||
+ | mı qohum dillər qrupu. T.d.-ndə | ||
+ | təqr. 60 mln. adam danıyır (1978), | ||
+ | Bu qrupa Tai (siam) dili, Laos di- | ||
+ | li, Birma dili, cjuan dili (CXR, | ||
+ | ə və s. dillər daxildir. T.d. | ||
+ | cuzi fonetik və leksik fərqlərə ma- | ||
+ | lik 3 qrupa (iim., mərkəz və c.-q.) bə- | ||
+ | XƏ Ca qrupu dillərinin coxu- | ||
+ | .. HEY məməli yazı sistemi var. | ||
+ | 28 yazılı abidələri 13 əsrə aiddir. | ||
+ | TAİ (CMAM) AHnV-— khov-rannə- | ||
+ | rin (Gənə dili, Tailandın | ||
+ | əsmi dili. Qai dillərinə daxildir. | ||
+ | u dildə təqr. 24 mli, adam danıtır | ||
+ | (1978). 4 dialektə (mərkəz, iym,, 1LM.- | ||
+ | iy, və c.) bolunur. Ədəbi dil mərkəz | ||
+ | dialektinə əsaslanır. Səs tərkibin- | ||
+ | də 24 sait (18 sadə sait, 6 diftonq) | ||
+ | və 20 samit par. Morfemlər, adətən, | ||
+ | birhecalıdır. 5 mə”na tonu məvcud- | ||
+ | dur. Tipoloji cəhətdən kəksəzlu | ||
+ | dillərə aiddir. Morfologiyası ana- | ||
+ | litik xarakterlidir. Yazısı cənu- | ||
+ | bi Lind yazısına əsaslanır (1283). | ||
+ | Əd: Morev L. N., Plam 10O. A., | ||
+ | Fomiceva M. F., TaniskiV azık, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | M., 1961, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAİZ (AZ) — Yəmən Ərəb Respubli- | ||
+ | kasında iqəhər. Ticarət-nəql. mər- | ||
+ | gəzidir. Aeroport. Əh. 100 min (1978), | ||
+ | Metal qablar z-du, qənnadı f-ki, me – | ||
+ | marlıq abidələri (7—14 əsrlər) var. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TAİLAND, Tailand Krallı- | ||
+ | r bi (The Kinghom of Thailand, Tan AH- | ||
+ | lində Pratet-Tai) (1939 və 1946—49 | ||
+ | illərdə Siam). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Umumi mə”lumat. Cənub-Y/Qərqi | ||
+ | Asiyada devlət. Əsasən, ind-Cin | ||
+ | y-a-nın mərkəzi, Malakka y-a-nın | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ilm. Hissəsindədir. Q.-dən Birma, | ||
+ | i1.-dən Laos və Kampuciya, c.-dan Ma- | ||
+ | layziya ilə həmsərhəddir. C.-da Siam | ||
+ | kerfəzi, c.-q.--də Andaman dənizi ilə | ||
+ | əhatələnir. Sah. 514 min km”. Əh, | ||
+ | 49,5 mln. (1983). İnzibati cəhətdən | ||
+ | 72 canqvadaya (əyalətə) bəlunur. Pay- | ||
+ | taxtı Banqkok it,-dir, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 5.17 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 124 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAİLAND | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Devlət qurulumlu. T. konstitusiya- | ||
+ | lı monarxiyadır. 1978 il Konstitu- | ||
+ | siyası quvvədədir. Devlət bacısı | ||
+ | kraldır. Qanunverici hakimiyyəti | ||
+ | kral və ikipalatalı parlamnet—milli | ||
+ | qanunverici məclis (senat və numayən- | ||
+ | dələr palatasından ibarətdir) həyata | ||
+ | gecirir. İcra hakimiyyəti həkumətə | ||
+ | məxsusdur. | ||
+ | |||
+ | Təbnət. Ərazinin yarıdan coxu al- | ||
+ | caq duӱzənliklərdir (o cӱmlədən Me- | ||
+ | nam ovalıqı). P1m.-da və q.-də Kxunt- | ||
+ | xanvə Tanentaunci və s, daqlar, 11.-də | ||
+ | Korat platosu, c.-1i1.--də Kravan və | ||
+ | Danqrek d-rı yerlətir. Faydalı qa: | ||
+ | zıntıları: qalay (ehtiyatı 1,2 mln. | ||
+ | t), volfram, qurqupqun, sing, barit, | ||
+ | dəmir və manqan filizləri, qonur | ||
+ | kemur, neft və s. İqlimi subekvato- | ||
+ | nal, m essilur. Orta illik temp-r | ||
+ | 92-29: -dir. İllik yaqıntı 3000 | ||
+ | mm-ə qədərdir (Menam ovalıqında | ||
+ | 900 mm-dən az). Əsas .cayları Menam, | ||
+ | Mekonq və Saluindir. Qırmızı, sarı, | ||
+ | qəhvəyi, alluvial və s. torpaqlar Ya- | ||
+ | yılmıtidır. Ərazinin Z/5-u melələr- | ||
+ | lə ertuludur. Yarpaqını təekən tro- | ||
+ | pik (musson) mepələr ustundur. Hey- | ||
+ | vanları: fil, insanabənzər meymun, | ||
+ | pələng, bəbir, maral, antiloplar və s. | ||
+ | Coxlu quti, surunən, balıq və s. var. | ||
+ | Milli parklar yaradılmınndır. | ||
+ | |||
+ | Əhali. t. coxmillətli (30-dan cox | ||
+ | xalq yapayır) elkədir. Əhalinin 5096 - | ||
+ | dən coxu tai (bax Tailər) xalqları- | ||
+ | dır. Laolar, cinlilər, vyetnamlı- | ||
+ | lar, khmerlər və 6. da yatayır. Rəs- | ||
+ | mi dil tai dilidir. Rəsmi din bud- | ||
+ | dizmin c. qoludur: mӱsəlman, daosist | ||
+ | və xristianlar, həmcinin qədim ən - | ||
+ | ənəvi e”tiqadlarını saxlayanlar da | ||
+ | var. İiləyən əhalinin təqr. 8096 -i | ||
+ | k.t.-nda (1983), 2,296-i sənayedə, təqr. | ||
+ | 1796-i nəql. və xidmət sahələrində | ||
+ | və s. calıtnır (1978). Əhalinin təqr. | ||
+ | 5 mln.-u pəhərlərdə yaqayır (1980), | ||
+ | Orta sıxlıq 1 km?-də təqr. 96 nəfər- | ||
+ | dir (1983). İqisizlərin sayı təqr. | ||
+ | 2096-dir (1983). İri iəhərləri: Banq- | ||
+ | kok (təqr. 5,4 mln. nəfər, ətrafı ilə | ||
+ | birlikdə: 1983, Cianqmay, Korat və s. | ||
+ | |||
+ | Tarixi ocerk. T. ərazisi Appaqı | ||
+ | Paleolitdə məskunlatmındır. 1—2 | ||
+ | əsrlərdə yerli mon tayfalarının | ||
+ | İLK kicik dəvlətləri meydana gəldi. | ||
+ | 12 əsrin sonu—13 əsrin əvvəllərində | ||
+ | lim.-dan gələn tai tayfaları yerli | ||
+ | əhali ilə qaynayıb qarıiydılar, ilk | ||
+ | beyuk Sukotai dəvləti |YUNESKO- | ||
+ | nun qərarı ilə Sukotai i1.-nin (ta- | ||
+ | rixi qoruqdur) Abidələri bərpa edi- | ||
+ | lir (1979)| yarandı (1238). Buddizm | ||
+ | Yayıldı. 1350 ildə T. ərazisində Siam | ||
+ | (Ayutiya) devləti tətpəkkul tapdı. | ||
+ | |||
+ | əsrdə Siamın ərazisi daha da ge- | ||
+ | nipləndi. Siam 16 və 18 əsrlərdə | ||
+ | Birma ilə muharibə aparmıt, bir | ||
+ | muddət Birmanın tə”siri altında | ||
+ | olmundu. 19 əsrdə İngiltərə və Fran- | ||
+ | sa Siama qeyri-bərabər mӱqavilələr | ||
+ | qəbul etdirdilər. 1896 ildə Siam İN- | ||
+ | giltərə və Fransanın nufuz dairə- | ||
+ | lərinə bəlundu. 19 əsrin 80—90-cı | ||
+ | illərində Rusiya—Siam əlaqələri ge- | ||
+ | nipləndi, Rusiya diplomatiyasının | ||
+ | fəaliyyəti nəticəsində Siam siyasi | ||
+ | mӱstəqilliyini saxlaya bildi. 19 əs- | ||
+ | rin sonu—20 əsrin əvvəlində Siamda | ||
+ | bir sıra burjua islahatları geci- | ||
+ | rildi. 1932 ildə devlət cevriliti | ||
+ | nəticəsində konstitusiyalı monarxiya | ||
+ | Yaradıldı. 1939 ildə əlkə T. adını | ||
+ | aldı. T. İkinci dunya muharibəsin- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | də Yaponiyanın muttəfiqi kimi cı- | ||
+ | xıpi edirdi. 1954 ildə təcavuzkar | ||
+ | SEATO blokuna qopuldu. T. Vyetnam, | ||
+ | Laos, Koreya və Kampuciyaya qarpı | ||
+ | ABİQ ın təcavuzundə iitirak etmiit- | ||
+ | dir. 1947 ildən T.-da (fasilələrlə) | ||
+ | hərbi diktatura rejimi hekm surur- | ||
+ | du. 1971—77 illərdə 7 dəfə hərbi | ||
+ | cevriliin olmutdur. T. ABLT, Yapo- | ||
+ | niya və Qərbi Avropa elkələri ila | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sıx əməkdaiylıq edir. T. Kampuciya lifətci | ||
+ | tanımaqdan Partiyası (1974), Tailand Kom- | ||
+ | Kampuciya minist Partiyası və s. Siyasi parti- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Xalq Respublikasını | ||
+ | boyun qacıraraq ezunun | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hu qalıqlarının sərəncamına nepə | ||
+ | mipdir. Bu, iki olkə arasında gər- | ||
+ | ginliyi artırmındır. 1941 ildə | ||
+ | SSRİ ilə diplomatik munasibətlər | ||
+ | yaratmımdır. ASELN-ın yanyayp. | ||
+ | Siyasi partiyalar. Tan milli | ||
+ | partiyası (1969), Demokra- | ||
+ | tik partiya (1947) osial | ||
+ | fəaliyyət partiyası (1974. | ||
+ | 1981 ilin martından ən beyuk muxa- | ||
+ | partiyalır): Tai anr | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ilə sərhəd ərazilərini Polpot guӱru- yalar bir qayda olaraq seckilər zama- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 2 | ||
+ | alt | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 5 —. 4 bunu | ||
+ | O | ||
+ | 65” Mehoneton "lhamba 0 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | üə İnthanon d A bu bil 8, / nü ı | ||
+ | s 2576" KLamphu | ||
+ | 7) ə Tavİınur | ||
+ | məl E I 4 | | ||
+ | : 1: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | o | ||
+ | | Yuttayodin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | taankhalog| | Cu | ||
+ | hümhq h Miama | ||
+ | Tar, el , 2320. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | | | ||
+ | cə əə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | “rn A ə | ||
+ | ə Naklonrat, asima €ypun | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 7 x | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ph | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | r) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | iy: | ||
+ | Hi | ||
+ | 12 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Q | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ill | ||
+ | İm | ||
+ | |||
+ | |||
+ | : | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | va/dq Iki İk. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | N | ||
+ | |||
+ | |||
+ | n aym | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 1875 Ty tanenTTyayr | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 4 i LL) | I eu | ||
+ | Nant “ə m R l pibəlir nı | ||
+ | k hetnabun du. -İlhiyhsay | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | amutprakan | ||
+ | |—5. | ||
+ | ə o Conburi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əz : yanxhupü | ||
+ | | = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ———. y O o. | ||
+ | İL | ||
+ | .— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TAİLAND | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | illi | | | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | limin“ | ||
+ | gerf | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | m | ||
+ | -m- | ||
+ | ml: | ||
+ | |||
+ | “ il | ||
+ | |||
+ | =k | ||
+ | q. | ||
+ | -- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | | ə | | ||
+ | ChEHhüsasyün | ||
+ | Nanlanlano “ ya — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | - sü Thunhün) | ||
+ | ə Sanonnanhon s = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | axks ıı | ||
+ | cə Yasotlon | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yın qoruq /, | ||
+ | No D | ||
+ | -Coyyaphum /| | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ə ik A vi | ||
+ | honna AR il | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | və AD in m R Ca | ||
+ | s əs | ||
+ | R "a : | ii, " 2 | ||
+ | |||
+ | ə itin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | il | ||
+ | "n | ||
+ | I. —. | ||
+ | - ğu b | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Banqkokda Vat Arun Budda mə"bədinin | ||
+ | əsrin 1-ci yarısı. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nı fəaliyyət gəstərir. Həmkarlar it- | ||
+ | tifaqlarının fəaliyyəti qadaqandır. | ||
+ | |||
+ | İqtisadi-coqrafi ocerk. T. inki- | ||
+ | iaf edən aqrar-sənaye əlkəsidir. İqti- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sadiyyatı xarici (Yaponiya, ABPİT1 və s.) | ||
+ | kapitaldan asılıdır. Torpaqların | ||
+ | coxu mӱlkədarlara məxsusdur. K.t.- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nın əsas sahəsi əkincilikdir. Cəltik | ||
+ | (1980 ildə 9,9 mln. ut), qarqıdalı, | ||
+ | pəkər qamhını, kaucuk, qəhvə, pambıq, | ||
+ | tutun, subtropik və tropik meyvələr | ||
+ | və s. becərilir. İpəkcilik və heyvan- | ||
+ | darlıqla məpqul olunur. Balıq evla- | ||
+ | nır. Qiymətli oduncaq istehsal edi- | ||
+ | lir. Mə”dən, metallurgiya, aqac e”ma- | ||
+ | lı, toxuculuq, yeyinti, kimya, neft- | ||
+ | kimya, mapplınqayırma (avtomobilquraid- | ||
+ | dırma, traktorquratdırma və s.)və s. | ||
+ | sənaye sapələri var. Kustar sənətkar- | ||
+ | lıq inkipaf etmiiydir. D.y.-larının | ||
+ | uz. 3,8 min km, avtomobil yollarının | ||
+ | z. 44 min km, boru kəmərlərinin uz. | ||
+ | 0.6 min km-dir (1979). Dəniz ticarət | ||
+ | donanmasının tonnajı 535 min brut- | ||
+ | to registr t-dur. Əsas dəniz portu | ||
+ | Banqkokdur. Beynəlxalq aeroportları: | ||
+ | Donq-Mıanq (Banqkok yaxınlırında), | ||
+ | Xatyay (c.-da). Duyu, kaucuk, ptəkər, | ||
+ | qalay filizi, oduncaq və s. ixrac edi- | ||
+ | lir. Yanacaq, maplın və avadanlıq, | ||
+ | sənaye xammalı və s. idxal olunur. | ||
+ | Əsas ticarəti Yaponiya, ABPİT, XFR, | ||
+ | Niderland, Səudiyyə Ərəbistanı ilə- | ||
+ | dir. Pul vahidi batdır. | ||
+ | Səhiyyə. 1975 ildə T.-da əhalinin | ||
+ | hər min nəfərinə dulpən doqum sayı | ||
+ | 43,4, əlum sayı 10,8, har min nəfər | ||
+ | diridoqulana gərə upya: əlumu 24,4 | ||
+ | olmutpdur. Əlkədə infeksion və pa- | ||
+ | razitar patologiya geni yayılmıpq, | ||
+ | malyariya, vərəm, onkoloji, urək-Dda- | ||
+ | mar, mə”də-baqırsaq, zəhrəvi xəstə- | ||
+ | liklərə də təsaduf edilir. T.-da 43 | ||
+ | min carpayılıq (əhalinin Hər min | ||
+ | nəfərinə 1,2 carpayı) 438 xəstəxana | ||
+ | mӱəssisəsi, ambulatoriya, poliklini- | ||
+ | ka, 48 min həkim (əhalinin 7,2 min nə- | ||
+ | fərinə 1 həkim), 663 stomatoloq, 1,9 | ||
+ | min əczacı, 7,1 tibb bacısı var (1971). | ||
+ | Maarif və elmi idarələr, | ||
+ | yaplı upaqlar ucun məktəbəqədər | ||
+ | əssisələr var. Qəhsil muddəti | ||
+ | ibtidai məktəblərdə (icbari) /, or- | ||
+ | ta məktəblərdə Ə, texniki-peiqə mək- | ||
+ | təblərində 1—3 ildir. Dərslər tai | ||
+ | ədəbi dilində aparılır. Banqkokda | ||
+ | 5 un-t, Milli Kitabxana, Milli Mu- | ||
+ | zey var. Elmi idarələr sistemi 1939— | ||
+ | illərdə yaradılmındır. Əlkə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TAİLAND | ||
+ | |||
+ | |||
+ | də elmi fəaliyyəti | ||
+ | Hokumət və Milli | ||
+ | Tədqiqatlar İIllypa- | ||
+ | sı istiqamətləndi- | ||
+ | rir. Ən beyӱk elmi | ||
+ | cəmiyyət Siam El- | ||
+ | mi Cəmiyyətidir | ||
+ | (1904). | ||
+ | |||
+ | Mətbuat, radio | ||
+ | verilimləri, te- | ||
+ | leviziya. Muhum | ||
+ | gundəlik qəzetləri | ||
+ | tai dilində—Dey- | ||
+ | li nyusı,c Qai ratı, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 4“Siam ratə, HH- | ||
+ | gilis dilində — | ||
+ | € DaHTKOK POSTU, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | e Neyiin revyuə Cin | ||
+ | dilində —“Sinsyan | ||
+ | jibaoUg, Q. milli | ||
+ | radio verilifləri | ||
+ | st. 1930, Q. tele- | ||
+ | viziyası 1955 il- | ||
+ | : dən fəaliyyət gəs- | ||
+ | tərir. T. Xəbərlər Agentliyi (ANQ) | ||
+ | 1977 ildə yaradılmıpndır. | ||
+ | |||
+ | Ədəbiyyat, İlk abidələri 13 əs- | ||
+ | rin sonu—14 əsrin əvvəllərinə aid | ||
+ | salnamə xarakterli daiq kitabələr- | ||
+ | dir. Ən qədim epiqrafik abidə F*Rama | ||
+ | Kamhengin stelasızdır (1292). T. | ||
+ | ədəbiyyatı 19 əsrin sonunadək Hind | ||
+ | ədəbiyyatının guӱclu tə”siri altın- | ||
+ | da olmutjrdur. Klassik ppe”r dini-məd- | ||
+ | hiyyə xarakteri daptımındır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | YMYMH KƏDYHYIY. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | irlardə epik poema 4Veduk həyatı, | ||
+ | cv Yuanların məqlubiyyətiz, *Pralog) və | ||
+ | lirika inkipaf etmiidi. 17 əsrin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 2-ci yarısı—18 əsrdə lirik itairlər- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dən Siprat, Maharatcakru, Tammati- | ||
+ | bet tanınmıtnlar. Bu dəvr ədəbiyya- | ||
+ | tında muxtəlif məzmunlu hekayətlər- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dən ibarət tcərcivəli povestlər deyi- | ||
+ | lən əsərlər muhum yer tutur. 18 əsrin | ||
+ | sonlarında dunyəvi məvzulara maraq | ||
+ | artdı, nəsr inkipaf etdi (Cauprayya | ||
+ | Praklanqın FRacatiratg tarixi roma- | ||
+ | nı və s.),. Sunton PununF Kun Canq və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 125 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Kun Penu, *Pra Lpaymanik, kral 1 | ||
+ | Ramanın Fİnaog porsuq, Pra Ma- | ||
+ | hamontrinin *1Pahzadə Landayı sati- | ||
+ | rik poeması 19 əsr T. ədəbiyyatının | ||
+ | gӧrkəmli nӱmunələridir. 20 əsrin 30- | ||
+ | cu illərində realizm intitar taplı | ||
+ | (Sibu apa, Lao Kamhom, Acin Panca- | ||
+ | pan, bəni Saupvaponq, Manat Tyanra- | ||
+ | yonq, İtsara Amantakun, qadın yazıcı | ||
+ | Tamayanti və b.-nın sosial roman və | ||
+ | hekayələri). | ||
+ | |||
+ | Me"marlıq və təsviri sənət. T, bə- | ||
+ | dii mədəniyyətinin ən qədim abidələ- | ||
+ | ri Neolit və Qunc devrlərinə aiddir | ||
+ | (keramika mə”mulatı, qaya rəsmləri). | ||
+ | 13 əsrdən milli incəsənət formalai1- | ||
+ | mIIP1, cvatə adlanan məbəd kompleks- | ||
+ | ləri tikilmiidir (kəndə Ma- | ||
+ | xatat məbədi, 1345). Siam devləti- | ||
+ | nin təpəkkulu dəvrundə (14—19 əsr- | ||
+ | lər) T.-da duzbucaqlı planlı iiəhər- | ||
+ | lər salınmıil, Banqkok, Ayutiya və 6. | ||
+ | iqəhərlərdə coxrəngli mozaikalar, di- | ||
+ | var rəsmləri və oyma naxıllarla bə- | ||
+ | zədilən evatə və saraylar tikilmii, | ||
+ | coxlu heykəltəratlıq əsərləri yara- | ||
+ | dılmıqidır. 14 əsrdən divar boyakar- | ||
+ | lıqı (tempera ilə) mə"lumdur. 19 əs- | ||
+ | rin sonunlan T.-da Qərbi Avropa və | ||
+ | Amerika bədii ən”ənələri yayılmıii- | ||
+ | dır. 20 əsrin. 2-ci yarısından mutərəq- | ||
+ | qi rəssamlar (boyakarlar Fua Xarabi- | ||
+ | tak, Tavi Nandakvan, heykəltərai Hyen | ||
+ | Yimsari, qrafik Manita Pu Ari) mil- | ||
+ | li incəsənətin ən”ənəvi xususiyyətlə | ||
+ | rini qorumaqa sə”y gəstərirlər. Xalq | ||
+ | sənətində lak boyakarlıqı, lakdan və | ||
+ | camın gəenundən mə”mulatlar hazır- | ||
+ | lanması, aqac uzərində bədii oyma, | ||
+ | gumuli ӱzərində dəymə, toxuculuq və s. | ||
+ | ii yer tutur. | ||
+ | |||
+ | usiqi. Qədim zamanlardan T.-da | ||
+ | dini və s. mərasimlər, gənd bayramla- | ||
+ | rı musiqi ilə mutiaynət edilmindir. | ||
+ | Musiqi əsərləri, əsasən, sadə ritmli | ||
+ | olub cox zaman iti tempdə ifa olu- | ||
+ | nur. Musiqi alətləri: skripka tipli | ||
+ | sau donq, sau o, sau sam say, syounq, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Banqkok | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Tailand. 1. iyəhəri, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 4. Banqkog. Aza | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 2. Banqkokun mərkəzi Hissəsi. 3. Uzən bazar. | ||
+ | dlıq abidəsi. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 126 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | khim, tyakau (simli), khlıy, pinay, | ||
+ | kHen, ranad yok, ranad thum, vonq Ma), | ||
+ | thon (nəfəs) və s. T.-da instrumental | ||
+ | ansambllar genii yayılmıpidır. Mua- | ||
+ | sir T. bəstəkarlarından Montri Tra- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mote, Naris, muqənnilərdən U, Su- | ||
+ | kanthamalai, T. Aylın, C . Duryabhand | ||
+ | və b. tanınmıpylar. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Teatr. Q. klassik teatrının mən- | ||
+ | iyəyi hind sposu *Ramayanamnın T. va- | ||
+ | riantı*Ramakiyanı ilə baqlıdır. *Ra- | ||
+ | makiyangın motivləri uzrə Z klassik | ||
+ | tamaa nəvu formalatmıpdır: kon | ||
+ | (maskalı pantomima tsatrı), nanq | ||
+ | (kəlgə teatrı), lakon (klassik dram). | ||
+ | Lakon tamaialarında ən”ənəvi klassik | ||
+ | |||
+ | |||
+ | epizodlar balaqana yaxın xalq kome- P | ||
+ | |||
+ | |||
+ | diyaları ilə vəhdət təpkil edir. La- | ||
+ | konun nevlərindən olan like və nora— | ||
+ | muasir xalq tamaialarıdır. T.-da | ||
+ | daimi teatr yoxdur. Zərif sənətlər | ||
+ | departamenti nəzdində həvəskarlar | ||
+ | truppası fəaliyyət gestərir. | ||
+ | |||
+ | Əd. Pendlton R. L., Qeoqrafil | ||
+ | Tailanda, per. s anql., M., 1966: Kor- | ||
+ | nep V., Literatura Tailanda, M., 1971, | ||
+ | yenə onun, Tailand: studentı i poli- | ||
+ | tika. 70-e qodı, M., 1981: Berain Ə. O,, | ||
+ | İstorin Tailanda, M., 1973: Sovremennın | ||
+ | Tailand. Spranocnik, M., 1976, Zarubej- | ||
+ | man Azin. KӦYqo-Vostocnan Azin, M., 1979 | ||
+ | (serin “Stranı i narodız). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAİLAND KOMMUNİST PARTİ- | ||
+ | YASI (TKP, Pak kommunist xenq | ||
+ | pratettay)—1942 ildə marksist qrupla- | ||
+ | rın gizli iyəraitdə kecirilən 1-ci | ||
+ | qurultayında yaradılmılidır. İkin- | ||
+ | ci dunya muharibəsi devrundə yapon | ||
+ | mӱstəmləkəcilərinə qartı silahlı | ||
+ | mӱbarizədə fəal iiytirak etmiidir. | ||
+ | 1946 ildə TKP leqal fəaliyyətə kec- | ||
+ | di, 3 uzvu parlamentə numayəndə se- | ||
+ | cildi: TKP əz orqanını—cMaxacon | ||
+ | qəzetini nmpr etdirməyə baiyladı. | ||
+ | 1947 il hərbi cevriliiindən sonra | ||
+ | yenə gizli ii pyəraitinə kecməyə məc- | ||
+ | bur olmutdur. 1965 ildən həokumət | ||
+ | əleyhinə silahlı mubarizə aparır. | ||
+ | TKP numayəndə Heyəti Kommunist BƏ | ||
+ | Fəhlə partiyalarının beynəlxalq | ||
+ | Moskva muppavirələrində (1957, 1960) | ||
+ | ittirak etmiidir. 60-cı illərdən | ||
+ | TKP rəhbərliyi Cin Kommunist Par- | ||
+ | tiyası liderlərinin tə”siri altına | ||
+ | dupərək, beynəlxalq kommӱnist hərə- | ||
+ | katından uzaqlaqipimındır. | ||
+ | TAİLƏR — Tai dillərində danından | ||
+ | xalqlar qrupu. Cənubi Cin, Hind-Cin | ||
+ | əlkələri və ran 1Pərqi Hindistan- | ||
+ | da yatpayırlar. Umumi sayları təqr. | ||
+ | 60 mln. nəfərdir (1978). Q. qrupuna | ||
+ | khontailər (siamlılar: 19 mln.), lao- | ||
+ | lar (11 mln.), cjuanlar (10 idi | ||
+ | ianlar (2 mln.), builər (1,V8 mln.), | ||
+ | dunlar (1 mln.), taylar (0,7 mln.), | ||
+ | lilər (0,55 mln.) daxildirlər. VDR, | ||
+ | Tailand və Birmanın im. r-nların- | ||
+ | da digər xırda xalqlar (nealar, fut- | ||
+ | haylar və 6.), həmcinin Laosda cdaqlı | ||
+ | tailərə (umumi sayları 2 mln. nə- | ||
+ | fər), Hindistanın 11m.-11.-ində khma- | ||
+ | tilər (10 min nəfər) yapayırlar. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd.: Narodı |Oqo-Vostocnov Azii) | ||
+ | M.. 1966: İnvnanova E. V. Tahvskise Ha” | ||
+ | rodı Tailanda, M.. 1970 (lit.), Zarubej" | ||
+ | nan Azila, KӦqo-Vostocnan Aqil, M., 1979 | ||
+ | (seril 4Stranı i narodı?). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAİROV Alsksandr Yakovlevic (6: | ||
+ | 7.1885, Romnı—25.9.1950, Moskva)— | ||
+ | rus sovet rejissoru. RSFSR xalq | ||
+ | artisti (1935). 1 ildən aktyorluq, | ||
+ | 1908 ildən rej.-luq fəaliyyətinə Gal | ||
+ | lamımdır. 1914 ildə A. Koonen və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “O. Uayld), *Fedraı (1922, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAİLAND KOMMUNİST PA RTİYASI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bir qrup gənc ak- | ||
+ | tyorlarla birlikdə | ||
+ | Moskvada Kamera | ||
+ | Teatrını yarat- | ||
+ | mı, əmrunçi co- 708 | ||
+ | nuna qədər bu tea- | | ||
+ | |||
+ | tra rəhbərlik et- || | ||
+ | miidir. T. gəhnə | ||
+ | teatr formaları- | ||
+ | na, iaturalizmə, | ||
+ | sun"iliyə qariqı | ||
+ | cıxmıiq, ciddi, | ||
+ | YUĞsək ideyalı re- | ||
+ | pertuar yaparmara | | ||
+ | CƏ”) gəstərmitdir. Ən | ||
+ | ipaları: 4 Fiqaronun | ||
+ | O. Bomapırne), | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yaxtı TaMa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Tolyə (1915, | ||
+ | “Salomeyaq (1917, | ||
+ | J. Ra- | ||
+ | sin), “Nikbin faciə (1933, Vs. Vitn- | ||
+ | nevski), “Madam Bovariq (1940, Q. | ||
+ | Floberin romanı uzrə), “Qoca (1946, | ||
+ | M. Qorki) və s. | ||
+ | |||
+ | — Əsəri: Zapiski rejissera, Stathi, | ||
+ | besedı, reci, pishma, M., 1970. | ||
+ | TAİTİ (Tah:(:)—Sakit okeanda, Cə- | ||
+ | MİYYƏTt adaları qrupunda ən beyuk ada, | ||
+ | Fransanın mulkudur. Sah. 1042 km?. | ||
+ | Əh. 95,6 min (1977). Əsasən, taitili- | ||
+ | lərdir. Cinlilər, fransızlar və 6. | ||
+ | yapayır. Ada iki dar massivindən | ||
+ | (Hund. 2241 m-dək) ibarətdir. Mərcan | ||
+ | rifləri ilə əhatə olunmusqidur. İllik | ||
+ | yarıntı 1400 mm. Rutubətli tropik me- | ||
+ | iələr var. Kokos palması, banan, iyə- | ||
+ | kər qamını, ananas və s. becərilir. | ||
+ | Mirvari cıxarılır. Balıq ovlanır. | ||
+ | Fransa Polineziyasının inz.m. və | ||
+ | əsas portu Papeete T.-dədir. | ||
+ | TAYA—sıx yıqılmıiq ot, pambıq, ya- | ||
+ | xud KYTƏil kutləsi. Tər | ||
+ | formalarda yıqılır. Girdə Q.-nın | ||
+ | hund. 5—7, apaqı hissəsində dairə- | ||
+ | si 12—20, uzunsov T.-nın eni 4,5—5,5, | ||
+ | uz. 8—25, hund. 6—7 m olur. | ||
+ | TAYAVURAN MAYIN —quru otu və | ||
+ | ya kuləpi tayalamaq ucun maiyın. Q.m.- | ||
+ | dan peyini, dəni, silosu və s.-ni Yuk- | ||
+ | ləmək ucun də istifadə edilir. Bu | ||
+ | məqsədlə onlar dəyitdirilə bilən ii | ||
+ | orqanları (plana, cəmcə və qarmaqlı | ||
+ | tutucu) ilə təchiz edilir. T.m.-a | ||
+ | CHY-0.5: PF-0,5: SP1R-O,5 və s.-ni | ||
+ | misal gəstərmək olar. T.m.-ların ii | ||
+ | orqanları muxtəlif formalarda ha- | ||
+ | zırlanır. SNU-0,5 markalı T.m. ppa- | ||
+ | na, qarmaqlı tutucu, itələyici səth | ||
+ | (divar) və qaldırıcı hidrosilindr- | ||
+ | lərlə təchiz edilmiidir. Bunun yuk- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 7 - ə A, | ||
+ | q TT | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | muxtəlif - | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | hissəsində ppəhər. Tayvan əyalətinin | ||
+ | inz.m. İri nəql. qoviları (dəniz avan, | ||
+ | portu Szyulundur). Əh. 2,1 mln. (1976)- | ||
+ | Metallurgiya, maiınqayırma (gəmi- | ||
+ | qayırma, elektronika və s.), kimya, | ||
+ | sement, arqac e"malı, kaqız, Yeyinti, | ||
+ | yungul sənaye mӱəssisələri var. Kam- | ||
+ | fora istehsal edilir. Ətrafında | ||
+ | kəmur,.cıxarılır. | ||
+ | |||
+ | TAYVAN (Cin Dində Hərfi Mə". | ||
+ | nası—terraslı dəniz sahili), F or- | ||
+ | MO 3 a—CaKuT okeanda ada. Cinin | ||
+ | materik hissəsindən Tayvan borazı | ||
+ | ilə ayrılır. Penxu a-rı ilə birlik- | ||
+ | də CXR-in Tayvan əyaləti ərazisini | ||
+ | təpkil edir. Uz. (1p.-dan c.-a) 394 | ||
+ | km, eni 140 km-ə qədər, sah. təqr. 36 | ||
+ | min km?-dir. ƏH. 18,2 mln. (1982), | ||
+ | təqr. 9996-i cinlilərdir. T.-ın ən | ||
+ | qədim əhalisi qaopan tayfaları ol- | ||
+ | mutidur. Cinlilərin T.-a ilk hərbi | ||
+ | səfəri 230 ildə baiq vermindir. 14 | ||
+ | əsrdən T.-ın yerli əhalisi cinlilər | ||
+ | tərəfindən assimilyasiya olunmuiq- | ||
+ | dur. İnz.m. Tayvey (11:.-dir. | ||
+ | |||
+ | Ada boyu Tayvan daqları (Hund. | ||
+ | 3997 m-dək) uzanır. Q.-də sahilboyu | ||
+ | dӱzənlikdir. Faydalı qazıntıları: | ||
+ | neft, dap kəmur, təbii qaz, qızıl, | ||
+ | miş, kukurd. İqlimi HIM.-na CyÖTpo- | ||
+ | pik, c.-da tropik mussondur. İllik | ||
+ | yaqıntı 1500—5000 mm. Tez-tez tay- | ||
+ | funlar olur. Adanın yarıdan coxu | ||
+ | mepədir. İqtisadiyyatı sənaye-aqrar | ||
+ | xarakterlidir. Qoxuculuq, radioelek- | ||
+ | tronika (əsasən, qurapdırma), gə- | ||
+ | miqayırma, yeyinti (əsasən ipəkər), | ||
+ | kimya və neft-kimya, neftayırma, se- | ||
+ | ment, aqac e”malı, poladəritmə, alu- | ||
+ | minium sənayesi var. T. dunyada ən | ||
+ | iri kamfora istehsalcısı və ixra- | ||
+ | catcısıdır. Cəltik (ildə 2 dəfə | ||
+ | məhsul), iqəkər cuqunduru, batat, tro- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | pik meyvələr, cay və s. becərilir. | ||
+ | Heyvandazlıq (əsasən, donuzculuq) və | ||
+ | balıqcılıqla məpqul olunur. D.Yy.- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | larının uz. 5 min k.c, avtomobil yol- | ||
+ | larının uz. 17 min km-dir. İri port- | ||
+ | ları: Szilun, Qaosyun. | ||
+ | |||
+ | T. 13 əsrdən Cin dəvlətinin tər- | ||
+ | kibində indi. 1895—1945 illərdə Ya- | ||
+ | poniyanın hakimiyyəti altında ol- | ||
+ | mulidur. yaradıldıqdan (1949) | ||
+ | sonra qomidancıların (bax Qomin- | ||
+ | Onu) sıqınacaq yerinə cevrildi. T.- | ||
+ | ın qomindan həkuməti 1954 ildə ABPİPİ | ||
+ | ilə qarpılıqlı təhlukəsizlik har- | ||
+ | qında muqapilə (1979 ildə yenidən təs- | ||
+ | hur olunmuidur) baqlamıidır. 1971 | ||
+ | ilin oktyabrına qədər T. BMT-də qey- | ||
+ | ri-qanuni olaraq CXR-in yerini tu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | turdu. Qərbi Laropanın kapita- | ||
+ | g list əlkələri, ABİQ və Yaponiya ilə | ||
+ | * genin iqtisadi əlaqələr saxlayır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | PF-0,5 mar- | ||
+ | kalı tayapu- | ||
+ | paH-iyKnələH | ||
+ | mapyın. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qaldırma qabiliyyəti 0,5 t-dur. Dən | ||
+ | və 6. səpələnən materialları yuğləmək | ||
+ | ucun cemcəsinin həcmi O,5 olur. | ||
+ | Tayavuran-yuğləyən maiyın traktorla | ||
+ | aqreqatlanır (iyək.). – | ||
+ | |||
+ | TAYBEY — Cində, Tayvan a.-nın iyc. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | I is tori 5 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Cin həeky MəTMHRH €”TMpas3nappına Gax- | ||
+ | mayaraq, ABİQ iki Cin siyasəti yerit- | ||
+ | məkdə davam edir və T.-a hərbi yar- | ||
+ | dımı artırır. | ||
+ | |||
+ | Əd. Toder F. A., Tabvanı i eqo | ||
+ | M., 1978. | ||
+ | TAYVAN BORAZI, Tayvanxay- | ||
+ | sya, Formoza boqazı–—Asi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = ya materikinin it. sahili ilə Tayvan | ||
+ | |||
+ | |||
+ | a. arasında boqaz. Cənubi Cin və İyər- | ||
+ | qi Cin dənizlərini birlətdirir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | Uz. təqr. 360 km, ən dar yeri təqr. 130 | ||
+ | : km, ən dayaz yeri farvaterdə 50 m-dir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Coxlu ada var. Portları: Qaosyun, | ||
+ | Fuqtou, Syamın (Cin). R ə | ||
+ | TAYQA (turk dillərində tayqa—me- | ||
+ | iəli daqlar)—İPTimal mulayim q | ||
+ | |||
+ | ipaqın iynəyarpaqlı meptələri. Pi | ||
+ | fəsiləsinin eyni, yaxud muxtəlif | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .x— R...u—— ını | ||
+ | |||
+ | |||
+ | aqac nӧvlərindən (kuknar, aq am, | ||
+ | qarapam, sidr və s.), bə"zən də az miq- | ||
+ | darda yarpaqlı aqacların qarını- | ||
+ | qından təikil olunmustidur. al, | ||
+ | termini həmcinin PTimal mӱlayim | ||
+ | qurpaqın coqrafi yarımzonaların- | ||
+ | dan birinin adıdır. Zonallıq prin- | ||
+ | sipinə əsasən 3 hissəyə (iim., orta və | ||
+ | c.) bəlunur. Burada qıpi soyuq, qar | ||
+ | ƏPİYİY Uzunmuddətli, ipaxtasız dəvr | ||
+ | nisbətən qısa (orta tempi-r iyulda | ||
+ | 10—18"S), Yaqıntı buxarlanmadan cox | ||
+ | olur. T. 1Pimali Avrasiya və 1Pima- | ||
+ | li Amerikada cox geniiy sahə tutur: | ||
+ | Avropanın, Asiyanın, YPimali Ame- | ||
+ | rikanın, Sakit okean sahilboyunun | ||
+ | daqlıq r-nlarında var. T.-ubin. HM. | ||
+ | ə kontinental iqlim iqəraitində | ||
+ | naha (im.-a (Qaymır y-a-nda 72? nim.e.- | ||
+ | ndən 1im.-da) qalxır, c. sərhədi dəniz | ||
+ | iqlimi iyəraitində 42? (im.e. yaxınlı- | ||
+ | qına (Yaponiyada Honsu a.) catır, | ||
+ | SSRİ ərazisinin təqr. 1/3-i T. yarım- | ||
+ | zonasına və buradakı muvafiq dar- | ||
+ | Melllə "PALTARIM aiddir, daqlarda | ||
+ | beyuk massivləri Sibirdə və Uzaq | ||
+ | |Pərqdədir. T. butun materiklərdə | ||
+ | mepələrin im, sərhədini təiykil edir. | ||
+ | Sənaye əhəmiyyətli oduncaqın əsas | ||
+ | hissəsi T.-dadır. T. həmcinin opuy- | ||
+ | luq təsərrufatı bazasıdır. | ||
+ | TAYQA--RSFSR Kemerovo vil.-ndə | ||
+ | iəhər. D.y. qovpaqı. D.y. pəql. MYƏC- | ||
+ | sisələri, yungul və yeyinti sənayesi: | ||
+ | d.y. nəql. texnikumu var. Tikinti ma- | ||
+ | terialları istehsal olunur. | ||
+ | TAYQA FAUNASI—tayqada yaiqama- | ||
+ | qa uyrunla:imıni heyvanlar. T.f. tun- | ||
+ | dra faupasından zongin, enliyarpaqlı | ||
+ | məpə faunasından yoxsuldur. T.f. | ||
+ | cun həyat “toraitinin xӱsusiyyətləri, | ||
+ | ir, yaxud bir cox nevdən ibarət ara- | ||
+ | cın nisbi eyniliyi, aqac toxumları- | ||
+ | nın verdiyi məhsulun azalıb-coxal- | ||
+ | ması, kolluqların butəev yarusunun | ||
+ | olmaması, mamır-libyə ertuyunun eyni | ||
+ | cur olması və s,-dən ibarətdir. T.f. | ||
+ | bapqa zonalarla yanamlı tayqada da | ||
+ | məskunlapan geniit yayılmıt nəvlər- | ||
+ | dən (tulku, canavar, samur, gəlincik | ||
+ | BƏ C,), əsasən, enliyarpaqlı mepələrə | ||
+ | xas, lakin tayqanın xeyli Hissəsinə | ||
+ | yayılmhıii meiyə və meiiqə-cəmən nӧvlə- | ||
+ | rindən (kicik və adi qonurdiil, boz | ||
+ | doviqan, sican, dələ, safsar, nəcib | ||
+ | maral, cuӱyur və s,), tundra və tayqaya | ||
+ | məxsus nəevlərdən (iimal maralı), | ||
+ | mepə nəvlərindən (qunduz, sincab, | ||
+ | qonur ayı), tayqa nəvlərindən təkil | ||
+ | olunmusdur. PQimali Amerikanın du- | ||
+ | zənlik tayqasında tipik Amerika iov- | ||
+ | ləri (Amerika dovianı, Pensilvani- | ||
+ | ya tarla sicanı, Amerika samuru, Ka- | ||
+ | nada vataqı), yaxud Avrasiyadakı nov- | ||
+ | lər (sıqın, Arktika qopurdiiyi), Ya da | ||
+ | yalnız Amerikada təsadӱf edilən cins- | ||
+ | lərin nəvləri rast gəlir. Arealına | ||
+ | gərə Asiya, Avrasiya, Avrasiya— Ame- | ||
+ | rika, Amerika formalarını ayırmaq | ||
+ | olar. Tayqada gəmiricilər (4296 -dək), | ||
+ | cuӱcuyeyənlər (2526) ustunluk təikil | ||
+ | edir. Quplardan Sibir xoruzu, bonazi | ||
+ | tetrası, sidr qupu, bir necə aqacdələn | ||
+ | nevu, tukluayaq Yapalaqlar və s. olur. | ||
+ | Avrasiyanın T.f.-na adi gӱrzə və di- | ||
+ | ridoqan gərtənkələ kimi 2 nov gəlib | ||
+ | cıxmhipdır. İnsan fəaliyyəti nəticə | ||
+ | sində (meələri kəsmə, yanqınlar) | ||
+ | T.f. əsaslı surətdə dəyitilmii (bir | ||
+ | HƏB apTMbilil, digəri azalmıi), yeni | ||
+ | nəvlər məskunlətınldır (adi daq- | ||
+ | sicanı, tetra quplu). | ||
+ | TAYQULP, "birəlli — su icmək | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hum sənaye mərkəzidir. Qara metal- | ||
+ | lurgiya, aqır mapıpnqayırma, kimya, | ||
+ | dəri və Yeyinti sənayesi, 6— 17 əsrlə- | ||
+ | rə aid me"marlıq abidələri var. Ət- | ||
+ | rafında dap gəemur, dəmir filizi | ||
+ | cıxarılır. E.ə. 11—8 əsrlərdən mə”- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lumdur. | ||
+ | |||
+ | TAYLAYİDIRMA, heyvaidar- | ||
+ | lıqda — keyfiyyətli nəsil almaq | ||
+ | məqsədi ilə damazlıq ucun ayrılmınn | ||
+ | heyvanlardan valideyn cӱtləri secil- | ||
+ | məsi. Ən muhum usuldur. Heyvandar- | ||
+ | lıqda secmə ilə sıx baqlıdır (bax | ||
+ | Senmə), Homoken (eynicinsli) və he- | ||
+ | terogen (muӱxtəlifcinsli) T, məv- | ||
+ | cuddur. Eynicinsli T.-da bədən | ||
+ | qurululpu və məhsuldarlıqına gorə, | ||
+ | cox vaxt mətipəyinə gӧrə bir-birinə | ||
+ | oxpar torədici və diti heyvanlar se“ | ||
+ | cilirrmuxtəlifcinsli T.-da | ||
+ | konstitusiya tipinə, məniyəyinə və məh- | ||
+ | suldarlıq xususiyyətlərinə gərə mux- | ||
+ | təlif heyvanlar secilir. Homogen T. | ||
+ | xususilə bir necə nəsil boyunca apa- | ||
+ | rıldıqda gələcək nəsildə yararlı ox- | ||
+ | ar formaların saxlanmasına, məh- | ||
+ | kəMlənmMəsİn ə və artmasına nail olu- | ||
+ | nur. Heterogen T. yeni tipli heyvan | ||
+ | yetiidirilməsi (valideynlərin qiy- | ||
+ | mətli keyfiyyətlərini nəzərə almaq- | ||
+ | la), valideyilərdəki qusurların nə- | ||
+ | sildə aradan qaldırılması, irsi əla- | ||
+ | mətlərin zənginlətdirilməsi, gələcək | ||
+ | nəsillərdə irsilik əmsalının yӱksəl- | ||
+ | dilməsi məqsədi ilə aparılır. | ||
+ | |||
+ | TAYLOR, Qeylor (Tuyoq) Eduard | ||
+ | Bernett (2.10.1832, London—2.1.1917, | ||
+ | Uellinqton, Somersepiir)—ingilis | ||
+ | etnoqrafı, ibtidai icma mədəniyyə- | ||
+ | tinin tədqiqatcısı. 1883 ildən Oks- | ||
+ | ford un-tində inləmiit, etnoqrafi- | ||
+ | ya kafedrasının ilk “əə onMyul- | ||
+ | dur (1896). H. Spenser və 6. ilə bir- | ||
+ | likdə mədəniyyət tarixində və etno- | ||
+ | qrafiyada təkamӱl məktəbinin yara- | ||
+ | dıcısıdır. Dinin məniəyinin ani- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mistik ə in ipləmiidir | ||
+ | (bax Animizm). Tədqiqatlarında ideəa- | ||
+ | list tutmutdur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | enre | ||
+ | |||
+ | TA)MAHOB İsatay (1791—iyul, 1838) | ||
+ | —19 əsrin 30-cu illərində Bukgey Or- | ||
+ | dasında (Qazaxıstan) antifeodal və | ||
+ | mӱstəmləkəcilik əleyhinə ӱsyanın rəh- | ||
+ | bəri. 1836 ildə Maxambet Umetisov | ||
+ | və b, ilə birlikdəqazax gəndliləri- | ||
+ | nin usyanına baicılıq etmitidi. 1837 | ||
+ | ildə onun dəstəsində 2 min silahlı | ||
+ | atlı var idi. Həmin ilin, oktyabrın- | ||
+ | da Ordanın hakimi Cahangir xanın | ||
+ | qərargahını muhasirə etsə də, MY- | ||
+ | vəffəqiyyət qazanmadı. 1837 ilin so- | ||
+ | punda usyancılar mərlub oldular, T. | ||
+ | KHHHK dəstə ilə Kicik juza gedərək | ||
+ | oranı Rusiyadan ayırmaqa calıplan | ||
+ | sultan Kaip-Qali İqiimova qopuldu. | ||
+ | Car qopun dəstəsi ilə toqquqima zama- | ||
+ | nı oldurulmuidur. | ||
+ | |||
+ | TAYMER (ing. |(teq, (te— vaxtı, | ||
+ | zamapı qeyd etmək)—rəqəmlə Lesabla- | ||
+ | yan mamında (RHM) idarəedici proq- | ||
+ | rama zamai intervallarını (muddət- | ||
+ | lərə uyqun iiyarələri) verən aparat | ||
+ | (tənzimlənən tezlikli impulsların | ||
+ | kalibrləildirilminy generatoru) və | ||
+ | proqram vasitələri. RHM-i mӱvəqqəti | ||
+ | dayandırma sisteminə muəyyən tezlik- | ||
+ | lə (konkret zaman anlarında)tə"sir et- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TAYMIR (DOLQAN-NEN) MUXTAR MAHALI 197 | ||
+ | ə ————. kk” | ||
+ | |||
+ | uUcun iilənən qab, Azərb.-da, əsasən, məklə idarəedici proqramın yıryn | ||
+ | |||
+ | parc adı ilə məlumdur. icra proqramı (əgər uyqun dayandırma | ||
+ | TAYYUAN--Cində Fınxs cayı (Xu- siqnalı maskalanmamınisa) iə salı- | ||
+ | |||
+ | anxe hovzəsi) sahilində “ 1Pan- nır. O da oz popbəsində matındakı | ||
+ | |||
+ | si əyalətinin inz,m, Əh. 2, mln. proqramın icrasını dayandırır, ya- | ||
+ | |||
+ | (1974), Nəql, qovipaqı, Ӧlkənin muӱ- xud ipləmə prosesindən tamam cıxa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rır. Q. real zaman miqyasında iiləyən | ||
+ | R.HM-lərdə muəyyən zaman anlarında | ||
+ | uyqun proqramları avtomatik itə sal- | ||
+ | maq ӱcӱn genin istifadə olunur, | ||
+ | TAYMIYR (DOLQAN-NEN) MUXTAR | ||
+ | MAHALI–-RSFSR Krasnoyarsk əlkə- | ||
+ | sində muxtar mahal. 1930 il dekabrın | ||
+ | 10-da təipkil edilmindir. Sah, 861,2 | ||
+ | min km?, Əh. 52 min (1984, 1 yanvar). | ||
+ | 3 r-nu, Qiməhəri, 1 tq, var. Mərkəzi | ||
+ | Dudinga (11.-dir. | ||
+ | |||
+ | Təbiət. Mahalın ərazisi Qutb | ||
+ | dairəsindən 1im.-da yerlətir: (im,- | ||
+ | da Kara və Laptevlər dənizləri ilə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Təbii mənzərə. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əhatələnir. Əraziyə Taymır y-a (Ye- | ||
+ | nisey və Xatanqa kerfəzləri arasın- | ||
+ | dakı adalarla birlikdə), Orta Si- | ||
+ | bir Yaylasının im. hissəsi, Sever- | ||
+ | naya Zemlya arxipelaqı, Qərbi Sibir | ||
+ | dӱzənliyinin bir hissəsi daxildir. | ||
+ | Faydalı qazıntıları: mis-nigel fi- | ||
+ | lizləri, daiq koəmur, qaz və s, Arktika | ||
+ | və subarktika “iqliminə malikdir, Or- | ||
+ | ta lemp-r yanvarda —329S, iyulda | ||
+ | 2—132S-dir. İllik yaqıntı 110—350 | ||
+ | mm. Coxillik donutluq genin yayıl- | ||
+ | mıtidır. Əsas cayları Yenisey (amarbı | ||
+ | axını), Pyasina, Xatanqa. Coxlu gəl | ||
+ | (ən beyuyu Taymır) var. Torflu-qley- | ||
+ | li tundra torpaqları yayılmıtidır. | ||
+ | Mahalın ərazisi Arktika, tundra və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Dudingka, Dəniz portu | ||
+ | mepə-tundra zonasındadır. Heyvanla- | ||
+ | rı: ilimal maralı, dar qoyunu (cu- | ||
+ | bun), iimal tulkusu, aq ayı, sunti, | ||
+ | morj, aq delfin və s. Yayda tundra | ||
+ | zonasında coxlu gecəri qupi olur. | ||
+ | Əhali, Muxtar mahalda ruslar | ||
+ | (təqr. 8096 ), dolqanlar (1294 ), nenlər | ||
+ | (626 ), nqanasanlar pə 6. yapayırlar. | ||
+ | Orta sıxlıq 1 km?-də O,Obnəfərdir | ||
+ | (1984). 1Pəhər əhalisi 6524-dir. Əl- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 128 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | kə tabeliyində olan Norilsk 111, ma- | ||
+ | halın ərazisindədir. | ||
+ | |||
+ | Təsərrufat. Sənaye istehsalında | ||
+ | mə"dən və balıq sənayesi qabaqcıl yer | ||
+ | tutur. Təsərrufatın ən”ənəvi sahələ- | ||
+ | ri maralcılıq (75,1 min maral var, | ||
+ | 1981), xəzli Heyvan ovu və balıqcı- | ||
+ | lıqdır. Sudluk heyvandarlıq və xəz- | ||
+ | lik heyvanyetitdirmə təsərrufatları | ||
+ | yaradılmısidır. Energetika bazası | ||
+ | Ust-Xəntay SES-i (Xantayka cayında) | ||
+ | və İES-dir. Əlvan metallurgiya in- | ||
+ | kipaf etmitdir. Mə”dən-metallurgiya | ||
+ | kombinatı (Norilsk), balıq e”malı | ||
+ | z-dları (Dudinka, Xatanqa, Ust-Port) | ||
+ | var. Əsas nəql. caylar (Yenisey, Xa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Talnax qəsəbəsi. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qanqa), dəniz (PTimal dəniz yolu), ha- | ||
+ | va yolları və d.y. (dunyada ən ucqar | ||
+ | tim.-da cəkilmili Dudinka —Norilsk | ||
+ | — Qalnıx d.Y., 122 km) ilədir. Əsas | ||
+ | portları: Dӱdinka, Dikson, Xatanqa. | ||
+ | Qaz kəməri ( Messoyaxa— Norilsk) var. | ||
+ | Yukdattımadza maral və itlərdən də is- | ||
+ | tifadə edilir. Qırmızı Əmək Bayra- | ||
+ | qı (1971) və Xalqlar dostluqu (1972) | ||
+ | ordenləri ilə təltif olunmupidur. | ||
+ | Mədəni quruculuq. Dudinkada zo0- | ||
+ | |||
+ | baytarlıq texnikumu, əlkəpqunaslıq | ||
+ | muzeyi var. c“Sovetski Taymır (1932) | ||
+ | mahal qəzeti cıxır. Yerli radio ve- | ||
+ | rilipləri rus, nen, dolqan və nqana- | ||
+ | san dillərində aparılır. Moskva və | ||
+ | Krasnoyarskdan radio verilipləri | ||
+ | retransdyasiya olunur. | ||
+ | TAYMIR YARIMADASI— Asiyanın | ||
+ | ən 1im. yarımadası. Kara dənizinin | ||
+ | Yenisey kərfəzi və Laptevlər dənizi- | ||
+ | nin Xatanqa kerfəzi arasında, Tay- | ||
+ | mır Muxtar Mahalı ərazisindədir. | ||
+ | T.y.-nın ucqar (im. cıxıntısı Celyu- | ||
+ | skin burnudur (77*43" ipim.e., SSRİ- | ||
+ | nin materikdə ən pm. nəqtəsi), c. sər- | ||
+ | hədi Orta Sibir yaylasının 11m. cı- | ||
+ | xıntısından kecir. Uz. təqr. 1000 km, | ||
+ | eni 500 km-dən coxdur. Sah. təqr. 400 | ||
+ | min km?, T.y.-nın cox hissəsi ovalıq- | ||
+ | la dır (əsasən, PTimali Sibir ovalı- | ||
+ | “ə m. hissədə c.-q.-DƏN (LM.-P1,-Ə | ||
+ | Bırranq daqları (hund. 1146 m-dək) | ||
+ | uzanır. İqlimi sərtdir, hər yerdə | ||
+ | coxillik donutluq suxurları Yayıl- | ||
+ | mıpdır. İllik yaqıntı 115—230 mm. | ||
+ | İri cayları: Pyasina, Y —. Bə Aura- | ||
+ | qı Taymıra, Xatanqa. Tundra bitki- | ||
+ | ləri ustundur. Yarımadanın c.-u sey- | ||
+ | pa mepəlikdir. | | ||
+ | |||
+ | AYMİR GƏLCU—–—Taymır y-a-nda gəl. | ||
+ | Bırranq d-rındadır. Uz. 250 km, sah, | ||
+ | 4560 km2?, dərinliyi 16 m-ə qədərdir. | ||
+ | Qar və yaqı:i suları ilə qidalanır. | ||
+ | İldə 3 ay buzdan azad olur. Gələ Yuxa- | ||
+ | rı Taymıra cayı təkulur, gəldən Appa- | ||
+ | qı Taymıra cayı axır.Cılpaqca, ala | ||
+ | balıq, muksun və s. balıqlar var. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAYMIR. YARIMADASI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAYMIRA—RSFSR Krasnoyarsk əl- | ||
+ | kəsində cay. Uz. təqr. 840 km (digər | ||
+ | mə”lumatlara gərə 638 km), həvzəsi- | ||
+ | nin sah. 124 min km", Bırranq d-rın- | ||
+ | dan balanır. Taymır gəelunə təkulur. | ||
+ | Sentyabrdan iyunadək donmuit olur. | ||
+ | Balıq ovlanır. | ||
+ | |||
+ | TAYNAN—Cində Tayvan əyalətində | ||
+ | təhər. Tayvan a.-nın c.-q.-indədir. | ||
+ | Əh. 537 min (1976). Nəql. qovpaqı. İn- | ||
+ | kipaf etmiti k.t. r-nunun ticarə"- | ||
+ | sənaye mərkəzidir. Yeyinti, kimya, to- | ||
+ | xuculuq, mapınqayırma sənayesi var. | ||
+ | Yaxınlıqında duz cıxarılır. | ||
+ | TA)HMYT (Tynemouth) — B. Bprra- | ||
+ | niyada pəhər. Nort-Taynsayd konur- | ||
+ | basiyası tərkibində- | ||
+ | dir. Əh, 68,8 min | ||
+ | (1971). Pimal dənizi | ||
+ | sahilində.balıqcılıq | ||
+ | portu. Araq e”manbı, | ||
+ | Yeyinti və tikiti səna- | ||
+ | yesi var, | | ||
+ | TAYPİN CUSYANI | ||
+ | (1850 — 64) — Cində | ||
+ | mancur hekmranlı- | ||
+ | qına və Feodal zul- | ||
+ | munə qarilı kəndli | ||
+ | muharibəsi. Usyanın | ||
+ | hazırlanmasında Xun | ||
+ | Syusyuanın 1843 ildə | ||
+ | yaratdıqı Baytandixoy | ||
+ | leqal xristian dini | ||
+ | təppkilatı bəyuk rol | ||
+ | oynadı. T.u. 1850 ilin | ||
+ | yayında Szintyan r-nunda (Quansi | ||
+ | əyaləti) bailandı. Usyancılar 1853 | ||
+ | ilin martında Nankini aldılar (ppə- | ||
+ | hər T.u.-nın mərkəzi oldu). 1853— | ||
+ | 56 illərdə Mərkəzi Cində beyuӱk bir | ||
+ | ərazini tutaraq əz dəvlətlərini ya- | ||
+ | ratdılar. 1856—58 illərdə usyan rəh- | ||
+ | bərləri arasındakı ziddiyyətlərin | ||
+ | KƏCKHH/ƏHMMƏCHHAHƏH istifadə edən | ||
+ | mancur həkuməti həmin ərazinin bir | ||
+ | hissəsini geri aldı. 1860—61 illər- | ||
+ | də taypinlər Szyansu və Cjeszyan əya- | ||
+ | lətlərində məhkəmləndilər. 1862 il- | ||
+ | dən ingkilis-fransız mudaxiləcilə- | ||
+ | ri mancur həkumətinə yardım gestə- | ||
+ | rirdilər. 1864 ilin iyununda Nankin | ||
+ | iz.-nin tutulması və Q.u. rəhbərlə- | ||
+ | rinin əldurulməsi taypinlər dəvlə- | ||
+ | tinin suqutuna səbəb oldu. Taypin- | ||
+ | lərin muqaviməti 1868 ilin avqustu- | ||
+ | nadək davam etmipdir. | ||
+ | TAYFA—sinifli cəmiyyətə qədərki | ||
+ | dəvrdə insanların sosial və etnik | ||
+ | birliyinin əsas formalarından biri. | ||
+ | T. insanların qəbilədən beyuk olan | ||
+ | birliyidir. T. uzvləri qan qohumlu- | ||
+ | qu ilə bir-birinə baqlı olur, bir ne- | ||
+ | cə qəbilə və fratriyaya bəlunur. T. | ||
+ | daxilində hər bir qəbilə mustəqil so- | ||
+ | sial istehsal vahidi olaraq qalır. | ||
+ | T.-nın digər əlaməti umumi ərazi, | ||
+ | muəyyən iqtisadi birliyin, kollektiv | ||
+ | ovculuq və qaritılıqlı yardım ən ənə- | ||
+ | lərinin, vahid dilin (dialektin), en- | ||
+ | doqamiyanın olmasıdır. T. təsərrufat | ||
+ | fəaliyyətinin, ibtidai mədəniyyətin | ||
+ | inkitafına, adamların birləiməsi- | ||
+ | nə, dilin təkmilləiməsinə kəmək et- | ||
+ | midir. T.-nı idarə etmək ucun 1. | ||
+ | purası yaranmıldı. Hələ qəbilə dəv- | ||
+ | rundə T.-nın bə/zi elementləri meydana | ||
+ | gəlmipdi. Qəbilənin əsas əlaməti | ||
+ | olan ekzoqamiya ən azı iki qəbilə | ||
+ | arasında daimi əlaqənin məvcudluru- | ||
+ | nu tələb edirdi, T.-nın ergən mərhə- | ||
+ | ləsinə Avstraliya aborigenlərini, son | ||
+ | mərhələsinə isə Pimali Amerikanın | ||
+ | hindi tayfalarını gəstərmək olar. T. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sinifli cəmiyyətdə də məvcud idi. | ||
+ | Mulki təbəqələtmə, ə Yanların və | ||
+ | hərbi baicıların rolunun artması, | ||
+ | tayfa ittifaqlarının yaranması Q.- | ||
+ | nın daqılmasına səbəb olmutdur. T. | ||
+ | qalıqları quldarlıq, feodal və kapi- | ||
+ | talist mӱnasibətləri dəvrundə də mev- | ||
+ | cud olmutdur. Hazırda gecəri bədə- | ||
+ | vilər, tuareqlər, kӱrdlər, əfqanlar | ||
+ | və 6. xalqlar arasında T. munasibət- | ||
+ | ləri qalmaqdadır. | ||
+ | Əd.: bax Qəbilə məqaləsinin ədəbiy- | ||
+ | |||
+ | yatına. | ||
+ | |||
+ | TAYFI— Azərbaycanda xalq seleksi- | ||
+ | yası yolu ilə alınmıpil iqərab uzumu | ||
+ | sortu. Azərb.SSR-də, xususilə Naxcı- | ||
+ | vanda aq və cəhrayı T. sortları be- | ||
+ | cərilir. Tənəyi gӱclu boy atır, cicəyi | ||
+ | ikicinsiyyətlidir. egetasiya dəvru | ||
+ | 167 gundur. Tam yetitimit gilələri | ||
+ | ae və cəhrayı rəngdə olur. PQirəsində | ||
+ | 18,176. nrəkəp, 6,6 q/l turpqu var. Hər | ||
+ | ha-dan 150—200 s-dək məhsul yıqılır. | ||
+ | Oktyabrın əvvəllərində yetitpir. Tur. | ||
+ | SSR və Tac.SSR uzum sortları stan- | ||
+ | dartına daxildir. | | ||
+ | |||
+ | TAYFUӰN (ing. Surhoop, Cin dilində | ||
+ | tay fın —beyuk kӱlək)—Sakit okea- | ||
+ | nın q.-ində (Ekvatordan iim.-da) yara- | ||
+ | nan (əsasən, yayda və payızda) tropik | ||
+ | siklonlarının yerli adı. Hind-Cin, | ||
+ | Cin, Koreya sahillərinə catır, bə"- | ||
+ | zi hallarda Sovet Uzaq PQTərqinin ha- | ||
+ | va pəraitinə tə”sir edir. Orta hesab- | ||
+ | la ildə təqr. 30 dəfə təkrar olunur. | ||
+ | Sur”əti saatda 30—50 km, bə”zən 100 | ||
+ | km-dən cox olur. T. daqıntılara, daii- | ||
+ | qınlara, beyuӱk dəniz dalqalarının | ||
+ | yaranmasına və s. səbəb olur. | ||
+ | TAYXANİYAN —Cinin u-HHMƏ narnap. | ||
+ | Uz. 400 km, maks. hund. 2027 m-dir. | ||
+ | Qneys, qranit, tpist və əhəngdatıdan | ||
+ | təpkil olunmuttdur. Muhum iqlim ayı- | ||
+ | rıcıdır. Mussonların əlkənin daxi- | ||
+ | li hissələrinə yayılmasına manecilik | ||
+ | tərədir. PT, yamaclarında enliyarpaq- | ||
+ | lı meipələr var. Dat kəmur, qrafit, | ||
+ | asbest yataqları aikar edilmitdir. | ||
+ | TAYXӰ —Cində gəl. Yanszı cayından | ||
+ | c.-da, Beyuk Kanaldan q.-dədir. Sah, | ||
+ | 2,2 min km?, Gəmiciliyə yararlıdır. | ||
+ | Suvarmada istifadə edilir. Balıq- | ||
+ | la zəngindir. Yanszı və Beyuk Kanal- | ||
+ | la birlətdirilmitdir. | ||
+ | TAYCHCJOU, Taysyan—Cinin pt.- | ||
+ | ində Szyansu əyalətində ppəhər. Əh. | ||
+ | 100 mindən coxdur (1971). Tunyan ka- | ||
+ | nalında port. Pambıq parca, ipək, | ||
+ | pəkər, unuyutmə, yaq sənayesi, cay e"ma- | ||
+ | LI, CƏLTİKTƏMİZLƏMƏ muçəssisələri | ||
+ | var. Donuz dərisi apılanır: cod tuk | ||
+ | (donuz uxkc) istehsal edilir, | ||
+ | TAYCHCJU N—Cində təhər. Tayvan əya- | ||
+ | lətindədir. D.y. qovpaqı. ƏH. 561 min | ||
+ | (1976). Muӱhum ticarət-sənaye mərkəzi- | ||
+ | dir. Mapınqayırma, ppəkər, kaqız, | ||
+ | toxuculuq, gimya sənayesi var. Kamfo- | ||
+ | ə Hər o | ||
+ | |||
+ | AYIYET— RSFSR İrkutsk vil.-ndə | ||
+ | iqəhər. Taypet r-nunun mərkəzi. D.). | ||
+ | qovpaqı. Avtomobil tə"miri, tppalhop- | ||
+ | durma və hidroliz z-dları, mika f-ki, | ||
+ | meiqə və yeyinti sənayesi mӱəssisələri | ||
+ | var. Baykal — Amur magistralının | ||
+ | applanqıc məntəqəsidir. | ||
+ | TAKA— Banqladepi Xalq Respublika- | ||
+ | sının 100 paysaya bərabər pӱl vahi- | ||
+ | di. 1972 il yanvarın 1-dən Rupini əvəz | ||
+ | etmiyidip. | ||
+ | |||
+ | TAKAMATSU— Yaponiyada pqəhər, Sin- | ||
+ | koku a.-nın sahilboyundadır. s | ||
+ | əə inz.m. Port. ƏH, 306 | ||
+ | min (1977). D.y. bərəsi vasitəsilə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Honsu a.-ndakı Uno ip, ilə əlaqələ- | ||
+ | nir. Maınqayırma, yeyinti, aqac | ||
+ | e malı, selluloz-karız sənayesi var, | ||
+ | TAKELAJ (hollandca yanə il. | ||
+ | mi ipləri)—gəmidə ranhoutu saxla- | ||
+ | maq, siqnalları qaldırmaq, qayıqla- | ||
+ | rı suYa endirmək, yӱkqaldırma itp- | ||
+ | lərini yerinə yetirmək ӱcun baqla- | ||
+ | yıcı vasitələr toplusu (tros, zəncir, | ||
+ | cubuq və s.). Tərpənməz (məs, BaHT- | ||
+ | lar) və mӱtəhərrik (məs., yӱkqaldırma | ||
+ | ipi və trosları) nevləri var. İnitaat, | ||
+ | qurapdırma və digər iplərdə aqır | ||
+ | Yuğlərin qaldırılmasında tətbiq | ||
+ | olunan Yukqaldıran qurqu və mexanizm- | ||
+ | lərdə iplədilən tros, strop, zəncir- | ||
+ | lərə də birlikdə T. deyilir. | ||
+ | TAKİN KӦDO HMAYN (təxəllusu: | ||
+ | əsl adı U Lun) (23.3.1876, Pyi it. | ||
+ | yaxınlıqında, Vale—27.7.1964, Ran- | ||
+ | qun)—Birma Yazıcısı, ədəbiyyatiqu- | ||
+ | nas, ictimai xadim. “Xalqlar arasın- | ||
+ | da sulhu məhkəmlətməyə gərəv Beynəl- | ||
+ | xalq Lenin mukafatı laureatı (1954). | ||
+ | 1Pe"rlərində, dini şuӱjetlər əsasın- | ||
+ | da yazdıqı dramatik əsə lərində | ||
+ | (“Qhilaəq, *Upaka və Ma Shavah və | ||
+ | s.), məqalə, esse və ocerklərində Bir- | ||
+ | manın tarixi kecmiiqini, milli azad- | ||
+ | lıq ideyalarını tərənnum etmipdir. | ||
+ | cCənab aun Hmaynın eyudləriv | ||
+ | (1915—21) roman-pamfleti, filolo- | ||
+ | ji və tarixi tədqiqatları var. 30- | ||
+ | cu illərdə vətənpərvər və inqilabi- | ||
+ | demokratik qӱvvələri birləidirən | ||
+ | c“Dobama asiayonı (c Bizim Birmaə) | ||
+ | siyasi təpkilatının muəssislərin- | ||
+ | dən olmupidur, Karma sulh purası- | ||
+ | nın prezidenti (1952 ildən) və Umum- | ||
+ | dunya Sulh PTurasının uzvu (1953 | ||
+ | ildən) olmupdur. | ||
+ | |||
+ | ə opovQ. P., Takin Kodo Xmaӧn, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | M., 1 . | ||
+ | |||
+ | TAKİR TORPAQLAR, takı rlar | ||
+ | (turk dillərində takır—hamar, duz, | ||
+ | cılpaq) — səhra və yarımsəhralarda | ||
+ | yastı, gilli cəkəkliklərdə əmələ gə- | ||
+ | lən torpaq tipi. Profilində aydın | ||
+ | secilən iki qat—bərk gilli ust qat | ||
+ | (V—10 sm qalınlıqda) və poranlırı | ||
+ | olmayan laylı qaysaq qat var. T.t. ən | ||
+ | cox Orta Asiyada gilli səhralarda, | ||
+ | xususilə Amudərya və Sırdərya cayla- | ||
+ | rının deltalarında yayılmındır. | ||
+ | Azərb.SSR-də tipik. T.t. yoxdur. La- | ||
+ | kin Xəzərsahili zolaqda, xususilə | ||
+ | Siyəzən—Sumqayıt r-nunda relyefin | ||
+ | cəkək elementlərində ləkələr iqək- | ||
+ | lində təsadu edilən takırabənzər | ||
+ | torpaqlar var. T.t.-dan, əsasən, qıp | ||
+ | otlaqları kimi istifadə olunur. | ||
+ | TAKOMA (Tasopa)— ABPQ-da, Vapinq- | ||
+ | ton pttatında ipəhər. Pyucetl aukd | ||
+ | kerfəzində port. Əh. 158 min (1980) | ||
+ | Atqac e"malı, mapınqayırma, kimya, | ||
+ | əlvan metallurgiya, Yeyinti sənayesi, | ||
+ | gəmi tərsanələri var. | ||
+ | |||
+ | TAKO RAD b (Takorad i)—Tanana Ce- | ||
+ | kondi-Takoradi 11.-nin bir Hissəsi. | ||
+ | TAKSİ (fr. kaxy, lat, taxo—THİMƏ- | ||
+ | tini muəyyən edirəm), taksomo- | ||
+ | t o r—getdiyi yolun haqqı taksom?t- | ||
+ | rə əsasən edənilən sərniiyin və Ya Yuk | ||
+ | avtomobili. Eyni zamanda həm yuk, həm | ||
+ | də sərnimin dapıyan T.-lər də var. | ||
+ | T. kimi seriya ilə buraxılan, həmci- | ||
+ | nin kopstruksiyasında T.-yə məxsus | ||
+ | xӱsusiyyətlər nəzərə alınmıiy əlim | ||
+ | avtomobillərdən istifadə olunur. İLK | ||
+ | T.-lər Londonda 1903 ildə, Peterburq- | ||
+ | da 1907 ildə ipləməyə batplamızidır. | ||
+ | T. dayanacaqlarında xususi ipyarələr | ||
+ | qoyulur, bə”zən dayanacaqlar rabitə va- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ASE—9, c. 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAKSONOMİK ƏLAMƏTLƏR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sitələri olan dispetcer məntəqələri və | ||
+ | siqnalizasiya qurquları ilə təchiz | ||
+ | olunur. Marirut Q.-ləri də var. Bə”- | ||
+ | zi iəhərlərdə cekspres-T.ə adlanan | ||
+ | nəql. hərəkəti təpkil olunur. Belə | ||
+ | Q.-lər dayanacaqlara daxil olmur, 119- | ||
+ | hər daxilində Hərəkət edərək sərni- | ||
+ | iinləri kucənin istənilən yerində | ||
+ | matpına mindirir. | ||
+ | TAKSİSLƏR (yun. (Ax:15—yerlətmə) | ||
+ | —sərbəst hərəkət edən mikroorqanizm- | ||
+ | lərin və ibtidai bitkilərin, həmci- | ||
+ | nin coxhuceyrəli orqanizmlərin bir | ||
+ | sıra hӱceyrələrinin (zoospor, sperma- | ||
+ | tozoidlər, leykositlər) və hӱceyrənin | ||
+ | ayrı-ayrı Hissələrinin (nӱvə, plas- | ||
+ | tid) hərəki reaksiyası. T. ipıqrın | ||
+ | totaksis), -temp-run (termotaksis), | ||
+ | rutubətin (Hidrotaksis), maye cərəya- | ||
+ | nı (reotaksis), elektrik cərəyanı | ||
+ | (qalvanotaksis), zədələnmə (travmotak- | ||
+ | sis), kimyəvi (xemotaksis), mexaniki | ||
+ | (barotaksis) və 6. qıcıqlandırıcıla- | ||
+ | rın tərətdiyi birtərəfli qıcıqlan- | ||
+ | manın tə”sirindən bat verir. T.-in | ||
+ | xarakteri qıcıqlandırıcının tə"si- | ||
+ | rinin intensivliyindən və orqaniz- | ||
+ | min vəziyyətindən asılı olaraq dəyi- | ||
+ | itə bilər. T.-i tropizmdən fərqlən- | ||
+ | dirmək lazımdır. | ||
+ | TAKSODİLƏR Taxoma | ||
+ | toxumlu iynəyarpaqlı birevli bitki- | ||
+ | lər fəsiləsi. Əksəri hundur arqaclar- | ||
+ | dır. PTərqi Asiya və nmali Ameri- | ||
+ | Kana 9 cinsi (15—16 nəvu) bitir: bir | ||
+ | cinsi Qasmaniyada təsadu edilir. | ||
+ | Əksər cinslərinə SSRİ-də rast gəli- | ||
+ | nir. Azərb.SSR-də 4 cinsi—kripto- | ||
+ | meriya, sekvoyya, bataqlıq sərvi və | ||
+ | kunninqamiya cinsləri dekorativ bit- | ||
+ | ki kimi becərilir. Oduncaqı muxtə- | ||
+ | lif məqsədlər ucun itlədilir. | ||
+ | TAKSOMETR (lat. (Kaxo—qiymətini | ||
+ | muəyyən edirəm--.,,metr)—qəbul olun- | ||
+ | muii tarif əsasında taksinin get- | ||
+ | diyi məsafənin haqqını (pulunu) av- | ||
+ | tomatik olaraq tə"yin edən cihaz, T. | ||
+ | diyircəkli mexaniki sayqacdan iba- | ||
+ | rətdir. Əturuculər qutusunun apa- | ||
+ | rılan valına ditli reduktor vasi- | ||
+ | təsilə birlətmii elastik valdan itə | ||
+ | dupur. T.-i ipləyən avtomobil dayan- | ||
+ | dıqda həmin muddətdə matının bo0:i1- | ||
+ | dayanma haqqını muəyyən etmək ucun | ||
+ | sayqacı saat mexanizmi ipə salır. | ||
+ | Bundan əlavə T. avtomobilin umumiy- | ||
+ | yətlə və sərnitinlə getdiyi (T. ro- | ||
+ | ipqulmupt halda) məsafəni və ii gunu | ||
+ | ərzində ӱmumi və sərnitinlə gedi- | ||
+ | lən yodun haqqını hesablayır. | ||
+ | TAKSON—xususilətmitn (ayrılmıpp) | ||
+ | canlılar qrupu) təsnifat iyerarxiya- | ||
+ | sında taksonomik kateqoriyalar ara- | ||
+ | sında muəyyən bir dərəcə (ranq) kimi | ||
+ | məvqe tutur. Məs., qara qarra (Soquiz | ||
+ | soqope) arealında iki fərqli popul- | ||
+ | yasiya əmələ gətirir. Hər populyasiya | ||
+ | ayrı-ayrılıqda sistematiklər tərə- | ||
+ | findən yarımnəv (Soquiz soqope soqo- | ||
+ | pe və S, s. soqayx) kimi qəbul edil- | ||
+ | mipdir. Qara qarra elə orqanizmlə | ||
+ | qrupuna daxildir ki, onda ixtənif | ||
+ | kateqoriyalardan olan bir sıra tak- | ||
+ | son birlətmiidir, (Soqun5 — cins, | ||
+ | Soquydae—fəsilə, RazzeqyEoqtae5 — dəs- | ||
+ | tə, Auev—sinif, Shoqdasa—tip). T.- | ||
+ | un 2 xarakter xususiyyəti var. T. for- | ||
+ | mal surətdə ayrılmınl taksonomik ka- | ||
+ | teqoriya vahidindən (məs., nevdən) real | ||
+ | məvcud olan, Yaxud məvcud olmupp | ||
+ | konkret zooloji, yaxud botaniki o6- | ||
+ | yekt kimi fərqlənir. Umumiyyətlə, | ||
+ | nəv T. deyil, lakin qara qarqa nəvu T. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 129 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hesab edilir. T. ilk nəvbədə sistema- | ||
+ | tiklər tərəfindən rəsmi qəbul edil- | ||
+ | məlidir, yə”ni o muəyyən ranq tutma- | ||
+ | lıdır, yalnız bundan sonra obyekt T. | ||
+ | olur. Bu 2-ci xususiyyətdir. | ||
+ | TAKCOHÖMU) (iyH. tAxis—nyay- | ||
+ | luip, sıra-–-pӧpoz — qanun)—bitkilə- | ||
+ | rin əəə nəzəriyyəsi. 1813 ildə | ||
+ | O. Dekandol təklif etmiptdir. Son | ||
+ | vaxtlara qədər T. və sistematika bir- | ||
+ | birinin sinonimi hesab edilirdi. | ||
+ | Muasir devrdə T. orqanizmlərin təs- | ||
+ | nifat nəzəriyyəsi və təcrubəsi, siste- | ||
+ | matika isə orqanizmlərin muxtəlif- | ||
+ | liyi haqqında elm kimi qəbul edil- | ||
+ | mitpdir. Məs., populyasiya anlayını | ||
+ | fikri, nəvlərin sayının necə artma- | ||
+ | sı, nəv strukturunun izahı və popul- | ||
+ | yasiyanın təkamulundə rolu biologi- | ||
+ | yaya T. ilə daxil olmutdur. Sistema- | ||
+ | tika orqanizmləri, onların muxtə- | ||
+ | lifliyini və qarpılıqlı əlaqələrini | ||
+ | eyrənirsə, T. neəvlərin yaranması pro- | ||
+ | seslərini, təkamӱl amillərini, po- | ||
+ | pulyasiya strukturunu və biocoqrafi- | ||
+ | yanı eyrənir. Alfa-taksonse- | ||
+ | miya adlı 1-ci mərhələdə, əsasən, | ||
+ | yeni nevlərin təsvirinə və onların | ||
+ | təxmini olaraq hansı cinsə aid oldu- | ||
+ | FYHY muəyyənlətdirməyə, beta-tak- | ||
+ | sonomiya adlı 2-ci mərhələdə | ||
+ | qariılıqlı əlaqələrin nəv və yuksək | ||
+ | taksonomik dərəcələr səviyyəsində da- | ||
+ | ha dəqiq izahına, mehkəm təsnifa- | ||
+ | tın yaranmasına, 3-cu mərhələ olan | ||
+ | qamma-taksonomiyada isə, | ||
+ | əsasən, nəvdaxili dəyipkənliyə, mux- | ||
+ | təlif təkamul tədqiqatlarına və can- | ||
+ | lı aləmin muxtəlifliyinin izahına | ||
+ | diqqət verilir. | ||
+ | TAKSONOMİK ANALİZ—ayrıqayrı | ||
+ | orqanizm qruplarını yeni baxımdan | ||
+ | təsnif etmək və onları yeni mə”lu- | ||
+ | matla tamamlamaq. Bu, orqanizmlər | ||
+ | haqqında mə”lumatın artması və sis- | ||
+ | tematikanın inkiyyafı ilə əlaqədar | ||
+ | əvvəlki sistemləri yenidən gezdən ge- | ||
+ | cirmək nəticəsində yaranır. T.a. nev, | ||
+ | eləcə də muəyyən qrupların butun tak- | ||
+ | sonomik kateqoriyaları səviyyəsində | ||
+ | aparıla bilər. Bir qrup orqanizm | ||
+ | taksonlarına yeni neqteyi-nəzərdən | ||
+ | baxmaq məqsədi ilə aparılan T.a. | ||
+ | Təd TM də adlanır. | ||
+ | TAKSONOMİK ƏLAMƏTLƏR —muəy- | ||
+ | yən bir 5: bapqa bir taksondan | ||
+ | fərqləndirən hər hansı xususiyyət, | ||
+ | .Ə. uzun zaman ərzində gedən təbii | ||
+ | secmənin məhsuludur. T.ə.-in 5 tipi | ||
+ | məvcu , 1-ci tip morfoloji əla- | ||
+ | mətləri, 2-ci tip maddələr mucbadilə- | ||
+ | si xususiyyətlərini, 3-cu tip ekolo- | ||
+ | ji əlamətləri, 4-cu tip etoloji əla- | ||
+ | mətləri, 5-ci tip coqrafi əlamətləri | ||
+ | və s. əhatə edir. Taksonomiya təcru- | ||
+ | bəsi gəstərir ki, T.ə.-in taksonomiya | ||
+ | ucun əhəmiyyəti muxtəlifdir: onlar- | ||
+ | dan bə”ziləri qohumluqun davamlı | ||
+ | əlamətləridir, digərləri isə davam- | ||
+ | sızdır. Hər əlamətin qiyməti onun | ||
+ | informasiya məzmunundan asılıdır. | ||
+ | Buna gerə də təsnifatda bir əlamətə | ||
+ | cox, digərinə az qiymət verilir. B | ||
+ | cur secilmənin klassik usulu əlcub- | ||
+ | bicmə adlanır. Məs., onurqalılar | ||
+ | tipi, məməlilər sinfi, yırtıcılar | ||
+ | dəstəsi əsas əlamətlərini adlarında | ||
+ | əks etdirir. Təsnifat ucun yararlı | ||
+ | T.ə. onların dəyipməsinin tədqiqi və | ||
+ | nisbətən stabil və dəyinqən əlamətlə- | ||
+ | rin aikara cıxarılması ilə muəyyən- | ||
+ | ləpdirilir. Bir cox T.ə. (məs., kim- | ||
+ | yəvi, xromosom, fizioloji və etoloji | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 130 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAKSONOMİK KATEQORİYALAR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “— —mbƏƏ————OKOÖKX——xuıXxc————orX.x—..Ç....— “— — —— ——. ....... | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xӱsusiyyətlər və s. təsnifat ucun cox | ||
+ | qiymətlidir. Bioloji sistematikanın | ||
+ | tənqidciləri bu əlamətlərin secilmə- | ||
+ | sinə qariplı cıxırlar və elə bir uni- | ||
+ | versal cobyektivə əlamət tapmaq istə- | ||
+ | yirlər ki, o elmi iqəxsi meyldən (fi- | ||
+ | kirlərdən) xilas etsin. Bir zaman zu- | ||
+ | lalların fizioloji və kimyəvi ox- | ||
+ | marlıqı, DNT strukturunun temp-ra | ||
+ | davamlılıqı, karioloji fərqlər, ye- | ||
+ | ni xromosom aparatının sayı və key- | ||
+ | fiyyətinə umid bəslənirdi. Sonralar | ||
+ | genosistematika cərəyanı mey- | ||
+ | dana cıxdı. Onun məqsədi butun can- | ||
+ | lılarda DNT qurulupqunun universal- | ||
+ | LIRINI TƏ”yin etməkdən ibarətdir. | ||
+ | Sistematikada bu cərəyanın əsasını | ||
+ | yenə də əlamətlərin muqayisəsi usulu | ||
+ | təpkil edir. Məs., Hər hansı cucunun | ||
+ | czərindəki xal, xromosom dəstinin | ||
+ | və ya zulalının səciyyəvi xususiyyət- | ||
+ | ləri, yaxud DNT molekulunun qurulu- | ||
+ | iqu təsnifat nəqteyi-nəzərindən tama- | ||
+ | milə bərabərhӱquqlu əlamətlərdir. | ||
+ | Odur ki, universal əlamət yoxdur və | ||
+ | mə”lum deyildir: təsnifatda klassik | ||
+ | usullar ustunluk təiikil etməkdə da- | ||
+ | vam edir. | ||
+ | |||
+ | TAKSONOMİK KATEQORİYALAR— | ||
+ | taksonomiyada tətbiq edilən anlayıni- | ||
+ | lar. Sistematikada bir ərazinin or- | ||
+ | qanizmləri eyrənilərkən umumi əla- | ||
+ | mətləri olan oxiyar fərdlər toplusu | ||
+ | rast gəlir. Nəevu təkil edən belə | ||
+ | fərdlər toplusu baqa əlamətlərə | ||
+ | malik fərdlər toplusundan aipkar | ||
+ | fərqlənir. Mə”lumdur ki, yalnız eyni | ||
+ | nəvdən olan və cinsi yolla coxalan | ||
+ | fərdlər bir-biri ilə cutləptir,-ayrı- | ||
+ | ayrı nev fərdləri arasında cutləi- | ||
+ | mə getmir. Bir cox umumi əlamətlərə | ||
+ | malik nəvləri taksonun daha yuksək | ||
+ | ranqı (dərəcəsi) olan cinsə daxil | ||
+ | edirlər. Cipslər isə fəsilədə | ||
+ | birlətdirilir və i.a. Taksonların | ||
+ | bir-birinə tabe olan formalarının | ||
+ | bu qayda ilə yӱksəlməsi təsnifatda | ||
+ | iyerarxiya sistemi adla- | ||
+ | nır. Bu sistem əsasında fərdlər, | ||
+ | onun zirvəsində isə bu sistemin bu- | ||
+ | tun dərəcələrinin tabe olduqu tak- | ||
+ | son durur. İyerarxiyanın əsası ilə | ||
+ | zirvəsi arasında muxtəlif taksonlar | ||
+ | yerləmir ki, bunların hər birinin | ||
+ | tərkibinə əzundən atpaqrı səviyyədə | ||
+ | duran bir və ya bir necə takson da- | ||
+ | xildir və o əzundən yӱksəkdə duran | ||
+ | mərtəbəyə tabedir. Belə duzululi t a K- | ||
+ | sonomik iyerarxiya, onun | ||
+ | ayrı-ayrı mərtəbələri isə tak s o- | ||
+ | nomik ranqlar adlanır. Hər | ||
+ | bir ranqın taksonları həmin T,k,-a | ||
+ | aiddir. Q.k.-ın iyerarxiyasını ilk | ||
+ | dəfə K. Linney yaratmındır. | ||
+ | |||
+ | Yeni nevlər yarandıqca və bu nəv- | ||
+ | lər arasında qohumluq əlaqələri ba- | ||
+ | rədə biliklər artdıqca nəvlərin tak- | ||
+ | SONOMİK vəziyyətini (yerini) daha də- | ||
+ | QİQ gestərməyin zəruriliyi meydana | ||
+ | cıxdı. Hu, gestərilən yeddi kateqo- | ||
+ | riYapnın bəluiməsi və əvvəlki kateqo- | ||
+ | riyaların adlarıpa eyeryə (Super), | ||
+ | Yaxud cyarımə (5ib) sezlərinin əla- | ||
+ | və olunması və yeni kateqoriyaların | ||
+ | Yaranması ilə əldə edilmiindir. Be- | ||
+ | ləliklə, dəstəustu, yarımdəstə, fə- | ||
+ | siləustu, yarımfəsilə, triba və s. | ||
+ | Kateqoriyalar yaranmısidır. Bə "zi tə- | ||
+ | biəppunaslar əlavə bolgu kimi infra- | ||
+ | sinif, infradəstə terminlərindən də | ||
+ | istifadə etmiilər. Paleontoloqlar | ||
+ | DƏSTƏ və sinif arasında kaqorta ka- | ||
+ | teqoriyası qiplədirlər. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Muasir təsnifatda muxtəlif əhə- | ||
+ | miyyətli 20-dən artıq kateqoriya var. | ||
+ | Onlar 3 qrupa bəlunur: nev kateqo- | ||
+ | riyası, nev daxilində populyasiya- | ||
+ | ları gestərən kateqoriyalar və yuk- | ||
+ | şək taksonların kateqoriyası. | ||
+ | TAKSOFON, avtomat tele- | ||
+ | f o n—icərisinə muəyyən qədər pul | ||
+ | (bir və ya bir necə sikkə) salmaqla | ||
+ | telefon danıtıqları ucun avtomat | ||
+ | aparat. SSRİ-də yerli (pəhər, kənd) | ||
+ | |||
+ | ən pş | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mər ot | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | sağər ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cs onə — ğım pr - | ||
+ | = “ əl " ad. 7 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Yerli rabitə ucun AMT-69 (SSRİ) tip- | ||
+ | li divar taksofonu: /—daxıl bəlməsi: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 2—mikrotelefon borusu: 3—gəvdə: 4— | ||
+ | elektrik dəevrəsi bloku ilə birlikdə | ||
+ | pul-nəzarət qurqusu bəlməsi, 5—nem- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rəYıqan. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və pqəhərlərarası rabitə ucun T.-lar | ||
+ | iplədilir. İstənilən T.-un əsas tər- | ||
+ | kib Hissəsi elektrik dəvrəsi bloku | ||
+ | olan pul-nəzarət qurqusu və daxıl- | ||
+ | dan ibarətdir. Elektrik dəvrəsi blo- | ||
+ | kuna gəestərilən qovpaqlar daxildir: | ||
+ | T.-u telefon st. ilə birlətdirən və | ||
+ | ayıran kommutasiya-caqırınd qovtpa- | ||
+ | qı, nitqi qəbul edib eturən danınıq | ||
+ | qoviları, sikkəni qəbul edib, əlcusu- | ||
+ | NƏ, KӰUTLƏSİNƏ və s.-yə gərə ona nəza- | ||
+ | rət edən, habelə telefon ilə mikro- | ||
+ | telefon borusu mikrofonunun kom- | ||
+ | mutasiyasını Həyata kecirən pul-nə- | ||
+ | zarət qovpaqı. SSRİ-də telefon nem- | ||
+ | rəsi uc itarədən cox olmayan xususi | ||
+ | idarələrlə (məs., yanqın—01: tə”cili | ||
+ | yardım—03) T.-la danıtıqlar pul- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —bax Xanə. | ||
+ | |||
+ | TAKTAKİ YVİLİ Otar Vasilyevic | ||
+ | (d. 27.7.1924, Tiflis)—gurcu sovet | ||
+ | bəstəkarı, ictimai | | ||
+ | xadim. SSRİ xalq | ||
+ | artisti (1974), Le- | ||
+ | nin mukafatı lau- | ||
+ | reatı (1982). SSR | ||
+ | Devlət mukafa- | ||
+ | tı laureatı ( 1951, | ||
+ | 1952, 1967). 1951 | ||
+ | ildən Sov.İKP uz- | ||
+ | vu. SSRİ Bəstəkar- | ||
+ | lar İttifaqının | ||
+ | katibi(1957 ildən). | ||
+ | 1965—83 illərdə | | ||
+ | Gurc.SSR mədəniy- ə | ||
+ | yət naziri olmutdur. Gurcu sovet | ||
+ | musiqisinin gərkgəmli xadimlərindən | ||
+ | olan T.-nin 4-Mindiyaə (1961), € AlbiH | ||
+ | oqurlanmasıə (1974) operaları, cRus- | ||
+ | tavelinin izi iləə (1964), “Nikoloz | ||
+ | Baratatviliə (1970) oratoriyaları, | ||
+ | simfoniyaları, instrumental konsert- | ||
+ | ləri məphurdur. Digər əsərləri: bir- | ||
+ | pərdəli operalardan ibarət c uc həyatə | ||
+ | (1972) triptixi, “Arvadbazə (1978), | ||
+ | ac İlk məhəbbətə, -Mususiq (hər ikisi | ||
+ | 1981) komik operaları, Gurc.SSR | ||
+ | Devlət himni (1945) və s. Pedaqoji | ||
+ | fəaliyyət gəstərir (1966 ildən prof. ). | ||
+ | SSRİ Ali Sovetinə (4—6, 11-ci ca- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | qırıq) deputat secilmitdir. 2 dəfə | ||
+ | Lenin ordeni, Oktyabr İnqilası, Qır- | ||
+ | mızı Əmək Bayraqı ordenləri və me- | ||
+ | dallarla təltif edilmiildir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. Polakova L., Otar Takta. | ||
+ | kipvili, 2 izd., M., 79, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAKTAİY (təxəllusuş əsl familiya- | ||
+ | sı Taktapev) Hadi Xeyrullovic | ||
+ | (1.1.1901, indiki Mordva MSSR, Tor- | ||
+ | beyevo r-nu, Sırkıdı k.—8.12.1931, | ||
+ | Kazan)—tatar sovet pqaairi. “Torpa- | ||
+ | qın evladlarıə (1921) mənzum faciə- | ||
+ | sində burjua-mӱlkədar muhiti tənqid | ||
+ | edilir. *Əsrlər və dəqiqələrə (1924) | ||
+ | poemasında V. İ. Leninin əlumundən | ||
+ | doqan umumxalq gədəri əksini tap- | ||
+ | mımdır. İnqilab, yeni insanın for- | ||
+ | malapması “Sırkıdı kəndiə, €Ty- | ||
+ | fandan sonrat (hər ikisi 1924), eMə- | ||
+ | həbbət e”tirafıə (1927), *Alsuv 1929) | ||
+ | poemalarının, *Gəemulmutn silahlarə | ||
+ | (1927), =Puc olmunq: gəzəllikə (1928) | ||
+ | dramlarının, “Subh nəsimiə (1928— | ||
+ | 29, bitməmipdir) romanının əsas | ||
+ | məvzularıdır. “Gələcəyə məktubə | ||
+ | (1930—31) lirik-epik poeması, kənd- | ||
+ | də kollektivlətmədən bəhs edən cKa- | ||
+ | milə (1930) dramı və s. əsərləri var, | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Stixotvorenilni pozmı, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | M., 1955, Veka i minutı, Kazanh, 1977: | ||
+ | Saylanma əsərlər, Kazan, 1976, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd.: İstorin tatarskoN sovetskoğ li- | ||
+ | teraturı, M., 1965. | ||
+ | TAKTHKA, həpörnə (iyH. takti- | ||
+ | Ka—qopunları duzmək sənəti, (Azvb— | ||
+ | qopun dӱzurəm)—Lərb sənətinin | ||
+ | tərkib hissəsi, deyupqun muxtəlif | ||
+ | qolun nəvləri tərəfindən aparıl- | ||
+ | ması, hazırlıqı, nəzəriyyəsi və prak- | ||
+ | tikası məsələlərini əhatə edir. T. | ||
+ | nəzəriyyəsi dəyuptun qanunauyrunluq- | ||
+ | larını, xarakter və məzmununu təd- | ||
+ | qiq edir, onun hazırlanması və apa- | ||
+ | rılması usullarını ipləyib hazır- | ||
+ | layır, bəlmələrin, hissə və birləni- | ||
+ | mələrin deyuti xususiyyətlərini və | ||
+ | imkanlarını eyrənir, T. praktika- | ||
+ | sı komaldirlarin, qərargah və qopun- | ||
+ | ların deyutpə hazırlıqrı və deyupqun | ||
+ | aparılması uzrə fəaliyyətini, MƏB- | ||
+ | cud ipəraitə aid rəqəm və gestəricilə- | ||
+ | rin daim dəqiqlətdirilməsini, qərar- | ||
+ | ların qəbul edilməsini və tabelikdə | ||
+ | olanlara caqdırılmasını, Deyupqun | ||
+ | planlampdırılması və hazırlırını | ||
+ | dəyӱit əməliyyatları aparılmasını. | ||
+ | Hissə və birlətmələrin idarə edil- | ||
+ | MƏCHHH, deyuti əməliyyatının təchiza- | ||
+ | tını əhatə edir. Mӱxtəlif qopqun | ||
+ | (quvvə) nevlərinin (HHQ, HDQ, HHM | ||
+ | qopunları) T.-sı ilə yanatı olaraq | ||
+ | umumi T.-nı (əsasını q ru qopunla- | ||
+ | rının T.-sı təpgil edir) da fərqlən- | ||
+ | dirirlər. Burjua dəvlətlərinin hərb | ||
+ | NƏZƏrİiYYƏSİNDƏ Ə.məliYYat sənəti MƏ- | ||
+ | sələlərinin bir hissəsi (€BeiyK tak- | ||
+ | tikaə) Q.-ya aid edilir. T, əməliyyat | ||
+ | sənəti və hərbi strategiya ilə dialek- | ||
+ | TİK və qarpılıqlı əlaqədə olub onla- | ||
+ | rın mӱddəalarını rəhbər tutur. T.- | ||
+ | nın coxəsrlik tarixi 20 əsrin əvvə- | ||
+ | linədək (digər qoptun nəvləri yarana- | ||
+ | nadək) quru qopqunlarının və həb | ||
+ | inkiiyafını əks etdirmitdir. Mua- | ||
+ | sir dəvrdə qopunların raket-nuvə | ||
+ | silahı ilə təchizi taktiki komandan- | ||
+ | lıqa daha beyuk miqyaslı vz əhəmiy- | ||
+ | etmək imkanı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yətli vəzifələri həll | ||
+ | |||
+ | verir. 2) İctimai və siyasi mubarizə- | ||
+ | NİN vasitə və usulları, bu və ya di. | ||
+ | gər məqsədə catmaq yolları: hər hansı | ||
+ | bir iyəxsin xətti-hərəkəti, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | m“ ———- ——— — — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | .:5—. 5... | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAKFARİNAT (lat. Tasqaq(paz) (9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 24)—17—24 illərdə TPimali Afri | ||
+ | kada (Numidiya nə Mapretaniyada) | ||
+ | Roma əleyhinə usyanın rəhbəri, Əs- | ||
+ | “TƏH pumidiyalımdır. Əvvvəllər Roma | ||
+ | ordusunda xidmət etmiindi. T.sın | ||
+ | əhbərlik etdiyi usyancı dəstələri | ||
+ | |||
+ | |||
+ | oma ordusu ӱslubunda tətgkil olun- | ||
+ | muidu, Usyan əsl muharibəyə cevril- | ||
+ | di, Romalılar usyancılar ə. | ||
+ | iki legion gӧndərməyə məcbur oldu- | ||
+ | lar. Usyan ili, T. isə Avziya | ||
+ | yaxınlıqında ( anperanınla) nelyui- | ||
+ | də həlak oldu. | ||
+ | TAGİL–- RSFSR-in Sverdlovsk vil,- | ||
+ | ndə cay. Qura cayının saq qolu, Uz. | ||
+ | 414 km, həvzəsinin sah, 10,1 min km?, | ||
+ | Orta Ural d-rından batlanır. Su | ||
+ | anbarları var. | ||
+ | TAKİL QARAMALI—s dluӱk qaramal | ||
+ | cinsi. 18—19 əsrlərdə Baki agil | ||
+ | quberniyasında yerli heyvanların Xol- | ||
+ | moqor və Hollandiya cinsləri ilə cuӱt- | ||
+ | lətdirilməsi nəticəsində yaradıl- | ||
+ | mıpidır. Rəngi qara, qara-ala, qırmı- | ||
+ | zı, boz və qonurdur. Buqaların diri | ||
+ | cəkisi 700—900 gq, inəkləri 400.—500 | ||
+ | kq-dır. Hər inəkdən 3500—3800 kq | ||
+ | sud saqılır: yaqlılıqı 4, (0—4, 294 - | ||
+ | dir. Sverdlovsk, Celyabinsk, Tumen | ||
+ | və Perm vil.-lərində coxaldılır, | ||
+ | TAL Mixail Nehemyevic (Dd. 9.11. | ||
+ | 1936, Riqa) —sovet tpahmatcısı, SSRİ | ||
+ | qrossmeysteri və beynəlxalq qrossmey- | ||
+ | ster (1957), SSRİ əməkdar idman us- | ||
+ | tası (1960), jurnalist, I eski DƏV- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lət un-tini bitirmistidir (1958). | ||
+ | SSRİ cempionu (1957, 1958, 1967, | ||
+ | 1972, 1974, 1978), dunya cempionu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (1960—61), 8 umumdunya ipahmat olim- | ||
+ | piadasında (1958—82) və 6 Avropa | ||
+ | cempionatında (1957—80) SSRİ yır- | ||
+ | ma komandasının uzvu. Bir necə beyuk | ||
+ | beynəlxalq yarıtida (Surix — 1959: | ||
+ | Bled—1961: Sarayevo və Palma—19664, | ||
+ | Tallin—1971, 1973, 1977, Monreal— | ||
+ | 1979 və s.) qələbə qazanmınldır. 1960 | ||
+ | —70 illərdə 4PQahmatə jurnalının | ||
+ | (Riqa) redaktoru olmuqidur. 4“ PQərəf | ||
+ | nipanıf ordeni ilə təltif edilmii1- | ||
+ | dir. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: V oqonı ataki, M., 1978 | ||
+ | (sovm. s V. Damskim), Koqda ojivajot | ||
+ | fiqurı, M., 1983. | ||
+ | |||
+ | TAL (hollandca (ayye)—asma, yukqal- | ||
+ | dırıcı qurqu. Vuciiad və arabacıq- | ||
+ | ir. Əl ilə iplədilən, | ||
+ | |||
+ | elektrik və ya pnev- | ||
+ | matik intiqallı T.- | ||
+ | 9) lar var, Əl ilə iillə- | ||
+ | İ dilən Q.-lar stasionar | ||
+ | |||
+ | və səyyar olur (izək.) | ||
+ | yukqaldırma qabiliy- | ||
+ | yəti O,1— 10 t, qal- | ||
+ | , dırma Hund. 3—12 m- | ||
+ | | Cİ dir. Elektrik İ.-bi- | ||
+ | /) İİİ nın Yukqaldırma qa- | ||
+ | Kəs biliyyəti O,25—10 ?t, | ||
+ | qaldırma hund. 4—30 | ||
+ | m-dir:u bir və ya iki | ||
+ | relsli asma yolla hə- | ||
+ | rəkət edir. Birrels- | ||
+ | li arabacıqları olan | ||
+ | elektrik T.-ı tel- | ||
+ | ) fer adlanır. Pnev- | ||
+ | 2.7 matik T.-dan )aHFbiH | ||
+ | cəhətdən təhlukəli | ||
+ | muhitdə yuk qaldır- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Əl ilə iplədilən son- | ||
+ | suz-vintli tal. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALAS VİLAYƏTİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | maq (O0,1 ut-dək) ucun istifadə edi- | ||
+ | np, Q. sənaye muəssisələri sexlərin- | ||
+ | də, anbar, tə"mir e"malatxanası, gə- | ||
+ | Mİ və s.-də mӱstəqil yӱkqaldırma qur- | ||
+ | qusu kimi, həmcinin qaldırıcı kran, | ||
+ | monorels Yӱk arabacıqları və s.-də | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qaldırma mexanizmi kimi iptlədilir. | ||
+ | TALA— Azərb.SSR-in Zaqatala r-nun- | ||
+ | da cay. Qapıx (Alazan) cayının sol | ||
+ | qolu. Uz. 40 km, hopzəsinin sah. 410 | ||
+ | km". Bat Qafqaz silsiləsinin c. ya- | ||
+ | macından (2800 s hyHA.-nən) 6aımna- | ||
+ | nır. Alazan-Həftəran vadisində, Qa- | ||
+ | nıxa catmadan axarı qurtarır. Da-p- | ||
+ | qınlar zamanı Muqanlı cayı ilə bir- | ||
+ | lətərək Qanıxa qovutur. Suvarmada | ||
+ | istifadə edilir. | ||
+ | TALA—mepənin ortasında cox da | ||
+ | iri olmayan aqacsız acıq sahə. Əsa- | ||
+ | sən insan fəaliyyəti nəticəsində əmə- | ||
+ | lə gəlir. Relyefdən, dəniz səviyyəsi- | ||
+ | nin yuksəkliyindən, məhəllin cəhət- | ||
+ | lərindən asılı olaraq T.-da Ya cəmən, | ||
+ | Yaxud da bozqır (step) bitkiləri us- | ||
+ | tunluk təikil edir. Bə”zən k.t. bit- | ||
+ | kiləri əkilir. T.-dan bicənək kimi də | ||
+ | istifadə olunur. Kicik Qafqazın | ||
+ | dar meptələrində, əsasən az meyilli | ||
+ | yamaclarda cox rast gəlir. | ||
+ | TALA (yaxud Samoa dolları)—Qər- | ||
+ | bi Samoanın 100 seneyə ləğ pul | ||
+ | vahidi. 1967 il iyulun 10-dan Samoa | ||
+ | funtunu əvəz etmitdir. | ||
+ | QALABI — Azərb.SSR Quba r-nunun | ||
+ | Talabıqınlaq sovetliyində kənd. R-n | ||
+ | mərkəzindən 28 km c.-i1,-də, Dar ətə- | ||
+ | yindədir. ƏH, 412 (1985). Əsas təsər- | ||
+ | rufatı baqcılıqdır, Səkkizillik | ||
+ | məktəb var. Kəndin i1,-ində orta əsr- | ||
+ | lərə aid yatpayıtl yeri alkar olun- | ||
+ | mulidur. Mədəni təbəqənin qalınlı- | ||
+ | qı 2 m-dən coxdur. Yapayıltn yerindən | ||
+ | cay daplarından tikilmiii divar qa- | ||
+ | lıqları, təndirlər, itirsiz və ppirli | ||
+ | gil qab qırıqları aikar edilmiptdir. | ||
+ | Tapıntılar T. ərazisində təqr. 8—16 | ||
+ | YT yapayıti olduqunu gestərir. | ||
+ | T BIQI İYLAQ— Azərb.SSR Qu | ||
+ | -nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. | ||
+ | -n mərkəzindən 18 km c.-11,-də, dar | ||
+ | ətəyindədir. ƏH, 862 (1985). Əsas təsər- | ||
+ | ufatı baqcılıqdır. Orta məktəb var. | ||
+ | ALAQ, təlaq (ər, əylə — öomaMmar, | ||
+ | bolanma)—islam dinində nikahın | ||
+ | pozulması qaydası, PTəriətə gərə an- | ||
+ | caq kimilərin nikahı pozub, arva- | ||
+ | dını bopamaq huququ vardı. Bunun | ||
+ | ucun ərin muvafiq kəlamı ipahidlə- | ||
+ | rin yanında çc dəfə ucadan təkra | ||
+ | etməsi kifayət idi. T. zamanı nikap | ||
+ | muqaviləsindəki bopama haqqı (mehr) | ||
+ | və cehiz geri qaytarılırdı. | ||
+ | TALALAR — Azərb.SSR Balakən r-nun- | ||
+ | da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n | ||
+ | mərkəzindən 4 km q.-də, Alazan-Həf- | ||
+ | təran vadisindədir. Əh. 2036 (1985): | ||
+ | tutunculuk, baramacılıq, taxılcılıq | ||
+ | və heyvandarlıqla məquldur. Orta | ||
+ | məktəb, mədəniyyət evi, kitabxana, ki- | ||
+ | noqurqu, doqum evi, tibb məntəqəsi | ||
+ | var. Bəyuk Vətən mucharibəsində hə- | ||
+ | lak .. həmyerlilərin iqərəfinə | ||
+ | abidə qoyulmutdur. | ||
+ | TALALİXİN Viktor Vasilyevic (18. | ||
+ | 9.1918, Saratov vil.-nin indiki Volsk | ||
+ | r-nunun Teplovka k.—27.10. 1941, Po- | ||
+ | dolsk yaxınlıqında)—qırıcı təyya- | ||
+ | əci, gicik leytenant (1938), Sovet | ||
+ | rara Qəhrəmanı (1941). Beyuk Və- | ||
+ | tən muharibəsində ilk hava tarancı- | ||
+ | larından biri. 1938 ildən XİLKGİ | ||
+ | uzvu. 1937 ildən Sovet ordusunda xid- | ||
+ | mət etmiyidir. Sovet—Finlandiya mu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 131 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | it-h-6E— N | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | haribəsinin (1939—40) itpti | ||
+ | olmutdur. 1941 il avqustun 2.2 | ||
+ | Moskva yaxınlıqında alman faiqist- | ||
+ | lərinin bombardmancı təyyarəsini ta- | ||
+ | ran edərək vurub salmıtdır. Sonrakı | ||
+ | doyçilərdə dӱymənin daha 5 təyyarə- | ||
+ | sini məhv etmiidir. T. hava deyçitun- | ||
+ | də həlak olmutidur. Lenin ordeni, | ||
+ | Qırmızı Bayraq ordeni və Qırmızı | ||
+ | Ulduz ordeni ilə təltif olunm mayp. | ||
+ | Moskvada dəfn edilmitdir. mərəkə | ||
+ | p1.-ndə Q.-ə abidə qoyulmui, ad. gӱcə | ||
+ | (Moskvada) və gəmi var. | ||
+ | TALANT — qabiliyyətlərin | ||
+ | yӱksək inkitaf səviyyəsi. Bax həmci- | ||
+ | nin Qabiliyyət, İste”dad. | ||
+ | TALANT (yun. (ALapkop, ilkin mənası | ||
+ | —cəki, tərəzi)—Qədim Yunanıstan, | ||
+ | Misir, Babilistan, İran və Kicik | ||
+ | Asiyanın digər vil.-lərinin ən beyuk | ||
+ | cəki və pul-hesab vahidi. Qədim Yuna- | ||
+ | nıstanda T, 60 minaya bəlunurdu. So- | ||
+ | lonun islahatı (e.ə. 594 il) ilə cəki- | ||
+ | si 26,2 kq (Makedoniyalı İsgəndər | ||
+ | zamanı—25,9 kq) guӱmuit olan gicik | ||
+ | Attika T.-ı tətbiq edilmiiy və genit | ||
+ | yayılmındı. Egin T.-ı 37 gq olmutt- | ||
+ | dur. Babilistan-Assuriya enuy cHCTe- | ||
+ | mində T. 30,3 kq-a bərabər idi. | ||
+ | TALAS—Qırq.SSR və Qazax.SSR-də | ||
+ | cay. Uz. 661 km, həvzəsinin sah. 52,7 | ||
+ | min km?, Karakol və Uckopoy cayla- | ||
+ | rının birlətməsindən əmələ gəlir, | ||
+ | Muyunkum səhrasının qumluqlarında | ||
+ | qurtarır. Buzlaq və qar suları ilə | ||
+ | qidalanır. Suvarmada istifadə edi- | ||
+ | lir. Ustundə su anbarı var. Talas | ||
+ | ə Cambul (,-ləri T. sahilindədir. | ||
+ | TALAS—Qırq.SSR-də iəhər, Talas | ||
+ | vil.-nNin mərkəzi. Yar, pivə z-dları, | ||
+ | tikitp f-ki, Frunze ayaqqabı isteh- | ||
+ | salı birliyinin filialı, SES, tibb | ||
+ | məktəbi, yaxınlıqında Manas mav- | ||
+ | zoleyi var. | ||
+ | TALAS ALATAUSU—Qərbi Tyanitan- | ||
+ | da dar silsiləsi. Cox hissəsi Qırr. | ||
+ | SSR-dədir. Uz. təqr. 270 km, Hund. | ||
+ | 4482 m-ə qədərdir. Yal hissəsində buz- | ||
+ | laqlar, yamaclarında cəl, meiə-cə- | ||
+ | mə n-çəl landiaftı var. | ||
+ | TALAS VİLAYƏTİ — Qırr.SSR-də | ||
+ | vil. 1980 il sentyabrın 3-də təikil | ||
+ | edilmitdir. Resp.-nın im.-q.-ini tu- | ||
+ | tur. Sah. 257 min km2, ƏH. 272 min | ||
+ | (1983, 1 yanvar). 6 r-nu, 2 ipəhəri, 4 | ||
+ | itq var, Mərkəzi Talas i1.-dir. | ||
+ | Təbiət. Relyefi, əsasən, daqlıqdır | ||
+ | (Qırqızıstan Alatausu, Talas Ala- | ||
+ | tausu, Susamırtau, Fərqanə, Pskem, | ||
+ | Catğal silsilələri və s.). Maks. | ||
+ | hund. 4503 c. Faydalı qazıntıları: | ||
+ | polimetal filizlər, surmə, Kugurd | ||
+ | kolcedanı, dapduz, muxtəlif nəv | ||
+ | tikinti materialları. İqlimi kəskin | ||
+ | kontinentaldır. Orta temp-r —15-dən | ||
+ | —69*S-yə qədər, iyulda 15—252S-dir. | ||
+ | İllik yarıntı 300—400 mm. Ən bəyuk | ||
+ | cayları Talas, Catgal və Narındır. | ||
+ | Su anbarları (Kirov, Toktoqul və s.) | ||
+ | var. Gelləri Beidaiq, Karasudur. | ||
+ | Çəl və cəmən-cəl landiyaftları us- | ||
+ | tundur. Talas Alatausunun ilm. ya- | ||
+ | maclarında kuknar-aq tpam mepələri- | ||
+ | nə rast gəlinir. 3400—3600 m-dən YU- | ||
+ | xarıda qlyasial-nival quriyarı Yer- | ||
+ | lətir. İlan, tısbara, gərtənkələ, | ||
+ | tulku, canavar, cel pipziyi, oxlu kir- | ||
+ | pi, porsuq, ayı, Bamar, qayagecisi, | ||
+ | dələ, qırqovul, dar kəkliyi, — və s. | ||
+ | var. Qoruqlar yaradılmızdır. d | ||
+ | alan. Qırqızlar, rus = | ||
+ | lər, ukraynalılar, | : | ||
+ | yapayır. Orta sıxlıq 1 kəb-də 1046 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 132 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | nəfərdir. PTəhər əh. 2494, | ||
+ | ri Qalas və Karakuldur. | ||
+ | Təsərrufat. T.v. resp.-da isteh- | ||
+ | sal olunan eləktrik enerjisinin | ||
+ | 4026-indən coxunu verir. Toktoqul | ||
+ | və Kurpsay kimi iri SES-lər tikil- | ||
+ | miidir. Yeyinti, yungul və əlvan me- | ||
+ | tallurgiya sənayesi inkipaf etmiil- | ||
+ | dir. Yeyinti sənayesi, əsasən, yerli | ||
+ | Gg.T, xammalının e”malı ilə məpqul- | ||
+ | dur. Yungul sənaye Talasdakı tikip | ||
+ | və ayaqqabı f-kləri ilə təmsil olun- | ||
+ | mupdur. PTəhərlərlə və əksər r-n | ||
+ | mərkəzlərində məipət xidməti kombi- | ||
+ | natları, Catkal r-nunda əlvan me- | ||
+ | qallurgiya mӱəssisələri var, Tikin- | ||
+ | ti materialları istehsal olunur. | ||
+ | K.t.-nda qoyunculuq, ətlik-sudluk hey- | ||
+ | vandarlıq, tutunculuk və taxılcılı- | ||
+ | qın muhum əhəmiyyəti var. Kartof, | ||
+ | tərəvəz və yem bitkiləri əkilir. At- | ||
+ | cılıq, donuzculuq, qutculuq və arı- | ||
+ | cılıqla mətqul əlunur. Əsas nəql. nə- | ||
+ | vu avtomobildir. Vil.-in q.-ində Qa- | ||
+ | zvax.SSR-lə sərhəd boyu 17 km uz.-nda | ||
+ | d.y. xətti uzanır. Hava nəql. var. | ||
+ | Mədəni quruculuq. Vil.-in 137 | ||
+ | umumtəhsil məktəblərində 70 min ipa- | ||
+ | gird oxumutdur (1979/80),. 170 kut- | ||
+ | ləvi kitabxanası, 180 klub mçəssi- | ||
+ | səsi, 100 kinoqurqusu var (1983). | ||
+ | TALASSOKRATİK DƏVRLƏR (Yer | ||
+ | tarixində) —dəniz sahələrinin | ||
+ | xeyli geniplənmə devrləris quru sa- | ||
+ | hələrinin cox beyuməsi ilə xarakte- | ||
+ | rizə olunan geokratik devrlərlə MY- | ||
+ | qayisə edilir. T.d. Yer səthinin cox | ||
+ | hissəsində enmənin ustunluk tətpkil | ||
+ | etdiyi tektonik sikllərin ortaları- | ||
+ | na uyqun gəlir. T.d. ərzində, əsasən, | ||
+ | dəniz cəekmə qatları toplanmhıpdır. | ||
+ | T.d.-ə Orta Kembri, Ust Silur, Or- | ||
+ | ta və Ust Devon, Alt Karbon və Ust | ||
+ | Tabatir aid edilir. | ||
+ | TALASSOKRATON (iyu. thilassa— | ||
+ | dəniz--Kqasoz—quvvə, guc)—okean yata- | ||
+ | RININ tektonik davamlı, az muӱtəhər- | ||
+ | rik sahəsiz ərazisində abissal duzən- | ||
+ | liklər geniiq yayılmındır. cT.ə ter- | ||
+ | minini 1955 ildə Avstraliya geoloqu | ||
+ | R. Feyrbric okeanların geologiyası- | ||
+ | nın eyrənilməsi ilə əlaqədar tək- | ||
+ | lif etmiiydir. | ||
+ | TALASSOTERAPİYA (yun. (Hayazzva— | ||
+ | dəniz--terapiya) — iqlim mualicəsi- | ||
+ | nin (klimatoterapiya) bir boəlməsi: | ||
+ | dənizgənarı kurortlarda iqlim (Hava | ||
+ | vannası, gӱnəiq mӱalicəsi, dəniz ha- | ||
+ | vasında gəzmək) və su mualicəsi (də- | ||
+ | nizdə cimmək) proseduralarını komp- | ||
+ | leks surətdə eyrənir. | | ||
+ | TALBOT (Tayboq), Tolbot Uilyam | ||
+ | Henri Foks (11.2.1800, Dorsetitir, | ||
+ | Melberi-Haus—17.9.1877, iltitir, | ||
+ | Cippenem yaxınlıqında) — ingilis | ||
+ | alimi, fotoqrafiyanın ixtiracıla- | ||
+ | rından biri. London Kral Cəmiyyə- | ||
+ | tinin uzvu (1831). T. kalotipiya usu- | ||
+ | lunu (neqativdən təsvirlərin poziti- | ||
+ | və kəcurulməsi) ipləyib hazırlamıqi | ||
+ | (1841), ilk dəfə 1843 ildə təsvi i be- | ||
+ | yutməklə pozitiv cap usulunu həyata | ||
+ | kecirmitdir. Fizika, riyaziyyat, | ||
+ | astronomiya və arxeologiyaya dair bir | ||
+ | sıra əsərlərin muəllifidir. | ||
+ | ALVAR—tikili nəvu. Adətən dərd | ||
+ | və ya altı dirək uzərinə duzulmui | ||
+ | gəndələn dəpəmələrdən qurulur. T.-ın | ||
+ | ustunə ot-ələf, saman və s. yıqılır | ||
+ | (tənək (uzum) T.-ı da olur), altından | ||
+ | isə gəlgəlig məqsədi ilə də istifadə | ||
+ | olunur. Azərb.-ın aran r-nları ucun | ||
+ | daha cox səciyyəvidir. Bə”zi zonalar- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | PTəhərlə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALASSOKRATİK DƏVRLƏR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ——..— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | da ləm, kulafirəngi, gətil və s. an- | ||
+ | iri da mə”lumdur. | ||
+ | |||
+ | TALVEQ (alm. Talveg, Tal—nənə-- | ||
+ | C/ed— yol)—dərə, qobu, yarqan dibi- | ||
+ | nin ən dərin hissələrini birlətdi- | ||
+ | rən xətt. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALQAR—Qazax.SSR Alma-Ata vil.- | ||
+ | ndə iəhər. Talqar r-nunun mərkəzi. | ||
+ | Tikii və gecə f-kləri, spirt, itərab, | ||
+ | yaq z-dlarıs K.T. və k.t.-nın mexanik- | ||
+ | ləpdirilməsi texnikumları, tibb | ||
+ | məktəbi var. Tikinti materialları | ||
+ | istehsal olunur. | ||
+ | TALDI-KURQAN—Qazax.SSR-də ipə- | ||
+ | hər. Taldı-Kurqan vil,-nin mərkəzi. | ||
+ | Cunqariya Alatausunun endaqlıq his- | ||
+ | səsində, Karatal cayı sahilindədir. | ||
+ | D.y. er, Əh, 103 min (1984). Akkumulya- | ||
+ | tor z-du, mebel f-ki, yeyinti, yungul, | ||
+ | tikinti materialları sənayesi, pe- | ||
+ | daqoji in-t, texnikumlar, tibb mək- | ||
+ | təbi, muzey və s. var. | ||
+ | TALDI-KURQAN VİLAYƏTİ—Qazax. | ||
+ | SSR-də vilayət. 1967 il dekabrın 23- | ||
+ | də təpkil edilmiidir (ilk dəfə 1944 | ||
+ | ildə Yaradılmıii, 1959 ildə ləekv olun- | ||
+ | mutdu). PT.-də Cinlə həmsərhəddir. | ||
+ | Sah, 118,5 min km?, ƏH, 695 min (1984, | ||
+ | 1 yanvar). 12 r-nu, 5 tpəhəri, 10 titq | ||
+ | var. Mərkəzi Taldı-Kurqan it,-dir. | ||
+ | |||
+ | nət. Vil. resp.-nın c.-it.-in- | ||
+ | də yerlətir. Ərazinin cox hissəsini | ||
+ | qum tirələri, ip. və c.-p.-ini Cunqa- | ||
+ | riya Alatausu d-rı (Hund. 4442 m-dək) | ||
+ | tutur. İqlimi gəskin kontinental- | ||
+ | dır. Orta temp-r yanvarda —5-dən | ||
+ | (uM.-na) 09S-yədək (c.-da), iyulda 25— | ||
+ | 27*S-dir. İllik yaqıntı 128 mm-dən | ||
+ | (duzənlik sahələrində) 700—800 mm- | ||
+ | dəkdir (daqlarda). Muhum cayları: | ||
+ | İli, Karatal, Aksu, Lepsı və s. Ən | ||
+ | beyuk gəlləri: Balxai (pt, Hissəsi), | ||
+ | Alakol, Jalanatkol, Sasıkkol, Uya- | ||
+ | lı. Coxlu mineral bulaq var. Qonur | ||
+ | səhra-cəl, 55 603, aubir Hla- | ||
+ | balıdı, daq-cel-“pabalıdı, qara, tund | ||
+ | daq-meypə, daqr-cəmən torpaqları yayıl- | ||
+ | mıpdır. Bitki ertuyu cox yerdə quru | ||
+ | cəl, yarımsəhra və səhra tiplidir. | ||
+ | Daqlarda metiələr, subalp və alp cə- | ||
+ | mənləri var. Cayların subasar Hissə- | ||
+ | siqdə və gəl sahillərində tuqay meppə- | ||
+ | lərinə rast gəlinir. Canavar, tulku, | ||
+ | qumluq dovtanı, sayqak, cəldonuzu, | ||
+ | qonur ayı, porsuq, qayakecisi, arxar, | ||
+ | maral, qırqovul, dar kəkliyi, qaz, ə | ||
+ | dək və s. var, Gəllər və İli ". | ||
+ | balıqla zəngindir. | ||
+ | |||
+ | Əhali. Əsasən qazaxlar, ruslar, | ||
+ | ukraynalılar və koreyalılar yalpa- | ||
+ | yır. Orta sıxlıq 1 km?-də 5,9 nəfər- | ||
+ | dir. Pəhər əhalisi 4296 -dir. PTəhər- | ||
+ | ləri: Taldı-Kurqan, Tekeli, Panfi- | ||
+ | lov, Sarkand, Usitobe, | ||
+ | |||
+ | Təsərrufat. Yeyinti və yungul sə- | ||
+ | naye ingipaf etmitdir. Avkac e"malı, | ||
+ | mapınqayırma və metal e"malı muəs- | ||
+ | sisələri var. Tikinti materialları | ||
+ | istehsal olunur. Muhum sənaye mər- | ||
+ | kəzləri: Tekeli, Taldı-Kurqan, Uli- | ||
+ | tobe və s. Energetikası gətirilmə ke- | ||
+ | murə əsaslanır. Polimetallar cı- | ||
+ | xarılır. Suvarma və dəmyə əkin- | ||
+ | ciliyi, ətlik-sudluk və ətlik-yunluq | ||
+ | heyvandarlıq inkipaf etmitdir. Dən- | ||
+ | li (buqda, arpa və s.), texniki (ptəkər | ||
+ | cuqunduru və s.), tərəvəz-bostan və | ||
+ | yem bitkiləri, kartof əkilir. Baqcı- | ||
+ | nbir BƏ uӱzumculukğlə mətqul olunur. | ||
+ | Qaramal, davar, donuz, at, dəvə sax- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lanılır. Quqiculuq və qcılıq | ||
+ | inkipaf etmiidir. Kurort təsərru- | ||
+ | fatı yaradılmıtndır. Vil.-dən Tur- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | kustan—Sibir d.y., Alma-Ata—Tal- | ||
+ | dı-Kurqan—Semipalatinsk avtomobil | ||
+ | yolu kecir. Cay və hava nəql. var. T.- | ||
+ | K.v. Lenin ordeni ilə təltif olun- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mutidur (1973). | ||
+ | |||
+ | Mədəni quruculuq və səhiyyə. Vil.- | ||
+ | də pedaqoji in-t, orta ixtisas məktəb- | ||
+ | ləri, muzeylər və s. var. “Oktyabr tuıh | ||
+ | (4Oktyabr bayraqıv, 1944, qazax di- | ||
+ | lində) və “Zarya kommunizmaq (1944) | ||
+ | vil. qəzetləri cıxır. Yerli radio | ||
+ | verilitiləri ilə yanaplı, Moskva və | ||
+ | Alma-Atadan radio və televiziya ve- | ||
+ | rilitləri retranslyasiya edilir. Ara- | ||
+ | san-Kapal balneoloji kurortu var, | ||
+ | TALDOM—RSFSR Moskva vil.-ndə | ||
+ | ipəhər. Taldom r-nunun mərkəzi. D.y. | ||
+ | st. Ayaqqabı, tikiti f-kləri, texnolo- | ||
+ | ji avadanlıq, sud z-dları, quticuluq | ||
+ | kombinatı, mepə sənayesi muəssisəsi: | ||
+ | əlkəpqunaslıq muzeyi var. | ||
+ | TALEYRAN, Taleyran-Peri- | ||
+ | qor (TaPeuqap4-Reqqroq4) PParl Mo- | ||
+ | ris (13.2.1754, Paris—17.5.1838, Pa- | ||
+ | ris)— Benevent knyazı (1806— 15), Di- | ||
+ | no hersoqu (1817 ildən), Fransa dip- | ||
+ | lomatı və dəvlət xadimi. Dini təh- | ||
+ | sil almıpt, abbat, baiy vikari, Yepis- | ||
+ | kop olmutdur. 1789 ildə Bai ptatla- | ||
+ | ra secilmit, YHYHMY silk numayəndə- | ||
+ | lərinə qopulmutidur. Kilsə əmlakı- | ||
+ | nın millətin sərəncamına verilmə- | ||
+ | sinə dair dekretin (1789, noyabr) tə- | ||
+ | iəbbuscusu olmuii, monarxiya devril- | ||
+ | dikdən (1792, avqust) və onun kral sa- | ||
+ | rayı ilə əlaqəsi apkar olunduqdan | ||
+ | sonra muhacirət etmitdi. Direktori- | ||
+ | ya dəvrundə vətənə qayıtmıp (1796), | ||
+ | 1797—99 illərdə xarici ilər naziri | ||
+ | olmup, On səkkiz brumer cevriliytinə | ||
+ | KƏMƏK etmiidir. Konsulluq və 1 Na- | ||
+ | poleon imperiyası dəvrundə yenidən | ||
+ | xarici ipplər naziri olmuiydur | ||
+ | (1799— 1807). Birinci bərpa dəvrun- | ||
+ | də (1814—15), həmcinin həkumətə batp- | ||
+ | cılıq etmitidir. T. bir cox beynəl- | ||
+ | xalq problemlərin Həllində muhum rol | ||
+ | oynamılldır. Prinsipsiz siyasətci, | ||
+ | fırıldaqcı və var-dəvlət hərisi ol- | ||
+ | masına baxmayaraq, bəyuk diplomatik | ||
+ | bacarıqı sayəsində T. bir sıra beynəl- | ||
+ | xalq məclislərdə Fransanın məvqeyi- | ||
+ | nin məhkəmlənməsinə nail olmupdur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsəri: Memuarı, M., 1959. | ||
+ | |||
+ | Əd. tarle E. V., talehran, Soc,, t. | ||
+ | 11, M., 1961. | ||
+ | TALER (Tayeq)—qədim gumuti sikkə: | ||
+ | ilk dəfə 1518 ildə Cexiyada (Yoaxim- | ||
+ | stalda, indiki Yaximov, CSSR) gə- | ||
+ | silmitdir. 4Q.ə adı da buradan əmə- | ||
+ | lə gəlmitdir. 1555 ildən pul vahidi | ||
+ | kimi “ Muqəddəs Roma imperiyasın- | ||
+ | daə, sonralar Polpqa, İsvec, Fransa, | ||
+ | Turkiyə və s.-də ipplədilmitdir. Əv- | ||
+ | vəlcə cəkisi 28—29 q xalis gumui ol- | ||
+ | mutidur. 4Q.ə adı bə"zi dəyipiklik- | ||
+ | lərlə İtəliyada (tallero), Niderland- | ||
+ | da (daalder), İspaniyada (dalero), in- | ||
+ | gilisdilli və digər əlkələrdə (dol- | ||
+ | lar) cəkisi təqr. 1 unsiya (27—30 q) | ||
+ | olan iri gumuti sikkə mə”nasında | ||
+ | iiplədilmidir. : | ||
+ | TALİ-BARZU—Əzb.SSR-də, Səmər- | ||
+ | qənddən 6 km c.-da, eramızın ilk əsr- | ||
+ | lərindən 8 əsrə, qədər mevcud olmut | ||
+ | pəhər yeri. T.-B. eramızın əvvəllə- | ||
+ | rində mehkəmləndirilmitt yappayıit | ||
+ | məntəqəsi idi, 5—6 əsrlərdə daxilin- | ||
+ | də Narınqala tikilmitpdi. 5—7 əsr- | ||
+ | lərdə yazılı mənbələrdə adı cəgilən | ||
+ | və ərəblər tərəfindən daqıdılan Riv- | ||
+ | dad pt, ehtimal ki, T.-B. imip. Gil | ||
+ | |||
+ | |||
+ | BUNU nusnük.A .:7.....uuuunsununuunuunnn | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALIBOV | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 133 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qablar, soqd yazısı və heykəltəratlıq | ||
+ | nӱmunələri tapılmıldır. | ||
+ | TALİYA (lat. Thayeya)—qədim yunan | ||
+ | mifologiyasında muzalardan biri, | ||
+ | komediyanın himayəcisi. Xaritlər- | ||
+ | dən biri də T. adlanırdı. | ||
+ | TALİYEV . Valeri İvanovic (22.2. | ||
+ | 1872, Lukoyanov, indiki Qorki vil.— | ||
+ | 21.2.1932, Moskva)—sovet, botaniki. | ||
+ | Xarkov un-tinin oln (1900 | ||
+ | ildən), 1919 ildən Petrovsk k.t. aka- | ||
+ | demiyasının (indiki K. A. Timiryazev | ||
+ | ad. Moskva k.t. akademiyası) prof. ol- | ||
+ | mupdur. Tədqiqatı botaniki coqrafiya | ||
+ | məsələlərinə, təkamӱl nəzəriyyəsinə, | ||
+ | bitkilərin biologiya və morfologi- | ||
+ | yasına və s. həsr edilmitdir. Vita- | ||
+ | lizmə və antidarvinizmə qarptı fəal | ||
+ | mubarizə aparmıtdır. Rusiyada təbi- | ||
+ | əti mӱhafizə ideyasının ilk təbli- | ||
+ | qatcılarından biridir. | ||
+ | Əsərləri: Osnovı botaniki v zvo- | ||
+ | lopionnom izlojenii, 7 izd., M.—L., | ||
+ | 1933: Opredelitelı vıspyix rastenin Ev- | ||
+ | ropeNskoV casti SSSR, 9 izd., M., 1941, | ||
+ | TARMHOÖH (nar. talio, talionis—snnHa- | ||
+ | yətə bərabər cəza)—icma cəmiyyətin- | ||
+ | də Yaranmın cəza prinsipi. Vurul- | ||
+ | MyI ziyana gərə təqsirkara eyni zi- | ||
+ | yanı yetirməkdən ibarət idi. T. Ham- | ||
+ | murapi qanunlarında, qədim yəhudi | ||
+ | huququnda daha aydın ifadə olunmuii, | ||
+ | on iki cədvəl qanununda qismən sax- | ||
+ | lanılmındı. T.-un məqsədi qan in- | ||
+ | tiqamını məhdudlaidırmaq idi. Yeni | ||
+ | dəvrdə T. ideyaları İ. Kantın, H. | ||
+ | Hegelin gerutilərində, həmcinin bur- | ||
+ | jua cinayət huququ elmində əksini | ||
+ | tapmıpdır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALİTSA—RSFSR Sverdlovsk vil.- Ni | ||
+ | TALIBLI İsmayıl Məmmədəli orlu | ||
+ | Kirov- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ndə pəhər. Talitsa r-nunun mərkəzi. | ||
+ | Pıtma cayı sahilindədir. Meilə, yun- | ||
+ | gӱl və mikrobiologiya sənayesi, mejpə | ||
+ | təsərrufatı texnikumu var, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALIBZADƏ Kamal Abdulla PTaiq S | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Bakı )— Azərb. so- | ||
+ | | vet ədəbiyyatiquna- | ||
+ | k” sı, tənqidci. Filo- | ||
+ | "CİNİ logiya e.d. (1966), | ||
+ | 157 prof. (1972), Azərb, | ||
+ | "Mi SSR EA M. uzvu | ||
+ | (Y (1980). Azərb.SSR | ||
+ | 7 əMəKHnap elm xadi- | ||
+ | | mi (1982). 1947 il- | ||
+ | dən Sov.İKİ uzvu. | ||
+ | Abdulla PLaiqim or- | ||
+ | ludur. Azərb.SSR | ||
+ | EA Nizami ad. Ədə- | ||
+ | biyyat və Dil İN- | ||
+ | stitutunun (1969 | ||
+ | ildən Ədəbiyyat İn-tu) direktor mua- | ||
+ | vini olmutdur (1960—81). 1981 ildən | ||
+ | əmin in-tun tənqid tarixi it0”bəsi- | ||
+ | nin mudiridir. Azərb. Yazıcılar | ||
+ | İttifaqının tənqid bəlməsinə rəhH- | ||
+ | bərlik etmiidir (1957—73). T. 20 | ||
+ | əsr Azərb. ədəbiyyatında romantizm | ||
+ | probleminə və ədəbi tənqidin inki- | ||
+ | iaf yollarına, Azərb.-rus ədəbi əla- | ||
+ | qələrinə həsr olunmuti monoqrafiya- | ||
+ | ların, Azərb. sovet ədəbiyyatına dair | ||
+ | ədəbi-tənqidi məqalə, ocerk və port- | ||
+ | retlərin muəllifidir. Ə cildlik | ||
+ | cAzərbaycan ədəbiyyatı tarixi?Unin 2-ci | ||
+ | cildinin (1960) muəllif və redaktor- | ||
+ | larındandır. Elmi kadrlar hazır- | ||
+ | lanmasında xidməti var. | ||
+ | Əsərləri: Abbas Səhhət, B., 1955, | ||
+ | M. Qorki və Azərbaycan ədəbiyyatı, B., | ||
+ | 1959: XX əsr Azərbaycan ədəbi tənqidi | ||
+ | (1905—1917 illər), B., 1966: Ədəbi irs | ||
+ | və varislər, B., 1974: Sənətkarın məX- | ||
+ | siyyəti, B., 1980: Azərbaycan ədəbi tənqi- | ||
+ | dinin tarixi, B., 1984, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TALIBLI Beyukaqa Mirqasım ORLU | ||
+ | (22.3.1897, Salyan—1939)— Azərb.-da | ||
+ | Sovet hakimiyyəti uqrunda mubariz, | ||
+ | yazıcı. 1918 ilin oktyabrından Sov. | ||
+ | İKP uzvu. Petroqrad Texnologiya | ||
+ | İn-tunda oxuyarkən inqilabi hərəkata | ||
+ | qopulmuzidur (1917). Beyuk- Oktyabr | ||
+ | sosialist ipqilabında ititirak etmiit, | ||
+ | Petroqrad və Moskvada Mӱsəlman İit- | ||
+ | ləri Komissarlıqında, RSFSR Xalq | ||
+ | Milli İpllər Komissarlırında 119 = | ||
+ | bə mudiri ipyləmiiydir (1917—20). | ||
+ | Azərb.-da Sovet hakimiyyətinin qələ- | ||
+ | bəsindən sonra Azərb. Xalq | ||
+ | FKM komissarının muavini, XTİQ- | ||
+ | nin sədri, ZSFSR Xalq FKM komis- | ||
+ | sarı, ZSFSR MİK katibi, Azərb. | ||
+ | SSR xalq ədliyyə komissarı, Mərkəzi | ||
+ | statistika idarəsinin mudiri, Azərb. | ||
+ | SSR prokuroru və s. vəzifələrdə ca- | ||
+ | lıpmın (1920—37), F“ Azerbaydjans- | ||
+ | kaya bednotaz, * Kommunistə, c Yeni fi- | ||
+ | kirə və s. qəzetlərin redaktoru ol- | ||
+ | Myuuayp. -“Yaxpı məsləhət hər iyeydən | ||
+ | yaxpıdırə adlı ilk hekayəsi 1912 | ||
+ | ildə dərc edilmiiydir. 4 Qəvbəz, “Qırx | ||
+ | zopaz, “Qayınananın kələyiz, “Xeyir | ||
+ | İ1z8, Erkək Tukəzbanə və s. yumoris- | ||
+ | tik-psixoloji novellalarında, cDİi- | ||
+ | rəkə (1930) povestində burjua-mulkə- | ||
+ | dar muhiti, onun tər-təkuntuləri if- | ||
+ | nra olunur. Azərb.SSR və ZSFSR | ||
+ | MİK-lərinin uzvu secilmittdir. | ||
+ | Əsərləri: Secilmit əsərləri, B., | ||
+ | 1960: Secilmiti əsərləri, B., 1983, Ras- | ||
+ | skazı, B., 1958: Rasskazı, B., 1982, | ||
+ | d: Azərbaycan sovet ədəbiyyatı ta- | ||
+ | rixi, 2 cilddə, c. 1, B., T.Quliyev | ||
+ | |||
+ | |||
+ | N., Gezəl Hekayələr, Azərbaycan, 1962, | ||
+ | 10. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (21.3.1698, Bakı— 23.7.1967, | ||
+ | abad)— Azərb. so- | ||
+ | vet aktyoru. Azərb. | ||
+ | SR xalq artisti | ||
+ | (1940). 1918 ildən | ||
+ | səhnə fəaliyyətinə || | ||
+ | batlilamınidır. Ya- 5 | ||
+ | radıcılıqrının | ||
+ | ilk dovru Azərb. | ||
+ | Dram Teatrı ilə | ||
+ | baqlıdır. 1922 il- | ||
+ | dən Bakı Azad Tən- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | qid-Təbliq Teat- | ||
+ | rında, 1932 ildən | ||
+ | əmrunun sonuna- | ||
+ | dək Kirovabad Dəvlət Dram Teatrın- | ||
+ | da iiləmiidir. Q.-nın yaratdıqı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | obrazlar emosionallıqı, rəngarəng- | ||
+ | liyi ilə fərqlənmitdir. Əsas rolla- | ||
+ | rı: Hatəmxan ara (F Musyə Jordan və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dərviii Məstəli iahə, M. . Axun- | ||
+ | lov), Hacı Səməd aqa (“Bəxtsiz ca- | ||
+ | vanı, Ə. B. Haqverdiyev), Peyx Nəs- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rullah, (eƏnynəpə, c. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Məmmədquluza- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | İ.M. Talıblı Pyahbazov | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Həkimi, İ. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | n (4“Gaz | ||
+ | Səfərli) rolunda, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | də), İmamyar, Hacı Əhməd, Salamov, | ||
+ | Əbu Ubeyd (4“Yaparə, “Almasə, 41905-ci | ||
+ | ildəə, 4Od gəliniə, C. Cabbarlı), | ||
+ | Vidadi, İbrahim xan (*Vaqifə, S. | ||
+ | Vurqun), Suleyman (c Həyatə, M. İbra- | ||
+ | himov), Kərəmov (“Qoyə, S. Rəhman), | ||
+ | Yaqo (4 Otellov, V. PTekspir), Jorj | ||
+ | Danden (4“Jorj Dandenə, J. B. Mol- | ||
+ | yer), bələdiyyə rəisi (4 Mufəttipə, N. | ||
+ | Qoqol), Zimzimov (4*Pepoz, Q. Sunduk- | ||
+ | yan) və s. Kinofilmlərdə cəkilmiii- | ||
+ | dir (“Onu baqıplamaq olarmı? və s.). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. Baqıronv B., 60 il xalqın | ||
+ | xidmətində, B., 1981. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALI BOV Mirzə Əbdurrəhim (1834, | ||
+ | Təbriz—10.Z3.1911, Teymurxaniqura, in- | ||
+ | =? F diki Buynaksk)— | ||
+ | | | Azərb. maarifci- | ||
+ | si, alim və yazıcı. | ||
+ | Dulgər ailəsində | ||
+ | doqulmupl, ilk təh- | ||
+ | silini Təbrizdə | ||
+ | almıtl, fars və | ||
+ | | ərəb dillərini mu- | ||
+ | kəmməl mənimsə- | ||
+ | it mipdir. Təqr. 30 ya- | ||
+ | i , 4 tında Rusiyaya kəec- | ||
+ | | əra di Hyu, təhsilini | ||
+ | |: izə Tiflisdə davam et- | ||
+ | | ni dirərək rus, ingi- | ||
+ | lis və fransız dillərini eyrənmiii- | ||
+ | dir. T. burada yolcəkmə idarəsində i11- | ||
+ | ləmii, az sonra yol tikintisi kontoru | ||
+ | acmı1i, Pimali Qafqazda Qafqaz— | ||
+ | Stavropol ipose yolu və s. yollar cək- | ||
+ | miidir. Daqıstanda xalq RADIR ca- | ||
+ | Həsində muhum itlər gərmuii, € KHTA- | ||
+ | bi-fizik, ya Hikməti-təbiyyəz (c Fizi- | ||
+ | ka kitabı, yaxud Təbiətin hikmətib) | ||
+ | və s. dərsliklər cap etdirmiidir. | ||
+ | 1907 ildə İranın birinci Milli | ||
+ | Məclisinə deputat secilmiyi, lakin | ||
+ | məprutə ilə iahlıqrın bir araya sıt- | ||
+ | madıqını bildirərək, deputatlıqdan | ||
+ | imtina etmitdir. | ||
+ | T.-un ədəbi, ictimai-siyasi. və fəl- | ||
+ | səfi gərtilərinin formalatmasına | ||
+ | , Axundovun beyuk tə”siri ol- | ||
+ | mupdur. İlk orijinal bədii əsəri | ||
+ | “Kitab yuklu epipəkə (1888) alleqorik | ||
+ | romanında əxlaq, idrak və tərbiyə mə- | ||
+ | sələlərindən danılılır, maarifci- | ||
+ | lik ideyaları təbliq olunur, xalq ha- | ||
+ | kimiyyətinin mutləqiyyətdən ustunluyu | ||
+ | gəstərilir. c“Səfipeyi-Talibi, ya Ki- | ||
+ | tabi-Əhmədə (c“ Talibinin gəmisi, ya- | ||
+ | xud Əhmədin kitabı, c. 1—2, 1894— | ||
+ | 95) əsəri Yaxın və Orta PTərqdə ipeh- | ||
+ | rət qazanmıtndır. Biliyə caqıran bu | ||
+ | əsər Azərb. ədəbiyyatında utaqların | ||
+ | həyatından bəhs edən ilk kitabdır. | ||
+ | Onun davamı olan c Məsail ul-həyatə | ||
+ | (“Həyat məsələlərim, 1906) əsərinin | ||
+ | qəhrəmanı ali təhsilli mӱhəndis, dev- | ||
+ | runqabaqcıl mӱtəfəkkiridir. O, İra- | ||
+ | pın geriliyini, islam cəhalətpərəst- | ||
+ | liyini, ipah istibdadını cəsarətlə | ||
+ | ifia edir, mutləqiyyət quruluunu | ||
+ | TƏFB etməyəcaqırır, sosializmdən rəR- | ||
+ | bətlə dapıtır. T.-un Dəmavənd darı- | ||
+ | nın zirvəsinə xəyali ekspedisiyadan | ||
+ | bəhs edən yarımfantastik 4 Məsalik | ||
+ | ul-məhsininə (*Xeyirxahların yolu, | ||
+ | 1905) əsərində mənhumat, istibdad, tuӱ- | ||
+ | feylilik, əcnəbipərəstlik pislənilir. | ||
+ | cİzahat dər xususi azadig (4“ Azadlıq | ||
+ | haqqında izahatə, 1906) kitabında xal- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | qın ehtiyaclarından, kӧnstitusiyadan, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | millət məclisinin faydasından, Məc- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | lis nӱmayəndələrinin vəzifələrindən | ||
+ | |||
+ | |||
+ | danınılır. *Siyasəti-Talibim (cTali- | ||
+ | binin siyasəti?ə, 1911) publisistik | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 134 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALIBOVA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əsərində Qərb dovlətlərinin mustəm- | ||
+ | ləgəcilik siyasəti ifila edilir, İran | ||
+ | vətənpərvərlərinin əlkəni gerilik- | ||
+ | dən qurtarmaq yolundakı axtarı"ila- | ||
+ | rından bəhs olunur. | ||
+ | |||
+ | T. feodalizmi zənqid etməklə bəra- | ||
+ | bər, kapitalist istehsal ӱsulunun da | ||
+ | istismar uzərində qurulduqunu gestə- | ||
+ | rirdi. T. insanların maddi və huquq | ||
+ | bərabərliyinin qızrın mudafiəcisi | ||
+ | idi. Onun fikrincə gələcəkdə c“Qır- | ||
+ | mızı cumhuriz adlı ədalətli cəmiyyət | ||
+ | yaranacaq və bu cəmiyyəti butun mil- | ||
+ | lət və xalqların bərabərhӱquqlu nu- | ||
+ | mayəndələrinin təmsil olunduqu umum- | ||
+ | dunya parlamenti idarə edəcəkdir. Q.- | ||
+ | un Coxcəhətli ədəbi-elmi fəaliyyəti- | ||
+ | nin Azərb. və İran ictimai fikrinin | ||
+ | əmi. xususilə İran inqila- | ||
+ | bı (1905—11) ideyalarının təpəkku- | ||
+ | lundə muhum rolu olmuidur. | ||
+ | |||
+ | Əsəri: Kitab yuklu epipək, B., 1979. | ||
+ | |||
+ | Ədə Qasımzadə F.,., əsr | ||
+ | Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, B., 1974, | ||
+ | Mənafi M., Mirzə Əbdurrəhim Ta- | ||
+ | lıbon, B., 1977, Kocərli F., Azər- | ||
+ | baycan ədəbiyyatı, c. 2, B., 1981, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALIBOVA Bahar Məhərrəm qızı | ||
+ | (d. 17.3.1927, indiki İlic r-nunun | ||
+ | Attaqı Aralıq k.)—Sosialist Əmə- | ||
+ | yi Qəhrəmanı (1969). Nax. MSSR pam- | ||
+ | bıq ustası (1959). 1960 ildən Sov, | ||
+ | İKP uzvu. 1951—75 illərdə İlic | ||
+ | r-nunun M. Huseynzadə ad. k-zunda | ||
+ | golxozcu, manqabatipcısı olmuit, 1975 | ||
+ | ildən kolxozcudur. 1959 ildə pam- | ||
+ | bıqcılıq sahəsində yuksək əmək ges- | ||
+ | təricilərinə nail olmuiydur. Sov. | ||
+ | İKP 22—24-cu qurultaylarının nu- | ||
+ | mayəndəsi olmui, AKP 25—27-ci qu- | ||
+ | rultaylarında AKP MK uzvu secil- | ||
+ | mi, Rİ Ali Sovetinin deputa- | ||
+ | tı (4—7-ci caqırıpt) olmutdur. Qır- | ||
+ | mızı Əmək Bayraqı, Oktyabr İnqi- | ||
+ | labı ordenləri və medallarla təl- | ||
+ | tif edilmiidir. | ||
+ | |||
+ | TALIBOVA Xavər Ara qızı (d. 1924, | ||
+ | Lənkəran r-nunun Xolmili k.)—So- | ||
+ | sialist Əməyi Qəhrəmanı (1966). 1945 | ||
+ | ildən Sov.İKP uzvu. 1941—75 illər- | ||
+ | də Lənkəran r-nundakı Jdanov ad. | ||
+ | k-zda (1964 ildən s-z) mӱhasib, sədr, | ||
+ | Jdanov ad. s-zun direktoru və s. və- | ||
+ | zifələrdə itləmiti, 1975 ildən Xol- | ||
+ | mili kənd XDS-nin sədridir. 1965 il- | ||
+ | də tərəvəzcilik və caycılıq sahəsində | ||
+ | yuksək əmək gəstəricilərinə nail ol- | ||
+ | muiydur. Azərb.SSR Ali Sovetinə de- | ||
+ | putat (4—6-cı caqırın) secilmiii- | ||
+ | dir. AKP 26, 28-ci qurultaylarının | ||
+ | numayəndəsi olmutdur. *PQərəf ni- | ||
+ | anı ordeni və medallarla təltif | ||
+ | edilmiidir. | ||
+ | |||
+ | TALIZİN Nikolay Vladimirovic | ||
+ | (d. 28.1.1929, Moskva)—sovet dovlət və | ||
+ | partiya xadimi, | ||
+ | Texnika e.d. (1970), | ||
+ | prof. (1976). SSRİ | ||
+ | Dəvlət mukafatı | ||
+ | laureatı, (1968, | ||
+ | 1975). 1960 ildən | ||
+ | Sov. İKP uzvu. | ||
+ | SSRİ rabitə nazi- | ||
+ | rinin muavini, bi- | ||
+ | rinci muavini ra- | ||
+ | bntə naziri (1965— | ||
+ | 80), SSRİ Nazir- | ||
+ | lər Soveti səd- | ||
+ | rinin muavini, "il | ||
+ | SSRİ-nin QİYİY-də numayəndəsi | ||
+ | (1980)—85) olmuiydur. 1985 ilin OKT- | ||
+ | yabrından SSRİ Nazirlər Ssveti | ||
+ | sədrinin birinci muavini və SSRİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Ləvlət Plan Komitəsinin sədridir. | ||
+ | 1981 ildən Sov, İKP MK uzvu, 1985 | ||
+ | tk setiirindan Sov, İKİ MK | ||
+ | iyasi Burosu uzvluyunə namizəddir. | ||
+ | SSRİ Ami Coneraruu (d0-- 1 in YƏ: | ||
+ | qırıti) deputatıdır. Uc orlen və | ||
+ | medallarla təltif edilmiptdir. | ||
+ | TALISTAN— Azərb.SSR İsmayıllı | ||
+ | r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. | ||
+ | R-n mərkəzindən Z km :im.-1i,-də, dar | ||
+ | ətəyindədir. ƏH. 1531 (1985): taxıl- | ||
+ | cılıq, tutunculuk və Heyvandarlıqla | ||
+ | mətiquldur. PQirə sexi, heyvandarlıq | ||
+ | kompleksi, orta məktəb, mədəniyyət | ||
+ | ezi, kitabxana, utlaq barcası var, | ||
+ | |||
+ | 7 əsrə aid Cavaniir qalası Ta- | ||
+ | lıstan kg. yaxınlırındadır. | ||
+ | TALISTAN ABİDƏLƏR İ— Azərb. | ||
+ | SSR İsmayıllı :11.-ndən 4 km i.-da | ||
+ | Talıstan k. yaxınlıqında yapqayıti | ||
+ | yerləri və qəbiristanlardan ibarət | ||
+ | arxeoloji kompleks. Talıstan cayı- | ||
+ | nın sol sahilindəki yatayıtıq yeri | ||
+ | və qəbir abidələrindən metal əiyya- | ||
+ | lar, silahlar, zəngin keramika nu- | ||
+ | munələri (təkayaq və təkqulplu vaza- | ||
+ | lar, su tungləri və s.) tapılmıl- | ||
+ | dır. QTalıstan cayının saq sahilin- | ||
+ | dən isə coxlu pirsiz və iqirli sax- | ||
+ | sı qablar (bardaq, kup, səhəng, cıraq, | ||
+ | kasa, xeyrə və s. qırıqları) apkar | ||
+ | edilmildir. Tapıntılar bu ərazi- | ||
+ | də hələ e,ə. 2—1 əsrlərdə yaypayıti ol- | ||
+ | duqunu gəstərir. | ||
+ | |||
+ | QALI İ1— Azərb.SSR-də fiziki-cor- | ||
+ | rafi vilayət. Bax Lənkəran. | ||
+ | |||
+ | TALI İY — Azərb.SSR Mardakert | ||
+ | r-nunda (DQMV) kənd. T. sovetliyinin | ||
+ | mərkəzi. R-n mərkəzindən 35 km iim.-da, | ||
+ | dar ətəyindədir. ƏH. 1906 (1985), uzum- | ||
+ | culuk, pambıqcılıq və heyvandarlıq- | ||
+ | la məpquldur. Orta məktəb, mədəniy- | ||
+ | yət evi, kitabxana, kinoqurqu, tibb | ||
+ | məntəqəsi: me”marlıq abidələrindən | ||
+ | 12 əsrə aid Urek məbədi var. | ||
+ | TALIİY— Azərb.SSR Sabirabad r-nu- | ||
+ | nun Abdulyan sovetliyində kənd. R-n | ||
+ | mərkəzindən 30 k.m i1.-də, duӱzənlikdə- | ||
+ | dir. ƏH. 1252 (19H5), taxılcılıq, pam- | ||
+ | bıqcılıq və heyvandarlıqla məpqul- | ||
+ | dur. Orta məktəb, mədəniyyət evi, gi- | ||
+ | tabxana, tibb məntəqəsi var. – | ||
+ | |||
+ | TALI IY DARLARI, Ta nbm, | ||
+ | Lənkərandaqları–—Qafqazın | ||
+ | c.4i.-ində, Azərb.SSR-də dar sistemi. | ||
+ | Lənkəran fiziki-coqrafi vil.-nin | ||
+ | daelıq hissəsi. Xəzər dənizindən Lən- | ||
+ | kəran ovalıqı ilə ayrılır. C.,q, və | ||
+ | :im.-q.-də İran ərazisi ilə əhatələ- | ||
+ | nir. Sah, təqr. 3 min km?, Bə”zi təd- | ||
+ | qiqatcılar T.d.-nı Kicik Qafqazın, | ||
+ | digər tədqiqatcılar isə Elburs dar | ||
+ | sisteminin davamı hesab edir. T.d. | ||
+ | 11M.-q.-DƏN C.-11.-ə bir-birinə paralel | ||
+ | istiqamətdə uzanan Talıpi silsiləsi, | ||
+ | Peitəsər silsiləsi və Burovar sil- | ||
+ | siləsindən ibarətdir. Bunlardan ən | ||
+ | uzunu (təqr. 100 km) və hunduru Talın | ||
+ | silsiləsidir. Silsilələr bə"zi yer- | ||
+ | lərdə bir-biri ilə gəndələn qollarla | ||
+ | birlətərək qapalı cəkəkliklər (Yar- | ||
+ | dımlı, Zuvand və s.) əmələ gətirmiii- | ||
+ | dir. Paleogenin fliiq və vulkanogen | ||
+ | suxurları və əsasi intruziyaların- | ||
+ | dan təpkil olunmutdur. Ərazi, əsa- | ||
+ | sən, yayı quraq gecən mulayim-isti | ||
+ | iqlimə malikdir. Qalıti silsiləsi- | ||
+ | nin yuksək hissələri soyuq və quraq | ||
+ | iqlimi ilə fərqlənir. Orta temp-r | ||
+ | yanvarda—6-dan 1*S-yədək, iyulda 15— | ||
+ | 21*S-dir. İllik yarıntı 300—400 mm- | ||
+ | dən (Talıt silsiləsinin yuksək his- | ||
+ | sələrində) 1900 mm-ə (Qalıiy silsilə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sinin c.-pp.-ində) qədərdir. Cayları | ||
+ | (Vilət, Lənkəran, Təngərud və s.) Xə- | ||
+ | zər Hevzəsinə aiddir. Daq-sarı, qonur | ||
+ | dar-meptə, qəhvəyi daq-metlə və s. torpaq- | ||
+ | lar yayılmıtidır. Bitki ərtuyu 3ƏH- | ||
+ | gin və mӱxtəlifdir. Daqların, əsasən, | ||
+ | 11, ətəklərində və yamaclarında Hir- | ||
+ | kan tipli subtropik meptələr, bundan | ||
+ | yuxarılarda enliyarpaqlı meitələr (pa- | ||
+ | lıd, fıstıq və s.) genipt yer tutur | ||
+ | (bax Talımq memələri). 1600 — 1800 m- | ||
+ | dən yӱksəkdə cəmən və cəl bitkiləri | ||
+ | inkipaf etmitdir. Heyvanları: cəl- | ||
+ | donuzu, vatlaq, porsuq, dələ, tulku | ||
+ | və s. Hirkan qoruqu və Zuvand yasaq- | ||
+ | lıqrı yaradılmındır. Subtropik bit- | ||
+ | kilər (cay, sitrus), tərəvəz, ӱzum və s. | ||
+ | becərilir, Yay və qıti otlaqları var, | ||
+ | Əd. Əliyev A. Ə., Həsənov | ||
+ | H. K., Talıpın landpaftı, B., 1972, | ||
+ | Safarov İ. S., Subtropiceskie le- | ||
+ | sa Talıpa, B., 1979), Azizbekov Iİ, | ||
+ | və or Qeoloqil i vulkanizm Talıpla, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALIİNY DİLİ —talıjların dili. | ||
+ | İran dillərinin iim.-q. yarımqrupu- | ||
+ | na aiddir. Azərb.SSR-də 4 əsas itivə- | ||
+ | si (Astara, Lerik, Lənkəran, Masal- | ||
+ | lı) var. Analitik dillərdəndir, | ||
+ | Morfologiyasında flektivlik əla- | ||
+ | mətlərinə də təsaduf edilir. Sin- | ||
+ | taktik əlaqələrdə qoima və əenluklər- | ||
+ | dən geni istifadə olunur. Tə”sirli | ||
+ | fe"llərin kecmiit zaman formaları- | ||
+ | nın coxunda cumlə erqativ qurulul- | ||
+ | ludur. Yazısızdır. | ||
+ | dl Miller B. V., TalıpsiskiA | ||
+ | izık, M., 1953: İzıki narodov SSSR, t. | ||
+ | 1, M., 1966, Azıki Azii i Afriki, |gn.) | ||
+ | 2. M., 1978, Mamedov N. X., PTuvin- | ||
+ | skiN dialekt talıpskoqo azıka (avtoq | ||
+ | ped). kənd. dis.), B., 1971. | ||
+ | TALINY MEPYƏLƏRİ—Azərb.SSR- | ||
+ | də Talıti daqlarında və qismən /İƏH- | ||
+ | kəran ovalırında yerləttən mepqələr. | ||
+ | Dəniz səviyyəsindən 2200 mm yuksəkli- | ||
+ | yədək yayılaraq 150 min La sahəni Ty- | ||
+ | tur. Burada Hirkan tipli subtropik | ||
+ | mepələr məvcuddur. Diabar mӱstəsna | ||
+ | olmaqla Talıqida 36900 ha-lıq sahədə | ||
+ | 1167 nəv bitki qeydə alınmındır, | ||
+ | Nev zənginliyinə gərə Talın Qafqa- | ||
+ | zın 18 flora əyaləti sırasında bi- | ||
+ | rinci yeri tutur. Buradakı 150 nev | ||
+ | aqac və kolun 36 nevu endemdir, Ta- | ||
+ | lımın Hirkan mepələrində Xəzər | ||
+ | lələyi, Hirkan armudu və ipək akasi- | ||
+ | yasının məvcudluqu bu metələrin vax- | ||
+ | tilə PTərqi Asiya və Himalay flora- | ||
+ | sı ilə genetik əlaqəsi olduqunu ges- | ||
+ | tərir. T.m. buzlapmaya mə"ruz qalma- | ||
+ | dıRı ucun o devrun flora nuçmunələ- | ||
+ | ri qismən qorunub saxlanmındır. Bu | ||
+ | isə dunya florasının tədqiqində be- | ||
+ | yuk tarixi və elmi əhəmiyyətə malik- | ||
+ | dir. T.m.-ndə Yayılan xarakter aqac | ||
+ | nəvlərindən dəmiraqacı, ilyabalıd- | ||
+ | yarpaq palıdı, ipək akasiyasını, Xə- | ||
+ | zər lələyini, Hirkan pqumipadını, | ||
+ | adi qozu, Hirkan əncirini, Qafqaz | ||
+ | xirniyini və s. gestərmək olar. Kol | ||
+ | cinslərindən əzgil, yemitpan, alca, | ||
+ | murdarca, nar, Kolxida ipqumpadı, bi- | ||
+ | gəvər, danaya və s. mettələrin əsas kom- | ||
+ | ponentləri olub, mepqə altını tutur- | ||
+ | lar. Talım darlarında mepələrin ya- | ||
+ | yılmasında paquli qanunauyqunluq | ||
+ | məvcuddur. Bu qurtaqlar duzən, ayları | ||
+ | dar, orta dar, yuxarı dar, subalp-me- | ||
+ | ilə və daq-cəmən qurtpaqlarına ayrı- | ||
+ | lır. Hər qurtpaqın əzunə məxsus bit- | ||
+ | ki qruplapması vardır. Dӱzən zona- | ||
+ | da qızılaqrac, yalanqoz, ppabalıdyar- | ||
+ | paq palıd, dəmiraqac edifikator ol- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALIMİNSKAYA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 135 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | gHk-.-—— —- | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | duqu halda, bu cinslərə yuxa , | ||
+ | Mə li m, ar əəə ap. ar | ||
+ | Yuxarı daq-mepə qurpaqında 11 | ||
+ | palıdı, aqc aqayın, fıstıq Ku | ||
+ | təkil edir. | II | ||
+ | |||
+ | Ədə QadmjienV, . | | ||
+ | |||
+ | 1979: Cağıaq vısokoqorin. Hə B., | ||
+ | ə TR toz 50” , Subtropiceskie | ||
+ | TALIİY MƏLİKLİYİ—18—19 əsr- | ||
+ | lərdə Qarabaqın datrlıq ərazisində | ||
+ | məvcud olmupt feodal hakimliyi. Mər- | ||
+ | kəzi indiki Mardakert r-nundakı | ||
+ | Talıpq k. (adı da buradandır) idi. | ||
+ | Xəmsə mahalına daxil olan T.m.-nin | ||
+ | mərkəzi siyasi hadisələrlə əlaqədar | ||
+ | sonralar Gulustan k.-nə (indiki PPa- | ||
+ | umyan r-nu) kecuruldu (bax Gulustan | ||
+ | məlikliyi). | ||
+ | |||
+ | TALIPY OVALIRI—bax Lənkəran | ||
+ | ovalıqı. | ||
+ | |||
+ | TALIINY SİLSİLƏSİ—Azərb.SSR- | ||
+ | in c.-1ii,.-ində daq silsiləsi (SSRİ- | ||
+ | nin İranla devlət sərhədi silsilə- | ||
+ | nin yal Hissəsindən gecir), Qalıı | ||
+ | darqlarını təpkil edən silsilələr- | ||
+ | dən biri, onun ən c. və yuksək hissəsi. | ||
+ | C.-p.-də PTindanqalası (PPandanqala- | ||
+ | sı) d.-ndan batlanır və Peptəsər sil- | ||
+ | siləsinə paralel (bu silsilələr bir- | ||
+ | birindən eni 15 km-ə catan cəkəklik- | ||
+ | lərlə ayrılır) ijtm.-q. istiqamətində | ||
+ | uzanır. Uz. təqr. 100 km. Ən yӱksək | ||
+ | zirvələri, Marayurd (2509 m), Kemur- | ||
+ | gey (2492 m), Qızyurdu (2433 m) və s. | ||
+ | Silsilənin c.-p.-i Azərb.SSR-in ən | ||
+ | cox yarıntılı yerlərindəndir (ildə | ||
+ | 1900 mm-dək). T.s.-nin Yӱksək Lissələ- | ||
+ | rində iqlim soyuq və quraqdır. Vi- | ||
+ | lə, Lənkəran, Təngərud cayları T.s.- | ||
+ | ndən bailanır. Mepqələr, daq-ksero- | ||
+ | fit bitkiliyi inkipaf etmitidir. | ||
+ | TALIN1 USYANI (1629)— Talıpl | ||
+ | kəndlilərinin və ipqəhər yoxsulları- | ||
+ | nın İran aralırına və yerli feodal- | ||
+ | lara qartı cıxını. 1629 ilin Ya- | ||
+ | yında batpilayan usyan tezliklə ətraf | ||
+ | əraziləri də burudu. Usyanda təqr. 30 | ||
+ | min nəfər iptirak edirdi. Səfəvi | ||
+ | hekmdarı ppah Səfi |1629—42) us- | ||
+ | yancılara qarı Astara hakimi Sarı | ||
+ | xanın komandası altında qopun gən- | ||
+ | dərdi. Deyutlərin birində təqr. yed- | ||
+ | di min tələfat verən usyancılar mər- | ||
+ | lubiyyətə uqradılar. Xalq kutlələri- | ||
+ | nin hakim sinfə qariı guclӱ cıxın- | ||
+ | larından olan T. u. amansızlıqla ya- | ||
+ | tırıldı. | ||
+ | |||
+ | Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961, | ||
+ | PetrupevskiNn İ. P., Narodnoe | ||
+ | nosstanie v Qilane v 1629 q. Ucenıe za- | ||
+ | piski İV AN SSSR, t. 3, M., 1951. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALINY USYANI (1831)—Talıpi | ||
+ | əyaləti əhalisinin car mə”murlarına | ||
+ | və yerli feodallara qarı usyanı. | ||
+ | Car mə”murlarının, xususən əyalət | ||
+ | komendantlarının, həmcinin Yerli | ||
+ | feodalların əzbatınalıqı və zora- | ||
+ | kılıqı, kəndlilərin arır vəziyyəti, | ||
+ | xəzinə və feodalların xeyrinə topla- | ||
+ | nan kulli miqdarda mukəlləfiyyətlər | ||
+ | və s, usyanın baplanmasına səbəb ol- | ||
+ | muppdu. Car həkuməti tərəfindən sı- | ||
+ | xıpdırılan Talıiy bəyləri, naib və | ||
+ | mollaların narazılıqı da usyanın | ||
+ | yetitməsində muəyyən rol oynamınqdır. | ||
+ | Əz quvvələrini toplayan bu ictimai | ||
+ | qruplar, əyalət komendantı İlinski- | ||
+ | nin tə”qibindən hələ 1826 ildə İrana | ||
+ | qacmıqi Talıtpq xanı Mir Həsən xanı | ||
+ | Dina rəhbərlik etməyə carırdılar. | ||
+ | |||
+ | halisinin əksəriyyəti kecmiiy xan ne- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kərlərindən ibarət olan Əmburan k. | ||
+ | Tdancıların dayaq məntəqələrindən | ||
+ | irinə cevrildi. 1831 il martın 5-də | ||
+ | Mir Həsən xan 20 atlı ilə sərhədi | ||
+ | gecərək Talıpq d-rına tərəf irəli- | ||
+ | lədi. Mir Həsən xan Lənkərana yaxın- | ||
+ | lapargən Allar, Drıq və Lənkəran | ||
+ | mahalları kəndlilərinin bir hissəsi | ||
+ | vəziyyətlərinin yaxtpılaqqacarı uhi- | ||
+ | di ilə ona qopuldular. Martın 9-dək | ||
+ | Talıq xanlıqı mahallarının coxunu | ||
+ | həyəcan burudu. Usyancılar xanlırın | ||
+ | xeyli hissəsini tutdular. Lakin əyalət | ||
+ | əhalisinin cox hissəsi ӱsyanda ipti- | ||
+ | rix etmədi. Bir sıra yerli bəylər, | ||
+ | əmcinin Lənkəranın və ətraf kənd- | ||
+ | lərin əhalisi silahlanaraq rus qolu- | ||
+ | nu tərəfində vurupurdu. Martın 14- | ||
+ | də 800 nəfərdən artıq usyancı dəstəsi | ||
+ | Lənkəran ətrafında car qopununu | ||
+ | sıxıtidırmaq istədi, lakin yerli əha- | ||
+ | lidən ibarət milis quvvəsinin kəməyi- | ||
+ | lə geri oturduldu. relin əvvəllə- | ||
+ | rində qiyam yatırıldı. Mir Həsən | ||
+ | xan yenə İrana qacdı. Ayrı-qyrı ic- | ||
+ | timai qruplar arasında ziddiyyətlə- | ||
+ | rin kəskinləptməsi, usyana batcılıq | ||
+ | edən xanların onu əz sinfi mənafe- | ||
+ | lərinə tabe etmələri və s. usyanın mər- | ||
+ | lubiyyətinə səbəb oldu. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 2, B., 1964, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALIPY XANLIRIB-Y8 əsrin orta- | ||
+ | larında Azərb.-da yaranmıip feodal | ||
+ | dəvləti. Gilan, Ərdəbil, Qaradaq, | ||
+ | Cavad xanlıqları və Salyan sultan- | ||
+ | lıqrı ilə həmsərhəd idi. Mərkəzi əv- | ||
+ | vəllər Astara, sonralar isə Lənkəran | ||
+ | it. idi. T.x.-nda əhali əkincilik (xu- | ||
+ | susilə cəltikcilik) və maldarlıqla | ||
+ | məpqul olurdu. Balıqcılıq və arı- | ||
+ | cılıq da təsərrufat həyatında mu- | ||
+ | Hum yer tuturdu. T.x.-nda yuksək key- | ||
+ | fiyyətli duyu sortları (sədri, akulə, | ||
+ | yetim bilgicri, ənbərbu və s.) yetiii- | ||
+ | dirilirdi. Lənkəran, Astara, Qızıl- | ||
+ | aRac xanlırın əsas ticarət mərkəzlə- | ||
+ | ri idi. Əkincilik texnikasının pri- | ||
+ | mitivliyi və sun"i suvarma sisteminin | ||
+ | demək olar ki, olmaması uzundən T.x.- | ||
+ | nda k.t. zəif inkitpaf etmiindi. | ||
+ | Digər xanlıqlarda olduqu kimi | ||
+ | T.x.-nda da əhali arır vəziyyətdə ya- | ||
+ | ayırdı. Q.x.-nda 19 adda vergi və | ||
+ | mӱkəlləfiyyət (malcəhət, vucuhat, ix- | ||
+ | racat, ələfə, qonalqa, ulaq, bigar və s.) | ||
+ | mevcud idi. Vergi toplayan mə"murla- | ||
+ | rın ezbapınalıqı kəndlilərin feo- | ||
+ | dal torpaqlarından qacmasına səbəb | ||
+ | olurdu. Qalımq xanları sulaləsinin | ||
+ | banisi Səfəvi nəslinə mənsub olan | ||
+ | Ərdəbilli Seyid Abbas idi. İranda | ||
+ | bat verən qarıpıqlıqlar zamanı Ta- | ||
+ | lhipa gələn Seyid Abbas yerli feodal- | ||
+ | larla yaxınlıq etmit, 1736 ildə Na- | ||
+ | dir pahın hakimiyyətini tanımıiy və | ||
+ | sonralar oqlu Camalı Kara xan) onun | ||
+ | xidmətinə gəndərmiidi. Nadir mah | ||
+ | rəsmi fərmanla Seyid Abbası Talı- | ||
+ | ub nəsli hakimi e "lan etmiidi. Ha- | ||
+ | dir ipyah eəlduruldukdən (1747) sonra | ||
+ | Azərb.-da yaranmıtq mustəqil xanlıq- | ||
+ | lardan biri də T.x. idi. Seyid Abbas | ||
+ | əldukdə yerinə Qara xan kecdi. Qara xan | ||
+ | Talıtpın iqtisadi və siyasi qudrətini | ||
+ | mehkəmlətmək ucun bir sıra tədbir- | ||
+ | lər həyata kecirdi: daimi qoptun təi- | ||
+ | kil etdi. Talıtda torpaq sahələri- | ||
+ | nin əksəriyYYəti xan nəslindən olma- | ||
+ | yan yerli feodalların əlində idi. | ||
+ | Qara xan həmin feodalların iqtisadi | ||
+ | və siyasi qudrətini qırmaq məqsədilə | ||
+ | mərkəzi hakimiyyətlə hesablatmayan- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ların torpaqlarını musadirə etdi: | ||
+ | İran təhlukəsindən qorunmaq məqsədi- | ||
+ | lə paytaxtı Lənkərana kecurdu və | ||
+ | abadlıq iiyləri apardı. Bu tədbirlər | ||
+ | iəhərin ticarət və mədəniyyət mərkəzi- | ||
+ | nə cevrilməsinə ppərait yaratdı. | ||
+ | Qara xan xarici siyasətdə Rusiyaya | ||
+ | meyl gestərirdi. Bu, bə”zi İran ha- | ||
+ | kimlərini, xususilə gilanlı Hidayət | ||
+ | xanı narahat edirdi. 1768 ildə Hi- | ||
+ | dayət xan 12 min nəfərlik qopqunla | ||
+ | Talıpa soxuldu. PQindan qalasına | ||
+ | cəkilən Qara xan bir muddət muqapi- | ||
+ | mət gəstərsə də, Hidayət xana təslim | ||
+ | olmaq məcburiyyətində qaldı. Hidayət | ||
+ | xan coxlu xərac alaraq Qara xapı | ||
+ | azad etdi. Qara xan Gilan təcavuzunə | ||
+ | qariqı yardım almaq məqsədilə qarda- | ||
+ | plı Kərbəlayı Sultanı kicik silahlı | ||
+ | dəstə ilə Qubalı Fətəli xanın xid- | ||
+ | mətinə cəndərdi. Beləliklə T.x. Quba | ||
+ | xanlıqından asılı vəziyyətə duydu. | ||
+ | Fətəli xanın vəfatından sonra Qa- | ||
+ | ra xan mustəqil siyasət yurutməyə baii- | ||
+ | ladı. Qara xanın vəfatından sonra | ||
+ | yerinə oqlu Mir Mustafa xan |1786— | ||
+ | 1814) kecdi. Hərbi cəhətdən nisbətən | ||
+ | zəif olan T.x. ucun İran ciddi təh- | ||
+ | lukə tərədirdi. Ata Məhəmməd ipah | ||
+ | Qacarın hucumu ərəfəsində Mir Mus- | ||
+ | tafa xan Rusiyaya meyl edən Azərb. | ||
+ | xanlarına məktub yazaraq İrana qar- | ||
+ | iı birgə mubarizə, aparmaqa hazır | ||
+ | olduqunu bildirdi. 1795 ildə Ata | ||
+ | Məhəmməd pah Qacar Talıpa hucum | ||
+ | etdi. Mir Mustafa xan duimmənə muqa- | ||
+ | vimət gestərmək iqtidarında olmadı- | ||
+ | qı ucun Lənkəran əhalisini Sarı | ||
+ | a.-na kecurub mudafiə məvqeyi tuldu. | ||
+ | İran qopunları getdikdən sonra Ta- | ||
+ | lıpa qayıdan Mir Mustafa xan 1795 | ||
+ | ilin sentyabrında əz nuçmayəndəsi Za- | ||
+ | man bəyi PTimali Qafqaza rus gene- | ||
+ | alı Qudovicin yanına, oktyabrda isə | ||
+ | Kərbəlayı Əsədulla bəyi Peterburqa | ||
+ | gəndərdi. 1796 il martın 12-də Kər- | ||
+ | bəlayı Əsədulla bəy T.x.-nın Rusiya- | ||
+ | nın himayəsinə qəbul edilməsi haq- | ||
+ | qında Mir Mustafa xanın rə dii | ||
+ | İP Yekaterinaya təqdim etdi, 1800 il- | ||
+ | də T.x. Rusiyanın himayəsinə qəbul | ||
+ | olundu. Mir Mustafa xanın on "H- | ||
+ | dən sonra Mir Həsən xan |1814—26) | ||
+ | hakimiyyətə kecdi. | ||
+ | |||
+ | 1826 ildə car həkumətinin fərma- | ||
+ | nı ilə T.x. ləev edildi. | ||
+ | |||
+ | Əd.: Azərbaycan tarixi, c. 1, B., 1961, | ||
+ | Əsədov F. S,, Talıp xanlırının əmə- | ||
+ | lə gəlməsi tarixinə dair, Azərb.SSR EA | ||
+ | Xəbərləri (tarix, fəlsəfə və huquq seri- | ||
+ | yası), 1966, Xə 22 Abdullaenv Q. B,, | ||
+ | İz istorin Severo-Vostocnoqo Azerbav- | ||
+ | djana sn 60—80 rr. XVIII veka, B., 1958: | ||
+ | yenə onun, Azerbavdjan v XU İT və- | ||
+ | = vzanmootnopenid eqo s RossieV, B., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALINYİNSKAYA Cahan Rza qızı | ||
+ | (1909, Lənkəran—1.3.1967, Bakı )— | ||
+ | Azərb. sovet mutənnisi. Azərb.SSR | ||
+ | əməkdar artisti (1940). İfacılıq fəa- | ||
+ | liyyətinə 1927 ildən baiylamıqdır. | ||
+ | Estrada artistlərinin 1-ci Umumitti- | ||
+ | faq musabiqəsinin laureatı (1939, | ||
+ | Moskva) idi. Azərb. (1934—42) və Əz- | ||
+ | bəkistan (1942—44) Devlət filarmo- | ||
+ | niyalarının solisti olmuidur. T. | ||
+ | Tiflis Azərb. Teatrında (1944—46), | ||
+ | Azərb. Musiqili Komediya Teatrında | ||
+ | (1947—49) cıxıqi etmitdir: Yelli, | ||
+ | Sənəm (“Artın mal alanə, 4O olma- | ||
+ | sın, bu olsunə, U. Hacıbəyov), Nar- | ||
+ | gilə (“Gezun aydınə, F. Əmirov), La- | ||
+ | lə (CDurnacj, S. Rustəmov) və s. O, | ||
+ | Cabbar Qaryaqdı oqlu, S. PPupinski | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 136 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kimi xanəndələrin yaradıcılıqından | ||
+ | bəhrələnmii, Azərb. xalq musiqisinin | ||
+ | improvizasiya ən”ənələrini davam et- | ||
+ | dirmipdir. T. Azərb. xalq mahnıları | ||
+ | və muqamların (xususilə Qatar, Se- | ||
+ | gah, Bayatı-1Piraz) mahir ifacısı | ||
+ | kimi tanınmınidır. SSRİ-nin bir | ||
+ | cox ipəhərində konsertlər vermitdir. | ||
+ | TA Tbilli A P — Asəpö6.CCP-HH c.-ipt.-in- | ||
+ | də, həmcinin İranın :im.-ında yatla- | ||
+ | yan xalq. Qədim yerli tayfaların nə- | ||
+ | sillərindəndirlər. Dilləri talınq | ||
+ | dilidir. Azərb.SSR-dəki T., ədəbi dil | ||
+ | kimi Azərb. dilindən də istifadə | ||
+ | edirlər. Dindarları musəlmandır. | ||
+ | Azərb.SSR-də T. maddi BƏ MƏ"HƏBH mə- | ||
+ | dəniyyətləri bir-birinə yaxın olan | ||
+ | azərb.-la demək olar ki, qaynayıb-qa- | ||
+ | rıtimımqlar. Əsas məpqquliyyətləri | ||
+ | əkincilikdir (sitrus bitkiləri, baqr- | ||
+ | cılıq, tərəpəzcilik, meyvəcilik)| mal- | ||
+ | darlıq da (xususilə daqlarda) inki- | ||
+ | ma db etmitdir. Sənaye sahəsində də | ||
+ | calınırlar. Ziyalıları yetiplmiii- | ||
+ | dir. İranda yatpayan T. (təqr. 90 min, | ||
+ | 1978) əkincilik, baqcılıq, maldar- | ||
+ | lıqla mətquldurlar. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd.: Narodı Kavkaza, t. 2, M., 1962, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALIMMİKAYILLILAR, Ta” | ||
+ | lıpmikeyillilər — Səfəvi | ||
+ | lərin Hakimiyyətə kecməsində xun | ||
+ | rol oynamıt qızılbaiların tərkibi- | ||
+ | nə daxil olan irandilli talıiy tay- | ||
+ | falarından biri. T. adı ilə 17 əsrin | ||
+ | əvvəllərindən mə"lumdurlar. Yarım- | ||
+ | gəcəri həyat surən T. 19 əsrin orta- | ||
+ | larında 600 alacıqdan ibarət idilər. | ||
+ | Hazırda əsasən, Cənubi Azərb.-da ya- | ||
+ | payırlar. | ||
+ | TALINY-MURAN MƏDƏNİYYƏTİ— | ||
+ | Talıi d-rı və Muqan duzundə yayıl- | ||
+ | MbiHui Azərb.-ın son Tunc və ilk DƏə- | ||
+ | mir dəvrlərinə (e. ə. 14—7 əsrlər) | ||
+ | aid arxeoloji abidələr kompleksi. | ||
+ | İlk dəfə 1890 ildə fransız arxeo- | ||
+ | loqu Jak de Morqan indiki Lerik | ||
+ | əə dar k.-lərində və 1901 ildə | ||
+ | k və Henri de Morqan qardatları | ||
+ | Talıpq qəbiristanlarında qazıntı- | ||
+ | lar zamanı apkar etmiilər. T.-M.m.- | ||
+ | nin yayıldıqı ərazidə yapayıni məs- | ||
+ | gənləri, torpaq kurqanları qeydə | ||
+ | alınmın, təsadufi tapıntılar top- | ||
+ | lanmıqidır. Daqlıq hissədə Veri, | ||
+ | Tulu və s. qəbiristanları ucun dol- | ||
+ | menvarı sərdabalar, altında sərdaba | ||
+ | və Ya dapp qutu qəbirlər olan kurqan- | ||
+ | lar, adi əlculu da qutu qəbirlər | ||
+ | xarakterikdir. Bə”zən qəbirlər krom- | ||
+ | lexlə əhatələnmiidir. Yoxsul və zən- | ||
+ | gin avadanlırı olan qəbirlərdə əlu- | ||
+ | lər kollektiv, qopa və tək-tək (əsasən | ||
+ | bukulu, oturdulmuil və bə”zən uza- | ||
+ | dılmıpnq vəziyyətdə) dəfn edilmiil- | ||
+ | dir. T.-M.m. ucun tunc və dəmirdən | ||
+ | hazırlanmımn uzun qılınc (rapira- | ||
+ | varı tiyələri, yəhərvarı bailıqı | ||
+ | olan qılınclar), Ən Asiya ucun xa- | ||
+ | rakterik xəncərlər, habelə baltalar, | ||
+ | ox və nizə ucları səciyyəvidir. Gil | ||
+ | qablar, əsasən, iquyrəsiz və naxınisız- | ||
+ | dır: bə”ziləri Naxcıvan mədəniyyəti | ||
+ | ucun xarakterik caydantipli qablar | ||
+ | formasındadır. Dairəvi oturacaqlı | ||
+ | ikiqulplu qədəhlər rit-Mikena mə- | ||
+ | dəniyyətinə aid gil qablara yaxındır. | ||
+ | T.-M.m.-nə aid arxeoloji materialla- | ||
+ | rın bir sıra əlaməti bunların Qaf- | ||
+ | qaz ərazisindəki baiqa həmdəvr mə- | ||
+ | dəniyyətlərdən daha cox Ən Asiya ucun | ||
+ | xarakterik olduqunu geəstəriry Yerli | ||
+ | tayfaların On Asiya (Suriya, Fələ- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALIİYLAR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 4 | ||
+ | 1 | ||
+ | ur | ||
+ | “di | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “ | ||
+ | Qə | ||
+ | il | ||
+ | il | ||
+ | 4 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 5:1: | | ||
+ | 5 8:1 I | ||
+ | ib | ||
+ | = - | ||
+ | |||
+ | E | ||
+ | | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Bər ön = ..-.... | ||
+ | a - — Hr m ə 4 | ||
+ | a rn —— xur... "yə | ||
+ | "ə. = = —- ——- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | n (1 | ||
+ | ar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Talıp-Muqan mədəniyyəti: 1—tunc | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | qılınc (Uzuntəpə): 2—tunc qılınc tiyəsi: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Mi | ||
+ | m 3 | ||
+ | A” = -— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hə | ||
+ | S | ||
+ | . Kəsə ə nbr I | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ———.—.—. | ||
+ | ən aaa 4 yə s | ||
+ | ti də | ||
+ | sda | ||
+ | YR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .. = c | ||
+ | Hu, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə - | ||
+ | XA AL" | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ki | ||
+ | ƏKƏ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “ə — — x | ||
+ | |||
+ | |||
+ | də. L - = R a | ||
+ | eli x – | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (Veri), Z3—aypara pəkilli relyef bəzəyi olan tunc xəncər (Veri), 4—qəvsvarı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bapqllıqlı tunc xəncər (Coni), 5—tunc | ||
+ | (Uzuntəpəzu, 7—tunc ox ucu (Bepu), | ||
+ | dəstəkli dəmir qılınc (Uzuntəpə): | ||
+ | ucu (Uzuntəpəy: 12—qızıl ləv | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (Tulu): | ||
+ | |||
+ | |||
+ | stin və s.) və Aralıq dənizi r-nları | ||
+ | ilə genipq iqtisadi-mədəni əlaqələri- | ||
+ | ni əks etdirir. Darlıq yerlərdə əhali | ||
+ | maldarlıqla, dӱzənlikdə isə əkinci- | ||
+ | liklə məpqul idi. Metal istehsalı | ||
+ | və e”malının yuksək inkitafı nəzərə | ||
+ | carpır. Metal mə”mulatına gərə, təd- | ||
+ | qiqatcılar Talıp r-nunu Qafqazdakı | ||
+ | 5 muhum metallurgiya r-nlarından | ||
+ | biri hesab edirlər. Sənətkarlıq, xu- | ||
+ | susilə dulusculuq, toxuculuq və s, | ||
+ | xeyli inkitiaf etmiiydi. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədə Mahmudov F. R., Talıp mə | ||
+ | M uranın qədim mədəniyyətinə aid arxeo- | ||
+ | loji materiallar, Azərb.SSR EA Xə- | ||
+ | bərləri (tarix, fəlsəfə və hutuq seri- | ||
+ | yasıy, 1970, 22: Djafar-zade | ||
+ | İ. M., Əlementı arxeoloqiceskoV kulh- | ||
+ | turı drevne Muqani, İzv, AN Azerb. | ||
+ | SSR, 1946, v. 4, 9. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALIİYXANOVLAR — Talıtq xanlı- | ||
+ | qının irsi sahibkarları: inqilabdan | ||
+ | əvvəl Azərb.-da (Bakı qub.-nın Lən- | ||
+ | kəran qəzasında) iri mulkədar nə- | ||
+ | sillərindən biri. Təqr. 70 min desya- | ||
+ | tinlik latifundiyası, həmcinin ba- | ||
+ | lıq vətəgələri, mepələri var idi. T. | ||
+ | torpaqlarının bir hissəsini H. Z. | ||
+ | Taqıyevə, 1916 ildə isə rus sənayecisi | ||
+ | A. İ. Putilova satmımdılar. Q.-ın | ||
+ | torpaqlarında dəfələrlə kəndli cı- | ||
+ | xıları bali vermindir. Azərb. İn- | ||
+ | qilab Komitəsinin 1920 il 5 mayta- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | A—dəmir qılınc | ||
+ | |||
+ | 10—dəmir nizə ucu (Tulu): | ||
+ | |||
+ | həcikdən asma (Veri): | ||
+ | |||
+ | 14—sərnic tipli gil qab (Coni), 15—gil bardaq (Uzuntəpə): | ||
+ | rəngli gil xeyrə (Veri). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | balta (Əsxənəkəran), 6—tunn ox ucu | ||
+ | tiyəsi (Coni), 9—tunc | ||
+ | 11—tunc nizə | ||
+ | 13— bockavarı gil muncuq | ||
+ | 16—qara | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rixli dekretinə əsasən bu torpaqlar | ||
+ | və Mər musadirə edilmitdir. | ||
+ | TALYON (Tarhop) Mariya (23.4. | ||
+ | 1804, Stokholm—22.4. 1884, Marsel)— | ||
+ | italyan balet ar- : | ||
+ | tisti. Romantizm — əə | ||
+ | dəvru balet teatrı- | ||
+ | nın gərkəmli nu- | ||
+ | mayəndələrindən : | ||
+ | biri. 1822 ildən | ||
+ | Vyanada, 1827—35 = | ||
+ | illərdə Parisdə | ||
+ | cıxın etmiiidir. | ||
+ | Silfida (F“Silfn- | ||
+ | daə, J. PTneytshof- | ||
+ | fer) partiyası ona | ||
+ | YMYMAYH)a məhpər 457 | ||
+ | qazandırmıtidır. // “* | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | T. rəqsi yeni ifadə vasitələri ilə | ||
+ | zənginləivdirmindir. Onun yaradı- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cılıqı balet sənətidin inkipafına | ||
+ | muhum tə”sir gestərmitdir. J. Perro | ||
+ | T.-nin ifası ucun S. Puninin musi- | ||
+ | qisi əsasında 4Pa-de-katrə (1845) və | ||
+ | cParisin munsifliyiə (1846) baletlə- | ||
+ | rini yaratmındır., | ||
+ | |||
+ | TAnK (ant. Talk, ər. | ||
+ | ral. Kimyəvi tərkibi Mg |5:4O.,1: | ||
+ | :(ON),. Mg Fe, Ni, Al nə ə ə | ||
+ | oluna bilir. Muxtəlif nəvləri var: | ||
+ | minnesotant, villemseit, steatit. Mo | ||
+ | NOKLİNİK sinqoniyada kristallapır. | ||
+ | Vərəqvarı və ya narın dənəli sıx aq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Yi) — mine- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALLİN DƏNİZ PORTU | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 137 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | reqatlar, nadir hallarda levhəvarı | ||
+ | kristallar əmələ gətirir. Rəngi mux- | ||
+ | təlif calarlı ar və yapıl olur. ə | ||
+ | dəf parıltılıdır. Sərtliyi 1, sıx- | ||
+ | lıqı 2776—2824 kqym?, Sənaye yataq- | ||
+ | ları SSRİ (Orta Uralda, PTərqi Sa- | ||
+ | yanda və s.), Kanada, ABİY, Fransa | ||
+ | və s. elkələrdə mə”lumdur. Azərb, | ||
+ | SSR-də, əsasən, serpentinlərin yayıl- | ||
+ | DIRI sahələrdə rast gəlir. Rezin, ka- | ||
+ | qız, lak-boya və s. sənaye sahələrində, | ||
+ | tibdə, texnikada, əsasən, keramikada | ||
+ | istifadə olunur. | ||
+ | |||
+ | TALKA (TayKay)—Cilidə pqəhər. Tal- | ||
+ | ka əyalətinin inz. m. D.y. qovtpaqı. | ||
+ | Aeroport. Əh. 129 min (1978). Kibrit | ||
+ | f-ki, ayaqqabı, kaqız, qənnadı, spirt- | ||
+ | araq, unucYutmə, metallurgiya muəssi- | ||
+ | sələri = 1692 ildə salınmındır. | ||
+ | TALKAUANO (Taysahiapo) — Cilidə, | ||
+ | Konsepsion əyalətində ipəhər. Sakit | ||
+ | okean sahilində port. Aeroport. ƏH. | ||
+ | 204 min (1978). Mapınqayırma, neft- | ||
+ | kimya və yeyinti sənayesi muəssisələ- | ||
+ | ri var. Balıqcılıq mərkəzidir. Ya- | ||
+ | xınlıqında (Uacipato) iri qara me- | ||
+ | tallurgiya kombinatı yerləplir. | ||
+ | TALGE— Xəzər dənizindəki adalar- | ||
+ | dan birinin qədim adı. Roma muəl- | ||
+ | lifi Pomponi Melanın (1 əsr) cYe- | ||
+ | rin təsviriə əsərində adı cəkilir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Onun yazdıqına gerə T. adası cox | | ||
+ | məhsuldar olmusidur. Tədqiqatcılar | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | T.-ni Cələkən a., Manqınlaq yaxın- | ||
+ | lıqındakı adalardan biri, Piral- | ||
+ | lahı (Artyom), hətta Abtleronla ey- | ||
+ | nilətdirirlər. T.-nin Qafqaz Alba- | ||
+ | niyasının mӱqəddəs əyalətlərindən | ||
+ | biri olması ehtimal edilir. Hələ- | ||
+ | lik dəqiq lokalizə olunmamıidır. | ||
+ | Əd. AmpolıskinN 8. H., K coo6- | ||
+ | meni anticnoqo avtora ob ostrove TAL- | ||
+ | qe, DAN Azerb.SSR, 1958, Me 2: Aliev | ||
+ | K., Kavkazskan Albanil, B., 1974. | ||
+ | TALLİN (kecmil R evel)—Est, | ||
+ | SSR-in paytaxtı. Muhum sənaye, elm | ||
+ | və mədəniyyət mərkəzi, Nəql. qoviyarı. | ||
+ | Dəniz portu. Aeroport. Fin kərfə- | ||
+ | zinin c. sahilindədir. Dəniz iqli- | ||
+ | minə malikdir. “Orta temp-r fevral- | ||
+ | da —6?S, iyulda 16,62S. İllik Yarın- | ||
+ | tı 599 mm. Sah. 145,8 km?, Əh. 458 min | ||
+ | (1984). 4 inzibati r-na bəlunur. | ||
+ | T.-in adı yazılı mənbələrdə ilk | ||
+ | dəfə 1154 ildə cəkilir. Rus salnamə- | ||
+ | lərində Kolıvan (eston xalq eposunun | ||
+ | qəhrəmanı Kalevin məhəpy), Skandi- | ||
+ | naviya xronikalarında Lindanise ad- | ||
+ | lanırdı. 1219 ildə danimarkalılar | ||
+ | mpəhəri tutmuli və o vaxtdan Reval | ||
+ | (Revel) adlanmınzdır) lakin estonlar | ||
+ | iəhərə T. (Taapq |)ppa— Danimarka | ||
+ | pəhəri) deyirdilər. 13—16 əsrlərdə | ||
+ | Danimarkanın, Livopiya və Qevton | ||
+ | ordenlərinin, 1561 ildən İsvecin ha- | ||
+ | kimiyyəti altında idi. 1710 ildə Ru- | ||
+ | siyaya birlətdirilmindir. 1870 ildə | ||
+ | Tallin—Peterburq d.). acıldı, T. iri | ||
+ | sənaye mərkəzinə cevrildi. 20 əsrin | ||
+ | əvvəlində marksist dərnəkləri, - 1904 | ||
+ | ildə RSDFP komitəsi Yarandı. | ||
+ | proletariatı Rusiyada 1905—07 illər | ||
+ | inqilabında fəal iitirak etmitadir. | ||
+ | 1917 il oktyabrın 26-da (noyabrın. | ||
+ | də) T.-də Sovet hakimiyyəti quruldu. | ||
+ | Lakin 1918 il fevralın 25-də alman | ||
+ | qopunları ipəhəri ipqal etdi. 1918— | ||
+ | 40 illərdə T. burxua Estoniyasının | ||
+ | paytaxtı idi. 1940 ilin avqustundan | ||
+ | Est.SSR-in paytaxtıdır. Beyuk Vətən | ||
+ | mӱharibəsi zamanı alman faizistləri | ||
+ | .i iptal etmip, 1944 il sentyabrın | ||
+ | 2-də sovet qopunları ipəhəri duiq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —.—.. r “ ə N N mə. -- | ||
+ | I . u ilən | R. mu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 2. R. mar ır rvı.. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Tallin. 1. İnzibati mərkəz. 2. Oleviste qotik kilsəsi (15—16 əsrlər), | qala | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | burcləri və kəhnə binalar. Z. Qala divarları. 4. Aerovaezal binası. 1980. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | məndən təmizləmipdir. T. Lenin or- | ||
+ | deni (1970), 1 dərəcəli Vətən muha- | ||
+ | ribəsi ordeni (1984) ilə təltif olun- | ||
+ | mulpdur. | ||
+ | |||
+ | T. mapınqayırma (maptınqayırma, | ||
+ | ekskavator və gəmi tə”miri z-dları), | ||
+ | kimya (kimya kombinatı, kimya-əcza- | ||
+ | cılıq z-du), meə, arac e”malı və sel- | ||
+ | luloz-karız (faner-mebel, selluloz- | ||
+ | kaqız kombinatları, eksperimental | ||
+ | mebel f-ki), yungul (pambıq parca | ||
+ | kombinatı, trikotaj və tikip istehsa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lat birlikləri), tikinti materialla: . | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rı, yeyinti (qənnadı f-ki, balıq, sud | ||
+ | məhsulları, ət-konserv və un kombinat- | ||
+ | ları) və s. sənaye sahələri var. SSRİ-. | ||
+ | də ən iri dəniz ticarəti portların- | ||
+ | dan biridir. Turizm mərkəzidir. | ||
+ | 1Pəhərin plan quruluqipunda əsas | ||
+ | yer tutan Kehnə iəhər 2 mustəqil His- | ||
+ | sədən ibarətdir: Yuxarı ipəhər və As:pa- | ||
+ | qı iəhər. Yuxarı iəhərdə qəsr (13— | ||
+ | 16 əsrlər), gecmiiy qubernator sarayı | ||
+ | (indiki Est.SSR Nazirlər Sovetinin | ||
+ | binası, 1767—73), Est.SSR Ali So- | ||
+ | vetinin binası (1920—22), Dom kil- | ||
+ | səsi (13—18 əsrlər), gkecmit rus qu- | ||
+ | berniya məhkəmə binaları ansamblı | ||
+ | (1784—92) yerləplir. Azparı iməhəpnə | ||
+ | Raekoya (ratutpalı) meydanı ansamb- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lı (15—17 əsrlər), Niquliste (13—18 | ||
+ | "pal Puxavaymu ( Muqəddəs ruh: | ||
+ | 14—17 əsrlər), Oleviste (15—16 əsr- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lər) qotik kilsələri, qotika uslubun- | ||
+ | da Beyuk gildiya ə və Qara bai- | ||
+ | lar birliyi (15—16 əsrlər) binaları, | ||
+ | 15—16 əsrlərə aid yatpayılnd evləri | ||
+ | qalmıqidır. 19 əsrin 2-ci yarısın- | ||
+ | dan T.-in iəhərkənarı r-nları meyda- | ||
+ | na gəlmiitdir (1—2 mərtəbəli evlər, | ||
+ | eklektik ruhda və cmodernə uslubunda | ||
+ | binalar). 30-cu illərdə T. me”marlı- | ||
+ | qında funksionalizm əlamətləri ya- | ||
+ | ranmıtidı (Rəssam evi, 1934). Beyuk | ||
+ | Vətən muharibəsi illərində (1941—45) | ||
+ | T. binalarının coxu daqrıdılmıntdı. | ||
+ | Muharibədən sonra iyəhər bərpa edil- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | di, yeni -Yapayıtt r-nları salındı: | ||
+ | cViruz (1972) və “Olimpiya (1980) | ||
+ | mehmanxanaları tikildi. 1966 ildə | ||
+ | Kehnə ipəhər dəvlət muhafizə zonası | ||
+ | e”lan edilmiidir. T.-də V. İ. Lenin | ||
+ | (1950), Mm. İ. Kalinin (1950), Y. A. | ||
+ | Nikonov (1960) və 6.-na abidə qoyul- | ||
+ | mui, 41924-cu il dekabrın 1-də eston | ||
+ | proletarlatının silahlı usyanı :p9- | ||
+ | rəfinə abidəə (1975), “Sovet hakimiy- | ||
+ | Yəti uqrunda mubarizlərəə xatirə an- | ||
+ | samblı (1-ci nəvbəsi, 1975) yaradıl- | ||
+ | mıpidır. Me”marlıq irsinin qorunu | ||
+ | saxlanmasındakı nailiyyətlərə gərə | ||
+ | T.-ə Avropanın qızıl medalı veril- | ||
+ | mipdir (1980). | ||
+ | |||
+ | T.-də 4 ali məktəb, Est.SSR EA, | ||
+ | Devlət kitabxanası, 13 muzey, 5 teatr, | ||
+ | filarmoniya, kinostudiya və s. fəa- | ||
+ | LİYYƏT gestərir. Fİxtulextə (4Axlpam | ||
+ | qəzetiə, 1944, eston dilində) Bə €Be- | ||
+ | cerni Tallinə (1972) ipəhər qəzetlə- | ||
+ | ri cıxır. | ||
+ | |||
+ | T.-də 5230 carpayılıq 23 xəstəxana: | ||
+ | mӱəssisəsi (1940 ildə 2,2 min carpayı- | ||
+ | lıq 13 xəstəxana muəssisəsi), 2515 hə- | ||
+ | kim (1940 ildə 282, 5587 orta tibb | ||
+ | ipicisi (1940 ildə 0,6 min) var (1978). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd.: Tallin. Əniiklopediceskin spra- | ||
+ | vocnik, Tallin, 1980: Tallin. Spravoc- | ||
+ | nik, 2 izd., Tallin, 1982, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALLİN DƏNİZ PORTU—Tallin | ||
+ | kərfəzinin cənub sahilində ticarət | ||
+ | portu. Estoniya dəniz gəmiciliyi ida- | ||
+ | rəsinin baza portudur. 1219 ildə ya- | ||
+ | radılmındır. Beyuk Vətən muhari- | ||
+ | bəsi illərində butun Hidrotexniki | ||
+ | qurquları və binaları daqıdılmıpit- | ||
+ | ı, mӱharibədən sonra bərpa olun- | ||
+ | mupi, Yeni kərpulər, anbarlar tikil- | ||
+ | mi, qaldırıcı-nəql. texnikası iplə | ||
+ | salınmımdır. Portda gəmilərə KƏ- | ||
+ | mur, pambıq, kaqız, sement, qənd, kim- | ||
+ | yəvi məhsullar və s. yӱklənir və on- | ||
+ | lardan ippaldılır. Q.d.p.-na hər il | ||
+ | İKİ minədək sovet və xarici gəmi gə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 138 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALLİUM | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | lir. Port dəniz xətləri vasitəsilə | ||
+ | PPimali Avropa, Afrika və Aralıq | ||
+ | dənizi portları ilə əlaqə saxlayır. | ||
+ | Helsinki portu ilə mӱntəzəm sərni- | ||
+ | ipin XƏTTH, CƏDHHUMHH vaqzalı var. | ||
+ | 4Pərəf nipanıq ordeni ilə təltif | ||
+ | |||
+ | |||
+ | AY, | ||
+ | |||
+ | TALLİUM (nar. Thallium), Tl—knm- | ||
+ | yəvi element. Elementlərin dəvri | ||
+ | sisteminin 1P qrupundadır, at. n. | ||
+ | 81, at. k. 204,37-dir: təzə kəsiyi par- | ||
+ | laq boz rəngdə gərunən, kumupqu-ar, | ||
+ | yumiaq metaldır: 303,62S-də əriyir, | ||
+ | 1457*S-də qaynayır, sıxlıqı 11,85 | ||
+ | q|sm”-dir. Nadir tapılan səpələn- | ||
+ | mip elementlərdəndir. Yer qabırqın. | ||
+ | Da orta miqdarı 4,5-10—5 06 -AMp. Tə- | ||
+ | bii element iki sabit izotopdan— | ||
+ | *ə3Q| (29,596 ) və 299T| (70,594 ) ibarət- | ||
+ | dir. Erikilaktin izotopu var (29”Q1|— | ||
+ | 0411), un"i yolla alınmıpi 11 izoto- | ||
+ | pundan ən MYİYMY 204T|-dur. T.-u in- | ||
+ | gilis alimi U. Kruks kəpf etmiii- | ||
+ | dir (1861). T. oksigen və halogenlər- | ||
+ | lə otaq temp-runda, kukurd və fos- | ||
+ | forla isə qızdırıldıqda reaksiyaya | ||
+ | girir. Nitrat turiqusunda yaxıı, | ||
+ | sulfat turiusunda pis, xlorid tur- | ||
+ | ptusunda cətin həll olur, bar, | ||
+ | oksalat və asetat turpqularında həll | ||
+ | olmur. Qələvi məhlulları və hidro- | ||
+ | genlə rajid ya girmir. Oksigenlə | ||
+ | əsas birləmmələri tallium 1-oksid | ||
+ | Tİ,O və tallium Z-oksiddir T1,O- | ||
+ | -T1,O və birvalentli T.-un nitrat, sul- | ||
+ | fat və karbonat duzları suda yaxıı, | ||
+ | xromat, bixromat və halogenid duzla- | ||
+ | rı (tallium 1-fluorid mustəsna ol- | ||
+ | maqla), eləcə də T1, Oz pis həll olur. | ||
+ | Sənayedə texniki T. əlvan metalların | ||
+ | və dəmirin sulfidli filizləri əri- | ||
+ | diləndə yapapı məhsul kimi alınır. | ||
+ | Texnikada əsasən birlətimə ipəklində | ||
+ | iplədilir. T1.Oz bə”zi optik pqupə | ||
+ | nəvlərinin tərkibinə daxildir. Bitki | ||
+ | və heyvanların toxumalarında T. (hey- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | vanlarda orta hesabla 4. 107994 ) olur. | ||
+ | İnsan, qida və sud ilə gӱndə təqr. | ||
+ | 1,6 əxz, hava ilə (O,5 mk? T. alır. | ||
+ | Sənayedə T. və onun birləpmələri | ||
+ | ilə duzgun davranmadıqda zəhərlənmə | ||
+ | bapq verə bilir. | ||
+ | |||
+ | Əd.: Qarayev Z., Qeyri-ӱzvi kimya, | ||
+ | B., 1983, Zelikman . N., Meer- | ||
+ | son Q. A., Metallurqin redkix metal- | ||
+ | lov, M., 1973: Saviipgin EB. Mm. | ||
+ | Burxanov T. S., Redkie metallı i | ||
+ | splavı, M., 1980. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TALLӦM (yun. (ha|105—cavan budaq, | ||
+ | cucərti, zoq)—tallomlu bitkilərə (bax | ||
+ | İbtidai bitkilər) xas olan, gevdə | ||
+ | və yarpaqları olmayan ibtidai bitki- | ||
+ | lər (yosunlar, gəbələklər, MiİKkKSomi- | ||
+ | setlər, pibyələr). | ||
+ | |||
+ | TALLOMLU BHTKMnRƏP—d6ax Hö- | ||
+ | tidai bitkilər. | ||
+ | |||
+ | TAnMA (Talma) Fransua Jozef (15. | ||
+ | 1.1763, Paris—19.10.1826, Paris)— | ||
+ | fransız aktyoru. Səhnə fəaliyyəti- | ||
+ | nə 1787 ildən 4 Komedi Fransezə te- | ||
+ | atrında baplamhıiidır. Bəeyuk Fran- | ||
+ | sa inqilabının ilk gӱnlərindən teatr | ||
+ | vasitəsilə inqilabi ideyaları təbliq | ||
+ | etməyə sə"y gestərmit, “Respublika | ||
+ | teatrıhnın rəhbəri olmutdur: 1799 | ||
+ | ildən yenidən *“Komedi Fransezədə cı- | ||
+ | xıni etmitdir. T. yaradıcılıqında | ||
+ | TPekspir faciələrinin qəhrəmanları | ||
+ | (Otello, Makbet, Hamlet) əsas Yer tut- | ||
+ | mutdur. Faciə aktyoru olan T. klas- | ||
+ | sisizmə xas mӱcərrəd umumilətdirmə- | ||
+ | lərdən uzaqlapyaraq obrazların tarixi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | verən qayıtma, Q.d.q. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | F. J. Talq- | ||
+ | |||
+ | ma Hamlet | ||
+ | |||
+ | (a Hamletəı, B. | ||
+ | |||
+ | PPekspir) ro- | ||
+ | ny nna, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | və etnoqrafik konkretliyinə calıpl- | ||
+ | mı, səhnə kostyumu və qrim sahəsin- | ||
+ | də islahatlar aparmıtdır. | ||
+ | TALMӰD (qədim yəhudi dilində hər- | ||
+ | fi mə”nası—eyrənmə)—iudaizmin ep- | ||
+ | kamcı, dini-etik və huquqi muddəala- | ||
+ | rının kulliyyatı. E.ə. 4—eramızın 5 | ||
+ | əsrində yaranmıldır. T.-da insanın | ||
+ | allahdan asılılırı, sosial qanun- | ||
+ | qaydanın dəyitməzliyi, səbirlilik, | ||
+ | batqa dindən olanlara nifrət təlqin | ||
+ | edilir. İstismarcılar tarix boyu T.- | ||
+ | dan yəhudi zəhmətketlərinin sinfi | ||
+ | iquurunu kutləpdirmək və onların | ||
+ | sosial fəallıqını boqmaq məqsədilə | ||
+ | istifadə etmiiilər. | ||
+ | TALNOYE—USSR Cerkassı vil.-ndə | ||
+ | iəhər. Qalnoye r-nunun mərkəzi. D.Y. | ||
+ | st. Sud-konserv, cərək məhsulları | ||
+ | kombinatları, metal məmulatı, ti- | ||
+ | kinti materialları, cınqıl, iyəkər | ||
+ | və s. z-dlar, yeyinti sənayesi muəssisə- | ||
+ | ləriqs iniaat texnikumu var. | ||
+ | TALSA (Tulsa)— ABLI-na məhəp, Ok- | ||
+ | Arkanzas cayı sa- | ||
+ | hilindədir. Avtomobil yolları qov- | ||
+ | parı, ƏH. 356 min (1980). Neft-qaz | ||
+ | istehsalı r-nunun mçhum sənaye və | ||
+ | maliyyə mərkəzlərindəndir. Neft | ||
+ | və qaz e/ymal olunur. Radiselektron, | ||
+ | mapınqayırma, aviasiya sənayesi, kim- | ||
+ | ya, toxuculuq muçəssisələri, un-t var. | ||
+ | Neft və qaz kəmərləri qovpaqıdır. | ||
+ | TAM ARTIM—coxdəyitənli funk- | ||
+ | siyanın arqumentlərin Aa. luq Ax | ||
+ | |||
+ | |||
+ | artımlarına (sıfırdan fərqli) uyqun | ||
+ | artımı. | ||
+ | TAM DAXİLİ QAYITMA—əipıq | ||
+ | optik sıx mӱhitdən optik seyrək mu- | ||
+ | Hitə kecdikdə dulimə bucarının mu- | ||
+ | əyyən qiymətində sərhəd səthindən ba | ||
+ | Sarı verdiyi duӱ1i- | ||
+ | mə bucarının ən kicik qiyməti T.d. | ||
+ | q.-nın limit bucaqı adlanır və sın- | ||
+ | ma qanunundan (51P ilsin r — n,/nı), TƏ - | ||
+ | yin olunur. t=902 olduqda 1=2, və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sin 2, =tə/na olur. T.d.q. iqərtinə gərə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | popu, olmalıdır (n,—birinci, p2— | ||
+ | ikinci mӱhitin sındırma əmsalları, | ||
+ | i nə q isə muvafiq olaraq, AYHMƏ və | ||
+ | sınma bucaqlarıdır). T.d.q. zamanı | ||
+ | dutqən itpıq İKİNCİ (optik seyrək) mu- | ||
+ | Hitə gecmədən tamamilə birinci (op- | ||
+ | tik sıx) muhitə qayıdır. Qayıtma iki | ||
+ | muhit sərhədində ideal mustəvi səth- | ||
+ | bali vermədiyindən ipqıq dalra uz. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lahoma pitatında, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dən | | ||
+ | tərtibində məsafə qədər ikidci mu- | ||
+ | Hitə daxil olaraq Yenidən birinci | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qayıdır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | muhitə | ||
+ | DƏYƏRLİ Sİ KKƏ—bax Pul, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAM | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Sikgkə. R | ||
+ | TAM DİFER ENSİAL—coxdəyitənli | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Q(x, i, 2, funksiyasının | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = Əbd dua 2Qdəa | ||
+ | df — 2– Ax -- 5 - du 4 Z:Aq---ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | iəkildə ifadəsi (bu ifadə /-in | ||
+ | Af (x k Az, x. Aziz £ Az,...)— | ||
+ | — f (x, v, z, ...) akı | ||
+ | tam artımından | ||
+ | y (Ax )71 (Lu) (Aq)2-E.n | ||
+ | ifadəsinə nəzərən sonsuz m.” rə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əHHp), 6 1A—— Xi xq | ||
+ | dər fərqlənir), burad x ör": | ||
+ | |||
+ | |||
+ | funksiyanın xususi tərəmələri, 4/— | ||
+ | tam diferensialı, Ax, Di, D2... isə | ||
+ | X, i, 2,,. sərbəst dəyitənlərinin ar- | ||
+ | tımlarıdır. T.d. həm də / funksiya | ||
+ | sının tam artımının xətti Hissəsi- | ||
+ | dir (bax Diferensial Hesabı). | ||
+ | TAM ƏYRİLİK, Qauss əyri- | ||
+ | liyi—səthin əz nəqtəsinin muəy- | ||
+ | yən ətrafında əyilmə əlculərindən | ||
+ | biri. Bai əyriliklərin hasilinə bə- | ||
+ | rabərdir (bax Əyrilik). Mӱustəvi | ||
+ | cun T.ə. sıfırdır (sfera ucun sa- | ||
+ | bitdir və radiusun tərs qiymətinə bə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | abərdir). . | ||
+ | TAM MA A DƏ YƏRİ—bax Məhsu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lun maya dəyəri, | ||
+ | TAM RASİONAL FӰNKSİYA—bax | ||
+ | MƏ— və x1, ... x, dəyi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Rasional finksiya. | ||
+ | TAM TƏR | ||
+ | |||
+ | pənlərindən asılı //=E (1, xı...) xn) | ||
+ | funksiyasının (-yə gərə terəməsi, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qazar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dusturu ilə hesablanır. | ||
+ | |||
+ | TAM FƏZA—Kopinin yıqılca əla - | ||
+ | məti (bax Limit) ədənilən metrix | ||
+ | fəza, Kafi qədər beyuk / və t ucun x, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | BƏ x,, neqtələri arasındakı məsafə | ||
+ | olduqca kicikdirsə, Xi...) Xa" NƏQTƏ- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lər ardıcıllıqı fəzada, duz xəti | ||
+ | və mustəvi ӱzərində fundamental ar- | ||
+ | dıcıllıq adlanır. Nəqtədər ardı- | ||
+ | cıllıqRının limitinin varlırı- | ||
+ | ucun onun fundamental ardıcıllıq | ||
+ | olması zəruri və kafidir (Kopi əla- | ||
+ | məti). Evklid fəzası, xətti fəza | ||
+ | Qa, Iy parcasında gəsilməz funksi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yalar fəzası və Hilbert fəzası T. f.- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dır. | ||
+ | TAM FӰNKSİYA—butun kompleks | ||
+ | mӱstəvidə analatik funksiya. Məs., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | n . | ||
+ | də bazı az söxhəmnnc, sin z, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cos z Bə e”, Concya yaarnaınmıım peqtə | ||
+ | məxsusi nəqtədir. / (x) funksiyası- | ||
+ | nın T.f. olması ucun zəruri və | ||
+ | kafi itqərt ən azı bir nəqtə (2,) ucun | ||
+ | |||
+ | lim | ||
+ | |||
+ | N so | ||
+ | alar. | ||
+ | TAMAY Mendes (Tapauo Mepde2) | ||
+ | Arnaldo (d. 29.1.1942, Quantanamo it.) | ||
+ | — Kuba Respublikasının təyyarəci- | ||
+ | kosmonavtı. Podpolkovnik. Kuba Res- | ||
+ | publikasının qəhrəmanı (1980). Sovet | ||
+ | İttifaqı Qənrəmanı (1980). 1967 il- | ||
+ | dən Kuba uzvudur. 1978 ildən | ||
+ | Y. A. Qaqarin ad. kosmonavtlar hazır- | ||
+ | layan mərkəzdə c-İnterkosmos- Pro- | ||
+ | qramı uzrə ucuiza hazırlaiqmın, pi- | ||
+ | lotlu c“Soluzə gəmisinin və “Sallut” | ||
+ | orbital st.-nın proqramına uyqun Tə - | ||
+ | lim kursu kecmitdir. 1980 il sen- | ||
+ | tyabrın 18-də *Soyuz-Z38ə kosmik gəmisi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yuu —kjkigj-jm"- | ||
+ | (| ə (21/1p1=0 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ilə Y. V. Romanen- | | ||
+ | ko ilə birlikdə) | ||
+ | tədqiqatcı kosmo- | ||
+ | navt kimi ucu:tda | ||
+ | olmu . Beynəl- | ||
+ | xalq hey ət c“Salyut- | ||
+ | bə — c“Soyuz-376 — | ||
+ | — c“Soyuz-Z8z orbi- | ||
+ | tal kompleksində | ||
+ | (hey”əti L. İ. Lo- | ||
+ | pov və V. V. Rlumin) | ||
+ | birgə tədqiqat və | ||
+ | eksperimentlər pro- | ||
+ | qramını yerinə ye- " | ||
+ | tirdikdən Sonra senty | ||
+ | ə | ||
+ | TAMALE (Tapaye)—Qanada uməhəp. | ||
+ | |Pimal vil.-nin inz.m. Əh, 120 min | ||
+ | (1970). Avtomobil yolu T.-ni Atlantik | ||
+ | okeanı sahilləri ilə əlaqələndirir. | ||
+ | K.t. r-nunun ticarət mərkəzidir. Toxu- | ||
+ | culuq, Yeyinti, mapınqayırma sənayesi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | var. | ||
+ | TAMAMLA MA EMALI, mapın- | ||
+ | qayırm a D a—maqpın detallarının | ||
+ | mexaniki emalının sonuncu HHHUI | ||
+ | əməliyyatları. T.e. nəticəsində detal- | ||
+ | ların forma və əlculərində yuksək | ||
+ | dəqiqlik əldə edilir, səthinin keyfiy- | ||
+ | yəti yaxpılatdırılır. Nazik yonma, | ||
+ | icyonma, frezləmə, pevinqləmə, təmiz | ||
+ | pardaqlama, yetirmə, surtmə, cilalama, | ||
+ | honinqləmə və superfinitləmə T.e.-na | ||
+ | aid edilir. Yonqar cıxarmadan səthin | ||
+ | emalı əməliyyatları (cəkmə, vərdənə- | ||
+ | ləmə, kalibrləmə, qırma axını ilə | ||
+ | e”mal və s.) da T.e.-na daxildir. . | ||
+ | TAMAMLIQ—–cumlənin ikinci dərə- | ||
+ | cəli ӱzvlərindən biri: ip və hərəkə- | ||
+ | tin obyektini bildirir, xəbəri, eləcə | ||
+ | də batqa cumlə ӱzvlərini izah edir. | ||
+ | Mə”naca iki nəvu (vasitəli T., vasi- | ||
+ | təsiz T.) var. Vasitəli T., əsasən, fe”- | ||
+ | li xəbərə aid olub, yənluk, yerlik və | ||
+ | lmıxıtlıq hallarında iiylənən səzlər- | ||
+ | lə (əsasən, isimlərlə) ifadə edilir. | ||
+ | Vasitəsiz T. isə tə”sirli yə ifa- | ||
+ | də edilən xəbərə aid olub, uzərində | ||
+ | ip və hərəkətin icra olunduqu obyek- | ||
+ | ti bildirir. | ||
+ | |||
+ | Əd.: Muasir Azərbaycan dili, 3 cild- | ||
+ | də, c.- 4, B., 81. | ||
+ | TAMAN YARIMADASI, Taman | ||
+ | (adıge dilində temen—bataqlıq səzun- | ||
+ | dən)—Ən Qafqazın q.-ində, RSFOR- | ||
+ | in Krasnodar əlkəsində y-a. Beyuk Qaf- | ||
+ | qazın q.“1i1m.-q. davamında yerləpiir. | ||
+ | Qara və Azov dənizləri, Kerc boqazı | ||
+ | ilə əhatələnir. Sah. 2000 km?, Sahil- | ||
+ | ləri alcaqdır. Kerfəzlərlə gəsil- | ||
+ | mipdir. Səthi duzənlikdir. Palcıq | ||
+ | vulkanları, acı-tpor gəllər var. Ta- | ||
+ | xıl, uzum, meyvə becərilir. | ||
+ | |||
+ | T.y.-nda nadir abidə—e.ə. 3—2 | ||
+ | əsrlərə aid qədim ibadətgah aiykar | ||
+ | olunmutidur (1977), | | ||
+ | TAMAN ORDUSUNUN YURMUİYU | ||
+ | (1918)—Taman y-a-ndakı sovet qopun- | ||
+ | larının Sovet Ordusunun əsas quvvə- | ||
+ | ləri ilə birlətmək ucun Pyimali | ||
+ | Qafqazın dutmən tərəfindən tutul- | ||
+ | mupi r-nlarından qəhrəmancasına ke- | ||
+ | cib getməsi. Sovet qopunlarının əsas | ||
+ | quvvələrinin Armavirə cəgilməsi nə- | ||
+ | ticəsində Verxneabakanskaya və Ton- | ||
+ | nelnaya r-nunda mӱhasirə vəziyyətinə | ||
+ | dulimuti Taman ordusu (komandanı İ. | ||
+ | İ. Matveyev, en dəstənin rəisi Y. İ. | ||
+ | Kovtyux) cox cətin iəraitdə Gurcu- | ||
+ | stan menievik həkumətinin qopunla- | ||
+ | rını və aqqvardiyacıları darmadarın | ||
+ | edərək 500 km-lik yolu qət etdi, Mu- | ||
+ | hasirədən cıxdı və Armavir r-nunda | ||
+ | |||
+ | |||
+ | abrın 26-da Yerə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 4 Z.1878, Yekaterinodar, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TAMBOV VİLAYƏTİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1Pimali Qafqazdakı sovet qopunları- | ||
+ | nın əsas qrupu ilə birləidi. T.o.Y. | ||
+ | . Serafimovicin “Dəmir axın | ||
+ | romanında (1924) təsvir olunmuzdur. | ||
+ | Ədə Qorlon V. P., Qeronceskin | ||
+ | poxod, 2 izd., M., 1967. | ||
+ | TAMANYAN Aleksandr İvanovic (16. | ||
+ | indiki Kras- | ||
+ | nodar— 20.2.1936, Yerevan)—erməni so- | ||
+ | vet me”marı. Ermənistan xalq me”ma- | ||
+ | rı (1924). SSRİ Devlət mukafatı | ||
+ | laureatı (1942). Peterburq Rəssamlıq | ||
+ | demiyasını bitirmitdir (1904). | ||
+ | Yerevanın yenidən qurulmasının ilk | ||
+ | bap planını (1924) yaratmıtq, Lenin- | ||
+ | akan (1925), Ecmiədzin (1927—28) və | ||
+ | b. pəhərlərin planlapdırma layihə- | ||
+ | lərini vermiidir. T. orta əsr erməni | ||
+ | me”marlıqından yaradıcılıqla isti- | ||
+ | fadə etmindir (Erm.SSR Həkumət | ||
+ | evi, 1926—41, A. A. Spendiarov ad. | ||
+ | Opera və Balet Teatrı, 1926—53). | ||
+ | Erm.SSR me”marlıqının formalaiq- | ||
+ | masında T.-ın muhum rolu olmutdur. | ||
+ | TAMARA, Tamar (12 əsrin 60-cı | ||
+ | illərinin ortaları—1207)—Gurcu- | ||
+ | stan caricası |1184—1207)|, Gurcu- | ||
+ | stan carı 111 Georginin qızı. 1185 | ||
+ | ildə Vladimir-Suzdal knyazı And- | ||
+ | rey Boqolyubskinin oqlu Yuriyə ərə | ||
+ | getmilp, iki il sonra botpanmıpdı. | ||
+ | 1189 ildə Baqrationların osetin | ||
+ | qolundan olan David Soslaniyə ərə | ||
+ | getmitidi (sonuncu nikahdan Geor- | ||
+ | gi Lata adlı oqlu, Rusudan adlı | ||
+ | qızı olmuqidur). Q.-nın hakimiyyə- | ||
+ | ti dəvrundə Gurcustan carlıqının | ||
+ | hərbi-siyasi qudrəti yuksəlmiiy, əra- | ||
+ | zisi genippilənmitdi, Q. dəvlət ixi- | ||
+ | lərini ali devlət ppqurasının (cDar- | ||
+ | bazik) iptirakcıları ilə birlikdə | ||
+ | həll edirdi. İri feodalların mə- | ||
+ | nafeyini mudafiə edən T. gurcu daq- | ||
+ | lılarının usyanlarını amansızlıq- | ||
+ | na yatırmındı. 1192 ildə T. PTirvan- | ||
+ | ınah 1 Axsitan və atabəy Məhəmməd Ca- | ||
+ | han Pəhləvanın oqlu Əmiran Ӧmər ilə | ||
+ | DOSTLUQ apa yaratmıpdı. T.-nın | ||
+ | devrundə Azərb. və Gurcustan arasın- | ||
+ | da muttəfiqlik mӱnasibətləri olmuii- | ||
+ | dur. T. elm və incəsənətə hamilik | ||
+ | edir, yollar cəkdirir, karvansaralar, | ||
+ | qalalar, kikədt və s. tikdirirdi. | ||
+ | PT. Rustaveli “Pələng dərisi geymiin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | pəhləvanı poemasını T.-ya həsr et- | ||
+ | MHUHIHP. | ||
+ | Ədə Pərifli M. X., Azərbay- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | can 1X—XP əsrlərdə, Azərb.SSR EA TAa- | ||
+ | rix İnstitutunun əsərləri, c. 12, 1957: | ||
+ | İstorin Qruzii, 4 izd., Tbilisi, 1967: | ||
+ | Quseİnov R. A., Alinrov S, S., | ||
+ | İz istorii stoznıx otnopeniNn Azerbag- | ||
+ | djana i Qruzii n XP v., Ucenıe zapiski | ||
+ | MV i SSO Azerb.SSR (seril istorii i | ||
+ | filosofii), 1977, k 4. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAMARA XANIM (təxəllusu: əsl | ||
+ | adı və familiyası Tamara Artyomov- | ||
+ | na Petrosyan) | ||
+ | (d. 29.3.1906, Fər- | ||
+ | qanə vil., Qorcako- | ||
+ | BO TƏC. ) — 036ƏK so- | ||
+ | vet rəqqasəsi, mu- | ||
+ | FƏHHH, ezbək pro- | ||
+ | fessional rəqsinin | ||
+ | yaradıcı larından | ||
+ | biri. SSRİ xalq Gi | ||
+ | artisti (1956). AR | ||
+ | SRİ Devlət mu- | | ||
+ | kafatı laureatı | | ||
+ | (1941). 1941 ildən . as. | ||
+ | on İKP uzvu, s. | ||
+ | illiyYətcə ermənidir. Səhnə fə L. | ||
+ | yətinə 1919 ildən mn “1936 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 139 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ildən Əzbəkistan Devlət Filarmoni- | ||
+ | yasında solist, 1941 ildən həmcinin | ||
+ | bədii rəhbər, baletmeyster kimi fəa- | ||
+ | liyyət gəstərmitdir. Repertuarına ər- | ||
+ | əb, turk, əfqan, hind, gӱrcu, Azərb., | ||
+ | erməni vəs. xalqların rəqsləri daxil | ||
+ | onMyuuyp. T.x. mahnı-rəqs miniaturu | ||
+ | janrını yaratmıp, ifa etdiyi rəqs- | ||
+ | lərin əksəriyyətinin qurulutunu ver- | ||
+ | miidir. Xarici əlkələrdə qastrolda | ||
+ | olmutidur. Lenin ordeni, 6 baiqa or- | ||
+ | den və ə təltif edilmitdir. | ||
+ | TAMARAİYENİ—Gurc.SSR Cənubi | ||
+ | Osetiya MV-nin Sxinvali ip, yaxın- | ||
+ | lıqındakı T. kəndi ərazisində mustye | ||
+ | mədəniyyətinə aid duӱtərgə. Əksəriyyə- | ||
+ | ti andezitdən hazırlanmınpl 53 ədəd | ||
+ | dai mə”mulatı (nukleuslar, levallua | ||
+ | qəlpə əri və itiucluları, qapov tip- | ||
+ | li alətlər, kəsicilər, diili-gəzli | ||
+ | alətlər və s.) tapılmıddır. Alətlə- | ||
+ | in coxu levallua texnikası əsasında | ||
+ | |||
+ | |||
+ | azırlanmındır. | ||
+ | Ədə Lobin V. P., Mustherskie | ||
+ | kulıturı Kavkaza, L., 1977. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAMATAVE (Tapaqaue) — Madaqaskar | ||
+ | Demokratik Respublikasında ppəhər. | ||
+ | Tamatave əyalətinin inz.m. Əlkənin | ||
+ | iri dəniz portu. Əh. 60 min (1972). | ||
+ | Yeyinti və metal e”malı muəssisələri, | ||
+ | neft e”malı z-du var. K.t. məhsulla- | ||
+ | rı (duyu, qəhvə, banan) və qrafit | ||
+ | ixrac edilir. | ||
+ | |||
+ | TAMAİYA —muasir teatrda qurulutcu | ||
+ | rej.-un rəhbərliyi ilə teatr kollek- | ||
+ | tivinin (aktyor, dekorator-rəssam, bəs- | ||
+ | təkar və 6.) yaratdıqı səhnə əsəri. | ||
+ | Səhnə Mizeklarinın muəyyənlətdiril- | ||
+ | məsi və tərtibatı (butaforiya, rekvi- | ||
+ | zit) T.-nın baqilıca ipərtlərindən | ||
+ | olsa da, T.-nın tempi və ritmi yal- | ||
+ | nız aktyorların beyuk ilhamla oyna- | ||
+ | masından asılıdır (bax Aktyor sənə- | ||
+ | ti). T.-nın hazırlanması əsərin (pyes, | ||
+ | opera, balet) secilməsindən baplanır, | ||
+ | məpqlərdə davam edir, axırıncı mər- | ||
+ | hələ—son mətiq tamatpacılar qariı- | ||
+ | sında kecirilir və T, ittirakcıla- | ||
+ | rının əz məqsədlərinə nə dərəcədə | ||
+ | nail olduqlarını aydınlaqdırmara | ||
+ | imkan yaradır (bax həmcinin Teatr, | ||
+ | Rejissor sənəti, Teatr-dekorasiya | ||
+ | sənəti). | ||
+ | |||
+ | TAMBӦV–RSFSR-də ipəhər. Tambov | ||
+ | vil.-nin mərkəzi. Sena cayı (Volqa | ||
+ | hevzəsi) sahilində gəmi dayanacarı. | ||
+ | İLİ. və avtomobil yolları qoviparı. | ||
+ | Əh, 290 min (1984). İri sənaye mər- | ||
+ | kəzi. Sənayenin qabaqcıl sahəsi ma- | ||
+ | ipınqayırma və metal emalıdır (kim- | ||
+ | ya sənayesi avadanlıqı, cihazlar və s, | ||
+ | istehsal olunur). Kimya, tikip, ayaq- | ||
+ | qabı, yeyinti, mebel sənayesi, tikinti | ||
+ | materialları muəssisələri, İEM, 2 | ||
+ | ali məktəb, 2 teatr, əlkəpqunaslıq mu- | ||
+ | zeyi, iqəkil qalereyası var. 1636 ildə | ||
+ | salınmınnqdır. | ||
+ | |||
+ | Me”marlıq abidələri: Pokrov kil- | ||
+ | səsi (1768), Qostinı dvor (Rastabazar,: | ||
+ | 18 əsr), Kazan monastırının yay kil- | ||
+ | səsi (1818). Sovet devrundə geniyi ti- | ||
+ | kinti ipləri aparılmıtn, ictimai | ||
+ | binalar tikilmipdir. T.-da V. İ. | ||
+ | Leninə (1967), Beyuk Vətən muharibə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sində həlak olmui tambovlu deyçicu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lərə (1970) abidələr qoyulmutidur. | ||
+ | TAMBӦV VİLAYƏTİ — RSFSR-in | ||
+ | tərkibindədir. 1937 il sentyabrın | ||
+ | 27-də təppkil edilmitidir. 4,3 | ||
+ | min k.m2, Əh. 1327 min (1984 1 yanvar). | ||
+ | 23 r-nu, 8 ipəhəri, 13 ilpq var. | ||
+ | |||
+ | mət. T.v. PQərqi Avropa duzən- | ||
+ | liyindədir. Mərkəzi Qaratorpaq iq- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 140 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tisadi r-nuna daxildir. Səthində | ||
+ | hamar suayırıcılar cay dərələri ilə | ||
+ | nəvbələpnir. 1P.-ində Privoljye yuk- | ||
+ | səkliyinin qolları (hund. 214 m-dək) | ||
+ | yerləpir. İqlimi mulayim kontipen- | ||
+ | taldır. Orta temp-r yanvarda— 10,5”S- | ||
+ | dən (c.-q.-də)—11,52S-yə qədər (i1.-də), | ||
+ | iyulda 19,5*S-dən (iim.-da) 20,5”S-yə | ||
+ | (c.-da) qədərdir. İllik yaqıntı 450— | ||
+ | 500 mm. Cayları: Spa, Voronej və | ||
+ | onların qolları, Voropa, Savala, | ||
+ | Bityuq, Matıra. Qara torpaqlar, boz | ||
+ | meə və alluvial-cəmən torpaqları | ||
+ | yayılmılidır. Ərazinin 10956-i me- | ||
+ | pələrdir 1plam, palıd, tozaqacı və b6:). | ||
+ | Heyvanları: ayı, canavar, tulku, qa- | ||
+ | ban, sincab, dələ və s. Coxlu quiy var. | ||
+ | |||
+ | Əhali. Əsasən," ruslardır. Orta | ||
+ | sıxlıq 1 km?-də 39 nəfərdir. PTəhər | ||
+ | əh. 707 mindir (1984). PPəhərləri: Tam- | ||
+ | bov, Micurinsk, Moriyansk, Rasska- | ||
+ | zovo, Kotovsk və s. | ||
+ | |||
+ | Təsərrufat. T.v. sənaye-aqrar r-nu- | ||
+ | dur. Mapınqayırma və metal e”malı, | ||
+ | yӱngul və yeyinti sənayesi inkiyaf | ||
+ | etmimpdir. Enerketikası, əsasən, Ggə- | ||
+ | tirilmə yanacaqa əsaslanır. Kimya | ||
+ | və toxuculuq sənayesi avadanlıqı, | ||
+ | avtomobil və traktor detalları və | ||
+ | ehtiyat hissələri, cihazlar, MƏHLHƏT | ||
+ | soyuducuları və s. istehsal olunur. | ||
+ | Kimya sənayesi, rezin-asbest MƏ”My- | ||
+ | naTbi, 60)a, naK, MHHEDPa/ K YÖPƏ BƏ C. | ||
+ | MYƏCCHCƏ.TƏDH Bap. Yeyinti sənayesi | ||
+ | (pəkər, ət, un-yarma, yaq-pendir, kon- | ||
+ | serv və s.) yerli xammala əsaslanır. | ||
+ | Yungul sənayenin ən”ənəvi sahəsi to- | ||
+ | xuculuqdur. Kamvol-mahud kombina- | ||
+ | tı, trikotaj, gen-dəri, xəz, tikiit, | ||
+ | ayaqqabı və s. muçəssisələr var. Kər- | ||
+ | pic, yıqma dəmir-beton və s. istehsal | ||
+ | olunur. Sənaye mərkəzləri: Tambov, | ||
+ | Micurinsk, Moriqansk, Kotovsk, Ras- | ||
+ | skazovo. Əsasən, dənli (burda, cov- | ||
+ | dar, arpa, darı, vələmir), texniki | ||
+ | (təkər cuqunduru, gӱnəbaxan) bitki- | ||
+ | lər və kartof əkilir, Ətlik-sudlug | ||
+ | heyvandarlıq inkiaf etmiidir. Qa- | ||
+ | ramal, donuz, davar saxlanır. Elek- | ||
+ | triklətidirilminn Moskva—Ryazan— | ||
+ | Micurinsk— Voronej—Rostov-Don n.). | ||
+ | vil.-in ərazisindən gecir. Gəmicilik- | ||
+ | də Sna cayından istifadə olunur. | ||
+ | Hava nəql. var. Vil, Lenin ordeni | ||
+ | ilə təltif olunmutdur (1967). | ||
+ | |||
+ | Mədəni qurӱculuq. Vil.-də 4 ali | ||
+ | məktəb, Moskva Mədəniyyət İn-tunun | ||
+ | ni 30-dək orta ixtisas məktəbi, | ||
+ | ir necə elmi idarə, muzeylər (o cum- | ||
+ | lədən Micurinskdə İ. V. Micurinin | ||
+ | ev muzeyi), 3 teatr, filarmoniya və C, | ||
+ | fəaliyyət gəstərir. c“Qambovskaya | ||
+ | pravdahk (1917) və cKomsomolskoye | ||
+ | znamyaq (1938) vil. qəzetləri cıxır. | ||
+ | Yerli radio verilinləri ilə yanapı | ||
+ | Umumittifaq Radiosunun və Mərkəzi | ||
+ | Televiziyatın proqramları traislya- | ||
+ | siya olunur. | ||
+ | |||
+ | TAMBUKAN GƏLU, Beyuk Tam- | ||
+ | buka n—Pimali Qafqazda iqor kol. | ||
+ | Pyatiqorsk 11.-nin 12 km-liyindədir. | ||
+ | Sah. 1,87 km2, dərinliyi 1,5-dən 3,1 | ||
+ | m-dəkdir. Dibində lilli palcıq (pal- | ||
+ | cıq mualicəxanalarında istifadə | ||
+ | olunur) qatı var. | ||
+ | |||
+ | TAMBUR (fr. kaphopq, far. 2/—2, ƏR: | ||
+ | y ə, hərfi mə”nası—baraban)—1) bi- | ||
+ | na və qurquların girəcəyində balaca | ||
+ | kəməkci sahə (kӱləkdən və soyuqdan mu- | ||
+ | hafizə edir). 2) D.Y. vaqonunda eyni | ||
+ | məqsədlə dӱzəldilən meydanca. | ||
+ | TAMBYPVIH (öp. tambourin)—1) cu- | ||
+ | lindrik formalı kicik təbil (hund. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAMBYKAH KƏVİY | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | mm dəp cox olur). T. təqr. 11 əsrdə | ||
+ | Provapsda meydana gəlmindir (Pro- | ||
+ | vais təbili də adlanır). 2) Hu bəlas | ||
+ | məniəli qədim fransız rəqsi, fleyta | ||
+ | və T.-in mutayiəti ilə ifa olunurdu. | ||
+ | TAMEREA—qadim turkdilli xalqlarda | ||
+ | və mopqollarda ipəxsi mӱlkiyyət ni- | ||
+ | ipanı, məhurq sonralar xanın məhuru | ||
+ | vurulmuti rəsmi sənəd və ya fərman, | ||
+ | Muxtəlif əyalara (silah və s.), Ha- | ||
+ | belə heyvanlara vurulurdu (bax Dam- | ||
+ | qa). Monqol pipqalına (13 əsr) mə”ruz | ||
+ | qalmıni əlkələrdə, o cӱmlədən Azərb.- | ||
+ | da geniti yayılmıtidı. Monqolların | ||
+ | tacirlərdən, sənətkarlardan, muxtə- | ||
+ | lif istehsal sahələrində calıilan- | ||
+ | lardan pulla topladıqları vergi | ||
+ | də T. adlanırdı. T. cox vaxt icarəyə | ||
+ | verilir və muqatiə usulu ilə Həyata | ||
+ | kecirilirdi. Ticarət və sənətkarlı- | ||
+ | qın ipkipyafına ciddi maneə tərə- | ||
+ | dən T. İranda, o cumlədən Azərb.-da | ||
+ | 1565 ildə Səfəzi həkmdarı 1 Təhma- | ||
+ | sib tərəfindən ləqv edilmiiydir. | ||
+ | TAMİL DİLİ — tqamillərin dili. | ||
+ | Dravid dillərinin c. qrupuna daxil- | ||
+ | dir. T.d.-ndə 47,8 mln. adam danıtır | ||
+ | (1978), P1m., 1i. və q. dialektləri M, | ||
+ | və İYri Lanka dialektlərindən se- | ||
+ | cilir. İlk yazılı abidələri e.ə. 1 əsr | ||
+ | —eramızın 2 əsrinə aiddir. Yazı | ||
+ | və danımıq dilləri bir-birindən | ||
+ | xeyli fərqlənir. Muasir ədəbi dil | ||
+ | danıntıq formasına yaxınlapır. | ||
+ | Əlifbası brahmiyə əsaslanır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | za: Andrononv M. S., Qrammati- | ||
+ | ka tamilıskoqo iazıka, M., 1966, İzıki | ||
+ | Azii i Afriki |kn.Y 2, M., 1978. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAMİL ƏDƏBİYYATI — ttqamillə- | ||
+ | rin ədəbiyyatı. Eramızın 1-ci minil- | ||
+ | liyinin əvvəlinə aid ilk mə”lum abi- | ||
+ | dələrində (“Səkkiz antologiyaə, “On | ||
+ | nəqməq ipe?r topluları) məhəbbət li- | ||
+ | rikası muhum yer tutur. Tiruvallu- | ||
+ | var (4—5 əsrlər) məthur cTirukuralg | ||
+ | hikmətamiz beytlər toplusunu yarat- | ||
+ | mıtidır. 1-ci minilliyin 2-ci yarı- | ||
+ | sında poeziyada buddizm və caynizmin | ||
+ | tə"siri nəzərə carpır (İlanqonun | ||
+ | 4Qolbaq haqqında povestə poeması və s. ), | ||
+ | Sundarar, Manikkavataqar, Sekkilar | ||
+ | və b. blakti ideyalarını təbliq et- | ||
+ | miilər. Kambanın (12 əsr) cRamaya- | ||
+ | nav poeması orijipal səciyyə dapı- | ||
+ | yır. 12—14 əsrlərdə dunyzavi saray | ||
+ | ədəbiyyatı intimar tapdı (Ottakkut- | ||
+ | tan, Puhajendi və b.). 15—18 əsrlər- | ||
+ | də dini poeziya inkgitaf etmiiidi. | ||
+ | 19 əsrdə Maarifcilik ideyaları ya- | ||
+ | yıldı, yeni ədəbi janrlar, foomalar | ||
+ | yarandı. S. Vedanayaqam Pillai ilk | ||
+ | tamil romanının muəllifidir. Sup- | ||
+ | piramaniya Baradi 20 əsrin əvvəlin- | ||
+ | də mutərəqqi pebrin inkitafında | ||
+ | mӱhӱm *rol oynamıiidır. Muasir ya- | ||
+ | zıcılardan K. Kalki, R. Maha- | ||
+ | devan, M. Varadaracan və 6. sosial | ||
+ | roman, Pudumeypittan tənqidi-rea- | ||
+ | list nopella janrını inkiyaf et- | ||
+ | dirmiiilər. | ||
+ | |||
+ | Əd.: İstorin indiӦskix literatur, | ||
+ | M., 1964, Osnovnıe proizvedenin inost- | ||
+ | ranno xudojestvennon literaturı. Li- | ||
+ | toratura stran zarubejnoqo Vostoga, M., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAMİLLƏR--Cənubi Asiyada xalq. | ||
+ | Əsaszn Hipdistanda (Tamilnad iita: | ||
+ | tında—44 mln.-dan cox: 1978), PTri | ||
+ | Lankada (Z mln.-a yaxın) və s. elkə- | ||
+ | lərdə (1 mln.-dan cox) yaiyayırlar. | ||
+ | Tamil dilində danınırlar. Dindar- | ||
+ | ların əksəriyyəti hinduist, bir qis- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mi musəlmandır. Təqr. 8096-i k.t.-nda | ||
+ | ipləyir: ipəkcilik, gənatılama və | ||
+ | metaltəkmə ilə də məpruldurlar. | ||
+ | TAMİLNAD (Hindistanda ttamil- | ||
+ | lərin yerlətdiyi tarixi vil.-in adın- | ||
+ | dan), 1969: ilədək Mədrə s— Hin- | ||
+ | distanın c.-unda, Benqal kerfəzi | ||
+ | sahilində (iitat. Sah. 130 min km?, | ||
+ | Əh, 48,3 mln. (1981), əsasən, tamil- | ||
+ | lərdir. İnz, m. Mədrəs pq.-dir. Də- | ||
+ | nizyanı dӱzənliyi və Dekan yaylası- | ||
+ | nın c. gənarını tutur. İqlimi tro- | ||
+ | pik mussondur. İllik yaqıntı 600— | ||
+ | 1200 mm-dir (daqlarda 2500 mm-dək), | ||
+ | Ən bəyuk cayı Kaveridir. Tropik me- | ||
+ | mənəp var. Cəltik, burda, qarqrıdalı, | ||
+ | yerfındıqı, pambıq, iyəkər qamıptı, | ||
+ | TYTYH, qəhvə, cay və s. yetitdirilir, | ||
+ | Qaramal, davar saxlanır. Balıq ov- | ||
+ | lanır. Taxta-palban tədaruk edilir. | ||
+ | Duz (dəniz suyundan), liqnit, boksit, | ||
+ | maqnezit cıxarılır. Toxuculuq, Ye- | ||
+ | yinti, dəri, mapqınqayırma, qara me- | ||
+ | tallurgiya sənayesi, SSRİ-nin gə- | ||
+ | məyi ilə tikilmii Neyqeli komplek- | ||
+ | si və aluminium z-du (Metturda) var. | ||
+ | Tikinti materiallarının, xususilə | ||
+ | sementin beyuk istehsalcısıdır. Sə- | ||
+ | nətkarlıq inkipaf etmitdir. Muhum | ||
+ | sənaye mərkəzi və portu Mədrəsdir. | ||
+ | TAMM İqor Yevgenyevic (8.7.1895, | ||
+ | Vladivostok—12.4.1971, Moskva)—so- | ||
+ | | | vet fiziki. SSRİ | ||
+ | EA akad. (1953, m. | ||
+ | uzvu 1933). Sosia- | ||
+ | list Əməyi Qəhrəma- | ||
+ | nı (1953). SSRİ | ||
+ | Devlət mukafatı | ||
+ | laureatı (1946, | ||
+ | 1953), Nobel muka- | ||
+ | fatı laureatı | ||
+ | (1958). Əsas əsər- | ||
+ | ləri kvant mexani- | ||
+ | kasına və onun tət- | ||
+ | biqinə, ittalanma | ||
+ | nəzəriyyəsinə, kos- | ||
+ | mik pqualar nəzəriyyəsinə və nӱvə zər- | ||
+ | rəciklərinin qarlpılıqlı tə"sirinə | ||
+ | aiddir. İpıqın bərk cisimlərdə sə- | ||
+ | pilməsinin kvant nəzəriyyəsini və | ||
+ | elektronlardan səpilməsinin nəzəriyyə- | ||
+ | sini vermii, kristalın səthində elek- | ||
+ | tronların xususi halının (c Qamm sə- | ||
+ | viyyələrink) məvcud olmasını gestər- | ||
+ | mi, nӱvə quvvələri nəzəriyyəsini in- | ||
+ | kipaf etdirmii, muhitdə sur"ətlə hə- | ||
+ | rəkət edən elektronun iqalanma nəzə- | ||
+ | riyyəsini yaratmını (İ, M. Frankla | ||
+ | birgə), termonuvə reaksiyalarını al- | ||
+ | maq ucun maqnit sahəsində yerləttdi- | ||
+ | rilmii qızdırılmı:i plazmadan is- | ||
+ | tifadə etməyi təklif etmitdir (A. D. | ||
+ | Saxarovla birgə). T. fizika sahəsin- | ||
+ | də elmi məktəb yaratmıtdır. Lenin | ||
+ | ordeni, Qırmızı Əmək Bayraqı orde- | ||
+ | ni və medallarla təltif olunmutdur | ||
+ | Əsəri: Sobvbr, i | ||
+ | —? Mi Bək obr. naucnıx trudov, Tt | ||
+ | ƏƏ.: Vospominanin ob İ. E. Tamme, | ||
+ | M., 1981. | ||
+ | TAMMERFORS (Taqteq(boqa)—Fin- | ||
+ | landiyanın Qampere (1,-nin isvec Dİ- | ||
+ | lində adı. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TAMMSAARE (təxəllusuş əsl fami-. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | liyası X an zen) Anton (30.1.1878, | ||
+ | Albu nahiyəsi, indiki Est.SSR-in | ||
+ | Payde r-nu—1.3.1940, Tallin)—eston | ||
+ | yazıcısı. Tənqidi realizmin numayən" | ||
+ | dəsidir. Kənd mevzusu yaradıcılı- | ||
+ | qında muhum yer tutur: c“İki ər-ar- | ||
+ | vad və tənha kippiq (1902), “Qocalar | ||
+ | və cavanları (1903) povestləri, cKır- | ||
+ | boy malikanəsinin sahibi? (1922), | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TANQUTLAR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | | 141 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | aPeklalı yeni pqeytanə (1939) pos | ||
+ | ları və s. Becildlik € hərurər hə | ||
+ | ədalətə (192633) epopeyasında 19 əs. | ||
+ | rin 70-ci illərindən 20 əsrin 30-cu | ||
+ | illərinədək eston cəmiyyətinin epik | ||
+ | mənzərəsi Yaradılmıtldır. Psixoloji | ||
+ | 4Yudifə (1921) və fattizmi ifita | ||
+ | edən “Kral upuyurə (1936) pyesləri | ||
+ | var. | ||
+ | |||
+ | . Əsərləri: Sobr. soc., t. 1—6, M.., | ||
+ | 1966—68, Na sledstvii. Molodıe duppi, | ||
+ | Za certoN. Povesti, Tallin, 1980. | ||
+ | |||
+ | Əd. Siİimisker L., Jiznı ii | ||
+ | tvorcestvo A. X. Tammsaare, M., 1978, | ||
+ | TAMPA (Tapra)—ABİPP-ın c.-pq.-ində, | ||
+ | Florida itatında tləhər. Meksika | ||
+ | kərfəzi sahilində port, Əh. 269 min | ||
+ | (Sent-Pitersberq :1i. və pəhərətrafı | ||
+ | ilə təqr. 1,6 mln, 1980). Kimya, yeyin- | ||
+ | ti, gəmiqayırma sənayesi, siqar və me- | ||
+ | tal e"malı mucəssisələri:, un-t var, | ||
+ | Turizm mərkəzidir. | ||
+ | |||
+ | TAMPERE, Tammerfors (fin | ||
+ | dilində Tapreqe, İsvec dilində Tapp- | ||
+ | peqroqqz)— Finlandiyanın c.-q.-ində, | ||
+ | Hyame lyanisində iqəhər. Nəql, qov- | ||
+ | paqı, iri sənaye mərkəzidir. Əh, 166 | ||
+ | min (ətrafı ilə birlikdə 250 min, | ||
+ | 1977). Mapınqayırma, toxuculuq, sel- | ||
+ | luloz-karız, kimya, dəri-ayaqqabı sə- | ||
+ | nayesi, SES, un-t (1925 ildən), texno- | ||
+ | loji un-t, hesablama mərkəzi, V. İ. | ||
+ | Lenin muzeyi və s. var. 1905 və 1906 | ||
+ | illərdə RSDFP-nin 1-ci və 2-ci (4Bi- | ||
+ | rinci Umumrusiyaz) konfransları T.- | ||
+ | də kecirilmitdir. Me”marlıq və xa- | ||
+ | tirə abidələri: baiiq kilsə (1902—07), | ||
+ | vaqzal (1939), yazıcı A. Kivinin abi- | ||
+ | dəsi və T.-nin mərkəzindəki Hyame | ||
+ | kerpusundə 4 alleqorik fiqur (heykəl- | ||
+ | Təpanı V. Avaltonen), V. İ. Leninin | ||
+ | T.-də olmasına həsr edilmiinq xatirə | ||
+ | levhəsi (1982). | | ||
+ | TAMPİKO (Taqarqso)— Meksikanın | ||
+ | ppim.-1p.-ində, Qamaulipas 2 | ||
+ | məhəp. IlanyKO cayı mənsəbində iri | ||
+ | mən portu. Əh. 240 min (1978). T, | ||
+ | əlkədə ən iri neftcıxarma və ər | ||
+ | e”malı r-nunun mərkəzidir. Neft | ||
+ | e"malı, neft-kimya, yeyinti, metal | ||
+ | e”malı sənayesi var. | ||
+ | TAMPLİYERLƏR (fr. keprPeq, temp- | ||
+ | Ye—mə”bəd, mə"bədcilə rik | ||
+ | ruhani-cəngavər ordeninin uzvləri, 1. | ||
+ | ordeni 1-ci səlib yurupundən sonra | ||
+ | ziyarətciləri qorumaq ucun Qudsdə Ya- | ||
+ | adılmındı (təqr. 1118, yaxud 1119). | ||
+ | axın 1Pərqdə və Avropada boyuk tor- | ||
+ | paq sahələri ələ kecirmit orden xey- | ||
+ | li sonra bəyuk sələmciyə və bankirə | ||
+ | cevrilmitdi. 1307 il oktyabrın 13-də | ||
+ | Fransada T.-in əksəriyyəti həbs edil- | ||
+ | di və aqır itpgəncələrdən sonra məlv | ||
+ | edildi (1310). 1312 ildə Roma papası | ||
+ | V Kliment T. ordenini LƏRV etdi. | ||
+ | TAMPON (fr. saprop, hərfi mə na- | ||
+ | sı—tıxac)—qanaxmanı saxlamaq, ya- | ||
+ | xud yaranın mehtəviyyatını yıqmaq | ||
+ | ucun iplədilən 5 (yumru, zolaq- | ||
+ | lı) steril -tənzif. | ||
+ | TA MPONAJ (fr. tamponnage, tam- | ||
+ | rop—qapaq, tıxac)—mə dən şuxurla- | ||
+ | rına xususi məhlulların ə | ||
+ | gil, bitum, silikat, sintetik Er | ||
+ | vurulması prosesi. Mə dən ənə | ||
+ | də və Hidrotexniki inilaatda tə | ||
+ | suxurları massivini bərkitmək, : | ||
+ | cinin hidroizolyasiya ertuyu BƏ .. | ||
+ | trasiyaya qartı ərtuk (yeraltı sula- | ||
+ | rın mə”dən qazmalarına və ya filtra | ||
+ | siya axınlarının hidrotexniki qurqu- | ||
+ | ların bunevrəsinə gecməsinin qaritı- | ||
+ | sını almaq məqsədi ilə) Yaratmaq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ucun iplədilir. PTaxta tikintisində | ||
+ | mə dən laqımları qazımadan əvvəl T. | ||
+ | ipləri aparılır. Hidrotexniki qur- | ||
+ | qular tikintisində T. bunəvrədəki | ||
+ | quyu vasitəsilə yerinə yetirilir. Yum- | ||
+ | ppaq, dayanıqsız suxurlara məhlul 6o- | ||
+ | rularla (onlar suxura salınır) yeri- | ||
+ | dilir. Bax həmcinin Sementləmə (q a- | ||
+ | zımada), | ||
+ | TAMTAM, tam-tam (səs təqlidinə | ||
+ | əsaslanan termin, Hindistan xalqla- | ||
+ | rı dilindən geturulmutidur)—zərb | ||
+ | musiqi aləti. Qədim zamanlardan | ||
+ | Asiya əlkələrində məbədlərdə isti- | ||
+ | fadə olunmutidur. T. mərkəz hissə- | ||
+ | Yə doqru bir qədər qabarıq, diametri | ||
+ | 600— 1500 mm olan yastı levhədən iba- | ||
+ | rətdir: ucları kecədən olan toxmaq- | ||
+ | larla səsləndirilir. | ||
+ | TAMTAMA—İranda, Urmiya gelun- | ||
+ | dən 20 km 1im.-da marara dutpərgəsi | ||
+ | (dəniz səviyyəsindən 1700 m yuksəklik- | ||
+ | də). Arxeoloji qazıntılar zamanı | ||
+ | 24 ədəd daiq mə”mulatı (mustye dəv- | ||
+ | runə aid qəlpə və levhələr) və fauna | ||
+ | qalıqları (maral, əkuz və at sӱmuklə- | ||
+ | ri) ailkar edilmindir. T.-dan nean- | ||
+ | dertal adamının omba sumuyunun qa- | ||
+ | lıqı da tapılmızdır. | ||
+ | |||
+ | Əd.: Paleolit Blijneqo i Sredneqo | ||
+ | Vostoka, L., 1978, | ||
+ | TAN—Cində imperator sulaləsi | ||
+ | (618—907). 7 əsr—8 əsrin ortaları- | ||
+ | na qədər fəal daxili və xarici siya- | ||
+ | sət yeritmii, 8 əsrin ortalarından | ||
+ | zəifləməyə batlamıvndır. əndli | ||
+ | uşyanı nəticəsində suqut etmiydir. | ||
+ | TANA, Sana, Dembea-—Efiopiyada | ||
+ | gəl. Efiopiya yaylasında, 1830 m yuk- | ||
+ | səklikdədir. Uz. 75 km, eni 70 km-ə | ||
+ | qədərdir. Sah. 3100—3600 km?: ilin | ||
+ | fəsillərindən asılı olaraq dəyitir. | ||
+ | Maks. dərinliyi 70 m-dir. Coxlu ada | ||
+ | (ən beyuyu Dek) var. T.-ya coxlu cay | ||
+ | tekulur, QT.-dan Mavi Nil (Abbay) | ||
+ | axır. Balıqla zəngindir. Gəmicili- | ||
+ | yə Vrarlıdır. | ||
+ | TANAİLİDİ Panfiliya Nikolayevna | ||
+ | (1892, Qars—1937, Bakı)—sovet aktri- | ||
+ | sası. Milliyyətcə yunandır. Cəhmə | ||
+ | fəaliyyətinə Tiflisdə batlamıi, yu- | ||
+ | nan və Azərb. teatr tamatpalarında | ||
+ | cıxhip etmipidir. T. rəqqasə kimi də | ||
+ | tanınmınldır. 1921 ildən Tiflis | ||
+ | 5 Dram Teatrının, 1925 ildən | ||
+ | M. Əzizbəyov ad. Azərb. Devlət Dram | ||
+ | Teaqrının aktrisası olmudur. Rol- | ||
+ | ları: Gulcahan (4 Nadir ilahı, E Nə- | ||
+ | rimanov), Emiliya (“ Otelloə, V. 1Peks- | ||
+ | pnr), Asya (*“Arpın mal alanə, U. Ha- | ||
+ | cıbəyov), Fatmansa (4 Almase, C. Cab- | ||
+ | barlı), Pamama qarı (“Pəri caduı, | ||
+ | Ə. B. Haqverdiyev) və s. Kinoda cə- | ||
+ | kilmitdir (4İsmətə, “Almasə və s.). | ||
+ | TANAİS—Don (qədim yun. Tanais) | ||
+ | cayı mənsəbində qədim ipqəhər. Qalıq- | ||
+ | ları Rostov 11.-nin 25 kmm-liyindədir. | ||
+ | E. ə. Z əsrdə salınmılnqdır. Muhum | ||
+ | ticarət mərkəzi olmupdur. E.ə. 1 əc-” | ||
+ | rin axırlarında Q.-i Bospor pad- | ||
+ | pahı Polemon darıtmıit, lakin tez- | ||
+ | liklə bərpa edilmitdi. 2—3 əsrin | ||
+ | 1-ci yarısında cicəklənmə dəvru ge- | ||
+ | cirmitidir. 3 əsrin 40-cı illərində | ||
+ | qotların tayfa ittifaqı T.-i tama- | ||
+ | milə daqıtmınlar. 4 əsrin 2-ci ya- | ||
+ | rısında bərpa edilmiti, 5 əsrin əv- | ||
+ | vəllərinə kimi mevcud olmuipidur. | ||
+ | Son tədqiqatlar nəticəsində (1983) | ||
+ | T.-dən coxlu maddi mədəniyyət numu- | ||
+ | nəsi (o cumlədən neftlə dolu amfora- | ||
+ | lar və s.) apkar olunmutdur. Ardı- | ||
+ | cıl arxeoloji tədqiqatlar davam et- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 29.9.1929, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dirilir. 1961 ildən arxeoloji mu- | ||
+ | zey-qoruqdur. | ||
+ | |||
+ | Əd.. Pelov D. B., Tanaisi Nij- | ||
+ | nin Don v 11—Y1U vv. do n.ə., M., 1970: | ||
+ | yenəonun, Tanais ii NijniNn Don v | ||
+ | pervıe veka natpen ərı, M., 1972, Bett- | ||
+ | qerB., Amforı s nadpislmi iz Tanaisa, | ||
+ | 4 Sovetskal arxeoloqinə, 1981, XI 4. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TANAKA Giiti (6.Z.1863, Xaki — | ||
+ | Tokio)— Yaponiya dəvlət | ||
+ | və hərbi xadimi, general, baron (1920). | ||
+ | 1918—21 və 1923—24 illərdə hərbi | ||
+ | nazir. Sovet Uzaq PQərqinə yapon | ||
+ | hərbi mudaxiləsinin rəhbərlərindən | ||
+ | olmutdur. 1927—29 illərdə bat na- | ||
+ | zir, xarici iplər naziri və mustəmlə- | ||
+ | gələr naziri olarkən qatı irticacı | ||
+ | daxili və xarici siyasət yeritmiii- | ||
+ | dir (1928 il martın 15-də kommunist- | ||
+ | lərin kutləvi surətdə həbs edilməsi, | ||
+ | sol həmkarlar təpgilatlarının bu- | ||
+ | raxılması və s.). | ||
+ | TANANARİVE (Tananarive) — Mana- | ||
+ | qaskar Demokratik Resp.-sının pay- | ||
+ | taxtı, bax Antananarivu. | ||
+ | TAHTA (Tan ga)—TaHsaHH)ana məhəp. | ||
+ | Tanqa vil.-nin inz.m. Hind okeanın- | ||
+ | da port.. D.y. cr. Əh, 144 min (1978 ). | ||
+ | Yeyinti və toxuculuq sənayesi, metal- | ||
+ | lurgiya, metal e”malı, aqac e”malı | ||
+ | sənayesi muəssisələri var. Sizalbe- | ||
+ | cərmə r-nunun mərkəzidir. | ||
+ | TANQAJ (fr. kapeade—kil yırqalan- | ||
+ | ması)—ucup aparatının ( məs., təyya- | ||
+ | rənin), yaxud gəminin bapiq kəendələn | ||
+ | (ufuqi) ətalət oxuna nəzərən bucaq hə- | ||
+ | əkəti. T. bucaqı—ucuii aparatı və | ||
+ | Ya gəminin uzununa oxu ilə ӱfuqi mus- | ||
+ | təvi arasındakı bucaqdır. T. bucaqı | ||
+ | və momenti aparatın həndəsi və kon- | ||
+ | struktiv parametrlərinə gerə hesab- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lanır və bu xət kəlmaz hadisəni | ||
+ | azaltmaq un tədbir gerulur. | ||
+ | TANQANİK (Tan ganyika) — İIlləpru | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Afrikada Zair, Tanzaniya, Zambiya | ||
+ | və Burundi ərazilərində gel. 773 M | ||
+ | Tisaklikdədir. Uz. təqr. 650 km, eni | ||
+ | 40—80 km. Sah. 34 min km?, Dərin- | ||
+ | liyinə (maks. 1470 m) gerə dunyada | ||
+ | Baykaldan sonra ikinci gəldur. Hev- | ||
+ | zəsinin sah. 244,5 min km?-dir. T.-ya | ||
+ | Malaqarasi, Ruzizi və s. caylar tə- | ||
+ | kulur. Lukuqa cayı vasitəsilə Lua- | ||
+ | laba cayına axarı var. Bəzən seyi1- | ||
+ | lər muppahidə olunur. Faunasının | ||
+ | təqr. 7596 -i endemikdir. Hippopotam, | ||
+ | timsah, coxlu uzən quplar var. Ba- | ||
+ | lıq ovlanır. Gəmiciliyə yararlı- | ||
+ | dır. Portları: Kiqoma (Tanzaniya), | ||
+ | Bujumbura (Burundi), Kalima (Za- | ||
+ | ir). 1858 ildə ingilis səyyahları R. | ||
+ | Berton və C. Spik kəpf etmilər. | ||
+ | TANQANİKA (Tapeapu:Ka) — PTərqi | ||
+ | aman Tanzaniya Birləpmin Res- | ||
+ | publikasının materik Hissəsinin | ||
+ | alı. | ||
+ | |||
+ | TANQLA—–Cində, Tibet yaylasında | ||
+ | daq silsiləsi. Uz. təqr. 700 km, maks. | ||
+ | hund. 6096 m (Basudan-Ula d.). Bir | ||
+ | necə massivdən ibarətdir. Qar və buz- | ||
+ | laqlar var. Yuksək daqlıq səhra və | ||
+ | cəl lapdiaftına malikdir. T.-dan | ||
+ | Sikan-Tibet avtomobil yolu (T. aptı- | ||
+ | rımı(z Hund. 6180 m) kecir. | ||
+ | |||
+ | TANQO (isp. (apso)—muasir bal rəq- | ||
+ | si. Musiqi elm 2/4-dir. T.-nun rit- | ||
+ | mik qurulupu xabaneraya yaxındır. 20 | ||
+ | əsrin əvvəllərində butun dunyada Ar- | ||
+ | gentina T.-su adı ilə populyar idi. | ||
+ | TANQUTLAR (əezlərini mi, minya | ||
+ | adlandırırlar: Cin dilində dans- | ||
+ | yan)—1) Tibet-Birma xalqları qru- | ||
+ | pu. 10 əsrdə Cinin indiki Qansu və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 142 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TANDEM | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | PTansi əyalətləri ərazisində Si Sya | ||
+ | dəvləti yaratmınldılar. Yazıları | ||
+ | olmu:i, Xara-Xoto qazıntılarından | ||
+ | mə”lum olan . mədəniyyət yaratmılidı- | ||
+ | lar. 11 əsrdə uyqurların Betbalık | ||
+ | əyalətini zəbt etmiii və Tanqu dəv- | ||
+ | lətinin əsasını qoymutpdular. Mon- | ||
+ | qol ipqtalından (1227) sonra T.-ın | ||
+ | bir hissəsi tibetlilərin tərkibi- | ||
+ | nə daxil olmuiy, qalanları isə mon- | ||
+ | qollar və cinlilər tərəfindən assi- | ||
+ | milyasiya edilmitlər. 13 əsrdə mon- | ||
+ | qolların Hucumlarında iptirak et- | ||
+ | mii T.-ın bir hissəsi sonralar Azərb.- | ||
+ | da məskunlatmındı. 2) Rus ədəbiy- | ||
+ | yatında 1930 illərə qədər Sinxay əya- | ||
+ | lətində yapayan tibetlilərə verilən ad. | ||
+ | |||
+ | Ədə Kıcanov E. İ., Ocerki is- | ||
+ | torii tapqutskoqo qosudarstva, M., 19681: | ||
+ | Bartolıd V. V., Soc.,t. 5, M., 1968, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TANDEM (ing. (apdep)—eyni tipli | ||
+ | qurqu və ya qovpaqların (məs., por- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ipyenli mapınlarda silindrlərin, | ||
+ | nasosların, x) 4 velosipedlər- | ||
+ | də oturacaqların) ardıcıl olaraq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bir həndəsi ox uzərində yerlətiməsi. | ||
+ | Məc., Hü prosesi bir ox uzərində yer- | ||
+ | ləpmip iki və ya uc silindr arasında | ||
+ | paylanmınd poriyenli maiqına (butun | ||
+ | poriqenlər bir carxqolunu ipylədir) | ||
+ | T.-matpın deyilir. | ||
+ | |||
+ | TANEYEV Sergey İzanovic (25.11. | ||
+ | 1856, Vladimir—19.6.1915, Moskva | ||
+ | vil., indiki Zveniqorod r-nunun Dyud- | ||
+ | kovo k.)—rus bəstəkarı, pianocu, pe- | ||
+ | daqoq, musiqipunas. Toskva konserva- | ||
+ | toriyasını bitirmiqldir (1875). Pia- | ||
+ | nocu kimi konsertlərlə cıxıi etmiil- | ||
+ | dir. 1878 ildən Moskva konservatori- | ||
+ | yasında dərs demitdir (1881 illən | ||
+ | prof., 1885–-89 illərdə direktor). | ||
+ | Mutərəqqi əqidəli iyəxsiyyƏT olan | ||
+ | 1905 ildə tə"tilci tələbələrin huquq- | ||
+ | larını mudafiz etmii, konservato- | ||
+ | riyanın murtəcə rəhbərliyi ilə mu- | ||
+ | naqimə nəticəsində professor hey"- | ||
+ | ətinlən cıxmındır. T. 1880-ci il- | ||
+ | lərdə Ukrayna, Qafqaz xalqlarının | ||
+ | xalq mahnılarını nota salmıp1, eləcə | ||
+ | də Pimali Qafqaz musiqi folkloru- | ||
+ | nun tədqiqi ilə məeul olmupdur. | ||
+ | T.-in polifoniya problemlərinə həsr | ||
+ | etdiyi musiqi nəzəriyyəsinə dair əsər- | ||
+ | lərinin muhum əhəmiyyəti vardır., 1. | ||
+ | FOresteyaə (1895) operasının, *Də- | ||
+ | məpqli İoannu (1884) kantatasının, | ||
+ | 4 simfoniya, kamera ansamblları— | ||
+ | simli kvartet, trio və kvintetlər, | ||
+ | coxlu xor və romansların muəllifi- | ||
+ | dir. QT.-in yaradıcılıqı rus musiqi | ||
+ | tarixində muhum mərhələ təiykil edir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: Ucenie o kanone, M. | ||
+ | 1029, PodlvijnoN kontrapunkt Stroqoqo | ||
+ | pisvma, M., 1959: Dnevniki. 1894—1909, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | v 3-x kn., kn. 1—2, M., 1981—82, | ||
+ | |||
+ | əd: P. İ. CankovskiNn, S. İ. Taneev, | ||
+ | Pisvma, M.. 1951: Korabelhniiko- | ||
+ | va L., S. İ. Taneep v MoskovskoNV konser- | ||
+ | vatorii, M., 1974: Bernandt 2 Ba | ||
+ | C. H. Taneen, M., 1983. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TANER (Tapeq) Haldun (d. 16.3.1916, | ||
+ | İstambul)—turk yazıcısı. vYapasın | ||
+ | demokratiya (1949), ePhqixaneyə Yaqıpy | ||
+ | yarırdıg (1953), 4*On ikiyə bir dəqiqə | ||
+ | qalırg (1954), *“Sanponun səhər gəzin- | ||
+ | tisim (1969) və s. hekayə kitabların: | ||
+ | da, *Azadlıqdakılaru (1957), eləyim” | ||
+ | man fırlanırdıg (1953), *Kepanlı | ||
+ | Əli lastanız (1964), *Vətan xilaskarı | ||
+ | PTabanı (1967), *Sərsəm qocanın piy- | ||
+ | ləkər qarısı (1971) və s. pyeslərin- | ||
+ | də aktual sosial problemlər Qaldı- | ||
+ | rılır. Bə”zi hekayələri Azərb. di- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | linə tərcumə edilmipdir. Bakıda | ||
+ | olmutdur (1967). *Cahatpumul inqi- | ||
+ | labə məqaləsində (eBakı qəz., 1967, | ||
+ | 20 sentyabr) Beyuk Oktyabr sosialist | ||
+ | inqilabının qumumdunya əhəmiyyətini | ||
+ | Yӱksək qiymətləndirmitdir. | ||
+ | Əsərləri: Bez odnoN mipinutı dve- | ||
+ | Hanuarb, M., 1965, Rasskazı, M., 1971. | ||
+ | Əd. Qasımova S., Haldun Ta- | ||
+ | nerin Hekayələri haqqında bə"zi qeydlər, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | aTurk filologiyası məsələləri? kita- | ||
+ | bında, B., 1980. | ||
+ | TAH)KEP (3:3) — MəparcıınH (1m.- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ında, Cəbəluttariq boqazı sahilində | ||
+ | pəhər. Tanjer əyalətinin inz.m. D.y. | ||
+ | st. Aeroport. ƏH. 186 men (1973). Ye- | ||
+ | yinti, toxuculuq, sement sənayssi muəs- | ||
+ | sisələri: me"marlıq abidələri, muzey- | ||
+ | lər və s. var. T.-in əsasını e.ə. 2-ci | ||
+ | minillikdə finikiyalılar qoymuilar. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (44 | ||
+ | R. il | ||
+ | ət | ||
+ | ( HH | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə ə (2 .. u | ||
+ | |||
+ | Hə “ * - | | ||
+ | |||
+ | zə | ||
+ | ə d | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 2026: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TANZANİYA (Tapqtapqa), Birlənqmisi | ||
+ | Tanzaniya Respublikası (Yl:ed Ke- | ||
+ | public of Tanzania). | ||
+ | |||
+ | Cmumi mə”lumat. PQərqi Afrikada | ||
+ | dəvlət. Millətlər Birliyi tərkibin- | ||
+ | dəlir. T.-nın ərazisi materik (Tan- | ||
+ | qanikay) hissədən və adalardan (Zənzi- | ||
+ | bar və Pemba a-rı) ibarətdir. P1m.- | ||
+ | lan Uqanda, 11m.-1.-dən Keniya, c.-dan | ||
+ | Mozambik, c.-q.-dən Malavi və Zambi- | ||
+ | ya, 1im.-q.-dən Burundi və Ruanda ilə | ||
+ | həmsərhədlir. PT.-də Hind okeanı, q.- | ||
+ | nə Tanqanika, c.-q.-də Nyasa (Malavi), | ||
+ | tim.-da Viktoriya gəlləri ilə əhatə: | ||
+ | lənir. Sah. 945,1 min km?, ƏH,. 18.5 | ||
+ | mln. (1982). İnzibati cəhətdən 20 | ||
+ | vil.-ə (materik Hissə), Ə əyalətə (Zən- | ||
+ | zibar a.-nda 3, Pemba a.-nda 2 əyalət) | ||
+ | bəlunur. Paytaxtı Darussəlam 11.-dir. | ||
+ | |||
+ | Dəvlət quruluiyu. Q. resp.-dır. | ||
+ | 1977 il Konstitusiyası quvvədədir. | ||
+ | Dovlət və həkumət baicısı 5 il mud- | ||
+ | dətinə secilən prezidentdir. O, həm- | ||
+ | cinin silahlı quvvələrin bais koman- | ||
+ | danıdır. Qanunverici hakimiyyət prs- | ||
+ | zidentə və birpalatalı parlamentə— | ||
+ | Milli Məclisə məxsusdur. İcra ha- | ||
+ | kimiyyətini vitse-prezident və nazir- | ||
+ | lərdən ibarət həkumət (kabinst) həya- | ||
+ | ta kecirir. | ||
+ | |||
+ | 1979 ildə TR.-nın ada hissəsinin | ||
+ | Konstitusiyası təsdiq edilmiiydir. | ||
+ | Həmin Konstitusiyaya gərə Zənzibar | ||
+ | və Pembaya muxtariyyət verilmitdir. | ||
+ | T.-nın ada hissəsinin 5 il mӱddətinə | ||
+ | secilən prezidenti eyni zamanla Yən- | ||
+ | zibarın İnqilabi PTurasının sədri- | ||
+ | dir. Ali qanunverici hakimiyyət orqa- | ||
+ | nı Numayəndələr iqurası (səlahiyyət | ||
+ | mudləti 5 ildir), icra hakimiyyəti | ||
+ | orqanı Zənzibarın İnqilabi tpurası- | ||
+ | dır (səlahiyyət mӱddəti Ə illir). | ||
+ | |||
+ | Təbiət. Q. ərazisinin cox Hissəsi | ||
+ | 1|Pərqi Afrika yaylasındadır (Hhuid. | ||
+ | cox yerdə 1000—1500 m). Yaylala ən | ||
+ | yӱksək qalxmalar vulkanlardır: Ki- | ||
+ | limancaro (5695 M, Afrikada ən İYK- | ||
+ | sək nəqtə), Runqvq (3175 mu, Hər ikisi | ||
+ | sənmuli), Meru (4567 m, puskurən), | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kə ə —— Banan??? " ə ər | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Çoxlu genip vulkan kraterləri (Nqo- | ||
+ | ronqoro və s.) var. Hind okeanının | ||
+ | sahilboyu dar ovalıqdır. Faydalı | ||
+ | qazıntıları: almaz, daiq kemur, də- | ||
+ | mir filizi, qızıl, qalay, volfram, | ||
+ | nikel, mis, duz, qrafit və s. İqlimi | ||
+ | ekvatorial-mussondur. Orta temp-r ən | ||
+ | isti ayda (oktyabr, yaxud noyabr) yay- | ||
+ | lanın daxili hissələrində 27*S. | ||
+ | ən soyuq ayda (iyul, yaxud avqust) 12— | ||
+ | 22*S-dir. İllik yaqıntı 250—1500 | ||
+ | mm. Cayları qısa və astapalıdır, | ||
+ | Ən iri cayları Rufici və Ruvuma- | ||
+ | dır. Afrikanın ən iri gəlləri— | ||
+ | Viktoriya, Tanqanika və Nyasanın bir | ||
+ | hissəsi T. ərazisindədir. Əsasən, qəh- | ||
+ | vəyi-qırmızı və qırmızı-qonur tor- | ||
+ | paqlar yayılmıtidır. Ərazinin cox | ||
+ | hissəsi savannalar və seyrək mepəlik- | ||
+ | dir. Yӱksək daqların yamacları hə- | ||
+ | mitpəyaitıl rutubətli mepələr, daha | ||
+ | yuxarılar dar cəmənləri ilə ertulu- | ||
+ | dӱr. Heyvanları: fil, gərgədan, bege- | ||
+ | mot, antiloplar, zebr, zurafə, aslan, | ||
+ | bəbir, meymun, timsah, ilan və s. Cox- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lu qupq, ipərat (o cӱmlədən sese | ||
+ | milcəyi) zar. Milli parkları: | ||
+ | Serengeti, Nqoronqoro, Leyk-Manya- | ||
+ | ra və s. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əhali. Əhalinin təqr. 9894 -i iyərqi | ||
+ | bantu xalqlarına daxil olan afri- | ||
+ | kalılardır. Hindlilər, pakistanlı- | ||
+ | lar və ərəblər də yapayır. Devlət di- | ||
+ | li suahili və ingilis dilləridir. | ||
+ | Dindarların əksəriyyəti ən”ənəvi di- | ||
+ | ni eqtiqadlarını saxlayır: mӱsəlman | ||
+ | və xristianlar da var. İpiiləyən əha- | ||
+ | linin 90945-dən coxu k.t.-nda calıdır | ||
+ | (1979). Muhum ipəhərləri: Darussə- | ||
+ | lam (870 min nəfər: 1980), Zənzibar, | ||
+ | Tanqa, Mvanza və s. | ||
+ | |||
+ | Tarixi mə”lumat. T. ərazisi ən | ||
+ | qəlim dəvrdən məskunlamındır. | ||
+ | Burada aikar olunmuitq qədim insan- | ||
+ | ların qalıqları və kobul dail alət- | ||
+ | lər 3 mln. il əvvələ ail edilir. Era- | ||
+ | mızın əvvəlində T. ərazisində ban- | ||
+ | tu və Nilboyu tayfaları yaiyayırdı. | ||
+ | 7—8 əsrlərdə buraya ərəblər kecub | ||
+ | gəldilər. 16 əsrdə T.-ya gələn portu- | ||
+ | qalları 18 əsrdə ərəblər sıxındır- | ||
+ | dılar. 19 əsrin əvvəlində Zənzibar | ||
+ | və Tanqanikanın 1i, hissəsi Məsqət | ||
+ | sultanlarının hakimiyyəti altında | ||
+ | idi. 1884 ildə Almaniya Tanqanika- | ||
+ | nın materik hissəsini ital etdi. | ||
+ | 1890 ildə Zənzibar uzərində B. Bri- | ||
+ | taniya protektoratı yaradıldı. | ||
+ | xalqı ipqalcıların əsarətinə qariı | ||
+ | dəfələrlə silahlı mubarizəyə qalxdı | ||
+ | (1888 —89, 1891—97, 1905—07 illər /S- | ||
+ | yanları). Tanqanika 1920 ildən B. Bri- | ||
+ | taniyanın mandatı altında, 1946—6 | ||
+ | illərdə isə ingilis idarə uçsulu sax- | ||
+ | lanılmaqla BMT-nin qəyyumluqunda | ||
+ | idi. T.-da milli azadlıq hərəkatının | ||
+ | genitlənməsi nəticəsində 1961 ildə | ||
+ | Tanqanika, 1963 ildə Zənzibar istiq- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .laliyyət qazandı. 1964 ildə Tanqanika | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və Zənzibar birlətərək Birlətmin | ||
+ | Tanzaniya Resp.-nı yaratdılar. T. he: | ||
+ | guməti antiimperialist və bloklara | ||
+ | qopulmamaq siyasəti yeridir. BM1- | ||
+ | nin uzvudur (1961). 1961 ilin deka" | ||
+ | brından SSRİ ilə diplomatik əlaqə | ||
+ | saxlayır. Hər iki əlkə arasında iq” | ||
+ | tisadi və mələni əməkdailıq geniiylə- | ||
+ | nir. 1981 illə Birləptmi= Tanzaniya | ||
+ | Respublikası Milli Məclisinin, Q. | ||
+ | ildə isə Tanzaniya Birlətmin Ees | ||
+ | publikası İnqilabi Partiyasının nu" | ||
+ | mayəndə hey”ətləri SSRİ-də (o CӱM" | ||
+ | lədən Azərb, SSR-də) olmuidur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TANZANİYA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 143 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | = — | ||
+ | sv? Y T.A-H / A7-£r— — | ||
+ | / minə —Vakklteeray ya=g1=u | ||
+ | Cə ə | ||
+ | ıl 4 iz s di = "bir | ||
+ | r — | ||
+ | = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | . ə rb | ||
+ | əə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Neoronqoro krateri O | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Elncu xil $ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ) —y | ||
+ | |||
+ | |||
+ | o : rə or —= | ||
+ | sxemə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | il | ||
+ | m | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — Ma kumbako | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ) ii Dodoma | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1 “a cu 1 u ə, py | ||
+ | CV. Taha ma == | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “əə “ə 2570 7 | ||
+ | |||
+ | TAN : | ||
+ | :. I | ||
+ | |||
+ | / əl ın (| | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 2) CD | ||
+ | || | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 2 Jaro, x ə nn... | ||
+ | ona, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | - 1 —YM “kokpt | ||
+ | məə = 4 . 1— ənzubar 6,:0— | ||
+ | Və) a zənziVaR- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ük ku o — | ||
+ | cə | ||
+ | “yer İAPYUÇATAM— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | / | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ə ə | ||
+ | DƏ" Lindi £/ | ||
+ | 2 Nacinqvea | ||
+ | |||
+ | 229 o. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Y 2 | ||
+ | = | YTıbode | ||
+ | = o q”i | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1 Kilimancaro | ||
+ | Tanzaniyanın Zənzibar və Pemba adalarındakı əyalətlərinin | ||
+ | inzibati sərhədləri kostarilmaminidir | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İnqilabi Partiyanın 1984 ilin | ||
+ | avqustunda gecirilmii nəvbədənkənar | ||
+ | qurultayında əlkənin gələcək sur”ətli | ||
+ | inkipafı və ədalətli cəmiyyətqurul- | ||
+ | ması məsələlərinə xususi diqqət ye- | ||
+ | tirilmipdir. | ||
+ | |||
+ | Siyasi partiyalar, həmkarlar it- | ||
+ | tifaqları. HNamaca mapindu- | ||
+ | z i—(CCM: İnqilabi partiya)—elkə- | ||
+ | də yeganə və hakim partiyadır: 1977 | ||
+ | ildə Tanqanika Afrika Milli İtti- | ||
+ | faqı (TANU ) və Afro-PYirazi Parti- | ||
+ | yasının (AP1P) birləiməsi əsasında | ||
+ | yaradılmıtdır. Tanzaniya fəh- | ||
+ | lələri ittifaqı (1978). | ||
+ | |||
+ | İqtisadi-coqrafi ocerk. T. iqti- | ||
+ | sadi cəhətdən “ao inkipaf ə | ||
+ | aqrar əlkədir. mumi MİLLİ GƏLİ- | ||
+ | par 3690 -ini k.t. verir (1981). İqti- | ||
+ | sadiyyatında xarici kapitaldan ası- | ||
+ | lılıq qalır. | ||
+ | rilir. Xarici banklar, sıqorta i11- | ||
+ | ləri, əsas ticarət tpirkətləri mMil- | ||
+ | liləpdirilmiipdir. Mə”dən və e mal | ||
+ | sənayesi, nəql., rabitə, energetika, | ||
+ | ixracat, idxalat və s. DƏVLƏTİN nəza- | ||
+ | rətindədir. K.t.-nın əsas sahəsi bit- | ||
+ | kicilikdir. T. sizal (1981 ildə 74 | ||
+ | MİN t) istehsalında dunyada Brazi- | ||
+ | liyadan sonra 2-ci yerdədir. Pambıq, | ||
+ | qəhvə, mixək, cay, tutun, qarqrıdalı, | ||
+ | butda, cəltik, darı və s. becərilir. | ||
+ | |||
+ | e milcəyi olmayan r-nlarda hey- | ||
+ | vandarlıqla məpqul olunur. 13,2 mln. | ||
+ | qaramal, 10 mln. davar var (1981). İl- | ||
+ | də 280 min t balıq ovlanır. Mə”dən | ||
+ | sənayesi, əsasən, ixracat ucun HHLTƏ- | ||
+ | yir. Almaz (1981 ildə 47,3 kq), qızıl, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | .t. Kooperativlətdi-- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qalay, duz cıxarılır. Neft e"malı, | ||
+ | toxuculuq, ayaqqabı, yeyinti, arav e”Ma- | ||
+ | lı, tikinti materialları, kimya, me- | ||
+ | tallurgiya, metale”malı sənayesi muəs- | ||
+ | sisələri və s. var. 1979 ildən dəzgah | ||
+ | istehsalına baqilanmıindır. 1981 ildə | ||
+ | 790 mln. ket-saat elektrik enerjisi | ||
+ | istehsal edilmindir. D.y.-larının | ||
+ | uz. təqr. 4 min km, avtomobil yolla- | ||
+ | ının uz. təqr. 26 min km-dir (1980). | ||
+ | |||
+ | as dəniz portu Darussəlamdır (yuk | ||
+ | dəvriyyəsi 3,6 MnH. m, 1981). ellər: | ||
+ | xalq aeroport (Darussəlam, Kiliman- | ||
+ | caro, Dodoma) var. Qəhvə, pambıq, | ||
+ | sizal, ədviyyat, cay, almaz və s. ixrac | ||
+ | edilir. Mapın və avadanlıq, neft | ||
+ | və neft məhsulları, ərzaq, metal və s. | ||
+ | idxal olunur. Əsas ticarəti*B. Bri- | ||
+ | taniya, AFR, ABİT, Yaponiya və s. əl- | ||
+ | gələrlədir. SSRİ T. ilə iqtisadi | ||
+ | əməkdatlıq edir. Pul vahidi T. tpil- | ||
+ | linqidir. . | ||
+ | |||
+ | Səhiyyə. 1969 ildə T.-da əhalinin | ||
+ | hər min nəfərinə duiiən doqum sayı | ||
+ | 47, umumi elum sayı 22, Hər min nəfər | ||
+ | diri doqulana gərə utaq əlumu 162 | ||
+ | olmutpdur. Orta emur 41 ildir. Əlkə- | ||
+ | də infeksion və parazitar xəstəlik- | ||
+ | lər ustunluk təkil edir. T.-da di- | ||
+ | zenteriya, epidemik hepatit, zəhrə- | ||
+ | vi xəstəliklər, uiqaq infeksiyası, | ||
+ | vərəm, traxoma genii yayılmınqdır. | ||
+ | Tanqanikada 18 min carpayılıq (əha- | ||
+ | linin hər min nəfərinə 1,4 carpayı) | ||
+ | 112 xəstəxana, 1,3 min dispanser, 494 | ||
+ | həkim (əhalinin hər 28 ,3 min nəfə- | ||
+ | rinə 1 Həkim), 33 diiq həkimi, 34 əq- | ||
+ | zacı, 396 mama, 925 tibb bacısı (1973), | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Zənzibarda 875 carpayılıq 4 dəvlət | ||
+ | xəstəxanası, 43 həkim (əhalinin hər | ||
+ | 8 ,2 min nəfərinə 1 Həkim), 2 dii hə- | ||
+ | kimi, 3 əczacı, 25 mama, 192 tibb 6a- | ||
+ | cısı var. Həkim kadrları Darussə- | ||
+ | lam un-tinin tibb fakultəsində, Ma- | ||
+ | kerer və Uqanda tibb in-tlarında Ha- | ||
+ | zırlanır. | | ||
+ | Maarif. 1970 ildə əhalinin 7594 - | ||
+ | dən coxu savadsız idi. 1973 ildə T. | ||
+ | yailıla arasında savadsızlırın | ||
+ | ləqvi sahəsində apardıqı iplərə gə- | ||
+ | rə N. K. Krupskaya ad. Beynəlxalq mu- | ||
+ | kafat almıtdır. Utaqlar 7 yaiın- | ||
+ | dan məktəbə qəbul edilirlər. Təhsil | ||
+ | muddəti ibtidai məktəblərdə 7, orta | ||
+ | məktəblərdə 6(4--2), texniki-pepyə mək- | ||
+ | təblərində 1—5 ildir. Darussəlamda | ||
+ | orta texniki təhsil verən texniki | ||
+ | kollec, un-t, Milli mərkəzi kitabxa- | ||
+ | na, un-t kitabxanası, Milli muzey, | ||
+ | Zənzibarda Dəvlət muzeyi var. | ||
+ | Mətbuat, radio veriliiyləri, tele- | ||
+ | viziya. Gӱndəlik qəzetləri: suahili | ||
+ | dilində—FUxuruq (1961): ingilis di- | ||
+ | lində —FDeyli Nyusə (1972). Darus- | ||
+ | səlamda T. radiosu (1956), Zənzibar- | ||
+ | da T. və Zənzibar radiosu (1964), te- | ||
+ | leviziya studiyası (1973) fəaliyyət | ||
+ | |||
+ | |||
+ | gestərir. T. informasiya agentliyi | ||
+ | PQTİXATA 1976 ildə yaradılmıtdır. | ||
+ | Ədəbiyyat. T. ədəbiyyatı suahili | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və ingilis dillərində inkipqaf edir. | ||
+ | Suahili dilində ədəbiyyatın tarixi | ||
+ | 18 əsrin əvvəllərindən baplanır. | ||
+ | Klassik ədəbiyyatın (18 əsr—20 əs- | ||
+ | in əvvəli) əsas janrı olan poezi- | ||
+ | Yada islam dininin tə”siri gucludur. | ||
+ | Utendi (epik və didaktik məzmunlu | ||
+ | ie”rlər), məqazi (peyrəmbər və onun əs- | ||
+ | habələri haqqında hekayələr) və mə- | ||
+ | iairi (aptiqanə və ya siyasi pe"rlər) | ||
+ | əsas poetik formalar idi. Fəlsəfi) | ||
+ | sosial və ədəbi esselərin, publisis- | ||
+ | THK BƏ avtobioqrafik əsərlərin muəl- | ||
+ | lifi R. PTaaban yeni ədəbiyyatın ən | ||
+ | gərkəmli numayəndəsidir. Suahili di- | ||
+ | lində ədəbiyyatın inkipafında dunya | ||
+ | ədəbiyyatından tərcumələr muhum rol | ||
+ | oynayır. 20 əsrin -cı illərindən | ||
+ | inkitpaf edən ingilisdilli ədəbiyyat- | ||
+ | da kəskin sosial Hə qaldırı- | ||
+ | lır (P. P. Palanqo, Q. alimuqoqo | ||
+ | və b.-nın roman və povestləri). | ||
+ | Me”marlıq və təsviri sənət. T.- | ||
+ | nın Kondoa, Kisesi, Tambala, Mvanza | ||
+ | r-nlarındakı maqaralarda Yuxarı Pa- | ||
+ | leolit və Neolit devrlərinə aid qaya | ||
+ | rəsmləri atpkar edilmiidir (fantas- | ||
+ | tik heyvan təsvirləri, ov və deyuli | ||
+ | səhnələri). Ərəb iptalı dəvrundə | ||
+ | salınmıni nəhəənəpnə orta əsrlər- | ||
+ | dən coxlu məscid, saray, Yapayıint ev- | ||
+ | ləri qalmıtdır (Kilva-Kisivanidə- | ||
+ | ki Bəyuӱk məscid, 12—15 əsrlər). Av- | ||
+ | ropa mustəmləkəciliyi dəvrundə (19 | ||
+ | əsrin sonu) iri ipəhərlər (Darussə- | ||
+ | lam) və ticarət mərkəzləri (Mopi, | ||
+ | Dodoma) inkitpaf etmitdir. Atac və | ||
+ | gildən Heykəltəraiqlıq nӱmunələri ge- | ||
+ | nipq yayılmıldır. 1964 ildən mevzu | ||
+ | baxımından xalq həyatı və məniyəti | ||
+ | ilə barlı olan milli boyakarlıq mək- | ||
+ | təbi formalatmındır. S. C. Ntiro- | ||
+ | Nun portret və kənd həyatı levhələri, | ||
+ | Macanın naturmortları, F. K. | ||
+ | Mzangi və T. F. Abdullanın məiiət | ||
+ | kompozisiyaları fərqlənir. | ||
+ | eatr, Mustəmləkəcilik illərində | ||
+ | Darussəlam, Nioporopu, Apyıma məhəp- | ||
+ | lərində daimi binaları olan ingilis | ||
+ | əvəskar teatr truppaları fəaliyyət | ||
+ | gəstərmipdir.Əlkə istiqlaliyyət qa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TANIMA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Tanzaniya. 1. Kilimancaro darı. 2. Darussəlam pəhəri. 3. Zənzibar pəhərindən kerunutt. 4. Arutpa pəhərinin kçcələrin- | ||
+ | dən biri. 5. Sizal lifinin qurudulması. 6. Mvadui rayonunda almaz mə dəni. 7. Kilva-Kisivanidə Beyuk məscidin qalıq- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ları. 12—15 əsrlər. 8. Kənd yapayıpq məskəni. 9. Masai tayfasından qadın. 10, Qadın fiquru. Atac. | ||
+ | Etnoqrafiya və İbtidai İcma Tarixi Muzeyi, Hamburq. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zandıqdan sonra ingilis və suahili | ||
+ | dillərində yerli mevzularda tamayila- | ||
+ | lar hazırlayan Afrika kollektivləri | ||
+ | yaradıldı. 1967 ildə Darussəlam un- | ||
+ | tində teatr ppe“bəsi acılmın, 1968 | ||
+ | ildə gənclərdən ibarət səyyar truppa | ||
+ | təpkil edilmitdir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. Cijov N. N., Tanzanil, Mə | ||
+ | 1972, Sovremennıe literaturı Afriki. | ||
+ | Vostocnal i (Ojnan Afrika, M., 1974, | ||
+ | |||
+ | aiman D., Sovremennal Qanzznil, | ||
+ | M., 1977 Qarcarnik S., Samai bolh- | ||
+ | tyan kladovll v mire, per. s polhskoqo, | ||
+ | M., 1979, Obhedinennai Respublika Tan- | ||
+ | zaniln. Sprapvocnik, M., 1980, Afrika, | ||
+ | Vostocnal i (Ojnal Afrika, M., 1981 | ||
+ | (seril, 4“Stranı i narodıq). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TANIMA, tanınmaq ucun | ||
+ | təqdim etmərkistintaq hərəkəti, | ||
+ | ilahidə (zərər cəkmi məxcə, myöhə | ||
+ | edilən tiəxsə, muӱqəssirə) təqdim edi- | ||
+ | lən pəxslər, peylər (əigalar) və s. | ||
+ | icərisindən bapiq vermiit cinayətlə | ||
+ | əlaqədar, yaxud əvvəllər ona tanıip | ||
+ | olan obyekti tanımaqa imkan vermək | ||
+ | məqsədilə aparılır. Mustəntiq tanı- | ||
+ | yan pəxsi T. ucun təqdim ONYHMYIN | ||
+ | itəxsin (predmetin) xarici gorunuiyu | ||
+ | və nipanələri haqqında və Həmin (ləx- | ||
+ | si (predmeti) nə kimi pipəraitdə gər- | ||
+ | məsi barəsində qabaqcadan dindirir. | ||
+ | Tanınmalı olan piəxs onup xarici | ||
+ | gerunutqu ilə oxtar batqa tpəxslərlə | ||
+ | birlikdə, tanınmalı predmet isə mum- | ||
+ | kun qədər eyni nəvdən olan predmetlər | ||
+ | icərisində tanıyacaq ipəxsə gestəri- | ||
+ | lir. T, Lal (aahidlərinin iptirakı | ||
+ | ilə aparılır. QT.-nın aparılması | ||
+ | və onun nəticələri haqqında protokol | ||
+ | cinayət ipində subut kimi qiymətlən- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 11. Tayfa bapcısının | ||
+ | qrafiya muzeyi, Berlin-Dalem. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dirilir. Q.-nı aparma qaydası sovet | ||
+ | cinayət-prosessual qanunvericiliyi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ilə nizamlanır (bax məs., Azərb.SSR *Syalibdaə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Cinayət Prosessual Məcəlləsi, mad- | ||
+ | dələr 177—179). | | ||
+ | |||
+ | TAH)YT (TAN/UG, Telegrafska Agen- | ||
+ | ci)a Nova Yiroz1amyya), Yeni Yuqo s- | ||
+ | laviya Teleqraf Agent- | ||
+ | li y i—YSFSR-in informasiya agent- | ||
+ | liyi. 1943 ildə Yaytse 11.-ndə yaradıl- | ||
+ | mı, 1944 ildən Helqraddadır. Ol- | ||
+ | kəpin qəzet, jurnal, radio və telv- | ||
+ | viziyasını daxili pə xarici siyasət | ||
+ | məsələlərinə dair informasiya ilə | ||
+ | tə”min edir. | ||
+ | |||
+ | TANK Maksim (təxəllusu| | ||
+ | pə familiyası Yevgeni | ||
+ | S gkurko) (d. | | ||
+ | 17.9.1912, indiki | ||
+ | Minsk vil., Myadel | ||
+ | r-nunun Pilkov- | ||
+ | ipina k.)--belorus | ||
+ | sovet ppairi. BSSR | ||
+ | xalq pairi (1968), | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əsl adı | ||
+ | İvapovic | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | BSSR EA akad. | ||
+ | (1972). Sosialist | ||
+ | Əməyi Qəhrəmanı | ||
+ | (1974). Lenin mu: | ||
+ | kafatı (1978) və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SSRİ Dəevlət muka | ||
+ | fatı (1948) laursea- | ||
+ | tı. 1936 ildən Sov.İKP uzvu. Belo- | ||
+ | rusiya Yazıcılar İttifaqı İdarə | ||
+ | Hey”ətinin birinci katibi (1966 il- | ||
+ | dən), SSRİ Yazıcılar İttifaqı | ||
+ | İdarə Heyətinin katibidir (1976 il- | ||
+ | dən). Qərbi Belorusiyada inqilabi Hə- | ||
+ | rəkatda fəal ipttirak etmidir. | ||
+ | cMərhələlərdək (1936), “Doraqacı al- | ||
+ | tındaz (1938) ipe”r kitabları, € Hapouo | ||
+ | |||
+ | |||
+ | taxtı. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Makonde tayfası. | ||
+ | Aqac. Vanyampezi tayfası. Etno- | ||
+ | (1937) poeması Qərbi Belorusiya zəh- | ||
+ | mətkəplərinin mubarizəsinə, “Yanukg | ||
+ | (1943) poeması, “Silahı | ||
+ | itiləyinə, “Odlu səma arasındanə | ||
+ | (hər ikisi 1945) tpe”r kitabları Bə- | ||
+ | yuk Vətən muharibəsinə həsr olun- | ||
+ | muzidur. *Bilsinlərə (1948), 4P1im- | ||
+ | HƏK iziəFj (1957), “Mənim gundəlik | ||
+ | cərəyimə (1962), “Bir udum suq (1964), | ||
+ | c İpıqa etiq olsunq (1972), eHapos | ||
+ | iamlarıq (1977) və s. ipe"r kitabla- | ||
+ | rının muəllifidir. Bir sıra ile" | ||
+ | ri Azərb. dilinə tərcumə olunmu)- | ||
+ | dur. SSRİ Ali Sovetinin (7—11-ci | ||
+ | caqırın) deputatıdır. 4 dəfə Lenin | ||
+ | ordeni, Oktyabr İnqilabı ordeni, | ||
+ | 4 baiqa orden və medallarla təltif | ||
+ | edilmiidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: İzbr. proizv., t. 1—2, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | M., 1971: Procitan i peredan druqomu: | ||
+ | Stixi i pozmı, M., 1981: Narocanski | ||
+ | sosnı, M., 1982, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TANK (ing. kapk, əsas mə”nası—bak, | ||
+ | tutum, cən)—deyuli meydanında muxtə- | ||
+ | lif hədəfləri məhv etmək ucun silah- | ||
+ | ları və yuksək mutəhərriklik qabi- | ||
+ | liYYƏəti olan, butev zirehli, tırtıllı | ||
+ | deyuti mapını, İlk zirehli deyui | ||
+ | mapınının muxtəlif layihələrini | ||
+ | Rusiyada V. D. Mendeleyev və 6. | ||
+ | (1911—15), B. Britaniyada De Mol | ||
+ | (1912), Avstriya-Macarıstanda Q. Bur: | ||
+ | itın (1913) verminlər. A. A. Poro- | ||
+ | xovipikovun yaratdıqı ilk F Vezdexodə | ||
+ | T.-ı 1915 il mayın 18-də sınaqdan Ge- | ||
+ | cirildi. T.-ın əsas hissə və avadan- | ||
+ | lıqı fırlanan qulləli zireh gevdə, | ||
+ | muhərrik, idarəetmə intiqalları olan | ||
+ | transmissiya, Hərəkət edən hissə, si- | ||
+ | lahlar kompleksi, mulpahidə və tupq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | T-54 tankının sxemi: /1—prikali | ||
+ | |||
+ | pulemyot, 2—mupahidə cihazı: ili | ||
+ | nay, 4—komandir ucun lyuk: 5=— komandir | ||
+ | ucun oturacaq, 6—muhərrik: 7—əturu- | ||
+ | culər qutusu) 8— planetar dəndərmə me- | ||
+ | xanizmi, 9—aparıcı təkər: 10— )ana- | ||
+ | caq bakıy //—tırtıllı lent: 12— dayaq | ||
+ | vərdənəsi: 13—istiqamətləndirici təkər: | ||
+ | 14—ndarəetmə pedal və lingləri: 15—su- | ||
+ | rucu-mexanik ucun oturacaq, /6—deyupt | ||
+ | ey pcaTbı, 1/7—hərəkət istiqamətində atəp | ||
+ | acan pulemyotun mazqalız 18—top: /9— | ||
+ | |||
+ | teleskopik nipangah, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | lama cihazları, elektrik avadanlıqı, | ||
+ | rabitə vasitələri, yanrqından və atom | ||
+ | partlayınpından mӱhafizə sistemlə- | ||
+ | ridir. Gəevdənin daxili uc bəlmədən | ||
+ | ibarətdir (idarəetmə, deyuii, muӱhər- | ||
+ | rik-transmissiya bəlmələri). Təkmə | ||
+ | qullə 360* fırlana bilir. Silah kom- | ||
+ | pleksi əsas silahdan (90—152 mm-lik | ||
+ | hamar və ya yivli luləli top) və can- | ||
+ | lı quvvələri məhv etmək ucun yardım- | ||
+ | cı silahdan (adi pulemyot və irika- | ||
+ | librli zenit pulemyotları), deyui | ||
+ | sursatı komplektindən, tupilama və | ||
+ | mulahidə (o cumlədən qaranlıqda gər- | ||
+ | mə) cihazlarından ibarətdir. Bir sı- | ||
+ | ra T.-larda tankvuran idarəolunan ra- | ||
+ | getlər də yerlətdirilir. Hərəkətdə | ||
+ | atəiin dəqiqliyi ucun muasir T-55, | ||
+ | T-62, T-72 (CCPH), M60-A1 (ABI), | ||
+ | c“Hiftenə (İngiltərə), “Leopard | ||
+ | (AFR) T.-larında silah sabitlətdi- | ||
+ | riciləri, T.-ı su altında (4—6 mm də- | ||
+ | rinlikdə) surmə vasitələri olur. | ||
+ | 1935—37 illərə qədər T.-ın yalnız | ||
+ | gӱlləyədavamlı zirehi olurdu. Tank- | ||
+ | luran toplar meydana cıxdıqdan sonra | ||
+ | 100— 200 mm qalınlıqda zirehi olan | ||
+ | T.-lar yaradıldı. Maks. sur"əti saat- | ||
+ | da 41—65 km-dir. Kəifiyyat aparmaq | ||
+ | ucun yungӱl T. (kutləsi 20 ?t-dək), | ||
+ | motoatıcı qopunları gӱcləndirmək | ||
+ | və dupimənin atəi vasitələrini, canlı | ||
+ | qӱvvələrini məhvetmək ucun orta arır- | ||
+ | ATAN (40 m-nəK), Ya T.-ları ir | ||
+ | Mӱbarizə ucun aqır (40 tl-dan artıq | ||
+ | T.-lar tətbiq edilir. Sovet T-34, KV, | ||
+ | İS-2, T-62, T-72 T.-ları muvafiq | ||
+ | dəvrlərin ən mӱkəmməl T.-larıdır. | ||
+ | |||
+ | unların yaradılmasında konstruk- | ||
+ | torlardan J. Y. Kotinin, N. L. DU- | ||
+ | xovun, M. İ. Kopkinin, A. A. Moro- | ||
+ | zovun və 6.-nın bəyuk rolu olmutdur. | ||
+ | T. yӱksək keyfiyyətlərinə gərə dəyuiq- | ||
+ | də quru qopunlarının əsas zərbə quv- | ||
+ | vəsi rolunu oynayır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | AC E— 10, x, 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 3—ante- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. Rotmistrov P. A., Vreml | ||
+ | |||
+ | |||
+ | i tanki, M., 1972, yenə onun, Qanki | ||
+ | na voNne, 4 izd., M., 1975, Tanki i tanko- | ||
+ | vıe voiska, M., 1980, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TANK QOİYUNLARI —quru qopqunla- | ||
+ | rının bir nəvu, Beyuk atəiiq KYHYHƏ | ||
+ | və zərbə quvvəsinə, yuksək hərəkət və | ||
+ | manevr qabiliyyətinə, həmcinin zireh- | ||
+ | li mudafiəyə malikdir. Tank, motor- | ||
+ | lu atıcı (mexaniklətdirilmiid), ra- | ||
+ | ket, artilleriya və s. beəlmələri, His- | ||
+ | sələri və birlətmələrindən ibarət- | ||
+ | dir. Dutimən mӱdafiəsini yarmaq (mus- | ||
+ | təqil və digər qopqun nəvləri ilə bir- | ||
+ | gə) və hucumu bəyӱk dərinlikdə apar- | ||
+ | maq, ehtiyatları məhv etmək, ərazi | ||
+ | tutmaq və onu əldə saxlamaq, deyuti | ||
+ | və əməliyyatı suӱr”ətlə balta catdırmaq | ||
+ | məqsədi dapıyır. SSRİ-də avtomobil | ||
+ | və zirehli tank (1942 ilədək), zireh- | ||
+ | li tank və mexanikləidirilmiinli qo- | ||
+ | iunlar (1953 ilədək), zirehli tank | ||
+ | qopunları (1959 ilədək) adlanırdı. | ||
+ | 1960 ildən T.q. adlanır. | ||
+ | |||
+ | TANK HUCUMUNDAN MUDAFİƏ | ||
+ | —duiilmən tankları və zirehli ma- | ||
+ | itınlarının həmləsini dəf etmək, | ||
+ | onları məhv etmək ucun tədbirlər | ||
+ | kompleksi. Quru qoptunlarında hər | ||
+ | cur deyuiy əməliyyatı zamanı muda- | ||
+ | fiənin əsasını təikil edir. Birin- | ||
+ | ci dunya muharibəsi devrundə tankla- | ||
+ | rın yaradılması ilə əlaqədar meydana | ||
+ | gəlmiidir (əsas mubarizə vasitəsi | ||
+ | səhra artilleriyası idi). Muasir | ||
+ | T.h.m.-də əsas mӱbarizə vasitələri | ||
+ | tankvuran idarəolunan raketlərdən, | ||
+ | Həmcinin tankvuran vasitələr qrupun- | ||
+ | dan, atəii vasitələri sistemindən, | ||
+ | tankla mubarizə ucun ehtiyat quvvələ- | ||
+ | rindən, muxtəlif maneələr sistemin- | ||
+ | dən və s.-dən ibarətdir. | ||
+ | |||
+ | TANKA— yapon poeziyasının qədim | ||
+ | janrlarından biri. 31 hecalı (5--74- | ||
+ | 4-5--74-7) beimisralı, qafiyəsiz li- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | “ ” uu. . | ||
+ | ӧz) də İZ “CC (= ə –- | ||
+ | əəə dər x ə | ||
+ | "A ə rı: is £ “m qq | ||
+ | Zə zə neşkoo”ür əli 7. 5" əmi, | ||
+ | af: dör “ə” ” c , i “ə z | ||
+ | "da uşaq?” aa səsi yt” 44 F | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rik pe”r. Məhəbbət və təbiət nHpHKa- | ||
+ | sı T.-ların əsas məvzusu idi. Hələ | ||
+ | “Man yesyuz antologiyasında (8 əsrin | ||
+ | 2-ci yarısı) T.-lar baitlıca yer tu- | ||
+ | turdu. Sonralar 15 əsrədək zadəgan | ||
+ | poeziyasının yeganə janrı olmuiq- | ||
+ | dur. 15—18 əsrlərdə renqa, xokku ki- | ||
+ | mi yeni janrlar T.-nı sıxıidır- | ||
+ | mılpdı. T. İsikava və 6. T.-nı yeni | ||
+ | obraz və sosial məvzularla zəngin- | ||
+ | ləidirmiidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | . Mətnlər: Nərgizin bircə ləcə- | ||
+ | Yi, B., 1980, Aponskie patistipial, M., | ||
+ | 1971, Manheso, t. 1—3, M., 1971—72, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TANKVURAN ARTİLLERİYA—tank | ||
+ | və s. zirehli hədəfləri, habelə acıq | ||
+ | məvqelərdəki atəiy vasitələrini və | ||
+ | canlı quvvələri məhv etmək ucun ar- | ||
+ | tilleriya. Q.a.-ya səhra topları, əzu- | ||
+ | gedən artilleriya qurqruları, təpmə- | ||
+ | yən toplar və tankvuran idarəolunan | ||
+ | reaktiv mərmilər (raketlər) daxil- | ||
+ | dir. T.a.-nın əsgs xususiyyətləri— yax- | ||
+ | im manevr etməsi, sur”ətli atəipti, | ||
+ | mərmilərinin duzxətli trayektoriya- | ||
+ | ya, beyuk bailanqıc sur”ətinə, yuksək | ||
+ | zirehdetimə qabiliyyətinə malik ol- | ||
+ | masıdır. | ||
+ | |||
+ | TANKVURAN İDARƏOLUNAN RE- | ||
+ | AKTİV MƏRMİLƏR—tank və baqiqa | ||
+ | zirehli hədəflərlə mubarizə aparmaq | ||
+ | ucun silahlar. T.i.r.m. 20 əsrin 50-ci | ||
+ | illərində yaradılmındır. Əsas his- | ||
+ | sələri: kumulyativ tə”sirli deyçi | ||
+ | baplıqı, reaktiv mӱhərrik, tupqlama | ||
+ | və idarəetmə cihazları, ucuiyda sa- | ||
+ | bitləpdirmə orqanları və s.-dir. | ||
+ | Mərmi radio və telesiqnallarla ida- | ||
+ | rə edilir, 400—600 mm qalınlıqda | ||
+ | zirehi detir. T.i.r.m.-i əzugedən ma- | ||
+ | iınlardan, sayyar qurqrulardan, ver- | ||
+ | tolyotlardan buraxmaq mumkundur. Be- | ||
+ | lə raketlərin sur”əti səs sur”ətindən | ||
+ | az və cox olur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 146 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TANKVURAN TUFƏNG | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə aaa 7”) r .— = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TANKVURAN TUFƏNG—zirehli hə- | ||
+ | dəfləri vurmaq ucun luləsi yivli odlu | ||
+ | silah. İlk T.t. Birinci dunya muha- | ||
+ | ribəsinin axırında meydana cıxmıi- | ||
+ | dı. SSRİ-də T.t.-lərin yeni sistem- | ||
+ | lərini Beyuk Vətən muharibəsi ərə- | ||
+ | fəsində V. A. Deqtyarov və S. Q. Si- | ||
+ | monov yaratmıtidılar. Bu T.t.-lər | ||
+ | 300 m məsafədən 35 mm-lik zirehi | ||
+ | depirdi. 1945 ildən T.t.-lər qumbara- | ||
+ | qal əvəz olunmutidur. | ||
+ | TANKER (ing. tanker, tank—crcrepH, | ||
+ | cən, tutum)—rezervuarlarında maye, | ||
+ | yarımmaye və səpələnən yӱklər (neft, | ||
+ | benzin, spirt, surtku və qida İarna- | ||
+ | rı, iərab, mayeləindirilmiin qaz, ye- | ||
+ | yinti məhsulları və s.) daiıyan gəmi. | ||
+ | T.-ə yuk qapalı boru kəməri ilə dol- | ||
+ | durulur və T.-dən gəmi nasosları ilə | ||
+ | bopaldılır. T.-in yukgəturmə qa- | ||
+ | biliyyəti 500 min ?t-a qədər, subası- | ||
+ | mı isə 590 min ?t-a qədər ola bilər. | ||
+ | Əd. Rodionov N. N., Sovremen- | ||
+ | nıe tankerı. L., 1980, | ||
+ | TAHKOAPÖM (mauk--iyH. drömos— | ||
+ | qacıli, qacıtp yeri)—tank və b. tır- | ||
+ | tıllı deyuti mapınlarını surməyi | ||
+ | əyrənmək ucun xususi sahə. Yatayıi | ||
+ | məntəqələrindən, yollardan, rabitə, | ||
+ | elektrik xətlərindən uzaqda yerləptir, | ||
+ | relyefi muxtəlif olur. T.-da cur- | ||
+ | bəcur maneələr, dar kecidlər, xəndək | ||
+ | uzərindən dar kərpulər, niptangah- | ||
+ | lar və s. dӱzəldilir. Tankların hə- | ||
+ | rəkətini izləmək və onlarla əlaqə sax- | ||
+ | lamaq ucun T. avtomatik idarəetmə | ||
+ | sistemləri və s. vasitələrlə təchiz | ||
+ | edilir. | ||
+ | TANGE Kendzo (d. 4.9.1913, İmaba- | ||
+ | ri)—yapon me”marı. Me”marlıq təh- | ||
+ | silini Tokio un-tində almındır. | ||
+ | Xirosimada tikdiyi Sulh xatirə mər- | ||
+ | kəzi (1949—56) T.-yə geni iəhrət qa- | ||
+ | zandırmındır. 1950—60-cı illərdə | ||
+ | Le Korbuzyenin tə”siri ilə Yaratdıqı | ||
+ | binalarda həcmin ifadəliliyinə nail | ||
+ | olmull (Kurasikidə ipəhər salonu, | ||
+ | 1960), iriapqırımlı konstruksiyala- | ||
+ | rın ekspressiv imkanlarından isti- | ||
+ | anə etmitidir (Tokioda “Gimnaziumə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | inası, 1963—64, muqəddəs Məryəm | ||
+ | kafedral kilsəsi, 1964). 1961 ildə | ||
+ | Tokionun yenidən qurulması layihəsi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ni hazırlamıtdır. Sidzuogka 11.-ndə- | ||
+ | ki 18 mərtəbəli Radio-qəzet mərkəzi | ||
+ | (1970) və s. coxmərtəbəli binaların | ||
+ | layihəsini vermitdir. 1971 ildə ke- | ||
+ | cirilmiii “Yaponiyanın gələcək sima- | ||
+ | sı və 21-ci əsrdə yapon xalqının Ya- | ||
+ | poniyada Həyatı adlı me”marlıq mu- | ||
+ | sabiqəsində T.-nin layihəsi ən Yaxiı | ||
+ | layihələrdən hesab edilmidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsəri: Arxitektura İponii, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1975. | ||
+ | TANGENS (lat. (apdep—toxunan)— | ||
+ | triqonometrik funksiyalardan bi- | ||
+ | ri. (ə ilə piarə edilir. Duzbucaq- | ||
+ | lı ucbucaqda iti bucaqın T.-i həmin | ||
+ | bucaq qarpısındakı katetin biti- | ||
+ | izik katetə nisbəti, yaxud iti bacarın | ||
+ | sipusunun kosinusuna onisbətidir. | ||
+ | TANĞENSİAL TƏ”CİL—bax Təcil. | ||
+ | TANGENSLƏR TEOREMİ-triqono- | ||
+ | metriyanın muhum teoremlərindən oi- | ||
+ | ri: ucbucaqın iki tərəfinin (4 və b) | ||
+ | uz.-nu uyqun bucaqların (A və V) | ||
+ | yarımcəmi və yarımfərqinin tapgens- | ||
+ | ləri ilə əlaqələndirir: | ||
+ | |||
+ | A-EV | ||
+ | |||
+ | |||
+ | akı. “ o | ||
+ | A—B | ||
+ | |||
+ | |||
+ | a—f / | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 2 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | M., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | (“5 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Bu dusturu alman riyaziyyatcısı | ||
+ | Regiomontan vermitidir. | ||
+ | |||
+ | TANGENSbFİD—tangensin bucaqın | ||
+ | qiymətindən asılı dəyinməsini təs- | ||
+ | vir edən mustəvi əyri. Sonsuz sayda | ||
+ | konqruyent əyridən ibarətdir. Bun- | ||
+ | ların biri digərini Ox oxu boyun- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ca l-nin misli qədər surutdurmək- | ||
+ | lə alınır. T. Ox oxunu li (və | ||
+ | ya—180222) nəqtələrində kəsir (= 1, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | a kk | ||
+ | |||
+ | TANNİN (fr. tannin, Kapasq—dəri- | ||
+ | ni apılamaqu—zulallarla və bir cox | ||
+ | baitqa təbii polimerlərlə (selluloz, | ||
+ | pektin maddələri) məhkəm rabitə əmə- | ||
+ | lə gətirmək qabiliyyəti olan, bitki- | ||
+ | lərdə genii yayılmın fenol birləit- | ||
+ | mələri qrupu. Hazırda molekul kut- | ||
+ | nəcu 500—3000 və tərkibində fenol | ||
+ | Hidroksili olan təbii birləimələr | ||
+ | T.-ə aiddir. Bitki məntəli apıla- | ||
+ | yıcı maddələr tannid adlanır. | ||
+ | T. 2 sinfə bəlunur: 1) coxatomlu | ||
+ | spirtlərlə əmələ gələnlər, məs., qlu- | ||
+ | koza (hidroliz olunan T.), 2) | ||
+ | fenol birləimələrinin kondensasiya- | ||
+ | sı ilə əmələ gələnlər: məs., katexin- | ||
+ | lər (hidroliz olunabilmə- | ||
+ | yən və ya kondensasiya | ||
+ | olunmup T.). T. apı bitkiləri- | ||
+ | nin kəkundə, oduncaqında, Yarpaqında | ||
+ | və meyvəsində olur. T. dərinin aipı- | ||
+ | lanmasında, pambıq parcaların boyan- | ||
+ | masında və tibdə (buzucu maddə ki- | ||
+ | mi) ptilədilir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | amMənim | ||
+ | |||
+ | |||
+ | U, Tansıkbayev. | | ||
+ | SSR Mədəniyyət Nazirliyi. Dapkənd. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | mahnımı. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TANNU-OLA—Tuva MSSR-in c.-unda | ||
+ | nar silsiləsi. Yuxa ı Yenisey həvzəsi | ||
+ | cayları ilə Ubsu-Nur gəlc həvzəsi | ||
+ | arasında suayırıcıdır. Uz. təqr. 300 | ||
+ | km, maks, hund. 3061 m. Memənəp | ||
+ | (sidr, Tapa maM), "67 BƏ yӱksək darlıq | ||
+ | tundra bitkiləri yayılmınndır. | ||
+ | |||
+ | TANRIQULULAR — Azərb.SSR Yev- | ||
+ | lax r-nunda kənd. T. sovetliyinin mər- | ||
+ | kəzi, R-n mərkəzindən və Yevlax d.y. | ||
+ | st.-ndan 35 km 11m.-q.-də, Kurək cayı- | ||
+ | nın sahilində, duzənlikdədir. ƏH. | ||
+ | 1771 (1985), pambıqcılıq, taxılcı- | ||
+ | lıq, heyvandarlıq və baramacılıq- | ||
+ | la məiquldur. Orta məktəb, klub, | ||
+ | kitabxana, kinoqurqu, upyaq baqcası, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xəstəxana var. | ||
+ | TANRIYOXUİNY AYYIRIMI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Azərb.SSR-də daq apırımı. Murovdar | ||
+ | silsiləsində, 2500 m-dən Yӱksəkdə Yer- | ||
+ | lətir. Tərtər və Gəncə caylarının | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hevzələrini bir-birilə əlaqələndirən | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yol T.a.-ndan kecir. | | ||
+ | TANSIKBAYEV Ural (14.1.1904, | ||
+ | Daikənd—18.4.1974, Nukus) — əzbək | ||
+ | sovet boyakarı. SSRİ xalq rəssamı | ||
+ | (1963). SSRİ Rəssamlıq Akademiyası- | ||
+ | nın həqiqi ӱzvu (1958). Penza Rəssam- | ||
+ | lıq Məktəbini bitirmiitdir (1929). | ||
+ | 1940-cı illərdən yaradıcılırında | ||
+ | Sovet Əzbəkistanının təsviri muhum | ||
+ | yer tutmuli, muasirlik ruhu ilə alpı- | ||
+ | lanmı1i mənzərə-tablolar yaratmın- | ||
+ | dır (c“Doqma yurdumə, 1951, zb.SSR | ||
+ | İncəsənət Muzeyi, Daikənd: cKayrak- | ||
+ | Kum SES-ində səhərə, 1957, Pyərq | ||
+ | Xalqları İncəsənəti Muzeyi, Mosk- | ||
+ | vay “Carvak tikintisindəə, 1970, SSRİ | ||
+ | Rəssamlar İttifaqı, Moskva). Teatr | ||
+ | rəssamlıqı və monumental boyakarlıq | ||
+ | (Moskvada XTNS-də Əzb.SSR pavilyo- | ||
+ | nunun pannosu, 1952—54) sahələrində | ||
+ | də fəaliyyət gəstərmitdir. Lenin or- | ||
+ | deni, 4 baiqa ordenlə, həmcinin ME- | ||
+ | dallarla təltif olunmudur. | ||
+ | |||
+ | TANTA ((::5)— MƏR-də, Nil cayı | ||
+ | deltasında ipəhər. Qarbiya Myhağa- | ||
+ | zasının inz.m. D.y: və avtomobil Yol- | ||
+ | ları qovpaqı. Əh. 285 min (1976). | ||
+ | Pambıqtəmizləmə, toxuculuq və yeyinti | ||
+ | (pambıq yarı, sud) sənayesi muəssisə- | ||
+ | ləri var. Kustar sənətkarlıq ingi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | iqaf etmiidir. | ||
+ | |||
+ | TANTAL (Tapha- | ||
+ | 1o5)—qədim yunan | ||
+ | mi fologiyasında | ||
+ | Lidiya və ya Fri- | ||
+ | giya padiqahı, Zev- | ||
+ | sin oqlu. Allah- | ||
+ | ları məclisə də”vət | ||
+ | edərək oqlu Pelop- | ||
+ | sun ətindən biili- | ||
+ | rilmiti xərəyi on- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lara yedirtdiyinə | ||
+ | gerə, yeraltı tor- | ||
+ | paq səltənətində | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əbədi cəzaya məh- | ||
+ | kum edilmindi| 60- | ||
+ | qazına qədər suda | ||
+ | duran və aracdan | ||
+ | asılan meyvələri | ||
+ | gerən T. susuzlu- | ||
+ | qunu və aclırını | ||
+ | dəf edə bilmirdi, | ||
+ | cunki, dodarını | ||
+ | uzatdıqca su cəgi- | ||
+ | lir, meyvəli budaq | ||
+ | isə aralanırdı.*T. | ||
+ | əzabıq ifadəsi bu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | radan dır. | | ||
+ | ANTAL (lat. Tap- | ||
+ | sahil), Ta—kimyəvi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1972. Əz6. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAPİOKA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 147 | ||
+ | in AK r 0...” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | element. Elementlərin devri sis- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | teminin U qrupundadır: at.n, 73, at.k. | ||
+ | 180,948-dir: geyumtuləcalan poladı- | ||
+ | 203 plastik metaldır: 2996*S-də əri- | ||
+ | Yir, 53002S-də qaynayır: sıxlıqı | ||
+ | (202S-də) 16,6 q|s -dir. Oksidlətmə | ||
+ | dərəcəsi—1-dən 5-ə qədər olan birləil- | ||
+ | Mələr verir. Təbii R. sabit ("Ta | ||
+ | (99,9926 ) və radioaktiv *89Ta (0,01294) | ||
+ | izotoplarından ibarətdir. Sun”i yol- | ||
+ | la 15 radnoaktiv izotopu alınmıqp- | ||
+ | dır. T.-ı İsvec kimyacısı A. Q. Eke- | ||
+ | berq kəpf etmii (1802), qədim yunan | ||
+ | mifologiyasının qəhrəmanı Tanta- | ||
+ | lın adı ilə adlandırılmıpidır. Ye | ||
+ | tabıqında Kӱtləcə orta miqdarı 23. | ||
+ | :10 "7775 -dir. 17 əsas mineralı və 60- | ||
+ | dan artıq tantallı mineral məlum" | ||
+ | dur (bax Tantal filizləri). Adi ipz- | ||
+ | raitdə Q. kimyəvi cəhətdən az aktiv- | ||
+ | dir (niobiuma oxiayır): 2802S-də ok- | ||
+ | sidləməyə batlayır. Yalnız bir ca- | ||
+ | bit oksidi var: (Ta,O,). Hidrogenlə | ||
+ | 0*S-yə yaxın temp-rda bərk məhlul | ||
+ | əmələ gətirməsi Q.-ın plastikliyinin | ||
+ | itməsinə səbəb olur və onun plastik- | ||
+ | liyi, ancaq 800—1200”S temp-rda yuk- | ||
+ | sək vakuum altında Hidrogen cıxdıq- | ||
+ | dan sonra bərpa dən Azotla 300*S- | ||
+ | yə yaxın temp-rda ok məhlul və nit- | ||
+ | illər (QayM və TaC), xlor, brom və | ||
+ | yodla 250*S-dən yuxarıda, fluorla isə | ||
+ | otaq temp-runda halogenidlər (TaH, | ||
+ | tipli) əmələ gətirir. Korroziyaya qar- | ||
+ | iyı son dərəcə davamlılırı ilə fərq- | ||
+ | lənir. T. turipularının (metatantalat | ||
+ | N:TaO,, ortotantalat N.TaO,) duzla- | ||
+ | rınatantalatdeyilir (ən mӱhum- | ||
+ | ləri KTaOz və CaTaO:-dur), T. isteh- | ||
+ | salının təqr. 6095 —7596 -i elektron | ||
+ | lampaları detallarının hazırlanma- | ||
+ | sına sərf olunur. Ondan vakuumda və | ||
+ | ya tə”sirsiz qaz mӱhitində 1700*S-dən | ||
+ | yuksək temp-rda itləyən sobaların | ||
+ | qızdırıcıları və digər konstruk- | ||
+ | siya hissələri, həmcinin duzləndiri- | ||
+ | cilər, elektrolitik kondensatorlar | ||
+ | və s. hazırlanır, matpınqayırma sə- | ||
+ | nayesində və xususi ərintilər isteh- | ||
+ | salında istifadə edilir. T.-ın bə”zi | ||
+ | birlətmələri yaxiı katalizatsrdur | ||
+ | Əd.: | ||
+ | son Q. A., Metallurqin redkix msetallov | ||
+ | M., 1973, Saviikin E. M., Bur- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xanov T. S., Redkie metallı i splavı, | ||
+ | M., 1980, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TANTAL ƏRİNTİLƏRİ —–tantalın | ||
+ | niobium, volfram, molibden, vana- | ||
+ | dium, sirkonium, nafizun vəs. ele- | ||
+ | mentlərlə ərintisi. Aqressiv və maye | ||
+ | metal muhitlərində hərarətə və korro- | ||
+ | ziyaya davamlılıq xassələrinin yuksək | ||
+ | olması ilə secilir. T.ə.-ndən raket | ||
+ | soploları, reaktiv mӱhərriklərin və | ||
+ | elektrik vakuum cihazlarının detal- | ||
+ | ları və s. hazırlanır. | ||
+ | |||
+ | TANTAL FİLİZLƏRİ — tərkibin- | ||
+ | dən Ta-mn alınması texniki cəhət- | ||
+ | dən mumkun, iqtisadi cəhətdən MƏT- | ||
+ | sədəuyqrun hesab edilən təbii KHM)ƏBH | ||
+ | aqreqatlar. T.f.-nə (bunlarda Ta,O, : | ||
+ | MCI,O,.=1 olur) və kompleks tantal- | ||
+ | niobium filizlərinə (bax Niobium | ||
+ | filizləri) ayrılır. T.f.-nin muhum | ||
+ | mineralları: kolumbit-taptalit (30— | ||
+ | 4596 -n Ta,O,), manqan-tantalit (45— | ||
+ | 8096 -i Ta:O,), tqqantalit, vocinit (Ta, | ||
+ | 5p, Mp).O, (60—8 596 -i TaqO,) və s. | ||
+ | Niobiumla yanapı Ta istehsal edilən | ||
+ | taptal-niobium filizlərinin MYİYM | ||
+ | mineralları: kolumbit (5—3090 -i | ||
+ | TaşOş): rarserronur (Ca, TR, U): (Nb, | ||
+ | Ta),O4(E, ON)-n N,O (8 —28 24-i TazO,) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 109c, 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Yelikman A. N., Meer- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və s. T.f.-nin bir necə nəv sənaye və | ||
+ | genetik tipli yataqları olur: nadir | ||
+ | metal peqmatitləri, tantallı qranit- | ||
+ | lər, karbonatitlər, səpintilər. Xa- | ||
+ | ricdə ən beyuk yataqları Kanada (Ma- | ||
+ | nitoba və Bernik-Leyk), Braziliya | ||
+ | (Paraiba, Riu-Qrandi-du-Norti), Zair | ||
+ | (PLaba) və s. əlkələrdədir. | ||
+ | |||
+ | TANTALİT imi — kimyəvi ele- | ||
+ | ment -- yun, 141ho—dai) — mineral. | ||
+ | Kimyəvi tərkibi (Re, Mp) (Ta, MI),Os. | ||
+ | Rombik sinqoniyada kristallaiyır. | ||
+ | Sərbəst kristallar, iqualı, sıx dənə- | ||
+ | li aqreqatlar halında tapılır. Sərt- | ||
+ | liyi 6—6,5: sıxlıqı 520(0—8 200 kq/m?. | ||
+ | Rəngi qara, bozumtul, qonur və qır- | ||
+ | mızımtıl-qaradır. Qranit tipli su- | ||
+ | xur və peqmatitlərlə əlaqədardır. | ||
+ | Sənayedə, adətən, T.-in səpinti yataq- | ||
+ | larından istifadə olunur. Ta və MI | ||
+ | |||
+ | ilizidir. | ||
+ | |||
+ | TANTAL-NİOBATLAR mineral | ||
+ | qrupu. Əsas mineral əmələ gətirici | ||
+ | komponentləri Ta və MI-dur. Umumi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | formulu A BAX A —Ca” ", TR5F, | ||
+ | U47, Th? F, Na”, Fe2F, Mn2”, Mg2- | ||
+ | B—Nb5F, Ta5" (Ti3”, Sn””, Fe3H | ||
+ | qarılpqıqı da olur): 4—0*2-. OH”, | ||
+ | E-. T.-n.-a 100-dən cox mineral da. | ||
+ | xildir. Muhum mineralları: kolum- | ||
+ | bit, tantalit, loparit, piroxlor və s. | ||
+ | T.-n., adətən, xırda zərrələr əmələ gə- | ||
+ | tirir. Rəngi qara, tund-qonur, qonuru- | ||
+ | sarı olur. PQupə və qatran parıltı- | ||
+ | lıdır. Sərtliyi 4,5—8: sıxlıqı tər- | ||
+ | kibindəki Ta və T1|-ın miqdarından | ||
+ | asılı olaraq 3500—9000 xq/m?., T.-n. | ||
+ | qranit və nefelinli siyenitlərdə ak- | ||
+ | sessor mineraldır: qranit peqmatit- | ||
+ | lərində, qələvi peqmatitlərdə, karbo- | ||
+ | natitlərdə və s. yuksək konsentrasi- | ||
+ | yalar əmələ gətirir. Ta, Nb Bə TR | ||
+ | almaq ucun xammaldır, | ||
+ | |||
+ | TANTİA TӦPİ (əsl adı Ramcan- | ||
+ | dra Panduranq) (təqr. 1814— | ||
+ | 18.4.1859, Sipri)— Hindistanda xalq | ||
+ | usyanının (1857—59) balicılarından | ||
+ | biri. Usyana Nana Saliblə birlikdə | ||
+ | qopulmudur. Lakhnau i:.-nin muda- | ||
+ | fiəsi zamanı ingilis ordusuna guӱclu | ||
+ | zərbə endirmiii, sonralar partizan | ||
+ | mӱharibəsinə baicılıq etmiidir. | ||
+ | Qvalior zəmindarı Man Sinqh tərə- | ||
+ | findən ingilislərə satılmıiy və edam | ||
+ | edilmitidir. | ||
+ | |||
+ | TANTYEM (fr. (ap(|bte—pay, hissə) | ||
+ | —səhmdarlar cəmiyyətinin, sıqorta | ||
+ | iirgətlərinin, bankların və digər | ||
+ | kapitalist muəssisələrinin idarə | ||
+ | hey”əti ӱzvlərinə və direktorlarına | ||
+ | xalis 009: faiz iəklində ver- | ||
+ | diyi mӱkafat. İmperializm dəvruidə | ||
+ | daha geni yayılmındır. | ||
+ | TANİYAN—Cinin iim.-ında, Xeybey | ||
+ | əyalətində ipəhər. D.y. st. İri sənaye | ||
+ | mərkəzi. Əh. 1,6 mln. (1975). Qara me- | ||
+ | tallurgiya, mampınqayırma, toxuculuq, | ||
+ | yeyinti sənayesi, d.y. nəql. in-tu var. | ||
+ | T. r-nunda daiq kəmur cıxarılır. | ||
+ | 1976 il zəlzələsindən cox zərər cək- | ||
+ | mipidir. | | ||
+ | |||
+ | TAO YUAN-MİN (Tao Tsyan: | ||
+ | 365—427)—Cin manpır. Devrumuzə- | ||
+ | dək 160 ie”ri və bir necə mənsur fəl- | ||
+ | səfi əsəri gəlib catmındır. Əsər- | ||
+ | lərində insanları mə”nəvi kamilli- | ||
+ | yə və xeyirxahlıqa səsləmitidir. | ||
+ | “PTaftalı baqıq utopik əsəri var. | ||
+ | Yaradıcılıqı Hin və qontu xalqlar | ||
+ | poeziyasının inkipafına təsir | ||
+ | gəstərmiidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: Lirika, M., 1964: Sti- | ||
+ | xotvorenin, M., 1972, | ||
+ | : ƏVdlin L., Tao KYanımini | ||
+ | eqo stixotvorenil, M., 1967, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAP QARAQOYUNLU — Azərb.SSR | ||
+ | Qasım İsmayılov r-nunda kənd. T.Q. | ||
+ | sovetliyinin mərkəzi. R-n mərkəzin- | ||
+ | dən 25 km c.-da, dӱzənlikdədir. ƏH. | ||
+ | 1771 (1985), uzumculuk və heyvandar- | ||
+ | lıqla mətpquldur. Orta məktəb, klub, | ||
+ | kitabxana, tibb məntəqəsi var. | ||
+ | TAPA — İndoneziya, Okeaniya və Af- | ||
+ | rikanın bə”zi xalqlarında, Mərkə- | ||
+ | zi və Cənubi Amerika hindilərində | ||
+ | parcanı əvəz edən material. T. hazır- | ||
+ | lamaq ucun aqac qabıqı təmizlənir, | ||
+ | suda isladılır və arac toxmaqla də- | ||
+ | yəclənilir. T.-nı rəngləyir, uzərin- | ||
+ | də boyalarla ipəkil cəkir və ya xususi | ||
+ | itamplarla naxınq vururlar. T.-dan | ||
+ | geyim, deiyənəcək və s. ucun istifadə | ||
+ | edilirdi. | ||
+ | |||
+ | TAPAJOS (Tapağös) — Braziliyada | ||
+ | cay. Amazon cayının saq qolu. Uz. təqr. | ||
+ | 2200 km, həvzəsinin sah. 487 min km?, | ||
+ | Juruena (uz. təqr. 1000 km) və Telis- | ||
+ | Piris caylarının birləiməsindən | ||
+ | əmələ gəlir. Yaqıt suları ilə qi- | ||
+ | dalanır. San-Luis :1.-nədək gəmici- | ||
+ | liyə Yararlıdır. | ||
+ | TAPANHA—qısaluləli fərdi odlu | ||
+ | silahların umumi adı. Bax həmci- | ||
+ | nin Mauzer, Naqan, Pistolet, Re- | ||
+ | volver. | ||
+ | |||
+ | TAPDIQ (təxəllusuy əsl familiyası | ||
+ | Tapdıqov) İlyas Oruc olu (d. | ||
+ | 30. 11.1934, Gədəbəy r-nunun Əli İs- | ||
+ | mayıllı k.)—Azərb. sovet ipairi. | ||
+ | Resp. Lenin komsomolu mukafatı lau- | ||
+ | reatı (1972). 1971 ildən Sov. İKP | ||
+ | uzvu. “Bulaq bapındah (1958), eBup | ||
+ | eiqin ipimipəyiə (1966), Bir gulun | ||
+ | rəHuəcvə (1971), FQızlar, qaqayıları | ||
+ | (1977) və s. kitablarında muçasirlərin | ||
+ | mə”nəvi aləmi, təbiət gəzəllikləri tə- | ||
+ | rənnum edilir. F Kəndimizin cobanı | ||
+ | (1955), *Arxalı daqlarıə (1962), 4HCim- | ||
+ | naz oynayır (1967), *“Mepənin mahnı- | ||
+ | sı ( 1973), *Qocaq doviang (1982) və s. | ||
+ | kitabları uplaq və gənclərə həsr olun- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mutdur. E. Mejelaytis, P. Brovka, | ||
+ | Y. Raynis, A. İsahakyan və 6.-ndan | ||
+ | tərcumələri var. Əsərləri SSRİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xalqları dillərinə, bə "zi xarici dil- | ||
+ | lərə tərcumə edilmiidir. | ||
+ | Əsərləri: Əksim nə qəlbim, | ||
+ | 1968, Cicəklərim, gӱllərim. B., 1979: | ||
+ | Vozhmi meni za ruku, M., 1981.Əzçmlə | ||
+ | gerup,B., 1984. | ||
+ | *TAPDIQ COBAN — qədim Azərb. | ||
+ | kukla tamatası pevu, *Kilimarasız- | ||
+ | pın repertuarına daxil olan “Q.c.ə- | ||
+ | ın sӱjetini ailə-məmdət məsələləri, | ||
+ | mə”pəvi-əxlaqi problemlər təikil | ||
+ | edirdi. Qamaianın personajları Tap- | ||
+ | dıq coban, Ceyran xanım, onun əri Nə- | ||
+ | cəf və qızı Zuleyxadır. Məzəli ha- | ||
+ | disələrdən ibarət bu tamaada Ceyran | ||
+ | KİMİ Yungul xasiyyətli xanımlar KY- | ||
+ | luiq hədəfinə cevrilirdi. Kipi kuk- | ||
+ | lalara papaq qoyulur, quriaq baqla- | ||
+ | nır, carıq-corab geydirilirdi: qadın | ||
+ | kuklalara isə əlvan və yaraıqlı don | ||
+ | |||
+ | |||
+ | geydirilir, yaxalarına zinət iyeyləri | ||
+ | taxılırdı. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədə Məmməd Arif. Azərbaycan | ||
+ | xalq tsatrı, Sscilmtin əsərləri, c. : | ||
+ | H.. 1970, Allahinerdiyenv M., | ||
+ | , 1078. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Azərbaycan xalq teatrı tarixi, B. | ||
+ | |||
+ | TAPİOKA (portuqal dilində (arqosa, | ||
+ | tupi-quarani Hindilərinin dilindən | ||
+ | kəturulmuidur), manioka sa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 148 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAPİRLƏR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | D . ——)) €mo.o.4...““N“ ” — — ——— H————,.,—.,.Ç | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qos u—minioka bitkisinin kək yum- | ||
+ | rusu nipastasından alınmıiy yarma, | ||
+ | Orqanizm T.-nı yaxiı həzm edir, on- | ||
+ | dan sup, sıyıq və s. hazırlanır. Əsa- | ||
+ | sən, tropik Asiya, Afrika və Cənubi | ||
+ | Amerikada istehsal edilir. Bəzən sa- | ||
+ | qonun bir sıra sortlarına (məs., Bra- | ||
+ | ziliya saqosu) da deyilir. | ||
+ | |||
+ | TAPİRLƏR (Tarqq:dae)—təkdırnaq- | ||
+ | lılar dəsqəsindən məməli heyvan fə- | ||
+ | siləsi. Yəndəmsiz, lakin cəld Heyvan- | ||
+ | lardır. Gevdəsi iri, ətrafları | ||
+ | qısadır. Ust dodarı kicik xortum | ||
+ | iəklindədir. Rəngi tund-qonurdur, ca- | ||
+ | vanları xallıdır. Bədəninin uz. | ||
+ | 18 0—250 sm, suysununun hund. 75— | ||
+ | 120 sm, cəkisi 200—300 kq-dır. Mərkə- | ||
+ | zi və Cənubi Amerikada, HəHyö-lləpru | ||
+ | Asiyada 5 novu yayılmındır. Hin - | ||
+ | distan T.-i (T. :padsiz) Amerika | ||
+ | nəvlərindən iriliyi, tukunun qısa | ||
+ | və belində iri aq ləkə olması ilə fərq- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Hindistan tapiri. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lənir. Durqun su həvzələri olan ru- | ||
+ | tubətli bataqlıq meiyələrdə yaplayır), | ||
+ | yaxpı uzur. Ot Yeyir. Boqazlıq dəv- | ||
+ | ru 400 gundur: 1 bala doqur. Yerli | ||
+ | əhalinin ov obyektidir. Dərisindən | ||
+ | və ətindən istifadə olunur. Sayı | ||
+ | azalmaq uzrədir, | ||
+ | |||
+ | TAPINTI, hHuquqda—itmip ppe- | ||
+ | yi apkar etmə. Sovet mӱlki huququna | ||
+ | gerə peyi tapan onun mulkiyyətcisi | ||
+ | olmur. O, tapıntı barədə ipeyi iti- | ||
+ | rən iqəxsə dərhal xəbər verməli və | ||
+ | tapılan ipeyi ona qaytarmalı, yaxud | ||
+ | milis idarəsinə və ya kənd xalq de- | ||
+ | putatları Sovetinin icraiyyə komitə- | ||
+ | sinə, idarədə, mӱəssisədə və ya nəql.- | ||
+ | da tapıldıqda isə muvafiq təpkila- | ||
+ | tın mudiriyyətinə təhvil verməlidir. | ||
+ | PPeyi itirən pəxs 2 həftə ərzində ta- | ||
+ | pılmadıqda, itmiiy tpeyi qəbul edən | ||
+ | təppkilatın mudiriyyəti onu milis | ||
+ | idarəsinə və ya kənd xalq deputatları | ||
+ | Sovetinin icraiyyə komitəsinə verir: | ||
+ | tapılmıni ipeylər orada 6 ay muddə- | ||
+ | tində saxlanılır. PTeyi itirən ipəxs | ||
+ | gestərilən muddət ərzində tapılma- | ||
+ | dıqda iiey əvəzsiz olaraq dəvlət muӱl- | ||
+ | kiyyətinə kecir. Tapılmıit pieyi qay- | ||
+ | taran, yaxud təhvil verən iqəxsin haqq | ||
+ | almaq huququ yoxdur, lakin o, T.-nın | ||
+ | saxlanılması və təhvil verilməsi | ||
+ | ilə əlaqədar cəkdiyi xərclərin edə- | ||
+ | nilməsini tələb edə bilər. | ||
+ | TAPMACA—pifahi xalq ədəbiyya- | ||
+ | tı janrlarından biri. Mənzum və | ||
+ | mənsur olur. Hər hansı bir əiiya, ha- | ||
+ | DİSƏ və ya məfhumun bənzətmə, bədii | ||
+ | sual Yolu ilə, qəsdən dolayı və təzal- | ||
+ | lı pəgildə məcazi ifadəsi olan T. | ||
+ | nəzərdə tutulan əiyya, halisə və ya məf- | ||
+ | humun bir əsas əlamətini ezundə əks | ||
+ | etlirir. Bu da onun tapılmasına yar- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | dım gəstərir. T.-da həyat hadisələ- | ||
+ | rini həssas mutpahidə bacarırı, xal- | ||
+ | qın bədii təfəkkuru və bədii dilinin | ||
+ | incəlikləri uzvi vəhdətdə təzahur | ||
+ | edir. T. dunyanın əksər xalqlarının | ||
+ | tpifahi yaradıcılıqında məvcuddur. | ||
+ | O, Azərb. folklorunun da ən KEHHÜN | ||
+ | Yayılmınq janrlarındandır. | ||
+ | |||
+ | Mətnlər: Azərbaycan tapmacaları, | ||
+ | B., 1928: Tapmacalar, B., 1967, Tapmaca- | ||
+ | lar, B., 1972, Azərbaycan klassik ədəbiyya- | ||
+ | tı kitabxanası, 20 cilddə, c. 1, B., 1982. | ||
+ | |||
+ | Əd. Əfəndiyev P., Azərbaycan | ||
+ | iifahi xalq ədəbiyyatı, B., 1981, Mi t- | ||
+ | rofanopa V. V., Russkie narodnıe | ||
+ | zaqadki, L., 1978. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAPİIRIQ, tapiırıq muqa- | ||
+ | viləsi—mulki huquq muqaviləsi, | ||
+ | həmin muqaviləyə gərə bir tərəf (və- | ||
+ | kalət alan) digər tərəfin (vəkalət | ||
+ | verənin) adından və onun hesabına | ||
+ | muəyyən huquqi hərəkətləri etməyi əz | ||
+ | əhdəsinə geturur. SSRİ-də T. vətən- | ||
+ | dapların və təiyikilatların bayiqa | ||
+ | iəxslərin keməyi ilə mulki dəvriy- | ||
+ | yədə imptirakı (əqd barlanması və s.) | ||
+ | vasitələrindən biridir. Vəkalət ala- | ||
+ | na Huquqi hərəkətləri həyata kecirmək | ||
+ | ucun vəkalətnamə verilir. Qanunla və | ||
+ | ya mӱqavilə ilə haqq verilməsi nəzər- | ||
+ | də Xutulluqda, vəkalət verən vəkalət | ||
+ | alana hHaqq verməyə borcludur. | ||
+ | TAR, Thar–Cənubi Asiyada, Hind | ||
+ | cayının sol sahili boyunda səhra və | ||
+ | yarımsəhra tipli duzənlik. Antro- | ||
+ | pogen mətiyəlidir. Sah. təqr. 300 min | ||
+ | km?, Relyefində qum tirələri, dunlər | ||
+ | ustundur, barxanlara rast gəlinir. | ||
+ | qlimi tropikdir. İllik yaqıntı | ||
+ | 90—200 mm. Tez-tez toz fırtınaları | ||
+ | olur. Kicik gəllər, iqoranlıqlar və | ||
+ | takırlar var. Qrunt suları ilə zən- | ||
+ | gindir. Bitki ərtuyu seyrəkdir. Otə | ||
+ | laq heyvandarlırı inkityaf etmiii- | ||
+ | dir. Suvarma əkinciliyi ilə məii- | ||
+ | qul olunur. | ||
+ | TAR (far. )2—tel, sap, sim)—1) miz- | ||
+ | rabla calınan Azərb. musiqi alə- | ||
+ | ti. Məniəyi Yaxın PQərq xalqları ilə | ||
+ | baqlı olan T.-ın adına Fərruxi Sis- | ||
+ | tani, Baba Tahir (10—11 əsrlər), Qət- | ||
+ | ran Təbrizi (11 əsr), Fuzuli (16 əsr) | ||
+ | və b. iairlərin əsərlərində rast gə- | ||
+ | linir. 19 əsrin 2-ci yarısına kimi | ||
+ | T.-ın beiq simi, zəif səsi, məhdud | ||
+ | texniki imkanları olmuqidur. 19 | ||
+ | əsrdə gərkəmli Azərb. tarzəni Sadıq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsəd oqlu T.-ı təkmillətdirərək | ||
+ | onu virtuoz musiqi alətləri səviyyə- | ||
+ | sinə qallırmımdır. Muasir Azərb, | ||
+ | T.-ı ӱzərinə balıq dərisi cəkilmii | ||
+ | V8-ə bənzər canaqdan (boyӱğ və kicik | ||
+ | canaq), uzərində 22 pərləsi olan uzun | ||
+ | qoldan (bə”zən canaqa yaxın əlavə 2— | ||
+ | 3 qamın pərdə də duzəllirlər), aiqıq- | ||
+ | lar Yerlətqən gəllə hissədəp ibarət- | ||
+ | dir. Canaq cox zaman tut, gəllə Hissə | ||
+ | isə qoz aqracından hazırlanır. T.-ın | ||
+ | 11 simi var: qopa ar, sarı və kək sim- | ||
+ | lər əsas, qalan 5 simi (2 cut zəng sim- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lər və kək sim) rezonans simlərdir. | ||
+ | Xalq musiqisinin ifasında si (1p N), | ||
+ | notlu əsərlərin ifasında isə do (yp | ||
+ | S), muqam “operalarında lya (1p A) | ||
+ | kekundən istifadə olunur. Diapazo- | ||
+ | nu kicik oktavanın do səsindən ikin- | ||
+ | ci oktavanın lya səsinə qədərdir. T,- | ||
+ | ın səsi apaqı registrdə gur, dolqun, | ||
+ | yuxarı registrdə aydın və cingilti- | ||
+ | lidir. T. sazandalar ansamblı, Azərb, | ||
+ | xalq calqı alətləri ansamblları və | ||
+ | ork.-nin tərkibinə daxildir. Solo | ||
+ | alət gimi T.-dan genit istifadə olu- | ||
+ | nur. P1, Axundov, M. C. Əmirov, Q. | ||
+ | |||
+ | irimov, M. Mənsurov, B. Mənsurov, | ||
+ | H. Məmmədov, Ə. Dadaiqov və 6. Azərb,- | ||
+ | ın məphur tarzənləri kimi tanın- | ||
+ | mılplar. Q. İran, Ermənistan, Orta | ||
+ | Asiya, Daqıstan və Gurcustanda da | ||
+ | gennin yayılmıpidır. 2) Ərəblərdə | ||
+ | zərb musiqi alətis saqanaqrına metal | ||
+ | halqalar kecirilmiit dəf. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədil Rəhmətov Ə., Azərbaycan | ||
+ | xalq calqı alətləri, B., 1975: Orxan- | ||
+ | bəyli O., Tar tədrisinin metodikası, | ||
+ | B., 1975, Əbdulqasımov V., Xalq | ||
+ | caltqı aləti tarın tarixindən, Azərb. | ||
+ | SSR EA Xəbərləri Sələbiyyat, dil və in- | ||
+ | cəsənət seriyası), 1977, : Y € TƏ- | ||
+ | m ov S., Tar məktəbi, 8-ci nəpir, B.: 1983: | ||
+ | Abdullaepa S., Narodnıe muzı- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 2” HHCTPyMEHTbi Asepöaitıpkana, B. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAPA (ran. tara, əp. 35,5 )—əMrəə- | ||
+ | nin qablaiidırılması, saxlanması və | ||
+ | dapınması ucun mə”mulat. Təkrar is- | ||
+ | tehsal prosesipin fasiləsizliyini | ||
+ | TƏ"MİN edən maddi iyərtlərdən biri- | ||
+ | dir. Məhsulların istehlakcılara cat- | ||
+ | dırılması prosesində əmtəəni itki- | ||
+ | DƏN Qoruyur, onun kəmiyyət və keyfiy- | ||
+ | YƏTİNİ saxlayır, yӱkləmə-bopaltma ii- | ||
+ | lərinin mexaniklətdirilməsinə, an- | ||
+ | bardan, Nəql. vasitələrindən səmərəli | ||
+ | istifadəyə iərait yaradır. Uc qrupa | ||
+ | bəlunur: daxili (istehlak), sex (za- | ||
+ | voddaxili) və xarici (nəql.). T. taxta, | ||
+ | Karton-Kaqız, metal, ipuiyə, plastik | ||
+ | VƏ polietilen və s.-dən Hazırla- | ||
+ | TARA—RSFSR Novosibirsk və Omsk | ||
+ | vil.-lərində cay. İrtılpın sar qolu. | ||
+ | Uz. 806 km, həvzəsinin sah, 18300 km?, | ||
+ | Vasyuqanye dӱzənliyindən bailanır. | ||
+ | arınıq mənbədən qidalanır. Aprel- | ||
+ | DƏN iyunadək gursuludur. Oktyabr- | ||
+ | Dan mayadək donmuiz olur. Gəmici- | ||
+ | LİYƏ yararlıdır, : | ||
+ | TARA-RSFSR Omsk vil.-ndə mə- | ||
+ | pər. Tara r-nunun mərkəzi. İrtıiy ca- | ||
+ | Yı sahilində gəmi dayanacarı. Ət, | ||
+ | Yar-pendir, dəyirman kombinatları, | ||
+ | balıq, pivə, gərpic z-lları, ayaqqa- | ||
+ | bı və tikti f-kləri var. K.t. mapın- | ||
+ | ları Hissələri, lənsovuran matın- | ||
+ | lar və s. istehsal olunur. T. 1594 il- | ||
+ | DƏ salınmındır. | ||
+ | |||
+ | TARABİ Mahmud (2?—v, 1238 )—1238 | ||
+ | ildə Buxarada mopqollara pə yerli | ||
+ | ə yanlara qariyı iri antifeolal us- | ||
+ | Yanının rəhbəri. Tarab k.-ndə sənət- | ||
+ | kar ili, Qərəfdarları ilə Buxaraya | ||
+ | gələn Q.-yə yerli əməkcilər və yaxın | ||
+ | gənllərin əhalisi də qopullu. Haki- | ||
+ | MİYYƏTİ Ələ kecirən T. əzunӱ xəlifə | ||
+ | = lan etli. Ruhanilərin, mə"murla- | ||
+ | rın, yerli ə”yanların coxu urəhəp- | ||
+ | DƏP qovuldu, bə "ziləri e"dam olunlu. | ||
+ | uxaradan qacmıpt fsodallar və mon- | ||
+ | qol sərkərdələri T.-yə qariyı cıxdı- | ||
+ | lar. Monqol qopunu darmadaqın elil- | ||
+ | li, lakin T, və yaxın geməkcisi PDəm- | ||
+ | səddin Məhbubi doyutidə həlak ol- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARİFLƏR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 149 | ||
+ | - v ......—KK— : ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dular. Bundan sonra usyan amansız- | ||
+ | lıqla yatırıldı. | ||
+ | TARAVA (Qaqaxa)—Kiribatinin pay- | ||
+ | taxtı. Əh. 18 mindən cox (1981). Əsas | ||
+ | ticarət mərkəzidir. Kopra, fosfat | ||
+ | istehsal və ixrac edilir. | ||
+ | TARAZLIQ (statikada)–—cismin | ||
+ | zaman kecdikcə ez hərəkət halını | ||
+ | saxlaması. Fırlanma hərəkəti etmə- | ||
+ | Yən cismin T.-ı ucun ona tə"sir elən | ||
+ | butun quvvələrin 2 əvəzləyicisi sıfra | ||
+ | bərabər olmalıdır (RÜ). By zaman | ||
+ | cisim, Ya sukunətdə, ya da bərabər- | ||
+ | r ətli dӱzxətli hərəkətdə olur. | ||
+ | arici tə"sir nəticəsində itən T. | ||
+ | tə"sir kəsildikdən sonra bərpa olu- | ||
+ | nursa DayYanıql I, olunmursa | ||
+ | dayanıqsız T. adlanır (bax | ||
+ | Mexaniki sistemin tarazlıqı). | ||
+ | TARAKANLAR, Yuyuruklər | ||
+ | (Blattoptera, laxya Blattodea)—qyuy | ||
+ | dəstəsi. Bədəni yastıdır. Baiı, bel- | ||
+ | qabarı levhə ilə ertulmutidur. Atqzı | ||
+ | gəmirici tiplidir. Ust qanadları | ||
+ | qismən sərtdir. 3000-dək, SSRİ-də | ||
+ | 55, o cumlədən Azərb.SSR-də 8 HƏBY | ||
+ | yayılmındır. T.-ın nəvundən ası- | ||
+ | lı olaraq inkipafı 2 aydan 3—4 ilə | ||
+ | qədərdir. Azərb.SSR-də evlərdə q a- | ||
+ | ra Q.vəkurənitT., təbii ipəralt- | ||
+ | də isə Misir T.-ı vətund T. ən | ||
+ | cox təsaduf edilir. Əsasən, gecələr | ||
+ | fəal olurlar. Xəzəllərin altında, | ||
+ | torpaqda, cərəkxanalarda, evlərdə | ||
+ | və s. yapayır. Dai kemur dovrundən | ||
+ | məqlumdur. Bə”zi T. xəstəlikləri və | ||
+ | helmintləri yayırlar. Muba rizə | ||
+ | tədbirləri sanitariya-profi- | ||
+ | laktika və kimyYəvi usullarladır. | ||
+ | TARAKƏN—Azərb.SSR-in (Yardım- | ||
+ | lı r-nu) İranla sərhədində nar. Ta- | ||
+ | lıppd silsiləsində, Kemurkey d,-ndan | ||
+ | iyM.-q.-dədir. Hund. 2350 m. Ətəklə- | ||
+ | ində mspyələr var. | ||
+ | TARAN Hali tank və dəniz deyu- | ||
+ | iqundə tətbiq olunan usul. Havada T. | ||
+ | fFuzelyaj, qapad və vintlə duyimən | ||
+ | təyyarəsinə vurulan zərbəyə (bəzən | ||
+ | deyuii sursatı tukəndikdən sonra) | ||
+ | deyilir, Tankla T.-da tankın K ƏDMƏ- | ||
+ | si ilə dulimən tankına yaidan və ya | ||
+ | arxadan zərbə vurulur. Havada və taik- | ||
+ | la Q. yalnız istisia hHallarda— | ||
+ | dupimən təyyarəsili (tankını) baqa | ||
+ | yolla məhv edə bilmədikdə tətbiq edi- | ||
+ | lir. Dənizdə T. duqtmən gəmisini ba- | ||
+ | tırmaq ucun ona yandan vurulan 3əp- | ||
+ | bədir. Qədimdə qala divarını dei1- | ||
+ | mək ucun istifadə olunan metal uc- | ||
+ | luqlu tir də T. adlanırdı. | ||
+ | TARANTELLA (ptal. (aqap(e|"a, Ta- | ||
+ | ranto 1p.-nin adından)—cəld tempdə | ||
+ | ifa olunan coiqun xarakterli ital- | ||
+ | yan xalq rəqsi. Musiqi əlcusu 3/8, 6/8, | ||
+ | 12/8-dir. T.-pın ritmik pəkli ucun | ||
+ | aramsız trpollar səciyyəzidir. Q. | ||
+ | gitara, tamburil, kastanyet, bəzən | ||
+ | mahpı ilə mulpaynət olunur, C. Ros- | ||
+ | sini, F. List, F. PTopen, M. Qlinka, | ||
+ | P. Caykovski, S. Prokofyev, Azərb. | ||
+ | bəstəkarlarından S. Ələsgərov və 6. | ||
+ | ə, formasında əsərlər bəstələxtinlər. | ||
+ | TARANTO (Taqaq(o)—İPtaliyada, Anu- | ||
+ | liya nil.-idə ipəhər. Taranto gərfəzi | ||
+ | sahilində port. Taranto əyalətinin | ||
+ | inz.m. Oh, 246,8 min (1978). Cənubi | ||
+ | İtaliyanın iri sənaye mərkəzlərin: | ||
+ | dəndir. Qara metallurgiya, koks-kim- | ||
+ | ya, gəmiqayırma, sement, peft emalı, | ||
+ | yeyinti səpayesi, dənin suyunu ppirin- | ||
+ | lamidirən z-d var. Dəzkah, elektrik | ||
+ | motorları, k.t. mapınları istehsal | ||
+ | olunur. Balıq ovlapqır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARANCI (Taqapsq) Cahid Sidqi | ||
+ | (4.10.1910, Diyarbəkir — 13.10.1956, | ||
+ | Vyana, Anqarada dəfn edilmindir)— | ||
+ | turk ppairi. “*Əmrumdə sukut (1933), | ||
+ | “Otuz beiq yap (1946) lirik ppe/r ki- | ||
+ | tabları ilə tanınmıpdır. Turk ədə- | ||
+ | biyyatında “Yeni pe?”rvin yaradıcıla- | ||
+ | rındandır. Xalq tpe”ri səpkisində | ||
+ | də Yazmıpipdır. 4“ Arzudan gəzəlg (1952), | ||
+ | c“Sonrasız (nəpri 1957) və s. pe”r ki- | ||
+ | tabları var. cZiyaya məktublarəın- | ||
+ | da (nəpri 1957) ədəbi-estetik gərui- | ||
+ | ləri əksini tapmıtidır. Sonralar | ||
+ | ie”rlərində bədbinlik, umidsizlik | ||
+ | meəvzuları bailıca yer tutmuidur. | ||
+ | 1957 ildə Turkiyənin ən, yaxiyı uan- | ||
+ | ri e”lan edilmindir. Bə”lai ipe”rləri | ||
+ | Azərb. dilipə tərcӱmə olunmuidur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsəri: Stixi, v kn.: Ha Typeukxoh | ||
+ | pozzin XX vega, M., 1979. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARASOVA Alla Konstantinovna | ||
+ | (6. 2.1898, Kiyev—5.4.1973, Moskva)— | ||
+ | = rus sovet aktrisa- | ||
+ | sı. SSRİ xalq ar- | ||
+ | tisti (1937). Sosi- | ||
+ | alist Əməyi Qəhrə- | ||
+ | manı (1973). SSRİ | ||
+ | Dovlət mukafatı | ||
+ | laureatı 11941, | ||
+ | 1946 (2 dəfə), 1947, | ||
+ | 19491. 1954 ildən | ||
+ | Sov.İKP uzvu. 1916 | ||
+ | ildən Moskva Bəda- | ||
+ | ye Teatrında cı- | ||
+ | xı1 etmiidir. | ||
+ | İfası emosnonal- | ||
+ | lıqı, səmimiliyi, psixoloji dəqiqli- | ||
+ | Yi, Yӱksək temperamenti ilə fərqlən- | ||
+ | midir. Ən yaxiqı rolları: Anya, | ||
+ | Sonya və Yelepa Andreyevna, İrina və | ||
+ | Maqpa (4“Albalı baqız, *Vanya dayı, | ||
+ | cuc bacıqk, A. Cexov), Negina, Kru- | ||
+ | cipina (4 İste”dadlar və pərəstipkar- | ||
+ | larə, cGunahsız muqəssirlərə, i | ||
+ | Ostrovski), Tatyana, Varvara (c Duti- | ||
+ | mənlərə, cYaylaq qoniquları, M. Qor- | ||
+ | ki), Mariya Stuart (“Mariya Stuartı, | ||
+ | F. illər) və s. Anpa (c“ Anna Kare- | ||
+ | nipam, L. Qolstoy) rolunu xususi mə- | ||
+ | harətlə oypnamımdır. Kinoda cəkil- | ||
+ | mipdir. SSRİ Ali Sovetinin (3—5-ci | ||
+ | carırın) deputatı olmutidur. 2 dəfə | ||
+ | Lepip ordepi, Oktyabr İnqilabı or- | ||
+ | deii, 2 baliqa orden və medallarla | ||
+ | təltif edilmiiydir. | ||
+ | Əd.: Alla Konstantinovna Tarasova, | ||
+ | Dokumentı i nospominanil, M1., 1978, | ||
+ | TAPBATAH (Marnota sibirica)—kəmu- | ||
+ | ricilər dəstəsipin marmotlar fəsilə- | ||
+ | sindən məməli heyvani. Bədəninin uz, | ||
+ | 60 sm-dək olur. Volqaboyundan Kam- | ||
+ | catgaya qədər col və yarımsəhralarda | ||
+ | kolopiyalarla Yatayır. Qısi yuxusuna | ||
+ | gedir, Mӱxtəlif ot və taxılların | ||
+ | cavan zoqlarını yeyir. İldə 1 dəfə | ||
+ | (3—4 bala) balalayır. | ||
+ | TARBAQATAY — Qazax.SSR-ip iq.-pi- | ||
+ | də, Ciilə sərhəddə dar silsiləsi. Ald- | ||
+ | kol pə Zaysan gelləri arasındadır. | ||
+ | Uz. təqr. 300 km, maks. huid. 2992 aş | ||
+ | (Qastau d.). İPist, əhənkdəlı, qumda- | ||
+ | iı, qrapnitlərdən təpgil olunmuli- | ||
+ | dur. Karst inkipaf eltxipidir. Yamac- | ||
+ | ları yarımsəhra və cəld bilgiləri | ||
+ | ilə ertulmulidur. Mepələr par, | ||
+ | TARDENUA MƏDƏNİYYƏTİ - – son | ||
+ | Mezolit dəvruӱnə (e.ə. 7—4-cu minil- | ||
+ | liklər) aid arxsoloji mədəniyyət. | ||
+ | Frapsanınlim.-ında Fer-an-Tardenua | ||
+ | (La Tere-en-Tardenois) ur-mini ətra- | ||
+ | fındakı duiyərkələrin adı ilə adlan- | ||
+ | dırılmındır. Fransadan əlavə, Bel- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | cika, İngiltərə və AFR-də də yayıl- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mıtlidır. Q.m. dutpərgələri əsasən, | ||
+ | qum təpələrdə Yerləimiiy, ovculuq, | ||
+ | balıqcılıq, yıqıcılıqla məpqul | ||
+ | |||
+ | |||
+ | olan tayfalara məxsus olmuidur. Mik- | ||
+ | rolitlər — caxmaqdatıdan ox ucluqu | ||
+ | və oraq dipi kimi istifadə edilən | ||
+ | miniatӱr alətlər (trapesiya, ucbucaq, | ||
+ | dairəvi və s.) xarakterikdir. | ||
+ | |||
+ | Əd. Monqant A, La Arxeoloqpa | ||
+ | Catiddov Evropı. Kamennın vek, M., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARDUİYİLƏR—6—8 əsrlərdə Turk | ||
+ | xaqanlıqına (Altaydan c.-q.-də) da- | ||
+ | xil olan tayfaların Hərbi-inzibati | ||
+ | birliyi. Orxon-Yenisey abidələrin- | ||
+ | də adı cəkilir. | ||
+ | TARİM—Cipin q.-ində a) (Mərkə- | ||
+ | zi Asiyada ən uzun). Uz. 2030 km (Yar- | ||
+ | kənd cayının (Qaraqorum D-rından | ||
+ | baplanır) mənbəyindən), Həvzəsinin | ||
+ | sah. 951,5 min km?, Təklə-Məkan səh- | ||
+ | rasının im, kənarı bsyu axır. Ak- | ||
+ | su və Xotan cayları ilə birlətdik- | ||
+ | dən sonra 4 Q.ə adlanır. Bə”zi illər- | ||
+ | də Qaraburangeldən (11:,-dəki ioraplı- | ||
+ | qa qədər axır. Orta və aqa-ı axınla- | ||
+ | rında məcrası vəziyyətini qez-tez də- | ||
+ | yipiry mӱrəkkəb delta əmələ gətirir. | ||
+ | Əsas qolu vasitəsi ilə suyunun bir | ||
+ | hissəsi Qoncadərya cayına (Lobnor | ||
+ | gelunə təkulur) axır. İkinci qəlu | ||
+ | c.-a dənərək Qaraburangelə catır. | ||
+ | Əsasən qar, yaqın və buzlaq suları | ||
+ | ilə qidalanır. Qıtda donur. Balıq- | ||
+ | la zəngindir. Suvarmada istifadə | ||
+ | olunur. | ||
+ | TARİF DƏRƏCƏSİ —tarif cədvə- | ||
+ | linin əsas upsurlərindən biri. Fəh- | ||
+ | lənin ixtisasına muvafiq ona T.d. | ||
+ | verilir. T.d.-nin verilməsi tələb- | ||
+ | ləri tarif-ixtisas soraq kitabna- | ||
+ | sında muəyyənlətdirilmindir. | ||
+ | TARİF MAAİYLARI– bax Tarif | ||
+ | sistemi. | | ||
+ | TARİF SİSTEMİ—SSRİ-də əməyin | ||
+ | edənilməsinin təikilində -muhum un- | ||
+ | sur, əməyin sahələr uzrə, sahələr və | ||
+ | mӱəssisələr daxilində, r-nlararası | ||
+ | planlapdırılmasında, eləcə də fəh- | ||
+ | lələrin mukafatlı əmək haqqı siste- | ||
+ | minin piylənilməsində əsasdır. T.s.- | ||
+ | nin əsasını ataqıdakılar təqkgil | ||
+ | edir: fəhlələr ucun—tarif dərəcəsi, | ||
+ | rt cədvəli, tarif-ixtisas soraq | ||
+ | kitabcası, rəhbər, muhəndis-texnik | ||
+ | iicilər və qulluqcular ucun—vəzifə | ||
+ | mamdplarıplın sxemləri və qulluqcu- | ||
+ | larıp vəzifələrini əhatə edəi ixti- | ||
+ | sas soraq kitabcasıs, bundan əlavə, | ||
+ | T.s.-nə əmək haqqına edilən muxtəlif | ||
+ | əmsallar, Uzaq PTimal r-nlarında və | ||
+ | ona bərabər tutulan yerlərdə pipləyən- | ||
+ | lərin əmək haqqıpa əlavələr daxil- | ||
+ | dir. Fəhlələr ucun tarif dərəcələri- | ||
+ | pi və qulluqcuların vəzifə malila- | ||
+ | rıpı SSRİ hekuməti XİHİMİY ilə | ||
+ | azılama əsasında muəyyən edir. | ||
+ | ARİF CƏDVƏLİ—bax Tarif sis- | ||
+ | temi, | ||
+ | TARİF-İXTİSAS SORAQ KİTAB- | ||
+ | HASI — pormativ sənadi: kitabcada | ||
+ | muəyyən sahədə geruləcək ilərin və | ||
+ | bu apilərin ixtisas xarakteristikası, | ||
+ | fəhlələrdən tələb olunan bilik, is- | ||
+ | tehsal sərintəsi və s. kestərilir. | ||
+ | SSRİ-də 1968 ildən Vahid T.-i.s.k. | ||
+ | quvvədədir. | ||
+ | TARİFLƏR (fr. qaq, ər, “li a? — | ||
+ | izah etmə, muəyyən eTMƏ)— istehsal | ||
+ | hə pəxsi istehlak xidmətləri (məh- | ||
+ | sulu) ucun qiymət muəyyənləidiril- | ||
+ | məsinin geniny yayılmın forması) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 150 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — — ———“€XX3“——————————X——XV“"““...-.-.-2-2-.((((.85.......... | ||
+ | |||
+ | |||
+ | edənitt və rusum sistemindən ibarət- | ||
+ | dir. Butun ictimai nəql. nəvlərinin | ||
+ | yuk və sərnitin dapımaları, rabitə | ||
+ | və məniqət xidmətləri, mənzil-kom- | ||
+ | munal muəssisələri və s., həmcinin | ||
+ | elektrik və istilik enerjisi ucun | ||
+ | ) Muəyyənlətdirilir. T. daxili və | ||
+ | beynəlxalq (məs., rabitə və nəql.-da) | ||
+ | ola bilər: T.-dən əmək haqqı sistemin- | ||
+ | də və gəmruk ipində istifadə edi- | ||
+ | lir. T.-in iqtisadi əsası xidmət xərc- | ||
+ | ləridir. Nəql. T.-i hava, d.y., avto- | ||
+ | mobil, dəniz, cay, ipəhər elektrik (met- | ||
+ | ro, tramvay, trolleybus və s.) nəql,- | ||
+ | nda yuk və sərnitpin dapımaları ucun | ||
+ | muəyyənlətdirilir. SSRİ-də yuk T.-i | ||
+ | uzrə qarizılıqlı hesablatmalar, əsa- | ||
+ | sən, dəvlət, həmcinin koop. muəssisə | ||
+ | və təppkkilatları arasında həyata ke- | ||
+ | cirilir. D.y. nəql.-nın yuk T.-i bu- | ||
+ | tun d.y. pqəbəkəsi ucun vahiddir. Ta- | ||
+ | rif dərəcələri yuklərin noəvunə, mə- | ||
+ | safəyYə, dapıma sur”ətinə, gendəri- | ||
+ | lən yuklərin həcminə (vaqon və kontey- | ||
+ | ner yuğləri, xırda yuklər) və d.y.- | ||
+ | na ə fərqləndirilir. Su nəql.-nda | ||
+ | yuk T.-i iki dərəcəlidir: dəniz və | ||
+ | cay həvzələri uzrə fərqləpdirilir. | ||
+ | Dəniz nəql.-nda Q., əsasən, SSRİ port- | ||
+ | ları arasındakı daptımalarda tət- | ||
+ | biq edilir, xarici portlarla əlaqə- | ||
+ | də isə fraxtdan istifadə olunur. | ||
+ | Avtomobil nəql.-nın yuk T.-i muttə- | ||
+ | iq resp.-lar ӱzrə fərqləndirilir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | vtomobilin yukgəturmə qabiliyyə- | ||
+ | tindən iitadə dərəcəsinə | ||
+ | gərə yӱklər 4 dərəcəyə ayrılır və bu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | na muvafiq olaraq T.-in həcmi fərq- | ||
+ | ləndirilir (4-cu dərəcənin T.-i 1- | ||
+ | ci dərəcənin T.-indən iki dəfə yuk- | ||
+ | səkdir). Adamların və baqajın dapı- | ||
+ | ması uzrə sərnitin T.-i beynəlxalq, | ||
+ | daxili, iqəhərətrafı və ppəhər yol- | ||
+ | ları ucun muəyyən olunur. SSRİ d.)., | ||
+ | DƏNİZ BƏ ual) nəql.-nda daxili ipəhər- | ||
+ | lərarası və digər sərniiiin T.-i hə- | ||
+ | rəkət surətindən və yerlərin konfort- | ||
+ | luqundan asılı olaraq fərqləndi- | ||
+ | rilir. PTəhərətrafı sərnipyin nəql.- | ||
+ | nda spesifik quruluii m. olan | ||
+ | T. fəaliyyət gəstərir. PTəhər nəql.- | ||
+ | nda, adətən, bir dərəcəli T.-dən is- | ||
+ | tifadə olunur. Butun nəql. nəvlərin- | ||
+ | də muxtəlif formalı guzəqitli T. | ||
+ | tətbiq edilir. Rabitə muəssisə- | ||
+ | ləri T. vasitəsilə muxtəlif kateqo- | ||
+ | riyalı (əhaliyə, muəssisə və təiki- | ||
+ | latlara) məktub, teleqram, baqlama | ||
+ | gəndərilməsi, telefon danıpıqları- | ||
+ | nın tətikili və s. uzrə xidmətləri ic- | ||
+ | ra edirlə. Əhaliyə gestəri- | ||
+ | lənxidmətucun T.-in muəyyən | ||
+ | xususiyyəti var. Pərakəndə qiymətlər | ||
+ | kimi, onlar da əhali ilə muçəssisələr | ||
+ | arasındakı munasibətləri tənzimlə- | ||
+ | yir. Pullu xidmətlərin əsas qrupu | ||
+ | təsərrufat hesabının tə”min edilmə- | ||
+ | sini nəzərə almaqla T. (qiymətlər) | ||
+ | uzrə yerinə yetirilir. SSRİ-də əsas | ||
+ | xidməqlər ucun T. yuksək sabitliyi | ||
+ | ilə səciyyələnir. | ||
+ | |||
+ | ƏƏ,: Pose M. Q., Penı na bıtovıe | ||
+ | usluti, M., 1976: Kreӧinin A, “ | ||
+ | Transportnıe tarifı v SSSR, M.., 1978: | ||
+ | Penoobrazovanie i tarifı na perepozki | ||
+ | ava avtomobilınım transportom, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARİX—1) təbiətdə və cəmiyyətdə in- | ||
+ | kipaf prosesi. Məs., Kainatın T.-i, | ||
+ | Yer kurəsinin T.-i, ayrı-ayrı elm- | ||
+ | lərin—kimyanın, fizikanın, riyaziy- | ||
+ | yatın, incəsənətin və s.T.-i var. 2) İNn- | ||
+ | san cəmiyyətinin kecmitini konkret | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARİX | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və Hərtərəfli eyrənən elm. Kecmit | ||
+ | g cəmiyyətin hazırkı vəziyyətini və | ||
+ | gələcək perspektivini dərk etmək məq- | ||
+ | sədilə eyrənilir. Marksizm klassik- | ||
+ | ləri ctarixı termininin birinci, ge- | ||
+ | nipq mə”nada batpa dupulməsini nəzər- | ||
+ | DƏ tutaraq yazmındılar: 4Bizim bil- | ||
+ | diyimiz yeganə bir elm, tarix elmi- | ||
+ | dir. Tarix iki cəhətdən nəzərdən ke- | ||
+ | cirilə bilər, onu təbiət tarixi ilə | ||
+ | insanlar tarixinə bəlmək olar, Lakin | ||
+ | bu iki cəhət bir-biri ilə qırılmaz | ||
+ | iqəkildə SANIB (Marks K.,, | ||
+ | Engels F,, ecilmiiq əsərləri, | ||
+ | c. 1, B., 1978, səh. 5). Marksist-lenin- | ||
+ | ci T. elmi insan cəmiyyətinin inki- | ||
+ | pafını F...son dərəcə muxtəlif cə- | ||
+ | hətləri və ziddiyyətləri olan vahid və | ||
+ | qanunauyeun bir proses kimi.,..ə eyrə- | ||
+ | nir (Lenin V. İ., Əsər. tam kul- | ||
+ | liyyatı, c. 26, cəh. 61). | ||
+ | əmiyyətin T.-i Yer kurəsinin, tə- | ||
+ | biətin T.-inin davamıdır və Yer | ||
+ | zərində insanın əmələ gəlməsi ilə | ||
+ | aplandıqına gərə bətəriyyətin T.-i | ||
+ | hesab olunur. Cəmiyyətin Q.-i muxtə- | ||
+ | lif proseslərin və hadisələrin, ay- | ||
+ | rı-ayrı fərdlərin, insan kollektiv- | ||
+ | lərinin, butun bələri yyətin konkret | ||
+ | və coxcəhətli fəaliyyətinin, hərəkət- | ||
+ | lərinin məcmusundan ibarətdir. Bə- | ||
+ | iəriyyət sadə dapq alətlər hazırla- | ||
+ | maqdan, təbiət qӱvvələrindən asılı | ||
+ | olmaqdan və onlara kor-koranə sita- | ||
+ | yipy etməkdən təbiət və cəmiyyətin in- | ||
+ | kipaf qanunlarını dərk etdiyi sə- | ||
+ | viyyədə puurlu ptəkildə dəyiiməyə qə- | ||
+ | dər tarixi Yol kecmiidir. Eyni za- | ||
+ | manda maddi istehsalın və ictimai | ||
+ | munasibətlərin inkipafı ilə əlaqə- | ||
+ | dar ibtidai kollektivlərdən bailaya- | ||
+ | raq kommunizm cəmiyyəti quran insan- | ||
+ | ların birliyinə qədər uzun və son | ||
+ | dərəcə mӱrəkkəb inkitpaf prosesi batp | ||
+ | vermipdir. Bu inkipaf prosesi o6- | ||
+ | yektiv xarakter dapıyır. Cəmiyyətin | ||
+ | inkipafına bir-birilə murəkkəb dia- | ||
+ | lektik vəhdətdə olan bir cox amil— | ||
+ | bazis və ustqurumun inkipaf səviyyə- | ||
+ | si, ta muhit, əhalinin sıxlırı | ||
+ | və artımı, sinfi mubarizə, xalqlar | ||
+ | arasındakı unsiyyət beyuk təsir gəs- | ||
+ | tərmitdir. Bu inkipafın mucəyyənedi- | ||
+ | ci amili maddi istehsaldır, İsteh- | ||
+ | sal usulu məhsuldar qӱvvələri və is- | ||
+ | tehsal munasibətlərini əhatə edir. | ||
+ | Tarixi prosesin obyektiv cəhəti | ||
+ | olan cəmiyyətin maddi Həyatı birin- | ||
+ | cidir, ictimai ituur isə ikincidir. | ||
+ | Cəmiyyətin həyatı və onun T.-i insan- | ||
+ | ların pquurlu fəkliyyətində meyda- | ||
+ | na cıxır. Hər bir cəmiyyətin icti- | ||
+ | mai iqucuru və ona xas olan ustqurum | ||
+ | unsurləri onun ictimai varlıqrını, | ||
+ | birinci nəvbədə onda hakim mӧovqe | ||
+ | tutan iqtisadi bazisi əks etdirir. | ||
+ | əmiyyətin inkipaf sur”əti getdik- | ||
+ | cə artır. İbtidai icma quruluptu | ||
+ | yuz min illər, quldarlıq və feoda- | ||
+ | lizm quruluqiları əsrlərlə davam et- | ||
+ | ir Sonrakı mərhələlərin sur”- | ||
+ | əti da yuksək olmutidur. Təbiətlə | ||
+ | insanlar arasında daim meydapa gələn | ||
+ | və daim aradan qaldırılan ziddiy- | ||
+ | yətlər və cəmiyyət daxilindəki zid- | ||
+ | diyyətlər prosesi cəmiyyətin ipnkiqia- | ||
+ | fının daxili mənbəyidir. Antaqo- | ||
+ | nist formasiyalarda cəmiyyətin maddi | ||
+ | istehsal qӱvvələrinin istehsal muna- | ||
+ | sibətlərinə uyrun gəlməməsi ezunu | ||
+ | sinfi mubarizədə gestərir. Bu muba- | ||
+ | rizənin yuksək təzahuru sosial inqi- | ||
+ | labdır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | T.-in yaradıcısı olan xalq kut- | ||
+ | lələri cəmiyyətin iqtisadi, siyasi və | ||
+ | mə”nəvi inkipafında həlledici rol | ||
+ | oynayır. T.-də xalq kӱtlələrinin ro- | ||
+ | lu sosialist inqilabı, sosializm və | ||
+ | kommunizm quruculuqu dəvrundə daha | ||
+ | da fəallatır. Sosialist inqilabı | ||
+ | dunya tarixinin geditini kəkundən | ||
+ | dəyinlir, sinifsiz cəmiyyətə kecidin | ||
+ | baplanqıcını qoyur. İnkipaf pro- | ||
+ | sesi muxtəlif xalqlarda və mӱxtəlif | ||
+ | əlkələrdə fərqli olmuiydur) T.-də | ||
+ | nisbi durqunluq, hətta mӱvəqqəti tə- | ||
+ | nəzzul dəvrləri, bə”zən isə daha in- | ||
+ | tensiv inkinyaf mulpahidə edilir. | ||
+ | Eyni əsrdə və eyni əlkə cərcivəsində | ||
+ | tarixi inkipaf bə”zən qeyri-bərabər | ||
+ | olur. Eyni inkipaf mərhələsində | ||
+ | olan xalqlarda və əlkələrdə də fərq- | ||
+ | li cəhətlər məvcuddur. Tarixi inki- | ||
+ | ipafın umumi meyli ictimai iqtisadi | ||
+ | formasiyaların dəyitməsindən iba- | ||
+ | rətdir. Hazırda iki bailıca forma- | ||
+ | siya—sosializm və kapitalizmlə yana- | ||
+ | pı, bir sıra xalqlarda (Afrika və | ||
+ | Asiyanın bə”zi xalqlarında) feoda- | ||
+ | lizm ukladı qalmıntqdır. Muasir cə- | ||
+ | miyyət əz inkipafının yeni devrunə | ||
+ | —kommunizm cəmiyyəti qurmaq devrunə | ||
+ | qədəm qoymuiqdur. Bu cəmiyyətdə dunya | ||
+ | xalqlarının inkipaf səviyyəsində | ||
+ | butun əsas fərqlər tədricən aradan | ||
+ | qaldırılacaq və tarixi prosesin bir- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | liyi həqiqətən umumdunya xarakteri | ||
+ | alanı. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | insan cəmiyyətinin kecıniyini | ||
+ | eyrənən elmdir. Batqa elmlər kimi | ||
+ | T. elmi də inkinaf boyu bəpəriyyə- | ||
+ | tin təcrubəsini əzundə cəmlətdir- | ||
+ | miiidir, onun məzmunu, eyrəndiyi | ||
+ | predmet xeyli geniiylənmiyi və zən- | ||
+ | ginləpmiidir. Umumdunya T.-i bə- | ||
+ | itəriyyətin maddi və mə”nəvi həyatı- | ||
+ | nın minillik təcrubəsini qoruyub | ||
+ | saxlamıpidır. Bu proses lap qədim- | ||
+ | də iifahi Yaradıcılıqda, e.ə. 4-cu | ||
+ | minilliyin sonu—3-cu minilliyin əv- | ||
+ | vəlindən isə yazılı abidələrdə bap- | ||
+ | lamındır. Ən qədim tarix əsərləri | ||
+ | Misirdə, Pumerdə, Akkadda, Bizans- | ||
+ | da və Qədim 1Pərqin bapqa əlkələ- | ||
+ | rində baii vermii hadisələrin xro- | ||
+ | nikası və icmalı idi. SSRİ-də ən | ||
+ | qədim yazılı tarixi abidələr Urartu | ||
+ | mixi Yazılarıdır. Səzun əsl mə”na- | ||
+ | sında ilk Q, əsəri hesab edilən 4TAa- | ||
+ | rixt kitabının muəllifi Herodot | ||
+ | ctarixin atasım adlanır, | ||
+ | |||
+ | Məhdud mə”nada elm kimi T. ic- | ||
+ | timai elmlər sisteminə daxildir. | ||
+ | O uzun muddət təsviri və empirik | ||
+ | xarakter daqımısi, yalnız sonralar | ||
+ | insan cəmiyyətinin qurulutunu, əla- | ||
+ | qələrini, tarixi prosesin mexanizmi- | ||
+ | ni eyrənməyə balpllamımdır, 19 əsrdə | ||
+ | sosial-iqtisadi Q. meydana gəldi və | ||
+ | marksizmin tə”siri altında sosial- | ||
+ | iqtisadi proseslərin, munasibətlərin | ||
+ | T.-inə cevrildi. Cəmiyyətin konkret | ||
+ | və coxcəhətli həyatı T. elminin pred- | ||
+ | .MeTİ olmuiidur. T. elmi ucun | ||
+ | cəhət cəmiyyətin konkret tarixini | ||
+ | eyrənməkdir. Bu zaman T. kecmitin | ||
+ | Və muasir devrun faktlarına əsasla- | ||
+ | nır (bax Tarixi mənbələr). Faktla- | ||
+ | rın toplanması, sistemlətdirilməsi | ||
+ | və bir-biri ilə əlaqədə təhlili T. | ||
+ | ELMİNİN daxili əsasını təpkil edir. | ||
+ | Cəmiyyətin T.-ini marksistcəsinə baia | ||
+ | DuiİməKk ucun faktlar diqqətlə top- | ||
+ | lanmalı və eyrənilməlidir. Həm də | ||
+ | bu zaman c...ayrı-ayrı faktları de- | ||
+ | yil, təhlil edilən məsələyə aid fakt- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TARİX İNSTİTUTLARI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 151 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ————————”q-Nk–jk—eəə ———————k-jDK ak — 0 0 0. əəə aa ada | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ların hec bir istisnaya | ||
+ | yol vermədən butun məc- | ||
+ | musunu gətuӱrmək lazımdır (yenə | ||
+ | orada, c. 92, səh. 394). Faktların | ||
+ | toplanması Q.-in elm kimi yalnız | ||
+ | bir cəhətini təpykil edir. Lakin T, | ||
+ | sadəcə təsvir, Yaxud rəvayətlə kifa- | ||
+ | yətlənmir, faktların əsasında cəmiy- | ||
+ | yətin həyatında ayrı-ayrı hadisələrin, | ||
+ | proseslərin mahiyyətinin dərk olun- | ||
+ | masına və butevluklə cəmiyyətin in- | ||
+ | kipafının spesifik qanunlarının | ||
+ | kəifinə gəlib cıxır. K, Marks və | ||
+ | F. Engels cəmiyyətin tarixi inkitpa- | ||
+ | fının əsas qanunlarını kəpf etdik- | ||
+ | dən sonra Q. əsl elmə cevrildi. Nə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zəri umumilətdirmələr, toplanmıqp | ||
+ | və tədqiq olunmutt faktların və xu- | ||
+ | susi nəticələrin butev halda dərk | ||
+ | |||
+ | |||
+ | edilməsi T.-in bir elm kimi ikinci | ||
+ | cəhətini təpikil edir. Bu iki cəhə- | ||
+ | tin vəhdətinin hər hansı ippəkildə | ||
+ | pozulması cəmiyyətin T.-inin dərk- | ||
+ | edilmə prosesinin təhrifinə səbəb | ||
+ | olur. Vulqar sosiologizm, vulqar ma- | ||
+ | terializm, volyuntarizm, empirizm be- | ||
+ | lə təhrifciliyin təzahurudur. Cəmiy- | ||
+ | yətin T.-inin elmi dərkedilmə meto- | ||
+ | dunu butun ictimai elmlər tədricən | ||
+ | ipləyib hazırlamınlar. 19 əsrin or- | ||
+ | talarınadək tarixcilər, əsasən, meta- | ||
+ | fizik metoddan istifadə edirdilər. | ||
+ | Buna gərə də onların cıxardıqları | ||
+ | nəticələr tam xarakter daqtpımırdı. | ||
+ | Əsl elmi metodun olmaması T.-in | ||
+ | inkitpafını ləngidirdi. Yalnız dia- | ||
+ | lektikanın materializmlə birləimə- | ||
+ | si—marksizmin meydana gəlməsi cə- | ||
+ | miyyətin T.-inin eyrənilməsinin hə- | ||
+ | qiqi elmi metodunu yaratmaqa imkan | ||
+ | verdi. İctimai həyatın faktlarının | ||
+ | və proseslərinin eyrənilməsinin zə- | ||
+ | ruri ipərti tarixilikdir. Tarixi- | ||
+ | lik prinsipinə biganəlik tarixi ger- | ||
+ | cəkliyin təhrifinə aparıb cıxarır. | ||
+ | |||
+ | İ. Lenin gəstərirdi ki, iczyi- | ||
+ | cmai elm məsələsində ən etibarlı | ||
+ | cəhət əsas tarixi rabitəni unutmamaq- | ||
+ | dır, hər bir məsələyə tarixdə mə”- | ||
+ | lum bir hadisənin nə cur əmələ gəl- | ||
+ | diyi, həmin Hadisənin əz inkipafın- | ||
+ | Da nə kimi əsas mərhələlərdən kecdi- | ||
+ | Yi baxımından yanamaqdır və onun | ||
+ | bu inkipafı nəqteyi-nəzərinə əsasla- | ||
+ | nıb həmin iteyin indi nə hala duidu- | ||
+ | yuӱnə nəzər salmaqdır (bax yenə orada, | ||
+ | c. 39, səh. 73). | | ||
+ | |||
+ | T. partiyalı elmdir. Tarixcilərin | ||
+ | partiyalılıqı, hadisələrə sinfi mu- | ||
+ | nasibəti hər ipeydən əvvəl onların | ||
+ | nəzəri ӱumumilətdirilmələrində əzu- | ||
+ | nu gəstərir. İ. Lenin yazırdı: | ||
+ | 4...Sinfi mubarizə uzərində qurul- | ||
+ | mup bir cəmiyyətdə cbitərəfə -sosial | ||
+ | elm ola bilməzə (yenə orada, c. 23, | ||
+ | cəh, 43). | ||
+ | |||
+ | Cəmiyyətin tarixi inkipafının | ||
+ | mӱtərəqqi ən”ənələrinə qariı duran | ||
+ | mӱrtəce siniflər əsl elmi T.-in in- | ||
+ | kipafına mane olurlar. Bir sıra | ||
+ | muasir burjua tarixciləri tarixi | ||
+ | proseslərin obyektiv xarakterini HH- | ||
+ | kar edir, cəmiyyətin mӱtərəqqi inki- | ||
+ | iqafı anlayıpını cdəvrilikə, 4s0- | ||
+ | sial dəyipiklikə və s. ideyalarla | ||
+ | əvəz etməyə calıntırlar. Burjua ta- | ||
+ | rixciləri T.-i və onun qariısında | ||
+ | duran vəzifələri muxtəlif məvqedən | ||
+ | qiymətləndirirlər. Onlar Q.-i sənət, | ||
+ | elm və incəsənətin birləiməsi, TƏ” | ||
+ | fəkkurun xususi forması hesab edir | ||
+ | lər. İnqilabcı siniflər və partiya- | ||
+ | lar, qabaqcıl ictimai təlim və nə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zəriyyələr isə T, elminin tərəqqisinə | ||
+ | KƏMƏK gestərirlər. Marksizm-leni- | ||
+ | nizm T.-i əsl elmə cevirmiii və onun | ||
+ | sur”ətli tərəqqisini tə”min etmitdir. | ||
+ | |||
+ | Muasir T. elmi rıayrı bel- | ||
+ | mələrdən və hissələrdən ibarətdir. | ||
+ | Umumdunya T.-i formasiyalar uzrə | ||
+ | ibtidai icma cəmiyyətinin T.-inə, Qə- | ||
+ | dim T.-ə, Orta əsrlər T.-inə, Yeni | ||
+ | Q.-ə, Ən yeni T.-ə, məkan-coqrrafi prin- | ||
+ | sip ӱzrə genitt, bir-birilə tarixi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əlaqəsi olan beyuk r-nların regional | ||
+ | T.-inə (məs., Avropa T,-i, Yaxın və | ||
+ | Orta PTərq T.-i, Qafqaz T.-i, Orta | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Asiya T.-i), ayrı-ayrı əlkələrin və | ||
+ | xalqların T.-inə (Fransa T.-i, SSRİ | ||
+ | T.-i, ərb, T.-i və s.) bəlunur. Bə- | ||
+ | iər Q.-inin ayrı-ayrı cəhətlərinin | ||
+ | eyrənilməsi T. elminin muxtəlif sa- | ||
+ | hələrinin (iqtisadi T.., siyasi T., | ||
+ | hərbi T., fəhlə hərəkatı T.-i və s.) | ||
+ | yaranmasına səbəb olmutdur. Kəmək- | ||
+ | ci tarix fənləri xususi qrup təit- | ||
+ | kil edir. T.-in ӱzvi hissələri olan | ||
+ | arxeologiya və etnoqrafiya mustəqil | ||
+ | elmlərə cevrilmitdir. T. elminin ta- | ||
+ | rixini tarixiunaslıq eyrənir. | ||
+ | |||
+ | Cəmiyyətin inkipaf qanunlarını | ||
+ | yalnız T. elminin nailiyyətləri | ||
+ | əsasında ifadə etmək mumkundur. | ||
+ | Buna gərə də T. elmi, bapqa ictimai | ||
+ | elmlərlə yanapı, cəmiyyətin həyatı- | ||
+ | na rəhbərliyin elmi əsası kimi mu- | ||
+ | hum rol oynayır. Marksist-leninci | ||
+ | T. elmi bilavasitə insanların kom- | ||
+ | munist tərbiyəsinə tə”sir gestərir. | ||
+ | Bu elm kecmipin muhum hadisələri, | ||
+ | mӱtəfəkkirlər və qəhrəmanlar har- | ||
+ | qında sənədli əsərlər Yaradır, in- | ||
+ | sanları istismara və istismarcıla- | ||
+ | ra qarpı nifrət, sosialist vətənpər- | ||
+ | vərliyi və proletar beynəlmiləlci- | ||
+ | liyi ruhunda tərbiyə edir. Muasir | ||
+ | mӱrtəce tarixpqunaslıq isə tarixi | ||
+ | faktları təhrif edərək adamlara | ||
+ | antikommunizm, irqcilik ideyaları | ||
+ | apılamara, xalqlar arasında dutimən- | ||
+ | ciliYi qızımdırmaqa calınır, | ||
+ | |||
+ | SSRİ-də və batqqa sosialist əl- | ||
+ | kələrində marksist-leninci tarixitu- | ||
+ | naslıq sur ətlə inkipaf edir. So- | ||
+ | vet İttifaqında T. elmi sahəsində | ||
+ | tədqiqatlar SSRİ EA-nın, muttəfiq | ||
+ | resp.-ların elmlər akademiyaları- | ||
+ | nın elmi tədqiqat tarix in-tların- | ||
+ | da, un-tlərdə, tarix muzeylərində və | ||
+ | s.-də aparılır. Tarix jurnalları | ||
+ | nəpr olunur. Muxtəlif əlkələrin | ||
+ | tarixciləri arasında elmi əlaqələ- | ||
+ | ri Beynəlxalq tarix elmləri komitə- | ||
+ | si (sovet tarixcilərini Sovet İtti- | ||
+ | faqı tarixcilərinin beynəlxalq ko- | ||
+ | mitəsi təmsil edir) nizamlayır. Ko- | ||
+ | mitə tarixcilərin beynəlxalq konqres- | ||
+ | lərini kecirir. | ||
+ | |||
+ | Azərb.-da Q. elmi zəngin irsə | ||
+ | malikdir. Orta əsrlərdə musəlman | ||
+ | tarixpqunaslıqıpın inkipafında | ||
+ | Azərb. tarixcilərinin muhum rolu | ||
+ | olmutidur. A. Bakıxanov T. elmini | ||
+ | ən yuksək mə”nəvi elmlərdən biri say- | ||
+ | mımpdır. Sovet hakimiyyəti illərin- | ||
+ | də Azərb.-da marksist-leninci T. el- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | -mi inkipaf etmitdir. Sovet T. el- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | minin muhum problemlərinin ipilən- | ||
+ | məsində Azərb. tarixciləri fəal iip- | ||
+ | tirak edirlər. Azərb.-da T. elminin | ||
+ | inkipafı haqqında ətraflı mə”lu- | ||
+ | mat ucun bax xususi Azərbaycan So- | ||
+ | vet Sosialist Respublikası cildi- | ||
+ | nin tarix elmi bəlməsinə. | ||
+ | |||
+ | ud: Marks K. nə Eukxenc F., | ||
+ | Kommunist Partiyasının manifesti, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | B., 1980: Marks K., Siyasi iqtisadın | ||
+ | tənqidinə dair,Marks K. və Engels | ||
+ | F., Secilmiit əsərləri, c. 1, B., 1978: | ||
+ | yenə onun, Kapital, c. 1, B., 1969, c. | ||
+ | 2—3, B., 1956—60, Engels F., Təbiə- | ||
+ | tin dialektikası, B., 1966: yenə onun, | ||
+ | Anti-Durinq, B., 1967, yenə onun, Ai- | ||
+ | lənin, xususi mulkiyyətin və dəvlətin | ||
+ | mənpəyi, B., 1971, Lenin V. İ., Əsər- | ||
+ | ləri (bax Mə"lumat cildi, H. 1, səh. 591— | ||
+ | 597, Andropov Y. V., Secilmiiy nitq- | ||
+ | lər və məqalələr, nəpr 2, B., 1983: Cer- | ||
+ | nenko KG. U., Secilmipt nitqlər BƏ MƏ" | ||
+ | qalələr, B., 1983, Azərbaycan tarixi, c. | ||
+ | 1—2, B., 1960—64: c. 3, H. 1, B., 1973: | ||
+ | Vsemirnal istorin, v 13-ti t., t. 1—12, M., | ||
+ | 1955—79, İstoril SSSR. S drevneitik | ||
+ | vremen do napix dneİi, t. 1—11, M., 1966 — | ||
+ | 80: Erofeev N. A., Ctotakoe istorial, | ||
+ | M., 1976, Kosalapov V. V., Metodo- | ||
+ | loqin i loqika istoriceskoqo issledovanil, | ||
+ | Kien, 1977, Esipcuk N. M., İstori- | ||
+ | ceskal realınostı kak predmet poznanii, | ||
+ | Kien, 1978: Nemirovskin A. İ.,, U | ||
+ | istokov istoriceskoN mısli, Voronej, | ||
+ | 1979, Jukov E. M., Ocerki metodolo- | ||
+ | qii istorii, M., 1980, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARİX ENSİKLOPEDİYALARI | ||
+ | vəluqətləri–—tarixə və ona ya- | ||
+ | xın bilik sahələrinə dair sistem- | ||
+ | ləpdirilmitt mə”lumat verən elmi- | ||
+ | soraq nətrləri. Butəvlukdə umumdun- | ||
+ | Ya tarixinə, muəyyən tarixi dəvrlərə | ||
+ | ayrı-ayrı qit"ələrin, əlkələrin, xalq- | ||
+ | ların tarixinə, tarixin muxtəlif | ||
+ | bəlmələrinə (mədəniyyət, dil tarixi | ||
+ | və s.), tarixi hadisələrə (məs., Beyuk | ||
+ | Oktyabr sosialist inqilabına) dair | ||
+ | ensiklopediyalar var. T.e.-nda ppəxsiy- | ||
+ | yətlər, tarixcilər haqqında bioqra- | ||
+ | fik mə”lumatlar, habelə illustrasiya | ||
+ | və xəritələr də verilir. Universal, | ||
+ | hərbi ensiklopediyalarda, bioqrafik, | ||
+ | diplomatik luqətlərdə və s.-də də tad- | ||
+ | rixə aid xeyli material olur. Tarix | ||
+ | luӱqətlərinə yaxın nətrlər 16—18 əsr- | ||
+ | lərdə cıxmındır. 18 əsrdə rus tarix- | ||
+ | cisi V. N. Tatipipev cFRusiya tarix, | ||
+ | coqrafiya, siyasi və mulki luqətiəni | ||
+ | (Ne 1—3, SPB, 1793) hazırlamıtqdı | ||
+ | (“Ku Dənə qədər catdırılmıpldı). | ||
+ | 1790—98 illərdə Rusiyada 14 hissədən | ||
+ | ibarət “Tarix luqətiz buraxılmıni- | ||
+ | dır. 19 əsrdə—20 əsrin əvvəlində | ||
+ | nər edilən lurətlərdən yalnız S. A. | ||
+ | Kareyevanın tərtib etdiyi c Məktəb ta- | ||
+ | rix luRətiz umumtarixi xarakter da- | ||
+ | ptıyırdı. 1961—76 illərdə SSRİ-də | ||
+ | ilk marksist tarix ensiklopediyası— | ||
+ | cSovet tarix ensiklopediyasız nər | ||
+ | edilmitdir. | ||
+ | |||
+ | Xarici elkələrdə muxtəlif xarak- | ||
+ | terli T.e. və luqətləri buraxılmın- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dır. | ||
+ | TARİX İNSTİTUTLARI—1) SSRİ | ||
+ | EA-nın Tarix İnstitutu 1936 | ||
+ | ildə Kommunist akademiyasının TAa- | ||
+ | rix in-tu və EA-nın Tarix-arxeoqra- | ||
+ | |||
+ | İYa in-tu əsasında yaradılmısidı. | ||
+ | |||
+ | SRİ xalqlarının, Avropa, PPimali | ||
+ | və Cənubi Amerika əlkələrinin tari- | ||
+ | xini eyrənirdi. 1968 ildə SSRİ EA- | ||
+ | nın SSRİ tarixi və Umumi tarix | ||
+ | in-tlarına ayrılmındır. 2) SSRİ | ||
+ | EA--ın SSRİ Tarixi İn- | ||
+ | stitutu SSRİ tarixi problemlə- | ||
+ | rini eyrənməklə mətiqul olan mərkəzi | ||
+ | elmi tədqiqat muəssisəsidir. Moskva- | ||
+ | dadır. 25 bəlməni birlətdirən 5 iiv”- | ||
+ | bəsi (sovet cəmiyyətinin tarixi,SSRİ- | ||
+ | nin Oktyabr inqilabına qədərki S ər | ||
+ | tarixi, xususi tarix fənləri, SSRİ- | ||
+ | nin və Rusiyanın xarici siyasət tari- | ||
+ | xi, SSRİ xalqları tarixinin umumi | ||
+ | problemləri) var. İn-t qədim zaman- | ||
+ | lardan indiyədək SSRİ tarixinin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | aaa | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TAPHX HHCTHTYTY | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | problemlərini tədqiq edir, elmi əsər- | ||
+ | ləri və tarixi mənbələri capa hazır- | ||
+ | layır, əlkə miqyasında SSRİ tarixi | ||
+ | sahəsindəki tədqiqat iplərini əla- | ||
+ | qələndirir, elmi diskussiyalar, mu- | ||
+ | zakirələr, konfranslar təpqkil edir, | ||
+ | xarici əlkələrin alimləri ilə əlaqə- | ||
+ | lər yaradır. İn-tun Leninqrad nre”- | ||
+ | bəsi, aspiranturası var. “İstoriya | ||
+ | SSSRə jurnalı (1957 ildən) və vaxta- | ||
+ | iqırı nəirlər—cİistoriceskiye zapis- | ||
+ | kiə (1937 ildən), FcArxeoqraficeski | ||
+ | yejeqodnikə (1958 ildən), cİstoriya | ||
+ | i istorikiz? (1965 ildən) buraxır. | ||
+ | 3) SSRİ EA-nın Umumi Tarix | ||
+ | İnstitutu Avropanın xarici | ||
+ | əlkələrinin, Amerika və Afrika el- | ||
+ | kələrinin tarixini eyrənməklə məii- | ||
+ | qul olur. Moskvadadır. Tədqiqatla- | ||
+ | rının balıca istiqamətləri: tarix | ||
+ | elminin marksist-leninci metodolo- | ||
+ | giyası, umumdunya tarixi prosesinin | ||
+ | nəzəri problemləri, qabaqcıl ictimai | ||
+ | quvvələrin sosial tərəqqi uqrunda mu- | ||
+ | barizəsi, dunya sosializm sisteminin | ||
+ | tarixi, inkiplaf etmiti kapitalist | ||
+ | əlkələrinin tarixi, kapitalizmə qə- | ||
+ | dərki formasiyaların tarixi, beynəl- | ||
+ | xalq fəhlə və azadlıq hərəkatı tari- | ||
+ | xi, beynəlxalq mӱnasibətlərin tarixi | ||
+ | və aktçal problemləri, Sov.İKP-nin | ||
+ | və sovet devlətinin xarici siyasəti | ||
+ | və s. Elmi əsərləri capa hazırlayır, | ||
+ | SSRİ-də umumi tarix sahəsindəki | ||
+ | tədqiqat itpilərini əlaqələndirir. As- | ||
+ | piranturası var. Sosialist əlkələri | ||
+ | ilə elmi əlaqələr saxlayır. cVestnik | ||
+ | drevney istoriim (1937 ildən), c“Nova- | ||
+ | ya i noveyiaya istoriyaə (1957 ildən) | ||
+ | jurnalları və 6. dəvri nətrlər — | ||
+ | c“Sredniye vekaə, *Vizantiyski vremen- | ||
+ | HHKə, € AMEPHKAHCKH yejeqodiikə, cYe- | ||
+ | jeqodnik germanskoy istorii?, € DpaH- | ||
+ | suzki yejeqodnikə, c“Problemı bri- | ||
+ | tanskoy istorin*, “Problemı ispan- | ||
+ | skoy istoriiz, “Problemı italyanskoy | ||
+ | istoriik məcmuələrini buraxır. | ||
+ | Tarix Məsələləri SSRİ EA-nın | ||
+ | |Pərqiqunaslıq (1932), Slavyaniqunas- | ||
+ | lıq (1946), Beynəlxalq fəhlə hərəka- | ||
+ | tı (1966), Afrika (1961), Latın Ame- | ||
+ | rikası (1961), Uzaq TPərq (1966), Ame- | ||
+ | rika Birləpqmitn İP1tatları və Kana- | ||
+ | da (1967) in-tlarında da iyylənilir. | ||
+ | Butun muttəfiq resp.-ların EA-la- | ||
+ | rında tarix in-tları (o cӱmlədən | ||
+ | Azərb. SSR EA-nın Tarix İnstitu- | ||
+ | tu), muxtar resp.-larda tarix, dil | ||
+ | və ədəbiyyat in-tları var. Moskvada | ||
+ | Sov.İKP MK yanında Marksizm-Le- | ||
+ | ninizm İnstitutu (muttəfiq resp.- | ||
+ | ların KP MK-ları, Moskva və Le- | ||
+ | ninqrad (iəhər və vil. komitələri Ya- | ||
+ | nında filialları var. Azərb.SSR- | ||
+ | də Azərbaycan KP MK yanında Parti- | ||
+ | ya Tarixi İnstitutu) Fəaliyyət gəs- | ||
+ | tərir. 1967 ildə SSRİ iri Ha- | ||
+ | zirliyinin Hərbi Tarix İn-tu yara- | ||
+ | dılmıpidır. | | ||
+ | TARİX İnstitutu, Azərb. | ||
+ | SSR EA Tarix İnstitutu | ||
+ | —resp.-da tarixiunaslıqın elmi mər- | ||
+ | kəzi. Bakıdadır. Azərbaycanı Tədqiq | ||
+ | və Tətəbbv Cəmiyyətinin (1923), Azərb. | ||
+ | Devlət Elmi-Tədqiqat İn-tunun (1929), | ||
+ | SSRİ EA Zaqafqaziya filialı Azərb. | ||
+ | iə ”bəsinin (1933) tarix, etnoqrafiya, | ||
+ | arxeologiya belməsi əsasında 1935 il- | ||
+ | də SSRİ EA Azərb. filialının tər- | ||
+ | kibində Tarix, etnoqrafiya, arxeolo | ||
+ | giya in-tu kimi yaradılmıstdır. | ||
+ | Azərb.SSR EA təikil edildikdən | ||
+ | (1945) sonra onun tərkibinə daxil ol: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mutdur. 1950 ildə həmin in-t Tarix | ||
+ | və fəlsəfə in-tu adlandırıldı. 1954 | ||
+ | ildə isə Fəlsəfə və huquq bəlməsi | ||
+ | ayrıldıqdan sonra mustəqil T.i.-na | ||
+ | cevrildi. İn-tun 8 iiv”bəsi, elmi | ||
+ | arxivi, aspiranturası var. 1974 ildə | ||
+ | in-tun nəzdində Arxeologiya və etno- | ||
+ | qrafiya bəlməsi |10 iqə”bə, 3 elmi | ||
+ | qrup (numizmatika, epiqrafika, ant- | ||
+ | ropologiya) və 2 laboratoriyadan iba- | ||
+ | rətdirY| yaradıldı. 1983 ildən bəlmə- | ||
+ | nin arxeoloji mərkəzi fəaliyyət gəs- | ||
+ | tərir. İn-tda Azərb. ərazisində ib- | ||
+ | tidai icma qurulutlu, burada təttək- | ||
+ | kӱl tapmıpi ən qədim dəvlətlər, feo- | ||
+ | dal munasibətlərinin yaranması və | ||
+ | inkitpafı, orta əsrlər deəvru, Azərb.- | ||
+ | ın Rusiya ilə birləndirilməsi, ka- | ||
+ | pitalist munasibətlərinin meydana | ||
+ | gəlməsi və inkipyafı, fəhlə hərəka- | ||
+ | tının geniplənməsi, Sovet hakimiy- | ||
+ | yətinin qələbəsi və sosializm qurucu- | ||
+ | luqu, Beyuk Vətən muharibəsi, inki- | ||
+ | ipaf etmitt sosializm cəmiyyəti və | ||
+ | kommunizm quruculuqu və s, məsələ- | ||
+ | lər tədqiq olunur. İn-tda, həmcinin | ||
+ | Azərb. xalqının tarixi kecmiptini, | ||
+ | zəngin maddi və mə”nəvi mədəniyyəti- | ||
+ | ni eyrənmək məqsədi ilə geni arxeo- | ||
+ | loji, etnoqrafik və etnososioloji | ||
+ | tədqiqatlar aparılır. Bu məqsədlə | ||
+ | resp.-nın r-nlarıpa mӱntəzəm elmi | ||
+ | ekspedisiyalar tətpkil edilir. İn-t 3 | ||
+ | cildlik c Azərb. tarixini nəir et- | ||
+ | məpdir (Azərb. və rus dillərində, | ||
+ | 1958—75). Doqquz cildlik FAzərbaycan | ||
+ | tarixiəni hazırlayır. İn-t Moskva, | ||
+ | Lepinqrad, Tbilisi, Yerevan və s, il2- | ||
+ | Hərlərin elmi muəssisələrilə əlaqə- | ||
+ | lər saxlayır və bir sıra ittifaq əhə- | ||
+ | miyyətli problemlər ӱzərində MYIHTƏ- | ||
+ | rək tədqiqat aparır. İn-tun muxtəlif | ||
+ | vaxtlarda FƏsərlərik cap edilmiini- | ||
+ | dir. T.i.-nda doktorluq dissertasiya- | ||
+ | ları mudafiəsi uzrə ixtisasla:idı- | ||
+ | rılmısq elmi pura fəaliyyət gestə- | ||
+ | rir Azərb.SSR EA akad.-ləri Z, M. | ||
+ | unyadov, C. B. Quliyev, Ə. Ə. Əli- | ||
+ | zadə, Ə. S. Sumbatzadə, İ. A. Husey- | ||
+ | nov, m. uzvləri Ə, N, Quliyev, -Z. İ. | ||
+ | İbrahimov və b. T.i.-nda itləmitlər. | ||
+ | Azərb.SSR EA m. uzvləri İ, H. Əli- | ||
+ | yev, M. Ə. İsmayılov, Q. Ə. Mədətov | ||
+ | T.i.-nda calınlırlar. İn-tda 20-dən | ||
+ | cox e.D., 70-dən cox elmlər namizədi | ||
+ | calınır Dİ | ||
+ | TARİX MUZEYLƏRİ—bətər cəmiy- | ||
+ | yətinin ipkipafını əks etdirən mad- | ||
+ | di və mə”pəvi mədəliyyət abidələri- | ||
+ | nin toplanılması, saxlanılması, ey- | ||
+ | rənilməsi və təbliri ilə məpqul olan | ||
+ | elmi mӱəssisələr. T.m, xususiyyətləri- | ||
+ | nə gərə bir necə qrupa bəlunurlər: | ||
+ | umumtarix muzeyləri (muçəyyən əlkə- | ||
+ | nin, resp.-nıi, iqəhərin və s, tarixi- | ||
+ | nə həsr olunmui muzeylər), xususi | ||
+ | tarix fənlərinə aid muzeylər (arxeo- | ||
+ | logiya muzeyi, etnoqrafiya muzeyi, | ||
+ | antropologiya muzeyi), tarix elminin | ||
+ | mӱstəqil sahələrinə aid muzeylər (hər- | ||
+ | bi tarix muzeyləri). Tarixi abidələ- | ||
+ | rin toplanması kortəbii surətdə qə- | ||
+ | dimdəp bailamındır. Qiymətli arxi- | ||
+ | tektura ansamblları olan saraylarda, | ||
+ | qəsrlərdə, mə”bədlərdə misilsiz CƏHƏT | ||
+ | nӱmunələri cəmləimiidi. Kritdə | ||
+ | Knoss sarayı (e.ə. 16 əsr), Aplpur | ||
+ | 11.-ndə məbəd kitabxanası (e.ə. 11 əsr), | ||
+ | Nipeviya saray kitabxanası (e.ə. 7 | ||
+ | əsr) xususilə məhur idilər. Brita- | ||
+ | niya muzeyi (1753, London), Fransa | ||
+ | milli tarix muzeyi (1837, Sen-Jer- | ||
+ | men an-Le), ABİT milli muzeyi (1875: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Vatpinqton), Turk və islam mədəniyyə- | ||
+ | ti muzeyi (1923, İstambul), Topqapı | ||
+ | muzeyi (1938: İstambul) və s. dunyanın | ||
+ | məphur umumtarix muzeylərindəndir. | ||
+ | Rusiyada 16 verdə Silah palatası ya- | ||
+ | radıldı. 1714 ildə ilk rus kutləvi | ||
+ | muzeyinin— Kunstkameranın əsası qo- | ||
+ | yuldu (1719 ildə acılmındır). Er- | ||
+ | mitajda da tarixi abidələr topla- | ||
+ | nırdı. 1872 ildə Rusiya tarix muze- | ||
+ | yinin—indiki Mərkəzi Dəvlət SSRİ | ||
+ | Tarixi Muzeyinin əsası qoyuldu (1883 | ||
+ | ildə acılmıtndır). Beyuk Oktyabr so- | ||
+ | sialist inqilabından sonra T.m.-nin | ||
+ | genii ipəbəkəsi yaradıldı (bax Azər- | ||
+ | baycan Tarixi Muzeyi, Lenin muzeyi, | ||
+ | İnqilab muzeyi). Sovet T.m. beyӱk el- | ||
+ | mi tədqiqat və kutləvi tərbiyə ipi | ||
+ | aparmaqla tarixi bilikləri, tarix | ||
+ | elminin nailiyyətlərini təbli edir- | ||
+ | lər. T.m. əsərlər, məcmuələr, monoqra- | ||
+ | fiyalar, kitabcalar, kataloqlar və s. | ||
+ | nətiqr edirlər. SSRİ Silahlı Quvvə- | ||
+ | lərinin Mərkəzi Muzeyi (1919, Mos- | ||
+ | kva) və Mərkəzi Hərbi Dəniz Muzeyi | ||
+ | (1709: Lepipqrad) SSRİ-nin ən beyӱk | ||
+ | hərbi tarix muzeyləridir. | ||
+ | |||
+ | TARİX CƏMİYYƏTLƏRİ —peptəkar | ||
+ | və həpəskar tarixcilərin kənullu | ||
+ | ictimai təpkilatları. Əsas məqsədi | ||
+ | milli və yerli (lokal) tarixi eyrən- | ||
+ | mək, mənbələri toplamaq və nəir et- | ||
+ | dirməkdir. Bə”zi T.c. umumdunya ta- | ||
+ | rixinin eyrənilməsi, tarixiqunaslıq, | ||
+ | tarixin metodologiyası və s. ilə də | ||
+ | məimeul olur. T.c. 16—17 əsrlərdə | ||
+ | Qərbi Avropada meydana gəlmiit, 19— | ||
+ | 20 əsrlərdə fəaliyyəti daha genitlən- | ||
+ | mipdi. Amerika Tarix Assosiasiyası | ||
+ | (1884), B. Britaniya Tarix Assosiasi- | ||
+ | Yası (1906) və Fransa Tarix Cəmiyyəti | ||
+ | (1834) kapitalist əlkələrinin nufuz- | ||
+ | lu T.c.-ndəndir. Polta (1886) və Ma- | ||
+ | carıstan (1867) T.c., zəngin təcrubəyə | ||
+ | malikdirlər. Asiyada və Pimali AF- | ||
+ | rikada Q.c. 20 əsrin 1-ci yarısında | ||
+ | (Yaponiyada 19 əsrdə) meydana gəl- | ||
+ | 207 (Turk Tarix Qurumu, 1931 | ||
+ | və s.). | ||
+ | |||
+ | Rusiyada ilk T.c. 1759 ildə Ar- | ||
+ | xapgelskdə təpkil olunmutdur. Son- | ||
+ | ra Rusiyanın tarixini və gecmipvini | ||
+ | ӧyrənən Moskva cəmiyyəti (1804), Pe- | ||
+ | terburqda Rusiya arxeologiya cəmiy- | ||
+ | yəti (1846) və Rusiya tarix cəmiyyəti | ||
+ | (1866), Kiyepdə salnaməci Nestorun | ||
+ | tarix cəmiyyəti (1872), Kazan un-ti | ||
+ | nəzdində arxeologiya, tarix və etno- | ||
+ | qrafiya cəmiyyəti (1878), Tiflisdə | ||
+ | Qafqaz arxeologiya cəmiyyəti (1873) | ||
+ | və s. yaradıldı. 19 əsrin sonu— 20 | ||
+ | əsrin əzvəlində Rusiyada 120-dən cox | ||
+ | T.c. Fəaliyyət gestərirdi. Beyuk Okt- | ||
+ | yabr sosialist inqilabından sonra | ||
+ | T.c.-pin Fəaliyyəti gentpləindi və | ||
+ | Yepi elmi muəssisələr yaradıldı. | ||
+ | 1925 ildən Moskva Marksist Tarix- | ||
+ | cilər Cəmiyyəti, 1930 ildə Marksist | ||
+ | Diyariqunaslar Cəmiyyəti və s. təi1- | ||
+ | kil olundu. 1923—29 illərdə Azər- | ||
+ | baycapı Tədqiq və Tətəbbo Cəmiyyə- | ||
+ | ti fəaliyyət gestərmiidir. | ||
+ | TARİXİ VƏ MƏNTİQİ—maddi alə- | ||
+ | min muhum inkinaf cəhətləri və onu | ||
+ | dərk etməyin idrak metodlarından | ||
+ | biri. Qarixi metod predmetin meydana | ||
+ | gəlməsini, muxtəlif inkitaf mərhə- | ||
+ | lələrini, onun əlaqələrini, konkrst | ||
+ | tarixi təzahur formalarını əks et- | ||
+ | dirir. Məntiqi metod isə onun məz- | ||
+ | mununu, zəruriliyini, qapunauyqunlu- | ||
+ | qunu nəzərdə tutur. T. və M. metodlar | ||
+ | vəhdətdə olur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TARİXİ GEOLOGİYA | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Obyektiv gercəkliyin hər bir ha- | ||
+ | disəsinin tarixinin eyrənilməsi, ey- | ||
+ | ni zamanda onun mahiyyətinin aikara | ||
+ | cıxarılmasına imkan verir. Məntiqi | ||
+ | metod tarixi metodun yolunu gəstərir, | ||
+ | onu istiqamətləndirir, tarixi metod | ||
+ | İSƏ MƏNTİQİ Metodu dərk etmək vasitə- | ||
+ | sidir. Hadisənin tarixiliyi eyrənil- | ||
+ | məzsə, onun nəzəriyyəsi də ola bilməz. | ||
+ | |||
+ | Məntiqi metod obyekti Həm onun | ||
+ | muhum əlaqələri cəhətdən əks etdirir, | ||
+ | həm də predmetin tarixini anlamaqa | ||
+ | imkan verir. Tarixi metodla məntiqi | ||
+ | metodun nisbətində tarixi metoda la- | ||
+ | qeydlik subyektivizmə səbəb olur. | ||
+ | TARİXİ J —təsviri sənətin | ||
+ | əsas janrlarından biri. Tarixi ha- | ||
+ | disələri və piəxsiyyətləri, cəmiyyətin | ||
+ | tarixindəki ictimai əhəmiyyətli tə- | ||
+ | zapurləri əks etdirir. Tarixi məvzӱ- | ||
+ | da tablolar, divar rəsmləri, relyef | ||
+ | və dairəvi heykəltəratilıq əsərləri, | ||
+ | dəzgah qrafikası T.j.-ın əsas nevlə: | ||
+ | ridir. Q.j. cox vaxt təsviri sənətin | ||
+ | digər janrları—məiət, portret, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | F. Qoyya. 41808-ci il mayın 3-nə gecən gecə YCİaM- | ||
+ | cıların gullələnməsiz. Təqr. 1814. Prado. Madrid. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mənzərə, xususilə batal janrı ilə | ||
+ | təmasda inkipyaf edir. | ||
+ | |||
+ | T.j.-ın rutpeymləri qədim dovr- | ||
+ | lərdən mə”lumdur. Qədim Misir və | ||
+ | Mesopotamiyada tarixi hadisələr rel- | ||
+ | yef və divar rəsmlərində təcəssum | ||
+ | olunurdu (hekmdarın hərbi qələbələ- | ||
+ | ri, onun hakimiyyətə gəlməsi, deəyuit, | ||
+ | Yuruli səhnələri və s,). Qədim Yuna- | ||
+ | nıstanda kecmii hadisələr mifoloji | ||
+ | obrazlarla yanalı real qəhrəmanların | ||
+ | umumilətdirilmin ideal təsvirləri | ||
+ | ilə də ifadə edilirdi. Orta əsrlərdə | ||
+ | Avropada dini gerulilərin hakim ol- | ||
+ | Duqu ipəraitdə cox vaxt dini sujetlə- | ||
+ | rə tarixi hadisələr kimi baxılır, | ||
+ | real hadisələr isə nadir hallarda | ||
+ | təsvir olunurdu. Tarixi-batal və ta- | ||
+ | rixi-məniqət xarakterli təsvirlərə | ||
+ | Asiya incəsənətində daha cox rast gə- | ||
+ | linir. Qarixi gercəkliyin əlamətləri | ||
+ | Hindistan, İndoneziya. Birma və Kam- | ||
+ | puciyanın orta əsr divar rəsmləri və | ||
+ | relyef təsvirlərində əksini tapmı- | ||
+ | dır. Qarixi-məipət sujetləri 7 əsr- | ||
+ | dən Cin, 11—12 əsrlərdən Yaponiya | ||
+ | boyakarlıqında, 15 — 16 əsrlərdən | ||
+ | Azərb., İran, Orta Asiya və Hindi- | ||
+ | stan (*“Baburnaməə, 16 əsrin sonu) | ||
+ | miniatӱrlərində təsvir olunmutdur. | ||
+ | |||
+ | :J. təsviri sənətdə janr kimi Re- | ||
+ | nessans dəvrundə Avropada Yaranmıyl- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | dır. 16—19 əsrlə- | ||
+ | rin rəssam ə hey- | ||
+ | kəltəratlarından | ||
+ | Mikelancelo (e Ha- | ||
+ | vidə heykəli, 1501— | ||
+ | 04, Florensiya Rəs- | ||
+ | samlıq Akademiya- | ||
+ | sı), Rafael (411 | ||
+ | Yulinin portretiə, | ||
+ | təqr. 1511, UF- | ||
+ | itsi qalereyası, | ||
+ | lorensiya), N. | ||
+ | ussen (*Germani- | ||
+ | KİN Əlumuə, təqr. | ||
+ | 1628, İncəsənət in- | ||
+ | tu, Minneapolis), | ||
+ | D. Velaskes (4 Bre- | ||
+ | danın təslimi, | ||
+ | ə Prado, Mad- | ||
+ | rid), Rembrandt | ||
+ | (“Gecə köxiTü nə. əməl | ||
+ | riə, 1642, Amsterdam Devlət Mu- | ||
+ | zeyi), J. L. David (v Horatsilərin | ||
+ | andı, 1784, Luvr, Paris), F. Qoyya | ||
+ | (41808-ci il mayın 3-nə gecən gecə | ||
+ | ə usyancıların guӱl- | ||
+ | nənəHMƏCHə, təqr. | ||
+ | 1814, Prado), E. De- | ||
+ | nakpya (eAsannpır | ||
+ | öappH Kana za p naə, | ||
+ | 1830, Luvr), K. | ||
+ | Bryullov (-“Pompei- | ||
+ | NİN SON gunu, | ||
+ | 1330—33, Rus muze- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Martos (Moskvada | ||
+ | K. Minin və D. | ||
+ | Pojarskinin abi- | ||
+ | dəsi, 1804— 18), O. | ||
+ | Roden (“Kale vətən- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | daplarıər, heykəl | ||
+ | qrupu, 1884—88, Ka- | ||
+ | lə 11.), A. A. İva- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nov (*İsanın xalqa | ||
+ | gərunməsiə, 1837— | ||
+ | Ə7, Qretyakov qale- | ||
+ | reyası, Moskva), Y. | ||
+ | Mateyko (“Qrunvald | ||
+ | vurutimasıq, 1878, | ||
+ | Milli muzey, Var- | ||
+ | utana) və 6. T.j.-a | ||
+ | beyuk fəlsəfi məzmun, vətənpərvərlik | ||
+ | ideyaları gətirmiiy, tarixi hadisələ- | ||
+ | Bə və xarakterlərin acılmasında mu- | ||
+ | cm rol oynamınlar. Tarixdə xalqın | ||
+ | rolunun, tarixi hadisələrin inkiita- | ||
+ | fında qanunauyqunluqların və zid- | ||
+ | diyyətlərin muəyyən — | ||
+ | edilməsində rus Di | ||
+ | rəssamları V. İ. 6, | ||
+ | Surikov, İ. Y. Re- | ||
+ | pin, V. V. Vere:i- | ||
+ | pagin, M.M, Anto- | ||
+ | kolski, V, M. Vas- | ||
+ | netsov, V, A. Sero- | ||
+ | vun xususilə beyuk | ||
+ | xidməti olmuidur. | ||
+ | Tarixə marksist- | ||
+ | leninci munasibət | ||
+ | mevqeyindən yana- | ||
+ | ian sovet T.j.-ı | ||
+ | (İ. İ. Brodski, M. | ||
+ | B. Qrekov, B. V. | ||
+ | İohanson, Kukrı- | ||
+ | nikslər, Vl, A, Se- | ||
+ | rov və b.) xalqla- | ||
+ | rın azadlıq muba- | | “Müa | ||
+ | rizəsinin mahiyyə- | Şİ GS-- | ||
+ | THHH BƏ sinfi xa- k əə | ||
+ | PAKTEPHEH aubı6 xec- Zə | ||
+ | tərir, gənc nəslin mu, h, Abat | ||
+ | vətənpərvərlik və yoz, r, | ||
+ | proletar beynəlmi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yi, Leninqrad), İ.. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | n la y ev. | ||
+ | Mustafayev ad. Azərbaycan Devlət İncəsənət Muzeyi. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | İ. Y. Repin. “Zaporojyelilər Tӱrkiyə sultanına | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1878— 1891. Rus muzeyi Leninqrad. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ləlciliyi ruhunda tərbiyə edilməsində | ||
+ | MYİYM rol oynayır. | ||
+ | |||
+ | .j. Azərb. təsviri sənətində DƏ | ||
+ | |||
+ | əzuӱnə məxsus Yer tutur. Orta əsr | ||
+ | Azərb. kitab miniatӱrlərində, Təbriz | ||
+ | miniatur məktəbinə mənsub rəssamla- | ||
+ | rın əsərlərində, sujetli xalca kom- | ||
+ | pozisiyalarında, 18 əsr PQəki xanla- | ||
+ | rı sarayının divar əsmlərində, M. | ||
+ | Q. İrəvani, M. M. Nəvvab nə 6. rəs- | ||
+ | samların yaradıcılıqında tarixi | ||
+ | adisə BƏ ipqəxsiyyətlərin təsvirinə | ||
+ | rast gəlinir. Muasir Azərb. təsviri | ||
+ | sənət ustaları T.j.-da əsərlər yarat- | ||
+ | mıplar (M. Abdullayev, T. Salahov, | ||
+ | S. Salamzadə, T. Taqıyev, E. Rzaqu- | ||
+ | liyev, Ə. Məmmədov, Nəcəfqulu və 6.). | ||
+ | S. PTərifzadənin “Babəkə, Əbdulxa- | ||
+ | lıqın “Qacaq Nəbiə, V. Nərimanbə- | ||
+ | yovun 4“ Xotibəxt gələcək naminəə, | ||
+ | N. Əbdurrəhmanovun “Lenin səzuə, b. | ||
+ | Mirzəzadənin € Kehnə neft mə”dən- | ||
+ | lərindəə tabloları T.j.-da yaradıl- | ||
+ | mıpq əsərlərdəndir. | ||
+ | |||
+ | Əd. Həbibov H., Azərbaycan so- | ||
+ | vet rəssamlırı, B., 1966: Russkan istori- | ||
+ | ceskal jivopisı do oktabra 1917 qoda, | ||
+ | | Alhbom|, M., 22 Zimenko V,, Co- | ||
+ | BeTCKas istoriceskal jivopish, M., 1970, | ||
+ | TARİXİ GEOLOKİYA — geologiya- | ||
+ | nın bir sahəsi: Yer qabıqının və bu- | ||
+ | tunlukdə Yerin inkipaf tarixini | ||
+ | və qanunauyrunluqlarını eyrənir. T. | ||
+ | G.-NIN əsas məsələsi Yer səthi geəru- | ||
+ | Nupqunun və ondakı uzvi aləmin tə- | ||
+ | kamulunu bərpa və nəzəri izah etmək, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 7 ? | ||
+ | | /| | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Yuz Dr | ||
+ | |||
+ | hq ki i v Hə R. Q | ||
+ | |||
+ | . piş Kü bə “m | ||
+ | “İr damənin" “al r La R. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 4Əbədi dostluq. Tiflis, 1783-cu ilə. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Bakı. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 154 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | həmcinin Yer qabıqının daxili struk- | ||
+ | turlarının əmələgəlmə tarixini və | ||
+ | onlarla əlaqədar endogen prosesləri | ||
+ | aydınlaidırmaqdır. Q.g. əz tədqiqat- | ||
+ | larında palsontologiya, litologiya, | ||
+ | fasial apaliz, petroqrafiya, minera- | ||
+ | logiyYa, mӱtləq Yas:iın tə yini, tekton (1- | ||
+ | ka, geofizika və s. geoloji fəplə- | ||
+ | rin mə”lumatlarına istinad edir. | ||
+ | T.g.-nın əsasını stratiqrafiya və pa- | ||
+ | leocoqrafiya təppkil edir. T.g.-nın | ||
+ | bir elm kimi formalaiması təkamul | ||
+ | nəzəriyyəsinin keologiyada tətbiqi | ||
+ | dəvrunə (19 əsrin 2-ci yarısıs C. | ||
+ | Darvinin əsərləri meydana cıxdıqdan | ||
+ | sonra) təsadӱf edir. | ||
+ | TARİXİ MATERİALİZM (tarixin | ||
+ | materialistcəsinə anlapılması)—cə- | ||
+ | miyyətin inkipqafı haqqında marksist | ||
+ | pəzəriyyə və onun dərk olunma metodo- | ||
+ | logiyası, Q.m.-in predmeti cəmiyyət, | ||
+ | tarixi prosesin umumi qanunları və | ||
+ | hərəkətverici qӱvvələridir. T.m, | ||
+ | marksist-leninci lın tərkib | ||
+ | hissəsi, həmcinin ictimai elmlər sis- | ||
+ | teminin spesifik kompopentidir. T.m. | ||
+ | dialektik materializmlə uzvi baqlı- | ||
+ | dır. Dialektik və tarixi materia- | ||
+ | lizmin vəhdəti T,m.-in elm kimi nis- | ||
+ | bi mӱstəqil xarakterini inkar et- | ||
+ | mir. T.m. dialektik materializmin | ||
+ | umumfəlsəfi prinsiplərini rəhbər | ||
+ | tutaraq və tarixin əz faktlarına, | ||
+ | materialına əsaslanaraq insanların | ||
+ | ictimai varlıqrının onların icti- | ||
+ | mai iquuruna munasibəti məsələsini | ||
+ | həll edir. T.m.-in yaradıcıları K. | ||
+ | Marks və F. Engels sospologiyanı | ||
+ | cəmiyyət haqqında Həqiqi elm səviyyə- | ||
+ | sinə qaldırmınlar. T.m. marksizmin | ||
+ | umumsosioloji nəzəriyyəsi kimi so- | ||
+ | sial sistemin struktur unsurlərinin | ||
+ | spesifikliyini, onların qarpılıqlı | ||
+ | təqsirinin xarakterini, ictimai in- | ||
+ | kipaf qapunlarını və onların təza- | ||
+ | hur mexanizmini acıb gəstərir. Mark- | ||
+ | sizmin meydana gəlməsinədək cəmiyyət | ||
+ | haqqında baxımlarda idealizm hekm | ||
+ | sururdu. Marksaqədərki materialist- | ||
+ | lər—A. Smiq, D. Rikardo, A. Sen-Si- | ||
+ | mon, PT. Furye, O, Tyerri, F. Minye, | ||
+ | N. Q. Cernıtevski, N. A. Dobrolyu- | ||
+ | bov və b. ictimai həyatı materialist- | ||
+ | cəsinə baqla duliməmiylər. T.m.-in so- | ||
+ | sial ilkin iqərtləri ictimai idrak | ||
+ | və proletariatın sinfi mubarizə ucun | ||
+ | geniii imkanlar acan və sosial ger- | ||
+ | cəkliyin obyektiv dərkinə ictimai tə- | ||
+ | ləbat yaradan kapitalizmin inkipafı | ||
+ | ilə baqlıdır. K. Marksa və F. En- | ||
+ | gelsə qədər tarixi zərurət və ictimai | ||
+ | inkipaf ideyaları irəli surulmui | ||
+ | (C. Viko, G. Hegel), əmək-dəyər nə- | ||
+ | zəriyyəsi (Smit, Rikardo) yaranmıpi, | ||
+ | siniflər mubarizəsi kəilf edilmii | ||
+ | (Tyerri, Minye, R. Gizo), utopik ip29- | ||
+ | kildə olsa da sosializmin bə”zi cə- | ||
+ | ətləri irəlicədən sezilmiiidi (T. | ||
+ | Mor, Furye, Sen-Simon, R. Ouen və | ||
+ | b.). Lakin T.m. nəzəriyyəsinin bair- | ||
+ | lıca muddəalarını 19 əsrin 40-cı | ||
+ | illərində K. Marks və F. Engels iii- | ||
+ | ləyib hazırlamılqlar. T.m.-in əsas | ||
+ | prinsiplərini onlar ilk dəfə “Alman | ||
+ | ideologiyasımnda irəli surmuzlər. | ||
+ | “Fəlsəfə yoxsulluquRt, “Kommunist | ||
+ | partiyasının manifestiə, “Lui Bona- | ||
+ | partın on səkkiz brumeri əsərlərinin | ||
+ | marksist tarix konsepsiyasının iiilə- | ||
+ | nib hazırlanmasında rolu beyukdur. | ||
+ | *:M.-in Qısa, eyni zamanda butev xa- | ||
+ | rakteristikası ilk dəfə K. Marksın | ||
+ | “Siyasi iqtisadın tənqidinə dairə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TARİXİ MATERİALİZM | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əsərinin giritiində verilmiyidir. | ||
+ | Marksizmin baniləri T.m.-i muӱxtəli | ||
+ | sosial proseslərin və tarixi hadisə- | ||
+ | lərin, hər peydən əvvəl kapitalist | ||
+ | sisteminin iqtisadi strukturunun evy- | ||
+ | rənilməsinə tətbiq edərək həqiqiliyi- | ||
+ | ni subuta yetirdilər. K. Marksın *Ka- | ||
+ | pitalgının capdan cıxması ilə T.m.- | ||
+ | in elmi mə ttəbərliyi tamamilə subut | ||
+ | olundu (bax Lenin V. İ., Əsər. tam | ||
+ | kӱlliyyatı, c. 1, səh. 142— 143). | ||
+ | T.m. fəlsəfənin və cəmiyyətiyu- | ||
+ | naslıqın inkipafında əsl cevriliil | ||
+ | oldu. İctimai varlıq, ictimai ipçur, | ||
+ | ictimai-iqtisadi formasiya, istehsal | ||
+ | usulu, məhsuldar qӱvvələr, istehsal | ||
+ | mӱnasibətləri, bazis, ustqurum, sosi- | ||
+ | al inqilab, ictimai pçur formaları | ||
+ | .M.-İN əsas kateqoriyalarıdır. T.m.- | ||
+ | in ən muhum prinsipləri aaqrıdakı- | ||
+ | lardır: cəmiyyət həyatında ictimai | ||
+ | varlırın ictimai iquura nisbətən | ||
+ | ilkin olması, sonuncunun ictimai | ||
+ | həyatda fəal rolus cəmiyyətin iqti- | ||
+ | sadi strukturu olmaqla butun insan- | ||
+ | lar arasındakı munasibətləri muəy- | ||
+ | Yən edən, bunların obyektiv təhlili | ||
+ | ucun əsas yaradan istehsal munasi- | ||
+ | bətlərini ictimai munasibətlər məc- | ||
+ | MyCYHnaH a)bıpMar, cəmiyyətə tarixi | ||
+ | yanaitma, yə”ni tarixdə inkipafı qə- | ||
+ | bul etmək və onu qanunauyqun təbii- | ||
+ | tarixi hərəkət prosesi kimi, ictimai- | ||
+ | iqtisadi formasiyaların bir-birini | ||
+ | əvəz etməsi kimi baia dutimək. T.m,-ə | ||
+ | gerə, tarixi insanlar, zəhmətkei kut- | ||
+ | lələr yaradır, onların fəaliyyətinin | ||
+ | əsasında duran motiv və səbəbləri | ||
+ | isə həyatın maddi iqəraitində axtar- | ||
+ | maq lazımdır. Həmin prinsiplərin | ||
+ | tətbiqi nəticəsində əvvəlki tarixi | ||
+ | və sosioloji nəzəriyyələrdə tarixin | ||
+ | idealistcəsinə anlatılması və xalq | ||
+ | kӱtlələrinin tarixdə rolunu nəzərə | ||
+ | almamaq kimi nəqsan aradan qaldı- | ||
+ | rıldı. Bununla da mucərrəd fəlsə- | ||
+ | fi-tarixi tə”limlərin yerini icti- | ||
+ | mai inkipaf haqqında elmi nəzəriy- | ||
+ | yə tutdu. *İnsanlar əzlərinin tari- | ||
+ | xini əzləri yaradırlar, lakin insan- | ||
+ | ların və məhz insan kӱtlələrinin ar- | ||
+ | zularını muəyyən edən nədir, bir-bi- | ||
+ | rinə zidd ideyalar və cəhdlər nəyə | ||
+ | gərə toqqupur, butun insan cəmiyyət- | ||
+ | lərində butun bu toqquiqmaların məc- | ||
+ | musu nədən ibarətdir, maddi həyat is- | ||
+ | tehsalının obyektiv ipəraiti, yə”ni | ||
+ | insanların butun tarixi fəaliyyəti | ||
+ | ucun zəmin yaradan bu iqərait nədən | ||
+ | ibarətdir, bu ipərantin inkipafı | ||
+ | qanunu nədən ibarətdir,.— Marks butun | ||
+ | bu məsələlərə diqqət vermiiy və tarixi, | ||
+ | son dərəcə muxtəlif cəhətləri və zid- | ||
+ | diyyətləri olan vahid və qanunauyqun | ||
+ | bir proses kimi elmi surətdə eyrənmək | ||
+ | yolunu gestərmitdirə (Lenin V. İ., | ||
+ | Əsər. tam kulliyyatı, c. 26, səh. 61), | ||
+ | T.m. elmi çəmiyyətiqunaslıqın, ta- | ||
+ | rix elminin, siyasi iqtisadın, hy- | ||
+ | quqiqunaslıqrın, incəsənət nəzəriyyə- | ||
+ | sinin və s. nəzəri-metodoloji əsası- | ||
+ | nı təikil edir, T.m. Həm cəmiyyəti | ||
+ | təbiətdən idealistcəsinə ayırmaqın, | ||
+ | həm də onları naturalistcəsinə ey- | ||
+ | niləidirməyin əleyhinədir. Cəmiyyə- | ||
+ | tin spesifikliyi hər ipeydən əvvəl | ||
+ | sosial sistemi tətikil edən ictimai | ||
+ | mӱnasibətlərdə və bəptəriyyətin ya- | ||
+ | ratdıqı mədəniyyətdə ifadəsini ta- | ||
+ | pır. Həmin sistemin xarakteri, nə- | ||
+ | ticə etibarilə, əmək vasitələrində, | ||
+ | məhsuldar quvvələrdə maddi təsbit | ||
+ | olunmuiy təbiət uzərində hekmranlıq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dərəcəsi ilə muəyyən olunur. İsteh- | ||
+ | sal, yə”ni məhsuldar qӱvvələrin fəa- | ||
+ | liyyəti və inkipqafı cəmiyyətin fun- | ||
+ | damental əsasıdır. T.m. iqtisadiy- | ||
+ | yatı tarixin fəal quvvəsi kimi qələ- | ||
+ | mə verən vulqar materializmdən fərq- | ||
+ | lənir. T.m. mӱxtəlif ictimai hadi- | ||
+ | sələrin nisbi mustəqilliyini və spe- | ||
+ | sifikliyini nəzərə almarı tələb | ||
+ | edir. Mə”nəvi həyatın maddi həyat- | ||
+ | dan, ustqurumun bazisdən, butun so- | ||
+ | sial sistemin istehsal usulundan | ||
+ | asılılıqı birtərəfli bala dupul- | ||
+ | məməlidir. T.Mm. cəmiyYƏTİN inkiiya- | ||
+ | fında, vaxtı catmıiy sosial prob- | ||
+ | lemlərin həllində ideyaların, sub- | ||
+ | yektiv amillərin bəyuk rolunu əsas- | ||
+ | landırır. Lakin maddi istehsal hə- | ||
+ | mipə ictimai hadisələrin butun Tə | ||
+ | rəflərinin qariqılıqlı tə sirinin | ||
+ | əsasıdır və son NƏTİCƏDƏ CƏMİYYƏTİN | ||
+ | xarakterini və tarixi prosesin umu- | ||
+ | mi istiqamətini muəyyən edir, T.m.- | ||
+ | in ən muhum kateqoriyası olan icti- | ||
+ | mai-iqtisadi formasiya anlayıiyı | ||
+ | hər bir ictimai-iqtisadi formasi- | ||
+ | yanı butun unsurləri bir-biri ilə | ||
+ | uzvi barlı olan murəkkəb sosial sis- | ||
+ | tem kimi araidırır. Bazis və ust- | ||
+ | qurum hər bir formasiyanın xususiy- | ||
+ | yətini, onun digər formasiyalardan | ||
+ | keyfiyyət fərqini TAM və doOlRUN sSə- | ||
+ | ciyyələndirir. Sinfi yanaima T.m.-ə | ||
+ | dəvlətin təbiətini elmi cəhətdən | ||
+ | muəyyən etməyə əsas vermitidir. Qari- | ||
+ | xi inkipafın elmi anlayınında Be- | ||
+ | yuk Oktyabr sosialist inqilabının | ||
+ | meydana gətirdiyi yeni cəmiyyətin so- | ||
+ | sial ideallarının və mənəvi sərvət- | ||
+ | lərinin yaranması məsələsi muhum ə | ||
+ | tutur. T.m,-də umumi tarixi inkiila | ||
+ | konsepsiyasının muhum dunyageruiu | ||
+ | və metodoloji əhəmiyyəti var. T.m. | ||
+ | nəzəriyyəsi tarixi prosesin anlayıl- | ||
+ | masında həm fatalizmin, həm də vol- | ||
+ | yuntarizmin ifrat cəhətlərini ara- | ||
+ | dan qaldırmaqa gəmək edir. İnsan- | ||
+ | lar tarixi ez iradələrinə əsasən ya- | ||
+ | ratmırlar, cunki hər bir Yeni nəsl | ||
+ | ondan əvvəl yaranmhıpi muəyyən obyek- | ||
+ | tiv iəraitdə fəaliyyət gestərir. Hə- | ||
+ | min obyektiv maddi ipərait və qanun- | ||
+ | lar sosial fəaliyyət ucun muxtəlif | ||
+ | imkanlar yaradır. İmkanların hə- | ||
+ | yata kecirilməsi və deməli, tarixin | ||
+ | real gedipi insanların fəaliyyə- | ||
+ | tindən və təpəbbusundən, inqilabi | ||
+ | və mutərəqqi quvvələrin mutəpəkkil- | ||
+ | liyindən və birliyindən asılıdır. | ||
+ | Buna gərə də tarixin konkret gedi- | ||
+ | ipini irəlicədən muəyyən etmək MYM- | ||
+ | KYH deyil, o fəaliyyətdə, muxtəlif | ||
+ | qӱvvələrin, amillərin və hadisələ- | ||
+ | rin mubarizəsində təəkkul tapır. | ||
+ | T.m. proletariatın inqilabi sinfi | ||
+ | mӱbarizəsi praktikası, sosializm | ||
+ | cəmiyyətinin inkitpaf tələbləri ilə | ||
+ | uzvi baqlıdır. T.m.-in inkipafı- | ||
+ | NIN əsası yeni tarixi təcrubənin top- | ||
+ | lanması, ictimai idrakın Yeni nan- | ||
+ | liyyətləridir. | ||
+ | |||
+ | T.m.-in bilə bı V. İ. Le- | ||
+ | ninin nəzəri irsinin rolu MHCH/TCH3- | ||
+ | dir. V. İ. Lenin əsas diqqəti ə | ||
+ | tariatın sinfi mubarizəsi vəzifələ- | ||
+ | ri baxımından inqilabi hərəkatın | ||
+ | obyektiv iəraitinin təhlili metodla- | ||
+ | rına verərkən təkcə maddi inkiilə | ||
+ | səviyyəsini, sosial mӱnasibətlərin xa- | ||
+ | rakterini, cəmiyyətin sinfi struktu- | ||
+ | runun spesifikliyini deyil, həmcinin | ||
+ | kutlələrin iquurunun, psixologiyası- | ||
+ | nın, əhvali-ruhiyyəsinin vəziyyətini | ||
+ | |||
+ | |||
+ | T | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ARİXİN DƏYİYİMƏ XƏTTİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 155 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | də nəzərə almıpldır. V. İ. Lenin ta- | ||
+ | rixi prosesdə subyektiv amilin rolu | ||
+ | məsələsini ipləyib hazırlamıpp, in- | ||
+ | qilabi hərəkatda elmi nəzəriyyənin | ||
+ | beyuk rolunu, gutlələrin, siniflə- | ||
+ | rin, partiyaların, ayrı-ayrı ptəxsiy- | ||
+ | yətlərin yaradıcı təpəbbusunun əhə- | ||
+ | miyyətini əsaslandırmıtdır. O, so- | ||
+ | sialist inqilabı nəzəriyyəsini və | ||
+ | proletariat diktaturası, mədəniyyət | ||
+ | və mədəni inqilab tə”limini inkipaf | ||
+ | etdirmii, kommunizm | ||
+ | yaranmasının bir sıra metodoloji | ||
+ | prinsiplərini, SSRİ-də sosializm | ||
+ | quruculuqu proqramını ippləyib ha- | ||
+ | zırlamındır, | ||
+ | |||
+ | Kommunist və fəhlə partiyaları, | ||
+ | marksist alimlər T.m.-i dunya inqi- | ||
+ | labi hərəkatının, sosialist sistemi- | ||
+ | nin inkipafı təcrubəsini nəzərə | ||
+ | almaqla ingipaf etdirirlər. İdeo- | ||
+ | loji mӱbarizədə T.m.-ə qarpı burjua | ||
+ | sosial-fəlsəfi və sosioloji konsep- | ||
+ | siyalar durur. T.m. gestərir ki, ka- | ||
+ | pitalizm son antaqonist sinifli for- | ||
+ | masiyadır, on | ||
+ | NİZM ictimai ərə sı əvəz edəcək | ||
+ | və kapitalizmdən sosializmə kecid | ||
+ | Yalnız sosialist inqilabı və proleta- | ||
+ | riat diktaturası vasitəsilə mumkun- | ||
+ | dur. Burjua sosioloqlarının əksə- | ||
+ | riyyəti T.m.-in məhz bu konsepsiyası- | ||
+ | nı qəbul etmirlər. Marksist sosioloq | ||
+ | və filosoflar burjua sosiologiyası- | ||
+ | nı tənqid edərkən onun konkret nai- | ||
+ | liyyətlərini, məsələn, mutərəqqi so- | ||
+ | sioloqların kapitalizmin tənqidinə | ||
+ | yənəlmiyi zəngin faktik materialı- | ||
+ | nın elmi əhəmiyyətini nəzərə alır- | ||
+ | lar. T.m.-in idealist təhriflərinin | ||
+ | tənqidi muasir sa və csolə təftittci- | ||
+ | liyə qarilı kəskin ideoloji mubari- | ||
+ | zədə MyhyM əhəmiyyət kəsb edir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARİXİ MƏKTƏB—19 əsrin orta- H | ||
+ | |||
+ | |||
+ | larında Almaniyada yaranmın vulqar | ||
+ | burjua siyasi iqtisadı cərəyanı. T. | ||
+ | M.-HH meydana gəlməsi burjua-muӱlkə- | ||
+ | darların klassik burjua siyasi iq- | ||
+ | tisadının hakim siniflər ucun mu- | ||
+ | nasib olmayan elmi muddəalarına, | ||
+ | gӱclənən fəhlə hərəkatına və onun | ||
+ | mənafeyini əks etdirən sosialist nə- | ||
+ | zəriyyələrinə (utopik sosializm və | ||
+ | elmi sosializmin ilk addımlarına) | ||
+ | qarpı reaksiyası idi. Adı vulqar- | ||
+ | tarixi metoddan geturulmutidur, onun | ||
+ | nəzəriyyəciləri bu metodu siyYasi iqti- | ||
+ | sada daxil etməyə cəhd gəestərmitlər. | ||
+ | Banisi V. Roper, gərkəmli numayən- | ||
+ | dələri B. Hildebrant və K. Knis ol- | ||
+ | mutdur. T.m. sosial-iqtisadi hadisə- | ||
+ | lərin tarixi xarakterini səzdə e ti- | ||
+ | raf etsə də tarixi metodun kəməyi | ||
+ | ilə istehsal vasitələri uzərində xu- | ||
+ | susi mulkiyyətin və kapitalist istis- | ||
+ | marının əbədiliyi haqqındakı tezisi | ||
+ | əsaslandırmaqa calıpırdı. Q.m. nu- | ||
+ | mayəndələri butun kapitalist elgələ- | ||
+ | İ ucun umumi olan obyektiv iqtisa- | ||
+ | i qanunlarıç məvcudluqunu inkar | ||
+ | edir və hər bir əlkənin iqtisadi in- | ||
+ | kitaf yolunun təkraredilməzliyini | ||
+ | hər vasitə ilə subuta calımpırdılar. | ||
+ | T.m. cəmiyyətin iqtisadi həyatının qa- | ||
+ | nunauyqun xarakterini inkar etməklə | ||
+ | mӱcərrəd tədqiqat metoduna əsaslanan | ||
+ | siyasi iqtisadın umumi nəzəriyyəsini | ||
+ | belə inkar etmit, onu milli iqtisa- | ||
+ | diyyat adlanan nəzəriyYə ilə əvəz et- | ||
+ | mipidi. Bu səbəbdən də K. Marks T.m.-i | ||
+ | siyasi iqtisadın məzarı kimi xarak- | ||
+ | terizə etmitpdir |İzafi dəyər oa ə $ | ||
+ | yələri (*Kapitalmın QU cildi), H. Ə, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | formasiyası y | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zəruri olaraq kommu- f | ||
+ | |||
+ | |||
+ | B., 1974, səh. 5331. 19 əsrin 70—80-ci | ||
+ | illərində T.m. eulqar siyasi iqtisa- | ||
+ | dın subyektiv-psixoloji, sosial-huqu- | ||
+ | qi və bir sıra digər cərəyanları | ||
+ | ilə sıxıpdırılmhıntndı. T.m:--in bir | ||
+ | sıra ideyalarından muasir burjua | ||
+ | siyasi iqtisadında istifadə olunur. | ||
+ | TARİXİ MƏNBƏLƏR—tarixi . pro- | ||
+ | sesi əks etdirən və bətpər cəmiyyəti- | ||
+ | HHH gecmitpini eyrənməyə imkan verən | ||
+ | sənədlər. T.m.-ə xalqların mə”nəviy- | ||
+ | atı, adət-ən”ənələri, dilləri və s. | ||
+ | haqqında mə”lumat verən və dəvrumu- | ||
+ | zə qədər gəlib catmıtp maddi-mədə- | ||
+ | niYYət abidələri və yazılı sənədlər | ||
+ | daxildir. Cəmiyyətin tarixi inkiiya- | ||
+ | fını elmi ipəkildə dərk etmək ucun | ||
+ | T.m.-in forma və məzmunu dialektik | ||
+ | vəhdətdə əyrənilməlidir. btidai ic- | ||
+ | ma devrunə aid mənbələrin əksəriyyYəti | ||
+ | arxeologiyanın əyrəndiyi maddi mə- | ||
+ | dəniyyət abidələrindən ibarətdir. | ||
+ | Sinfi cəmiyyətlərin tarixinin tədqi- | ||
+ | qində, əsasən, yazılı mənbələrdən is- | ||
+ | tifadə olunur. T.m. meydana gəlmə | ||
+ | ormalarına, məzmun və məqsədlərinə | ||
+ | gerə fərqlənir və ipərti olaraq bqru- | ||
+ | pa beəlunur: yazılı, maddi-əiiyavi, et- | ||
+ | noqrafik, dilcilik, tıifahi, kino-fo- | ||
+ | no-foto sənədləri. Cotqrafiya, antro- | ||
+ | pologiya və s. elmlərin mə”lumatla- | ||
+ | rından da T,.m. kimi istifadə edi- | ||
+ | lir. Sənədli T.m.—aktlar, statistik | ||
+ | sənədlər, qanunlar və s. muəyyən devr- | ||
+ | də cəmiyyətin dəqiq mənzərəsini yarat- | ||
+ | maqa imkan verir. Hekayə xarakterli | ||
+ | T.m.-də (salnamələr, xronikalar, ta- | ||
+ | rixi dastanlar və s.) hadisələr muəl- | ||
+ | lifin ezu duiqunduyu kimi verildi- | ||
+ | yinə və bə”zən təhrif olunduquna gerə | ||
+ | onlardakı mə”lumatlar hec də tam mə”- | ||
+ | təbər hesab edilmir. Etnoqrafik | ||
+ | (xalqların məipəti, adətləri və s. | ||
+ | aqqında məlumatlar), dil və folk- | ||
+ | loriqunaslıq (dastanlar, əfsanələr, | ||
+ | bılinalar, naqıllar, mahnılar və s.) | ||
+ | materialları muhum T.m.-dir. | ||
+ | |||
+ | Cəmiyyət inkipaf etdikcə yazılı | ||
+ | |||
+ | mənbələr artır və T.m.-in yeni nəv- | ||
+ | ləri yaranır. Səsyazan foto-kino apa- | ||
+ | ratlarının ixtirası xususi sahə- | ||
+ | nin fi onə sənədlərinin ya- | ||
+ | ranmasına səbəb olmuqidur. T.m.-in | ||
+ | yaranması, təsnifatı, muəllifləri- | ||
+ | nin muəyyənlətdirilməsi, dəqiqliyi, | ||
+ | mə”təbərliyi, tamlırı və s, ilə mən- | ||
+ | bəiunaslıq məpəeul olur. | ||
+ | TARİXİ HUQUQ MƏKTƏBİ—19 əs- | ||
+ | rin 1-ci yarısında huquq elmində cə- | ||
+ | rəyanlardan biri. Xususilə Almaniya- | ||
+ | da inkitaf etmiidi. Feodal qayda- | ||
+ | qanunlarını mudafiə edirdi. Adəti | ||
+ | huququn ən muhum mənbəyi e”lan etmit | ||
+ | və məcəllələitdirmənin əleyhinə cıx- | ||
+ | mıdır. Banisi H. Huqo olmupdur. | ||
+ | T.h.m.-nə gərə huquq uc inkitpaf mər- | ||
+ | Hələsi kecir: xalq icərisində adət hu- | ||
+ | ququ normalarının kor-təbii yaranma- | ||
+ | sız, huquqiqunas alimlərin ppərh etdi-. | ||
+ | yi huququ məcəllələtdirilmin huquq. | ||
+ | T.h.m. nӱmayəndələri Roma Huququnun | ||
+ | əyrənilməsini huquqiqunaslıqrın əsas | ||
+ | məqsədi hesab edirdilər. | ||
+ | |||
+ | Sonralar T.H.m. millətci cgerma- | ||
+ | nistlərə və burjua-liberal cpandek- | ||
+ | tistlərə cərəyanlarına ayrılmıpdı. | ||
+ | T.H.m.-nin murtəce-millətci ideyala- | ||
+ | rından alman faitistləri geniti is- | ||
+ | tifadə etmiilər. 2 | ||
+ | TARİXİ CORRAFİYA —muəyyən əl- | ||
+ | kənin, yaxud ərazinin fiziki, iqti- | ||
+ | sadi və siyasi coqrafiyasının kec- | ||
+ | mimini əyrənən tarixi-coqrafi bi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | liklər sahəsi. Coqrafiya tarixindən | ||
+ | |||
+ | |||
+ | fərqli olaraq T.c. gecmip devrlərin | ||
+ | konkret coqrafiyasını tədqiq edir, | ||
+ | Təbiət və cəmiyyətin qaraiılıqlı əla- | ||
+ | qəsini, muxtəlif tarixi mərhələlər- | ||
+ | də təsərrufat fəaliyyətinin coqra- | ||
+ | fi mӱhitə, coqrafi amillərin isteh- | ||
+ | sala və etnogenezə tə”sirini də eyrə- | ||
+ | nir. T.c.-nın yaranması Renessans | ||
+ | və Bəyuk corrafi kəiflərlə (15—16 | ||
+ | əsrlər) əlaqədardır. T.c.-nın metod- | ||
+ | ları icərisində tarixi-coqrafi gə- | ||
+ | siklər metodu muhum rol oynayır. T. | ||
+ | c. etnoqrafiya, arxeologiya, toponi- | ||
+ | mika və s. elmlərin mə”lumatların- | ||
+ | dan və metodikasından da istifadə | ||
+ | edir. Tarixi-coqrafi tədqiqatlar tə- | ||
+ | biətdən elmi istifadə və coqrafi | ||
+ | provnozlatdırma problemlərinin həl- | ||
+ | lLiİNnə kəməklik gəstərir. Da | ||
+ | T.c.-nın əsasını 19 əsrdə A. Bakı- | ||
+ | xanov qoymutdur. O, Azərb.-da qədim | ||
+ | yapayıll yerlərinin muəyyənlətdi- | ||
+ | rilməsi və eyrənilməsi ilə məpqul | ||
+ | olmuppdur. Mirzə Camal Qarabai, | ||
+ | Mirzə Adıgezəlbəy və 6.-nın əsərlə- | ||
+ | rində də T.c.-ya aid məlumatlara rast | ||
+ | gəlinir. Sovet hakimiyyətinin qələ- | ||
+ | bəsindən sonra Azərb.-ın qədim və | ||
+ | orta əsr pəhərləri, qalaları, tica- | ||
+ | rət yolları, əhalisinin sayı və tər- | ||
+ | kibi eyrənilmitdir. Bu idə V. V. | ||
+ | Bartold, A. Y. Krımski, V. F. Mi- | ||
+ | norski, Ə. Ələkbərov, M. PT1ərifli, | ||
+ | Z. Bunyadov, Ə. Huseynzadə və 6.-nın | ||
+ | xidməti var. Azərb.-ın qədim və or- | ||
+ | ta əsr xəritələrinin tərtibi ilə əla- | ||
+ | qədar T.c. məsələləri daha geni ey- | ||
+ | rənilir. | ||
+ | |||
+ | Əd. Jequlin VB. | ||
+ | ceskal qeoqrafil, L., 1975, | ||
+ | TARİXİLİK—obyektiv həqiqəti el- | ||
+ | mi surətdə dərk etmək prinsipi. T.-ə | ||
+ | gərə obyektiv həqiqət zaman daxilin- | ||
+ | də dəyipir, inkitpaf edir. T. dialek- | ||
+ | tik materialist dunyabaxıpının ən | ||
+ | MYhYM cəhətlərindəndir. 18 əsrdə | ||
+ | orta əsr tarix elminin empirizminə | ||
+ | və teologiya providensializminə qar- | ||
+ | ipı mubarizədə meydana gəlmiti, Vol- | ||
+ | ter, Russo, Didro, Hegel, Sen-Simon | ||
+ | və b.-nın, inqilabi demokratizmin | ||
+ | VƏ s. cərəyanların numayəndələrinin | ||
+ | fəlsəfi-tarixi konsepsiyalarında tə- | ||
+ | pəkkul tapmıtdır. T. prinsipinin | ||
+ | bərqərar olmasında ictimai və təbiy- | ||
+ | at elmlərinin nailiyyətləri muhum | ||
+ | rol oynamıtdır. Lakin marksizmə qə- | ||
+ | dərki T, metafizik inkiptaf nəzəriy- | ||
+ | yəsinə əsaslanır, burjua cəmiyyətini | ||
+ | sosial tərəqqinin son məqsədi sayır- | ||
+ | dı. Dialektik və tarixi materializ- | ||
+ | min meydana gəlməsi ilə T. universal | ||
+ | xarakter və aydın məzmun kəsb etmiit- | ||
+ | dir. Marksist-leninci T. tarixin | ||
+ | arxaiklətdirilməsi və ya modernizə | ||
+ | olunmasının əleyhinədir. Hadisələ- | ||
+ | rə konkret-tarixi baxımdan yanaima | ||
+ | marksist-leninci partiyaların fəa- | ||
+ | liyyəti, onların burjua ideologiya- | ||
+ | sına qariı mubarizəsi ucun bəyuӱn | ||
+ | əhəmiyyətə malikdir. | ||
+ | TARİXİN DƏYİİYMƏ XƏTTİ—təq- | ||
+ | vim tarixinin fərqi 1 gun, saatla- | ||
+ | rın gestəripti isə eyni olan məntəqə- | ||
+ | lərin sərhədlərini ayırmaq ucun Yer | ||
+ | kcrəsi səthində cəkilmiiy ipərti xətt. | ||
+ | Səyahət zamanı ayın gunlərini də- | ||
+ | rur hesablamaq ucundur. Tarix bu xət- | ||
+ | DƏN pqərqdə qərbə nisbətən 1 gun qı- | ||
+ | sadır. PTərqə hərəkət edən səyahətci- | ||
+ | NN kecdiyi məntəqələrdə yerli vaxt- | ||
+ | lar sayəhətə cıxdıqı məntəqənin yer- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | S., İstori- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 156 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAPHXHH MATEPHAV/IHCTHƏCHHƏ AH/TAHIbI/TMACBbI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | li vaxtından ket-gedə beyuӱk olur. T, | ||
+ | d.x.-ni qərbdən ipərqə gecəndə təqvim | ||
+ | gӱnlərini hesablayarkən bir gun dala | ||
+ | qayıdır, iqərqdən qərbə doqru hərə- | ||
+ | kət edərkən kecdikdə isə təqvim gunu – | ||
+ | nun ustunə bir gӱn əlavə edilir. | ||
+ | TARİXİN MATERİALİSTCƏSİNƏ | ||
+ | ANLAMMLILMASI—bax Tarixi ma- | ||
+ | terializm. | ||
+ | |||
+ | TARİXİIYUNASLIQ—1) tarix elmi- | ||
+ | nin tarixi, həmcinin muəyyən devrə, | ||
+ | məvzuya həsr olunmuiy tədqiqatların | ||
+ | məcmusu (məs., Hol Oktyabr sosia- | ||
+ | list inqilabının Q.-ı), sosial-sin- | ||
+ | fi və ya milli baxımdan daxilən vəh- | ||
+ | dət tiipkil edən tarixi əsərlər (məs,, | ||
+ | marksist T., fransız T.-ı) toplusu. | ||
+ | |||
+ | Hələ yazının meydana gəlməsinə | ||
+ | qədər butun xalqlarda bəsit tarixi | ||
+ | biliklər və tarixi təsəvvurlər ol- | ||
+ | mutlpidur. Siniflərin və dəevlətin ya- | ||
+ | ranması ilə tarixi biliklərə tələbat | ||
+ | artdı, yazının Meydana gəlməsi isə | ||
+ | bunları toplamaqra imkan verdi. An- | ||
+ | tik T. tarixi təfəkkurun inkila- | ||
+ | fında muhum mərhələ idi. Bu devrun | ||
+ | siyasi tarixini əks etdirən ən yaxlı | ||
+ | əsərlər yunan tarixciləri Herodota | ||
+ | və Fukididə məxsusdur. LPolibinin | ||
+ | əsərlərində ilk dəfə umumdunya ta- | ||
+ | rixi anlayımpı iilədilmiidir. An- | ||
+ | tik T.-da Tatsit, Plutarx və 6.-nın | ||
+ | əsərləri əhəmiyyətli yer tuturdu. La- | ||
+ | kin tarixi tərəqqi ideyası antik ta- | ||
+ | rixi fikrə yabancı idis tarix ya | ||
+ | reqressiv proses, ya da eyni mərhələ- | ||
+ | lərin dəvri təkrarı kimi təsvir olu- | ||
+ | nurdu. Feodalizm dəvru Q.-ına pro- | ||
+ | videpsialist baxımlar (hadisələrin | ||
+ | ilahi quvvə tərəfindən terədilməsi) | ||
+ | xas idi. Bu dəevrdə tarixi təfəkku- | ||
+ | run xarakterini feodal-kilsə ideo- | ||
+ | logiyası muəyyən edirdi. Orta əsr- | ||
+ | lərdə feodal-xristian T.-ına Bib- | ||
+ | liyanın, mӱsəlman T.-ına Quranın | ||
+ | beyuk tə”siri olmuidur. Bu devrdə | ||
+ | tarixi əsərlərin ən geniiy yayılmıid | ||
+ | formaları agioqrafik (mӱqəddəslərin | ||
+ | həyatından bəhs edən) ədəbiyyat, an- | ||
+ | nallar, cumumdunya tarixləriz, ӱmum- | ||
+ | dunya tarixinin icmalları və xroni- | ||
+ | kalar idi. 14 əsr ərəb tarixcisi İbn | ||
+ | Xəldun hadisələrin sadə təsvirini | ||
+ | verməkdən daha irəli gedərək onların | ||
+ | səbəb əlaqələrini acmaqa tətəbbus | ||
+ | gəstərmindir. Orta əsr Azərb. T.-ı | ||
+ | da (Məhəmməd Naxcıvani, Həsənbəy | ||
+ | Rumlu, İsgəndər Munii) musəlman | ||
+ | T.-ının umumi ən”ənələrinə əsasla- | ||
+ | nırdı. Burjua tarixi fikrinin il- | ||
+ | kin mərhələsi olan Renessans T.-ı | ||
+ | tarixi inkipafın qapunauyqunluqla- | ||
+ | rını dərk etməyə cəhd gəstərirdi. | ||
+ | Burjua T.-ının inkipafında təbii | ||
+ | huquq, romaptizm və pozitivizm tə" | ||
+ | limlərinin, qtarixi huquq məktəbi və | ||
+ | “skeptik məktəbə pumayəndələrinin | ||
+ | Muəyyən rolu olmutiidur. Marksizmə | ||
+ | qədərki tarixi fikir rus ipqilabcı- | ||
+ | demokratlarıpın konsepsiyalarında | ||
+ | əzunun yuksək inkipaf mərhələsinə | ||
+ | catmıpidı. | ||
+ | |||
+ | Tarixi dərketmədə muəyyən irəli- | ||
+ | ləyinə baxmayaraq, marksizmə qədər- | ||
+ | ki Q. cəmiyyətin əsas inkitaf səbəb- | ||
+ | lərinin izahında idealist mӧəvqedə | ||
+ | dururdu. Tarixin materialist anla- | ||
+ | yıpının kəmtfi ictimai həyatın dərk | ||
+ | olunmasında dəpuii yaratdı. Mark- | ||
+ | SİZM gəstərdi ki, tarixin Hərəkət- | ||
+ | verici quvvələri maddi istehsalla, | ||
+ | muxtəlif istehsal ӱsullarının msy- | ||
+ | dapa gəlməsi, inkiyyafı və məhvi ilə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | muəyyən edilir. Marksist tarix eld- | ||
+ | minin inkipafında K. Marksın | ||
+ | cKapitalgk əsərinin cox bəyӱk əhəmiy- | ||
+ | Yəti olmutdur. K. Marks “Fransada | ||
+ | sinfi mubarizəəm, “Lui Bonapartın | ||
+ | on səkkiz brumeriə, F. Engels cAl- | ||
+ | maniyYada kəndli muharibəsicz, cAi- | ||
+ | LƏNİN, Xӱsusi mӱlkiyyətin və dəvlə- | ||
+ | TİN MƏNİYƏYİF VƏ s, əsərlərində dia- | ||
+ | lektik-materialist metodun konkret | ||
+ | tarixi problemlərə tətbiqinin numu- | ||
+ | nələrini verminlər. V, İ. Leninin | ||
+ | əsərləri marksist tarixi fikrin in- | ||
+ | kipafında yeni mərhələnin bailan- | ||
+ | qıcını qoydu. V. İ. Lenin ictimai | ||
+ | elmlərin, o cӱmlədən tarix elminin | ||
+ | nəzəri-metodoloji əsaslarını, sosia- | ||
+ | list və burjua inqilablarında, fəh- | ||
+ | lə, demokratik və milli Cczadlıq hə- | ||
+ | rəkatlarında xalq kӱtlələrinin rolu | ||
+ | problemlərini iiləyib hazırlamıpl, | ||
+ | burjua və reformist T.-a qar- | ||
+ | ilı mӱbarizədə dunya tarixi pro- | ||
+ | sesinin marksist konsepsiyasını in- | ||
+ | kipaf etdirmiild və zənginləitdir- | ||
+ | məidir | ||
+ | |||
+ | Rusiyada Beyuk Oktyabr sosialist | ||
+ | inqilabının qələbəsi marksist isti- | ||
+ | qamətli T.-ın butev bir əlkənin ta- | ||
+ | rix elmində hakim istiqamətə cevril- | ||
+ | məsinə ipərait yaratdı. Sovet tarixci- | ||
+ | lərinin ilk nəsli burjua T.-ının | ||
+ | əsas nəzəri muddəalarını—tarixi | ||
+ | idealizmi, pluӱralizmi, tarixi kec- | ||
+ | mimpin modernlədirilməsini və prob- | ||
+ | lematik məpduӱudluqunu CİDDİ TƏNQİD | ||
+ | etdi. Marksist-leninci metodologi- | ||
+ | yanın daha da inkiptaf etdirilməsi, | ||
+ | təftiici, ehkamcı və millətci ta- | ||
+ | rixi konsepsiyalara qaripı mubarizə | ||
+ | sovet T.-ında muhum yer tutur. | ||
+ | |||
+ | Tarix elmi kimi T, da məkan, qOF- | ||
+ | rafi, xronoloji və struktur prin- | ||
+ | siplərinə gərə bəlunur. Umumdunya | ||
+ | tarixi T.-ından bəyuk regionların, | ||
+ | yaxud ayrı-ayrı elkələrin tarixini | ||
+ | eyrənən fənlər ayrılır. | ||
+ | |||
+ | 2) Tarix elminin bir sahəsi, Ta- | ||
+ | rixi tədqiqatların problematikası- | ||
+ | nın dəyinməsini, tarix elminin nə- | ||
+ | zəri və metodoloji prinsiplərinin | ||
+ | inkitafını, elmi tarixi təfəkku- | ||
+ | run sosial əsasını və funksiyası - | ||
+ | nI, tarixi konsepsiyaların snifi | ||
+ | məzmununu, tarixi mənbələrin HC- | ||
+ | tifadəsi və təhlili metodlarını 6)- | ||
+ | rənir. Muəyyən deəvr daxilində tarix | ||
+ | elminin tarixini əyrənərkən T.-ın | ||
+ | xronoloji prinsipindən istifadə | ||
+ | olunur (məs,, Orta əsrlər Q,-ı, so- | ||
+ | sinalizm dəvru T.-ı və s,). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd.: Ocerki istoriin istoriceskoNn | ||
+ | nauki v SSSR, t. 1—4, M., 1955—606, S a- | ||
+ | xarov A. M., İstorioqrafild istorin | ||
+ | SSSR. DosonetskiNn period, M., 1978, İs- | ||
+ | toril istoriceskon pluki vn SSSR. Sovet- | ||
+ | skiNV perpod, M., 1980: Papiro A. L., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İstorioqrafin s lrspipepiix vremen po | ||
+ | XVIII neka, /I., 1982 | ||
+ | TARIVERDİYEV Heydər Əliəkbər | ||
+ | |||
+ | |||
+ | oqlu (1880—1921)—İranda fəhlə və | ||
+ | kommunist Hərəkatı xadimlərindən | ||
+ | biri (bax Heydərxan Əmioqlu). | ||
+ | |||
+ | TARYEVA Yelena Vladimirovia (1906 | ||
+ | —24.7.1962, Bakı)—rus sovet aktrisa- | ||
+ | sı. Azərb.SSR xalq artisti (1996). | ||
+ | Moskva, Arxangelsk, Qbilisi, Ədessa | ||
+ | və s. ipəhərlərin teatrlarında itndə- | ||
+ | mi, 1938—62 illərdə Azərb. Rus | ||
+ | Dram Teatrının aktrisası olmuidur. | ||
+ | T., əsasən xarakterik obrazların | ||
+ | ifacısı kimi tapıpmhpiidı. Rolları: | ||
+ | Apfusa Tixonovna, Dompa Pantelsi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | etmiyydir. Qırmızı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | na, Qlafira Fir- | ||
+ | sovna (“Qurdlar və | ||
+ | qoyunlara, “İste”– | ||
+ | dadlar və pərəs- | ||
+ | tipkarlarə, “Son | ||
+ | qurbanə, A. Ost- | ||
+ | rovski), Severova | ||
+ | (“Moskva xarakte- | ||
+ | im, A. Sofronov), | ||
+ | Yotya (4 Maqtenka, | ||
+ | A. Afinogenov), | ||
+ | Vera nənə (4Ye- | ||
+ | ganətk, A. Alyoilin) | ||
+ | və s. | ||
+ | TARKOӦVSKİ Arseni Aleksandrovic | ||
+ | gə 25.6.1907, Yelizavetqrad, indiki | ||
+ | irovoqrad)—rus sovet iyairi, tərcuӱ- | ||
+ | MƏCİ. “Qar qabaqrık (1962), € Myəknə, | ||
+ | (1969), 4PQe”rlərə (1974), “Qıpy gunuçə | ||
+ | (1980), *Muxtəlif illərin ippe“rlərig | ||
+ | (1983) nə s. kitablarında MƏ” HƏBH-ƏX- | ||
+ | laqi kamillik tərənnum olunur. SSRİ | ||
+ | xalqları ədəbiyyatından, o cӱmlədən | ||
+ | Azərb. poeziyasından (Rəsul Rzanın | ||
+ | caLenink poeması və s.) tərcӱmələr | ||
+ | Əmək Bayrarı | ||
+ | ordeni və medallarla təltif olun- | ||
+ | muidur. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Gəzəl Gulayim Haq- | ||
+ | qında popest, B., 1970: İzbrannoe. Stixo- | ||
+ | TBODEHHH, pozmı, perevodı, M., 1982. | ||
+ | TARLA—k.t.-nda nəvbəli əkin sahə- | ||
+ | lərinə beəlunmu iqum yerləri, həMsun- | ||
+ | nin k.t. bitkilərinin becərilməsi | ||
+ | ucun istifadə edilən sahə. | ||
+ | TARLAQORUYUCU MEMİYƏ ZOLAQ- | ||
+ | LARI—tarlaların sərhəddi boyun- | ||
+ | ca və tarla daxili nəpvbəli əkin sa- | ||
+ | hələrinin kənarı ilə salınmıppq me- | ||
+ | iqələr. Qoruyucu meqpəsalma sisteminə | ||
+ | daxildir. Q.m.z. ucun 3—5 cərgədə | ||
+ | palıd, gəyru:i, tozaqracı, aq akasiya | ||
+ | və s, (əsas cinslər), cəkə, arcaqayın, | ||
+ | armud, alma (əlaqədar cinslər) və s. | ||
+ | aqac cinsləri əkilir. Q.m.z. sel axın- | ||
+ | larının qaripısıpı alır, kuclu KY- | ||
+ | ləklərin tə“sirini azaldaraq torpa- | ||
+ | RI eroziyadan qoruyur, onun su, temp-r | ||
+ | və qida rejimini yaxiılasadırır, | ||
+ | sahələrdə qarın bərabər paylanması- | ||
+ | na və tədricən əriməsinə inərant ya- | ||
+ | radır, torpaqdan rutubətin buxar- | ||
+ | lanmasını azaldır. Butun bunlar | ||
+ | k.t, bitkilərinin məhsuldarlıqını | ||
+ | Yuksəldir. Muçəyyən edilmiindir. ki, | ||
+ | T.m.z. ilə əhatə edilmiti tarlada k.t. | ||
+ | bitkilərinin (xususən taxılın, pam- | ||
+ | bıqın, tərəvəzin) məhsulu acıq sa- | ||
+ | hədəki tarlaya pisbətən 20— 2525 ar- | ||
+ | tıq olur. | ||
+ | |||
+ | Rusiyada T.m.z. ilk dəfə 1809 il- | ||
+ | də salınmındır. Q.m.z. haqqında 29 | ||
+ | aprel 1921 ildə V, İ. Lenin tərəfin- | ||
+ | dən imzalanmıd cQuraqlıqa qarpı | ||
+ | mӱbarizə haqqındak qərarın, eləcə | ||
+ | də Sov,İKP MK və SSRİ Nazirlər | ||
+ | Sovetinin 1948 və 1967 illərdə qəbul | ||
+ | etdiyi qərarların bəyug əhəmiyyəti | ||
+ | olmutidur. T.m.z.-pın salınması so- | ||
+ | sialist əlkələrindən — YuqoslapiyaA, | ||
+ | Polta, Rumıniya, Macarıstan, Bol- | ||
+ | qarıstan və s., kapitalist elkələrin | ||
+ | dən—ABİQ, Kanada, İtaliya, Fransa, | ||
+ | B. Britaniya və s. də cox ipikimaf | ||
+ | etmiidir. | ||
+ | |||
+ | Azərb.SSR-də ilk meta zolaqı | ||
+ | 1030 ildə Lənkərai— Astara ronları | ||
+ | arazisində yaradılmıti, sopralar Qu | ||
+ | ba—Xacmaz aonasında, Bakıda, Gi | ||
+ | rovabadda, Pamaxıda, Muqan duzundə, | ||
+ | Qarabaqda, Qonua və Qazax renlarında | ||
+ | 12 denlət | ||
+ | TARLAOTU | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | mləmpə zolaqı salıpnmıpidır. | ||
+ | ( Liqoziz) — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | taxıllar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TAPTY | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 157 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | fəsiləsindən coxillik, az H | ||
+ | |||
+ | illik bitki cinsi, Xırda, ə | ||
+ | li sunbulcukləri supurgəvarı cicək | ||
+ | qrupunda toplanmıtidır, Dunyada | ||
+ | 200-dək, SSRİ-də 30-dan cox, O cum- | ||
+ | lədən Azərb.SSR-də 8 Nəvӱ mə”lum- | ||
+ | dur. Əsasən, mepəliklərdə, su həv- | ||
+ | zələrinin kənarlarında yayılmıin- | ||
+ | dır. Azərb.SSR-də genipt yayılmıtn | ||
+ | yastıyarpaq T.-nun muhum yem | ||
+ | əhəmiyyəti var. Bə”zi nəvləri deko- | ||
+ | pur ilin. | ||
+ | |||
+ | ARLAHILIQ — əkinnilik sahələ- | ||
+ | rindən biri: tarla bitkilərinin, əsa- | ||
+ | sən, birillik yazlıq və payızlıq bit- | ||
+ | kilər (dənli, texniki—pəkər cuqun- | ||
+ | duru, kətan, pambıq və s., yem, bostan | ||
+ | bitkiləri, kartof) məhsulunun isteh- | ||
+ | salı. Cox vaxt bitkiciliklə eynilət- | ||
+ | TARLE Y V | ||
+ | |||
+ | V Yevgeni iktorovic (8.11. | ||
+ | 1875, Kiyev—5.1.1955, Mos —S | ||
+ | tarixcisi, SŞRİ dəq : — — | ||
+ | EA akad. (1927). | ||
+ | SSRİ Devlət mu- | ||
+ | kafatı laureatı | ||
+ | (1942, 1943, 1946). | ||
+ | Kiyev un-tini bi- | ||
+ | TupMuu (1896), Te- 85 | ||
+ | Tepöypr (coHpa /le- | ||
+ | ninqrad), Quryev və | ||
+ | Moskva un-tlərin- | ||
+ | də iiləmiiidir. | ||
+ | 1905—07 illər in- | ||
+ | qilabının tə”si- | ||
+ | ri altında erus | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | məktəbi” tarixciləri arasında ilk | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dəfə olaraq fəhlə sinfinin tarixi- | ||
+ | ni tədqiqatlarının mərkəzinə qoy- | ||
+ | mutdur. Beyuk Oktyabr sosialist in- | ||
+ | qilabının mahiyyətini birdən-birə | ||
+ | bala dutiməmitdir. T.-nin Fransa | ||
+ | fəhlə sinfinin inqilabi mubarizəsi | ||
+ | haqqındakı əsərlərinin bəyuk elmi | ||
+ | əhəmiyyəti olmuqdur. Tarixi ipəxsiy- | ||
+ | yətlər (C. Kanninq, L. Qambetta, Na- | ||
+ | poleon, Qaleyran, Kutuzov və b.) haq- | ||
+ | qında əsərləri var. Kollektiv əsər- | ||
+ | lər, ali məktəblər ucun dərsliklər | ||
+ | hazırlanmasında iiptirak etmiidir. | ||
+ | T.-nin əsərləri faktik materialın | ||
+ | zənginliyi, tədqiqatın dərinliyi, par- | ||
+ | laq bədii uslubu ilə secilir. T. ge- | ||
+ | nitq publisistik və təbliqat fəaliyyə- | ||
+ | ti də gəstərmindir. 1948 ildə Bakı- | ||
+ | da olmuit, muhazirələr oxumundur. | ||
+ | |||
+ | bir sıra xarici un-tin fəxri | ||
+ | doktoru, Britaniya Akademiyasının | ||
+ | M. ӱzvu, Norvec EA-nın həqiqi uzvu | ||
+ | idi, 3 dəfə Lenin ordeni, 2 bailqa | ||
+ | ordenlə təltif edilmidir. | ||
+ | |||
+ | Əsəri: Soc., t. 1—12, M., 1957—62, | ||
+ | |||
+ | Ədə Capkevic E. İ., Evqenid | ||
+ | Viktorovic Tarle, M., 1977: Vospomina- | ||
+ | nil o E, V. Tarle, M., 1981, | ||
+ | TARN (Taqp)—Fransada cay. Haron- | ||
+ | nanın saq qolu, Uz. 379 km, həvzəsi- | ||
+ | nin sah, təqr. 15 min km?, Mərkəzi | ||
+ | Fransa massivinin c.-P.-indən ba11- | ||
+ | lanır., PQəlaləlidir. Gəmiciliyə Ya- | ||
+ | rarlıdır. SES-lər var. Montoban, | ||
+ | lbi ip.,-ləri T. sahilindədir. | ||
+ | TARNӦBJEQ (TaqpoIqqes)—Poliqada | ||
+ | iəhər. Tarnobjeq voyevodalıqının | ||
+ | inz. m. Visla cayı sazilindədir. Əh. | ||
+ | 34 ə (1977). Mapınqayırma sənayesi | ||
+ | var. Yaxınlıqında kukurd cıxarılır. | ||
+ | TAPHÖB)KET VOYEVODAL IRI | ||
+ | (Voflevvodztivo Taqpohq2ezG1e)—Poliqa- | ||
+ | NIN cC.-p.-ində inzibati vilayət. Sah. | ||
+ | 6,3 min km2, Əh. 535 min (1980), itə- | ||
+ | həp əh. 32,174 -dir. İnz.m.— Qarnobjeq | ||
+ | ip. Kukurd cıxarılır, Sulfat tur- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ptusu, superfosfat, karbon-sulfid is- | ||
+ | tehsal olunur. Mapınqayırma və ye- | ||
+ | YİNTİ sənayesi var. K.t.-nla xırda | ||
+ | |||
+ | ərdi təsərrufat ustunluk təikil | ||
+ | edir. K.t, torpaqları 380 min /:4-dır. | ||
+ | Ərazinin 2996 -i mepyəlikdir (əsasən, | ||
+ | pam), Ətlik-sudluk heyvandarlıq in- | ||
+ | kipaf etmipdir. Buda, iqəkər cuqrun- | ||
+ | duru, kartof və s, əkilir. | ||
+ | TARNUV (Taqpocx)—Polpiqada ipəhər. | ||
+ | Tarnuv voyevodalıqının inz.m. ƏH. | ||
+ | 107 min (1981). Kimya sənayesi, ma- | ||
+ | ihtnqayırma sənayesi muəssisələri| | ||
+ | = Tı = ə ə kil- | ||
+ | |||
+ | əsr) və ratupqa (16 əsr) var, | ||
+ | |||
+ | TARNUV VOYEVODALIRI (VVofe- | ||
+ | vrödztvvo Tarnövvskie)—Ilonuranbı c.-1p.- | ||
+ | ində, Visla cayının saq sahilində | ||
+ | inzibati vilayət, Sah. 4,2 min km?, ƏH. | ||
+ | 607 min (1980). İQəhər əh. 32,694 –dir. | ||
+ | İnz.m. Tarnuv (i.-dir. Sənaye-aqrar | ||
+ | vilayətdir. Kimya, maınqayırma, ye- | ||
+ | YİNTİ sənayesi, metalyayan z-d var. Xə- | ||
+ | rək duzu cıxarılır. K.t.-nda xırda | ||
+ | təsərrufatlar ustundur. 288 min La | ||
+ | K.T. torpaqı var. Ərazinin 2094 -i me- | ||
+ | ipəlikdir, Ətlik-sudluk heyvandarlıq | ||
+ | id təppkil edir. | ||
+ | |||
+ | "ARPAN, Avropa vəhii atı | ||
+ | (Equus caballus gmelini)—eB arbı ya- | ||
+ | rımnəvu. Ehtimala gərə bəzi ev at- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | larının əcdadıdır. T. əvvəllər | ||
+ | SSRİ-nin Avropa Hissəsinin cəl- | ||
+ | lərində və bir sıra Avropa əlkə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rində genii yayılmıpiydı. 19 əsrin | ||
+ | 70-ci illərinədək Ukraynada rast | ||
+ | gəlirdi. nsanlar tərəfindən qı- | ||
+ | rıldırı ucun və ev heyvanları su- | ||
+ | rusu coxaldıqından nəsli kəsilmisi- | ||
+ | dir. Cətin əhlilətməindi . Boyu ki- | ||
+ | cik olmuidur (suysununun hund. 116— | ||
+ | 136 sm). Məhkəm bədəni, boz və qara | ||
+ | zolaqlı beli, qara yalı və quyruqu ilə | ||
+ | fərqlənmitdir. q | ||
+ | |||
+ | TARPEY QAYASI (Baxipi Tarpeium) | ||
+ | --Qədim Romada Kapitoli təpəsinin | ||
+ | q. tərəfində dik sıldırım. Əlumə | ||
+ | məhkum edilmiiy cinayətkarları bu- | ||
+ | radan o | ||
+ | |||
+ | TARRAQONA (1 aqqaropa)—İspaniya- | ||
+ | da iqəhər. Tarraqona əyalətinin inz. m. | ||
+ | D.Y. qovpaqı. Əh. 107 min (1976). Gə- | ||
+ | miqayırma tərsanələri, meyvə konser- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Vİ, KAaRIZ, Tӱtӱn sənayesi var, | ||
+ | PQərab, meyvə ixrac edilir. Balıq | ||
+ | ovlanır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARRASA (Taqqaza)—İspaniyada ipə- | ||
+ | hər. Kataloniya əyalətindədir. ƏH, | ||
+ | 139 min (1970). Mahud, pambıq par- | ||
+ | ca istehsal olunur, Elektrotexnika | ||
+ | sənayesi inkipaf etmiidir. | ||
+ | |||
+ | TARS, Gəzlu qullə (Gözlü Ku- | ||
+ | |e)— Tarsus i, (Turkiyə) ətrafında | ||
+ | e.ə. 6-CI minillik—eramızın 3—4 | ||
+ | əsrlərinə aid coxtəbəqəli yatpayın | ||
+ | yeri, Q.-ın e.ə. 6—5-ci minilliklər- | ||
+ | nə Neolit yaptayıh yeri olduqu muəy- | ||
+ | Yən edilmindir. E.ə, 4-cu minillik- | ||
+ | də Ӱbeyd mədəniyyətinin tə”siri guc- | ||
+ | LƏNMİİ, e.Ə. 3-cu minillikdən me- | ||
+ | tal istehsalı gepiplənmitdir. Yer | ||
+ | təbəqələrdən ellin və Roma dəvrlə- | ||
+ | rinə AA A—eramızın 3—4 əsrləri) | ||
+ | aid qəbirlər aikar olunmutidur, | ||
+ | TARTAR (Qaqsaqoz)—qədim hs MH- | ||
+ | fologiyasında Yerin təkində bopluq | ||
+ | əlulər səltənəti, Zevs devirdiyi uti- | ||
+ | tanları oraya atırmıpq, | ||
+ | TARTAS–RSFSR Novosibirsk vil.- | ||
+ | ndə cay. Om cayının (İrtıp həvzəsi) | ||
+ | saq qolu. Uz. 566 km, hevzəsinin cah, | ||
+ | 16200 km?, Qa hiapıq mənbədən qida- | ||
+ | lanır. Oktyabrdan mayadək donmuiY | ||
+ | |||
+ | |||
+ | olur. Gəmiciliyə yararlıdır. Arac | ||
+ | axıdılır. | ||
+ | |||
+ | TARTESS (yəhudi və Finikiya di- | ||
+ | lində Tariiiiq, Yun. Taq(ez505)—an- | ||
+ | tik ən”ənəyə gerə İspaniyanın c.-un- | ||
+ | da qədim (iəhər və dəvlət. Q.-in əsa- | ||
+ | sı gərunur, e.ə. 1100 ildən sonra qo- | ||
+ | yulmutidur. T. indiki Əndəlis və Myp- | ||
+ | siyanın ərazisini tuturdu. E.ə. 700— | ||
+ | 500 illər arası T.-in yuӱksəliit dəv- | ||
+ | ru idi. E.ə. təqr. 900 ildə karfagen- | ||
+ | lilər iipqeal etmiiy və ehtimal ki, | ||
+ | darıtmın–lar. | ||
+ | |||
+ | TARTİNİ (Taq(ıp:) Cuzeppe (8.4. | ||
+ | 1692, Pirano, İstriya — 26.2.1770, | ||
+ | Paduya)—italyan skripkacısı, bəs- | ||
+ | təkar, musiqi nəzəriyyəcisi, pedaqoq. | ||
+ | Əsasən, Paduyada Sant-Antonio kil- | ||
+ | səsi kapellasında iiləmiidir. T. | ||
+ | Paduya skripka məktəbinin baicısı | ||
+ | olmu:i, skripka ifacılıqını yeni | ||
+ | virtuoz usullarla zənginlədirmiin, | ||
+ | inkipaf etdirmitdir. Skripka ucun | ||
+ | konsert va sonataların (xususilə 4 İb- | ||
+ | lis sonatasıə məphurdur), “Musiqi | ||
+ | haqqında traktatı (1754), c Musiqi | ||
+ | bəzəkləri haqqında traktatı (1782) | ||
+ | nəzəri əsərlərinin muçəllifidir. | ||
+ | TARTRAT TURİYUSU —iki asimmet- | ||
+ | rik karbon atomu olan ikiəsaslı R— | ||
+ | caxır turiuşu. | ||
+ | |||
+ | TAPTY —Ecr.CCP-nə məhəp. Tartu | ||
+ | r-nunun mərkəzi. Emayıgi cayı sahi- | ||
+ | lində port. D.y. və avtomobil yolla- | ||
+ | rı qovpaqı. ƏH. 110 min (1984). | ||
+ | |||
+ | Muasir T.-nun yerində daimi ya- | ||
+ | nra ibn yeri 5 əsrdə yaranmındır. | ||
+ | cƏtən illərin dastanı jnda T. Yur- | ||
+ | yev adı ilə təqr. 1030 ildə xatırla- | ||
+ | nır. 1224—1893 illərdə rəsmi adı | ||
+ | Derpt olmutdur. 1582 ildən Poliqa- | ||
+ | ya, 1624 ildən İsvecə, 1721 ildən Ru- | ||
+ | siyaya kecmipldir. 1893—1919 illər- | ||
+ | də Yuryev, 1919 ildən Tartu adlan- | ||
+ | mınpdır. 1917 il oktyabrın 25-də (no- | ||
+ | Yabrın 7-də) T.-da dinc yolla Sovet | ||
+ | hakimiyyəti quruldu. Vətəndai mu- | ||
+ | haribəsi illərində almanlar və ar | ||
+ | estonlar iqəhəri tutmutidular. 1940 | ||
+ | il iyulun 21-də T.-da Sovet hakimiy- | ||
+ | yəti bərpa olundu, Bəyuk Vətən mu- | ||
+ | haribəsi zamanı T. alman-falist i11- | ||
+ | qalı altında olmuii (1941 il, 254 iyul | ||
+ | —1944 il, 25 avqust), muharibədən | ||
+ | sonra bərpa edilmindir. T. Xalqlar | ||
+ | dostluqu ordeni ilə təltif olunmuil- | ||
+ | |||
+ | T. resp.-nın ikinci sənaye və mə- | ||
+ | dəniyyət mərkəzidir. Yeyinti, Yungul, | ||
+ | matınqayırma və metal e”malı sənaye- | ||
+ | si iln etmtidir. Tikinti mate- | ||
+ | rialları istehsal olunur. Poliqra- | ||
+ | fiya sənayesi, Tartu universiteti, k.t. | ||
+ | akademiyası, muzeylər, teatr və s. | ||
+ | var. | ||
+ | |||
+ | Q.-da 13—14 əsrlərdən qotik us- | ||
+ | lubda tikilmii Yaani kilsəsi, Pyotr | ||
+ | və Pavel baiq kilsəsi qalmındır. | ||
+ | Binaların coxu klassisizm uslu- | ||
+ | bundadır: inzibati binalar ansamb- | ||
+ | lı (o cumlədən ratupta, hazırda 112- | ||
+ | hər sovetinin binası, 1789) və yapa- | ||
+ | Yınq binaları, un-tin əsas korpusu | ||
+ | (1809) və s. Sovet devrundə yeni ya- | ||
+ | ua İblll r-nları salınmıi, ictimai | ||
+ | binalar tikilmiidir (“Vanemuyneə | ||
+ | teatrının yeni binası, 1967, Maar- | ||
+ | Yamıyza xəstəxanası, 1970, Estoniya | ||
+ | g.T. akademiyasının tədris korpusu, | ||
+ | 1970, un-t yataqxanaları, 1971, 1974). | ||
+ | T.-na V. İ. Lenin (1952), K. M. Ber | ||
+ | (1886), M. B. Barklay-de-Tolli (1849), | ||
+ | N. N, Burdenko (1952), N. İ. Piro- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 158 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Adə (b, R. Kreytsvald (1953) | ||
+ | və b.-na abidə TER | ||
+ | TAPTY YHMBEPCHTETV —CCPH-nə | ||
+ | qədim ali məktəblərdən biri, 1632 ildə | ||
+ | Tapryzna Academia Gustaviana anbı Mə | ||
+ | yaradılmıpi, 1710 ilədək fasilələrlə | ||
+ | fəaliyyət gestərmip, 1802 ildə (Hə- | ||
+ | min ildən Derpt un-ti:y 1893 ildə iyə- | ||
+ | hərin adı dəyitildiyi uӱcun Yuryev, | ||
+ | 1918 ildən T.u.) yenidən acılmınndır. | ||
+ | T.u.-nin 11 fakultəsi, qiyabi mHe”- | ||
+ | bəsi, aspiranturası, 83 kafedrası, | ||
+ | hesablama mərkəzi, 13 laboratoriya- | ||
+ | sı, nəbatat baqı, 3 muzeyi, kitabxana- | ||
+ | sı (3,5 mln.-dan cox kitab), elmi-təd- | ||
+ | qiqat umumi və molekulyar patologi- | ||
+ | ya in-tu və s. var (1983). Burada 7,5 | ||
+ | mindən cox tələbə təhsil alır, 1000- | ||
+ | dən cox muəllim, o cӱmlədən SSRİ | ||
+ | Tibb və Pedaqoji EA-larının, həmci- | ||
+ | nin Est. SSR EA-nın 13 akad, və m. | ||
+ | uzvu, 100-dən cox prof. və e.d., 450- | ||
+ | DƏN cox dosent və e.n, iiləyir (1982/83). | ||
+ | Un-t “Elmi əsərlərə (1893) və s. nəlir | ||
+ | edir. 1982 ildə yaradılmasının | ||
+ | illiyi geni qeyd edilmindir. Qır- | ||
+ | mızı Əmək Bayraqı ordeni ilə təl- | ||
+ | tif olunmutdur (1967). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd.: TartuskiN qosudarstvennıN uni- | ||
+ | versitet, Tallin, 1982, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARUNİYƏHR (1979 ilədək Cəlal- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | abad) — Əfqanıstanın c.-iy.-ində | ||
+ | Nələr. Nanqarhar əyalətinin inz.m. | ||
+ | ƏH. 50 min (1970). Muhum nəql. və ti- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | carət-bəlulidurucu məntəqə. Kabil | ||
+ | cayı dərəsizdəki iri vahənin (mə- | ||
+ | gər qamhıipqı, xurma aqacı, sitrus və | ||
+ | dənli bitkilər) mərkəzidir. SSRİ- | ||
+ | nin kəməyi ilə vahədə irriqasiya sis- | ||
+ | temi yaradılmındır. Un-t var, | ||
+ | TARUSA-RSFSR aluqa vil.-ndə | ||
+ | pəhər. Tarusa r-nunun mərkəzi. Oka | ||
+ | cayında gəmi dayanacaqı. Bədii tikmə | ||
+ | f-ki, məipət kimyası a-duşipəkil ra- | ||
+ | lereyası, yaxınlıqında rəssam V. D. | ||
+ | olenovun ev-muzeyi və s. var. 1246 | ||
+ | ildən mə“lumdur. | ||
+ | TAPYTMHO MANEVRİ (1812)—Və- | ||
+ | tən muharibəsində (1812) rus ordusu- | ||
+ | nun Moskvadan Tarutino k.-nə cəkil- | ||
+ | məklə etdiyi aldadıcı Hərəkət (17 | ||
+ | sentyabr—3 oktyabr). M. İ. Kutuzovun | ||
+ | rəhbərliyi ilə kecirilmitdir. Sent- | ||
+ | yabrın 14-də rus ordusu Moskvadan ge- | ||
+ | ri, cəkildi və Moskva cayını gecdik- | ||
+ | dən sopra qəflətən q.-ə tərəf dendu. | ||
+ | Sentyabrın 19-da rus ordusu Podols- | ||
+ | ka, iki gun sonra Krasnaya Paxra | ||
+ | kəndi r-nuna gəldi. Rus qopunupu | ||
+ | gezdən itirən Napoleon onun yerini | ||
+ | yalnız sentyabrın 26-da muӱzyyən edə | ||
+ | bildi. Kutuzov kehnə Kaluqa yolu ilə | ||
+ | yenidən gizli ipəkildə (əsasən gecə- | ||
+ | lər) geri cəkilməyə bailayaraq okt- | ||
+ | Yabrın 3-də Tarutino kəndində dayan- | ||
+ | DI və Yeni deyuli məvqeyi tutdu. T.M. | ||
+ | nəticəsində Kutuzov rus ordusunu guc- | ||
+ | ləndirə bildi, Tuladakı silah zavo- | ||
+ | dunu və Kaluqadakı təchizat bazası- | ||
+ | nı qoruyub saxladı, digər yerlərdəki | ||
+ | rus romyHnapbı ilə rabitəni muhafi- | ||
+ | . stdi, | ||
+ | TARFAYA (435 )— Mərakeiydə iəhər. | ||
+ | Tarfaya alətinin inz.m. Atlantik | ||
+ | eanı sahilində port, Əh. 1,1 min | ||
+ | (1971). SES var. Balıq ovlanır. | ||
+ | TARXAN (?—836)— Babək hərəkatı- | ||
+ | nın fəal iitirakcısı, sərkərdə. | ||
+ | Məptəcə turkdur. 835 ildə T. ərəb qo- | ||
+ | iyunlarının komandanı Afqain Hey- | ||
+ | dər ibn Kavusa ərzaq və sursat gətirən | ||
+ | karvana hucum edib, getikciləri qır- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARTU UNİVERSİTETİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mıtp və karvanı ələ gkecirərək ərəb- | ||
+ | ləri cıxılmaz vəziyyətə salmılidı. | ||
+ | Afitin Babəkin yanında bəyuk nufu- | ||
+ | zu olan T.-ı hər vəchlə aradan gətur- | ||
+ | məyə calınırdı. 836 ildə T. qıpplt, | ||
+ | əzunun Maraqa yaxınlıqında yerlə- | ||
+ | pyən kəndində kecirmək ucun Babəkdən | ||
+ | icazə aldı. Bundan xəbər tutan AF- | ||
+ | ipin İshaq ibn İbrahim adlı casusu- | ||
+ | nu gendərərək T.-nı gecə yatdırı yer- | ||
+ | də əldurtdurdu. | ||
+ | |||
+ | Əd. Buniltov Z. M., Azerban- | ||
+ | djan v UP—Y1X vv., B., 1965, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TARXAN HORİZONTU— Orta Mio- | ||
+ | senin alt horizontu. Ust Maykopla | ||
+ | yə horizontu arasında yerlətir. | ||
+ | 1918 ildə N. İ. Andrusov Kerc y-a-n- | ||
+ | dakı Tarxan burnunda ayırmıtdır. | ||
+ | Əsasən, əhəngli gillərdən ibarətdir. | ||
+ | Zaqafqaziyada (o cumlədən Azərb. | ||
+ | SSR-də), Kerc, Taman, Krasnovodsk | ||
+ | a yayılmıqidır. Qalınlıqı | ||
+ | 8—25 Ar | | ||
+ | TARXANOV (əsl familiyası Mosk- | ||
+ | vin) Mixail Mixaylovic (19.9.1877, | ||
+ | Moskva—18.8.1948, Moskva)—rus so- | ||
+ | vet aktyoru, rejissor. SSRİ xalq ar- | ||
+ | tisti (1937). SSRİ Dəvlət mukafa- | ||
+ | tı laureatı (1943). Sənətiqunaslıq | ||
+ | doktoru (1939). 1947 ildən Sov.İKP | ||
+ | 7 . M. Moskvinin qardaqplı,. Səh- | ||
+ | nə fəaliyyətinə 1898 ildən bailamıin, | ||
+ | 1922 ildən Moskva Bədaye Teatrının | ||
+ | aktyoru olmutidur. Rolları: Qrado- | ||
+ | boyev, Dikoy (*Qızqın urəkə, “Tufan, | ||
+ | A. Ostrovski), Famusov .(4“Aqıldan | ||
+ | 6ənaəş, A, Qriboyedov), Furnacov (4Pa- | ||
+ | zuxinin əlumuə, M. Saltıkov-P1ed- | ||
+ | rin), Semyon Semyonovic, Osip Mi- | ||
+ | ronıc (414—69 nəmrəli zirehli qa- | ||
+ | tarı, c“Muhasirəz, Vs, İvanov) və s, | ||
+ | Pedaqoji fəaliyyət gestərmitdir | ||
+ | (1939 ildən prof.). 2 dəfə Lenin or- | ||
+ | deni, Qırmızı Əmək Bayraqı ordeni | ||
+ | və medallarla təltif edilmipidir. | ||
+ | |||
+ | Ədl. Zaqorskin M., Mm. M. Tar- | ||
+ | xanov, M.—L., 1946, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TASA MƏDƏNİYYƏTİ—Orta Mi- | ||
+ | sirdə e.ə. 6—5-ci minilliyin əvvəl- | ||
+ | lərinə adi Neolit mədəniyyəti, Əhali | ||
+ | ibtidai əkincilik (ikicərgəli butda | ||
+ | və arpa becərmək), həmcinin ovculuq və | ||
+ | balıqcılıqla məptqul olmutidur. Os- | ||
+ | teoloji qalıqlar cox azdır. Əluləri | ||
+ | dəri və həsir arasında bukulu vəziy- | ||
+ | yətdə dəfn etmiidər. T.m. ucun dar | ||
+ | dibli duz sturacaqlı camlar, qulplu | ||
+ | parclar, dairəvi oturacaqlı qıf for- | ||
+ | malı aqzı olan qararəpgli zınqrovva- | ||
+ | rı qədəhlər səciyyəzidir. Əmək alət- | ||
+ | ləri caxmaq və əhəngdatıdan dӱzəldil- | ||
+ | miiq yastı kərkibaltalar, oraq diii- | ||
+ | ləri, dəpdatı, surtkəc nə s.-dən iba- | ||
+ | rətdir. T.m. Orta Misirin qədim əkiin- | ||
+ | cilərinə məxsusdur. | ||
+ | |||
+ | Əd. ClaAPild Q., İHpennehmufi Boc- | ||
+ | TtoOK n Spsete nopıx raskopok, per. S anql., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | M., 1956 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TASADAYLAR — Filippinin Minda- | ||
+ | nao a.-nda yapayan tayfa. 1971 ilin | ||
+ | əvvəllərində aipkar edilmiilər. Say- | ||
+ | ları 50 nəfərdən azdır (1978). T. | ||
+ | icmasında təbəqəltmnmə, qəbilə bait- | ||
+ | cısı, əmlak bərabərsizliyi pə s. yox- | ||
+ | dur. T. arasında exloqamiya guclu- | ||
+ | dur. Heyvap əti yeməyən, ancaq balıq | ||
+ | ovu ilə mətiqul olap Q. ox-kaman, | ||
+ | nizə və s. silahlardan istifadə et- | ||
+ | mirlər. | ||
+ | |||
+ | TASKXULA H—kipi baiq geyim nəvu. | ||
+ | Kecmiidə bir sıra Yaxın PTərq el- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | gəsində, o cumlədən Azərb.-da yalı | ||
+ | və qoca kipilər, əsasən, gecə papaqı | ||
+ | kimi istifadə etmiiylər. .Qund qar- | ||
+ | cadan tikilmii T.-ın ӱzəri rəngli | ||
+ | ipək sap ilə mӱxtəlif naxıllarla | ||
+ | bəzədilirdi (bax həmcinin Kulah). | ||
+ | TASMALI–— Azərb.SSR Qax r-nun- | ||
+ | da kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n | ||
+ | mərkəzindən 18 km q.-də PQəki— Zaqata- | ||
+ | la avtomobil yolu kənarında, Alazan- | ||
+ | Həftəran vadisindədir. ƏH. 1212 | ||
+ | (1985), tutunculuk, baqcılıq, barama- | ||
+ | cılıq və heyvandarlıqla məpquldur. | ||
+ | Orta məktəb, mədəniyyət evi, kitabxa- | ||
+ | na, xəstəxana, ullaq baqcası var. | ||
+ | TASMAN (Tazptap) Abel Yanszon | ||
+ | (1603, Qroningen əyaləti, Lutgeqast— | ||
+ | oktyabr 1659, Cakarta)— holland də- | ||
+ | niz səyyahı. Okeaniya (1642—43) və | ||
+ | Avstraliyanı (1644) tədqiq edən eks- | ||
+ | pedisiyaların rəisi olmuiidur. T, | ||
+ | cnamə”lum cənub qitəsiniə axtarmaq | ||
+ | məqsədi ilə təpqkil olunmuii 1-ci eks- | ||
+ | pedisiya zamanı Van-Dimen Torpa- | ||
+ | qının (1853 ildən Tasmaniya adla- | ||
+ | nır) c. və ii, sahillərini, Tonqa, | ||
+ | Fici a-rını, Bismark arxipelaqını | ||
+ | və s. yerləri, 2-ci ekspedisiyasında | ||
+ | isə Avstraliyanın iym. və (ym.-q. sa- | ||
+ | hillərini kipf etmiidir. Avstrali- | ||
+ | ya ilə Yeni Zelandiya arasındakı də- | ||
+ | nizə və bir sıra baqiha obyektlərə | ||
+ | T.-nın adı verilmiptidir. | ||
+ | TASMANİYA (Taztapqa)— Avstraliya- | ||
+ | nın c.-q, sahilləri yaxınlırında ada, | ||
+ | Materikdən Bass boqazı vasitəsilə | ||
+ | ayrılmımdır. Ətrafıpdakı adalar- | ||
+ | la (Kinq, linders və s.) birlikdə | ||
+ | Avstraliya İttifaqı tərkibində titat- | ||
+ | dır Sah. 68,3 min km2, Əh, 407 min | ||
+ | (1976), əksəriyyəti B. Britaniya, Hol- | ||
+ | landiya və Avropanın bir cox eəlkə- | ||
+ | sindən gəlmə anqlo-avstraliyalılar- | ||
+ | dır. Yerli əhali olan tasmaniyalı- | ||
+ | ları muӱstəmləkəcilər məhv etmiilər. | ||
+ | Adada metislər də yaiayır. Maks. | ||
+ | hund. 1617 m. İqlimi iim.-da subtro- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | PİK, c.-da mulayim, rutubətlidir. | ||
+ | Hayları qısa, coxsulu və astanalı- | ||
+ | dır. Buzlaq məmiəli gəllər | ||
+ | |||
+ | |||
+ | var. Ev- | ||
+ | kalipt meiələr yayılmıtidır. Dər | ||
+ | və polimetal filizləri, mis, qalay | ||
+ | vəs. cıxarılır. Əlvan metallurgiya, | ||
+ | selluloz-karız, toxuculuq və yeyinti | ||
+ | sənayesi inkipaf etmiidir. Sement, | ||
+ | diyircəkli Yataq z-dları, meiiə və arac | ||
+ | e”malı, kimya mӱəssisələri, elektrik | ||
+ | st..-Ları var. Buqda, yem bitkiləri, | ||
+ | tərəvəz əkilir. Bakcılıqla məpqul | ||
+ | olunur. Qoyun, qaramal, donuz saxla- | ||
+ | nılır. | ||
+ | |||
+ | Adanı 1642 ildə Holland dəniz | ||
+ | səyyahı A. Tasman kətif etmitdir. | ||
+ | 1788 ildə Van-Dimen Torpaqı adı ilə | ||
+ | İngiltərənin mulku e"lan olunmuii, | ||
+ | 1825 ildə mӱstəmləkəyə ceprilmiidi. | ||
+ | 1853 ildə Tasmanın ippərəfinə T. ad- | ||
+ | lapdırıldı. 1855 ildə T. əzunuida- | ||
+ | rə huququ almındır. 19 əsrin 2-ci | ||
+ | yarısında T.-da qızıl hasilatı sur"- | ||
+ | ətlə artdı, d.Y. pəbəkəsi, gəmiqayırma | ||
+ | inkipaf etdi. 80-ci illərdə ilk həm- | ||
+ | karlar ittifaqları meydana gəlli. | ||
+ | Avstraliya İttifaqı yaradıldıqdan | ||
+ | (1901) sonra T. sitat kimi onun tər- | ||
+ | KHÖHHƏ daxil oldu. | ||
+ | TASMANİYA DƏNİZİ (Tasman Sea) | ||
+ | —Sakit okeanın Avstraliyanın it. | ||
+ | sahillərində kənar dənizi. Bass 60- | ||
+ | Razı vasitəsilə Hind okeanı ilə əla- | ||
+ | qələnir. Maks. dərinliyi 6015 x. Cərh | ||
+ | sularının temp-ru avqustda 9—23*S, | ||
+ | fevralda 15—27" S-dir. Duzluluqu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — 0 = = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TATARISTAN MUXTAR SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI 159 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 35—35,596 dir. Yarımgunluk . | ||
+ | Maznap (hynn. 5,3 m-dək) Olu aa. | ||
+ | la zəngindir. Muhum portları: Sid- | ||
+ | ney, Brisben, Nyukasl (Avstraliya), | ||
+ | Oklend, Nyu-Plimut (Yeni Zelandi- | ||
+ | ya). T.d. Tasmanın iərəfinə adlan- | ||
+ | dırılmısidır. | ||
+ | |||
+ | TASMANİYA DİLLƏRİ—”tasmanı- | ||
+ | yalıların yaxın qohum dilləri. Av- | ||
+ | striya alimi V. PPmidt T.d.-nin 5 | ||
+ | Avstraliya alimi S. Vurm isə cəmi | ||
+ | 2 dildən ibarət olduqunu gəstərmipt- | ||
+ | lər. Q.d.-ndə qrammatik MƏ”Ha ilti- | ||
+ | saqi və analitik vasitələrlə ifadə | ||
+ | olunur. Fe”lin hal, zaman ə J.. = | ||
+ | teqoriyaları yoxdur. Sifət mustəqil | ||
+ | nitq hissəsi kimi formalamıpdır. | ||
+ | Leksikasında Avstraliya dillərandən | ||
+ | gecmə səzlər var. Amerikan dilcisi | ||
+ | C.Qrinberq T.d.-nin fərz olunan hind- | ||
+ | ə okean iri dil ailəsinə aidli- | ||
+ | yi ehtimalını irəli surmutilur. | ||
+ | TASMANİYALILAR = ” rak | ||
+ | a.-nın )epnH əhannc, 19 əsrin əvvə- | ||
+ | lində bir necə min nəfər idi. 1803— | ||
+ | 76 illərdə ingilis muӱstəmləkəciləri | ||
+ | T.-ı tamamilə qırmıtlar. Təsərru- | ||
+ | fat, texnika, mədəniyyətin inkipafı- | ||
+ | na gerə ən geridə qalmıpi etnik qrup- | ||
+ | lardan biri idi. T.-ın mənitələri, | ||
+ | dil və ləhcələri, ictimai quruluii- | ||
+ | ları demək olar ki, eyrənilməmizi- | ||
+ | dir. T.-ın dini e”tiqadları haqqın- | ||
+ | dakı ər ziddiyyətlidir. | ||
+ | TASSİLİN-ACER — Beiyk Səhrada | ||
+ | (Əlcəzair) muxtəlif dəvrlərə aid | ||
+ | (e.ə. 6-cı minillikdən iplayaraq) | ||
+ | qayaustu təsvirlər kompleksi olan yay- | ||
+ | la. Neolit dəvrunə aid əmək alətlə- | ||
+ | ri və keramika nӱmunələri tapılmıpi- | ||
+ | dır. Buradan dəymə usulu və rənglə | ||
+ | cəkilmiyi 15 mindən cox maskalı adam, | ||
+ | heyvan (fil, zurafə, gərgədan, vəhli | ||
+ | əkuz, antilop, dəvəquttu və s.) təsvir: | ||
+ | ləri, ov, muharibə, heyvan suruləri- | ||
+ | nin qovulması səhnələri, mӱxtəlif | ||
+ | iparələr və s. apkar və tədqiq edil- | ||
+ | mipdir. T.-A. rəsmləri Azərb.-da | ||
+ | Qobustan qayaustu təsvirlərinin qə- | ||
+ | dim nӱmunələri ilə oxpyardır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd.: Lot A., B poiskax fresok Tas- | ||
+ | silin-Adjera, per. s frani,, L., 1973: | ||
+ | Qaudno A. T., PDivilizamii Saxarı, | ||
+ | per. s frani,, M., 1977. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TACCO (Tazvo) Torkvato (11.3.1544, | ||
+ | Sorento—25.4.1595, Roma) — italyan | ||
+ | pairi. Son dəvr italyan Renessansı- | ||
+ | nın gərkəmli numayəndəsidir. Ruhi | ||
+ | xəstəliyə tutulmuti, dəlixanaya salın- | ||
+ | mıtpdı (1579—86). Yaradıcılıqında | ||
+ | Renessans, klassisizm və barokko pse- | ||
+ | ziyası uslubları əksini tapmhipdır. | ||
+ | Panteist geruilərlə apılanmın | ||
+ | cAmintav (1573, nətri 1580) pastoral | ||
+ | dramında məhəbbətin qudrəti tərən- | ||
+ | num olunur. Bailıca əsəri olan cQof- | ||
+ | Fredog (1574—75, 1580 ildə €Asan | ||
+ | edilmii Yerusəlimg adı ilə tam HƏ- | ||
+ | kildə nəpr olunmusidur) poemasında | ||
+ | Renessans humanizmi daha bariz ifadə | ||
+ | olunmutdur. Lakin poemanın 2-ci re- | ||
+ | daksiyasında (“Fəth edilmiiy Yerusə- | ||
+ | limə, 1593) dunyagəruӱpquӱndəki ziddiy- | ||
+ | Yətlər, dindarlıq ruhu daha gucludur. | ||
+ | Poetikaya dair mənsur traktatları | ||
+ | var. Yaradıcılıqı 17—18 əsrlər Qər- | ||
+ | bi Avropa ədəbiyyatına əhəmiyyətli | ||
+ | tə sir gəstərmitdir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: Aminta, M.—L., 1937, | ||
+ | Aminta, Otrıvok. Osvobojdennın İe- | ||
+ | rusalim. Otrıvok. Stixi, v gn.: Evropei- | ||
+ | skie poztı Vozrojdenin, M., 1974. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. Mokulıskin S. S., İtalı- | ||
+ | inskan literatura. Voӧzrojdenie i Pros- | ||
+ | vetenie, M., 1966. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TACTATY PA (anu. Tastatur, Taste— | ||
+ | klavip, duymə), dӱyməli nəm- | ||
+ | rəyıqa n—telefon nəmrəsi yıqmaq | ||
+ | ucun dӱyməli qurqu: telefon aparatla- | ||
+ | rı, telefon kommutatorları, nəzarət- | ||
+ | sınaq cihazları və s.-də quraiydırı- | ||
+ | lır. Adətən, T.-da 10 əsas dӱymə (onlar- | ||
+ | dan hər biri onluq rəqəmlərdən biri | ||
+ | ilə iparə edilir) və hərflərlə ni- | ||
+ | ianlanmıp bir pezə əlavə dӱymə olur. | ||
+ | Duyməni basanda qəbuledici qurquya— | ||
+ | məs., avtomat telefon st.-sına (ATS-ə) | ||
+ | muvafiq siqnal daxil olur və yıqıl- | ||
+ | mıpyq nəmrə onda qeyd edilir: T.-nın, | ||
+ | MƏS., 7 dӱyməsini ardıcıl basmaqla | ||
+ | caqrılan abonentin 7 iparəli tele- | ||
+ | |||
+ | OH HƏMpƏCHHH ATC-ə ərypmək olur. | ||
+ | T.-da san-də 7—8 nəmrə yıqmaq olar | ||
+ | ki, bu da diskli nemrəyırandakı | ||
+ | sӱr ərən təqr. 10 dəfə coxdur. | ||
+ | TAT DİLİ—tatların dili. İran | ||
+ | dillərinin c.-q. yarımqrupuna daxil- | ||
+ | dir. Bu dildə SSRİ-də 15 minə ya- | ||
+ | xın adam danıpqır (1979). Fars və | ||
+ | tacik dillərinə yaxın analitik dil- | ||
+ | dir. Turk dillərindəki ahəng qanunu- | ||
+ | na mӱvafiq olan saitlərin assimilya- | ||
+ | siyasına meyl nəzərə carpır. Dini mən- | ||
+ | əzənə gərə uc Qmusəlman (Azərb. | ||
+ | |||
+ | SR-də), yəhudi və xristian| dialek- | ||
+ | ti və fonetik, qrammatik, leksik cə- | ||
+ | Hətdən fərqlənən ləhcələri var. Tat- | ||
+ | yəhudi dialekti Dar. MSSR-in ədəbi | ||
+ | dillərindəndir. T.d.-ndə qədim İran | ||
+ | dillərinə məxsus bir sıra arxaik | ||
+ | formalar qalmıtdır. Yazıda 1938 | ||
+ | ilədək latın əlifbasıqdan istifadə | ||
+ | olunmuti, sonra rus qrafikasına ke- | ||
+ | cilmitdir. | ||
+ | |||
+ | Ədəl Hacıyev M. İ., Tat dili- | ||
+ | nin Qonaqkənd ləhcəsi, B., 1971: Mil- | ||
+ | ler B. V., Tatı, ix rasselenie i qovorı, | ||
+ | B., 1929: Qronberq A. L., İzık seve- | ||
+ | roazerbzİdjanskix tatov, L., 1963: İzı- | ||
+ | ki Azii i Afriki, |kn.| 2, M., 1978. | ||
+ | “TATAI (“Taya 5op5 Rutə)— Hindista- | ||
+ | nın ən iri milli inhisarcı qrupu. | ||
+ | 19 əsrin sonunda Bombey taciri Cam- | ||
+ | iyed Tatanın ticarət firmasından | ||
+ | əmələ gəlmipidir. Fəaliyyəti, əsasən, | ||
+ | aqır sənayedə cəmlətmidir. 4“T.m | ||
+ | ən iri ipəxsi eksportculardan biri- | ||
+ | dir. Qrupa e€Tara sanz prayvitə tpirkə- | ||
+ | ti baqpcılıq edir—gapitalının 8391 - | ||
+ | i Tata ailəsi uzvlərinə məxsusdur. | ||
+ | TATABAHIA (Tatab: nya)— Mavappıc- | ||
+ | tanda iyəhər. Komarom medyesinin inz. | ||
+ | m. D.Y. qovipaqı. Əh. 77 min (1981). Ta- | ||
+ | tabanya qonur kəmur Həvzəsinin mər- | ||
+ | kəzidir. Kimya sənayesi, 2 İES var. | ||
+ | Aluminium əridilir. Mə"dən maın- | ||
+ | ları, tikinti materialları isteh- | ||
+ | sal olunur. | ||
+ | |||
+ | TATALAR— Azərb.SSR Jdanov r-nu- | ||
+ | nun Eyvazlılar sovetliyində kənd. | ||
+ | R-n mərkəzindən 25 km im.-da, Mil | ||
+ | dӱzӱndədir. Əh. 1919 (1985): Heyvan- | ||
+ | darlıq, pambıqcılıq və taxılcılıq- | ||
+ | la məpquldur. Klub, tibb məntəqəsi | ||
+ | var. Beyuk Vətən muharibəsində hə- | ||
+ | lak olmui həmyerlilərin :pərəfinə | ||
+ | abidə qoyulmuyttdur. | ||
+ | |||
+ | TATAR BORAZI— Asiya : materiki | ||
+ | ilə Saxalin a. arasında boraz. Yapon | ||
+ | və Oxot dənizlərini birləpdirir. | ||
+ | Uz. 663 km, eni c.-da 324 km, 1im.-da | ||
+ | 40 km-ə qədər, ən dar yerində (Nevel- | ||
+ | skoy boqazında) 7,3 km-dir. Ən dayaz | ||
+ | yeri 7,2 m (farvaterdə). T.b.-nın (im. | ||
+ | hissəsi Amur limanı adlanır. Qıir- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | da donur. Əsas portları: Sovetskaya | ||
+ | Qavan, Aleksandrovsk-Saxalinski, Va- | ||
+ | nino, Xolmsk və s. Balıq ovlanır, | ||
+ | TATAR DİLİ—Ural və Volqaboyun- | ||
+ | da yapayan tatarların dili. Turk | ||
+ | dillərinin qıpcaq qrupuna daxildir, | ||
+ | Bu dildə SSRİ-də 5443 min adam da- | ||
+ | nıpır (1979). Əsasən, 4 bəyuӱk dialek- | ||
+ | tə (orta və ya mərkəz, q. və ya Mippar, | ||
+ | iy. və ya Sibir) bəlunur. T.d. digər | ||
+ | turk dillərinə nisbətən yazısı qədim | ||
+ | olan dillərdəndir. Bir sıra leksik- | ||
+ | fonetik və .qrammatik xususiyyətləri | ||
+ | ilə bapqa turk dillərindən fərqlə- | ||
+ | nir. Muasir ədəbi T.d. 19 ortaların- | ||
+ | da formalatmaqa baqplamındır. T.d.- | ||
+ | ndə dodaq ahəngi, bir qayda olaraq, | ||
+ | gəzlənilmir. Umumturk €, O, € CaHT- | ||
+ | lərinə i, u, u saitləri uyqun gəlir. | ||
+ | Canlı danıpqıq dili ilə baqlı fo- | ||
+ | netik hadisələr genii yayılmıpdır. | ||
+ | İsmin kəmiyyət, mənsubiyyət, muəyyən- | ||
+ | lik, xəbarlik və hal kateqoriyaları | ||
+ | var. Sifətlər hallanmır. Fe”l for- | ||
+ | maları zəngindir. Məsdər bapqırd və | ||
+ | xakas dillərindən batqa hec bir turk | ||
+ | dilində iptlənməyən -ırqa, -erqə, -ar- | ||
+ | qa, -ərqə, -rqa, -rqə və -maska, -məskə | ||
+ | (inkərda) pəkilciləri ilə duzəldi- | ||
+ | lir. ba 1927 ilədək ərəb, sonra | ||
+ | latın əlifbalarından istifadə olun- | ||
+ | mupdur: 1939 ildən rus qrafigası | ||
+ | əsasında əlifba yaradılmıtdır. | ||
+ | |||
+ | Əd. Zeynalov F., Turkologiya- | ||
+ | nın əsasları, B., 1981, İzıki narodov | ||
+ | SSSR, t. 2, M., 1966: Sovremennın ta- | ||
+ | tarsgiV literaturnın izık |c. 1—2), M | ||
+ | 1969—71, İsslelovanil po | ||
+ | azıku, Kazanh, 1977. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TATARBUNAR USYANI (1924)—Bes- | ||
+ | sarabiyanın c.-unda zəhmətketlərin | ||
+ | Sovet hakimiyyətini bərpa etmək, | ||
+ | SSRİ ilə yenidən birlətmək uqrunda | ||
+ | Rumıniya ipqalcılarına qarpitı si- | ||
+ | lahlı cıxını (15—18 sentyabr). Us- | ||
+ | yanın səbəbi SSRİ-nin umumi rə"y | ||
+ | sorqusu kecirmək haqqında təklifin- | ||
+ | dən Rumıniya həkumətinin boyun qa- | ||
+ | cırması və mustəmləkə siyasəti ye- | ||
+ | ritməsi idi. Usyancılar Moldaviya | ||
+ | Sovet Resp.-sı yaradılması uqrunda | ||
+ | mӱbarizə aparırdılar. Kral Rumıni- | ||
+ | yası usyanı silah gucunə yatırdı: | ||
+ | 3 min nəfərdən cox usyancı həlak ol- | ||
+ | du, coxlu adam həbs edildi. Muxtə- | ||
+ | lif əlkələrin elm və mədəniyyət xa- | ||
+ | dimləri (A. Barbus, R. Rollan, T. | ||
+ | Drayzer, A. Eyntteyn, B. Pou, L. Ara- | ||
+ | qon və 6.) həbs olunmul usyancıların | ||
+ | mudafiəsinə qalxdılar. İctimaiyyə- | ||
+ | THH təzyiqi altında məhkəmə usyancı- | ||
+ | ların coxuna bəraət qazandırdı. | ||
+ | TATARISTAN MUXTAR SOVET SO- | ||
+ | SİALİST RESPUBLİKASI (Ta- | ||
+ | tarstan Avtonomiale Sovet Sopialis- | ||
+ | tik Respublikası), Tatarıstan | ||
+ | (Tatarstan)—RSFSR Əyan mux- | ||
+ | tar respublika. 1920 il mayın 27-də | ||
+ | təpkil olunmutidur. PTərqi Avropa | ||
+ | dӱzənliyinin ip.-ində, Volqa cayının | ||
+ | orta axını boyunda yerləpir. Sah. | ||
+ | 68 min km?. ƏH. 3475 min (1983, 1 yan- | ||
+ | var). 37 r-nu, 18 pəhəri, 22 pitq var. | ||
+ | Paytaxtı Kazan it.-dir. | ||
+ | |||
+ | Devlət qurulumqu. Tatar. MSSR | ||
+ | fəhlə, kəndli və ziyalıların sosia- | ||
+ | list ӱmumxalq dəvləti, muxtar sovet | ||
+ | sosialist resp.-sıdır. Quvvədə olan | ||
+ | Konstitusiyası 1978 il mayın 31-də | ||
+ | qəbul edilmitdir. Ali dəvlət haki- | ||
+ | MİYYƏTİ orqanı 5 il muddətinə secilən | ||
+ | birpalatalı Tatar.MSSR Ali Sove- | ||
+ | tidir (sessiyalararası dəvrdə onun | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tatarskomu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 160 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TATARISTAN MUXTAR SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Rəyasət Hey"əti). Ali Sovet resp. he- | ||
+ | kumətini— Nazirlər Sovetini təpkil | ||
+ | edir. Yerli devlət hakimiyyəti orqan- | ||
+ | ları əhalinin 2,5 il mӱddətinə seəc- | ||
+ | diyi ipqəhər, r-n, qəs. və kənd xalq de- | ||
+ | putatları Sovetləridir. Tatar.MSSR | ||
+ | Ali məhkəməsini Tatar.MSSR Ali | ||
+ | Soveti 5 il mӱddətinə secir. Tatar. | ||
+ | MSSR Prokurorunu SSRİ Banı pro- | ||
+ | kuroru 5 il mӱddətinə tə”yin edir. | ||
+ | |||
+ | Təbiət. Relyefində Predvolj- | ||
+ | ye (Volqa cayının saqe sahilində), | ||
+ | Predkamye (Kama cayından iim.- | ||
+ | da) və Zakamye (Kama cayından | ||
+ | c.-da və c.-i1.-də) Hissələri ayrılır. | ||
+ | Ərazinin təqr. 9096 -i alcaq duӱzənlik- | ||
+ | dir. Ən yuksək yerlər Buqulma-Bele- | ||
+ | bey (343 m-dək) və Volqaboyu yuksəklik- | ||
+ | ləridir. Predvoljye və Vyatka-Kama | ||
+ | suayırıcısı yarqanlarla cox kəsil- | ||
+ | mipdir. Volqa-Ural neftli-qazlı | ||
+ | sahəsinin bir hissəsi T. ərazisində- | ||
+ | dir. Bentonit, gips, cınqıl, torf | ||
+ | və s. faydalı qazıntı yataqları, mine- | ||
+ | ral bulaqlar var. İqlimi mulayim | ||
+ | kontinentaldır. Orta temp-r Yanvarda | ||
+ | —13-dən (c.-q.-də) — 14,8”S-yədək (tim.- | ||
+ | a.-də), iyulda 18.6-dan (lim.-da) 19,62S- | ||
+ | yədəkdir (c.-da). İllik yaqıntı 400— | ||
+ | 450 mm. Ən bəyuk cayları Volqa, Kama, | ||
+ | Belaya və Vyatkadır. Kuybıiev su an- | ||
+ | barının bir Hissəsi T.-dadır. Qara, | ||
+ | alluvial, cimli-podzol və boz meylə | ||
+ | torpaqları yayılmındır. Resp. əra- | ||
+ | zisinin 2095 -ə qədəri meptədir. Cana- | ||
+ | var, tulku, dovpan, Sibir xoruzu, | ||
+ | dovlaq və s. var. Cay və gelləri ba- | ||
+ | lıqla zəngindir. 1960 ildə Volqa- | ||
+ | Kama qoruqu yaradılmındır. | ||
+ | |||
+ | Hali. Əhalinin təqr. Yarısı 7704- | ||
+ | tarlardır (1641,6 min, 1979), həm- | ||
+ | cinin ruslar (1516 min), cuvatlar | ||
+ | (147,1 min), mordvalar (təqr. 29,9 min), | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TATARISTAN MSSR | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 42 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | və. | ||
+ | | ə | ||
+ | İk Pis | ||
+ | |||
+ | |||
+ | VasılyavoSu-/ "| | ||
+ | |||
+ | |||
+ | "ran | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | cu .2 | ||
+ | a | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 177228 o Ayla | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | == = ” = bə. | ||
+ | ə" | ||
+ | EyVısokaya Qora dvm, | ||
+ | ir ə . : a | ||
+ | əl 206 m gə 2” iH geyevo 5 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | FL A3AH : Tfempembu | ||
+ | “004 R Uslon “ə” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dA | ||
+ | Ümüd uu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Ter nalılar (28,6 min), udmurtlar | ||
+ | (25,3min)və b. xalqlar da yapayır. Or- | ||
+ | ta sıxlıq 1 km-də təqr. 51 nəfərdir | ||
+ | (1981). PPəhər əhalisi təqr. 6096-dir. | ||
+ | 2 ipəhərləri: Kazan (1010 min: | ||
+ | 1981), Brejnev, Almetyevsk, Nijne- | ||
+ | kamsk və s. İYəhərlərin təqr. yarısı | ||
+ | Sovet hakimiyyəti illərində yaran- | ||
+ | mıpidır. | ||
+ | |||
+ | Tarixi ocerk. İndiki T. ərazisi | ||
+ | erkən Paleolit devrundə (təqr. 100 | ||
+ | min il əvvəl) məskunlatmısidır. Bu- | ||
+ | ranın ilk sakinləri muasir marilə- | ||
+ | rin, mordvaların və udmurtların | ||
+ | uzaq əcdadları olan findilli tayfa- | ||
+ | lar idi. Eramızın 3—4 əsrlərində | ||
+ | burada batqa tayfalar, o cӱmlədən | ||
+ | qədim turkdilli tayfalar da məskun- | ||
+ | laidılar. 8—10 əsrlərdə T.-da məs- | ||
+ | gən salan bulqarlar baiqa tayfaları | ||
+ | tabe edərək Volqa-Kama Bulqarısta- | ||
+ | nını yaratdılar. 10—13 əsrlərdə | ||
+ | feodal munasibətləri inkityaf etdi. | ||
+ | Hləhəpnəpnə sənətkarlıq və metallur- | ||
+ | giya yayılmınidı, bulqarların əz ya- | ||
+ | zısı, ədəbiyyat və incəsənəti var idi. | ||
+ | 1177 ildə Kazanın əsası qoyuldu. Vol- | ||
+ | qa-Kama Bulqarıstanı əhalisinin yuk- | ||
+ | sək MƏDƏNİYYƏTİ, ƏKİNCİLİK, sənətkar- | ||
+ | lıq vərdiiyləri Volqaboyu və Ural ta- | ||
+ | tarlarının məiiyət və mədəniyyətində | ||
+ | Hifz olunmuqidur. Volqaboyu bulqar- | ||
+ | ları və b. xalqlar monqol-tatar ii1- | ||
+ | qallarına ciddi muqavimət gestər- | ||
+ | miplər. 1241 ildə Volqa-Kama Bul- | ||
+ | qarıstanı Qızıl Ordaya tabe edildi. | ||
+ | 14—16 əsrlərdə yerli bulqarların və | ||
+ | digər etnik komponentlərin əsasında | ||
+ | Kazan tatarlarının təpəkkulu bai- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ladı. 15—16 əsrlərdə T. ərazisi Ka- | ||
+ | zan xanlıqına daxil idi. Kazan Yu- | ||
+ | ruqiləri (1545—52) nəticəsində xan- | ||
+ | lıq Rus dəvlətinə birlətndirildi. Ta- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | my till: | ||
+ | Şe au yesbəs | ||
+ | iL er | ||
+ | |||
+ | |||
+ | "ə, q | ||
+ | |||
+ | |||
+ | "ü Y 1 | ||
+ | =—==əyu 1 =Ayateniı ye | ||
+ | = 219* | ||
+ | |||
+ | |||
+ | EPatəxiyeDrayanı, | ||
+ | Hd “Ül yisə | ||
+ | eL/ T gö idx- Texnupuda inn | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ə = | ||
+ | ə = “ən / | ||
+ | x əzər Boqatıye Sabı Lubyanı o | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ki | ||
+ | |||
+ | |||
+ | F | ||
+ | m. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | V | ||
+ | |||
+ | |||
+ | o ilfnüyu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | = —— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | AKornoulxoaao ə ə sı | ||
+ | Rıbnaya Sloboda /is = əy ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hb Uz “a | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | tarlar S. Razinin və Y. Puqacovun | ||
+ | bapcılıqı ilə kəndli muharibələ- | ||
+ | rində fəal iptirak etmiiylər. | ||
+ | 1708 ildə Kazan qub. təikil olun- | ||
+ | du. 19 əsrin ortalarında T.-da 1,6 | ||
+ | mln. MƏTƏ əhali (1/3-i tatarlar) ya- | ||
+ | iyayırdı. İqtisadiyyatla yanatı mədə- | ||
+ | niyyət də inkiptaf edirdi. 1804 ildə | ||
+ | Kazan universiteti acıldı. 60-cı | ||
+ | illərin burjua islahatları kapita- | ||
+ | lizmin inkipafına ppərait yaratdı | ||
+ | və tatar burjua millətinin forma- | ||
+ | lapmasını suӱr”ətləndirdi. 19 əsrin | ||
+ | sonunda Kazanın sənaye muəssisələ- | ||
+ | rində 60 min (1917 ildə 100 min) rus | ||
+ | və tatar fəhləsi inləyirdi. 80-ci il- | ||
+ | lərdə Kazanda N. Y. Fedoseyevin rəh- | ||
+ | bərliyi ilə ilk marksist dərnəklər | ||
+ | yarandı. 1887 ildə Kazan un-tinə da- | ||
+ | xil olan V. İ. Lenin inqilabi fəa- | ||
+ | liyyətə bapladı. 1897 ildə ilk s.-d. | ||
+ | qrupu, 1903 ildə 4“İskram məsləkli | ||
+ | RSDFP komitəsi yarandı. 1917 il | ||
+ | oktyabrın 26-da (noyabrın 8-də) Ka- | ||
+ | zanda Sovet hakimiyyəti quruldu. 1918 | ||
+ | —19 illərdə aqqvardiyacılar T. əra- | ||
+ | zisini iki dəfə tutdular. 1919 ilin | ||
+ | iyununda T. tamamilə arnapnaH TƏMH3- | ||
+ | ləndi. URMİK və RSFSR XKS-nin | ||
+ | 1920 il 27 may tarixli dekreti ilə | ||
+ | RSFSR tərkibində Tat.MSSR yara- | ||
+ | dıldı. 1920 il sentyabrın 26—27-də | ||
+ | resp.-nın ilk Sovetlər qurultayı oldu. | ||
+ | Sənayelətdirmə, kollektivlətmə və | ||
+ | mədəni inqilab T.-ın butun sosial- | ||
+ | iqtisadi həyatını dəyitdi. 1940 ildə | ||
+ | 1913 ilə nisbətən 12 dəfə cox sənaye | ||
+ | məhsulu buraxılırdı Fahlələrin | ||
+ | sayı artır, milli kadrlar yaranırdı. | ||
+ | 30-cu illərdə k-z quruluqtu qalib gəl- | ||
+ | di. K.t.-nın inkitafındakı nailiy- | ||
+ | yətlərə gərə resp. 1934 ildə Lenin | ||
+ | ordeni ilə təltif olundu. Sosialist | ||
+ | |||
+ | |||
+ | a. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Puqacofo | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Yİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | də | ||
+ | — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ki ur ü | ||
+ | “ə BU Axktanıya = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Muslumovo , ən so” | ||
+ | b * | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | = er uba dl x | ||
+ | s = c = = | ||
+ | | İz ii ili" e | ||
+ | if “ə Z” GAnucmodo Uc MA Bakal 9 | ||
+ | hə . g |bıiyevski Zaton — iz | | ||
+ | - j İBulo. 55 dı . 190 ə RuseğisAktai = a | ||
+ | = Kirya Bumurestiy” | iy. ——-1 R asi” Ki A ıı. o Xӧyin. | ||
+ | "M... (s s P ç e - : 3 FHüduuisölli Au HEK bu m. Calil z / | ||
+ | : r ə : = - | ||
+ | zy “68 500 M 2 ob ƏKuybıiyev St.Baqryaj - Yeltovo = : . | ALİBTKASA “ə 324 - | ||
+ | ezӧna SÜQA, DƏ Bunisk | Cu Balarnıye Mataki Aksubaysvo əzə a də ç r lopa | ||
+ | Yar HMİ “fi v 3 ĞI el il | k “ 2 : ə “əl . ə = – | ||
+ | = O əə Se Tetyunny gülü əs Ankc leaq St.Alparovo Sa Nӧrayğina (inniba yevdoyӱ ə | u Gӧz q 2 | Sui “Zi | ||
+ | ““ Ha ff Bus"Tapranu FT 12 o Hu. I | ||
+ | “Ə Hu A R, gər ə şe, XHapubadı | ||
+ | s lu b = m” Ceremiyan x – | ||
+ | = Cu mu 2 dü R Mü si Kooo / vİyk VYad0 : kö “əl | ||
+ | = I məə raPinə, ı s x: Leninoqorek- ən | ||
+ | iə | | : de tk R y | ||
+ | , E ÜN ə, Qum ba O |= iə muALllyi urovo Lə dn | ||
+ | Hİ – I i ba iyk ann ün ın” 26 a 3 ra kg k A 7 | ||
+ | “4 | tk r it Den müsa, – Rona, o ka Ad “ə b CepağıHOBC ki | ||
+ | — Ci o Ӱç ik 210 1 2 -HA Ni ü “az Lri “Pa – | ||
+ | "ə —/ —=== Cerdaklı Novoceremii əə s s LT ni , CE o x | ||
+ | lakın i, 0“ = ə 7 de o AİİS yiyə ENnjnetrontsgi ( | ||
+ | “x ə As ə “— —— o — əf s” yı | ||
+ | | R -H of MӰLYANOVSK bə Zubovka su Çi “ I ee 1 = E. | ||
+ | Karsun r - iF— - : ə . D = ) | ||
+ | . feulyanods—F İMİTROVQRADUT? ş | əl —.”” YY. ğ | ||
+ | “ə "ğı -1 D | “r Loipoj ku Nsa Rh . m SA . . 4 kk — | ||
+ | — m Ürün nül” “Tomi — Ansakovo * | ||
+ | 4 = Y— rek ysn, AS ə | ||
+ | —— yiyə ən. ULU PA | ||
+ | — - = ə “= = | ||
+ | ə 2 | o yen v UN | ||
+ | | İqnatov ə. 7 O OUVİYLAYƏTİ | ||
+ | QU uxodop Çixapsayası “o/ İl A 4 x | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Hu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TATARISTAN MUXTAR SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI 161 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Tatarıstan MSSR. 1. Kazan. Sahilboyu. 2. Brejnev pəhəri. | ||
+ | 4. Kama avtomobil zavodunun kabinə yıqma sexində. 59. Nijnekamsk | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kolxozunun naxırı. 7. Menzelinsk rayonu. Musa Cəlil ad. kolxozun tarlasında. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | versitetinin əsas binası. Me"mar | ||
+ | Siqal. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dəyipiklikləri prosesində tatar so- | ||
+ | sialist milləti formalaidı. Beyuk | ||
+ | Vətən muharibəsi (1941—45) illərin- | ||
+ | də T. 5350 ketləri cəbhədə və arxa- | ||
+ | da qəhrəmanlıq gəstərdilər. 200 ta- | ||
+ | tarıstanlı dəyuticu (o cӱmlədən M//sa | ||
+ | Cəlil) Sovet İttifaqı Qəhrəmanı | ||
+ | adına layiq gəruldu, 100 mindən cox | ||
+ | deyulicu orden və medallarla təlti | ||
+ | olundu. Mӱharibədən sonrakı illər- | ||
+ | də T.-da si və qaz sənayesi sur”ətlə | ||
+ | inkipafa batladı. 1976 ildə Kama | ||
+ | avtomobil zavodu istifadəyə verildi. | ||
+ | T. MSSR kommunizm quruculuqun- | ||
+ | dakı nailiyyətlərinə və yYaranması- | ||
+ | nın 50 illiyi munasibəti ilə 1970 | ||
+ | ildə Oktyabr İnqilabı ordeni, SSRİ- | ||
+ | nin təpikilinin 50 illiyi munasibə- | ||
+ | ti ilə 1972 ildə Xalqlar dostluqu or- | ||
+ | deni ilə təltif edilmiidir. | ||
+ | |||
+ | Xalq təsərrufatı. Q. inkitaf et- | ||
+ | miipq sənaye və iri k.t. resp.-sıdır. | ||
+ | Neft hasilatı, sintetik kaucuk, muXx- | ||
+ | təlif nov uzvi kimya məhsulları, | ||
+ | kinofotomaterial, tibb preparatla- | ||
+ | rı, mapınqayırma, yupgul və Yeyinti | ||
+ | sənayesi məhsulları istehsalı uzrə | ||
+ | ixtisaslaptmıpidır. Q. iqtisadiyyatı | ||
+ | nın inkipafında neft yataqlarının | ||
+ | (Puqurovo, Bavlı, Zainsk və s.) səl | ||
+ | fi və sur"ətlə mənimsənilməsinin ƏƏ” | ||
+ | yuk əhəmiyyəti olmudur. T.-nın | ||
+ | SSRİ-nin muhum neft bazalarından | ||
+ | birinə cevrilməsində Azərb. qa | ||
+ | ləri muhum rol oynamınlar. ər . | ||
+ | Sibirdə yeni neft yataqlarının istis- | ||
+ | marı ilə əlaqədar pecn.-HbiH YM) ac | ||
+ | faq neft hasilatındakı xususi cəki . | ||
+ | get-gedə azalır. Neftlə birlikdə qaz | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ASE—11, c. 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | P. Q. Pyatnitski. 9. | ||
+ | 10. L. A. Fəttahov. 4/Pəhərdən qayıdanlarə. 1963—64. 11. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sından səhnə, Q, Kamal ad. Tatarıstan Akademik Dram Teatrı. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | da cıxarılır. Qaz, əsasən, Minniba- | ||
+ | yevo qaz-benzin z-dunda e”mal edilir. | ||
+ | Kazan, Zainsk, Urussu, Brejnev və | ||
+ | Nijnekamskda gӱclu İES-lər tikil- | ||
+ | miidir. Nijnekamsk neft-kimyanın | ||
+ | iri mərkəzidir. Kazanda uӱzvi sintez, | ||
+ | sintetik kaucuk, əczacılıq, V. BV. Kuy- | ||
+ | bıpyev ad. kimya, M. Vaxitov ad. məi- | ||
+ | ət kimyası z-dları, Mendeleyevskdə | ||
+ | kimya z-du var. Brejnev 11.-ndə SSRİ- | ||
+ | də ən iri arır yuk mapınları z-du— | ||
+ | KamAZ tikilmiidir. Maiınqayırma- | ||
+ | nın muhum mərkəzi Kazandır (kom- | ||
+ | pressor, aviasiya, ə və nəql. ava- | ||
+ | danlıqları, tibbi cihazlar, qaz apa- | ||
+ | ratları z-dları və s.). Buqulmada | ||
+ | neft avadanlıqları, Cistopolda saat, | ||
+ | Yelabuqada boru gəmərlərində imilədi- | ||
+ | lən armaturlar, Zelenodolskda soyu- | ||
+ | ducular, Zainskdə avtomobil təkər- | ||
+ | ləri istehsal olunur. Yungul sənaye- | ||
+ | nin ən iri muəssisələri Kazan, Zele- | ||
+ | nodolsk və Cistopoldadır. Faner | ||
+ | istehsalına gərə resp. əlkədə qabaq- | ||
+ | cıl yerlərdən birini tutur. Yeyniti | ||
+ | səpayesinin ət, sud, yaq-pendir, ipəkər | ||
+ | sahələri ingitaf etmiidir. | ||
+ | |||
+ | T. taxıl və heyvandarlıq məhsul- | ||
+ | ları istehsalı sahəsində ixtisas- | ||
+ | lapmıpidır. Resp. ərazisinin 3/4-ə | ||
+ | qədəri G.t. ucun yararlıdır. Dənli | ||
+ | bitkilər (buqda, covdar və s.), texniki | ||
+ | bitkilər (təkər cuqunduru və s.), yem | ||
+ | bitkiləri, kartof və tərəvəz əkilir. | ||
+ | Baqcılıqla məqul olunur. Ətlik:- | ||
+ | sudluk heyvandarlıq inkipaf etmiii- | ||
+ | dir. Qaramal, donuz və davar saxlanı- | ||
+ | lır. Xəzlik heyvan yetitdirilir. Tyur- | ||
+ | culuq və arıcılıqla məqul olunur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Komsomolsk rayonu. 3. Nijnekamsk. İntaatcılar prospekti. | ||
+ | neft-kimya kombinatı. 6. Menzelinsk rayonu. cYarıqiv | ||
+ | |||
+ | |||
+ | R. V. İ. Ulyanon-Lenin ad. Kazan Uni- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Kazanda Musa Cəlilin abiləsi. 1966. Heykəltərai V. Y. | ||
+ | “Sənmut ulduzları (K. Tincurin) tamata- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | T. ərazisindən Moskva—Kazan— | ||
+ | Sverdlovsk d.y. xətti kecir. Volqa, | ||
+ | Kama, Vyatka və Belaya caylarından | ||
+ | gəmicilikdə istifadə edilir. Avto- | ||
+ | mobil və hava nəql. var. “Drujbaz | ||
+ | neft kəməri resp.-nın C.-11.-indən | ||
+ | ba:ilanır. | ||
+ | |||
+ | Səhiyyə. 1913 illə T.-da 4989 car- | ||
+ | payılıq (əhalinin hər min nəfərinə | ||
+ | 2,4 carpayı) 98 xəstəxana, 13 ambula- | ||
+ | toriya, 46 felditer məntəqəsi, 456 hə- | ||
+ | kim (əhalinin Hər 30 min nəfərinə | ||
+ | 1 həkim), 850 orta tibb ipcisi var idi. | ||
+ | İnfeksion xəstəliklər (traxoma, və- | ||
+ | rəm, baqırsaq infeksiyası və s.) ge- | ||
+ | inti yayılmıldı. Sovet hakimiyyəti | ||
+ | illərində traxoma tamamilə ləəkv edil- | ||
+ | mili, vərəm, baqırsaq infeksiyası ilə | ||
+ | xəstələnmə halları xeyli azalmıiq- | ||
+ | dır. Resp.-da 41,1 min carpayılıq (əha- | ||
+ | lipin Hər 10 min nəfərinə 119 carpa- | ||
+ | yı) 286 xəstəxana, 381 ambulator-po- | ||
+ | liklinika muçəssisəsi, 1735 feldier: | ||
+ | mama məntəqəsi, 355 qadın məsləhətxa- | ||
+ | pası və utpaq poliklinikası, 11 min | ||
+ | həkim, ZƏ min orta tibb iiicisi var | ||
+ | (1981). Həkim kadrları Kazan Tibb | ||
+ | İn-tunda və 10 tibb məktəbində hazır- | ||
+ | lanır. Məphur kurortları: Bakiro- | ||
+ | vo və İjevskiye Miperalpnıye Vodı. | ||
+ | |||
+ | Xalq maarifi və mədəni-maarif | ||
+ | mӱəssisələri. 1914/15 dərs ilində T. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ərazisindəki ӱmumtəhsil məktəblə- | ||
+ | rində 117,2 min, orta ixtisas mək- | ||
+ | təblərində 1,7 min ipagird, 3 ali | ||
+ | |||
+ | |||
+ | məktəbdə 3,5 min tələbə oxuyurdu. | ||
+ | 1981/82 dərs ilində Tat.MSSR-in | ||
+ | umumtəhsil məktəblərində 552 min, | ||
+ | orta texniki peiqə məktəblərində 29 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 162 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | min, orta ixtisas məktəblərində 61 | ||
+ | min pyagird, 13 ali məktəbdə (o cum- | ||
+ | lədən Kazan universiteti, Aviasiya | ||
+ | in-tu, konservatoriya və s.), Moskva | ||
+ | Energetika İn-tunun Kazan filialın- | ||
+ | da, Moskva Neft-Kimya və Qaz Səna- | ||
+ | yesi İn-tunun Leninoqorsk və Almet- | ||
+ | yevskdəki axiam fakultələrində 73 | ||
+ | min tələbə təhsil alırdı. Resp.-da | ||
+ | 1754 kitabxana, 2570 klub mӱəssisəsi, | ||
+ | 2474 kinoqurqu, 9 teatr (o cӱmlədən | ||
+ | opera və let, dram, gənc tamaiyacı - | ||
+ | lar, kukla teatrları), 10 muzey (o cum- | ||
+ | lədən Kazanda və enino-Kokuqikinoda | ||
+ | V. Leninin ev-muzeyləri), sirk, | ||
+ | aaa və s. fəaliyyət gestərir | ||
+ | 1982). | ||
+ | Elmi idarələr. 1917 ilədək T.-da | ||
+ | elmi tədqiqatlar, əsasən, Kazan un- | ||
+ | tində (1804) və Kazan Baytarlıq İn- | ||
+ | tunda (1873) aparılırdı. 1880 ildə | ||
+ | azan Fizika-Riyaziyyat Cəmiyyəti, | ||
+ | 1901 ildə Bakterioloji in-t fəali)- | ||
+ | yətə baplamındır. Əsas elmi idarə | ||
+ | SSRİ EA-nın Kazan filialıdır. | ||
+ | |||
+ | Mətbuat, radio veriliiyləri, te- | ||
+ | leviziya. Tatar dilində cSosialistik | ||
+ | Tatarstanı (c“Sosialist Tatarıstanı p, | ||
+ | 1918), ca Qatarstan yailereə (4“Tatarıs- | ||
+ | tan gəncləri, 1920), Yal lenincız | ||
+ | (“Gənc leninciə, 1924), rus dilində | ||
+ | cSovetskaya Tatariyaı (1917), *Komso- | ||
+ | molets Tatariiz (1919) resp. qəzetlə- | ||
+ | ri cıxır. Resp. radio və televiziya | ||
+ | verilitləri tatar və rus dillərində | ||
+ | aparılır. Umumittifaq Radiosunun | ||
+ | və Mərkəzi Televiziyanın veriliti- | ||
+ | ləri translyasiya olunur. | ||
+ | |||
+ | Ədəbiyyat. Yazılı tatar ədəbiy- | ||
+ | yatı qədim tarixə malikdir. Anonim | ||
+ | cKisekbaiz dastanı, Qutbun cXosrov | ||
+ | və PYirin (1342) poeması, Xarəzmi- | ||
+ | nin “Məhəbbətnamə (1354), Mahmud | ||
+ | Bulqarinin dini-didaktik c“Cənnət | ||
+ | yoluq (1370), Seyf Sərainin ca“Gulus- | ||
+ | tanı (Sə”dinin eyniadlı əsərindən | ||
+ | təbdil, 1391) əsərləri, Məhəmməd- | ||
+ | yarın 4“Mərdlərin təhfəsim (1539), | ||
+ | c Ӱrəklərin nuru (1542) poemaları | ||
+ | və s. mӱhafizə olunmutdur. Orta əsr- | ||
+ | lər tatar ədəbiyyatının inkipafına | ||
+ | klassik turkdilli Orta Asiya və | ||
+ | Azərb., habelə ərəb və fars ədəbiyyat- | ||
+ | larının guclu tə”siri olmutdur. Bu | ||
+ | devr ədəbiyyatında sufilik ən”ənələ- | ||
+ | nə ətli idi. Kazan xanlıqının | ||
+ | |||
+ | usiyaya birlətdirilməsindən (1552) | ||
+ | sonra T. ədəbiyyatının inkipafın- | ||
+ | da yeni dəvr baplandı. Mutərəqqi | ||
+ | rus Mədəniyyəti ilə təmas artdı. 18— | ||
+ | |||
+ | əsrlərdə demokratik ideyalar, maa- | ||
+ | rifcilik hərəkatı vus"ət aldı (11 | ||
+ | Mərcani, X. Faizxanov, K. Nasiri, | ||
+ | Miftahəddin Aqemolla və b.). 19 əs- | ||
+ | rin sonu—20 əsrin əvvəlində prole- | ||
+ | tar ədəbiyyatı yaranmaqa baqiladı | ||
+ | (Q. Guləhmədov, X. Yamatev). 20 əsr | ||
+ | tatar ədəbiyyatına tənqidi-realist və | ||
+ | inqilabi-demokratik rus, həmcinin | ||
+ | Azərb. ədəbiyyatının, o cӱmlədən | ||
+ | Tatarıstanda geni yayılmın 4 Mol- | ||
+ | La Nəsrəddinə jurnalının muhum | ||
+ | tə siri olmuqdur. Bu dəvrdə Q. Tu- | ||
+ | kayın yuksək vətəndaitlıq ruhlu poe- | ||
+ | ziyası, habelə A. İbrahimov, M. Qa- | ||
+ | iri, Kamal Qəliəsgər, Əmirxan | ||
+ | |||
+ | ateh, Kamal PTərif və 6.-nın yara- | ||
+ | DICILIRI tatar ədəbiyyatını zən- | ||
+ | ginlətdirdi. Tatar sovet ədəbi yyatı | ||
+ | muasir həyatla sıx əlaqədə təpəkkul | ||
+ | tapırdı. Onun baniləri Q. İbrahimov, | ||
+ | M. Qafuri, Q. Kamal və b.-nın əsərlə- | ||
+ | rində inqilab, Vətəndai muharibəsi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TATARISTAN MUXTAR SOVET SOSİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və Yeni həyatquruculuqu mevz ları əsas | ||
+ | yer tuturdu.“Tatar sovet ədə iyyatının | ||
+ | inkipafında TİL. Usmanov, Ə. P1a- | ||
+ | mov, H. Taktaı, K. Nəcmi, F. Bur- | ||
+ | nal, N. İsanbet, H. Tufan, T. Giz- | ||
+ | zət, K. Tincurin, F. Kərim, M. Əmir, | ||
+ | b. Qumərov, A. Kutuy və 6.-nın muhum | ||
+ | rolu olmutdur. Musa Cəlilin qəhrə- | ||
+ | manlıq və mərdlik poeziyası dunya | ||
+ | izehrəti qazanmıtdır. Ə. Absalamov, | ||
+ | S. Həkim, 11. Bikcurin, Q. Akulov, | ||
+ | R. Feyzullin, Q. Axunov və 6. iair və | ||
+ | yazıcılar tanınmıplar. Alərb. və ta- | ||
+ | tar yazıcılarının bir sıra əsəri | ||
+ | qarilılıqlı surətdə tatar və Azərb. | ||
+ | dillərinə tərcumə olunmutdur. | ||
+ | Me”narlıq və təsviri sənət. T. | ||
+ | ərazisindən tapılmıti ən qədim incə- | ||
+ | SƏNƏT nӱmunələri Neolit (caxmaq da- | ||
+ | ilından Heyvan və quti fiqurları, hən- | ||
+ | dəsi ornamentli keramika yə, | ||
+ | və Tunc (qablar və bəzək əiyyaları | ||
+ | devrlərinə aillir. 10—13 əsrlərə | ||
+ | aid bulqar ipəhərlərindən (Suvar, | ||
+ | Bilyar, Bulqar və s.) arac istehkam- | ||
+ | ların, yatpayıti evlərinin - qalıqla- | ||
+ | bə alikar edilmiidir. Qızıl Orda | ||
+ | əkmranlıqı dəvrundə (13 əsrin or- | ||
+ | talarından) uslub cəhətdən Orta Asi- | ||
+ | ya me”marlıqı ilə baqlı olan qala- | ||
+ | lar, saraylar, məscidlər (Bulqarda | ||
+ | “Qara imarətə adlanan cӱmə məscidi, | ||
+ | 14 əsr), turbə və hamamlar (Bulqarda | ||
+ | cQırmızı imarəti adlanan hamam, | ||
+ | 14 əsr) tikilmitdir. Binalar freska | ||
+ | rəsmləri, rəngli kapı bəzəkləri, daqp | ||
+ | və suvaq uzərində oyma naxıtlarla bə- | ||
+ | Zədilirdi. Kazan xanlıqının Rusiya- | ||
+ | ya birlətdirilməsindən sonra tikinti | ||
+ | rus me”marlıqı istiqamətində inki- | ||
+ | itaf etmitdir | azan kremli, əsas | ||
+ | tikililəri 16 əsr). 18 əsr me”marlıqı- | ||
+ | na barokko uslubu qismən tə”sir et- | ||
+ | mip, 19 əsr tikililərində rus klas- | ||
+ | sisizmi ruhu ustun olmutdur (Kazan | ||
+ | un-ti, 1825—30-cu illər). 19 əsr—20 | ||
+ | əsrin əvvəllərində me”marlıqda ek- | ||
+ | lektika geni yayılmıtdı. Bəzək əp- | ||
+ | yaları (əsasən kumutidən), qızılı | ||
+ | tikmələr, dail ӱzərində oyma, dəri | ||
+ | mə”mulatı, xovsuz xalcalar xalq deko- | ||
+ | rativ-tətbiqi sənətinin genii yayıl- | ||
+ | mhip nəvləridir. Professional təsvi- | ||
+ | ri sənət 19 əsrin sonundan formalaql- | ||
+ | mara baplamıtdır. 20 əsrin əvvəllə- | ||
+ | rində ilk ar dən (M. Tane- | ||
+ | yev, Q. Qumerov əaliyyət gəstərmiiz- | ||
+ | lər. Sovet hakimiyyəti illərində T.- | ||
+ | da coxlu Yaiayını evi, ictimai bina | ||
+ | və qurqu tikilmiidir (Kazanda mət- | ||
+ | buat evi, 1933—37, Musa Cəlil ad. | ||
+ | Tatarıstan Opera və Balet Teatrı, | ||
+ | 1933—56, V. İ. Lenin ad. .stadion, | ||
+ | 1960, cay vaqzalı, Sov.İKP vil. ko- | ||
+ | mitəsinin binası, Hər ikisi 1962, | ||
+ | sirk, 1967). 1920—30-cu illərdə mil- | ||
+ | li rəssamlıq kadrları formalaip- | ||
+ | mıtidır (boyakar, heykəltərai və qra- | ||
+ | rik B. İ. Urmance, heykəltərap S, S. | ||
+ | xun, boyakar N. K. Vəliullin, qra- | ||
+ | fiklər B. M. Almenov, F. 11. Tahi- | ||
+ | rov). 1939 ildə Tat. MSSR Sovet Rəs- | ||
+ | samları İttifaqı (1968 illən Tat. | ||
+ | MSSR Rəssamlar İttifaqı) yaradıl- | ||
+ | mıppdır. 1950—70-ci illərdə boyakar- | ||
+ | lıqda tarixi-inqilabi, məiiət (X. XL | ||
+ | Yakubov, İ. V. Rafiqov, Q. A. Rəhman- | ||
+ | qulova, L. A. Fəttahov, İ. M. Xə- | ||
+ | lilullov), portret (V. İ. Kudelkin, | ||
+ | S. A, Rotnitski), mənzərə (N. D. Kya- | ||
+ | netsov, K. Maksimov) janrları, | ||
+ | heykəltəratlıq (B. İ. Urmance, N. İ | ||
+ | Adilov, R. X. Ne"mətullina, V. M, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ALİST RES PUBLİKASI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .YV.k-B-———jjj "—"Ə—KRHƏKAĞ————————I—B—ӧA?——–—B———————"— "k. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Məlikov), monumental-dekorativ sənət | ||
+ | (S. M. Bubennov) inkitpaf etmipdir. | ||
+ | |||
+ | Musiqi. Beyuk Oktyabr sosialist | ||
+ | inqilabına qədər . xalq musiqisi | ||
+ | yalnız izifahi ən”ənəyə malik olmur | ||
+ | və instrumental muppayiətsiz birsəs- | ||
+ | li mahnılarla təmsil edilmipidir, | ||
+ | İki hissəli lirik mahnılar (asta və | ||
+ | cəld tempdə), eləcə də kənd (avıl koye) | ||
+ | və ipəhər (peher koye) mahnıları ge- | ||
+ | niiq yayılmıtidır. T. mahnıları pen- | ||
+ | tatonikaya əsaslanır. Musiqi alətlə" | ||
+ | ri: kuray, kubız, saz, surqay, qarmon, | ||
+ | skripka, mandolina, domra, qusli, T, | ||
+ | xalq mahnıları 19 əsrin axırların- | ||
+ | dan toplanmıii, nota salınmınydır, | ||
+ | Professional musiqi mədəniyyəti in- | ||
+ | qilabdan sonra təpəkkul tapmıtdır. | ||
+ | N. Jiqanovun c“Altunsacı (1941), 4Cə- | ||
+ | lilə (1956) operaları, R. Yaxinin fp. | ||
+ | ilə ork. ӱcӱn konserti və romansları, | ||
+ | M. Muzəffərov, F. Axmetov Bə A, | ||
+ | Monasıpovun simfoniyaları geniiy | ||
+ | iqəhrət qazanmıtldır. Musiqi xadim- | ||
+ | ləri: A. Abbasov, Bayrapqeva, A. | ||
+ | İzmayılova, Q. Kaybitskaya, S. Sadı- | ||
+ | kova, M. Bulatova, F. Nəsrəddinov | ||
+ | və b. Resp.-da M. Cəlil ad. opera və | ||
+ | balet teatrı, filarmoniya (nəzdin- | ||
+ | də mahnı və rəqs ansamblı, simfonik | ||
+ | ork.), bəstəkarlar ittifaqı, konser- | ||
+ | vatoriya, Z orta ixtisas musiqi mək- | ||
+ | təbi və s. fəaliyyət gəsterir. | ||
+ | |||
+ | Teatr. 19 əsrin sonu—20 əsrin əv: | ||
+ | vəllərində ilk .həvəskar truppalar | ||
+ | meydana gəlmipt, 1907 ildə professio- | ||
+ | nal-“Səyyarətruppası yaradı ə | ||
+ | Bu truppada məihur aktyorlardan Q, | ||
+ | |||
+ | ariyev, S. Gizzatullina-Voljskaya, | ||
+ | B. Bolqarski, Q. Bolqarskaya, K. Tin- | ||
+ | rin, Z. Sultanov cıxın etmiplər. | ||
+ | 1920 ildə muxtəlif teatr kollektiv: | ||
+ | lərinin əsasında zanda cBirinci | ||
+ | Nӱmunəvi Tatar Dəvlət Truppasız | ||
+ | acılmın, teatr tezi (1923) | ||
+ | fəhlə-gənclər teatrı (1932), səyyar | ||
+ | teatr (1933) fəaliyyətə baplamıqdır. | ||
+ | İlk T. milli öaneru —elliy pazeə (1911, | ||
+ | F. Yarullin) 1945 ildə tamaplaya qo- | ||
+ | yulmutidur. T. teatrlarının repe | ||
+ | tuarına milli dramaturqlarla (X. | ||
+ | Vahidov, A. Gilyazov, 111, Xusaninov, | ||
+ | D. Valeyev və b) yanapı klassik BƏ | ||
+ | mӱasir rus, sovet, xarici əlkə dra- | ||
+ | maturqlarının əsərləri daxildir. T. | ||
+ | səhnəsində hələ inqilabdan əvvəl N. | ||
+ | Nərimanovun cNadir iiahə, N. B. Və- | ||
+ | zirovun Məsabətif əxrəddinə pyeslə- | ||
+ | ri oynanılmıit, H. Ərəblinski, M. | ||
+ | A. Əliyev, Əbulfət Vəli bu tamapa- | ||
+ | larda cıxısqi etmitilər. nqilabdan | ||
+ | sonra C. Cabbarlı, nar və 6.-nın | ||
+ | pyesləri, Q. Qarayevin “İldırımlı | ||
+ | yollarla, A. Məlikovun “ Məhəbbət | ||
+ | əfsanəsi baletləri, R. Hacıyevin | ||
+ | c Romeo qontpumdurq operettası tama- | ||
+ | iaya qoyulmutdur. Teatr xadimləri: | ||
+ | |||
+ | . Abcəlilov, F. Xalitov, Q. P/amu- | ||
+ | kov, PT. Biktemirov, F. İlskaya, Q. | ||
+ | Bulatova, PP. Kamal, R. Ziqaniyna, B. | ||
+ | Minkina və 6. Resp.-da Q. Kamal ad. | ||
+ | və tarıstan Devlət Dram Teatrı, | ||
+ | V. . Kacalov ad. Rus Dram Teatrı | ||
+ | (1791 ildən), gənc tamaacılar te- | ||
+ | atrı və s. fəaliyyət gestərir. 1981 | ||
+ | ildə resp.-da kinematoqrafcılar it- | ||
+ | tifaqı yaradılmındır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədil Xəlilov P.,. SSRİ xalqları | ||
+ | ədəbiyyatı, H. 2, nəpro 2. B., 1977: Lenin | ||
+ | i Qatarin. Sb. dokumentov, materialov | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İ vospominani8, 2 izl., Kazanh, 1970: İs- | ||
+ | torin Qatarskon ASSR, 2 izd., Kasanb, | ||
+ | 1980, Heropun TaTapcKod coBeTCKoOfİ nHTe" | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAUER | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 163 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | raturı, M., 1965, Xasanov X. X,, rRe- | ||
+ | volopil 1905—1907 v Tatarii, M.., 1965: | ||
+ | Tatarı Sredneqo Povoljha i Priuralha, | ||
+ | M., 1967, Qavnullin M., Tatarskad | ||
+ | literatura i publipistika nac. XX v., | ||
+ | Kazanh, 1968: İstorin sovetskoN mnoqona- | ||
+ | pionalınovV literaturı, t. 1—6, M., 1970-— | ||
+ | 714, Ocerki istorii partiinoV orqaniza- | ||
+ | pii Tatarii, Kazanh, 1973: Abdullin | ||
+ | Q., Tatarskal prosvetitelıskan mıslh, Ka- | ||
+ | zanh, 1976, Abdullin M.İ., Batı- | ||
+ | ev S. Q., Tatarskan ASSR: realınosth i | ||
+ | burjuaznıe mifı, Kazanh, 1977, Vale- | ||
+ | ev M. F., Leninskan politika partin v | ||
+ | devstvii, M.. 1979, Pveti, mov Tatarstan, | ||
+ | Kazanh, 1980, Tataril—novan stroga bioq- | ||
+ | rafii, Kazanh, 1981: Narodnoe xozanst- | ||
+ | vo Tatarskov ASSR v deslton patiletke, | ||
+ | Kasanb, 1982, Fainbe r q A. B., Xu- | ||
+ | dojniki Tatarii, L., 1983. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TATARLAR-–-Tat.MSSR-in əsas əha- | ||
+ | lisi (1642 min, 1979). SSRİ-də umu- | ||
+ | mi taladı 6317 min nəfərdir (Azərb. | ||
+ | SSR-də 31,4 min: 1979). Xarici Asi- | ||
+ | yada 20 min tatar (Turkiyədə 10 min | ||
+ | nəfər) yapayır. Tatar dilində da- | ||
+ | nımırlar. indarları musəlman- | ||
+ | dır.“ Q.ə etnonimi ilk dəfə 6—9 əsr- | ||
+ | lərdə Baykal gəlundən c.-i1.-DƏ kə- | ||
+ | cəri Həyat surən monqol tayfaları | ||
+ | arasında meydana gəlmiptdir. 13 əsr- | ||
+ | də tatar-monqol itpealları dəvrundə | ||
+ | T.-ın adı avropalılara da mə”lum | ||
+ | oldu. 16—19 əsrlər rus mənbələrində | ||
+ | bir cox tӱrkdilli xalqlara və Rusi- | ||
+ | yanın ucqarlarında yapayan bir sı- | ||
+ | ra xalqlara da T. deyilirdi. 15— 16 | ||
+ | əsrlərdə T.-ın muxtəlif feodal dəv- | ||
+ | lətləri (Kazan, Həptərxan, Krım, | ||
+ | Sibir və s. xanlıqları) yarandı. Bu | ||
+ | dəvrdə Q.-ın Kazan, Mipari, Kasi- | ||
+ | mov, Krım, Sibir, Həttərxan və s. | ||
+ | qrupları təpəkkul tapdı. T. Orta | ||
+ | |||
+ | olqa və Uralboyunda nisbətən cox- | ||
+ | durlar: burada iqtisadiyyat və MƏMƏ" | ||
+ | niyyətləri daha genitp inkipaf et- | ||
+ | mitidir. əsrin axırlarında T. | ||
+ | burjua milləti kimi təpəkkul tap- | ||
+ | mhiplar. BəyYuk Oktyabr sosialist | ||
+ | inqilabıpa (1917) qədər T.-ın əsas | ||
+ | hissəsi əkincilik, Həptərxan Q.-ı | ||
+ | isə əsasən heyvandarlıq və balıqcı- | ||
+ | lıqla məpqul olmupylar. 19 əsrin so- | ||
+ | nu—20 əsrin əvvəllərində T.-ın ək- | ||
+ | sər qrupları Orta Volqa və Uralbo- | ||
+ | yu T.-ı ilə qaynayıb-qarıpmınlar. | ||
+ | Beyuk Oktyabr sosialist inqilabın- | ||
+ | dan sonra T. muxtariyyət əldə etdilər | ||
+ | (bax Tatarıstan Muxtar Sovet So- | ||
+ | sialist Respublikası) və sosialist | ||
+ | milləti kimi formalatdılar. So- | ||
+ | vet hakimiyyəti illərində T.-ın iq- | ||
+ | tisadiyyat, məipət və mədəniyyətlə- | ||
+ | rində əsaslı dəytpiklik ball verdi. | ||
+ | Onların yarıdan coxu ipəhərlərdə | ||
+ | yapayır, sənaye, elm və MƏDƏNİYYƏT CA- | ||
+ | həsində calınırlar. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd.: İstoril Tatarskon ASSR, 2 rü | ||
+ | Kazanı, 19860) Myxame€e 4 əə bü | ||
+ | Tatarı-mipari, M., 1972, kən | ||
+ | X. X., Farmirovanie tatarsko | ur. aa | ||
+ | no napii, Kazanhı, 1977: X .. a Kon - | ||
+ | X., Proisxojdenie tatari ən dk. | ||
+ | Priuralıl, Kazanh, 1978, ə | ||
+ | D. M., Rasselenie i cislennostı ssa | ||
+ | pevoljsko-priuralhskon İstorinas əş | ||
+ | rpatbuqec kofi o6nacTu v xvlr xx | ||
+ | Sonetskan ətnoqrafilə, 1980, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TATARLI—– Azərb.SSR PQTamxor r- | ||
+ | nunda kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. | ||
+ | R-n mərkəzindən 12 km q..-də, nar ətə- | ||
+ | yindədir. Əh. 1782 (1985), uzumculuk | ||
+ | və heyvandarlıqla məpquldur. Orta | ||
+ | məktəb, klub, kitabxana, tibb məntə- | ||
+ | qəsi var, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 11", c. 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TATARMƏHLƏ — Azərb.SSR Neft- | ||
+ | cala r-nunda kənd. T. sovetliyinin | ||
+ | mərkəzi, R-n mərkəzindən 15 km (1m.-q.- | ||
+ | də, Kur cayının sahilində, Cənub- | ||
+ | rik PTirvan duzundədir. ƏH. | ||
+ | (1985), pambıqcılıq, permidarlıq | ||
+ | və taxılcılıqla məpquldur. İbti- | ||
+ | dai məktəb, klub, kitabxana, tibb man- | ||
+ | TƏTƏCH Bap, | ||
+ | TATAPCK — RSFSR Novosibirsk | ||
+ | vil.-ndə tpəhər. Tatarsk r-nunun mər- | ||
+ | kəzi. D.y. qovpaqı. D.y. nəql. muəssi- | ||
+ | sələri, mexaniki, tərab, ticarət ava- | ||
+ | danlıqı və tikinti materialları z-D- | ||
+ | ları, tikipp və gecə ayaqqabı f-kləri, | ||
+ | elevator, qupi əti kombinatı gə | ||
+ | TATİİYİYEV Vasili Nikitic (29.4. | ||
+ | 1686, Pskov yaxınlıqında— 26.7.1750, | ||
+ | indiki Moskva vil.-nin Boldino k.)— | ||
+ | rus devlət xadimi, tarixci. PTimal | ||
+ | mӱharibəsinin (1700—21) iptirak- | ||
+ | cısı olmut, Uralda dəvlət adlar - | ||
+ | nı idarə etmiin (1720—22, 1734—37) | ||
+ | Yekaterinburq (indiki Sverdlovsk | ||
+ | iy,.-nin əsasını qoymutidur. 1741—45 | ||
+ | illərdə Hətptərxan qubernatoru idi. | ||
+ | Rusiyada ilk dəfə tarixi mənbələri | ||
+ | nəprə hazırlamıtn, etnoqrafiya və | ||
+ | mənbəpqunaslıqın inkipafının əsa- | ||
+ | sını qoymupdur. Rusiya tarixinə dair | ||
+ | ilk uӱumumilətdirici əsər yazmıit, | ||
+ | ilk rus ensiklopedik lurətini tər- | ||
+ | tib etmitpdir. Rus tarixiqunaslıqrın- | ||
+ | da birinci dəfə olaraq insan cəmiy- | ||
+ | yətinin inkipafındakı qanunauyqun- | ||
+ | luqları tapmara, dəvlət hakimiyyəti- | ||
+ | nin yaranması səbəblərini əsaslandır- | ||
+ | maqa cəhd gestərmiindir. Tarixi pro- | ||
+ | sesi cəqli maariflənmə.mnin inkitia- | ||
+ | ı ilə əlaqələndirmiit, mutləqiyyət | ||
+ | tərəfdarı olmutdur. Rusiya tarixini | ||
+ | ilk dəfə T. dəvrlətdirmitdir. | ||
+ | Əsərləri: İstoril Rossinskal, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | t. 1—7, M.—L., 1962—68: İzbr. proizv., | ||
+ | L., 1979. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədl Kuzımin A., Tatiev, M., | ||
+ | 1981. | ||
+ | TATI EV, bəyuk ev— Azərb.-da | ||
+ | xalq yapayıln evi. Yapayıt otaqı və | ||
+ | təsərrufat tikililərindən ibarət idi. | ||
+ | Otaq kvadrat və ya duzbucaqlı planda | ||
+ | olub, sah. təqr. 50—60 m2-ə catırdı. | ||
+ | Daidan tikilən T.e.-in damı yastı | ||
+ | olurdu. Divar boyunca və ortada araq | ||
+ | dirəklər, onların ustunə isə divar- | ||
+ | lara paralel tirlər qoyulurdu. Tir- | ||
+ | lərə gəndələn taxta cvillərg duzu- | ||
+ | lur, ustunə kuləiq deiyənir, onun us- | ||
+ | tunə isə 0,8—1.m qalınlıqında tor- | ||
+ | paq təkulurdu. T.e.-də adətən, beyuk | ||
+ | ailələr yapayırdı. Belə evlər əsasən, | ||
+ | 5 Lerik r-nunda, qismən | ||
+ | də Naxcıvanda olmuttdur. | ||
+ | |||
+ | TATLAR— Azərb.SSR-in Xəzər dəni- | ||
+ | zi sahillərində, Daq. MSSR-in c,.- | ||
+ | unda və İranın Qəzvin r-nunda ya- | ||
+ | iayan xalq. SSRİ-də 22 min nəfər- | ||
+ | dir (1979). Tat dilində (Azərb.SSR-də | ||
+ | həm də Azərb. dilində) danıpırlar. | ||
+ | Mədəniyyət və məinətlərinə gerə, de- | ||
+ | mək olar ki, azərb.-dan fərqlənmir- | ||
+ | lər. Ən ənəvi məpquliyyətləri əkin- | ||
+ | cilik və baqcılıqdır. Xalcacılıq, | ||
+ | misgərlik və s. də inkitnaf etmiin- | ||
+ | dir. Sənaye sahəsində də calımnırlar. | ||
+ | Dindarları musəlman, xristian və | ||
+ | nudaistdir. 4 Qatə səzunun məniəyi ba- | ||
+ | rədə muxtəlif mulahizələr mevcuddur. | ||
+ | Bəzi tədqiqatcılara gərə ctabe ppaxsa, | ||
+ | cqulə, ckafirə, cxariciz, ckasıbı, | ||
+ | coturaq həyat KeuHpəH ipəxsə, €ƏKHHuHƏ, | ||
+ | =cpəhərliq və s, mə”nalarda ilədil- | ||
+ | MH ctatə sezu əvvəllər etnik ad ol- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mamıpdır. Bu termin cox sonralar | ||
+ | İran dillərindən birində danıtan | ||
+ | muəyyən bir xalqın adına cevril- | ||
+ | mipdir. | ||
+ | |||
+ | Əd.: Juze P. K., K vılsnenik) znaq | ||
+ | cenin slova ctatə, B., 1930: Narodı Kav- | ||
+ | kaza, t. 2, M., 1962, Lopkevic F. | ||
+ | D., Termin ctatə kak ətnonim v Sredned | ||
+ | Azii, İrane i Zakavkazhe, FSovetskal | ||
+ | ətnoqrafilə, 1971, E3: Matatov M, | ||
+ | E., K voprosu o tatskom ətnose, yenə | ||
+ | orada, 1981, 5, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TATLI— Azərb.SSR Qazax r-nunda | ||
+ | kənd. T. sovetliyinin mərkəzi. R-n | ||
+ | mərkəzindən 31 km c.-p.-də, Gəncə— | ||
+ | Qazax dӱzənliyindədir. Əh, 1473 (1985): | ||
+ | uzumculuk, heyvandarlıq və taxıl- | ||
+ | cılıqla məpquldur. Orta məktəb, | ||
+ | mədəniyyət eviy kitabxana, tibb mən- | ||
+ | təqəsi var. | ||
+ | TATRA DARLARI (Taqqu)—Qərbi | ||
+ | Karpat d-rının mərkəzi hissəsində | ||
+ | massiv. Vaq və Qornad caylarının də- | ||
+ | ləri ilə Yuksək T.d. (maks. hund. | ||
+ | 6595 m, Gerlaxovski-1Ptit d.: r- | ||
+ | pat d-rında ən yuksək nəqtə) və Alcaq | ||
+ | T.d.-na (maks. hund. 2043 m) ayrılır. | ||
+ | TYKCƏKT.A. Alp relyef forma- | ||
+ | larına malikdir, əsasən, qranit, qra- | ||
+ | nodiorit və əhəngdatılardan təpkil | ||
+ | olunmutpdur. Alcaq T.d. ucun garst | ||
+ | lyef ormaları xarakterikdir. | ||
+ | aqların yamacları meiyə, subalp və | ||
+ | alp cəmənləri ilə ərtuludur. Meteo- | ||
+ | roloji rəsədxana, xalq parkı var. Tu- | ||
+ | rizm inkitpaf etmipdir. T.d. Gӱrort | ||
+ | r-nudur. Poronin kurortunda V. İ. | ||
+ | Leninin ev-muzeyi yaradılmındır. | ||
+ | TATUİRLƏMƏ (ing. qaqoo, fr. ta- | ||
+ | (opeq—bədənə ipəkillər deydurmək: | ||
+ | ilkin mənbəyi—polineziya dillərin- | ||
+ | dən)u—tatuirovka —dəri altına | ||
+ | rəngli maddə yeritməklə pəkil dey- | ||
+ | dӱrmək. T. taxta, sumuk, yaxud metal | ||
+ | iynələrlə edilir. Cənub-Pərqi Asiya, | ||
+ | Okeaniya xalqları, PTimali və Cənu- | ||
+ | bi Amerika hindiləri arasında geni | ||
+ | Yayılmımnldı. Həddi-buluqa catmıtp | ||
+ | gənclərin dəzumluluyunu sınamaq ki- | ||
+ | mi qədim adətlə əlaqədardır. İbtidai | ||
+ | icma davrundə yalnız bəzək məqsədi | ||
+ | ilə deyil, həm də ipəxsin hansı tayfa- | ||
+ | Ya, qəbiləyə, totemə mənsub olduqunu, | ||
+ | yapını və s, gəstərmək ucun bədənə | ||
+ | iəkil deydururdulər. Bə”zi tədqiqat- | ||
+ | cılara gərə T. hələ qədim zamanlar- | ||
+ | dan Qafqazda, o cumlədən Azərb.-da | ||
+ | da mevcud olmutdur. Bədəndə bəzək | ||
+ | və xatirə nipanı məqsədi ilə iiəkil- | ||
+ | deydӱrmə kimi mənfi hallara indi | ||
+ | də təsaduf edilir. T. zərərli adət- | ||
+ | dir. Q. zamanı dəridə qanqren, guzaz, | ||
+ | sifilis və s. xəstəliklər bapq verə | ||
+ | bilər. T.-ni cərrahi usulla yox etmək | ||
+ | olar. Həmin nahiyənin dərisi gəturu- | ||
+ | lur, tikiii qoyulur, yaxud dəri gecu- | ||
+ | rulur. Q.-ni lazer iqualarının gə- | ||
+ | məyi ilə, habelə diatermokoaqulyasiya | ||
+ | usulu ilə də pozmaq olar. | ||
+ | Əds Volkova N. Q., ObıcaNn ta- | ||
+ | tuirovgi i raskraski tela na Kanvkaze, | ||
+ | c“Sovetskal ətnoqrafilə, 1981, I 5. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAUER, Touer (ing. (oceq—qullə) | ||
+ | — Londonda Temza sahilində qəsr- | ||
+ | qala, Ən qədim hissəsi olan FAR qulləq | ||
+ | təqr. 1078—85 illərdə tikilmiidir. | ||
+ | 17 əsrədək T. kralın iqamətgahların- | ||
+ | dan biri idi. İngiltərənin əsas dev- | ||
+ | lət həbsxanası da rəsmən 1820 ilədək | ||
+ | burada yerlətirdi. T.-də İngiltə- | ||
+ | rənin bir sıra yӱksək vəzifəli dev- | ||
+ | lət xadimləri eldurulmutlər. T. | ||
+ | 1820 ildən muzey-cəbbəxanadır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 164 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAYH | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TAUN—insan və heyvanlarda kəskin | ||
+ | infeksion xəstəlik, karantin xəs- | ||
+ | təliklərə aiddir. Terədicisi T. | ||
+ | MHKpoöy 41yp (Pasteurella pestis), 1894 | ||
+ | ildə fransız alimi A, Yersen və ya- | ||
+ | pon alimi S. Kitazato kəif etmiiq- | ||
+ | lər. T. məkrobları 100"S-də 1 dəq mud- | ||
+ | dətində məhv olur. T. epidemiyaları | ||
+ | devri olaraq dunyanın bir cox əlkə- | ||
+ | sini əhatə edirdi. 1-ci pandemiya 6 | ||
+ | əsrdə PTQərqi Roma imperiyasında bali | ||
+ | vermitp və bir cox əlkəni əhatə et- | ||
+ | mipdi. “Qara əƏlumə adlanan 2-ci | ||
+ | pandemiya 14 əsrdə, 3-cu pandemiya | ||
+ | isə 19 əsrin sonunda olmutndur (xəs- | ||
+ | təliyi dəniz gəmilərindəki sicovul- | ||
+ | lar yaymınl və dunyanın 100-dən ar- | ||
+ | tıq portunda epidemiya baiq vermin- | ||
+ | di). 14 əsrdən bailayaraq Rusiyada | ||
+ | (o cumlədən bir necə dəfə Moskvada), | ||
+ | 19 əsrdə Zabaykalyedə, Zaqafqaziyada, | ||
+ | Prikaspidə, 19 əsrin sonu—20 əsrin | ||
+ | əvvəllərində Odessada və Qara dəni- | ||
+ | zin bapqa portlarında (bunu da si- | ||
+ | covullar yaymındı), 20 əsrdə isə Hin- | ||
+ | distanda T.-un genin epidemiyası | ||
+ | qeydə alınmındır. | ||
+ | |||
+ | T. təbii ocaqlarla xarakterizə | ||
+ | olunur, səhra, cəl və daq landiaftı | ||
+ | ilə əlaqədardır. Gəmiricilərin muəy- | ||
+ | Yən nevu ocaqlarda epizootik prosesin | ||
+ | uzanmasına kəmək edir, lakin batqa | ||
+ | gəmiricilər, doӧviqan, dəvə və s. məmz- | ||
+ | lilər də xəstəliyi insanlara yoluxdu- | ||
+ | ra bilərlər. Amil sinantrop gəmiri- | ||
+ | cilərin populyasiyasına daxil olduq- | ||
+ | Da epidemioloji təhlukə daha da ar- | ||
+ | tır. İnsanlar əsasən heyvanlardan | ||
+ | transmissiv (birələr vasitəsilə), na- | ||
+ | dir halda kontakt yolu ilə (əsasən, | ||
+ | xəstə heyvanların cəmdəyini doqra- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | diqda, yoluxurlar. T. pnevmoniyası- | ||
+ | nın bubon formasının (ikincili ar- | ||
+ | ciyər Q.-u) aqırlatması nəticəsində | ||
+ | |||
+ | |||
+ | infeksiya hava-damcı yolu ilə yayı- | ||
+ | laraq ətrafdakılar ucun təhlӱkəli | ||
+ | olan ilkin arciyər T.-u terədir. İn- | ||
+ | feksiya dəridən, yuxarı tənəffus yol- | ||
+ | larının selikli qitasından, KƏSYH | ||
+ | konyunktivasından və s. yolla orqa- | ||
+ | HHƏMƏ daxil olur. T.-un inkubasiya | ||
+ | dəvru 2—6 gundur. Xəstəlik kəskin | ||
+ | batlayır. Titrətmə, bapqaqrısı, yuk- | ||
+ | sək temp-r (40*S) olur, uzun dərisi | ||
+ | hiperemiyalapır, cox vaxt beyin qi- | ||
+ | (pasının zədələnməsi əlaməti mupa- | ||
+ | hidə olunur. Bubon formasında MYX- | ||
+ | təlif lokalizasiyalı aqrılı xiyə- | ||
+ | rəklər əmələ gəlir: aqciyər forma- | ||
+ | sında aqciyər iltihabı baiq verir. | ||
+ | Gedipi arır olur. Laboratoriya diaq- | ||
+ | nostikası ucun trii və sero- | ||
+ | loji usuldan istifadə olunur. M u a- | ||
+ | LlİCƏsSİi: streptomisin və s. antibio- | ||
+ | tiklə. Profilaktikası: tə- | ||
+ | |||
+ | ii ocaqlarda epidemioloji axtarıii- | ||
+ | lar (epizootoloji muayinə və s.), di- | ||
+ | ri vaksinlə peyvənd etmək, gəmirici- | ||
+ | ləri və birələri qırmaq. Epidemik | ||
+ | ocaqlar təzahur etdikdə xəstələrin | ||
+ | qospitalizasiyası, xəstələrlə təmas- | ||
+ | da olanları təcrid edib profilakti- | ||
+ | ka mӱalicə tədbirləri aparmaq, dezin- | ||
+ | |||
+ | eksiya etmək, karantin qoymaq" və s. | ||
+ | |||
+ | Zeyvanlarda T. iti gediiili | ||
+ | KLİNİK əlamətlərin mӱxtəlifliyi və | ||
+ | Yӱksək əlum halları ilə xarakterizə | ||
+ | olunan infeksion xəstəliklər qrupu- | ||
+ | Dur. Dəvələrdə və qızılbalıq arda | ||
+ | |||
+ | u bakteriyalar, xərcənglərdə isə | ||
+ | patogen gəbələklər terədir. Alimen- | ||
+ | tar və aerogen yolla kecir. Heyvan | ||
+ | yapından, cinsindən asılı olmayaraq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | T.-a tutulur. İnfeksiya mənbəyi xəs- | ||
+ | tə heyvanlardır. Viruslar onların | ||
+ | sekret və ekskrementləri vasitəsilə | ||
+ | xarici mӱhitə yayılır: infeksiya | ||
+ | əmcinin virusa yoluxmupt sudan, yem- | ||
+ | DƏN, dəƏəmədən, peyindən, qan, ət, | ||
+ | dəri, cəmdək və heyvan dayanan yerlər- | ||
+ | DƏN DƏ kecə bilər. Heyvaplar qısa | ||
+ | mӱddətdə qırılır. Heyvandarlıqa bə- | ||
+ | Yuğ iqtisadi zərər vurur. Mu bari- | ||
+ | ZƏ tədbirləri: imm n serumla | ||
+ | peyvənd, karantin, xəstə Heyvanları | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kəsmək, cəmdəkləri yandırmaq, vaksin- | ||
+ | “ƏMƏK, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədl Kozlov M. P., Cuma. Pri- | ||
+ | roDdnan ocaqopostıh, əpizootoloqii,zpidemi- | ||
+ | cesgie prolvlenil, M., 1979: Spravocnik | ||
+ | prakticeskoqo praca, pod red. A. İ. Vo- | ||
+ | poöbena, M., 1882 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “TAYH TM)AMblə—1771 uni. CEHT- | ||
+ | yabrında, taun epidemiyası zamanı | ||
+ | oskvada xalq usyanı, Səbəbi ac- | ||
+ | LIQ və polis eəzbatınalıqı idi. Us- | ||
+ | Yancılar Moskva arxiyepiskopu Amv- | ||
+ | rosini əldurub, Kremli tutmara cəhd | ||
+ | gəstərmipdilər. Həkumət qopunla- | ||
+ | rı ilə 3 gunluk kucə dəyutilərindən | ||
+ | sonra usYan yatırılmıtidı. | ||
+ | TAUN ƏLEYHİNƏ RESPUBLİKA | ||
+ | STANSİYASI, S. A. İmaməli- | ||
+ | Yevad. Azərb. taun əleyhi- | ||
+ | nə stansiya—SSRİ Səhiyyə Na- | ||
+ | zirliyinin mӱəssisəsi. 1934 ildə | ||
+ | Azərb.SSR Virusologiya, Mikrobio- | ||
+ | logiya və Gigiyena İn-tunun nəzdin- | ||
+ | DƏKİ taunla mubarizə laboratoriya- | ||
+ | SININ əsasında təpkil olunmutdur. | ||
+ | St.-nın əsas problemləri taun xəstə- | ||
+ | liyinin təbii ocaqlarını aikar edib | ||
+ | onların epizootoloji xususiyyətlə- | ||
+ | rini əyrənmək, butun kompleks təd- | ||
+ | birləri muəyyənlətdirib həyata ge- | ||
+ | cirmək, batqa karantin xəstəliklə- | ||
+ | rin (vəba, qarayara, tulyaremiya və s.) | ||
+ | ərazi xususiyyətlərini mçəyyənlətdi- | ||
+ | rib profilaktik tədbirlər aparmaq | ||
+ | və s.-dir. St.-da epidemioloji me”6ə, | ||
+ | 4 laboratoriya (zooloji, bakteriolo- | ||
+ | ji, vəba və taun xəstəliyi amilini | ||
+ | gəzdiricilər və onlarla mubarizə) | ||
+ | var. St.-da 2e.d., 12 elmlər namizədi | ||
+ | calıtdır (1984). 1968 ildə st.-ya S, A. | ||
+ | İmaməliyevin adı verilmitdir. | ||
+ | TAYHC (Tovrnes) Carlz (d. 28.7.1915, | ||
+ | Cəpubi Karolina, Qrinvill 1p.)—ame- | ||
+ | rikan fiziki. Nobel mukafatı lau- | ||
+ | reatı (1964). Amerika Fizika Cəmiyyə- | ||
+ | tinin prezidenti (1967 ildən). 1967 | ||
+ | ildən Kaliforniya un-tinin fizika | ||
+ | pqo”bəsinin rəhbəridir. Əsas əsərləri | ||
+ | kvant elektronikasına aiddir. A. M, | ||
+ | Proxorov və N, G. Basovdan xəbərsiz | ||
+ | ilk kvant geperatorunu—mazeri ya- | ||
+ | ratmıni, optik kvant generatorunun | ||
+ | (lazerin) Yaradılması imkanını | ||
+ | əsaslandırmın (A. PQavlov ilə bir- | ||
+ | likdə), kosmosda mazer effektini | ||
+ | kətpf etmiidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: V rus. per. Polucenie | ||
+ | koqerentnoqo izlucenin s pomoid bio aTOMON | ||
+ | i molekul (Nobelenskan lekinia), *Uspexi | ||
+ | fizicesgix naukə, 1966, t. 88, vn. Z: Mole- | ||
+ | kulı i plotnıv oblaka p mejzvezdnom | ||
+ | prostranstvae, yenə orada, 1974, t. 112, n. | ||
+ | 2, (sovm. s dr.). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAURAGE—Lit.SSR-də pəhər. Tau- | ||
+ | rage r-nunun mərkəzi. D.y. st. Hesab- | ||
+ | layan mapın elementləri, keramika, | ||
+ | yeyinti və metə sənayesi muçəssisələri: | ||
+ | politexnikum, xalq teatrı var. 1812 | ||
+ | ildə Tauroqge konvensiyası (Rusiya- | ||
+ | Prussiya konvensiyası) T.-da imza- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lanmımdır. 16 əsrdən məlumdur, | ||
+ | TAU-SA QIZ (Scorzonera tau-saghyz)— | ||
+ | mӱrəkkəbcicəklilər fəsiləsinin bir | ||
+ | novu. Hund. 40—50 sm-dək olan yarım- | ||
+ | koldur. Dar xətvarı Yarpaqları roze- | ||
+ | tə toplanmıtidır. Hicək qrupu səbət- | ||
+ | dir. Meyvəsi dənvarıdır. Tyanilan, | ||
+ | Pamir-Alay ərazisində rast gəlir, | ||
+ | Kək və gəvdəsində sud kimi aər ipirə | ||
+ | —kaucuk var, Azərb.SSR-də buna ya- | ||
+ | xın nəvlərdən enliyarpaq T., qəəng | ||
+ | T., yunlu T. və s. mə”lumdur. | ||
+ | TAUTİNİNKLƏR (Litva dilində | ||
+ | IaiIpipKaz, hərfi mə”nası—millət- | ||
+ | ci)—Litva tautininklər ittifaqı- | ||
+ | nın—iri burjuaziya, mӱlkədarlar | ||
+ | və qolcomaqlar partiyasının uzvləri, | ||
+ | Partiya 1908 ildən Litva demokratik | ||
+ | partiyasının saə qanadı kimi yaran- | ||
+ | maqa baiplamhıptdı. Liderləri A. Sme- | ||
+ | tona və b. idi. Q. 1926 ildə xristan- | ||
+ | demokratlar partiyası və murtəce | ||
+ | zabitlərlə birlikdə devlət cevrili- | ||
+ | izi edərək, fatist həkuməti yarat- | ||
+ | mıtpdılar. Smetonanın diktator re- | ||
+ | jimi Kommunist partiyasına və fəh- | ||
+ | lə təpkilatılarına divan tuturdu, | ||
+ | Litvada faitist diktaturası devril- | ||
+ | dikdən (1940) sonra A. Smetona və T.- | ||
+ | in baqa rəhbərləri Almaniyaya qac- | ||
+ | dılar. Bəyuk Vətən muharibəsi illə- | ||
+ | rində Q.-in 6ə”annəpu faitistlərlə | ||
+ | əməkdailıq etmipdir, Muhacirətdəki | ||
+ | T. antisovet fəaliyyət gestərirlər. | ||
+ | TAUTOMERLİK (yun. tautös—həmımn | ||
+ | -Hteqo5—pay, hissə)—tez dənər quru- | ||
+ | lupq izomerliyi. T. qabiliyyəti olan | ||
+ | maddələr yaranmıqp tarazlıqda bir-bi- | ||
+ | rinə cevrilə bilən iki (və ya bir necə) | ||
+ | izomerlərin—tautomerlərin qarınrı- | ||
+ | qından ibarət olur. Prototrop triad | ||
+ | (uc atomlu sistemdə protonun miqra- | ||
+ | siyası) T. daha genipt yayılmınidır. | ||
+ | Bu nəv T.-ə keto-enol, imin-enamin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tautomerləri və s, aiddir: | ||
+ | —. | ||
+ | “C..6—c- —- | ||
+ | Zİ nz” 1 | | ||
+ | OH ğ- OH | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Keto forma Enol forma | ||
+ | Xe- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dii | | ||
+ | |||
+ | N ME NHR | ||
+ | İmin Enamin forma | ||
+ | forma | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Anionotrop T. (mənfi yuklu ATOM | ||
+ | və Ya atomlar qrupunun miqrasiyası) | ||
+ | allilhalogenidlər, allil spirtləri | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və onların terəmələrində muiahidə | ||
+ | olunur: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |. | / | | | ||
+ | h-S—S=Ӧ — ——S—– | ||
+ | |||
+ | | çak S “ | ||
+ | |||
+ | (H = halogen, ON, OSOK). | ||
+ | |||
+ | Əsasən (məs., NSM də) tautomerlə- | ||
+ | rİN olması spektral usulla təyin | ||
+ | edilir. | ||
+ | |||
+ | Bir cox maddələr iki sıra tərə- | ||
+ | mələr əmələ gətirir ki, bu da iki mum- | ||
+ | Kun tautomer formaya uyqun gəlir, | ||
+ | bu hadisə T. ilə deyil, maddənin iki- | ||
+ | qat reaksiya qabiliyyəti ilə əlaqə- | ||
+ | dardır Çə Mezomeriya). | ||
+ | |||
+ | TAUFER (Taiqeq) İrji (ad. 5.7.1911, | ||
+ | Boskovitsey—cex papiri, CSSR xalq | ||
+ | sənətgarı (1975). CSSR Devlət muka- | ||
+ | fatı laureatı (1974). 1930 ildən Ce- | ||
+ | xoslovakiya KP-nın uzvu. Sosialist | ||
+ | realizminə tərəfdar olan Cexoslova- | ||
+ | kiya yazıcıları cəmiyyətinin (4“Blokə) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | = = ar o iə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAXIL ELEVATORU | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 165 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | muəssislərindəndir (1935). cAv | ||
+ | mah Bə MaTə (1933), “Pemikotorpax" | ||
+ | larə (1938) pe”r kitablarında, FSar- | ||
+ | lıqla qal, SSRİz (1935) poemasında | ||
+ | fatizmə və imperialist muharibə- | ||
+ | lərinə nifrət, fəhlə sinfinin qələ- | ||
+ | bəsinə inam əksini tapmıtdır. Ya- | ||
+ | radıcılıqında sovet məvzusu muhum | ||
+ | yer tutur: cQəhrəmanlıqə (1957), cMəv- | ||
+ | zu-yaddaypg | poemaları, €Can- | ||
+ | naməq (1958) toplusu. cSonet (1961), | ||
+ | c İllik halqaları (1972), cƏllərimi | ||
+ | dinləyinə (1976), “Ardı varı (1979) | ||
+ | c Hindilərə (1980) və s. ppe”r kitab- | ||
+ | ları, “Partiya, insanlar, nəsillərə | ||
+ | o 2) adlı xatirələri, S. Neyman, | ||
+ | . Nezval və 6. haqqında tədqiqatları | ||
+ | var. V. Mayakovski, V. Xlebnikov, | ||
+ | Rəsul Rza və 6. sovet iairlərindən | ||
+ | tərcӱmələr etmitdir. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: İlləpr. " | | ||
+ | poema, B. 1964, Stixi, M. lər sa | ||
+ | TAFONOӦMİYA (yun. (arhoz—qəbir, | ||
+ | basdırılma --potpozv—qanun) — paleon- | ||
+ | tologiyanın bir belməsi. Orqanizm | ||
+ | qalıqlarının basdırılma prosesinin | ||
+ | qanunauyrunluqlarını tədqiq edir. T. | ||
+ | orqanizm məhv olduqdan sonra onun | ||
+ | |||
+ | |||
+ | toplanmalarını (tanatosenoz, nekro- | ||
+ | senoz), yerdəyinməsini, basdırılma- | ||
+ | sını (ta enoz), datlatmasını | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (fossillətməsini), oriktosenozun ƏMƏ- | ||
+ | lə gəlməsini eyrənir. Kecmiti biose- | ||
+ | nozların onların Həyat ipəraitinin, | ||
+ | cəkuntu toplanma proseslərinin bərpa | ||
+ | edilməsində T.-nın əhəmiyyəti var. T. | ||
+ | geoloji salnamənin natamamlıq sə- | ||
+ | bəblərini anlamaq ucun qiymətli mə”- | ||
+ | lumat verir. T.-nın əsas mӱddəaları | ||
+ | 1910—57 illərdə İ. A. Yefremovun | ||
+ | əsərlərində iiylənib hazırlanmıil- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dır. | ||
+ | |||
+ | TAFT (Tak) Uilyam Houard (15.9. | ||
+ | 1857, Ohayo tptatı, Sinsinnatı—8.Z. | ||
+ | 1930, Vapinqton)— ABİQ devlət xa- | ||
+ | dimi. İxtisasca huquqiqunas olmu1- | ||
+ | dur. 1901—04 illərdə Filippinin | ||
+ | ik natoru, 1904—08 illərdə AB1PP-ın | ||
+ | hərbi naziri idi. 1909—13 illərdə | ||
+ | Respublikacılar partiyasından ABİ1 | ||
+ | prezidenti olmutdur. 1921 ilin ok- | ||
+ | tyabrından ABİT Ali Məhkəməsihin | ||
+ | sədri idi. SSRİ ilə diplomatik mu- | ||
+ | nasibətlər yaratmaqın əleyhilə ol- | ||
+ | mulidur. | ||
+ | |||
+ | TAFTA —kətan toxunutilu zərif ipək | ||
+ | parca. Muxtəlif rəngli ipək saplar- | ||
+ | dan milə-mil və ya xırda zolaqlı | ||
+ | toxuma texnologiyası əsasında toxu- | ||
+ | nur. Bənəviəyi, qırmızı, qəhvəyi, gey | ||
+ | və s. rənglərdə saya, yaxud sadə naxıit- | ||
+ | lı hazırlanır. Əsasən, PTərq əlkələ- | ||
+ | rində istehsal edilirdi. 16—19 əsr- | ||
+ | lərdə T. istehsalı Azərb.-da (PLama- | ||
+ | xı, Təbriz, Gəncə, Bakı və s.) geniiy | ||
+ | yayılmınidı. 17—19 əsrlərdə Azərb.- | ||
+ | dan Rusiyaya ixrac olunan mallar ara- | ||
+ | sında T. parcalar da vardı. 1.-Dan | ||
+ | qadın ust paltarı və məiiyətdə iilə- | ||
+ | dilən muxtəlif ərtuklər hazırla- | ||
+ | nırdı, | | ||
+ | TAFT—HARTLİ QANUNU—ABPQ-da | ||
+ | əmək mӱnasibətlərini nizamlayan qa- | ||
+ | nun (1947), AB1P-da əmək barədə quv- | ||
+ | vədə olan əsas qanunvericilik aktla- | ||
+ | rından biris həmkarlar ittifaqları- | ||
+ | nı və fəhlə hərəkatını sarsıtmaq və | ||
+ | zəhmətketilərin huquqlarıpı məhdud- | ||
+ | lapdırmaq məqsədilə irticacı HHİH- | ||
+ | sarcı dairələrinin tə siri altında | ||
+ | qəbul olunmuidur. Senator R. A. ba | ||
+ | və nӱmayəndələr palatasının uzvu “ə, | ||
+ | Hartlinin adı ilə baqlıdır. T.-H.q. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | həmkarlar ittifaqlarının daxili hə- | ||
+ | yatına dəvlətin mudaxiləsini qanuni- | ||
+ | ləidirmipdir. Sonralar T.-H.q.-na | ||
+ | həmkarlar itər ari huquqla- | ||
+ | rını daha da məhdudlaidıran və on- | ||
+ | ların daxili ipinə dəvlətin muda- | ||
+ | xiləsini gӱcləndirən digər əlavələr | ||
+ | qəbul edilmitidir. | ||
+ | TA XEÖMETP (iyH. tachys, tachöos— | ||
+ | sur”ət4-...mepr)u—ufuqi və paquli öy- | ||
+ | caqları əlcmək ucun geodezik alət, | ||
+ | Texniki teodolit hən də T.-dir. Kon- | ||
+ | struksiyasına gərə T. iki novdur: dai- | ||
+ | rəvi T. və avtomat T. Dairəvi 1. ilə | ||
+ | meyl bucaqları və məsafələr (məsafə- | ||
+ | əlcənlə) əlculur: nəqtələrin nisbi | ||
+ | yuksəkliyi və xətlərin ufuqi proyeksi- | ||
+ | yası isə hesablama ilə tə”yin edilir. | ||
+ | Avtomat taxeometrlər nisbi yӱksəklik | ||
+ | və xətlərin ufuqi proyeksiyası, hesa- | ||
+ | bat aparmadan durbinin gərui sahə- | ||
+ | sində gərunən xususi əyri xətlərlə | ||
+ | diaqramla) tamasa uzrə tə”yin edilir. | ||
+ | . taxeometrik planalmada iplədilir. | ||
+ | TAXİATAİY — Qaraqalpaq MSSR-də | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ipəhər. Amudərya cayı sahilindədir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | D.y. qovpaqı. Mexaniki təmir və av- | ||
+ | tomobil tə”miri z-dları, DRES, tica- | ||
+ | rət-iqtisadiyyat texnikumu var. Ti- | ||
+ | kinti materialları istehsal olunur. | ||
+ | TAXİKARDİYA (yun. tachys—Tres-- | ||
+ | Kaqaa—uӱrək)—ӱurək yıqılmalarının | ||
+ | tezləpməsi. Sinus və paroksizmal T. | ||
+ | ayırd edilir. Fizioloji səbəbdən, | ||
+ | həmcinin patoloji vəziyyətlərdən ası- | ||
+ | lıdır. T.-nın əmələ gəlməsində urəyYə | ||
+ | sinir və humoral tə”sirin rolu beyuk- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAXİN MİLCƏKLƏR (Tashp:(dae) — | ||
+ | ikiqanadlı qısabıqcıqlı cucu fəsi- | ||
+ | ləsi. 5000-dən nəvu mə”lumdur. Azərb. | ||
+ | SSR-də 100-dən cox nevu var. Nektar | ||
+ | və ətirli pehlə qidalanır. Suӱrfələ- | ||
+ | ri cuӱculərin kəpənək tırtıllarının | ||
+ | daxili parazitidir. Q.m. bir cox zə- | ||
+ | rərli cuculərin təbii dupmənləri | ||
+ | olub, onların sayını tənzimləməklə | ||
+ | boyuk xeyir verirlər. Becək və qulara- | ||
+ | girənlərdə tufeyli Həyat sururlər. | ||
+ | Bə”zı novləri muxtəlif əlkələrdə | ||
+ | Golorado kartof bəcəyi, yapon bəcə- | ||
+ | yi və s. zərərvericilərlə bioloji | ||
+ | mubarizə məqsədi ilə iqlimə uyqrun- | ||
+ | laidırılmımndır. | ||
+ | |||
+ | TAXİPNSE (yun. Kashӱ—tez, qısa -- | ||
+ | pno/—rənədədiye), polipinoe—ritm | ||
+ | pozulmadan sur”ətli səthi tənəffus. | ||
+ | Klinik əlamətsiz (dodaqların geyər- | ||
+ | məsi, bədənin məcburi vəziyyəti və s.) | ||
+ | mupayiət olunan inspirator təngnə- | ||
+ | fəsliyin bir nəvudur. Sarlam adam- | ||
+ | larda T. fiziki iii və ya sinir qıcıq- | ||
+ | lanmasında mulpahidə edilir. | ||
+ | TAXİSTOSKODL bun. (Ash:5oz—iti- | ||
+ | sur”ətli--5Koreo — baxıram) — gərmə | ||
+ | qıcıqlandırıcılarını (hərf, sez, | ||
+ | rəqəm, həndəsi fiqur və s.) tez gəstə- | ||
+ | rən cihaz. Psixologiyada T, | ||
+ | vasitəsilə qavrayımlın və bu zaman | ||
+ | gəstərilən diqqətin sur”ət və dəqiqli- | ||
+ | yi muəyyən edilir. | ||
+ | |||
+ | TAXIL ANBARI–—taxıl saxlamaq | ||
+ | ucun bina və ya qurqu. Anbar taxılı | ||
+ | nəm cəkməyə və cuӱcərməyə qoymur, xəstə- | ||
+ | liklərdən və zərərvericilərdən qo- | ||
+ | ruyur. T.a.-nda taxılın keyfiyyəti- | ||
+ | nə nəzarət edilir. QTutumundan, tə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yinatından, taxılın saxlanma mud- | ||
+ | dətindən asılı olaraq SSRİ-də mux- | ||
+ | təlif T.a. tipləri (yəni sadə k-z an- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | barlarından tutmupi yuksək mexanik- | ||
+ | lapdirilmiyi taxıl elevatorlarına- | ||
+ | dək) tikilir. Muasir T.a.-ları tutu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mu 25—100 min ?t Bə daha cox olan | ||
+ | əsasən, dəmir-betondan hazırlanan və | ||
+ | tamamilə mexaniklətidirilminil iri | ||
+ | qurqulardır. Bax həmcinin Taxıl | ||
+ | elevatoru. | ||
+ | TA xıl BHPƏRƏPH (Chactocnema, | ||
+ | ShquzopeNd4ae)—yarpaqyeyən ecəklər | ||
+ | fəsiləsindən cucu cinsi. Ən cox 6 ə- | ||
+ | yuk T.b. (Sh, alsiya) və adi T.6. | ||
+ | (Öh. hoqkepz5) yayılmızidır. Mədə- | ||
+ | ni və yabanı dənli bitkilərə verər | ||
+ | vurur. Hər yerdə yayılmındır. - | ||
+ | ilı yetkin mərhələdə xəzəllərin al- | ||
+ | tında gecirir. Bəcəklər Yarpaqlar- | ||
+ | la qidalanır. Dipi fərdlər ez yu-- | ||
+ | murtalarını bitkinin kekunə Yaxın, | ||
+ | toxumalarına və ya torpaqa qoyur. | ||
+ | Surfələri gevdəni zədələyir və tələf | ||
+ | edir. 12—14 gӱndən sonra torpaqra ke- | ||
+ | cərək orada puplatır. .6.-nə qarı | ||
+ | profilaktiki və kimyəvi mubarizə | ||
+ | aparılır. | ||
+ | |||
+ | ƏƏ.: Tocne xnobBC., M,, A pce H be | ||
+ | ena M. B, ə. Q. S., 3amurTa | ||
+ | rastenin, M., 1979. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAXIL BIRLICALARI (Ooqsa- | ||
+ | A:op)—uzunbıq becəklər fəsiləsin- | ||
+ | dən cucu cinsi. Dunyada 330-dan cox, | ||
+ | SSRİ-də 110-dək, o cӱmlədən Azərb. | ||
+ | SSR-də 26 nəevu yayılmıtdır. Mux- | ||
+ | təlif taxıllara zərər verir. Qınpı | ||
+ | yetkin və surfə mərhələsində torpaq- | ||
+ | da kecirir. Surfələri torpaqda ya- | ||
+ | payaraq dənli bitkilərin kəku ilə | ||
+ | qidalanır. Qıtpı kecirmitp surfə- | ||
+ | lər yayın axırlarında pup mərhələ- | ||
+ | sinə kecir. T.b6.-na qarilı aqrotexni- | ||
+ | ki və kimyəvi muçbarizə aparılır. | ||
+ | |||
+ | da. PəspelovS. M. Arsenh- | ||
+ | ena M. V. Qruzdev Q. S., Zapyita | ||
+ | rastenin, M., 1979. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAXIL BƏCƏKLƏRİ (Carabidae)— | ||
+ | bəcəklər fəsiləsi. SSR İ-də 2300-dən | ||
+ | cox nəvu var. Azərb.SSR-də ən cox | ||
+ | Zabrus tenebrioides Bə Zelongatus Hən- | ||
+ | ləri yayılmındır. Dənli bitkilərə | ||
+ | surfə və yetkin mərhələdə zərər verir- | ||
+ | lər. T.6. qara və ya tund-qəhvəyidir | ||
+ | (zift parcası rəngində). Bədəni yoqun | ||
+ | və qabarıqdır. Qanadustluklərində | ||
+ | uzununa yerlələn nəqtələrdən ibarət | ||
+ | zolaqlar var. Uz. 14—16 mm-dir. Qı- | ||
+ | izı surfə mərhələsində əkin sahələ- | ||
+ | rində kecirir. Becəklər sutul dənlə- | ||
+ | rə zərər verir. Mayın əvvəllərində | ||
+ | surfələr pup mərhələsinə kecir və | ||
+ | onun inkipafı iki həftə surur. Ən | ||
+ | cox dəmyə əkin sahələrində təsadӱf | ||
+ | edilir. T.b.-nə qarilı aqrotexniki və | ||
+ | kimyəvi mubarizə aparılır. | ||
+ | |||
+ | Ə0.: HocnenoB C. M. A pcCeH b- | ||
+ | ena M. B, Tpyamemn İL, C., daluıra | ||
+ | rasteniN, M., 1979. | ||
+ | |||
+ | TAXIL ELEVATORU—taxılı sax- | ||
+ | lamaq və onu lazımi kondisiya (tə- | ||
+ | mizlik, nəmlik və s. gestəricilər | ||
+ | uzrə keyfiyyət normaları tələbatına | ||
+ | uyqun) halına catdırmaq ucun qurru. | ||
+ | Təyinatlarından asılı olaraq T.e.- | ||
+ | ları qəbuledici (taxılı Kk-z və s-3- | ||
+ | lardan qəbul edir), istehsal xarakter- | ||
+ | li (dəyirman, yarma z-du və s. də ti- | ||
+ | kilir), daimi və muvəqqəti (liman, | ||
+ | d.y. məntəqələrində) olur (ipək.). Ele- | ||
+ | vatorda taxıl duzbucaqlı, coxbucaq- | ||
+ | lı və ya dairəvi en kəsiyə malik qul- | ||
+ | lələrdə saxlanılır. Dairəvi qullə- | ||
+ | nin diametri 6—7 .m, hund. adətən, 30 | ||
+ | m olur. T.e.-larının tutumu 15 min- | ||
+ | dən 150 min t-a qədərdir. Q.e. lentli | ||
+ | transportyor (dapıyıcı), kurək, cev- | ||
+ | rilən calov, pnevmatik sovurucu qur- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAXIL MƏNƏNƏSİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | (I Qa: | ||
+ | * ə ” En | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | m | ||
+ | . | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Qəbuledici taxıl elevatorunun (qçllə | ||
+ | |||
+ | korpuslarının tutumu 50 min "tp-dur) | ||
+ | |||
+ | sxemi: /—mi binası, 2—qullə korpus- | ||
+ | |||
+ | ları, 3—qəbuledici anbar, 4—taxıl qu- | ||
+ | |||
+ | ruducusu,) 2—taxıl Quruducusunun oca- | ||
+ | qı, 6—seperatorlar: 7—tərəzi. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qu, dəpeturucu boru, tərəzi, dənin | ||
+ | tərkibində olan yungul qarılnıqları | ||
+ | TƏMİZLƏMƏK ucun ventilyasiya qurqu- | ||
+ | ları, hava və dən təmizləyən maın- | ||
+ | larla təchiz edilir. Elevatorların | ||
+ | texnoloji və pəql. avadanlıqları, | ||
+ | əsasən, ityci binanın daxilində yer- | ||
+ | ləidirilir. Taxıl qəbuledici qurqu- | ||
+ | lardan transportyorlarla ii binası- | ||
+ | nın yuxarısına qaldırılır, orada | ||
+ | cəkilir, təmizlənir, taxıl quruducu- | ||
+ | larında qurudulur, sonra isə bəluti- | ||
+ | durucu mərtəbələrə verilərək oradan | ||
+ | saxlanmaq ucun qullələrə paylanılır. | ||
+ | Qullələrdə havanın temp-runu əlcmək | ||
+ | ucun muxtəlif səviyyələrdə istilik | ||
+ | əlcənlər, taxılı dezinfeksiya etmək, | ||
+ | eləcə də aktiv ventilyasiya etmək ucun | ||
+ | qurqular quraidırılır. Muasir ele- | ||
+ | vatorlarda demək olar ki, Ma:yitın BƏ ME- | ||
+ | xanizmlərin butun idarəetmə ipləri | ||
+ | avtomatlappdırılmıldır. İlk T.e. | ||
+ | 1845 ildə ABPQ-da (Rusiyada Nijni | ||
+ | Novqorodda 1887 ildə) tikilmiii- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dir. | | ||
+ | |||
+ | TAXIL MƏHƏHƏCM (Sehizaphis gra- | ||
+ | pypa) — mənənələr yarımdəstəsindən | ||
+ | bitkiyeyən sorucu cucuş taxıl bitki- | ||
+ | lərinin zərərvericisi. Yumurta mər- | ||
+ | hələsində əkinlərdə bitki uzərində | ||
+ | qımlayır. Surfələr yazda cıxır. Tez- | ||
+ | LİKLƏ qanadsız diiilərə cevrilir və | ||
+ | partenogenez yolla coxalır. İldə 10— | ||
+ | 15 nəsil verir. T.m. ilə yoluxmut | ||
+ | yarpaqlar saralır, quruyur, beyumək- | ||
+ | dən qalır. T.m.-nə qarpı aqrotexniki | ||
+ | VƏ KimYəvi mubarizə aparılır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. Pospelov SS. M. .Arsenı– | ||
+ | |||
+ | |||
+ | eva M. V, Qruzdev Q. S., Zapita | ||
+ | rasteniN, M., 1979, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAXIL MİLCƏKLƏRİ (Chloropi | ||
+ | dae) — rpıca6bıFuqbir ii ikiqanadlılar | ||
+ | dəstəsindən fəsilə. Bədəninin uz, | ||
+ | Mm, rəngi boz, qara, yaxud qara | ||
+ | zolaqlı sarıdır. Dunyada 1500-dən | ||
+ | cox, SSRİ-də 400-dək, o cumlədən | ||
+ | Azərb.SSR-də 100-dən cox HƏBY İalııa- | ||
+ | yır. Qılı yumurta, surfə, bə”zən yet- | ||
+ | kin mərhələdə kecirir. Surfələri | ||
+ | dənli bitkilərin ya paqlarının qol- | ||
+ | tuq hissəsində, sun ul buqumunda və | ||
+ | gevdəsinin icərisində inkipaf edir | ||
+ | və pup mərhələsinə kecirlər. Bə?zi | ||
+ | *M. saprofaq həyat surur. Azərb.SSR- | ||
+ | DƏ dənli bitkilərə ən cox İsvec mil- | ||
+ | cəyi, Yappılgez milcək və meromiza | ||
+ | zərər vurur. T.m.-nə qarpı aqrotex- | ||
+ | NİKİ və kimyəvi mubarizə aparılır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. Pospey | ||
+ | əz ponesonC. M,, A pce Hb“ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rasteniN, M., ə ə Q. S., Vana | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAXIL MİYYARHISI (Serhiz pyg“ | ||
+ | tapsiz)—gevdə miparcıları fəsilə- | ||
+ | sindən (Serh:dae) vyuy HeBy, bədəni | ||
+ | nazik, qarıncıqı uzərində acıq-sarı | ||
+ | zolaqlar var. Uz. 8—9 mm, rəngi qa- | ||
+ | radır. Taxılın, cavan aqac və kol- | ||
+ | ların gəvdələrində gizli inkipaf | ||
+ | edir, dipti fərdlər yumurtaqoyanı | ||
+ | vasitəsilə gəvdənin buqumundan yuxa- | ||
+ | rı hissəsini cmiparlayırqı (adı da | ||
+ | buradandır) və oraya bir-bir yumurta | ||
+ | qoyur (50-dək). Surfə gevdə icərisin- | ||
+ | də inkitpaf edir. İldə 1 nəsil ve- | ||
+ | rir. Ən cox dənli bitkilərə zərər vu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rur. T.m.-na qarpı aqrotexniki və | ||
+ | kimyəvi ə aparılır. | ||
+ | TAXILBİHƏN MAİYIN— yetimin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | taxılı (dənin mum yetitkənliyi dəv- | ||
+ | rundə) bicib tirə ipəklində yerə sərən | ||
+ | mapın. Hissə-hissə yıqımda tətbiq | ||
+ | olunur. T.m. bicib-dapıyan hissə, cəh- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | za | ||
+ | . | ||
+ | |||
+ | |||
+ | a | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 1—JVS-6 və 2—JVN-6 markalı taxıl- | ||
+ | İCƏN mapyınlar. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rə, kəsən aparat, bitki ayıranlar, | ||
+ | transportyor, itpci hissələrini hərə- | ||
+ | kətə gətirən mexanizm, nizamlayıcı- | ||
+ | lar, cərcivə, qopqu və asqıdan iba- | ||
+ | rətdir. Kəsən aparat cəhrənin verdiyi | ||
+ | taxılı mapının tam geturumundə | ||
+ | bicib əə Y3ƏpHHƏ yayır, | ||
+ | transportyor isə həmin kutləni ma- | ||
+ | pyının bir tərəfindən tirə iəklində | ||
+ | yerə tekur. Quruduqdan sonra onu xu- | ||
+ | susi yırıcı mapqına yıqıb aparır, ya- | ||
+ | xud taxıl kombaynı yıraraq deyub tə- | ||
+ | mizləyir. SSRİ-də JRS-4,9 və JVS-6 | ||
+ | (pqək. 1) markalı qotma (traktorla aq- | ||
+ | reqatlatır), JV-15 markalı yarımas- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Qı: ən | ||
+ | . Ku | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə ii | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə | ||
+ | yar — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ə | ||
+ | b | ||
+ | ç/ 5. | ||
+ | 4 ah | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 13 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SK-5 4Nivat markalı əzugedən taxılyıqan kombaynın sxemi: | ||
+ | taxılbicənin ipnekisz 3—taxıldeyən baraban: 4—sinek: | ||
+ | toru, 7—muhərrik, 8—kulətsilkələyici: 9—qotmanlayı: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | my | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ii SSRİ | ||
+ | m 54 illərdə dayandırılmındır. Ha- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ma və JNS-6-12, JVN-6 (mək. 2), | ||
+ | JVN-10 markalı asma (SK-4, SK-5 və | ||
+ | SKD-5 taxıl kombaynları ilə aqreqat- | ||
+ | lapır) T.m.-lardan istifadə edilir. | ||
+ | T.mӱ-ların məhsuldarlıqı saatda 6 | ||
+ | ha-dəkdir. Yuxarıda adları cəkilən | ||
+ | T.m.-lardan əlavə xususi maptınlar— | ||
+ | cəltikbicən, cətənəbicən, dənli-paxla- | ||
+ | lı bitkiləri və iəgər cuqunduru to- | ||
+ | xumluqunu bicən mapınlar da bura- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xılır. . | ||
+ | TAXILDƏYƏN MA İYI N— yıqılmıqi | ||
+ | taxılı deyərək, dəni sunbuldən cı- | ||
+ | xaran mapın. İlk T.m. 17 əsrdə mey- | ||
+ | dana gəlmitdir (Rusiyada ilk taxıl- | ||
+ | dəyən qurqu 1653 ildə tikilmipdir). | ||
+ | Dənin kuləiq və s. qatıqıqlardan tə- | ||
+ | mizlənmə dərəcəsinə gərə, əsasən, sadə | ||
+ | və mӱrəkkəb T.m.-lar olur. Sadə T.m.- | ||
+ | da taxıl yalnız deyulur. Bunlar ba- | ||
+ | aban və dekadan ibarətdir. Murəkkəb | ||
+ | .mM. taxılı həm deyur, həm də dəni | ||
+ | kӱlə, pufə və s. qatıpqıqlardan tə- | ||
+ | mizləyir və 2—3 nəvə ayırır. Bunlar- | ||
+ | da dəyӱm aparatı, kulətsilkələyici, | ||
+ | 8 dəntəmizləyici, transportyorlar var- | ||
+ | dır. Taxılın birbaiya kombaynla yı- | ||
+ | EILMası usuluna gkecməklə əlaqədar | ||
+ | -də Q.m.-ların istehsalı 1950— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zırda qarqıdalı, cətənə, kətan, dənli- | ||
+ | paxlalı bitki toxumluru və s. deyən | ||
+ | xӱsusi tə yinatlı mapınlar istehsal | ||
+ | edilir. Həmin bitkiləri dəyən mapın- | ||
+ | lar əlavə avadanlıqla (bir və ya bir | ||
+ | necə baraban, bitki kӱtləsini verən | ||
+ | aparat, toxumları təmizləyən və ce- | ||
+ | pidləyən quruluiqlar və s. ilə) təc- | ||
+ | iz edilir. | | ||
+ | |||
+ | TAXILYIRAN KOMBA YN—taxı- | ||
+ | lı bicən, deyən, dənləri bunkerə te- | ||
+ | kən, kuləiq və pufəni qotmanlayan, | ||
+ | Yaxud, tarlaya atan mapın: dənli bit- | ||
+ | ki məhsulunun birbata yıqımında | ||
+ | (eyni vaxtda həm bicir, həm də taxılı | ||
+ | deyur) və ya hissə-hissə yıqımında | ||
+ | (taxılbicən mapınla bicilmit ta- | ||
+ | xılı yıqıb deyur) iplədilir. T.k.- | ||
+ | IN İLK nӱmunələri 19 əsrin axırın- | ||
+ | da ABPQT-da hazırlanmındır. usi- | ||
+ | Yada ilk T.k.-ı aqronom A. R. Vlasen- | ||
+ | ko ixtira etmip və 1868 ildə sınaq- | ||
+ | dan kecirilmiidir. | ||
+ | |||
+ | SSRİ-də 1929 ildən baptlayaraq | ||
+ | c* Kommunarə, S-1, S-2, S-6 və RSM-8 | ||
+ | markalı qopulan, SK-Z, SK-4 marka- | ||
+ | lı əzugedən və NK-4 asma T.k.-ları | ||
+ | buraxılmındı . 1970 illərdən SK-5 | ||
+ | c Nivaə (pək.), SKD-5 *Sibiryakə, SK-6 | ||
+ | SKP-4, | ||
+ | cəltikyıqan kombaynlar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cKolosə əzugedən T.k.-lar, | ||
+ | SKPR-6 və s. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | /—taxıldeyən: 2— | ||
+ | 5—bunger: 6—taxıl elena- | ||
+ | cı: /0—xəlbir: // —ventil= | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yator: 12—nəqliyyat diski: 13—transportyor, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TAXOMETP | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 167 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —— MTYTAXOMETR 16 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | buraxılır. Bunlar sin-də 4—6 xə Ta- | ||
+ | xıl dəymək qabiliyyətinə malikdir. | ||
+ | T.g.-lar, əsasəi, apyaqıdakı hissələr- | ||
+ | dən ibarətdir: bicib datıyan (kəsici | ||
+ | |||
+ | |||
+ | aparat, cəhrə, YİNekK transportyoru, | ||
+ | maili transportyor), taxıldeyən apa- | ||
+ | rat (deyucu baraban, barabanaltı— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | . deka), kuləisilkələyici: təmizləyici | ||
+ | |||
+ | (alt və ust xəlbir, ventilyator, maili | ||
+ | taxta, iinek və dən elevatoru), kuləi | ||
+ | qotmanlayıcı: bunker, mӱhərrik, ida- | ||
+ | rəetmə kabinəsi: hərəkət (yeriii) or- | ||
+ | qanı. Q.k.-ın texnoloji prosesi: kom- | ||
+ | bayn Hərəkət edərkən cəhrə taxılı əyir | ||
+ | və onu kəsici aparata verir: burada | ||
+ | bicilən taxıl iinek ilə maili trans- | ||
+ | portyora verilir, transportyorla bi- | ||
+ | terə, oradan da deyən aparata eturu- | ||
+ | lur. Baraban və deka arasında deyӱl- | ||
+ | muii kutlədəki dənin bir qismi deka- | ||
+ | dan TƏMİZLƏYİCİYƏ kecir, qalan qarı- | ||
+ | ilıq isə kuləisilkələyiciyə eturulur: | ||
+ | burada dən kuӱlətdən ayrılaraq tə- | ||
+ | mizləyiciyə, oradan isə dən elevatoru | ||
+ | ilə bunkerə təekulur. | ||
+ | TAXILLAR FƏSİLƏSİ (Roaseae və | ||
+ | ya Sqapipeae)—birləpəli bitki fəsi- | ||
+ | ləsi. Bir, iki və ya coxillik otlar- | ||
+ | dır, bə”zən kolvarı, yaxud aqacabən- | ||
+ | zər formaları olur. Meyvəsi, dəndir. | ||
+ | Yarpaqları ensiz xətvarı olub para- | ||
+ | lel damarlıdır. İkicinsiyyətli, bə”- | ||
+ | zən bircinsiyyətli cicəkləri supurgə, | ||
+ | sunbuləbənzər supurgə (yalancı sun- | ||
+ | bul), qıca, sunbul cicək qrupunda | ||
+ | toplanmılpdır. Kevdəsi silindrvarı, | ||
+ | dikduran, yerəyatan və s. formadadır. | ||
+ | Gəvdəsinin Hun bopdur: hund. 1 sm- | ||
+ | dən bir necə m-ə qədər (qamını 9 m), | ||
+ | bə”zən daha cox (bambuk 40 m-dək) | ||
+ | olur. T.f.-nin nӱmayəndələri kollan- | ||
+ | masına gərə seyrək (cəmən pipik- | ||
+ | quyruqu, coban toxmaqı, cəmən qırtı- | ||
+ | cı və s., sıxcimli (umlan) | ||
+ | və 6. formada olur. | ||
+ | |||
+ | T.f. ərtulutoxumluların ən beyuk | ||
+ | fəsilələrindən biridir. Yer kurəsin- | ||
+ | də 600 cinsi (10000-dək nevu), SSRİ- | ||
+ | də 150 cinsi (1000-dək nəvu), o cum- | ||
+ | lədən Azərb.SSR-də 121 cinsi (500- | ||
+ | dək nevu) məqlumdur. T.f.-nin numa- | ||
+ | yəndələri Hər yerdə yayılmıtidır. İn- | ||
+ | san həyatında onun əhəmiyyəti beyuk- | ||
+ | dur. Becərilən əsas taxıl bitkiləri | ||
+ | —buqda, cəltik, qarqıdalı, vələmir, | ||
+ | covdar, arpa, darı, sorqo və b. (bax | ||
+ | Dənli bitkilər), həmcinin ipəkər qa- | ||
+ | mıpı T.f.-nə aiddir. Yabanı və becə- | ||
+ | rilən nəvləri heyvanlar ucun İe€M- | ||
+ | dir (bax Yem bitkiləri). T.f. texni- | ||
+ | ki bitki kimi əsas yer tutur. Onlar- | ||
+ | dan nitasta, spirt, aromatik yaqlar, | ||
+ | kaqız, tikinti Materialı və s, alı- | ||
+ | nır, kanat (yoqun ip, kəndir), həsir | ||
+ | və s. hazırlanır. T.f.-nə bir sıra | ||
+ | dərman və dekorativ bitkilər də aid- | ||
+ | dir. T.f.-nin bir cox nevləri torpaqı | ||
+ | və qumu bərkitmək ucun istifadə edi- | ||
+ | lir, digər nevləri isə Həə T.o.- | ||
+ | nə aid nevlərin bir qismi Abperon | ||
+ | əsə Trisetaria linearis), digəri isə | ||
+ | 1ax. MCCP (Məc., Heteranthelium pili- | ||
+ | Eeqapp) ucun endemikdir. | ||
+ | |||
+ | TAXILC |YLIQ, taxılcılıq | ||
+ | təsərrufatı—taxılın isteh- | ||
+ | salı, bəlunməsi və satını. Qaxıl | ||
+ | istehsalı dənli və dənli-paxlalı bit- | ||
+ | kilərin becərilməsinə əsaslanır. T. | ||
+ | insanlar ucun əsas qida mənbəyi olmaq- | ||
+ | la, maldarlıqrı quvvətli yem və Yeyin- | ||
+ | ti sənayesini xammalla tə min edən | ||
+ | k.t. sahəsidir. İnqilabaqədərki Rusi- | ||
+ | yada T. ekstensiv və azməhsuldar idi, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1913 ildə dəpli pə dənli-paxlalı bit- | ||
+ | kilər 104,6 mln. La (əkin sahəsinin | ||
+ | 88,596-ni), 1909—13 illərdə taxıl | ||
+ | yıqımı orta hesabla 72,5 mln. ti, yə ”- | ||
+ | ni Ha-dan 6,9 s təkil edirdi. Rusiya | ||
+ | hər il umumi taxıl yıqımının 15— | ||
+ | 2696 -ni ixrac edirdi. Cox vaxt, xusu- | ||
+ | silə quraqlıq illərdə bu vəziyyət əl- | ||
+ | kədə aqkır ərzaq catınmazlıqına sə- | ||
+ | bəb olurdu. Birinci Dunya muhari- | ||
+ | bəsi (1914—18 illər) Rusiyanın T.- | ||
+ | ına bəyuk ziyan vurdu. | ||
+ | |||
+ | İpqilabdan sonra T. SSRİ-də hər- | ||
+ | tərəfli inkipaf etdi. 1924—28 il- | ||
+ | lərdə SSRİ-də orta hesabla taxıl | ||
+ | məhsulu ha-dan 7,6 s oldu. Beyçk Və- | ||
+ | tən muharibəsi illərində (1941—45) | ||
+ | faitistlər SSRİ-nin T.-ına beyuӱk | ||
+ | ziyan vurdular. İt qal olunmupt əra- | ||
+ | zilərdə k.t.-nın maddi-texniki baza- | ||
+ | sı, MTS və s-zların coxu daqıdıl- | ||
+ | mıtidı. Muharibədən sonrakı bərpa | ||
+ | illərində T. nəinki əpvəlki səviyyəyə | ||
+ | catdı, hətta onu da etub gecdi. Belə | ||
+ | ki, 1956—60 illərdə hər il orta he- | ||
+ | sabla 121,5 mln. t, 1971 ildə 191,0 | ||
+ | mln. t, 1983 ildə 240 mln. /” taxıl | ||
+ | toplanmısidır. SSRİ-də taxıl isteh- | ||
+ | salı, əsasən, RSFSR-də, USSR-də, | ||
+ | Qazax.SSR-də mərkəzlətmitdir. Əlkə- | ||
+ | mizdə yuksək taxıl məhsulu yıqılma- | ||
+ | sında Sov.İKP 26-cı qurultayının, | ||
+ | may (1982), noyabr və iyun (1983) ple- | ||
+ | numlarının beyuk rolu olmupidur. | ||
+ | |||
+ | T. dunyanın qədim təsərrufat sa- | ||
+ | hələrindən biridir. Arxeoloji qa- | ||
+ | zıntılardan və tədqiqatlardan aydın | ||
+ | olmutidur ki, İraqda, Qədim Misir- | ||
+ | də, Cində, PTQərqi Avropada yatpayan | ||
+ | xalqlar T.-la qədimdən mətpqul olmui1- | ||
+ | lar. Zaqafqaziya və Orta Asiya (indi- | ||
+ | ki Turkmənistan SSR) ərazisində e.ə. | ||
+ | 5—4-cu minilliklərdə taxıl əkilir- | ||
+ | di. Azərb.-da T.-ın tarixi 7 min iL- | ||
+ | dən coxdur. Azərb.SSR-in Xocalı, Qo- | ||
+ | bustan, ingəcevir, Kultəpə, Xan- | ||
+ | lar, Xınıslı və s. yerlərində apa- | ||
+ | rılan qazıntılardan tapılan qalıq- | ||
+ | lar bunu bir daha subut edir. Bunla- | ||
+ | rın icərisində saxsı qablar, taxıl | ||
+ | dənləri, vəl, daii həvənglər, caxmaq | ||
+ | dapından və mal qabırqalarından du- | ||
+ | zəldilən oraqlar, əl dəyirmanı (kir- | ||
+ | kirə) və s. vardır. Ən qədimdən isti- | ||
+ | fadə olunan taxıl bitkiləri burda, | ||
+ | arpa və darıdır. Sonralar isə | ||
+ | cəltik, vələmir, qarqılalı və cov- | ||
+ | dar əkilməyə baplanmıtndır. Buqda- | ||
+ | nın 14 nevunun 270-dən artıq nevmux- | ||
+ | təlifliyi və yӱzlərcə forması var- | ||
+ | dır. | ||
+ | |||
+ | Azərb.-da T.-ın genti inkipafı | ||
+ | Beyuk Oktyabr sosialist inqilabın- | ||
+ | dan soira bailayır. Belə ki, 1920 | ||
+ | ildə Azərb.-da 440 min ?t taxıl isteh- | ||
+ | sal edilmiindisə, 1960 ildə bu rəqəm | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 725,2 min t-a, 1984 ildə isə 1163 | ||
+ | min t-a catdı. | ||
+ | Taxıl istehsalının artmasına | ||
+ | |||
+ | |||
+ | baxmayaraq dunya əhalisinin ucdə bir | ||
+ | hissəsi ərzaqdan korluq cəkir. Buna | ||
+ | gərə də Atayanın hər Yerində yuksək | ||
+ | məhsuldar buqda, arpa, cəltik, qar- | ||
+ | qıdalı və s, sortlar yaradılır, ye- | ||
+ | ni taxıl bitkiləri (tritikali) mə- | ||
+ | dəni bitgilər sırasına daxil edilir, | ||
+ | yabanı taxıl bitkilərinin genetika | ||
+ | fondundan Hibridləidirmədə isti- | ||
+ | fadə olunur. | ||
+ | |||
+ | Ha-dan 3—4 s artıq taxıl (qarqı- | ||
+ | dalısız) alınmasını tə”min edən | ||
+ | sortların əkini beyuk əhəmiyyət kəsb | ||
+ | edir. Bu sahədə və taxılların becə" | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rilməsi qaydalarının eyrənilməsi | ||
+ | ilə bir cox elmi-tədqiqat idarələri | ||
+ | məiqul olur. T.-ın tətkilati, mexa- | ||
+ | nikləiidirmə və texnologiyasının | ||
+ | nəzəri və təcrubə məsələləri muttə- | ||
+ | fiq resp.-ların bir cox k.t. jurnal- | ||
+ | larında ipıqlandırılır. | ||
+ | |||
+ | 12-ci bepillikdə SSRİ-də orta | ||
+ | hesabla hər il 250—255 mln. 7” taxıl | ||
+ | istehsal qarnımı Taxıl bitki- | ||
+ | lərinin əkin sahəsi 128 mln. La-dır. | ||
+ | Gələcəkdə hər adambapına 1 pt taxıl | ||
+ | istehsal edilməsi nəzərdə tutulur. | ||
+ | |||
+ | 1980 ildə dunyada 1570) mln. ?t ta- | ||
+ | xıl istehsal olunmupdur. Qarqrıda- | ||
+ | lı və arpa istehsalı xususilə art- | ||
+ | mıpdır. Ərzaq ucun taxıl istehsa- | ||
+ | lı da artırılır. Buqda istehsalı, | ||
+ | əsasən, Avropada, PQimali Amerika- | ||
+ | da və Asiyada mərkəzlətmitdir. Du- | ||
+ | yunun əsas istehsalcıları Asiya əl- | ||
+ | kələri, qarrıdalı istehsalcıları | ||
+ | 1Pimali Amerikadır. Sosialist əl- | ||
+ | kələrində taxıl istehsalının xu- | ||
+ | susi cəkisi ilbəil artır. SSRİ, | ||
+ | CXR, ABİP və Hindistan ən cox ta- | ||
+ | xıl istehsal edən əlkələrdir. Bur- | ||
+ | danın əsas ixracatı ABPQ-ın, Ka- | ||
+ | nadanın, Avstraliya İttifaqının və | ||
+ | Argentinanın payına dupqur. SSRİ | ||
+ | iri eksportculardandır. Dunya butda | ||
+ | mədaxilinin yarısı Asiya əlkələri- | ||
+ | nin payına duitur. Asiya əlkələri | ||
+ | arasında əsas DuyYӱ eksportcuları | ||
+ | Birma, Hindistan və Tailand, Afri- | ||
+ | ka əlkələri arasında isə Misirdir. | ||
+ | |||
+ | İntensiv heyvandarlıqın inkipya- | ||
+ | fı ilə əlaqədar dunyada yem taxılı | ||
+ | ticarəti də artır (bax Əkincilik, | ||
+ | Kənd təsərrufatı). | ||
+ | TAXO, Teju (isp. Tayo, portuqal- | ||
+ | ca Teyoy— İspaniya və Portuqaliyada | ||
+ | cay. Uz. 1010 km, həvzəsinin sah. 81 | ||
+ | min km2, Universales d-rından baip- | ||
+ | lanır, Atlantik okeanına təkulur. | ||
+ | Əsasən, yaqrıni suları ilə qidalanır. | ||
+ | Gəmiciliyə yararlıdır. SES və su | ||
+ | anbarları var. Toledo, Santaren, | ||
+ | Lissabon pi.-ləri T. sahilindədir. | ||
+ | TAXOGENERATOR (iyn. tachos — | ||
+ | tezlik, CYD”ƏT “- xevepamop )—həp haH- | ||
+ | sı mapın və ya mexanizm valının (ro- | ||
+ | torunun) fırlanma tezliyinin ani qiy- | ||
+ | mətini elektrik siqnalına Cevirən | ||
+ | generator tipli mikroelektromahtmın. | ||
+ | T.-un ipi generator rotorunun fır- | ||
+ | lanma bucaq tezliyinin onun e.h.q. | ||
+ | ilə olan mutənasibliyinə (tə”sirlən- | ||
+ | mə selinin sabit qiymətində) əsasla- | ||
+ | nır. Dəyipən (sinxron və asinxron) | ||
+ | və sabit cərəyan T.-larına ayrılır. | ||
+ | Sabit cərəyan T.-u kollektorlu KH- | ||
+ | cik mapındır, tə”sirlənmə seli sa- | ||
+ | bit maqnitlə və ya mustəqil dolaqla | ||
+ | yaradılır. Sinxron tipli T. rotoru | ||
+ | sabit maqnit olan kicik sinxron ma- | ||
+ | iından ibarətdir. Asinxron T.-lar | ||
+ | daha genin yayılmındır. Belə T.-un | ||
+ | konstruksiyası icibo1i qısaqapanmınl | ||
+ | rotorlu asinxron elektrik muhərri- | ||
+ | kindəki kimidir. T. muxtəlif avto- | ||
+ | matika qurqularında, hesablama tex- | ||
+ | nikasının elektromexanika qurqula- | ||
+ | rında və s.-də fırlanma tezliyinin | ||
+ | elektrik vericisi kimi tətbiq edilir. | ||
+ | TAXOMETR (yun. (Aashoz — tezlik, | ||
+ | sur”ət--...mepr)—maptın və mexanizm- | ||
+ | lərin fırlanan detallarının bucaq | ||
+ | sur”ətini (fırlanma tezliyini) elcən | ||
+ | cihaz. Mexaniki mərkəzdənqacma, maq- | ||
+ | nit, elektrik, stro kopik, elektron | ||
+ | inteqrallayıcı, maqnit-induӱksion, | ||
+ | tezlik-impuls, inevmatik və s, T.-lər | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAXT | ||
+ | |||
+ | |||
+ | vardır. Mexaniki mər- | ||
+ | gəzdənqacma Q.-ində | ||
+ | valda xususi yukləri | ||
+ | dapıyan oynaqlı ling- | ||
+ | ləri olan surulikən | ||
+ | mufta (ptək.) quraytı | ||
+ | dırılır. Val bər- | ||
+ | lanarkən yuklər Ta- | ||
+ | razlapipdırıcı yayın | ||
+ | tə”sirini aradan qal- | ||
+ | dıraraq muftanı val | ||
+ | rə hərəkət etdirir. | ||
+ | |||
+ | uftanın val uzə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Mexaniki rindəki vəziyyəti va- | ||
+ | mərkəzdənqac: dın fırlanma tezli- | ||
+ | ma taxomet- : | | ||
+ | rin kinema: YİNƏ uyeun gəlir və o | ||
+ | tik sxemiy /=—- LİNG SİSTEMİ İLƏ Gəs- | ||
+ | yӱklər) — təricinin (hesablama | ||
+ | linglər, 3— cihazının) oxuna ətu- | ||
+ | CYDYUTƏH muf- ulur. T.-in vlcma | ||
+ | |||
+ | qay 4—-valq Həddi 0-dan 1000000 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dəvr)/dəq-dəkdir. Kec- | ||
+ | təriciləri avtomatik yazan T.-ə tax o= | ||
+ | Sia deyilir. , | ||
+ | |||
+ | TAXT—1) hunduryerdə qoyulan zəngin | ||
+ | bəzədilmip kursu—rəsmi mərasimlər- | ||
+ | də padpahın, carın, kralın yeri: I | ||
+ | hakimiyyət simvolu (4T.-a -cıxmaqu— | ||
+ | padpahlıqa batqlamaq). | ||
+ | |||
+ | TAXTA QUTU QƏBİRLƏR — Azərb. | ||
+ | SSR-də Mingəcevir arxeoloji komp- | ||
+ | leksində apkar olunmupdur. Əsasən, | ||
+ | katakombalar icərisində təsaduf | ||
+ | edilmitdir. Bu qəbirlər materialı- | ||
+ | nın zənginliyi, silah, qutuda qopa | ||
+ | skelet olması ilə fərqlənir. T.q.q. | ||
+ | ucun təqr. 2x2,5 m elcuşundə dərdkunc | ||
+ | cala qazılmın, 30—40 sm dərinlikdə | ||
+ | iki tərəfdən qəbirboyu 20—Z30 sm enin- | ||
+ | də rəf duӱzəldilmiidir. Cala sonra | ||
+ | təqr. 1,5 m dərinlətdirilmipdir. | ||
+ | Taxta qutu (tabut) qəbir calasının | ||
+ | muəyyən tərəfində yerlətdirilmiin- | ||
+ | dir. Qutunun ustundə və ətrafında | ||
+ | qablar, xəncər, bıcaq və s. qoyulmuii- | ||
+ | dur. İcərisində qılınc, xəncər, bı- | ||
+ | caq, pqutpə və guӱmutt qablara, bəzək | ||
+ | ieylərinə də təsaduf edilmippdir. | ||
+ | T.q.q.-də əlulər muxtəlif istiqamətdə, | ||
+ | bukulu (cox hallarda uz-uzə, bə”zən | ||
+ | də biri oturdulmupt vəziyyətdə) dəfn | ||
+ | olunmupdur. Zəngin və qiymətli zi- | ||
+ | nət tpeylərilə birlikdə sərdaba icə- | ||
+ | risində yerlətdirilmit T.q.q.-lər cox | ||
+ | guman ki, ə”yan-zadəgan numayəndələ- | ||
+ | rinə məxsus imipt. | ||
+ | |||
+ | Əd.. Aslanav Q. M., 1—QTU əsrlər | ||
+ | Qafqaz Albaniyasının maddi mədəniyyət | ||
+ | tarixindən, * Qafqaz Albaniyası tarixi | ||
+ | məsələlərin məcmuəsində, B., 1962, | ||
+ | TAXTABƏND—tikilən və ya tə”mir | ||
+ | olunan hundur bina və ya digər ti- | ||
+ | kililərin qabaqında (tə”mir və ya | ||
+ | tikinti iplərinin aparıldıqı sət- | ||
+ | hə paralel) taxta-palbandan, yaxud | ||
+ | metaldan dӱzəldilən muvəqqəti qu- | ||
+ | ruluti, İpləyən fəhlələrin durması, | ||
+ | intpaat material və alətlərinin qo- | ||
+ | yulması ucundur. Əsasən, binanın xa- | ||
+ | rici səthində ip aparıldıqda qu- | ||
+ | rulur. Muasir initaatda sənaye usul- | ||
+ | larının inkipafı, ilərin mexa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | niklətdirilməsi, konstruktiv ele- | ||
+ | mentlərin irilətdirilməsi nəticə- | ||
+ | sində metaldan hazırlanmıint asan | ||
+ | |||
+ | |||
+ | istismar olunan və yıqılıb-sekulə | ||
+ | bilən Yungul inveptar T.-lərdən is- | ||
+ | tifadəyə kecilmitdir. T. element- | ||
+ | ləri divara angkerlə bərkidilir. | ||
+ | TAXTABİTİLƏR—bax Yarımsərt- | ||
+ | qanadlılar. | ||
+ | |||
+ | TAXTAKƏRPC — Azərb.SSR-də cay. | ||
+ | Yan silsilədən batlanır. Dəvəci | ||
+ | |||
+ | |||
+ | r-pu ərazisindən axır. Aqzıbirca- | ||
+ | la gəlunə təkulur. Uz. 25 km, hevlə- | ||
+ | sinin sah. 122 km?. Mӱvəqqəti axarlı- | ||
+ | dır. Yaqıpp suları ilə qidalanır. | ||
+ | rman istifadə edilir. | ||
+ | TAXTALAR YERİ–- Azərb.SSR Za- | ||
+ | qatala r-nunun Sabuicu k.-idən 1,5 | ||
+ | km 1im.-ph.-də, Dindi daqı yamacında | ||
+ | orta əsrlərə aid yapayın yeri. Sah. | ||
+ | 3 ha yaxındır. Arxeoloji axtarın/ | ||
+ | lar zamanı (1971) 11—13 əsrlərə aid | ||
+ | dapq divar qalıqları, ocaq yerləri, | ||
+ | pirli və iptirsiz gil qab qırıqları | ||
+ | apkar edilmitdir. Azərb.-ın bə”- | ||
+ | zi r-nlarında cəltik zəmilərində | ||
+ | cbazıqlarla (vkəbərə) sərhədlənən sa- | ||
+ | hələrə ctaxtaq deyilir. Yatayıit ye- | ||
+ | rinin T.y. adlanması da ehtimal ki, | ||
+ | bununla əlaqədardır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədl Qədirol F. V., Taxtalar | ||
+ | yeri abidəsi haqqında, Azərbaycanın maddi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mədəniyyəti, c. 9, B., 1980), | ||
+ | TAXTAMİYYARLAYAN DƏZGA H, | ||
+ | aqackəsən cərcivə — avkac | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tirləri uzununa miptarlamaqla dor- | ||
+ | rayan mapın. Kəsici aləti xususi | ||
+ | cərcivəyə bərkidilmiti bir necə mi- | ||
+ | iardan ibarətdir. Hərəkət xarakte- | ||
+ | rinə gərə dəzgahlar duz trayektoriya- | ||
+ | lı və qapalı əyrixətli trayektoriya- | ||
+ | lı olur. Miparlar ppaquli və ya ufu- | ||
+ | qi Yerlətir, fasiləsiz və ya nenpH | ||
+ | veritli olur. Əsas parametrləri— | ||
+ | mipar dəzgahının yan dayaqları ara- | ||
+ | sındakı məsafə (tirlərin ən beyuk | ||
+ | diametrinə uyqun), miparın gediptii, | ||
+ | dirsəkli valın fırlanma sur?əti, | ||
+ | dirsəkli valın bir dəvrundə tirin | ||
+ | gediti (kəsilmə yolu) və dəzgah in- | ||
+ | tiqalının gucudur. SSRİ-də hazır- | ||
+ | da qurapdırılan T.d.-larda iki da- | ||
+ | yaq arasındakı məsafə (miptarlanan | ||
+ | tirlərin ən beyuk diametri bununla | ||
+ | mӱəyyən edilir) 350—1100 mm, mipta- | ||
+ | rın gediti yolu 200—700 mm, 1 də- | ||
+ | qiqədə gediii sayı 300—600, əsas in- | ||
+ | tiqalının gӱcu 1359 kvt-dəkdir. | ||
+ | |||
+ | TAXTA-YYALBAN DAPYIYAN GƏ- | ||
+ | Mİ—anbarlarında (trumlərindəy) və | ||
+ | yuxarı geyərtəsində taxta-palban da- | ||
+ | pıyan gəmi. Əvvəllər bu məqsədlə adi | ||
+ | gəmilərdən istifadə olunurdu. 20 əs- | ||
+ | rin əvvəllərində Rusiyada, sonra Al- | ||
+ | maniyada və digər əlkələrdə meydana | ||
+ | cıxmıindır. Q.-p1.d.g.-nin suyacekmə | ||
+ | dərinliyi, aqac materialının əlavə | ||
+ | uzmə qabiliyyəti sayəsində (baiqa quru | ||
+ | yӱklər datıyan eynielculu gəmilərə | ||
+ | nisbətən) daha coxdur (bu gestərici | ||
+ | ataxtacpalban İyKy markasıq adla- | ||
+ | nır). 10—35 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Muasir T.-ii.d.g.-lər | ||
+ | MİN 7, Yuk gəturə bilir. | ||
+ | |||
+ | TA XTA-LIA "BAH TƏAAPYKY HLI- | ||
+ | LƏRİ —aqacların ilkin e”malı, yə”- | ||
+ | ni kəsilməsi, dapınması və taxta- | ||
+ | palban anbarlarında qismən e”mal | ||
+ | olunması proseslərindən ibarətdir. | ||
+ | Umumiyyətlə tədaruk iplərinə sərf | ||
+ | olunan xərclərin 25—3096 -i aqacla- | ||
+ | rın kəsilməsi, budanması, nəvlərə | ||
+ | ayrılıb itabellərə vurulması və | ||
+ | nəqlolunma məntəqələrinə toplanma- | ||
+ | sı iiplərinə, 5—1096 -i bilavasitə | ||
+ | nəql. iplərinə, 15—2096 -–i anbarlar- | ||
+ | la əlaqədar iplərə və 40—459, mux- | ||
+ | təlif kəməkci əməliyyatlara gedir. | ||
+ | SSRİ-də T.-i. t.i.-nə aid butun əmə- | ||
+ | liyyatlar mexaniklətdirilmiidir. | ||
+ | Aqacların kəsilməsində və ilkin tə- | ||
+ | mizləmə-doqrama piplərində benzin- | ||
+ | motorlu və elektrik-motorlu mipar- | ||
+ | lardan, ilkin dapınmasında xusu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | si sipərlər, bucurqadlar pə qopqu na- | ||
+ | sitələri ilə təchiz olunmuit traktor- | ||
+ | lardan, aqacların ilkin emalında | ||
+ | muxtəlif sayyar və stasionar avadan- | ||
+ | lıqdan (aqac gəvdələrini budamaq | ||
+ | ucun aqreqatlar və səyyar mapqınlar- | ||
+ | dan), taxtalpalban tədaruku muəssi- | ||
+ | sələrində qoyulmupt taxta mipyarla- | ||
+ | yan dəzgahlardan, iipalkəsən dəzgah- | ||
+ | lardan, aqac materialını maiyınla- | ||
+ | ra yӱkləmək və bopqaltmaq ucun xusu- | ||
+ | si mapınlardan və s.-dən istifadə | ||
+ | olunur. Bunlardan əlavə, mapın və | ||
+ | mexanizmlərdən istifadənin effek- | ||
+ | tivliyini yuksəltmək məqsədi ilə, | ||
+ | muxtəlif koməkci vasitə və qurqular | ||
+ | —estakadalar, kranaltı yollar və s. | ||
+ | də qurapdırılır. Metpə ipəraitində | ||
+ | maqqın və mexanizmlərə texniki xid- | ||
+ | mət gəstərmək və onları tə”mir etmək | ||
+ | ucun profilaktoriyalar, tə”mir e”ma- | ||
+ | latxanaları və s. olur, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd2 Tatarinop V. P., Lesaza- | ||
+ | qotovki, M., 1979. | ||
+ | TA XUA, Me” Ma p biT A a—Ömia, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yaxud hər hansı bir tikilinin di- | ||
+ | varında acılmız oyuq. Heykəl, vaza | ||
+ | qoymaq, qurma tikaf və s. yerlətdir- | ||
+ | mək ucun dӱzəldilir. Bə”zən divarın | ||
+ | bəzək elementi kimi də tətbiq edilir, | ||
+ | Yapayıti evlərində Q.-dan qab-qacaq | ||
+ | və digər ətyalar saxlamaq ucun isti- | ||
+ | fadə olunur, adətən T.-nın ənunə ha- | ||
+ | ca pərdə, onun batına isə rəngbərəng | ||
+ | pərdəbapı tutulurdu. Azərb.-da cox | ||
+ | yayılmındı. | ||
+ | TAHA MAHMUD (- = ad5) Əli (1902, | ||
+ | Mənsurə—1949)—ərəb tpairi (Misir). | ||
+ | Misirdə romantik ədəbi məktəbin | ||
+ | yaradıcılarındandır. Məhəbbətin, | ||
+ | doqma təbiətin tərənnumu lirikası- | ||
+ | nın əsas məvzularıdır: “Sərgərdan | ||
+ | dənizciə (1934), “Sərgərdan dənizci- | ||
+ | nin gecələriq (1940), c“Ğul və ipərabı | ||
+ | (1943), *–Geri dənən ehtiras (1945), | ||
+ | cPQərq və qərbə (1947) və s. toplula- | ||
+ | rı. Vətəndaitqlıq və vətənpərvərlik | ||
+ | ruhlu pe”rlər də yazmındır. cQəhrə- | ||
+ | man ipəhərə tpe”ri Stalinqrad vurui- | ||
+ | masına həsr olunmuydur. | ||
+ | . Əsəri: Stixi, v kn.: Stixi poztov | ||
+ | Eqipta, M., 1956. | ||
+ | |||
+ | Yd2 Koparenv N. K., Pisateli | ||
+ | Eqipta. XX vek., M., 1975 (lit.). | ||
+ | TAHA HUSEYN ( və 45) (14.11.1889, | ||
+ | Yuxarı Misir, Maqaqa it. yaxınlı- | ||
+ | qında, Kilu k.—28.10.1973, Qahirə) | ||
+ | —ərəb yazıcısı, ədəbiyyatiqunas, ta- | ||
+ | rixci (Misir). Misir Dӧvlət muka- | ||
+ | fatı laureatı (1959). Qahirədə Ərəb | ||
+ | Dili Akademiyasının prezidenti | ||
+ | (1965 ildən), Qahirə un-tinin prof. | ||
+ | (1919 ildən), İsgəndəriyyə un-tinin | ||
+ | rektoru (1943—46 illərdə), Misirin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | maarif naziri (1950—52 illərdə) | ||
+ | olmupdur. Q.H. ərəb ədəbiyyatında | ||
+ | tənqidi realizmin banilərindəndir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cGunlərə (H. 1—2 (1929—39), H.:3 | ||
+ | (1972)|, “Yayda (1932) avtobioqrafik | ||
+ | əsərlərində, “Qumru qutiunun caqırı- | ||
+ | pyıq (1934) povestində, c“Əzabkeilər | ||
+ | Yer zərindəz (1948) hekayə toplusunda | ||
+ | istismar və sosial ədalətsizlik əley- | ||
+ | Hinə e/tiraz əksini tapmıqdır. 1967 | ||
+ | ildə “Xatirələrəi nər edilmindir. | ||
+ | Klassik və muasir ərəb ədəbiyyatına, | ||
+ | tarixə dair tədqiqatları var. Uc YA- | ||
+ | iından kor olmuzidur. h | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Dni, 2 izd., M., 1958) | ||
+ | Zov qorlipı, M., 1961. | ||
+ | |||
+ | Ədl Koparen N. K., Pisateli | ||
+ | Eqipta. XX vek, M., 1975 (lit.). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TACİKİSTAN ASTROF | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 169 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ma — --- .....,.,.,.,.......——— —kınılydın — —— ——— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “TAhMP BƏ 3Ə hPƏs:—d6up csrpa TYPK- | ||
+ | dilli xalqlar arasında geniit yayıl- | ||
+ | mıp orta əsrlər lirik-epik dastanı. | ||
+ | Əzbək, tӱrkmən, tatar, uyqur, Azərb., | ||
+ | turk və s. versiyaları məvcuddur. | ||
+ | Bu versiyaların coxunun sujet əsa- | ||
+ | sı oxlpardır. Tədqiqatcılar dastanı, | ||
+ | sonralar əsli unudulmut yazılı | ||
+ | astral əsərin folklorlatmıppq varian- | ||
+ | tı hesab edirlər. Dastanın əsas idəe- | ||
+ | yası feodal istibdadına qarizı, haqq- | ||
+ | ədalət uqrunda mubarizədir. Azərb, | ||
+ | variantında Zəhrənin atası var-dev- | ||
+ | lət, taxt-tac hərisi, zalım həkmdar | ||
+ | Hatəm Sultan əhd-peymanı pozur, əv- | ||
+ | vəl qardaplı Əhməd Vəziri əldurur, | ||
+ | sonra da hakimiyyətdə ona rəqib cıxa- | ||
+ | caqından qorxub, qardapı oqlu Tahi- | ||
+ | ri vətənindən didərgin salır. Tahir | ||
+ | təqibə, hədə və cəzalara baxmayaraq, | ||
+ | məhəbbətinə sadiq qalır, qartısına | ||
+ | cıxan maneələri xeyirxah adamların, | ||
+ | sazının və səzunun kəməyi ilə dəf | ||
+ | edir, nəhayət, Zəhrə ilə gərupqur, | ||
+ | vusala Yetir, atasının intiqamını | ||
+ | alır. Dastandakı obrazlar simvolik | ||
+ | səciyyə dapıyır: Hatəm Sultan qaran- | ||
+ | lıqın, zӱlmətin, gecənin rəmzi, Zəh- | ||
+ | rə eyniadlı ulduzun, Tahir isə Ayın | ||
+ | antropomorfizmidir. cT. və Z.ə mev- | ||
+ | zusu yazılı ədəbiyyatda da iplənmiii- | ||
+ | dir (ezbək pptairi Səyyadi, turkmən | ||
+ | pairi Mollanepes və 6.). Dastan rus, | ||
+ | ingilis, alman dillərinə tərcumə | ||
+ | olunmutt, SSRİ-də onun əsasında ope- | ||
+ | ra və bədii film yaradılmındır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Mətnlər? Azərbaycan dastanla- | ||
+ | rı, ə cilddə, c. 2, B., 1965, Azərbaycan | ||
+ | məhəbbət dastanları, B., 1979, | ||
+ | |||
+ | Əd. Təhmasib M. H., Azərbaycan | ||
+ | xalq dastanları (orta əsrlər), B., 1972. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAHİRİLƏR DƏVLƏTİ—821—873 | ||
+ | illərdə Xorasanda feodal dəvləti, | ||
+ | Əsasını Tahir ibn Huseyn (821—822| | ||
+ | qoymupdur. O, 809—813 illərdə xə- | ||
+ | lifə Harun ər-Rəpidin oqulları | ||
+ | Mə”mun və Əmin arasında gedən mu- | ||
+ | barizədə Mə”muna Baqdadı və xəli- | ||
+ | fəliyi ələ kecirməkdə kəmək gəstər- | ||
+ | mip, xəlifə bunun əvəzində Tahir | ||
+ | ibn Huseyni Baqdad ordusunun rəi- | ||
+ | si, 821 ildən isə Xorasanın valisi | ||
+ | təyin etmiidi. Tahir ibn Huseyn | ||
+ | Xorasan vil.-ni mustəqil dəvlətə ce- | ||
+ | virməyə calıpırdı. Mə”mun 822 il- | ||
+ | də Tahir ibn Huseyni zəhərlədib əl- | ||
+ | durtmup, lakin yerli feodallarla | ||
+ | ziddiyyətlərdən cəkinərək, onun oqlu | ||
+ | Talxanı Xorasanın valisi | ||
+ | etmipdi. Talxanın |822—823|, xu- | ||
+ | susilə Abdullanın (828—844| haki- | ||
+ | miyyəti devrundə Tahirilər xəlifə- | ||
+ | Yə formal tabecilik gestərsələr də, | ||
+ | əslində Xorasan və ona bitiiyik əya- | ||
+ | lətlərin mustəqil hakimləri idilər. | ||
+ | P Tahirin dəvrundən 1844—862| tənəz- | ||
+ | zuӱlə uqrayan T.d., sulalənin numayən- | ||
+ | dəsi Məhəmmədin hakimiyyəti zamanı | ||
+ | 1862—873| daha da zəiflədi. Bundan | ||
+ | istifadə edən Səffarilər sulaləsi- | ||
+ | nin |861—900| banisi Yəqub ibn Leys | ||
+ | 873 ildə T.d.-nin varlırına son qoydu. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd.y İstorin İrana s drevnenpix vre" | ||
+ | men do konda XU1İP veka, L., 1958) B os- | ||
+ | vort K. Z., Musulımanskie dinastii, | ||
+ | M., 1971, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAHİROV Aslan Nəzər oqlu (1.5. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1898, indiki Salyan iq.—5.10.1972, | ||
+ | üə ən cərrahı. Tibb e.d. | ||
+ | (1955), prof. (1957). Azərb.SSR əmək- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dar həkimi (1960), Azərb.SSR əmək- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | təyin" | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dar elm xadimi (1966). 1943 ildən | ||
+ | Sov.İKP uzvu, Beyuk Vətən muhari- | ||
+ | bəsi iptirakcısı. 1954—66 illərdə | ||
+ | Bakı it.-nin bati cərrahı, eyni zaman- | ||
+ | da 1963 ildən N. Nərimanov ad. Azərb. | ||
+ | Dəvlət Tibb İn-tunda 2-ci fakultə | ||
+ | cərrahiyyə kafedrasının mudiri ol- | ||
+ | mutdur. Tədqiqatı, əsasən, cərrah- | ||
+ | lıqın aktual məsələlərinə həsr edil- | ||
+ | midir. | ||
+ | |||
+ | Əsəri: Sudhba orHecTpenbHbiX HHO- | ||
+ | rodnıx tel v tkanlax oporno-dviqatelh- | ||
+ | HOTO arınapara Hn tkanevan reakiii, B., 1954. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Cəfər oqlu | ||
+ | Typ.CCP, Aımra6an) — | ||
+ | ii nəeft-mə”dən iiilə- | ||
+ | | ri sahəsində sovet | ||
+ | alimi. Azərb.SSR | ||
+ | EA m. uzvu (1983), | ||
+ | texnika e.d. (1973), | ||
+ | prof. (1974). 1955 | ||
+ | ildən Sov.İKİ uz- | ||
+ | vu. M. Əzizbəyov | ||
+ | ad, Azərb, Sənaye | ||
+ | İn-tunu (indiki | ||
+ | ALanki) bitirdik- | ||
+ | dən (1952) sonra | ||
+ | Azərb. SSR A | ||
+ | | elmi muəssisələ- | ||
+ | rində ipləmitdir. 1960 ildən Azərb. | ||
+ | SSR EA Dərin Neft və Qaz Yataqları | ||
+ | Problemləri İn-tunda laboratoriya | ||
+ | rəhbəridir. Əsas tədqiqatları neft- | ||
+ | qaz laylarında səthi hadisə və ka- | ||
+ | pillyar effektlərə yuksək təzyiq və | ||
+ | temp-run tə”siri, neft-qazın bircins- | ||
+ | li və qeyri-bircinsli laylardan su | ||
+ | ilə sıxınidırıb cıxarılması mexa- | ||
+ | nizminin eyrənilməsinə həsr olunmuii- | ||
+ | dur. Layların neft-qaz veriminin ar- | ||
+ | tırılması və neft-qaz hasilatının | ||
+ | intensivləipdirilməsi məsələlərinin | ||
+ | Həllinə aid tədqiqat ipləri aparmıpt, | ||
+ | coxlaylı neft yataqlarının iiplən- | ||
+ | məsi və tənzim edilməsi məsələlərini | ||
+ | təcrubi usulla eyrənmindir. : | ||
+ | Əsərləri: Blinnie davlenin i | ||
+ | temperaturı na molekulirnıe SB/EHHR | ||
+ | i kapillirnıe- əffektı, B., 1975, Nef- | ||
+ | teotdaca qlubokozaleqakinix plastov, M., | ||
+ | 1981 (bapqaları ilə birgə), Nefteotda- | ||
+ | ca neodnorodnıx plastov, B., 1983 (bapi- | ||
+ | qaları ilə birgə). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAHİRCAL—Azərb.SSR-də cay. Sa- | ||
+ | mur cayının saq qolu. Yan silsilə- | ||
+ | dən baplanır. Qusar r-nu ərazisindən | ||
+ | axır. Uz. 32 km, həvzəsinin sah. 175 | ||
+ | km2?, Qar, yaqrınq və Yeraltı sularla | ||
+ | qidalanır. | ||
+ | |||
+ | TAM (far. s2)—1) hakimiyyət rəmzi | ||
+ | olan bap geyimi. Qiymətli metallar- | ||
+ | dan (əsasən qızıldan) dӱzəldilən T. | ||
+ | lar coxlu dai-qati və mirvari ilə bə- | ||
+ | zədilirdi. Tiara, dOiadema, cələng | ||
+ | və s. formalarda olurdu. İlk dəfə | ||
+ | Qədim dunya dӧəvlətlərində (PTumer, | ||
+ | Qədim Misir, Qədim Roma və s.) is- | ||
+ | tifadə edilmiit, sonralar isə Qərbi | ||
+ | Avropada inkitpaf etmiiq feodalizm | ||
+ | dəvrundə geni yayılmındı. Azərb.- | ||
+ | da da hələ qədimdən mə”lumdur. Azərb, | ||
+ | ustalarının duzəltdikləri T.-lar | ||
+ | qiymətli sənət nӱmunələridir. 2) Qa- | ||
+ | dın bəzəklərinə daxil olan ədii | ||
+ | zərgərlik mə”mulatı. Dunyanın mux- | ||
+ | təlif yerlərində ayrı-ayrı forma- | ||
+ | larına təsaduf edilir. Azərb.-da | ||
+ | qadın Q.-ları (cıqqalıgul T., cut- | ||
+ | qabarı T. və s.) qiymətli metaldan dai- | ||
+ | rəvi formada duzəldilib dapq-qaii- | ||
+ | larla (almaz, zumrud və s.) bəzədi- | ||
+ | lirdi, Əsasən ppəbəkə usulu ilə ii1- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAHİROV Nəriman | ||
+ | (d. 24.2.1928, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | İZİKA İNSTİTUTU | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nənən belə T.-lar ppəhər qadınları | ||
+ | ucun xarakterik olub Qarabaq, |Qir- | ||
+ | van, Pəki və Bakıda daha genii ya- | ||
+ | yılmındı: Balakən, Qax və Zaqatala- | ||
+ | da qırırsan formalı, papaq ipəklin- | ||
+ | də T.-lar da hazırlanmındır. Toy | ||
+ | mərasimlərində gəlinin baiına qoyu- | ||
+ | lan bu cur T.-lar təkmə qəlib usulu | ||
+ | ilə gӱmutidən dӱzəldilir, əlvan dayy- | ||
+ | qalpla bəzədilirdi. T.-ın perimetri | ||
+ | boyunca bərkidilmipq bədii zəncir- | ||
+ | lər onun ortasındakı cay-ulduzəla | ||
+ | birlənərək bədii tor əmələ Kiri. | ||
+ | Bu cur Q.-lar monumeptallıqı, məh- | ||
+ | kəm forması ilə diqqəti cəlb edir, | ||
+ | TAC BOİYALMASI, elektrik | ||
+ | tac ı—guӱclu qeyri-bircins elektrik | ||
+ | sahələrində və atm. təzyiqindən ki- | ||
+ | cik olmayan təzyiqlərdə yaranan mus- | ||
+ | təqil qaz bopalması. İonlaqcmıpn = qa- | ||
+ | zın intensiv ipqıqlanması elektrodun | ||
+ | səthinə bilavpasitə yaxın sahəsində | ||
+ | (atacə adlanan təbəqədə) bait verir. | ||
+ | T.b. yӱksək gərginlikli elektrikətur- | ||
+ | mə xətlərində meydana cıxan əlavə | ||
+ | enerji itkisinə səbəb olur və radio- | ||
+ | maneələr, akustik kuylər, televiziya | ||
+ | qəbulunda maneələr yaradır. Bu tə”si- | ||
+ | ri azaltmaq ucun muxtəlif usullarla | ||
+ | (məs., naqilin diametrini beyuӱtməklə) | ||
+ | T.b.-nın baiq verdiyi gərginliyin qiy- | ||
+ | məti artırılır. Q.b.-ndan elektron- | ||
+ | ion texnologiyasında (təmiz qazlar | ||
+ | alınmasında və s.-də), həmcinin elek- | ||
+ | trik suzgəclərində istifadə edilir. | ||
+ | TAC DAMARLAR—bax Urək. | ||
+ | |||
+ | TACƏDDİN ƏLİYYAH TƏBRİZİ, | ||
+ | Tac əd-din Xacə Əlitah | ||
+ | Təbrizi (?, Təbriz—1324, Ucan: | ||
+ | Təbrizdə dəfn edilmitdir)— Elxani | ||
+ | Heəkmdarları Məhəmməd Xudabəndə | ||
+ | Əlcaytu (1304—16| və Əbu Səid Baha- | ||
+ | dur xanın |1316—35)| vəziri. Əvvəl- | ||
+ | lər tacir olmuii, qabiliyyət və baca- | ||
+ | rıqına gərə Rəmidəddin Fəzlullahın | ||
+ | təklifi ilə vəzir tə”yin edilmiiydi. | ||
+ | Baqdad, Təbriz, Sultaniyyə iqəhər- | ||
+ | lərində geniyl tikinti iləri apar- | ||
+ | mıpldır. Bə”zi mənbələrdə onun həm | ||
+ | də me”mar olması gəstərilir (Təbriz- | ||
+ | dəki Əliimah məscidinin və Sulta- | ||
+ | niyyədəki Əlcaytu Xudabəndə turbə- | ||
+ | sinin muçəllifi). T.Ə.T. əzunun tik- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dirdiyi Əlitah məscidinin mehra- | ||
+ | bı enundə dəfn edilmiitdir. | ||
+ | TACİK DİLİ —taciklərin dili. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İran dillərinin c.-q. yarımqrupuna | ||
+ | daxildir. Bu dildə SSRİ-də | ||
+ | min adam danıpqır (1979), PT1m, (muça- | ||
+ | sir ədəbi dilin əsasını təpjil edən | ||
+ | Səmərqənd və Buxara ipivələri), mər- | ||
+ | kəz və ya Yuxarı Zərəfiqan, c. və c.- | ||
+ | p., yaxud Dərvaz dialekt qruplarına | ||
+ | belunur. Flektiv-analitik dildir. | ||
+ | Hallanma və cins kateqoriyaları yox" | ||
+ | dur. Hal əlaqələri sintaktik vasitə- | ||
+ | lərlə ifadə olunur. İnkitpaf et- | ||
+ | mip fe”l sistemi analitik formalar- | ||
+ | la zəngindir. Luqət tərkibində ərəb, | ||
+ | ӧzbək və rus dillərindən gecmə səzlə | ||
+ | də coxdur. İlk Yazılı abidələri | ||
+ | əsrə aiddir. Yazıda 1930 ilədək ərəb | ||
+ | əlifbasından istifadə olunmutdur. | ||
+ | SSRİ-də 1930 ildən latın, 1940 il- | ||
+ | dən isə rus qrafikası əsasında əlif- | ||
+ | ba yaradılmıtdır. | ||
+ | Əd.: İzıki narolov SSSR, t. 1, M., | ||
+ | |||
+ | ə Azıki Azni i Afriki, | kn. Y 2, M., | ||
+ | |||
+ | :ӧ. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TACİKİSTAN ASTROFİZİKA İN- | ||
+ | STİTUTU–Tacikistan SSR EA-nın | ||
+ | elmi-tədqiqat muəssisəsi (Dutpənbədə- | ||
+ | dir), 1932 ildə tə”sis edilmitt Sta- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yx şs E ” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 170 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | linabad astronomiya rəsədxanası əsa- | ||
+ | sında yaradılmılpdır (1958). Təlqi- | ||
+ | qat dairəsi: meteorların, kometlə- | ||
+ | rin, dəyimən ulduzların eyrənilməsi, | ||
+ | astrometriya və ulduz astronomiya- | ||
+ | sı, Əsas alətləri: 70 sm-lik reflek- | ||
+ | tor, 40 sm-lik astroqraf. İnstitutda | ||
+ | fotoqrafik meteor patrulları, ra- | ||
+ | diologasiya meteor patrulu, ionosfer | ||
+ | stansiyası və s. fəaliyyət gəstərir. | ||
+ | İn-t cBulletenə (1951), *Kometlər və | ||
+ | meteorlarə jurnalını (1957) nətr | ||
+ | edir. Qırmızı . Əmək Bayraqı ordeni | ||
+ | ilə təltif edilmipdir (1969). | ||
+ | TACİKİSTAN DEPRESSİYASI | ||
+ | Hissar-Alay, Pamir və Hindiqutp dar | ||
+ | sistemləri ilə əhatə olunmuz dara- | ||
+ | rası cəkəklik. Bunəvrəsi Kembri- | ||
+ | dən əvvəlki kristallik suxurları | ||
+ | və Paleozoy-Alt Triasın terrigen- | ||
+ | karbonat, vulkanogen-cəkmə və intru- | ||
+ | ziv suxurlarından təpkil olunmutql- | ||
+ | dur. Cəekmə ertuyu 2 kompleksə bəlu- | ||
+ | nur: platforma və orogen. Plat- | ||
+ | orma kompleksi platforma ce- | ||
+ | kəkliyini dolduran rəngbərəng kon- | ||
+ | tinental laqun və dəniz cəkuntulə- | ||
+ | rindən (1,5—4 km), orogen qırmı- | ||
+ | zı rəngli molasslardan (3—4-dən 6— | ||
+ | V km-dək) ibarətdir. T.d.-nın struk- | ||
+ | tur planı Mezo-Kaynozoyda dəyinmə- | ||
+ | mipdir. Neogen və Antropogen Hu- | ||
+ | dudunda konsedimentasion cəkəklər | ||
+ | və qalxımlar dislokasiyaya uqramıpq, | ||
+ | Tacikistan virqamiyasının murək- | ||
+ | kəb qırıpıq və ertuӱk qurulutlu nar | ||
+ | sistemləri yaranmıtpdır. Mezo-Kay- | ||
+ | nozoy ertuyundə neftli-qazlı hori- | ||
+ | zontlar, təbii qaz, qazıntı kəmur, | ||
+ | yanar pist, daii duz, tikinti material- | ||
+ | ları di mə”lumdur. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | vdə. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | RESPUBLİKASI | ||
+ | vetii Sopialistii | ||
+ | cikistan, | | ||
+ | Cmumi mə"lumat. SSRİ tərkibin- | ||
+ | |||
+ | də muttəfiq respublika. 1924 il okt- | ||
+ | abrın 14-də Əzb.SSR tərkibində | ||
+ | ac.İSSR kimi təpkil edilmiit, | ||
+ | |||
+ | 1929 il oktyabrın 16-da Tac.SSR-ə | ||
+ | cevrilmitdir. 1929 il dekabrın 5-də | ||
+ | bilavasitə SSRİ tərkibinə daxil | ||
+ | olmuppdur. Orta Asiyanın c.-i1,-in- | ||
+ | dədir. Q.-də və pm,-da Əzb.SSR və | ||
+ | Qırq.SSR, ipt,-də Cin, c.-da Əfqanıs- | ||
+ | tanla həmsərhəddir. Sah. 143,1 min | ||
+ | km?, ƏH, 4239 min (1983, 1 yanvar). | ||
+ | Paytaxtı Dupqənbə 1p.-dir. Tərkibinə | ||
+ | Daqlıq Bədəxtan MV, 3 vilayət (Kul- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (Respublikain So- | ||
+ | Tocikiston), T a –- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yab, Kurqan-Təpə, Leninabad) daxil- | ||
+ | dir. 43 r-nu, 18 :pəhəri, 49 pttq var | ||
+ | (1983). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Dəvlət qurulumu. Tac.SSR fəhlə, | ||
+ | kəndli və ziyalıların sosialist YMYM- | ||
+ | xalq dəvləti, SSRİ tərkibində mut- | ||
+ | təfiq sovet sosialist resp.-sıdır. | ||
+ | Quvvədə olan Konstitusiyası 1978 il | ||
+ | aprelin 14-də qəbul edilmitdir. Ali | ||
+ | devlət hakimiyyəti orqanı 5 il mud- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | II ə ——QB1-|” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TACİKİSTAN DEPRESSİYASI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dətinə secilən birpalatalı Tac.SSR | ||
+ | Ali Sovetidir (sessiyalararası dəvr- | ||
+ | də onun Rəyasət Hey”əti). Ali Sovet | ||
+ | resp. həkumətini— Nazirlər Soveti- | ||
+ | ni təpkil edir, qanunlar verir və s. | ||
+ | Vil. r-n, təhər, təhərlərdə r-n, qəs. | ||
+ | və qıplaqlarda yerli hakimiyyət or- | ||
+ | qanları, 2,5 il mӱddətinə secilən mu- | ||
+ | vafiq xalq deputatları Sovetləri- | ||
+ | dir. 18 yappı tamam olmuiy vətəndait- | ||
+ | ların secmək və secilmək huququ var. | ||
+ | Ali məhkəmə orqanı Tac.SSR Ali | ||
+ | Sovetinin 5 il muddətinə secdiyi | ||
+ | resp. Ali məhkəməsidir. Ali məhkə- | ||
+ | mə 2 məhkəmə kollegiyası (mulki və | ||
+ | cinayət ipləri uzrə) və plenum tərki- | ||
+ | bində fəaliyyət gəstərir. Tac.SSR | ||
+ | Prokurorunu SSRİ Bai prokuroru 5 | ||
+ | il muddətinə tə”yin edir, | ||
+ | |||
+ | Tac.ŞSR-in dəvlət gerbi, bayra- | ||
+ | qı və himni var. | ||
+ | |||
+ | Təbiət. T. ərazisinin 9091-indən | ||
+ | coxu daqlıqdır, təqr. 1/2-ində Hunda. | ||
+ | 3000 m-dən artıqdır. Resp.-nın HM. | ||
+ | kənarında Kurama silsiləsi və Mo- | ||
+ | qoltau d-rı (Qərbi Tyanpan) ilə Tur- | ||
+ | kustan silsiləsi arasında Fərqanə | ||
+ | vadisinin (cəkəkliyinin) q. hissəsi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə T.-ın mərkəzi hissəsini | ||
+ | issar-Alay dar sistemi (Alay, Tur- | ||
+ | kustan, Zərəftan, Hissar silsilə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ləri və s.) tutur, Turkustan və Zərəf- | ||
+ | pan silsilələri arasında Zərəfitan | ||
+ | cəkəkliyi (dərəsi) yerlətir. Resp.- | ||
+ | nın pt. hissəsi Pamir daq sisteminə | ||
+ | (Elmlər Akademiyası silsiləsində | ||
+ | Kommunizm piki—7495 m, T.-da və | ||
+ | SSRİ-də ən yuksək zirvə) daxildir. | ||
+ | T.-ın cӱ-q, issəsindəki (Hissar- | ||
+ | Alaydan c.-da, Pamirdən q.-də) dar | ||
+ | silsilələri (Qaratau, Cilantau və s.) | ||
+ | tədricən Pənc və Amudərya cayla- | ||
+ | rı boyundakı dӱzənliklərə tərəf al- | ||
+ | calır. Bu silsilələr arasında ge- | ||
+ | niti dərələr (Hissar, Vaxiq və s.) | ||
+ | var. Q. ərazisi, əsasən, Paleozoy ue- | ||
+ | kuntulərindən təpjil olunmuntdur. | ||
+ | İYKCƏK seysmikliyə malikdir, Fayda- | ||
+ | lı qazıntıları: əlvan və nadir me- | ||
+ | tallar, kəmur, neft, təbii qaz, daii- | ||
+ | duz, tikinti Materialları və s. Cox- | ||
+ | lu mineral bulaq var. İqlimi konti- | ||
+ | nentaldır. Yuksəklik iqlim quritpaq- | ||
+ | larına malikdir. Orta temp-r yan- | ||
+ | varda resp.-pın c.-q. və HİM, hüccənə- | ||
+ | rdan dərələrdə və dar ətəklərində | ||
+ | *S-dən —2*S-yədək, Pamirdə —202S | ||
+ | və daha aiaqı (mӱtləq minimum temp-r | ||
+ | —63"C), iYulda c.-q.-dəki lərələ DƏ | ||
+ | 30"S (mutləq maks. temp-r 482S), Hə | ||
+ | mirdə 0O”S-dir. İllik yaqıntı, əsa- | ||
+ | cəH, 150—300 mm (bə”zi yerlərdə 100 | ||
+ | mm-dən də az), Hissar silsiləsinin | ||
+ | c. yamaclarında 1600 mm-ə qədərdir. | ||
+ | Muasir buzlatima (Fedcenko, Qrumm- | ||
+ | Qrjimaylo buzlaqları və s.) sah. 8,5 | ||
+ | min km?-dir. Əsas cayları Amudərya | ||
+ | (Vaxi qolu ilə), Sırdərya və Zərəf- | ||
+ | iandır. T. hidroenerji ehtiyatına | ||
+ | (32,6 mln. ket) gerə SSRİ-də RSFSR- | ||
+ | dən sonra 2-ci yerdədir. Gellərinin | ||
+ | coxu amirdə və Hissar-Alay d-rın- | ||
+ | dadır. Q.-ın c.-q. və tim. hissələrin- | ||
+ | dəki duzənliklərdə və alcaq darlıq | ||
+ | yerlərdə boz torpaqlar (bu torpaqlar- | ||
+ | da sun”i suvarma pəraitində pambıq | ||
+ | və s. becərilir), orta daqlıqda (1600 | ||
+ | —2800 m) dar-qəhvəyi, yuksək daqlıq- | ||
+ | da (2800 m-dən artıq Hund.-də) yuksək | ||
+ | daqlıq cəmən-cel, cel, səhra-cel tor- | ||
+ | paqları geniiy yer tutur, T."da 5 min- | ||
+ | dən cox bitki nevu var. Ot və yarım: | ||
+ | kol bitkiləri ustundur. P1m, və kənar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Mərkəzi Pamir darlarında, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | c-q. Hissələri səhra qurtaqına aid- | ||
+ | dir. Orta daqlıq yerlərdə aqac-kol | ||
+ | bitkiləri inkiaf etmitidir (150-dən | ||
+ | cox aqac və kol nəvu var). Mepitələr | ||
+ | (0O,4 mln. La) ərazinin 396 -ini tutur, | ||
+ | Daq mepələrinin yarısı ardıc (Or- | ||
+ | ta Asiyada arca adlanır) nəvlərin- | ||
+ | dən ibarətdir. Yabanı meyvə (qoz, ən- | ||
+ | cir, alma, pӱstə, badam və s.) aqacı | ||
+ | və kolları ilə zəngindir. Yuksək | ||
+ | daqlıq qurpaqda yuksək darlıq cəmən, | ||
+ | cal və səhralatmırlt cəl bitkiləri | ||
+ | yayılmındır. T. ərazisində 81 məmə- | ||
+ | li heyvan, 354 quti, 49 surunən, 40 ba- | ||
+ | lıq, 7—8 min hətpərat nəvu mə”lum- | ||
+ | dur. Ceyran, buruqbuynuz keci, arxar, | ||
+ | Buxara maralı, bəbir, ayı, cəldonu- | ||
+ | zu, kələz, qırqovul, dovdaq, ular, kər- | ||
+ | kəs və s. var. Qoruq və yasaqlıqlar ya- | ||
+ | radılmınldır. | ||
+ | |||
+ | Əhali. Əsas əhalisi taciklərdir | ||
+ | (58,896 , 1979), əzbəklər (22,996 , ruslar | ||
+ | (10,496 ), tatarlar, almanlar, qırrız- | ||
+ | lar, ukraynalılar, yəhudilər, turk- | ||
+ | mənlər, qazaxlar və 6. xalqlar da ya- | ||
+ | payır. Orta sıxlıq 1 km?2-də təqr. | ||
+ | 30 nəfərdir (1983). Əhalinin 58,697: -r | ||
+ | fəhlə və qulluqcular, 41,196-i isə | ||
+ | kolxozculardır. uhum məhəpnəpn: | ||
+ | Dupənbə—930 min (1983), Leninabad, | ||
+ | Kurqantəpə, Kulyab və s. | ||
+ | |||
+ | Tarixi ocerk. T.-da qədim insan | ||
+ | təqr. 200 min il bundan əvvəl Yyaila- | ||
+ | mir. PTimali və Cənubi T.-da | ||
+ | appaqı Paleolitə aid alətlər tapıl- | ||
+ | mıpdır. Paleolit, Mezolit və Tunc | ||
+ | devru abidələri T.-nın qədim mədəniy- | ||
+ | yət mərkəzlərindən olduqunu gostə- | ||
+ | rir. E.ə, 9—6 əsrlərə aid yazılı və | ||
+ | arxeoloji materiallar da bunu subut | ||
+ | edir. T. ərazisi Sotrd və Baktriyanın | ||
+ | lkin) zvi tərkib hissəsi idi. E.ə. | ||
+ | 329 ildə T, Makedoniyalı İsgəndərin | ||
+ | hucumuna mə”ruz qaldı. T.-nın bir | ||
+ | hissəsi sonralar Selevkilər dəvləti- | ||
+ | nə və Yunan-Bəlx padiahlıqına da- | ||
+ | xil olmupdu. Əsas din zərdutitilik | ||
+ | olsa da, manilik və buddizm də yayıl- | ||
+ | mılldı. 6 əsrin ortalarında turk | ||
+ | xalqları butun Orta Asiyanı fəth | ||
+ | etdilər. 6—7 əsrlərdə feodalizm muӱ- | ||
+ | nasibətlərinin yaranması ilə iqtisa- | ||
+ | nn İyxcənnm bapq: verdi. Taciklərin | ||
+ | vahid xalq kimi formalatması əsr- | ||
+ | lər boyu davam etmitidir. Tacik xal- | ||
+ | QININ etnogenezində soedilər, ustru- | ||
+ | panalılar, fərqanəlilər, baktriya- | ||
+ | lılar, toxarıstanlılar və sak tayfa- | ||
+ | ları muhum rol oynamınlar. Bu xalq- | ||
+ | ların və tayfaların uzunmuddətli | ||
+ | birləpməsi, digər etnik qrupların | ||
+ | assimilyasiyası və vahid dil əsasında | ||
+ | 9—10 əsrlərdə tacik xalqının etnik | ||
+ | əsası formalapdı, 9 əsrin sonunda | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —-——— | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TACİKİSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Samanilər devləti yarandı. Bu dəvr- | ||
+ | də taciklərin maddi və mə”nəvi mə- | ||
+ | dəniyyəti sur ətlə inkipaf edirdi. | ||
+ | Tacik (fars-dəri) dili ərəb dilini | ||
+ | sıxhildıraraq, elmi, ədəbi və dəvlət | ||
+ | dilinə cevrildi. Tacik və fars | ||
+ | klassik ədəbiyyatının banisi Rudəki, | ||
+ | 4PPahnaməənin muəllifi Fir əvsi, | ||
+ | ensiklopedist alim İbn Sina, filo- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sof-pair Əmər Xəyyam, Hafiz, Cami 2 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və b. dunya iqəhrəti qazandılar. | ||
+ | Kəskinləpqən sinfi mubarizə, feo- | ||
+ | dal cəkiinmələri və kecərilərin Hu- | ||
+ | cumu nəticəsində zəifləyən Samani- | ||
+ | lər dəvləti 9Ӱ9 ildə suqut etdi. 12 | ||
+ | əsrin ortalarında Qurilər dovləti | ||
+ | yarandı. Onun əhalisinin əksəriy- | ||
+ | yəti daqlı tacik tayfaları idi. Qu- | ||
+ | rilər dəvlətinin suqutundan (1206) | ||
+ | sonra taciklər təqr. 800 il ərzində | ||
+ | mӱxtəlif despotik feodal dəvlətlə- | ||
+ | rinin tərkibində olmupilar. | ||
+ | 19 əsrin 2-ci yarısında Önü Asi- | ||
+ | ya Rusiyaya birləptdirildi. İndiki | ||
+ | T.-nın (im. r-nları və Pamirin cox | ||
+ | hissəsi Turkustan gen.-qubernatorlu- | ||
+ | quna daxil edildi: mərkəz və c. r-nla- | ||
+ | ı Buxara əmirliyinə daxil idi. | ||
+ | Bəylər və feodallar əlkənin həya- | ||
+ | tında hakim mӧvqe tuturdular. Sə- | ||
+ | nayenin inkitafı ilə yerli burjua- | ||
+ | ziya və fəhlə sinfi yaranmaqra baila- | ||
+ | dı. Rusiyanın tərkibinə daxil olan | ||
+ | Xocənt qəzasındakı xırda f-k və z-d- | ||
+ | larda bir necə yuz yerli fəhlə calı- | ||
+ | pırdı. Car həkumətinin mustəmlə- | ||
+ | kəci siyasətinə baxmayaraq Orta Asi- | ||
+ | yanın, o cumlədən T.-nın Rusiyaya | ||
+ | birlətdirilməsi mutərəqqi əhəmiyyə- | ||
+ | tə malik idi. Taciklər və regionun | ||
+ | bapqa xalqları rus xalqının inqila- | ||
+ | bi mubarizəsinə cəlb olundular, Ru- | ||
+ | siYada 1905—07 illər inqilabının | ||
+ | təqsiri altında T.-da inqilabi mu- | ||
+ | barizə gucləndi, s.-d. qrupları ya- | ||
+ | randı. 1905 ildə Xocəntdə d.y. fəhlə- | ||
+ | lərinin tə tili oldu, Xocənt qarni- | ||
+ | zonunun rtn biri usyan qal- | ||
+ | dırdı. Xalq cıxıtnları T.-nın xey- | ||
+ | li hissəsini əhatə etmitdi. Birin- | ||
+ | ci dunya muharibəsi T.-da da vəziy- | ||
+ | Yəti xeyli tunraxpdırdı. Orta Asi- | ||
+ | ya usyanı (1916) dəvrundə, iyulun 4-də | ||
+ | Xocəntdə car qopunları ilə qanlı | ||
+ | toqqutpima bat verdi. Fevral burjua- | ||
+ | demokratik inqilabının (1917) tə - | ||
+ | siri ilə mitinqlər, numayitlər ol- | ||
+ | dӱ, Sovetlər yarandı. Lakin burada | ||
+ | da Sovetlərdə rəhbərliyi ilk vaxtlar | ||
+ | eser və meniteviklər ələ kecirmiydi. | ||
+ | Fəhlə və əsgər deputatları Sovetləri | ||
+ | ilə yanalı Musəlman deputatları | ||
+ | Sovetləri, həmcinin Musəlman zəh- | ||
+ | mətkepləri ittifaqı da yaranmındı. | ||
+ | 1917 il martın 31-də (aprelin 13-də) | ||
+ | Turkustan gen.-qubernatorluqunun LƏR- | ||
+ | vi demokratik quvvələrin beyuk qələ- | ||
+ | əsi oldu, lakin hakimiyyət burjua | ||
+ | Muvəqqəti həkumətinin Qurkustan ko- | ||
+ | mitəsinin əlinə kecdi. Beyuk Oktyabr | ||
+ | sosialist inqilabının tə siri altın- | ||
+ | da Turkustan zəhmətketləri silahlı | ||
+ | mӱbarizəyə qalxdılar. 1917 ilin sonu | ||
+ | —1918 ilin əvvəlində Q.-nın (im. r-n- | ||
+ | larında və Pamirdə Sovet hakimiy- | ||
+ | əti quruldu. T.-nın Buxara əmirli- | ||
+ | inə daxil olan qalan ərazilərində | ||
+ | Sovet hakimiyyəti 1920 ildə, PDərqi | ||
+ | Buxarada isə 1921 ildə qələbə caldı. | ||
+ | 1918 ildə Orta Asiyada Qurkustan | ||
+ | MSSR, 1920 ildə Buxara və Xarəzm | ||
+ | Xalq Sovet Resp.-ları yaradıldı, | ||
+ | Orta Asiya resp.-larının milli dəv- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lət sərhədlərinin muəyyənlətdiril- | ||
+ | məsi ilə əlaqədar 1924 il sentya cn | ||
+ | 27-də Əzb,SSR daxilində Tac.MSSR | ||
+ | yaradıldı. 1925 ildə 1Pimali Pamir | ||
+ | ərazisi Daqlıq Bədəxtan MV kimi | ||
+ | ac.MSSR-ə daxil edildi. İndiki | ||
+ | T.-ın pim. r-nları Əzb.SSR-ə daxil | ||
+ | edildi və 1926 ildə Xocənt dairəsin- | ||
+ | də qirlandirildi. 1924 il noyabrın | ||
+ | 6-da ali hakimiyyət orqanı—Tac. | ||
+ | MSSR İnqilab Komitəsi yaradıldı, | ||
+ | Dupənbə resp.-nın paytaxtı oldu. | ||
+ | 1925 il martın 15-də Tac. MSSR e”lan | ||
+ | edildi. T. kapitalist inkipaf mər- | ||
+ | hələsini kecmədən cəmiyyətin sosia- | ||
+ | listcəsinə yenidən qurulması Yoluna | ||
+ | qədəm qoydu. 1926—29 illərdə k.t. mu- | ||
+ | haribədən əvvəlki səviyyəyə catdı. | ||
+ | Birinci bepillikdə onlarla iri | ||
+ | mӱəssisə, sex tikildi, reep.-ya təc- | ||
+ | rubəli sovet və partiya ipciləri, | ||
+ | mӱtəxəssislər gəndərildi. RSFSR, | ||
+ | Ukrayna, Əzbəkistan və Zaqafqaziya- | ||
+ | nın ali məktəblərində, z-dlarında | ||
+ | minlərlə tacik təhsil aldı, ixtisas- | ||
+ | lara yiyələndi. İqtisadiyyat və mədə- | ||
+ | niyyətin inkipafında qazanılmıiz | ||
+ | nailiyyətlər Tac.MSSR-in muttəfiq | ||
+ | resp.-ya cevrilməsinə ppərait yaratdı. | ||
+ | 1929 ilin iyununda SSRİ MİK resp,- | ||
+ | nın iqtisadi və mədəni inkitpafı | ||
+ | haqqında T. həkumətinin mə”lumatı- | ||
+ | nı dinlədi və Tac.MSSR-in muttəfiq | ||
+ | resp.-ya cevrilməsini qərara aldı. | ||
+ | -cu Umumtacikistan Fəvqəl”adə So- | ||
+ | vetlər qurultayında (1929, oktyabr) | ||
+ | Tac.MSSR-i Tac.SSR-ə cevirmək haq- | ||
+ | qında bəyannamə qəbul olundu. SSRİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | MİK 1929 il dekabrın 5-də bӱ qərarı. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | təsdiq etdi və T. muttəfiq resp. hu- | ||
+ | ququnda SSRİ tərkibinə daxil oldu. | ||
+ | T.-nın 4-cu Sovetlər qurultayı (1931, | ||
+ | fevral) Tac.SSR Konstitusiyasını | ||
+ | qəbul etdi. | ||
+ | |||
+ | Q.-da sosializm quruculuqunun bə- | ||
+ | yӱk cətinlikləri və spesifik xusu- | ||
+ | siyyətləri var idi. Bu, əsasən iqtisa- | ||
+ | di və mədəni gerilikdən, sənaye mər- | ||
+ | kəzlərinin və fəhlə sinfinin olmama- | ||
+ | sından irəli gəlirdi. Butun bunlara | ||
+ | baxmayaraq T.-da da yeni cəmiyyət Ya- | ||
+ | radılması Leninin sosializm quru- | ||
+ | culuqu planı əsasında gedirdi. So- | ||
+ | sializm quruculuqu vəzifələrinin | ||
+ | həllində qardai sovet resp.-ları T.-a | ||
+ | beyuk kəmək gestərirdilər. Muhari- | ||
+ | bədən əvvəlki bepilliklərdə T.-da | ||
+ | sənayelətdirmə həyata kecirildi, mua- | ||
+ | sir, coxsahəli sənaye yaradıldı. Mua- | ||
+ | sir sənayenin yaradılması iqtisadi | ||
+ | və mədəni geriliyin sur”ətlə aradan | ||
+ | qaldırılmasının maddi əsası oldu. | ||
+ | 1940 ildə sənaye istehsalının umumi | ||
+ | həcmi 1913 ilə nisbətən 8,8 dəfə | ||
+ | artmısidı. 1940 ilədək kəndli təsər- | ||
+ | rufatlarının 98,796-i k-z-larda bir- | ||
+ | ləimiindi. K.t.-nın kollektivləimə- | ||
+ | si nəticəsində kəndin siması dəyii | ||
+ | di, k-z qurulupu əhalinin kəskin | ||
+ | ehtiyaclarına son qoydu. Sosialist | ||
+ | iqtisadiyyatının muvəffəqiyyətli in- | ||
+ | kippafı mədəni inqilabın həyata ke- | ||
+ | cirilməsi ucun əlveriiydli ipərait ya- | ||
+ | ratdı. 30-cu illərdə resp.-da savad- | ||
+ | sızlıq ləRv olundu, milli ziyalı | ||
+ | kadrları yetimdi. Tacik qadınları | ||
+ | sosializm cəmiyyətinin tam Huquql | ||
+ | uzvləri oldu. Q.-da sosializm cəmiy- | ||
+ | yəti, əsasən, quruldu. Tacik xalqı | ||
+ | sosialist milləti kimi təpəkkul tap- | ||
+ | dı. Tac.SSR-in 1937 il Konstitusi- | ||
+ | yası resp.-da sosializmin qələbəsini | ||
+ | qanunvericilik yolu ilə təsbit etdi, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 171 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Beyuk Vətən muharibəsi illərində | ||
+ | butun sovet xalqı kimi T. zəhmətkei- | ||
+ | ləri də eəlkənin mudafiəsinə qalx- | ||
+ | ƏR Muharibənin ilk aylarında | ||
+ | |||
+ | SRİ-nin qərb r-nlarından T.-a xey- | ||
+ | li sənaye isin kecuruldu. Resp, | ||
+ | əhalisi cəbhəyə hər cur yardım gəs- | ||
+ | tərirdi. T.-da tətpkil olunmuit hərbi | ||
+ | hissələr muxtəlif cəbhələrdə vuru- | ||
+ | iurdu. Cəbhədəki qəhrəmanlıqına gə- | ||
+ | rə Q.-dan 49 nəfər deyuticu Sovet Hr- | ||
+ | tifaqı Qəhrəmanı adına layiq gerul- | ||
+ | mulp, 14 nəfər PLəhrət ordeninin hər | ||
+ | uc dərəcəsi ilə və 50 mindən cox də- | ||
+ | yulicu orden və medallarla təltif | ||
+ | edilmisdir. | ||
+ | |||
+ | Muharibədən sonrakı illərdə | ||
+ | resp.-nın x.t. sur”ətlə inkipaf et- | ||
+ | mipdir. 1950 ildə sənaye istehsalı | ||
+ | muharibədən əvvəlkinə nisbətən 1,5 | ||
+ | dəfə artmıil, 1955 ildə sənayenin umu- | ||
+ | mi məhsulu 1940 ildəkindən 2,8 dəfə | ||
+ | cox olmuidu. Bepinci beiillikdə | ||
+ | (1951—55) k-zlarda əmək məhsuldar- | ||
+ | lıqı 3396 yuksəlmit, 1955 ildə 400 | ||
+ | min tp pambıq istehsal edilmiiqdi, | ||
+ | Pambıqcılıqın və x.t.-nın balqlqa | ||
+ | sahələrinin inkipafındakı nailiy- | ||
+ | yətlərinə gərə Tac.SSR 19956 un ne- | ||
+ | kabrın 22-də Lenin ordeni ilə təl- | ||
+ | tif olundu. İnkipaf etmiiy sosia- | ||
+ | lizm devrundə T. əməkciləri muhum | ||
+ | nailiyyətlər qazanmıtllar. Resp.-da | ||
+ | 300-dən cox iri mapınqayırma, ener- | ||
+ | getika, əlvan metallurgiya, elektro- | ||
+ | texnika, kimya, yungul, yeyinti və s, | ||
+ | sənaye mӱəssisələri var. Sənaye resp.- | ||
+ | nın x.t.-nda aparıcı yer tutur. Sə- | ||
+ | naye istehsalının inkitaf sur. - | ||
+ | tinə gərə T. İngiltərə, Fransa, AFR, | ||
+ | İtaliya və Yaponiyanı etub kecmii- | ||
+ | dir. 1981 ildə resp.-nın milli gəli- | ||
+ | | 1980 ilə nisbətən 396 artmıtmdır,. | ||
+ | |||
+ | ht.-nda fəhlə və qulluqcuların sa- | ||
+ | yı 962 min nəfər, k-zların ictimai | ||
+ | təsərrufatında calıtan kolxozcu- | ||
+ | ların sayı 223,9 min nəfər olmui1- | ||
+ | dur. Sənaye istehsalı 1981 ildə 6,726 | ||
+ | yuӱksəlmindir. Sovet hakimiyyətinin | ||
+ | qələbəsinədək əhalisinin 9394 -dən co- | ||
+ | xu savadsız olan T.-da indi hər uc | ||
+ | nəfərdən biri təhsil alır, Resp.-da | ||
+ | umumi orta təhsilə kecilmiidir. Ta- | ||
+ | cik xalqının yaradıcı quvvələrinin | ||
+ | və iste”dadının dircəlməsi və sur”- | ||
+ | ətlə inkipafı, ədəbiyyat, incəsənət | ||
+ | və mədəniyyətinin cicəklənməsi ucun | ||
+ | |||
+ | ər cur pərait yaranmıtidır. | ||
+ | |||
+ | SSRİ-nin yaradılmasının 50 il- | ||
+ | liYi və x.t.-nın inkipafındakı mu- | ||
+ | vəffəqiyyətlərinə gərə Tac.SSR 1972 | ||
+ | ildə Xalqlar dostluqu ordeni, resp, | ||
+ | yaradılmasının və TKP-nin 50 illi- | ||
+ | yi munasibəti ilə 1974 ildə Oktyabr | ||
+ | İnqilabı ordeni ilə təltif edil- | ||
+ | miidir. | ||
+ | |||
+ | Tacikistan Kommunist Partiyası | ||
+ | (TKP)—Sov,İKP-nin tərkib hissəsi, | ||
+ | kommunizm quruculuqunda T, əməkci- | ||
+ | lərinin avanqardıdır. Tacikistanda | ||
+ | ilk s.-d. qrupları Rusiyada 1905—07 | ||
+ | illər inqilabı dəvrundə yaranmıirq, | ||
+ | 1917 ilin sonu— 1918 ilin əvvəlində | ||
+ | bolpevik təpkilatı kimi formalaii- | ||
+ | mıpl, Q.-da Sovet hakimiyyətinin qu- | ||
+ | rulması və mehkəmlənməsinə baicı- | ||
+ | lıq etmipdir, Partiya tətkildatla- | ||
+ | rının məhkəmlənməsində bolievik- | ||
+ | lərdən Y. A. İvanitski, D. T. Deka: | ||
+ | nov, C. Zakirov, X. Usmanov, A, Ra- | ||
+ | himbəyov, R. Eqamberdiyev və 6, fəal | ||
+ | rol oynamıldır. Orta Asiya sovet | ||
+ | resp.-larında milli dəvlət sərhədlə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 172 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | inin muəyyənlətdirilməsindən və | ||
+ | zb.SSR tərkibində Tac.MSSR-in | ||
+ | təpkilindən sonra T. vil. partiya | ||
+ | təppkilatı yaradıldı. UİK(bUP MK | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Siyasi Burosunun qərarı ilə 1929 il | ||
+ | noyabrın 25-də Əzbəkistan K(b)P-nin | ||
+ | T. vil, təpkilatı TK(b)P-yə cevril- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | di, Bu dəvrdə TK(b) | ||
+ | 3848 kommunist var idi. | ||
+ | |||
+ | UİK(6)P MK-nın rəhbərliyi al- | ||
+ | tında T. partiya təpkilatı zəhmət- | ||
+ | keppllərin basmacılıqa qariyı, Və- | ||
+ | təndaii muharibəsi dəvrundə daqı- | ||
+ | dılmıtp Xx.t.-nın bərpası, ilk sə- | ||
+ | naye mӱəssisələrinin tikintisi və mə- | ||
+ | dəniyyət ocaqlarının yaradılması ur- | ||
+ | runda mubarizəsinə rə bərlik etdi. | ||
+ | 1930 il iyunun 6—15-də Duptənbədə | ||
+ | TK(b)P-nin 1-ci təsis qurultayı ol- | ||
+ | du. Qurultay TK(b6)P-nin yaranmasını | ||
+ | təppkilatca bapa catdırdı. TK(b)P- | ||
+ | nin rəhbərliyi ilə muharibədən əv- | ||
+ | vəlki bepilliklərdə resp.-da sənaye- | ||
+ | ləpdirmə, kollektivləiimə, mədəni | ||
+ | inqilab həyata kecirildi. UİK(b)P | ||
+ | MK resp. partiya təpkilatına hər- | ||
+ | tərəfli nəzəri və əməli kəməklik ges- | ||
+ | -tərirdi. 20—30-cu illərdə B. V. Tol- | ||
+ | PıIqQO, M. D. Huseynov, s K. PTaduns, | ||
+ | U. Apurov, D. Z. Protopopov, İ. İs- | ||
+ | mayılov və b. resp.-da rəhbər partiya | ||
+ | ipi aparmınlar. Beyuk Vətən muha- | ||
+ | ibəsi (1941—45) illərində hərbi | ||
+ | issə və birlətmələrin tətpkili, resp. | ||
+ | iqtisadiyyatının hərbi qaydada yeni | ||
+ | dən qurulması TK(6)P-nin fəaliyyə- | ||
+ | tində əsas yer tuturdu. Q. kommunist- | ||
+ | lərinin yarıdan coxu cəbhəyə getmi- | ||
+ | di. TK(b)P-nin fəaliyyətinin yax- | ||
+ | pılaqidırılmasında UİK(b6)P MK- | ||
+ | nın 1942 il 7 oktyabr (“Tacikistan | ||
+ | K(b)P MK və vil. komitələrinin iti | ||
+ | Haqqında) və 1944 il 13 dekabr (* Qa- | ||
+ | cikistan K(b)P MK-nın iti haqqın- | ||
+ | dam) tarixli qərarlarının həlledi- | ||
+ | ci rolu oldu. | ||
+ | |||
+ | uharibədən sonrakı dəvrdə TKP | ||
+ | səqylərini x.t.-nın daha da inkiptaf | ||
+ | etdirilməsi, sosializm quruculuru"- | ||
+ | nu bapa catdırmaq və kommunizm quru- | ||
+ | culuqunu genitiqləndirmək urqrunda | ||
+ | mubarizəyə yenəltdi. “Sov.İKP 23-cu | ||
+ | qurultayı qərarlarının yerinə Yeti- | ||
+ | .... sahəsində Tacikistan KP MK- | ||
+ | nın ipi haqqında Sov.İKP MK-nın | ||
+ | 1968 il 17 dekabr tarixli qərarı | ||
+ | TKP-nin fəaliyyətində muhum əhəmiy- | ||
+ | yət kəsb etdi. İnkipaf etmiiy sosia- | ||
+ | lizm devrundə TKP resp. əməkcilə- | ||
+ | rinin səqylərini kommunizmin maddi- | ||
+ | texniki bazasının yaradılması uR- | ||
+ | runda mubarizəyə yənəldir. TKP-nin | ||
+ | 116 115 uzvu və 4359uzvluyə namizədi | ||
+ | birlətdirən 4855 ilk təpkilatı var | ||
+ | (1985, yanvar). | ||
+ | |||
+ | Tacikistan Lenin Kommunist Gənc- | ||
+ | lər İttifaqı (TLKKİ)—XİLKGİ- | ||
+ | nin tərkib hissəsi, onun qabaqcıl dəs- | ||
+ | tələrindən biridir. İlk komsomol | ||
+ | əzəkləri 1918 ildə T.-nın im, r-nla- | ||
+ | rında, qalan yerlərdə isə Buxarada | ||
+ | xalq inqilabının qələbəsindən (1920) | ||
+ | sonra meydana gəlmitidi. 1925 ildə | ||
+ | Əzbəkistan LKGİ-nin T. vil. komi- | ||
+ | təsi yaradıldı: 1930 ilin aprelində | ||
+ | TLKGİ-yə cevrildi. T. komsomolu | ||
+ | Sovet Hakimiyyətinin qələbəsi və məh- | ||
+ | kəmləndirilməsində, resp.-NIN səna- | ||
+ | yelətdirilməsində, k.t.-nın kollek- | ||
+ | tivlətməsində və mədəni inqilabın | ||
+ | həyata gecirilməsində fəal rol oyna- | ||
+ | mıtdır. Bəyuk Vətən muharibəsi il- | ||
+ | lərində 40 min komsomolcu cəbhədə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sıralarında | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TACİKİSTAN SOVET SOSİAL İST RESPUBL | ||
+ | |||
+ | |||
+ | vurutmutdur. Onlardan 9 min nəfəri | ||
+ | 11 və medallarla təltif edilmiit, | ||
+ | 13 nəfərinə Sovet İttifaqı TəhpəMa- | ||
+ | nı adı verilmiindir. Muharibədən | ||
+ | sonrakı Əiiipliklərir T. komsomol- | ||
+ | cuları x.t.-nın daha da inkipyaf | ||
+ | etdirilməsində yaxından ititirak et- | ||
+ | mipdir. T. komsomolu kommunizm cə- | ||
+ | miyyəti quruculuqunda TKP-nin muba- | ||
+ | riz keməkcisidir. Qırmızı Əmək | ||
+ | Bayraqı ordeni ilə təltif olunmuit- | ||
+ | Dur (1975), TLKGİ-nin 697 473 uzvu | ||
+ | birlətdirən 6626 ilk təpkilatı var | ||
+ | (1985, yanvar). | ||
+ | Tacikistan Həmkarlar İttifaq- | ||
+ | ları (THİ)–SSRİ həmkarlar İt- | ||
+ | tifaqlarının tərkib hissəsidir. T.- | ||
+ | da ilk həmkarlar ittifaqı təikila- | ||
+ | tı 1917 ilin martında Xocəntdə ya- | ||
+ | ranmındır. Beyuk Oktyabr sosialist | ||
+ | inqilabının qələbəsindən sonra kut- | ||
+ | ləvi surətdə həmkarlar ittifaqı tzi1- | ||
+ | kilatları yaranmaqa bailadı. Vətən- | ||
+ | da muharibəsi dəvrundə həmkarlar | ||
+ | ittifaqları aqqvardiyacılara və bas- | ||
+ | macılıqa qariplxi mӱbarizənin təi1- | ||
+ | kilində, Qızıl Ordu hissələrinin | ||
+ | Yaradılmasında iitirak etmitlər. | ||
+ | 1925 ilin martında Tac.MSSR həm- | ||
+ | karlar ittifaqlarının Təikilat bu- | ||
+ | osu yaradıldı. 1926 ilin aprelində | ||
+ | Hİ-nin 1-ci qurultayı oldu. | ||
+ | partiyanın rəhbərliyi altında resp.- | ||
+ | nın sənayelətdirilməsində, k.t.-nın | ||
+ | kollektivləimməsində, fəhlə və zi- | ||
+ | yalı kadrlarının hazırlanmasında, | ||
+ | mədəni inqilabın həyata kecirilmə- | ||
+ | sində imtirak etmiy, sosializm ya- | ||
+ | rımpının, zərbəciliyin, Staxanov hə- | ||
+ | rəkatının təikilatcısı olmutdur. | ||
+ | Beyuӱk Vətən muharibəsi illərində | ||
+ | THİ təsərrufatın hərbi qaydaya ke- | ||
+ | cirilməsində, T.-a kecurulmun sənaye | ||
+ | mӱəssisələrinin istifadəyə verilmə- | ||
+ | sində, SSRİ-nin ipqal olunmun D-H- | ||
+ | larından kecurulmuli əhalinin yer- | ||
+ | ləidirilməsində beyuk it gəermui- | ||
+ | dur. Muharibədən sonrakı dəvrdə həm- | ||
+ | karlar ittifaqları T.-da iqtisadiy- | ||
+ | yat və mədəniyyətin daha da yuksəli- | ||
+ | iində iptirak etmiit, sosializm ya- | ||
+ | rınpının, əməyə kommunist munasibə- | ||
+ | ti hərəkatının, Yenilikcilik BƏ HX- | ||
+ | tiracılıq hərəkatının təpəbbuscusu | ||
+ | olmutidur. THİ əmək məhsuldarlırı- | ||
+ | nın yuksəldilməsi, əməkcilərin ii | ||
+ | və Həyat iyəraitinin yaxpılaqidırıl- | ||
+ | ması ucun səylə calıdır. T.Nİ-nin | ||
+ | 1405126 uzvu birlətdirən 8727 ilk | ||
+ | təppkilatı var (1985, yanvar). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İKASI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Xalq təsərrufatı. T. sənaye-aqrar | ||
+ | resp.-dır. SRİ-nin X.T, KOMPLek- | ||
+ | sində T. pambıqcılıq, əlvan və na- | ||
+ | dir metal filizləri, hasilatı, yun- | ||
+ | gul və yeyinti sənayesi r-nlarından | ||
+ | biri kimi tanınır. Əlkənin əsas | ||
+ | zəriflifli pambıq istehsalı baza- | ||
+ | sıdır. Sənaye məhsulunun həcmi 1922 | ||
+ | ildəkinə nisbətən 1982 ildə 898 dəfə | ||
+ | (1940—83 illərdə 20 dəfə), k.t. məh- | ||
+ | sulunun həcmi 1981 ildə 14,2 dəfə | ||
+ | artmınidır. 1924—8O0 illərdə x.t.- | ||
+ | na 13042 mln, manat əsaslı vəsait qo- | ||
+ | yulmupdur. | ||
+ | |||
+ | Sənayenin umumi məhsulunun 3196 -i | ||
+ | əsas istehsal fondlarının, 8096 -i | ||
+ | atır sənayenin payına dupqur. Arır | ||
+ | sənayenin əsas sahələri eləktroenerge- | ||
+ | tika, mə”dən, əlvan metallurgiya, ma- | ||
+ | ppınqayırma və metal emalı, tikinti | ||
+ | materialları sənayesidir. Resp.-da | ||
+ | təqr. 300 iri sənaye muəssisəsi var. | ||
+ | Elektroenergetika sur”ətlə inkipaf | ||
+ | etdirilir. Vaxt cayında Nurek | ||
+ | SES-i, Vaxiq SES-ləri kaskadı, Sır- | ||
+ | dərya cayında Kayrakkum SES-i, Var- | ||
+ | zob cayında (Kafirnihanın sar qolu) | ||
+ | Varzob SES-ləri kaskadı, Yavan | ||
+ | İES-i və s. tikilmitdir. Roqun və | ||
+ | Baypazin SES-ləri tikilir (1983). | ||
+ | Yanacaq sənayesinin əsası kəmurcı- | ||
+ | xarmadır. Təbii qaz, neft, əlvan və | ||
+ | nadir metallar və s. cıxarılır. Əl- | ||
+ | van metallurgiya sənayesinin ən iri | ||
+ | mçəssisəsi aluminium z-dudur (Perap). | ||
+ | Matınqayırma və metal e”malı mu- | ||
+ | əssisələrində k.t. və toxuculuq səna- | ||
+ | yesi mapınları, transformatorlar, | ||
+ | avtomobil və traktorlar ucun ehtiyat | ||
+ | hissələr, məipət soyuducuları və s. | ||
+ | istehsal olunur (Dutpənbə, Leninabad, | ||
+ | Kanibadam, İsfara və s.). Kimya səna- | ||
+ | yesi inkipaf etdirilir. Mineral | ||
+ | gӱbrələr istehsal edilir. Elektro- | ||
+ | kimya z-du tikilmiidir (Yavan). Ti- | ||
+ | kinti materialları sənayesi muhari-- | ||
+ | bədən sonrakı dəevrdə inkiitafa baiq- | ||
+ | lamısidır. Yungul sənayenin əsas sa, | ||
+ | hələri pambıqtəmizləmə, toxuculuq | ||
+ | (pambıq və ipək parcalar, trikotaj)- | ||
+ | xalcacılıq, tikitt, dəri-ayaqqabı sə- | ||
+ | nayesi, qalantereyadır. Əsas mərkəz- | ||
+ | ləri: Dupənbə, Leninabad, Kayrakkum- | ||
+ | Il və s. AM ipək istehsalı- | ||
+ | a ildə 354 tut) gərə esp. | ||
+ | SSRİ-də Əzb.SSR, bərə R və | ||
+ | Gurc.SSR-dən sonra 4-cu yerdədir. Ye- | ||
+ | Yinti sənayesi (konsern, iparab, Yar- | ||
+ | TH), ət, sud, tutun və s.) umumi sənaye | ||
+ | məhsulunun təqr, 1/4-ipi verir. Bit- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Mu huӱm sənaye mə hsulları istehsalı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 1913 1940 | 1950 | 1970 1980 1982 | ||
+ | |||
+ | Elektrik enerjisi, mln. kvt, saat — 62,1 | 169,5 | 3237,8113591 |12042 | ||
+ | Mineral gubrələr Sizərti vahidlə), | ||
+ | |||
+ | min t — == = 252 390 411 | ||
+ | Guc transformatorları, min kva — — — 1379 | 2962 3030 | ||
+ | Məippət soyuducuları, min ədəd ən — — 129,6| 143,1| 132,7 | ||
+ | İpıq texnikası avadandırı, mln, AS | ||
+ | |||
+ | manat = zə — 10,5 17,0) 10.9 | ||
+ | Sarıma mapınları, ədəd — ə — ə 659 680 | ||
+ | Yıtma dəmir-beton konstruksiyalar | ||
+ | |||
+ | və məmulatlar, min m" = -— ə 627,5| 937 999 | ||
+ | Pambıq lifi, min tp 0,6 60,9 711 935 | 288 295 | ||
+ | Xalca və xalca məmulatı, mln, ab — EL bü 32 10,2 10,9 | ||
+ | Alt və ust trikotaj paltarları, | ||
+ | |||
+ | mln, ədəd — 0, 5 0,7 :9.31 11,2 11,8 | ||
+ | Dəri ayaqqabı, mln. cut ... 2 08 6.1 ?. 7,9 | ||
+ | KoHcepBƏəp, MAH. IHləpTu ÖaHka — 13.9 3013 1728) 269.2İ 291 | ||
+ | Yay pərabı, mln. dal 03 0.5 | 3.5 53 5,4 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TAHHKHCTAH SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | o Ata, F C : | ||
+ | . ə I —,. ik a. - | ||
+ | | Ma, “əv bd | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ARA ks | ||
+ | |||
+ | |||
+ | bı | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Reqar. Tacikistan aluminium zavodunun elektroliz | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sexində. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ki yaqı (RSFSR, USSR, Əzb.SSR və | ||
+ | Mold.SSR-dən sonra SSRİ-də 5-ci | ||
+ | yer) istehsalı inkipaf etmitdir. | ||
+ | |||
+ | T.-nın k.t. coxsahəlidir. Umumi | ||
+ | g.t. məhsulunun təqr. 7194 -ini bit- | ||
+ | kicilik, 2976 -ini heyvandarlıq verir | ||
+ | (1981). 159 k-z, 279 s-z və 91 təsərru- | ||
+ | fatlararası muçəssisə və təpqkilat | ||
+ | var (1983). 1981 ildə k.t.-nda 32,9 min | ||
+ | traktor, 3,4 min pambıqyıqan mapın, | ||
+ | 26,9 min yuk avtomobili və coxlu di- | ||
+ | gər k.t. texnikasından istifadə edil- | ||
+ | mipdir. K.t.--na yararlı torpaqlar | ||
+ | 4,2 mln. ha-dır (O,8 mln. La-ı iqum ye- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | | kim, 26200 orta | ||
+ | |||
+ | Əkin sahələri, min La tibb ipcisi, sana- | ||
+ | |||
+ | : toriya, istirahət | ||
+ | |||
+ | evləri və pansio- | ||
+ | |||
+ | - Tibb kadrları T. | ||
+ | |||
+ | Umumi əkin sahəsi 494 807 765 796 767 tibb in-tunda, 6 | ||
+ | |||
+ | O cӱmlədən: | orta tibb məktə- | ||
+ | |||
+ | dənli bitkilər 438 567 321 247 171 bində hazırlanır. | ||
+ | |||
+ | Toxumu bitkilər 37 161 266 | 313 317 Məihur kurortla- | ||
+ | cӱmlədən: I: - : | ||
+ | |||
+ | naMöbır 27 106 254 305 308 Bana Ta im, | ||
+ | |||
+ | Tərəvəz-bostan bitkilə- Ə, iə r - | ||
+ | |||
+ | PA sə koptod 6 2 27 91 35 mə, PQaambarı və s, | ||
+ | |||
+ | Yem bitkiləri 13 55 161 205 243 Xalq maarifi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ri, 3,3 mln. Fa-ı otlaqlar). Suvarı- | ||
+ | lan torpaqların sah. 1913 ildə 211 | ||
+ | min La-dan 1982 ildə 635 min La-a cat- | ||
+ | dırılmıtpdır. Coxlu suvarma kanal- | ||
+ | ları (Beyuk Hissar, Beyuk Fərqanə, | ||
+ | Pimali Fərqanə, Vaxi və s.) cəkil- | ||
+ | mii, su anbarları (Kayrakkum, Nurek, | ||
+ | Fərhad və “” yaradılmıtdır. | ||
+ | Əsas k.t. bitkisi pambıqdır. Tu- | ||
+ | tun, ətiriah, kətan, kuncut, burda, | ||
+ | arpa, cəltik və s. əkilir. Muhum k.t. | ||
+ | sahələrindən biri də baqcılıq və | ||
+ | uzumculukdur. 1981 ildə 929,4 min 7” | ||
+ | (1913 ildə 32 Mun m, 1940 ildə 172 min | ||
+ | t) pambıq, 325 min m taxıl, 256 min | ||
+ | t meyvə və giləmeyvə, 201 min ?t uzum | ||
+ | yıqılmıtdır. Ətlik-yunluq və ətlik- | ||
+ | sudluk heyvandarlıq inginaf etmiit- | ||
+ | dir. 1,3 mln. qaramal (0,ə mln. inək), | ||
+ | 1 mln, davar, 0,1 mln, donuz var | ||
+ | (1982). Quticuluq, atcılıq, qaragul | ||
+ | qoyunculuqu BƏ HHTƏK"HHHKZƏ MəliFy | ||
+ | olunur. Daxili Yukdapımada avto- | ||
+ | mobil nəql. əsas yer tutur- Avtomo- | ||
+ | bil yollarının uz. 14,b6 min km, n.).- | ||
+ | larının uz. 470 km (1982), su Yolla- | ||
+ | rının (Amudərya, Pənc və Vaxpi cay- | ||
+ | ları) uz. 300 km dir (1983). Hava | ||
+ | Nəql. inkitaf etmiidir. Boru kəməri | ||
+ | Nəql. (təbii qaz) var. Kelif (Əfqanıs- | ||
+ | tan)— Duiənbə qaz kəməri cəgilmin- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ğış | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hiz is ə z | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “alar | ||
+ | ə” n / | ||
+ | 25 . i i. yi ğ İb, y | ||
+ | |||
+ | ə I u, la ” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | dir. T.-da Cənubi | ||
+ | Tacikistan ərazi- | ||
+ | istehsal komplek- | ||
+ | si yaradılır. | ||
+ | Səhiyyə. 1980 il- | ||
+ | də T.-da əhalinin | ||
+ | hər min nəfərinə | ||
+ | dulplən doqum sayı | ||
+ | 37, əlum sayı 8,1, | ||
+ | hər min nəfər di- | ||
+ | ridoqulana gərə | ||
+ | R“ ÇU yar enyMy 1913 | ||
+ | ş ə ilə nisbətən 7 də- | ||
+ | fə azalmızidır. | ||
+ | Orta əmur 73 (il- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | / dir. Taun, vəba, | ||
+ | | təbii cicək, qayı- | ||
+ | r dan yatalaq, vis- | ||
+ | seral leytimanioz, | ||
+ | traxoma tamamilə | ||
+ | nərB ser r- | ||
+ | Brusellyoz, diF- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | teriya, vərəm və s. | ||
+ | xəstəliklər xeyli azalmıntidır. T.-da | ||
+ | baqırsaq infeksiyası, helmintoz, | ||
+ | askaridoz və s, xəstəliklərə rast | ||
+ | gəlmək olur. Sovet hakimiyyətinin | ||
+ | qələbəsindən əvvəl əhaliyə tibbi yar- | ||
+ | dım gestərilmirdi, mualicə ilə yal- | ||
+ | nız ara həkimləri məpqul olurdu. | ||
+ | 1913 ildə T. ərazisində 40 carpayı- | ||
+ | lıq 1 xəstəxana, 11 ambulatoriya, 19 | ||
+ | həkim var idi. T.-da 39645 carpayı- | ||
+ | lıq (əhalinin hər 10 min nə əoaə | ||
+ | 98,9 carpayı) 281 xəstəxana mucəssi- | ||
+ | səsi (o cumlədən 57 dispanser), 465 | ||
+ | həkim-feldiqer məntəqəsi, 9500 hə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | BƏ mədəni-maarif | ||
+ | mӱəssisələri. 1897 ildə muasir T. | ||
+ | ərazisində yapayan əhalinin yalnız | ||
+ | 2,326 -i savadlı idi. Bəeyuk Oktyabr | ||
+ | sosialist inqilabı tacik xalqı qar- | ||
+ | iısında maarifin və milli mədə- | ||
+ | niyyətin inkipafına doqru genii yol | ||
+ | acdı. 1982/83 dərs ilində resp.-nın | ||
+ | 3,1 min ӱmumtəhsil məktəbində 1,1 | ||
+ | M/IH,, 38 orta ixtisas məktəbində 39, 2 | ||
+ | min, 79 texniki peipə məktəbində 37,5 | ||
+ | min ipagird, 10 ali məktəbində 57,9 | ||
+ | min tələbə təhsil alırdı. T.-da 1,7 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 7 – – —q-q—j-kӧhm -————.. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 173 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | min kitabxana (o cӱmlədən Firdevsi | ||
+ | ad. Tac.SSR Devlət Kitabxanası), | ||
+ | 15 muzey (o ii Behzad ad. resp, | ||
+ | Birlətimiit arix-Əlkəpqunaslıq və | ||
+ | Təsviri Sənət Muzeyi, S. Ayni ad. | ||
+ | ədəbiyyat Muzeyi və s.), 1,4 min klub | ||
+ | mӱəssisəsi və s. fəaliyyət gəstərir. | ||
+ | Bax həmcinin Daqlıq Bədəxian Mux- | ||
+ | tar Vilayəti, mədəniyyət bəlməsi, | ||
+ | Elm və elmi idarələr | ||
+ | |||
+ | Təbiyyat və texnika elmləri. Qə- | ||
+ | dim dəvrdə taciklərin əcdadları | ||
+ | mis, dəmir, qurqutpun, qızıl, gumuti | ||
+ | və qiymətli daplardan istifadə edir- | ||
+ | dilər. cAvestaəda gey cisimlərinin | ||
+ | hərəkəti, vaxtın tə”yini və bəzi ri- | ||
+ | yazi qaydalar haqqında mə”lumat ve- | ||
+ | rilmitdir. Orta Asiyada quldarlıq | ||
+ | və feodalizm devrlərində ipəhərsal- | ||
+ | ma, sənətkarlıq, əkincilik, mədəniy | ||
+ | yət inkitpaf etmiiy, abidələr yaradıl- | ||
+ | mıpidır. 9—11 əsrlərdə Orta Asiya | ||
+ | elmi fikir mərkəzlərindən biri idi, | ||
+ | 11—14 əsrlərdə Xarəzm, Buxara və s. | ||
+ | pəhərlər elmi mərkəzlərə cevrildi. | ||
+ | 15 əsrdə Səmərqənddəki Uluqbəy rə- | ||
+ | sədxanası dunya ipehrəti qazandı. T.- | ||
+ | ın orta əsrlərdəki elmi İbn Sina, | ||
+ | Biruni, Əmər Xəyyam və 6. gərgəmli | ||
+ | alimlərin adı ilə baqlıdır. 14— | ||
+ | 15 əsrlərdə iniyaat texnikası və M€”- | ||
+ | marlıq inkitpaf etdi. 15 əsrin 2-ci | ||
+ | yarısından 17 əsrədək tacik alimlə- | ||
+ | ri İran, Turkiyə və PTQimali Hindis- | ||
+ | tanda fəaliyyət gəstərirdilər. Orta | ||
+ | Asiya Rusiya ilə birlətdirildikdən | ||
+ | sonra rus alimlərinin gkəməyi ilə | ||
+ | ərazinin coqrafiyası, geologiyası, | ||
+ | |||
+ | lora və faunası eyrənildi. | ||
+ | |||
+ | ovet hakimiyyəti qurulduqdan son- | ||
+ | ra isə T.-ın təbiiq sərvətləri və is- | ||
+ | tehsal quvvələri sistematik eyrənil- | ||
+ | məyə baplandı. 20-ci illərdə Duttpən- | ||
+ | bə hidrometeorologiya st., Umumitti- | ||
+ | faq Bitkicilik İn-tunun təcrubə st. | ||
+ | və s. yaradıldı. 30-cu illərdə Var: | ||
+ | zob dar-botanika, Kurqan-təpə pambıq- | ||
+ | Yonca seleksiya-təcrubə st.-ları və | ||
+ | Dutpənbədə parazitologiya st., fiziki | ||
+ | usullarla mualicə, vərəm və s. in-t- | ||
+ | lar tə sis edildi. 1941 ildə SSRİ | ||
+ | EA-nın T. filialı yaradıldı. Beyӱk | ||
+ | Vətən muharibəsi illərində T.-a kə- | ||
+ | curulmull elmi idarə və alimlərin | ||
+ | fəaliyyəti elmin inkipafına kəməkn | ||
+ | etdi. 1951 ildə Tac.SSR EA təsis | ||
+ | edildi. | ||
+ | |||
+ | Geologiya in-tunda resp. ərazisi- | ||
+ | nin geoloji qurulutu və faydalı qa- | ||
+ | zıntıları ilə əlaqədar tədqiqatlar | ||
+ | aparıldı. Q. alimləri Orta Asiya | ||
+ | və Qazaxıstan alimləri ilə birlikdə | ||
+ | Yer qabırını və Yerin Yuxarı man- | ||
+ | tiyasını kompleks tədqiq etdilər. | ||
+ | |||
+ | "TRU Zəlzqləyə davam- | ||
+ | ilə lı Tikinti və Seys- | ||
+ | |||
+ | = mologiya İn -tu | ||
+ | T.-da və onunla | ||
+ | həmsərhəd ərazilər- | ||
+ | də zəlzələnin balp | ||
+ | verməsinin qanu- | ||
+ | nauyqunluqlarını, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | zəlzələ ilə əlaqə- | ||
+ | dar Yer səthinin | ||
+ | tədricən hərəkəti- | ||
+ | ni və s.-ni əyrə- | ||
+ | nir. Hu HH-T KYH- | ||
+ | lu zəlzələlərin | ||
+ | tədqiqi sahəsində | ||
+ | SSRİ-də bai MY- | ||
+ | əssisədir (1967). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Resp. EA-nın Ast- | ||
+ | rofizika İn-tu | ||
+ | |||
+ | |||
+ | orta məktəb, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 174 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | meteor və kometləri eyrənən əsas mər- | ||
+ | gəzlərdən biridir. | | ||
+ | S. U. Umarov ad, Fizika-Texnika | ||
+ | İn-tunda, T. un-tində və s, ali mək- | ||
+ | təblərin fizika kafedralarında bərk | ||
+ | cisimlərin, yarımkecirici və poli- | ||
+ | merlərin fizikası, mayelərin mole- | ||
+ | kulyar nəzəriyyəsi və molekulyar akus- | ||
+ | tika, elektronika və s.-yə dair tədqi- | ||
+ | qatlar aparılır, Tac.SSR EA-nın | ||
+ | Riyaziyyat İn-tunda və un-tin riyaziy- | ||
+ | yat kafedrasında, əsasən, sistem tən- | ||
+ | liklərin sərhəd məsələləri, xususi | ||
+ | tərəməli diferensial tənliklərin | ||
+ | nəzəriyyəsi və s, eyrənilir. . | ||
+ | imyaya dair tədqiqatlar Kimya | ||
+ | İn-tunda, un-tin, tibb in-tunun və s, | ||
+ | ali məktəblərin muvafiq kafedra- | ||
+ | larında aparılır. SSRİ BA ilə | ||
+ | birlikdə T.-da coqrafiya sahəsində | ||
+ | kompleks tədqiqatlar aparılır. Cor- | ||
+ | rafiya cəmiyyəti, təbii sərvətlərin | ||
+ | mulafizəsi və rasional istifadəsi- | ||
+ | nin T. ppe”bəsi yaradılmıptdır, Bit- | ||
+ | kilərin Fiziologiyası və Biofizika- | ||
+ | sı İn-tunun əməkdaiları bitkilərin | ||
+ | həyat fəaliyyətinin mexanizmini və s. | ||
+ | tədqiq edir. Pamir Biologiya İn-tu | ||
+ | Pamirin bioloji ehtiyatını əyrənir. | ||
+ | 4.-ın heyvanlar aləmi Zoologiya və | ||
+ | Parazitologiya İn-tunda tədqiq edi- | ||
+ | lir. Qastroenterologiya İn-tunda həzm | ||
+ | orqanlarının patologiyası problem- | ||
+ | ləri, Yorpaqiqunaslıq İn-tunda pam- | ||
+ | ıq, taxıl və s. bitkilərin istehsal | ||
+ | texnologiyasının təkmillətdirilmə- | ||
+ | si, pambıq nəvlərinin və s. seleksi- | ||
+ | yasına dair tədqiqatlar aparılır. | ||
+ | Texnika sahəsindəki axtarıtlar | ||
+ | elmi“qədqiqat in-tlarında və ali mək- | ||
+ | təblərdə cəmlənmipdir. Mapınqayır- | ||
+ | ma, elektronika, elektroenergetika, | ||
+ | sənayenin avtomatla:pidırılması, av- | ||
+ | tomobil nəql.-nın texnikası və s. sahə- | ||
+ | lərə aid tədqiqat ipləri də gərulur. | ||
+ | İctimai elmlər | ||
+ | Fəlsəfə. Tacik xalqının qədim | ||
+ | və zəngin fəlsəfəsi yaxın qariılıq- | ||
+ | lı tə ”sirdə olduqu xalqların icti- | ||
+ | mai fikri ilə sıx əlaqədə forma- | ||
+ | lapmındır. Tacik-fars fəlsəfi | ||
+ | ikri Hind və yunan əkən ilə | ||
+ | aqlı olmutdur. 9 əsrədək İran fəl- | ||
+ | səfəsi zəminində, zərduitiliyin tə”- | ||
+ | siri altında inkipaf etmiidir. | ||
+ | Ərəb iptalı və islamın yayılmasın- | ||
+ | dan sonra İran-ərəb xalqlarının mə”- | ||
+ | nəvi mədəniyyəti yaxın unsiyyətdə ol- | ||
+ | muptdur. Rudəkinin, Dəqiqinin, Fir- | ||
+ | deəvsi, Əbubəkr, Razi, İbn Sina, | ||
+ | Əmər Xəyyam, Sənayi, Əttar, Sə”di, | ||
+ | Hafiz, Cami və 6.-nın yaradıcılıqrı | ||
+ | Dunya mədəniyyətinə təhfədir. 16—18 | ||
+ | əsrlərdə Binai, Vasifi, Hilali, Sa- | ||
+ | Yid Masifi və 6. muçtərəqqi meyllərin | ||
+ | ifadəcisi olmuplar, 19 əsrin 2-ci | ||
+ | yarısında Orta Asiyanın Rusiyaya | ||
+ | birlətdirilməsindən sonra qabaqcıl | ||
+ | rus ictimai fikrinin tə”siri ilə ta- | ||
+ | cik xalqının ictimai fikrində maa- | ||
+ | rifcilik yarandı (banisi ƏLlməd Da- | ||
+ | ni). Sosializm quruculuqu dəvrundə | ||
+ | marksizm-leninizm klassiklərinin | ||
+ | əsərləri tərcumə və nəpr olundu. 40- | ||
+ | cı illərdə marksist-leninci fəlsəfə | ||
+ | sahəsində elmi tədqiqat ipi tacik | ||
+ | xalqının fəlsəfi və ictimai-siyasi | ||
+ | fikir tarixi problemləri, dialektik | ||
+ | və tarixi materializm, elmi kommu- | ||
+ | NİZM, ateizm məsələləri uzrə aparıl- | ||
+ | maqa bapladı. Sosialist ictimai MY- | ||
+ | nasibətləri, ictimai varlıq ilə ic- | ||
+ | timai pquurun qarpılıqlı əlaqəsi, ta- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rixi ingipafın obyektiv qanunauyeun- | ||
+ | luqu və insanların pquurlu fəaliyyə- | ||
+ | Tİ və s, məsələlər T, alimlərinin | ||
+ | diqqət mərkəzindədir. Əsas fəlsəfi | ||
+ | tədqiqat mərkəzləri Tac.SSR EA-nın | ||
+ | fəlsəfə bəlməsi və resp. ali məktəb- | ||
+ | lərinin fəlsəfə kafedralarıdır. | ||
+ | |||
+ | arix elmi. Q.-da tarixi bilik- | ||
+ | lər qədimdən əə Tİ öamnaMmbılm- | ||
+ | dır. 9—10 əsrlərdə Samanilər dəv- | ||
+ | rundə tacik və ərəb dillərində cox- | ||
+ | lu tarixi əsər Yezılmınqdı. Onların | ||
+ | icərisində əhəmməd Naripahinin | ||
+ | cBuxara tarixiz və c Həekmdarların | ||
+ | kitabı 5 əsərləri daha qiymətli- | ||
+ | dir. Təbəri, Rəptidəddin. qə əcp), | ||
+ | Mirxond (15—16 əsrlər), uzbexon | ||
+ | (17 əsr) və 6.-nın əsərləri T. tarixinə | ||
+ | dair zəngin mənbələrdir. 19 əsr ta- | ||
+ | rixpqunaslıqrının gərkəmli numayən- | ||
+ | dəsi Əhməd Donipq feodalizm qurulu- | ||
+ | pqunu kəskin tənqid edirdi. T.-ın və | ||
+ | taciklərin tarixinin elmi surətdə | ||
+ | əyrənilməsi Beyuk Oktyabr sosialist | ||
+ | inqilabından sonra baplamındır. T. | ||
+ | Dəvlət un-tinin (1948) hə Tau.CCP | ||
+ | EA-nın (1951) yaranması tarix elmi- | ||
+ | nin inkipafına təkan verdi. T.-nın | ||
+ | sovet tarixpqunaslıqı istehsal muna- | ||
+ | sibətlərinin, sinfi mubarizə tarixi- | ||
+ | nin, xalq kutlələrinin rolunun təd- | ||
+ | QİQİNƏ Əsas diqqət yetirir.cTacik xal- | ||
+ | qQININ tarixi (c. 1—3), “Tacikistan | ||
+ | SSR tarixiə, “Tacikistan Kommunist | ||
+ | Partiyası tarixinin ocerkləriə, FTa- | ||
+ | cikistan fəhlə sinfinin tarixiə | ||
+ | (c. 1—2) və s. kollektiv əsərlər ya- | ||
+ | zılmındır. | ||
+ | |||
+ | Orta Asiya resp.-ları, Qazaxıstan, | ||
+ | Moskva və Leninqrad tarixciləri | ||
+ | ilə elmi əlaqələr geniplənir. “Qara- | ||
+ | təkin və Darvaz tacikləriz, “Taci- | ||
+ | kistanın maddi mədəniyyətiz, “Orta | ||
+ | Asiya respublikalarında Sovet ha- | ||
+ | kimiyyətinin qələbəsi və s. əsərlər | ||
+ | bu əməkdaplıqın nəticəsidir. Resp. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tarixciləri SSRİ tarixinə, milli | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dəvlət quruculuquna və s. sahələrə | ||
+ | dair uӱumumilətdirilmiit əsərlər Ya- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | radılmasında iptirak edirlər. Qey- : | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ri-kapitalist, sosialist inkitaf yo- | ||
+ | lu təcrubəsinin umumilətdirilməsi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — | ||
+ | Sovet T.-ı tarixinin əyrənilməsinin , | ||
+ | |||
+ | |||
+ | balıca yekunudur. Tarix elmi cahə- | ||
+ | sində əsas tədqiqatlar Tac.SSR EA- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nın Tarix İn-tu və TKP MK yanında | ||
+ | Partiya Tarixi İn-tunda, həmcinin | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ali məktəblərin tarix kafedraların- | ||
+ | da aparılır. | ||
+ | |||
+ | İqtisadiyyat elmi. T.-da iqtisadi | ||
+ | fikrin meydana gəlməsi erkən orta | ||
+ | əsrlərə aid edilir. Lakin T.-ın iqti- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sadi problemlərinin iptlənməsinə İan- İB | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nız Bəyuk Oktyabr sosialist inqila- | ||
+ | bından sonra bailanmılndır. 20-ci | ||
+ | illərdə dərc edilmiit əsərlərdə resp. | ||
+ | iqtisadiyyatının kompleks xarakte- | ||
+ | ristikasını verməyə təpəbbus gəestə- | ||
+ | rilmipdir. 30—40-cı illərdə əlkə- | ||
+ | nin aparıcı elmi mərkəzləri iqtisadi | ||
+ | geriliyin aradan qaldırılması yol- | ||
+ | larının mucəYYən edilməsində beyuk | ||
+ | xidmət gəstərmitlər. 50-ci illərin | ||
+ | əvvəllərindən resp.-da milli iqtisad- | ||
+ | cı kadrların formalatması ilə bə- | ||
+ | yuk iqtisadi problemlərin tədqiqinə | ||
+ | imkan yaranmındır. Resp.-da siyasi | ||
+ | iqtisad, x.t.-nın tarixi, məhsuldar | ||
+ | quvvələrin inkippafının və yerlət- | ||
+ | dirilməsinin uzunmuddətli proqnoz- | ||
+ | lapdırılması, ictimai istehsalın | ||
+ | effektliyi, x.t.-nın sur”ət və pro- | ||
+ | porsiyaları, x.t, sahələrinin iqtisa- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TACİKİSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | diyyatı, planlatdırmanın iqtisadi- | ||
+ | iyazi metodları və s. problemlər sa- | ||
+ | əsində tədqiqatlar aparılır. İqti- | ||
+ | sadi tədqiqatların əsas mərkəzləri: | ||
+ | Tac.SSR EA İqtisadiyyat İn-tu, Məh- | ||
+ | suldar Quvvələrin Əyrənilməsi L1u- | ||
+ | rası, Tac.SSR Dəvlət Plan Komitə- | ||
+ | sinin Elmi Tədqiqat İqtisadiyyat və | ||
+ | Planlapdırmanın İQqtisadi-Riyazi | ||
+ | Metodları İN-tu və s. | ||
+ | |||
+ | Huquq elmi. T.-da huquq elmi Sovet | ||
+ | hakimiyyəti illərində inkiptaf et- | ||
+ | mipdir. T. Un-tinin 1949 ildə yara- | ||
+ | dılmıp huquq fakultəsi huquq el- | ||
+ | minin inkipafında muhum rol oyna- | ||
+ | yır. Huquqpqunas alimlər Sovet dəvlə- | ||
+ | ti və huququnun tarixi və nəzəriyyə- | ||
+ | sinə, mulki huquqa və təsərrufat hu- | ||
+ | ququna həsr olunmupq əsərlər cap et- | ||
+ | dirmitlər. Devlət və huquq qurucu- | ||
+ | luqunun, dəvlət idarəciliyinin icti- | ||
+ | mai munasibətləri huquqi cəhətdən ni- | ||
+ | zamlanmasının elmi əsasları, SSRİ | ||
+ | Konstitusiyası və Tac.SSR Konsti- | ||
+ | tusiyası baxımından dəvlət və huqu- | ||
+ | qun inkipaf qanunauyqunluqları ey- | ||
+ | rənilir. Elmi tədqiqatlar un-tin hu- | ||
+ | quq Takulikinin, Tav,CCP EA Ta- | ||
+ | rix İn-tunun Sovet dəvləti və hy- | ||
+ | ququ bəlməsində, ədliyyə nazirliyinin | ||
+ | elmi tədqiqat məhkəmə ekspertizaları | ||
+ | laboratoriyasında aparılır. | ||
+ | |||
+ | Elmi idarələr. Sovet hakimiyyəti | ||
+ | illərində Q.-da elmi idarələrin ge- | ||
+ | nipi ppəbəkəsi yaradılmındır. Resp.- | ||
+ | da ən bəyuk elmi idarə Tacikistan | ||
+ | SSR Elmlər 0 anorr. Bun- | ||
+ | dan əlavə, ali məktəblər, Həmcinin | ||
+ | sahə elmi-tədqiqat in-tları da sənaye, | ||
+ | K.T,, səhiyyə, xalq maarifi və sosia- | ||
+ | list mədəniyyətinin planlatdırılma: | ||
+ | sı və inkitpaf etdirilməsi problem- | ||
+ | ləri uzərində ipləyirlər. Resp.-nın | ||
+ | elmi idarələri və 10 ali məktəbində | ||
+ | V,5 min elmi iptci, o cumlədən 186 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Bi | ||
+ | m | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nı "arı . |“ "rx | ||
+ | *CofəveFotov ge | ||
+ | R Mu lz ən İz. m | ||
+ | azı saysa METRO. ə | ||
+ | Rə = qar - — | ||
+ | yaza emim şm”. - | ||
+ | |||
+ | |||
+ | un | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | “ı. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Duptənbə. Tacikistan SSR EA Rəyasət | ||
+ | ey"ətinin binası, 1934—36. Me"mar | ||
+ | S. V. Kutin. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | e.D., 2500 e.n., Tac.SSR EA-nın 40 hə- | ||
+ | QİQİ VƏ mӱxbir uzvu fəaliyyət gestə- | ||
+ | rir. Q. alimləri bapqa muttəfiq resp." | ||
+ | ların, o cumlədən Azərb.SSR-in, | ||
+ | Həmcinin CSSR, BXR, ABPT, B. Bri- | ||
+ | taniya, Hindistan, Əfqanıstan, Fran- | ||
+ | sa, Yaponiya və s. əlkələrin alimlə- | ||
+ | ri ilə sıx elmi əlaqə saxlayırlar. | ||
+ | |||
+ | Mətbuat, radio veriliiyləri, tele“ | ||
+ | viziya. Belyk Oktyabr sosialist in” | ||
+ | qilabınadək tacik xalqının ez mət- | ||
+ | buatı yox idi. Sovet hakimiyyətinin | ||
+ | qələbəsindən sonra T.-da milli kita | ||
+ | və qəzet-jurnal nəpri inkisaf ti | ||
+ | rilmitdir. T.-da ilk mətbəə 192 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TACİKİSTAN SOVET SOSİALİST RESPUBLİKASI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ildə Dutptənbədə, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ilk nəptriyyat—T. | ||
+ | Dəvlət kitab nətp | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ziyyatı 1025 ildə | ||
+ | ik "TK tacik qəzeti | ||
+ | cİdi tocikə (4 Qacikin bayramız) 1925 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | il martın 15-də Dupvənbədə (Əzbəkis- H | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tan K(b)P Tacik Təpkilat Buros nun | ||
+ | orqanı | cıxmıldır. 1982 ildə T.- | ||
+ | umumi tirajı 6 mln. nusxəyədək olan | ||
+ | 733 adda kitab və bropqur, birdəfəlik | ||
+ | tirajı 1350 min nusxə olan 66 adda | ||
+ | qəzet və illik tirajı təqr. 20,3 mln. | ||
+ | nӱsxə olan 69 adda jurnal və s. dəv- | ||
+ | ri nəptrlər buraxılmıtdır. Resp. | ||
+ | qəzetləri: tacik dilində—c Tociki- | ||
+ | stoni S.ovetiə (FSovet Tacikistanık, | ||
+ | 1925, 1955 ilədək İdi tocikgadı ilə) | ||
+ | c Komsomoli Tocikistonv (“Tacikistan | ||
+ | komsomoluəj, 1930), a*Pioneri Toci- | ||
+ | kistonə (* Tacikistan pioneri, 1930), | ||
+ | cMaorif və mədəniyyətə (1932): rus | ||
+ | DİLİNDƏ—c“ Kommunist Tadjikistana | ||
+ | (1 9383, c Komsomolets Tadjikistanam | ||
+ | (1938), əzbək dilində—4Sovet Toci- | ||
+ | KHCTOHHS (1929). Myhy jurnalları: | ||
+ | € KOMMyHHCTH TouHKHCTOHə (“Qacikis- | ||
+ | TaH KOMMyHHCTHə, 1936), “Canon Illapkə | ||
+ | (“PQərqin səsiə, 1938), *Zanoni Toci- | ||
+ | kistonə (*“ Qacikistan qadını, 1951), | ||
+ | cXorputttakə (FKirpiə, 1953) və s. | ||
+ | Tacikistan Teleqraf Agentliyi | ||
+ | 1933 ildə yaradılmıtdır. Radio ve- | ||
+ | riliplərinə 1928, televiziya veri- | ||
+ | liplərinə 1959 ildən baplanmıtdır. | ||
+ | Ədəbiyyat. T. ədəbiyyatının tari- | ||
+ | xi qədimdir. PTifahi xalq yaradı- | ||
+ | cılıqı zəngindir. Qədim və klassik | ||
+ | (9—15 əsrlər) tacik ədəbiyyatı İran, | ||
+ | habelə hind və mӱsəlman ədəbi ən”ənə- | ||
+ | ləri ilə barlı olmutdur. Tacik-fars | ||
+ | ədəbiyyatının banisi Rudəki, onun | ||
+ | davamcıları Firdevsi və İbn Sina- | ||
+ | nın əsərlərində dərin humanizm, İYK- | ||
+ | sək vətənpərvərlik ruhu hakimdir. | ||
+ | F. Gurganinin cVis və Ramin poe- | ||
+ | masında, Nasir Xosrovun pe”rlərin- | ||
+ | də, Əmər Xəyyamın rubailərində in- | ||
+ | sanpərvərlik, tpəxsiyyət azadlıqrı ide- | ||
+ | yaları əksini tapmıpdır. Sə”di, Y. | ||
+ | Yakani, Hafiz və Kamal Xocəndinin | ||
+ | əsərlərində zulm və istibdad ifiya | ||
+ | olunur. 15 əsrdə Səmərqənd, Buxara | ||
+ | və Herat kimi ədəbi mərkəzlər yaran- | ||
+ | dı. Ə. Caminin yaradıcılıqı bu devr | ||
+ | poeziyasının zirvəsidir. 16—18 əsr- | ||
+ | lərdə Muqifiqi, Fitrət Zərduz, Va- | ||
+ | sifi, Sayido Nəsəfi, Hilali, Zəbun- | ||
+ | nisə və BiOil xalqın arzu və istəklə- | ||
+ | rini, onun haqq və ədalət uqrunda mu- | ||
+ | barizəsini tərənnum etmitlər. Orta | ||
+ | Asiyanın Rusiyaya birlətdirilməsi | ||
+ | tacik ədəbiyyatında yeni mərhələnin | ||
+ | baplanqıcı oldu. ƏLlməd Danii, PTa- | ||
+ | hin, Sevda, Sami, Mirzə Sirəc, Hey- | ||
+ | rət, Əsiri, Ədzi və 6.-nın əsərlərin- | ||
+ | də əmirlik masqaraya qoyulur, muӱtərəq- | ||
+ | qi ideyalar, qabaqcıl rus və dӱnya mə- | ||
+ | dəniyyəti təbliq olunurdu. T.-da So- | ||
+ | vet hakimiyyətinin qələbəsi ədəbiyya- | ||
+ | tın inkipafında yeni dəvr acdı. S | ||
+ | Ayni tacik sovet ədəbiyyatının bani- | ||
+ | sidir. 20-ci illərdə basmacılara, sa- | ||
+ | vadsızlıqa və qadın huquqsuzluquna | ||
+ | qarpı mubarizə, yeni həyatın tərən- | ||
+ | Xumu ədəbiyyatın əsas məvzuları oldu | ||
+ | eyrəv Suleymani, S. Cəvhərzadə, M. | ||
+ | əhimi, M. Əminzadə, C. İkrami, R. | ||
+ | Cəlil və 6.). Ə. La/luti tacik ədəbiy- | ||
+ | yatında siyasi lirikanın əsasını | ||
+ | qoydu. 30-cu illərdə sosialist realiz- | ||
+ | mi prinsiplərinə əsaslanan tacik | ||
+ | ədəbiyyatı məzmun və formaca zəngin- | ||
+ | ləpdi, hekayə, povest, roman, dram, | ||
+ | komediya janrları təpəkkul tapdı. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | PTərqin istiqlaliyyəti, sosializm qu- | ||
+ | ruculuqu, xalqlar dostluqu və beynəl- | ||
+ | miləlciliyin tərənnumu istər yaiylı | ||
+ | nəsl nӱmayəndələrinin (S. Ayni, Ə. La- | ||
+ | uti, M. Rəhimi, Ə. Həmdi, Ə. Mun- | ||
+ | zim, Suheyli), istərsə də gənc ədəbi | ||
+ | quvvələrin (M. Tursunzadə, H. Kə- | ||
+ | rim, Ə. Deloti, S. Uluqzadə, M. Mir- | ||
+ | iəkər, H. Yusifi və 6.) yaradıcılıq | ||
+ | qayəsi oldu. Beyuk Vətən muharibəsi | ||
+ | illərində Ə. Lahuti, Z. Cevhəri, M. | ||
+ | Tursunzadə, B. Rəhimzadə, F. Niyazi, | ||
+ | |||
+ | Nəzərov və 6. sovet adamlarının | ||
+ | fatizmə nifrətini, qələbə əzmini | ||
+ | tərənnӱm edən pe”rlər yazdılar. 40- | ||
+ | cı illərin sonunda nəsr və pe”rin | ||
+ | butun janrlarında diqqətəlayiq nai- | ||
+ | liyyətlər əldə edildi (M. Tursunza- | ||
+ | də, S. Ayni, M. Miritəkər və 6.-nın | ||
+ | əsərləri). 50—60-cı illərdə ədəbiyya- | ||
+ | ta gənc ədəbi qӱvvələr gəldi (P. Ta- | ||
+ | lis, F. Məhəmmədiyev, M. Kanoat, | ||
+ | Q. Mirzə, F. Ənsari, Ə. Qəhhari, | ||
+ | M. Fərhad, R. Hadizadə, Q. Kiram, | ||
+ | L. PTirəli, Sərban, U. Kuhzad, S. | ||
+ | Tursun, Gulnəzər, Gulruxsar və b.). | ||
+ | Utpaq ədəbiyyatı (M. Miriəkər, Gul- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cəhrə, U. Rəcəb, R. Amanov, Ə. Hacı | ||
+ | Və O.), dramaturgiya (S. Hani, F. | ||
+ | Niyazi, C. İkrami, H. Sadiq, Q. Ab- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Dulla, S. Səidmuradov, PT. Qiyamov, | ||
+ | . Bəxti) inkipaf edir. Marksist | ||
+ | ədəbi tənqid və ədəbiyyatiqunaslıq (S. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ayni, Ə. Mirzəyev, N. Mu 11. | ||
+ | Huseynzadə, R. Haptım, M. kurov, | ||
+ | E. Mirzəzadə, S. Təbarov, A. Seyful- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | layev və b.) təpəkkul tapmıtdır. c Qa- | ||
+ | cik naqıllarıq kitabı, fars-tacik | ||
+ | poeziyası klassiklərinin bəzi əsər- | ||
+ | ləri, S. Ayninin romanları, Ə. La- | ||
+ | huti, M. Tursunzadə və M. Miriəkə- | ||
+ | rin pe”r kitabları, habelə digər ta- | ||
+ | cik pair və yazıcılarının bir sı- | ||
+ | ra əsəri (“Qardapq səsiə, “Pamir ci- | ||
+ | cəkləriə kitabları və s.) Azərb. di- | ||
+ | linə, Azərb. pair və yazıcılarının | ||
+ | əsərləri isə tacik dilinə tərcumə | ||
+ | onyHMyuuyp. | ||
+ | |||
+ | Me”marlıq, təsviri və dekorativ | ||
+ | tətbiqi sənət. T. ərazisindəki ən qə- | ||
+ | dim incəsənət abidələri (PPTərqi Pa- | ||
+ | mirdəki PQaxtı mararasında qaya rəsm- | ||
+ | ləri) Mezolit, yaxud Erkən Neolit | ||
+ | dəvrlərinə aiddir. Əhəmənilər dəv- | ||
+ | ru tikililərindən qədim Bəlxin ciy | ||
+ | gərpicdən yatayıpq evlərinin xara- | ||
+ | balitları (Qalayi-mir, e.ə. 6—4 əsr- | ||
+ | lər) muhafizə olunmutdur. Bu dəv- | ||
+ | run təsviri sənəti haqqında Amudər- | ||
+ | ya dəfinəsi ən təsəvvur yaradır. | ||
+ | ə—8 əsrlərdə Q. ərazisində iqəhərlər | ||
+ | meydana gəlmipdir (Pəncikənd və s.). | ||
+ | Ərəb ipqalı və əlkədə islam dininin | ||
+ | yayılması ilə əlaqədar T.-da məscid, | ||
+ | minarə, mədrəsə, rbə, xanəgah və | ||
+ | s. tikilmipdir. MəLləmməd Bəimqiar | ||
+ | məqbərəsi 11—14 əsrlər tacik monu- | ||
+ | mental me/marlıqının nailiyyətlə- | ||
+ | rini əks etdirir. 14—17 əsrlərdə T. | ||
+ | meqmarlırı yuksək inkitpaf devru ke- | ||
+ | cirmip (Kulyabda Mir Seyid Həmə- | ||
+ | dani məqbərəsi, 14—17 əsrlər: Ura- | ||
+ | Tubədə Sər-i məzar ansamblı və s.), | ||
+ | 18—19 əsrlərdə tikintidə ictimai | ||
+ | binalar (məhəllə və kənd məscidləri, | ||
+ | hamamlar) və eyvanlı yaptayın– evlə- | ||
+ | ri ustun olmutdur. Təsviri sənətdə | ||
+ | ornamental kompozisiyalar (nəbati, | ||
+ | həndəsi və epiqrafik motivlər) ge- | ||
+ | nip yayılmıt, 15 əsrdən Herat mi- | ||
+ | niatur məktəbinin, 16—17 əsrlər- | ||
+ | dən isə Buxara və Səmərqənddə Orta | ||
+ | Asiya miniatur boyakarlıqı məktəb- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 2 a "Lu" b "ə | ||
+ | R Hn gi R. r | ||
+ | mz a s. y - | ||
+ | Kərə . nın | ||
+ | -—— : | ||
+ | “ə. Hə ə | ||
+ | Hu 1 = | ||
+ | dü...” cə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | iL | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ah. yə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | m. | ||
+ | " | ||
+ | "a | ||
+ | |||
+ | |||
+ | " əs | ||
+ | N | ||
+ | |||
+ | |||
+ | T = | ||
+ | “ə 44, i Lİ - - | ||
+ | mr Təb sud. 2. Si | ||
+ | R - --- . R | ||
+ | “1 . Tarı. "a, fi m | ||
+ | = I R “ “ sl | ||
+ | m. dq 12 Key | ||
+ | |||
+ | |||
+ | IC | ||
+ | a 2: ik. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əə | ||
+ | ti | ||
+ | r | ||
+ | |||
+ | |||
+ | . , mə f | ||
+ | k = . Rə | q əra | ||
+ | 2 H 1 z q 1 R Nİ x | ||
+ | | “ R di Malı . fi: | iL | ||
+ | " a sı * x” | ||
+ | ə. - d . E c | ||
+ | il ə" ii i "R Ad Li "ə | ||
+ | = ə ə R I R | ||
+ | R x . “ Vi AL”, b | ||
+ | ami Vİ 1 | ||
+ | = ı mərmi | ||
+ | E2 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | - | ||
+ | , | ||
+ | k | ||
+ | m... | ||
+ | . | ||
+ | k | ||
+ | “ | ||
+ | ru | ||
+ | “ | ||
+ | 1 | ||
+ | ( | ||
+ | ə“ | ||
+ | i ge | ||
+ | İ Ӱ” | ||
+ | dı | ||
+ | işə | ||
+ | alı | ||
+ | ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | m | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “ | ||
+ | nu | ||
+ | R 22 SD ? | ||
+ | kk s | ||
+ | R. B 2 r: b | ||
+ | b I ı- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ış | ||
+ | |||
+ | |||
+ | CC IQ | ||
+ | AL əladı, | ||
+ | Hə b | ||
+ | EE İTİL | ||
+ | du Qin EL | ||
+ | == | ||
+ | ie” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | İskodar kəndindəki məscidin mehrabı. | ||
+ | |||
+ | Fraqment. Atac. Bədii oyma. 10—11 əcp- | ||
+ | |||
+ | lər. Behzad adına Respublika Birləq- | ||
+ | |||
+ | mipt Tarix:Əlkəpqunaslıq və Təsviri | ||
+ | Sənət Muzeyi. Du:pənbə. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lərinin (Mahmud Muzəhhib, Avaz | ||
+ | Məhəmməd, Məhəmməd Murad Səmər- | ||
+ | qəndi və b.) inkipqafı ilə əlaqədar | ||
+ | miniatur sənəti yuksəliyi dəvrunə | ||
+ | catmıtidı. Sovet T.-ının me”marlı- | ||
+ | qı qısa muddətdə genip inkipaf yo- | ||
+ | lu kecmiit, birmərtəbəli gilmehrə | ||
+ | evlərdən ibarət qıtplaqlar abad :p9- | ||
+ | hərlərə cevrilmitdir (Dupənbə, Le- | ||
+ | ninabad, Kulyab, Kurqan-Tubə və s.). | ||
+ | Yeni pəhərlər salınmın (Nurek, Re- | ||
+ | qar, Yavan), seysmik cəhətdən davamlı | ||
+ | binalar tikilmipdir. Tac.SSR-in ya- | ||
+ | ranması (1929) ilə.əlaqədar Duӱptənbə | ||
+ | pt, Q.-ın bədii mərkəzinə cevrilmiir, | ||
+ | T. Rəssamlar İttifaqının təpkilat | ||
+ | burosu yaradılmındır. im illərə | ||
+ | Y. Burtsev, A. Apturov, A. Kamelin, | ||
+ | M. Xopməhəmmədov, B. PQahnazarov, | ||
+ | Y. Cemodurov və 6. rəssamlar fəaliy- | ||
+ | yət gəstərmitlər. Bəyuk Vətən muha- | ||
+ | ribəsi illərində (1941—45) T.-da | ||
+ | qrafika daha genit yayılmın (Təm- | ||
+ | viqat və siyasi plakatlar), muharibə- | ||
+ | dən sonra dəzgah boyakarlıqı (A. li. | ||
+ | rov, F. Salmanov, A. Kamelin və 6.) | ||
+ | ilə yanapqı monumental-dekorativ (S. | ||
+ | Zaxarov, İ. Əbdurəhmanov) və teatr- | ||
+ | dekorasiya (M. Muxin, M. P/ipulin) | ||
+ | sənətləri, kitab qrafikası (B. Sereb- | ||
+ | ryanski, P. Zobnin), Heykəltəratlıq | ||
+ | (Y. Tatarinova, Jumaqazin, O. | ||
+ | Axunov) inkipaf etmipdir. Rəssam- | ||
+ | lardan A. Əmincanov, Ə. Rəhimov, P. | ||
+ | Falbov, Z. Həbibullayev, X. Xui- | ||
+ | vaxtov, S. Qurbanov, R. Əddurəpidov, | ||
+ | T. Səidmuradov və 6.-nın əsərləri | ||
+ | fərdi xususiyyətləri ilə diqqəti cəlb | ||
+ | edir. Dekorativ-tətbiqi sənət bədii | ||
+ | toxuculuq, xalcacılıq, tikmə, kera- | ||
+ | mika, zərgərlik və s. ilə təmsil olu- | ||
+ | ə Y. Baratbəyov, M. Alimov, O. | ||
+ | |||
+ | urəddinov, R. Yuldaptov, Y. Raufov, | ||
+ | S. Sahibov, Z. Bəhrəddinova və b. xalq | ||
+ | sənətinin ən yaxtı numunələrini ya- | ||
+ | ratmısplar. | ||
+ | |||
+ | Musiqi. Qədim tarixə malik, zən- | ||
+ | gin və coxcəhətli T. musiqisində xal- | ||
+ | qın həyatı, məitpəti, əmək fəaliyyə- | ||
+ | ti əksini tapmıtldır, Xalq musiqi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 176 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TACİKİSTAN SSR ELMLƏR AKADEMİYASI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ğ————–—LTR"–———jq gj —AƏ— —GƏ—ƏBGƏGƏGƏGƏ —"h"i———ƏQ——AQLQ”“—i—"-–—q”t”——thqJkliətng——t———-ekği-kprstt——ip—jhejkj-— ki "xmRFİMİİİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | si opərti olaraq tpimal (Leninabad | ||
+ | vil.), mərkəz (Hissar, Kulyab, Qarm) | ||
+ | nə Pamir (Daqlıq Bənəxman MB) yec- | ||
+ | lublarına ayrılır. Xalq qəhrəman- | ||
+ | lıq dastanı cGoroqluq mahnıvarı | ||
+ | recitativlə, dumbrakın (2 simli mu- | ||
+ | siqi aləti) mutpayiəti ilə oxunur. | ||
+ | Mərasim mahnıları, xususilə li- | ||
+ | rik mahnı janrı genin yayılmıin- | ||
+ | dır (bayt –lirik mahnı forması, qə- | ||
+ | ibi—qəriblərin mahnıları və s.). | ||
+ | Qacik professional musiqisi sazan- | ||
+ | da, mapriqxan, makomcular birliklə- | ||
+ | ri olan Səmərqənd, Buxara və Heratda | ||
+ | daha yӱksək inkilaf səviyyəsinə cat- | ||
+ | mıqidı. Tacik və ezbək klassik mu- | ||
+ | ÜHTHCHHHİ zirvəsi iapimakom—b6 ma- | ||
+ | komun birləiməsindən ƏMƏLƏ GƏLƏN | ||
+ | silsilə əsərdir. Makomun hər bəlmə- | ||
+ | si nokal (nəsr) və instrumental (mup- | ||
+ | kilot) hissədən ibarətdir. Musiqi | ||
+ | alətləri: Kaiqar rubabı, tənbur, | ||
+ | gicak, dutor, dumbrak (simli), nay, | ||
+ | gərnay, surnay, kupinay (nəfəs), tab- | ||
+ | lak, naqora, doyra, kayrok (zərb), cəng | ||
+ | və s. Pamirdə setar, pənctar, tutək | ||
+ | yayılmıtidır. Tacik musiqisi haq- | ||
+ | qında Ə. Fərabi, İbn Sina, Ə. Ca- | ||
+ | mi və b.-nın əsərlərində mə”lumat | ||
+ | vardır. T.-da Sovet hakimiyyəti qu- | ||
+ | rulduqdan sonra xalq musiqisi ən”- | ||
+ | ənələrinin inkilafı ilə yanatı ye- | ||
+ | ni musiqi janrları |4“Vose usyanız | ||
+ | (1939, S. Balasanyan) operası, cİki | ||
+ | qızılğulə (1941, A. Lenski) balet, | ||
+ | simfonik əsərlər və s.| meydana gəl- | ||
+ | midir. T,-da musiqi texnikumu (1929), | ||
+ | filarmoniya (1938: tərkibində xalq | ||
+ | calqı alətləri orkestri, 1947: rubab- | ||
+ | calanlar ansamblı, 1940, mahnı və | ||
+ | rəqs ansamblı, 1940), musiqi elmi- | ||
+ | tədqiqat kabinəsi (1938), bəstəkarlar | ||
+ | ittifaqı (1940) və s. təpkil edilmini- | ||
+ | dir. c- Qahir və Zehrək (1944, A. Len- | ||
+ | ski), cPulat və Gulrum, cRudəkik, | ||
+ | cAyniz (1957, 1976, 1978, PT, Sayfid- | ||
+ | DİNOV), * Komde və Madanı (1960, 3. | ||
+ | PYahidi), *Perakə (1970, S. Xamrayev) | ||
+ | operaları, FDutənbəli qız (1967, | ||
+ | ahidi) operettası, Y. Ter-Osi- | ||
+ | pov, A. Yadigarov, M. Atoyev, A. Sa- | ||
+ | liyev, D. Dustməhəmmədov və 6.-nın | ||
+ | simfoniyaları məphurdur. Musiqi | ||
+ | xadimləri: muqənnilər—Q. Fazilo- | ||
+ | va, A. Babakulov, H. L/evlanova, C. | ||
+ | Muradov, L. Kabirova, xalq hafiz- | ||
+ | ləri—X. Rizo, M. Bahadurov, O. Ha- | ||
+ | ithımov, xalq musiqisi ifacıları—Q. | ||
+ | Qulaməliyev, A, Alayev, N. PTaulov, | ||
+ | dirijorlar—İ. Abdullayev, A. Ka- | ||
+ | malov, F. Saliyev və 6. Resp.-da ope- | ||
+ | ra və balet teatrı, 2 musiqili kome- | ||
+ | DİYa teatrı, musiqili dram teatrı, | ||
+ | sinronik ork., cĞultəng estrada an- | ||
+ | samblı və s. fəaliyyət gəstərir. | ||
+ | Teatr. Əmək prosesləri ilə baqlı | ||
+ | mahnı , VƏ rəqslərdə, islamaqədərki | ||
+ | DİNİ ayin və mərasimlərdə teatr ele- | ||
+ | mentləri olmutdur. E.ə. 1 əsrə aid | ||
+ | KOMİK aktyor maskası (Topraqqala, | ||
+ | Xarəzm) və Əfrasiyabdakı ossuaoi- | ||
+ | Dən tapılmın əllərində teatr mas- | ||
+ | kaları tutan 4 insan fiquru təsviri | ||
+ | tacik teatrının qədim tarixi oldu- | ||
+ | qӱnu gestərir. Toy və s. mərasimlərdə | ||
+ | aMonqol QIZI, *Qocam, € HəpBHuşəpə | ||
+ | VƏ S, KOMİK tamatalar oynanılmıpp, | ||
+ | xalq sənəti əsasında czocabazim kukla | ||
+ | teatrı, masqarabazlar teatrı meydana | ||
+ | gəlmitdir. Orta Asiyada qastrolda | ||
+ | Tən, pyc, Asəpö, və tatar truppaları | ||
+ | --da əzfəaliyyət sənətinin yaranması- | ||
+ | na tə sir gəstərmiitdir, 1919 ildə Xo- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cəntdə, sonralar Kanibadam, Ypa-Ty- | ||
+ | bə, İsfara i,-lərində həvəskar teatr- | ||
+ | lar Yaranmıtqdır. 1929 ildə Duqpənbə- | ||
+ | də ilk professional dram teatrı (Ha- | ||
+ | zırda Ə. Lahuti ad, Tacikistan Dram | ||
+ | Teatrı), 1932 ildə Leninabadda mu- | ||
+ | siqili dram teatrı təpkil edilmiyi- | ||
+ | dir. 30-cu illərdə resp.-nın digər | ||
+ | beyuk təhər və r-n mərkəzlərində | ||
+ | professional teatrlar acılmıil, 1936 | ||
+ | ildə Duiqənbədə musiqili teatr nəzdin- | ||
+ | də balet truppası yaradılmındır. | ||
+ | 1933 ildə ilk dəfə coxpərdəli 4Mu- | ||
+ | barizəm (A. Usmanov) dramı, sonralar | ||
+ | c Məkr və məhəbbətə (1937, F. PT1il- | ||
+ | nep), ebehrarnə (1938, S. Səidmuradov | ||
+ | və İ. İsmayılov), 41Podmonı (1939, S. | ||
+ | Uluqzadə), *Rustəm və Səhrabı (1941, | ||
+ | A. Pirməhəmmədzadə və V. Volken- | ||
+ | iteyi) və s. tamatpaya qoyulmuqdur. | ||
+ | 50—70-ci illərdə resp. teatrlarının | ||
+ | repertuarı milli, rus, sovet və xari- | ||
+ | ci ƏHKƏ dramaturqlarının əsərləri | ||
+ | ilə zənginlətmitdir. Qeatr xadim- | ||
+ | ləri: M. Qasımov, Ə. Burhanov, N. | ||
+ | Volckov, Q. Valamatzadə, L. Zahido- | ||
+ | va, M. Sabirova, D. Muradov, B. | ||
+ | Əlifbəyova, M. Vahidov, S, Tuybaye- | ||
+ | va, M. Burhanov və 6, T. səhnəsində | ||
+ | S. Vurqunun “Xanları, M. S. Ordu- | ||
+ | badinin 4Bepi manatlıq gəling pyeslə- | ||
+ | ri, Q. Qarayevin *İldırımlı yollar- | ||
+ | lak baleti tamataya qoyulmutdur. | ||
+ | Resp.-da 12 professional teatr fəa- | ||
+ | liyyət gestərir. | ||
+ | |||
+ | Kino. 1929 ildə ilk tacik kino- | ||
+ | jurnalı gestərilmii, 1930 ildə Du- | ||
+ | mənbədə “Tacikkinogv tresti yaradıl- | ||
+ | mıtpdır. FƏmirlər ələrkənə (1932, | ||
+ | rej, L. Pecorina) ilk tacik bədii | ||
+ | filmidir. 30-cu illərdə eMyhaunpə, | ||
+ | cDostlar Yenidən gərupqurlərg (rej. | ||
+ | K. Yarmatov), “Baqi (rej. İ. Dostal) | ||
+ | kimi bədii və sənədli filmlər cə- | ||
+ | kilmiidir. Bəyuk Vətən muharibəsi | ||
+ | illərində Duppənbəyə kəcurulmui 4So- | ||
+ | yuzdetfilmə kinostudiyası ilə bir- | ||
+ | likdə “Timurun andıı, cQacikistan | ||
+ | oqluz və s. filmlər yaradılmındır. | ||
+ | 50—70-ci illər T. kinosu ucun yeni | ||
+ | məvzu və janrların itplənməsi, bədii | ||
+ | əsərlərin ekranlapdırılması, mil- | ||
+ | li kinodramaturgiya və rejissura- | ||
+ | nın Yaranması səciyyəvidir. T. kino- | ||
+ | sunun inkipafında rej.-lardan K. | ||
+ | Yarmatov, B. Kimyagərov, T. Sabirov, | ||
+ | A, Rəhimov və b.-nın beyuk xidməti | ||
+ | olmutidur. T. kinosunun ən yaxtmı | ||
+ | filmləri: cDoxunda, 4“PQairin tale- | ||
+ | yesə, *Rustəm və Səhrabə, “Səyavuti və | ||
+ | Sudabəqə (1957, 1959, 1971, 1976, rej. | ||
+ | B. Kimyagərov), cSələmcinin əlumuə, | ||
+ | cXəyanətə, “*İfitan, “Uzaqdan gəlmiti | ||
+ | qadınə, *Əlum dərəsində gəruliə (1966, | ||
+ | 1967, 1969, 1978, 1980, rej. T. Sabi- | ||
+ | rov), *Kul altında odı, c“Gecədə ul- | ||
+ | duzə (1967, 1972, rej. A. Rəhimov), | ||
+ | cDuplet atəpə (1979, M. Aripov), | ||
+ | c Muӱhafizəcik (1979, Ə. Xamrayev) və s. | ||
+ | Sənədli kino sahəsində də nailiyyət- | ||
+ | lər əldə edilmiidir. T.-da multip- | ||
+ | likasiya, televiziya filmləri, 1971 | ||
+ | ildən “Kaltakə (4“Dəyənəkə) satirik | ||
+ | kino jurnalı cəkilir. | | ||
+ | Yapıpdırma pəkil, bax cəh.192-193. | ||
+ | |||
+ | Əd.. Xəlilov P., SSRİ xalqla- | ||
+ | rı ədəbiyyatı, H. 2, nətr 2, B., 1977: Bra- | ||
+ | qinskin İM. S., Ocerki iz istorii tad- | ||
+ | jikskoV literaturı, /İyman6e, 1956, ? e- | ||
+ | nə onun, İz istorii persidskovV i tad- | ||
+ | jikskoV literatur, M., 1972: Voroni- | ||
+ | na V. L., Narodnal arxitektura Severno- | ||
+ | to Tadjikistana, M., 1959: İskusstvo | ||
+ | tadjikskoqo naroda, t. 1—3, Duizanbe, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 1956—65: Bertelhs E. Ə., İstorild | ||
+ | persidsKo-tadjikskoN literaturı, M., | ||
+ | 1960: İstoria tadjikskoqo naroda, t. | ||
+ | 1—3, M., 1963—65, Ocerki istorii Kommu- | ||
+ | nisticeskoN partii Tadjikistana, 2 izd., | ||
+ | Dutanbe, 1968) Nurdjanoӧv N., Tad.- | ||
+ | jikskiNn teatr, M.. 1968: Djurabaev | ||
+ | S., Kinaiskusstvo Sanetskoqa Tadjikista- | ||
+ | na, M., 1970, İstoril sonetskoİN mnoqona- | ||
+ | iionalınoN literaturı, t. 1—6, M., 1970— | ||
+ | 744 İrkaev M., İstoril qrajdanskon | ||
+ | vonnı v Tadjikistane (2 izd.Y, Duqtanbe, | ||
+ | 1971, VeselovskiNn V. Q., Qend- | ||
+ | lin D. D., Arxitektura Sovetskoqo Tad- | ||
+ | jikistana, M., 1972, Qafuron B. Q., | ||
+ | Tadjiki. Drevneİntyal, drevnal i sredne- | ||
+ | vegovan istorin, M., 1972, İstorin ra- | ||
+ | boceqo klassa Tadjikistana (1917—1970 | ||
+ | Rq.), t. 1—2, Dupanbe, 1972—73: Muzı- | ||
+ | kalhnan jiznh Sovetskoqo Tadjikistana, | ||
+ | v. 1 —2, Dupanbe, 19740—75: Cvırı L., | ||
+ | A.. Tadjikskie vvelirnıe ukrapenil, | ||
+ | M.. 1977, KaAromatov F., Nurd- | ||
+ | j ə non N., Muzıkalınoe HCKyCCTBO İla- | ||
+ | mira, M., 1978: Akademin nauk Tadjik- | ||
+ | skon SSR, Dupqanbe, 1979, Nabiev R., | ||
+ | N., Sovetskin Tadjikistan, M., 1982: | ||
+ | İstoril Tadjikskoin SSR, 2 izd., Du- | ||
+ | ppanbe, 1983. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TACİKİSTAN SSR ELMLƏR AKA- | ||
+ | DEMİYASI—–Tac.SSR-in ali elmi | ||
+ | idarəsi. 1951 ildə SSRİ EA-nın Ta- | ||
+ | cikistan filialı əsasında yaradıl- | ||
+ | mımpdır. Dupqənbədədir. Qərkibində | ||
+ | 1 Fəxri akad., 20 akad., 29 M. ӱzv var | ||
+ | (1983). Prezidenti M. S. Asimovdur | ||
+ | (1965). Sn ərdə 3 bəlmə (fizika- | ||
+ | riyaziyyat, biologiya:y geologiya-kim- | ||
+ | ya bəlməsi), 16 elmi-tədqiqat in-tu, | ||
+ | Z elmi-tədqiqat (po ”bəsi, Pamir biolo- | ||
+ | ji bazası, məhsuldar quvvələri eyrə- | ||
+ | nən pura, hesablama mərkəzi, elmi | ||
+ | kitabxana (1 mln. 400 mindən cox ki- | ||
+ | tab) və s. fəaliyyət gəstərir. EA-da | ||
+ | 4174 elmi ipci, o cuӱmlədən 79 e.D. | ||
+ | və prof., 598 e.n. və dosent calınır. | ||
+ | “Məqruzələrə, “Xəbərlər və s. elmi | ||
+ | jurnallar (tacik və rus dillərində) | ||
+ | və s. nəpr edir (1983). | ||
+ | |||
+ | TACİKİSTAN UNİVERSİTETİ, | ||
+ | V. İ, Lenin ad.—Tac.SSR-in ən | ||
+ | beyuk ali təhsil muəssisəsi. 1948 | ||
+ | ildə yaradılmıtdır. Duptənbədədir. | ||
+ | 1957 ildə un-tə V. İ. Leninin adı | ||
+ | verilmindir. T.u.-nin tərkibində 11 | ||
+ | dəəə qiyabi, axpam və hazırlıq | ||
+ | ipə”bələri, aspirantura, 68 kafedra, | ||
+ | 3 problem və 1 hesablama laboratori- | ||
+ | yası, nəbatat baqı, elmi-tədqiqat bəl- | ||
+ | məsi, kitabxana (700 minədək kitab) | ||
+ | var. Un-tdə 12 minədək tələbə oxuyur, | ||
+ | 860-dək muəllim və elmi iiici, o cuӱm- | ||
+ | lədən Tacikistan SSR EA-nın 10 aka- | ||
+ | demiki və m. uzvu, 28 prof. və e.D., | ||
+ | 375 dosent və e.n, izləyir (1983). | ||
+ | Un-t “Elmi əsərlər (1952) nəpr edir. | ||
+ | TACİKLƏR (əzlərini tocik ad- | ||
+ | landırırlar)—Tac.SSR-in əsas əha- | ||
+ | lisi (2237 min), millət. Umumi Ssay- | ||
+ | ları təqr. 6 mln. nəfərdir: SSRİ-də | ||
+ | 2893 min (1979). Əzb.SSR və Qırr. | ||
+ | SSR-də, həmcinin Əfqanıstanda (3 | ||
+ | mln.) və İranda (40 min) da yapayır- | ||
+ | lar. Tacik dilində danınırlar. Ta- | ||
+ | cik xalqı e.ə. 2-ci minilliyin sonu | ||
+ | —1-ci minilliyin əvvəllərində Avro- | ||
+ | Asiya cəllərindən Orta Asiyaya keəcu | ||
+ | gəlmii irandilli tayfaların Tunk | ||
+ | dəvru tayfaları ilə qaynayıb-qarıi- | ||
+ | ması nəticəsində tətpəkkul tapmara | ||
+ | baplamıqldır. Sonrakı devrlərdə | ||
+ | T.-in etnogenezində baktriyalılar, | ||
+ | soqdlar, saklar, toxarlar, eftalilər, | ||
+ | turk etnik qrupları və 6. muhum rol | ||
+ | oynamıtlar. Samanilər dəvrundə (9 — | ||
+ | 10 əsrlər) T.-in etnik əsasının və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAC-MAHAL | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 177 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tacik dilinin formalapqması balta | ||
+ | catmılndır. Tacik xalqı Orta Asi- | ||
+ | yanın qonipu turkdilli xalqları ilə | ||
+ | sıx əlaqədə təpəkkul tapmıyl və inki- | ||
+ | paf etmipdir. Orta əsrlərdə bir | ||
+ | sıra umumi etnik əlamətlərə malik | ||
+ | T, və əzbəklərin tarixi bir-birinə | ||
+ | yaxın olmuiq və 6. dəvrdə onların | ||
+ | yaratdıqları mədəni sərvətlər hər | ||
+ | iki xalqa mənsubdur. 19 əsrin 1-ci ya- | ||
+ | rısı və 20 əsrin əvvəllərində Ta- | ||
+ | cikistanın tim.-ı Rusiyanın (1868) | ||
+ | tərkibinə daxil olmuit, cənubu isə | ||
+ | Buxara xanlıqının hakimiyyəti al- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tında qalmındı. Sovet hakimiyyəti : | ||
+ | |||
+ | |||
+ | illərində T. sosialist milləti kimi | ||
+ | təpəkkul tapmıiy, iqtisadi və mədə- | ||
+ | ni həyatları tərəqqi etmilpdir. Din- | ||
+ | darları musəlmandır (bax həmcinin | ||
+ | Tacikistan Sovet Sosialist Res- | ||
+ | publikası). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ƏƏ.2 Narodı Sredvev Azni i Kazax- | ||
+ | stana, t. 1, M., 1962, İstoriln tadjikskon | ||
+ | naroda,t. 1—3,M.,1963—65:- Bartolıd | ||
+ | V. V., Tadjiki. İstoriceskin ocerk, Soc., | ||
+ | t. 2, c. 1, M., 1965 Qafurov B. | ||
+ | Tadjiki, M., 1972, NabievR. N., So- | ||
+ | vetskin Tadjikistan, M., 1982. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TACİR—bax Tacirlər. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TACİR KAPİTALI–—bax Qicarət | ||
+ | kapitalı. | ||
+ | TACİRLƏR — xususi mulkiyyətin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | həkmranlıqrı iəraitində ticarətlə | ||
+ | məptqul olan xususi sosial təbəqə. Ta- | ||
+ | cir mənfəət geturmək, yə”ni əmtəəni | ||
+ | sonradan satmaq məqsədilə satın alır | ||
+ | və beləliklə istehsalcı ilə istehlak- | ||
+ | cı (yaxud, muxtəlif nəv əmtəə isteh- | ||
+ | salcıları) arasında vasitəcilik | ||
+ | edir. Ticarət vasitəciləri (dəllal- | ||
+ | lar) ibtidai icma munasibətlərinin | ||
+ | daqıldıqı dəevrdə meydana gəlmitdir, | ||
+ | lakin T.-in cəmiyyətin sosial struk- | ||
+ | turunun muhum elementinə cevrilmə- | ||
+ | si yalnız sinfi cəmiyyətlərdə olmuit- | ||
+ | dur. T. qədim dunyanın bir cox sin- | ||
+ | fi cəmiyyətlərinin (Karfagen, el- | ||
+ | linist devlətlər, Qədim Yunanıstan, | ||
+ | Roma və s.) iqtisadiyyatında muhum | ||
+ | rol oynamınlar. Erkən orta əsrlərdə | ||
+ | ərəb əlkələrində, Hindistanda, Cində | ||
+ | T.-in mevqeyi xeyli quvvətlənmiidi. | ||
+ | 11—12 əsrlərdən T.-in ən cox Yayıl- | ||
+ | mhip tipi səyyar tacir olmutidur. Qər- | ||
+ | bi Avropada, xususilə iri ticarət-sə- | ||
+ | nət mərkəzlərində Tİ. coxalmıidı. | ||
+ | Onlar xususi əsrperı N la (gil- | ||
+ | diya və s.) birlətirdilər. 1. sələm- | ||
+ | cilik və icarədarlıqla da məptqul | ||
+ | olurdular. Feodalizmin darıldıqı | ||
+ | və kapitalist munasibətlərinin Yaran- | ||
+ | dıqı devrdə T.-in fəaliyyəti xusu- | ||
+ | silə beyuk əhəmiyyət kəsb edirdi. Məh- | ||
+ | təkir T. xırda əmtəə istehsalcılarpı- | ||
+ | nın bəyuk hissəsini istismar edərək | ||
+ | onların məhsulunu satın alır, onla- | ||
+ | rı xammalla təchiz edir, mə mulat- | ||
+ | larını satır və cox hallarda, əs- | ||
+ | lində kapitalist-sahibkarlara, m4- | ||
+ | nufaktura sahiblərinə cevrilirdi- | ||
+ | lər (bax Ticarət kapitalı). Beyuk | ||
+ | motrari kəqiflərdən sonra Qərbi Av- | ||
+ | ropa T.-i Amerika, Asiya, Afrika el- | ||
+ | kələrini əz ticarət fəaliyyəti dairə- | ||
+ | sinə cəlb edir və onların istisma- | ||
+ | rında fəal iptirak edirdilər. İri | ||
+ | ticarət izirkətləri (məs., Ost-H ind | ||
+ | mirkəti) yaranırdı. 16— |8 əsrlərdə | ||
+ | T. ilkin kapital Yıqrımı prosesində | ||
+ | fəal itptirak edərək burjuaziya sin- | ||
+ | |||
+ | inin formalaiması mənbələrindən | ||
+ | 5. cevrilirdilər. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ASE—12, c. 9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | etmii xalatddilm dr. | ||
+ | miyyətində əz mustəqilliklərini | ||
+ | us, sənaye kapitalı və sənaye | ||
+ | burjuaziyası ən plana cıxmındır. | ||
+ | |||
+ | mperializmdə ticarətə iri kapita- | ||
+ | list inhisarları nəzarət edir. T. mus- | ||
+ | təqil ticarət aparan ən ənəvi tip KH- | ||
+ | mi, əsasən, pərakəndə ticarətdə qal- | ||
+ | mıtplar, lakin burada da ticarət MY" | ||
+ | əssisələri tərəfindən sıxındırı- | ||
+ | lırlar. 19 əsrdə bə zi sənlə ə | ||
+ | yarımmustəmləkələrdə Yerli 1.-dən | ||
+ | komprador burjuaziya təbəqəsi yaran- | ||
+ | mhpipdır. | ||
+ | |||
+ | s –da e.ə. 2— 1-ci minilliklər- | ||
+ | də sənətkarlıqın əkincilikdən ay- | ||
+ | rılması və ipəhərlərin meydana Gəl- | ||
+ | məsi ilə T.-in tədricən sosial qrup | ||
+ | kimi formalatmasına itərait Ya- | ||
+ | ranırdı. Muhum tranzit-garvan Yol” | ||
+ | ları çzərində yerləllən qədim Atro- | ||
+ | patena və Albaniya pəhərləri beynəl- | ||
+ | xalq ticarət mərkəzləri ilə sıx əla- | ||
+ | qə saxlayırdı. Bu ticarətdə Yerli 14 | ||
+ | də yaxından iptirak edirdilər. “*60- | ||
+ | dal istehsal mӱnasibətləri məhkəm- | ||
+ | ləndikcə sənətkarlar da xırda T. | ||
+ | kimi cıxhii edir və varlandıqca cox- | ||
+ | ları yalnız ticarətlə məptul olur- | ||
+ | dular. Orta əsrlərdə Azərb.-da iri | ||
+ | T. xususi ticarət ipirkətlərində (vor- | ||
+ | taqlıqəda) birləpirdilər. Bu iyirkət- | ||
+ | lər, əsasən, topdansatıipla məptul | ||
+ | idilər, muhum ticarət mərkəzlərin- | ||
+ | də xususi pe”bələri olurdu, cek sis- | ||
+ | temi genip yayılmıtidı. T. arasın- | ||
+ | dan dəvlətlə vasitəcilik edən xusu- | ||
+ | si tacirbatı (c“ Məlik ut-tuccarə) | ||
+ | secilir və ya təqyin olunurdu. Q. ara- | ||
+ | sında guclu sosial-diferensiasiya | ||
+ | mevcud idi. İri T. xoca və səvdəgər | ||
+ | adlanırdı. Orta və xırda T., əsasən, | ||
+ | pərakəndə satınqla məpqul olurdular. | ||
+ | Ticarət kapitalı ilə baqlı olan | ||
+ | Azərb. feodal dəvlətləri (Elxanilər, | ||
+ | Qaraqoyunlular, Aqqoyunlular, xusu- | ||
+ | silə Səfəvilər) həmitpə T.-in məna- | ||
+ | feyini qorumulplar. Səfəvilər dəv- | ||
+ | rundə Azərb. T.-i xarici ticarətdə də | ||
+ | r iptirak edirdilər. Rusiyaya | ||
+ | |||
+ | irlətdirildikdən sonra Azərb, iqti- | ||
+ | sadiyyatı umumrusiya, onun vasitəsi | ||
+ | ilə isə Avropa bazarlarına cəlb olun- | ||
+ | du. Rusiyanın ayrı-ayrı ipəhərlərin- | ||
+ | də kecirilən yarmarkalarda Yaxından | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İn kippaf, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | -iptirak edən Azərb. T.-i eyni zamanda | ||
+ | |||
+ | |||
+ | PTərq və Qərb əlkələri arasında apa- | ||
+ | rılan ticarətdə bir nəv vasitəci ro- | ||
+ | ny oyna Urdılar | ||
+ | |||
+ | TACIBAYEV Əbdilda (d. 4.2.1909, | ||
+ | Qızıl Orda pt. )—qazax sovet ipairi, | ||
+ | dramaturq, ədəbiyyatiunas. 1939 il- | ||
+ | dən Sov.İKP uzvu. “Yeni ahəngə (1933), | ||
+ | ehyuyMə (1934), e€Kyuə (1935), 4 Mə- | ||
+ | qamlarə (1942), “Səmimi qəlbdənə | ||
+ | (1949), “Adalarə (1958), c“Dunəndən | ||
+ | bugunəqt (1964), “Qayaq (1967), “Qədim | ||
+ | zəngə (1973), “Tellər (1979) və s. ppe”r | ||
+ | və poema kitablarının, FLqcaqayını | ||
+ | (1938, M. Auezovla birgə), 4“Hicək- | ||
+ | nəH, cəhpas (1952), eMaipas (1957), | ||
+ | “Sevən ӱrəklərə (1964), *FSıldırımg | ||
+ | (1966) və s. pyeslərin muəllifidir. | ||
+ | Qazax sovet ədəbiyyatına dair əsərləri | ||
+ | var. Qazaxıstan Yazıcılar İttifaqı | ||
+ | İdarə Hey ətinin katibi (1934 ildən) | ||
+ | və sədri (1939—44) olmutdur. Okt- | ||
+ | yabr İnqilabı ordeni, Z baiqa orden | ||
+ | və medallarla təltif edilmitidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: Stixi. Pozmı. Phe- | ||
+ | sı, Alma-Ata, 1957, Berezı pumat, Al- | ||
+ | ma-Ata, 1969: Bıloe. Stixi i pozmı, Al- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ma-Ata, 1979, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əl İstorin kazaxskov literaturı | ||
+ | t. s 20-ə, 1971. .. | ||
+ | |||
+ | TACLI GƏYƏRCİNLƏR (Sopqa)— | ||
+ | geyərcinlər fəsiləsindən quiy cinsi. | ||
+ | Batında yelpiktpəkilli kəkili var | ||
+ | (adı da buradandır). Muasir geyər- | ||
+ | cinlərin ən irisidir: bədəninin ya, | ||
+ | 80 sm-ə catır. Rəngi Keyumtul və qır- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Taclı geyərcin (Somqa uysboqya), | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mızı calarlıdır. 3 nəvu var. Yeni | ||
+ | Qvineya və ona qonpyu a-larda Yaptayır. | ||
+ | Atacda duzəltdiyi yuvaya 1 yumurta | ||
+ | qoyur. Meyvə, giləmeyvə və s. ilə qi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dalanır. | ||
+ | TACLI | ||
+ | |||
+ | ? —1538/40, | ||
+ | lətinin siyasi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | XANIM (əsl adı PTahbəyim, | ||
+ | 1Piraz)u—Səfəvilər dəv- | ||
+ | əyatında muhum rol | ||
+ | oynamımnq qadın, 1 PPah İsmayılın | ||
+ | (1501—24) arvadı. Caldıran vurui- | ||
+ | masında (1514) imptirak etmiidir. | ||
+ | Bə”zi muçəlliflərə gərə dəyuii zama- | ||
+ | nı Osmanlılara əsir dutpən T.x.-son- | ||
+ | ralar vətənə qacmara mӱvəffəq ol- | ||
+ | Digərləri isə onun arır Ya- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mutidu. H Ya- | ||
+ | alanaraq arxaya cəkildiyini və : | ||
+ | bə yaxınlıqında Səfəvi dutpərgə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | - I : ər. | ||
+ | sinə gətirildiyini gəstərirl 1 | ||
+ | Təhmasibin həkmdar seçilməsində | ||
+ | T.x. xususi rol oynamındır. aray | ||
+ | cəkinmələrində Yaxından uran - | ||
+ | edən T.x. sonralar 1 Təhmasibin a | ||
+ | sının zəhərləndirilməsində Tər | ||
+ | ləndirilərək PTiraz i1,–--nvə surgu | ||
+ | olunmuit və orada da əlmutidur. | ||
+ | əd. Onullahi S. M.. Təzzı | ||
+ | xanım, Azərb.SSR BA Xəbərləri ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | — . . 1 | ||
+ | *ncəsənət seriyası), 1981, : | ||
+ | Ət .. ı . 6 v — Azerbaidjanskov | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qosudarstvo Sefevidov v XXU1 veke, B., | ||
+ | 1981. | ||
+ | TAC-MA HAL—Boyux Morollar dəv. | ||
+ | ru. hind me”marlıqının gərkəmli | ||
+ | lupa Hindistanın Arpa m, Y | ||
+ | xınlırında, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Camna cayının sahilin- | ||
+ | dədir. Morol həkmdarı . | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Cahan ila | ||
+ | T.-M. turbəsini arvadı Mumtaz Ma | ||
+ | han Banu Bəyimin qəbri | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cə | ||
+ | tikdirmii (1630—52), sonralar Cahan | ||
+ | mnahb ezu də | ||
+ | |||
+ | |||
+ | həmin turbədə , dəfn | ||
+ | edilmitdir. Turbəni turk un | ||
+ | Ustad Məhəmməd İsa Əfili — | ||
+ | (səmərqəndli Məhəmməd : 2 , | | ||
+ | tambullu Xan Rumi ilə cap b | ||
+ | və bəzək ipilərini PTiraz, /*8 la" | ||
+ | riz, Dəməiq, Baqdad və Vӱzar lm, | ||
+ | ları germutilər. Muntəzəm tu arlıq | ||
+ | beyuk baq icində salınmı1p 25 | ||
+ | ansamblının (məscid, ə iəək .. | ||
+ | s.) əsas tikilisi olan t.-M. | ||
+ | bepgunbəzli məhtətəm | ||
+ | |||
+ | |||
+ | binadan ( a | ||
+ | təqr. 74 m) və kӱnclərindəki 4 M | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | 178 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TAPPAİR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Tac-Mahal. Təqr. 1630— 52, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rədən (Hund. 45 m) ibarətdir. Turbə- | ||
+ | nin divarları cilalanmıntq aq mər- | ||
+ | mərdən tikilmiii, əlvan və qiymətli | ||
+ | daplarla (əqiq, mirvari, sədəf, kəh- | ||
+ | rəba, zumrud, yaqut və s.) inkrustasi- | ||
+ | Ya edilmitidir. İncə mutənasibliyi, | ||
+ | beyuk emosional obrazlılıqrı ilə sə- | ||
+ | ciyyələnən T.-M. planına və həcm-mə- | ||
+ | kan həllinə gərə Azərb.-ın Səfəvilər | ||
+ | dəvru gӱnbəzli tӱrbələri ilə genetik | ||
+ | baqlı “b. | ||
+ | |||
+ | TAİYAİR—Krımda, Baxcasaray p1.- | ||
+ | ndən 6 km c.-1p.-də, uzərində qırmızı | ||
+ | rənglə " cəkilmipl deyuӱii səhnələri, | ||
+ | adam, heyvan, bitki və s. təsvirləri | ||
+ | olan qaya. Qazıntılar zamanı ust Pa- | ||
+ | leolitdən 16 əsrə aid 10 mədəni təbə- | ||
+ | qə muəyyənlətldirilminl, coxlu maddi | ||
+ | mədəniyyət nӱmunələri aqtkar olun- | ||
+ | mupdur. Tapıntılar, Krımda hey- | ||
+ | vanları əhlilətpdirilməsinin Me- | ||
+ | zolit, maldarlıqın meydana gəlmə- | ||
+ | si və əkinciliyə gecilməsinin Neo- | ||
+ | lit dəvrundən baplandıqını ehti- | ||
+ | mal etməyə əsas verir. | ||
+ | |||
+ | Ədl KraNnnov D. A., Hemepnan | ||
+ | stolnka Tap-Air kak osnova periodizanii | ||
+ | poslepaleoliticeskix kulhtur Krıma, | ||
+ | M.—L., 1960 (MHA No 91). | ||
+ | |||
+ | TAYYAӰ 3— Tur.SSR-də pəhər. Ta- | ||
+ | iauz vil.-nin mərkəzi. Resp.-nın 101m.- | ||
+ | ında, Tapauz vahəsindədir. D.y. st. | ||
+ | Əh. 95 min (1983). Pambıqtəmizləmə, | ||
+ | yar, pivə, sud, k.t. mapınları tə”- | ||
+ | miri, tikinti materialları, sınaq | ||
+ | dəmir-beton mə”mulatı z-dları, ət, | ||
+ | cerək məhsulları kombinatları, xal- | ||
+ | ca, tikipi, qənnadı f-kləri, k.t. tex- | ||
+ | nikumu, tibb və pedaqoji məktəblər, | ||
+ | musiqili dram teatrı var. | ||
+ | TAİYAӰZ VİLAYƏTİ. Tu .SSR-də | ||
+ | vilayət. 1970 il dekabrın 14-də təii- | ||
+ | kil olunmutdur. Sah. 73,6 min km?, | ||
+ | Əh. 595 min (1983, 1 yanvar). 8 r-nu, | ||
+ | 1 ipəhəri, 7 iptq var. Mərkəzi Taia- | ||
+ | uz 11.-dir. | ||
+ | əbiət. T.v. Amudərya cayının appa- | ||
+ | qı axınının sol sahilində, Qaraqum | ||
+ | səhrasındadır. Səthi, əsasən, duzən- | ||
+ | .. . İqlimi kəskin kontinental- | ||
+ | . Ərta temp-r iyulda 27*S, yanvar- | ||
+ | da —6eb-dir. İllik yaqıntı 100 As. | ||
+ | Takırlar, boz, tpporan və cəmən tor- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | paqları Yyayılmhıtdır. | ||
+ | Saksaul, qum akasiyası, | ||
+ | yovpan, cəmən bitkiləri | ||
+ | və tuqay mepqələri var. | ||
+ | Heyvanları: tulku, cana- | ||
+ | var, ceyran, doviyan, gə- | ||
+ | miricilər, qul və s. | ||
+ | Amudərya cayı balıqla | ||
+ | zəngindir. | ||
+ | |||
+ | Hali. Vil.-də turk- | ||
+ | mənlər, əzbəklər qazax- | ||
+ | lar, ruslar və 6. xalqlar | ||
+ | yapayır. Orta sıxlıq 1 | ||
+ | x.M3-nə 8,1 nəfərdir. PQa- | ||
+ | hər əh. 3096 dir. (1983). | ||
+ | |||
+ | Təsərrufat. K.t. xam- | ||
+ | malını e”mal edən yun- | ||
+ | gӱl (pambıqtəmizləmə və | ||
+ | s.) və yeyinti (yar-piy, ət, | ||
+ | sud və s.) sənaye sahələri | ||
+ | ustundur. Metal emalı | ||
+ | və tikinti materialları | ||
+ | sənayesi var. Ən iri sə- | ||
+ | naye muəssisələri Tailya- | ||
+ | uzdadır. Elektrik ener- | ||
+ | jisini Taxiatat DRES- | ||
+ | indən (Əzb.SSR) alır. | ||
+ | T.v. Resp.-nın muhum | ||
+ | pambıqcılıq və heyvan- | ||
+ | darlıq r-nlarındandır. | ||
+ | Suvarma əkinciliyi inkitppaf etmiii- | ||
+ | dir. Pambıq, yem bitkiləri, cəltik, ar- | ||
+ | pa, kuncut, kartof, tərəvəz-bostan bit- | ||
+ | kiləri və s. əkilir. Baqcılıq və | ||
+ | uzumculuklə məpqul olunur. Qaramal, | ||
+ | at, qarağul qoyunu, dəvə və s. sax- | ||
+ | lanılır. İpəkcilik inkitaf etmii- | ||
+ | dir. D.y., avtomobil, hava və boru | ||
+ | kəməri nəql. var. T.v. Lenin ordeni | ||
+ | ilə təltif olunmutdur (1974). | ||
+ | |||
+ | Mədəni quruculuq. Vil.-də 3 orta | ||
+ | ixtisas məktəbi, pionerlər sarayı, mu- | ||
+ | siqili dram teatrı və s. fəaliyyət | ||
+ | gəstərir. “Kommunizm yYolıq (1932, | ||
+ | turgmən dilində) və “Qaptauzskaya | ||
+ | pravdav (1941) vil. qəzetləri cıxır. | ||
+ | Yerli radio və televiziya verilinləri | ||
+ | ilə yanapı, Moskva və Aztpqabad proq- | ||
+ | ramları retranslyasiya olunur. | ||
+ | TAİYKENBA YEVLƏR — əezbək sovet | ||
+ | sirk artistləri ailəsi, kəndirbazlar. | ||
+ | İqamberdıyev Taipjenbay (Z.Z. | ||
+ | 1866, Əndican—9.2.1963, Daikənd). | ||
+ | RSFSR və Əzb.SSR xalq artisti | ||
+ | (1939). Əmək Qəhrəmanı (1937). 1942 | ||
+ | ildən Sov.İKP uzvu. 1942 ildə sirk | ||
+ | kollektivi yaratmıt, 1949 ilədək ona | ||
+ | rəhbərlik etmipdir. Abidcan T | ||
+ | — Qatpkenbay İqamberdıyevin oqlu (d. | ||
+ | 11.1915, Asaka). Əzb.SSR xalq artis- | ||
+ | ti (1961). 1949 ildən T. kollektivi- | ||
+ | nin rəhbəri Kəmaləddin T.— | ||
+ | TQaikenbay İqamberdıyevin nəvəsi (d. | ||
+ | 28.10.1929, Asaka). Əzb6.SSR əməkdar | ||
+ | artisti (1966). 1954 ildən Sov.İKP | ||
+ | uzvu. 1965 ildən cƏzbək kəndirbazla- | ||
+ | rıq attrakşionuna rəhbərlik edir. | ||
+ | TAİY-KUMİR—Qırq.SSR Opi vil.- | ||
+ | ndə ipəhər. Narın cayının sahilin- | ||
+ | dədir. D.y. st. Kərpic z-du var. Dai | ||
+ | kəmur cıxarılır. | ||
+ | |||
+ | TAİTIQ MƏDƏNİYYƏTİ — Cənubi | ||
+ | Sibirdə Dəmir dəvrunə (e.ə. 1 əsr— | ||
+ | eramızın 5 əsri) aid arxeoloji mə- | ||
+ | dəniyyət. Orta Yenisey həvzəsində (Mi- | ||
+ | nusinsk cəkəkliyi, Krasnoyarsk r-nu | ||
+ | və Kemerovo vil.-nin ip.) yayılmı1- | ||
+ | dır. Taqtıq cayı sahilindəki qəbi- | ||
+ | ristanın adı ilə adlandırılmıid- | ||
+ | dır. Apkar edilmiiy sərdaba və tor- | ||
+ | paq qəbirlərdə əlulər yandırılaraq | ||
+ | dəfn olunmutdur. T.m. tayfaları e.ə. | ||
+ | 2—1 əsrlərdə Mərkəzi Asiyadan gəl- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mə turkdilli qyanqunyamlarla qaypa- | ||
+ | yıb-qarıplmıtt Taqar mədəniyyəti dəv- | ||
+ | ru əhalisinin nəsilləridir. Qəbir: | ||
+ | lərdən uz maskaları, qablar, heyvan | ||
+ | heykəlcikləri və s. aipkar edilmiir- | ||
+ | dir. Təsərrufatları maldarlıq va | ||
+ | əkincilik idi. | ||
+ | |||
+ | Əd. Kızlasov L. R., Tapqtık- | ||
+ | |||
+ | skan zpoxa p istorin Xakassko-Minusin= | ||
+ | skoV kotlovinı, M., 0. | ||
+ | TBİLİSİ (1936 ilədək Tiflis)— | ||
+ | Gurc.SSR-in paytaxtı. SSRİ-nin iri | ||
+ | sənaye, elm və mədəniyyət mərkəzlərin- | ||
+ | dən biriş nəql. qoppaqı. Tbilisi ce- | ||
+ | kəkliyində, Kur cayının hər iki sa- | ||
+ | hilində, 406—522 m yӱksəklikdədir. | ||
+ | Orta temp-r -yanvarda (),52S, iyulda | ||
+ | 24,2*S-dir. İllik yaqıntı 510 mm. ƏH. | ||
+ | 1340 min (1984, 1 yanvar). | ||
+ | |||
+ | Arxeoloji mə”lumatlara gərə ppə- | ||
+ | hərin ərazisi e.ə. 4—3-cu minillik- | ||
+ | lərdə məskunlatmındır. İlk dəfə | ||
+ | salnamədə ppəhər-qala kimi eramı- | ||
+ | zın 4 əsrində xatırlanır. T. adı | ||
+ | (gurcucə tbili—isti) kukurdlu is- | ||
+ | ti su mənbələri ilə əlaqədardır. Gur- | ||
+ | custanın PTərqi Zaqafqaziya, İran, | ||
+ | Ermənistan və Suriya ilə birlətdi- | ||
+ | rən ticarət yolları uzərində yerləi- | ||
+ | məsi T.-nin inkipafına beyuk tə”sir | ||
+ | gəstərmitdir. Car T Vaxtanq Qorqasa- | ||
+ | lın (ə. 502) dəvrundə Pərqi Gurcus- | ||
+ | tanın iri iqtisadi mərkəzinə cev- | ||
+ | rilmiiydi. 6 əsrdə Kartli carlıqı- | ||
+ | nın paytaxtı idi. 7 əsrin ortaların- | ||
+ | da ərəblər Gurcustanın bir hissəsi- | ||
+ | ni ipqal etdilər: 8 əsrin 30-cu illə- | ||
+ | rindən T. ərəb əmirinin (bax Tif- | ||
+ | lis əmirliyi) iqamətgahı oldu. 1122 | ||
+ | ildə Qurucu Davidin dəvrundə T. azad | ||
+ | edildi və birlətmi:tn gurcu dəvləti- | ||
+ | nin paytaxtına cevrildi. 12—13 əsr- | ||
+ | lərdə T. HÜR iqtisadi və mədəni mər- | ||
+ | kəz idi. əhər 14 əsrdə Teymurun, | ||
+ | 15—17 əsrlərdə Osmanlı və Səfəvi | ||
+ | qopunlarının daqıdıcı yurutilərinə | ||
+ | mə”ruz qalmındır. 1 PTah Abbasın | ||
+ | hucumu pəhərə daha aqır zərbə vur- | ||
+ | mutidu. | ||
+ | |||
+ | 1801 ildə PTərqi Gurcustanın Ru- | ||
+ | siyaya birlətiməsindən sonra T. Gur- | ||
+ | custan (1846 ildən— Tiflis) qub.-nın | ||
+ | inz.M., Qafqazda rus qoptunlarının | ||
+ | bali komandanının, 1845 ildən car | ||
+ | canipininin iqamətgahı oldu. 1819 | ||
+ | ildə Q.-də ilk gurcu qəzeti c“Sakart- | ||
+ | velos qazetikv (c“Gurcustan qəzetiz) | ||
+ | nəprə batilamıtidır. 19 əsrin 60-cı | ||
+ | illərində Zaqafqaziyada d.y. cəkili- | ||
+ | pi ilə əlaqədar tpəhərin iqtisadi in- | ||
+ | kipafı gucləndi. M. Qorki 1891 il- | ||
+ | də Q.-də Zaqafqaziya d.y.-nun baiq e”ma- | ||
+ | latxanalarında itləmiin, ilk hekayə- | ||
+ | si *Makar Cudraənı burada cap et- | ||
+ | dirmiidir. Sənayenin inkitafı ilə | ||
+ | gurcu, azərb., erməni və xalqlar | ||
+ | icərisindən fəhlələrin sayı artdı: | ||
+ | dəmiryolcular arasında rus fəhlələ- | ||
+ | ri cox idi. 1887 ildə T.-də c Fəhlə | ||
+ | ittifaqız, 1892 ildə s.d. tətkilatı | ||
+ | (“Mesame-dasiəz), 1901 ildə RSDFP | ||
+ | komitəsi Yarandı. Həmin ilin yazın- | ||
+ | da Q. fəhlələrinin siyasi numayiiyi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | olmuidur (bax Tiflis numayimi | ||
+ | (/2901)). 1903 ilin martında T.-də | ||
+ | Qafqaz s.-d. təpkilatlarının 1-ci | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qurultayı kecirildi. T. proletariatı | ||
+ | Rusiyada 1905—07 illər inqilabında | ||
+ | fəal iitirak etmitdir. Fevral bur- | ||
+ | jua-demokratik inqilabı (1917) dev- | ||
+ | rundə Yaranmı:i fəhlə, əsgər və kənd- | ||
+ | li deputatları Sovetlərində rəhbər- | ||
+ | lik menipeviklərin əlinə kecdi: (1ə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TBİLİSİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 179 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | = | ||
+ | a | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (vvvy113111 | ||
+ | "Ysrtt111111111 | ||
+ | əla CC | ||
+ | “1133311 | ||
+ | "TY yy | ||
+ | aa | ||
+ | |||
+ | |||
+ | m m a m "şı aş R | ||
+ | bu..—..5.n.. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | i | ||
+ | c | ||
+ | “ | ||
+ | " | ||
+ | “ | ||
+ | 1 | ||
+ | “ | ||
+ | 4 | ||
+ | “ | ||
+ | 1 | ||
+ | l | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Tbilisi. 1. Celyuskincilər adına kerpu. 1935. Me"mar N. P. Severov. Muhəndislər K. S. Zavriyenbf, N. A. Sla- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | vinski. 2 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | staveli prospektindən gərunuit. Z. Gurcustan KP MK-nın binası. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | . Pəhərin kəhnə hissəsində Dare- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | can sarayı. 5. Kecmitp 4PP1eytanbazarədan gerunuit. 6. İdman sarayı. 1961. Me"marlar V. Aleksi-Mesxiptvili, | ||
+ | Y. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hərdə əksinqilabi Xuşisi Zaqafqazi- | ||
+ | ya Komitəsi təpkil edildi. 1921 il | ||
+ | fevralın 25-də Gurcustan zəhmətkeih- | ||
+ | ləri Qızıl Ordunun kəməyi ilə men- | ||
+ | pevik həkumətini devirib Sovet ha- | ||
+ | kimiyyəti qurdular. T. Gurc.SSR-in | ||
+ | paytaxtı oldu. | ||
+ | Gurcu mədəniyyəti xadimlərindən | ||
+ | A. və İ. Cavcavadzelər, N. Barataii- | ||
+ | vili, A. və G. Seretelilər, Z. Pa- | ||
+ | liaivili və b., Azərb. və erməni mə- | ||
+ | dəniyyətinin numayəndələrindən M. F. | ||
+ | Axundov, M. PT. Vazeh, A. A. Bakı- | ||
+ | xanov, C. Məmmədquluzadə, X. Abov- | ||
+ | yan, Q. Sundukyan, H. Tumanyan və Ö. | ||
+ | burada yapayıb yaratmıtlar. N. Hə- | ||
+ | rimanov, Abdulla PQaiq, Niyazi (T.- | ||
+ | nin fəxri vətəndatı secilmiidir), | ||
+ | R. Behbudov, akad. Z. Xəlilov və 6. | ||
+ | T.-də anadan olmuiylar. 1958 ildə T.- | ||
+ | nin 1500 illiyi qeyd edilmiidir. | ||
+ | resp. sənaye məhsulunun 1/3-ə | ||
+ | qədərini verir. Muhum sənayə, sahə- | ||
+ | ləri: mapınqayırma və metal e malı, | ||
+ | yungul və yeyinti. Ən iri mapınqa- | ||
+ | yırma və metal e”malı muəssisələri: | ||
+ | elektrovozqayırma, aviasiya, dəzgah- | ||
+ | qayırma, k.t. mapqınları, ipqərabcılıq | ||
+ | avadanlıqı, elektrotexnika, cihazqa- | ||
+ | yırma, teleqraf aparaturası, cuqun- | ||
+ | təkmə, elektrik vaqonları tə miri | ||
+ | z-dları. Yungul sənaye muəssisələrin- | ||
+ | də ipək və yun parcalar, qalantereya, | ||
+ | tikipx və trikotaj məmulatları, dəri | ||
+ | ayaqqabı və s. istehsal olunur. Yeyin- | ||
+ | ti sənayesi ipərab-konyak, iyampan 112- | ||
+ | rabı, tutun, yaq-piy, cərəkbitfirmə, | ||
+ | qənnadı mə”mulatı, pivə-spirtsiz ic- | ||
+ | gilər, yaq-pendir, sud, ət e malı və s. | ||
+ | mӱəssisələrdən ibarətdir. Arac e Ma- | ||
+ | lı, tikinti materialları, iquiyə, ciİ- | ||
+ | ni-saxsı, əczacılıq, poliqrafiya sə- | ||
+ | nayesi var. Termal sular əsasında | ||
+ | oranjereya-parıik kombinatları Ya- | ||
+ | radılmıtdır. | ||
+ | T. magistral avtomobil və D.Y.-la- | ||
+ | rının kəsiiydiyi iri nəql. qoviyarı, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 12*, c.9 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Kasradze. Muhəndis D. Kacana. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | hərbi Gurcustan yolunda son məitə- | ||
+ | axan ka yolları T.-ni SSRİ-nin | ||
+ | butun iri mərkəzləri ilə birlətdi- | ||
+ | rir. İPəhərdaxili nəql. (avtobus, | ||
+ | tramvay, trolleybus) inkitaf etmipt- | ||
+ | dir. Metropoliten, kanat yolları | ||
+ | (Z asma və 1 funikulyor) var. Qaz kə- | ||
+ | mərləri vasitəsi ilə PTimali Qafqaz- | ||
+ | dan və Bakıdan (Qaradaq) təbii qaz | ||
+ | nəql. edilir. T. su anbarının (4 Tbi- | ||
+ | lisi dəniziəz) bir hissəsi ipəhərin | ||
+ | ərazisindədir. | ||
+ | |||
+ | T. Kur cayının vadisində və ona | ||
+ | bitipik daqətəyi sahədə salınmı:n- | ||
+ | dır. PTəhərin c.-1i. hissəsində ensiz | ||
+ | kucələrdən, 2—3 mərtəbəli kərpic ev- | ||
+ | lərdən ibarət Kəhnə ipəhər yerləir. | ||
+ | Burada qədim icqala olan Narınqala- | ||
+ | nın ucuqları (qədim Hissəsi 4 əsr, | ||
+ | sonrakı tikililəri 16—17 əsrlər), | ||
+ | Ancisxati dati kilsəsi (6 əsr), Metex | ||
+ | məbədi (1278—93), Sioni kafedral | ||
+ | bali kilsəsi (6—7 əsrlər), car Rosto- | ||
+ | mun hamamları (17 əsr) qalmındır. | ||
+ | 19 əsrdən yeni itəhər (indiki T.-nin | ||
+ | mərkəzi hissəsi) inkitaf edir. T.-də | ||
+ | geniiy miqyasda bərpa iiləri aparı- | ||
+ | lır. Həkumət evi (1938—53), sirk | ||
+ | (1940), idman sarayı (1961), *İveriyaə | ||
+ | mehmanxanası (1967), k.t. in-tu (1967), | ||
+ | cAraqviz restoranı (1970), T. filar- | ||
+ | moniyasının ar zalı (1971), mər- | ||
+ | kəzi teleqraf (1978), -“Burevestniki | ||
+ | idman kompleksi (1980) itəhərin ən | ||
+ | yaxiqı tikililərindəndir. T.-də PT. | ||
+ | Rustaveli (da1i, mərmər, 1942, heykəl- | ||
+ | tərap K. Merabitvili), V. İ. Lenin | ||
+ | (tunc, 1956, heykəltərai V. Topuridze) | ||
+ | qranit, 1983, peykəltərinmar M. Ki- | ||
+ | pinani, L. Popxadze), . F. Axundov | ||
+ | (tunc, qranit, 1958, heykəltərat K. | ||
+ | Merabitqvili), A. S. REriboyedov (tunc, | ||
+ | 1961, Heykəltərait M. Merabitvili), | ||
+ | David Quramipvili (cuqun, 1965, hey- | ||
+ | gəltəraii M. Berdzenitvili), Vaxtanq | ||
+ | Qorqasal (tunc, qranit, 1967), Niko | ||
+ | Pirosmandivili (tunc, 1975, hər iki | ||
+ | |||
+ | |||
+ | əsər heykəltəraii E. Amapqukelinin- | ||
+ | dir) və b.-na abidə qoyulmupi, € | ||
+ | araqvili qəhrəmanı monumenti (dair, | ||
+ | 1961, mӱəllifi A. K. Bakradze) və | ||
+ | cAna Gurcustanə heykəli (aluminium, | ||
+ | 1963, heykəltərail E. Amaptukeli) | ||
+ | ucaldılmhındır. 1982 ildə T.-də M. | ||
+ | F. Axundovun xatirə kompleksi acıl- | ||
+ | mıpdır. Kompleksə M. Axundo- | ||
+ | vun abidəsi (tunc, heykəltərai Q. Ka- | ||
+ | caya) və yazıcının ev muzeyi (cGur- | ||
+ | cu və Azərb. xalqlarının dostluq | ||
+ | eviəmj) daxildir. | ||
+ | |||
+ | Muhum elm və mədəniyyət mərkəz- | ||
+ | lərindən olan T.-də 110 elmi idarə, | ||
+ | o cӱmlədən Gurcustan SSR Elmlər | ||
+ | Akademiyası və onun in-tları, bota- | ||
+ | nika barı və s., 11 ali məktəb, o cum- | ||
+ | lədən Tbilisi universiteti, poli- | ||
+ | texnik in-t, k.t., tibb in-tları, A. S. | ||
+ | Pupikin ad. Pedaqoji İn-t (Azərb. | ||
+ | fakultəsi var), konservatoriya, Rəs" | ||
+ | samlıq Akademiyası və s. fəaliyyət | ||
+ | gestərir. PTəhərdə 126 kutləvi kitab- | ||
+ | xana (ən beyuyu K. Marks ad. Gurc. | ||
+ | SSR Devlət Kitabxanası), coxlu mu- | ||
+ | zey (V. İ. Lenin mərkəzi muzeyinin | ||
+ | filialı, Gurc.Dəvlət Muzeyi, Gurc. | ||
+ | İncəsənət Muzeyi, Z. Paliaitvilinin, | ||
+ | İ. Cavcavadzenin ev-muzeyləri və b.), | ||
+ | 16 teatr—opera və balet, dram (PT. | ||
+ | Rustaveli ad. və K. Marcaniiyvili ad. | ||
+ | gurcu, rus, erməni), musiqili komedi- | ||
+ | ya, gənc tamaipacılar, kukla teatrla- | ||
+ | rı və s., sirk, filarmoniya, Resp. | ||
+ | pionerlər sarayı, gənc texniklər və | ||
+ | gənc təbiyyatcılar st.-ları, utpaq D.y. | ||
+ | və s. var (4984). 19 əsrin sonu— 20 əs- | ||
+ | rin 1-ci yarısında Tiflis Azərbay- | ||
+ | can Teatrı fəaliyyət gestərmitydir. | ||
+ | |||
+ | T.-də resp. nəiriyyatı, Gurc. | ||
+ | Sovet Ensiklopediyasının Banı re- | ||
+ | daksiyası, televiziya mərkəzi, Gurc. | ||
+ | İnformasiya Agentliyi (Gurcinform) | ||
+ | və s. fəaliyyət gəstərir, 12 resp. qə- | ||
+ | zeti (o cumlədən Azərb. dilində cSo- | ||
+ | vet Kurcustanız), 24 jurnal, 4Tbi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 180 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TBİLİSİ UNİVERSİTETİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | lisiə (1922, kurtu dilində) və 4“Vecer- | ||
+ | ni Tbilisi (1923) ipəhər axtpam qə- | ||
+ | zetləri cıxır. | ||
+ | |||
+ | T.-də 15,5 min carpayılıq (əhali- | ||
+ | nin hər 10 min nəfərinə 142,5 carpa- | ||
+ | yı) 56 xəstəxana muəssisəsi (1940 il- | ||
+ | də 4,4 min carpayılıq 28 xəstəxana | ||
+ | muəssisəsi), 164 ambulatoriya-poli- | ||
+ | klinika mӱəssisəsi, 14 sanitariya-epi- | ||
+ | demioloji st., 12,6 min həkim (1940 | ||
+ | ildə 2,26), 16,1 min orta tibb ipptci- | ||
+ | si (1940 ildə 2,3 min) var (1980). 1P9- | ||
+ | hərin ərazisindəki mineral su mən- | ||
+ | bələrindən muxtəlif xəstəliklərin | ||
+ | mualicəsi ucun istifadə olunur. T. | ||
+ | elkənin iri turizm mərkəzlərindən- | ||
+ | dir. Buradan onlarla umumittifaq | ||
+ | turist marirutu kecir. Turist baza- | ||
+ | ları, motel, kempinq var. | ||
+ | |||
+ | Əd.: Revolopionnov proploe Tbi- | ||
+ | lisi, Tbilisi, 1964: virkvelin | ||
+ | T., Tbilisi, M., 1969, Djaopvili | ||
+ | V. P1., Tbilisi. Əkonomiko-qeoqrafice- | ||
+ | skiİ ocerk, Tbilisi, 1971, Tbilisi. Pu- | ||
+ | tevoditelh, Tbilisi, 1977, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TBİLİSİ UNİVERSİTETİ—Gurc. | ||
+ | SSR-in ən beyuk ali təhsil muəssisə- | ||
+ | si. 1918 ildə yaradılmıpdır. T.u.- | ||
+ | nin 21 fakultəsi, qiyabi,, axlpam və | ||
+ | hazırlıq ite”bələri, aspiranturası, | ||
+ | 137 kafedrası, 2 elmi-tədqiqat in- | ||
+ | tu, 11 problem və elmi-tədqiqat labo- | ||
+ | ratoriyası, kitabxanası (3 mln.-dək | ||
+ | |||
+ | |||
+ | kitab) var. T.u.-ndə 16 minədək tələbə Sob | ||
+ | |||
+ | |||
+ | oxuyur, 2 minədək mӱəllim və elmi | ||
+ | iici, o cumlədən SSRİ EA-nın 5 m. | ||
+ | uzvu, Gurc.SSR EA-nın 48 akad.və m. | ||
+ | uzvu, 204 e.d. və prof., 770 e.n. və | ||
+ | dosent ipləyir (1983). Un-t “Əsərlər | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rətpadəti, zəngin mə”nəvi keyfiyyətlə- | ||
+ | ri təsvir və tərənnum olunur. c Tyor- | ||
+ | kin odunyadaq (1954—63) satirik poe- | ||
+ | masında sosialist cəmiyyətinin inki- | ||
+ | ipafına əngəl tərədən laqeydlik, bu- | ||
+ | |||
+ | kratizm, formalizm .kimi mənfi | ||
+ | allar tənqid atətinə tutulur. cQeyd | ||
+ | dəftərcəsindən pte”rlərə (1961), 4Bu | ||
+ | ərin lirikasından, 1959—1967 | ||
+ | (1967) toplularında, 4 Yeni pe?rlər- | ||
+ | dənə (1969) silsiləsində həyat haqqın- | ||
+ | da fəlsəfi dupquncələr əsas yer tu- | ||
+ | tur. Nəsr və ədəbi-tənqidi əsərləri də | ||
+ | var. Əsərləri SSRİ xalqları dillə- | ||
+ | rinə, o cumlədən Azərb. dilinə və | ||
+ | bir cox xarici dilə tərcumə edil- | ||
+ | mipdir. Azərb. sovet ədəbiyyatını | ||
+ | Yӱksək qiymətləndirmitdir. — | ||
+ | cılıqına dair Azərb. dəvri mətbua- | ||
+ | tında məqalələr dərc olunmupdur. | ||
+ | cNovı mirg jurnalının bai redlc- | ||
+ | toru (1950—54 və 1958—70), SSRİ | ||
+ | Yazıcılar İttifaqı İdarə Hey?əti- | ||
+ | nin katibi (1950—54, 1959—71), Avro- | ||
+ | pa Yazıcılar Birliyinin vitse-prezi- | ||
+ | denti (1963—68) olmutdur. Sov.İKP- | ||
+ | nin 19-cu qurultayında MTK uzvu, | ||
+ | 22-ci qurultayında MK uzvluyunə Ha- | ||
+ | mizəd secilmitdir. 3 dəfə Lenin or- | ||
+ | deni, 4 bapqa orden və medallarla | ||
+ | təltif edilmipdir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əsərləri: Ufuqlərdən utfuqlə- | ||
+ | rə, B., 1966: Vasili Tyorkin, B., 1985: | ||
+ | r. soc., t. 1—5, M., 1966—71: İzbr, | ||
+ | soc., M., 1981, Zapas oqni, zaloq tepla... | ||
+ | Publipistika, M., 1983. | ||
+ | |||
+ | Əd.: Rus sovet ədəbiyyatı tarixi, B., | ||
+ | 1976, Turkon A., Aleksandr Tvardov- | ||
+ | skin, 2 izd., M., 1970: Makedonov | ||
+ | A., TvorceskiN putı Tvardovskoqo, M., | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nər edir (1936). Mətbəəsi (1923) və 1981 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nəptriyyatı (1933) var. T.u. Qırmızı | ||
+ | Əmək Bayraqı ordeni ilə təltif | ||
+ | olunmuttdur (1970). | ||
+ | TVARDӦVSKİ Aleksandr Trifono- | ||
+ | vic (21.6, 1910, indiki Smolensk vil. | ||
+ | Poctnok r-nunun | ||
+ | Zaqorye xutoru— | ||
+ | 18.12.1971, Moskva | ||
+ | vil., Krasnaya Pax- | ||
+ | ra Yaxınlırında: | | ||
+ | oskvada dəfn | ||
+ | edilmindir) — rus | ||
+ | sovet ppairi, icti- | | ||
+ | ... — Lenin | ||
+ | qukafatı (1961), | ||
+ | SSRİ Deəvlət muka- | ||
+ | fatı (1941, 1946, | ||
+ | 1947, 1971) laurea- | ||
+ | tı. 1940 ildən Sov, | ||
+ | İKP uzvu. Kənddə yeni həyat qurucu- | ||
+ | luquna həsr olunmut “Sosializmə yolı | ||
+ | (1931), *Giriptə (1933), “Muraviya əl- | ||
+ | kəsiə (1936) poemalarında, 4PPe”r top- | ||
+ | lusu. 1930—35ə (1935), *Kənd xronika- | ||
+ | Cbl9 (1939), e3aropieə (1941) me”p kitab- | ||
+ | TapbıH na, e€Konxoa cənpnHHH KYHNƏ/İH- | ||
+ | 15 (1932) povestində kolxoz kəndinin | ||
+ | yeni adamlarından bəhs edilir. Beyuk | ||
+ | Vətən muharibəsi illərində cəbhə qə- | ||
+ | Zetlərində calınmımndır. “Vasili | ||
+ | Yorkin (Deəyuticu haqqında kitab)ı | ||
+ | (1941—45) poemasının məzəli, həyatı | ||
+ | macəralarla dolu, iən lirik qəhrə- | ||
+ | manı Vasili Tyorkinin simasında T. | ||
+ | sovet əsgərlərinin umumilətdiril- | ||
+ | Mipq obrazını yaratmındır. Yol us- | ||
+ | TYHAƏ eBə (1946) rnoeMacbıH na ailəsi | ||
+ | maniyaya qovulmutit sovet əsgərinin | ||
+ | bəyuk gədəri əks etdirilmindir. Mu- | ||
+ | haribədən sonrakı bərpa və quruculuq | ||
+ | iplərindən bəhs edən lirik-publisis- | ||
+ | THK € Yöyrzəpnən ydoyrnəpəə (1950—60) | ||
+ | poemasında sovet adamlarının əmək | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TVEN (Tcuaya) Mark Qtəxəllusuy əsl | ||
+ | adı və familiyası Semyuel Lenqhorn | ||
+ | Klemens (Cle- | ||
+ | |||
+ | mens)l (30.11.1835, | | ||
+ | Missuri tptatı, | ||
+ | Florida k.—21.4. | ||
+ | 1910, Konnektikut | ||
+ | itatı, Reddinq)— | | ||
+ | amerikan yazıcı- | ||
+ | sı. ABİT ədəbiyya- | ||
+ | tında tənqidi rea- | | ||
+ | lizmin banilərin- || | ||
+ | dəndir. Huquqiunas | ||
+ | ailəsində dorul- | ||
+ | mulpidur. Atasının | ||
+ | əlumundən sonra Mə | ||
+ | məktəbi buraxmıpt, 12 yapından əmək | ||
+ | fəaliyyətinə batilamısi, mӱrəttib ia- | ||
+ | girdi, losman, reportyor, qızılaxta- | ||
+ | ran olmutdur. Ədəbi yaradıcılıqa | ||
+ | felyetonlar və yumoristik hekayələr- | ||
+ | lə bailamınqdır. 80-ci illərə qədər | ||
+ | yazdıqı əsərlərində | Avropaya və Fə- | ||
+ | ləstinə səyahətindən bəhs edən cSadə- | ||
+ | ləvhlər xaricdəv (1869) kitabı, Uzaq | ||
+ | Qərbdən danıtnan c Mətinlərə (1872) | ||
+ | avtobioqrafik əsəri, € KehHƏə və yeni | ||
+ | ocerklərə (1875) hekayə kitabı və s.) | ||
+ | Amerika demokratiyasına yumoristik- | ||
+ | satirik munasibət ifadə olunmutdur. | ||
+ | ac Qızıl suyuna cəkilmiiy əsrə (1873: | ||
+ | C. Uornerlə birgə) romanında ABPT- | ||
+ | da Vətəndat muharibəsindən sonrakı | ||
+ | siyasi məhtəkirlik, riyakarlıq və | ||
+ | fırıldaqcılıq dəvru əksini tapmıi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | dır. Dunya upttaq ədəbiyyatının | ||
+ | klassik əsərlərindən olan avtobioq- | ||
+ | rafik “Tom Soyerin macəraları | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (1876) və “Heklberri Finnin macəra- | ||
+ | larıq (1884) sosial-tənqidi romanla- | ||
+ | rında ulaq qəlbinə məxsus həssaslıq, | ||
+ | səmimiyyət, ӱrəyiacıqlıq, dostluq ki- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mi mənəvi-əxlaqi sifətlər burjua | ||
+ | gercəkliyinin antihumanist tamahkar- | ||
+ | lıq, mənfəətpərəstlik, riyakarlıq və | ||
+ | qəddarlıqına qariqı qoyulur. 4 PTahza- | ||
+ | də və dilənci (1882), *“Konnektikutl | ||
+ | |||
+ | yankilər Arturun sarayındaq (1889 | ||
+ | |||
+ | tarixi povestlərində sosial iyerar- | ||
+ | xiya, imtiyaz və sədlər rədd edilir. | ||
+ | Kəskin satirik ruhlu son əsərlərin- | ||
+ | də |4Gedliberqi- pozan adam (1899) | ||
+ | hekayəsi, “Sirli namə”lum ipəxsə (nəip- | ||
+ | ri 1916) povesti, 4“Linc məhkəməsi | ||
+ | birlətmit tptatlarıə, “General Fan- | ||
+ | stonun mudafiəsinəq və s. publisis- | ||
+ | tik məqalələriy burjua cəmiyyətinə | ||
+ | inamsızlıq əks olunmutdur. Əsərlə- | ||
+ | ri dunya xalqları dillərinə, o cum- | ||
+ | lədən Azərb. dilinə (20 əsrin əvvəl- | ||
+ | lərindən) tərcumə olunmut, ekran- | ||
+ | laopdırılmındır. | ||
+ | |||
+ | Əsərləri: Secilmit hekayələr, | ||
+ | B., 1953, Tom Soyerin macəraları, B., | ||
+ | 1959: PYahzalə və dilənci, B., 1968, Hekl- | ||
+ | berri Finnin macəraları, B., 1975: Sobr, | ||
+ | soc., t. 1—12, M., 1959—61, Sobr. soc., t. | ||
+ | 1—8, M., 1980: Rasskazı, M,. 1982: | ||
+ | |||
+ | Əd. Pıxlı İ., XX əsr xarici | ||
+ | ədəbiyyat tarixi, B., 1974: Starpev | ||
+ | A., Mark Tven i Amerika |M., 19631, L e=- | ||
+ | vidova İ., Mark Tven. Biblioqrafi- | ||
+ | ceskin ukazatelh, M., 1974: Literaturnal | ||
+ | istorin Soedinennıx PYtatov Ameriki, | ||
+ | T. 2—3, M., 1978—79. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TBEP— Kanunuun m.-HnH 1931 ilədək | ||
+ | |||
+ | |||
+ | adı. | ||
+ | TVER KNYAZLI EI—13—15 əsrlər- | ||
+ | də PTimal-PTərqi Rus torpaqlarında | ||
+ | feodal dəvləti. 13 əsrin 30—40-cı | ||
+ | illərində Pereyaslavl knyazlıqından | ||
+ | ayrılmınldı. Mərkəzi Tver it. idi. | ||
+ | 13 əsrin 60-cı illərində Tver knyazı | ||
+ | Yaroslav Yaroslavic Vladimirdə bə- | ||
+ | yuk knyaz taxtını ələ kecirdi və ge- | ||
+ | ni birlətpdirmə siyasətinə sə”y gos- | ||
+ | tərdi. T.k.-nın guclənməsindən ehti- | ||
+ | yat edən Qızıl Orda Moskva knyazla- | ||
+ | rının tərəfini saxlayırdı. Tver | ||
+ | knyazlarının rus torpaqlarının bir- | ||
+ | ləidirilməsi prosesinə batpcılıq et- | ||
+ | mək səyləri nəticəsində Tver bir | ||
+ | muddət monqol-tatar zulmunə qarpı | ||
+ | azadlıq mӱbarizəsinin mərkəzinə cev- | ||
+ | ildi. 1327 ildə Tverdə və baiqa ipə- | ||
+ | ərlərdə baplayan usyanı Qızıl Orda | ||
+ | amansızlıqla yatırdı. T.k. bu zər- | ||
+ | bədən sonra əzunə gələ bilmədi və 14 | ||
+ | əsrin 2-ci yarısında bir necə knyazlı- | ||
+ | qa parcalandı. Tver və Moskva knyaz- | ||
+ | lıqları arasında gedən mubarizə | ||
+ | sonuncunun qələbəsi ilə qurtardı. | ||
+ | 1485 ildə T.k. Moskva knyazlıqına | ||
+ | birlətdirildi. | ||
+ | TVERTSA- RSFSR Kalinin vil.-n- | ||
+ | də cay. Volqa cayının sol qolu. Uz. | ||
+ | 188 km, heəvzəsinin sah. 6510 km?. Qa- | ||
+ | rıtpıq mənbədən qidalanır. Noyabrdan | ||
+ | aprelədək donmut olur. PTluzlər var. | ||
+ | Torjok və Kalinin it.-ləri T, sahi- | ||
+ | lindədir. | ||
+ | TVİST (ing. Kmuyk, hərfi mə”nası — | ||
+ | burma)—muasir bal rəqsi. 20 əsrin | ||
+ | 60-cı illərində yayılmıtndır. y- | ||
+ | siqi əlcusu 4/4, tempi sur”ətlidir. | ||
+ | Amerika zənci muqənnisi C. Ceker | ||
+ | T.-in ən məphur ifacılarından ol- | ||
+ | mupdur. Bir cox xarici əlkə, həmci- | ||
+ | nin sovet bəstəkarı (A. Babacanyan | ||
+ | və b.) estrada mahnılarında T. rit- | ||
+ | mindən istifadə etmiillər. | ||
+ | TEATR (yun. (heagbqop—tamapta yeri: | ||
+ | tamapa) — incəsənət nəvu, İctimai | ||
+ | ipquur formalarından olan T. bədii | ||
+ | yaradıcılıqın baiqa nevləri kimi | ||
+ | gercəkliyi, insanların gercək aləm | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TEATP | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 181 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və biri-birlərinə munasibətlərini | ||
+ | əks etdirir, həyatın bədii in”ikası- | ||
+ | nı yaradır. T. sənətinin tətəkkulu | ||
+ | bəiqəriyyətin inkitpaf tarixi, zehni- | ||
+ | mənəvi axtarınları ilə barlıdır. | ||
+ | T. sənətinin tərəqqisi və tənəzzulu | ||
+ | ictimai Həyatda T.-ın tutduqu yer cə- | ||
+ | miyyətin sosial qurulutpunun xususiy- | ||
+ | yətlərindən, mə”nəvi tələblərindən | ||
+ | asılıdır. QT. dəvrun qabaqcıl ideya- | ||
+ | larını dərk edərək humanist ideal- | ||
+ | lar uqrunda mubarizə apardıqda, in- | ||
+ | sanın daxili aləminin murəkkəbliyi- | ||
+ | ni, onun ictimai meyllərini dərindən | ||
+ | və dӱzgӱn ipqəkildə acdıqda bədii vus”- | ||
+ | ətə nail olur. T. xalqın estetik | ||
+ | mənəvi və siyasi tərbiyəsində MYİYM | ||
+ | rol oynayır. Q.-ı incəsənətin digər | ||
+ | nevlərindən fərqləndirən bailıca | ||
+ | xӱsusiyyət burada bədii obrazın ipp, | ||
+ | əməl, hadisə vasitəsilə yaranmasıdır. | ||
+ | Bədii səhnə obrazları yalnız ippti- | ||
+ | rakcıların əməllərində, tərəfi-mu- | ||
+ | qabillərin munasibətlərində və bun- | ||
+ | ların nəticəsində tərəyən hadisələr- | ||
+ | də təpəkkul tapır. T.-ın digər əsas | ||
+ | xususiyyəti ondan ibarətdir ki, bura- | ||
+ | da bədii obrazlar canlı aktyorların | ||
+ | mə”nəvi və fiziki keyfiyyətlərindən | ||
+ | yaranır. T. tamapasının əsasını | ||
+ | dram əsərləri təpqkil edir. T.-ın mu- | ||
+ | hum inkipaf mərhələləri bəyuk dra- | ||
+ | maturqların adı, mӱtərəqqi dramatur- | ||
+ | giya ilə yaxından baqlıdır. Dram | ||
+ | əsərləri səhnə təcəssumundə yeni este- | ||
+ | tik mə”na kəsb edir. Səz, nitq T.-ın | ||
+ | əsas ifadə vasitələrindəndir. T.-da | ||
+ | nitq dialoq və monoloq (cdaxili mono- | ||
+ | loqu da var) formalarında olur. T. | ||
+ | kollektiv sənətdir. T. tamapası rej.- | ||
+ | un rəhbərliyi altında və rej. niyYƏ- | ||
+ | tinə muvafiq aktyor, rəssam, bəstəkar | ||
+ | (bəzən xoreoqraf) və 6.-nın birgə | ||
+ | cə İH nəticəsində yaranır. | ||
+ | Tamatadakı Hadisələr zaman (temp, | ||
+ | ritm, emosional gərginliyin gucclən- | ||
+ | məsi və azalması) və məkan (səhnə mey- | ||
+ | dancasından istifadə, səhnə mizanı, | ||
+ | dekorasiya və s.) daxilində bait verir. | ||
+ | Tamapanın əyani obrazı dekorator- | ||
+ | əssamın rəsmləri, teatr konstruksi- | ||
+ | aları, kostyum, ipqıq, teatr texnika- | ||
+ | sı vasitəsi ilə yaradılır (bax Teatr- | ||
+ | dekorasiya sənəti). T.-ın mahiyyəti | ||
+ | aktyorun yaradıcılıqında təcəssӱm | ||
+ | edir (bax Aktyor sənəti). Rejissor | ||
+ | ipi tamapanın hazırlanmasında bə- | ||
+ | yuk əhəmiyyətə malikdir. Rej. yaradı- | ||
+ | cılıqı muxtəlif sistemlərə əsasla- | ||
+ | nır (bax Rejissor sənəti, Stani- | ||
+ | slavski sistemi). Musiqili T.- | ||
+ | da əhvalatlar drama xas umumi qanun- | ||
+ | lara əsaslanan musiqi dramaturgiyası | ||
+ | |||
+ | |||
+ | vasitəsilə təcəssum olunur. Musiqili . | ||
+ | |||
+ | |||
+ | səhnə əsərlərinin : hər bir nəvuӱndə | ||
+ | (opera, balet, operetta, mӱzikl) bu | ||
+ | umumi qanunlar əsərin tələb etdiyi | ||
+ | ifadə vasitələrinə muvafiq əksini | ||
+ | tapır. | ||
+ | |||
+ | Tarixi ocerk. İnsanların hələ | ||
+ | ibtidai icma qurulupqu dəvrundəki | ||
+ | fəaliyyətində, qədim oyun və mərasim- | ||
+ | lərdə T. sənəti elementlərinə təsa- | ||
+ | duf olunur. İbtidai insan həyat ha- | ||
+ | disələrini, məitət və əmək qayqıları- | ||
+ | nı, varlıq haqqındakı sadələvh, bə”- | ||
+ | 3ƏH MƏBhyMH təsəvvurlərini cxeyirə | ||
+ | BƏ €məpə TYBBƏHƏDHH iradəsi və muba- | ||
+ | rizəsi tərzində gestərmək istərkən | ||
+ | onları təxsilətmii obrazlarda can- | ||
+ | landırmıt, bundan ətru təpbih, al- | ||
+ | leqoriya unsurlərindən, yamsılamaq | ||
+ | və cildə girmək vasitələrindən isti- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | fadə etmipdir. Tədricən bu prosesə | ||
+ | seəz, dialoq, pantomima, rəqs, musiqi | ||
+ | əlavə olunmu:i, ifadə vasitələri zən- | ||
+ | ginlətmipdir. Kutləvi bayramların | ||
+ | xususi təpkil olunmu tamaplaya cev- | ||
+ | rilməsi, dini mərasim xususiyyətlə- | ||
+ | rinin get-gedə zəifləməsi, qəhrəman- | ||
+ | ların kutlədən ayrılması prosesi | ||
+ | ədəbi dramın yaranmasına zəmin ol- | ||
+ | muidur. Bu proses qədim yunan T.-ın- | ||
+ | da aydın ifadə olunmuidur. Artıq | ||
+ | e.Ə. 5 əsrdə iqtisadi-MəƏDənİi cicəklən- | ||
+ | mə AənUYEY yapayan ellin ipəhərlə- | ||
+ | rində T. ictimai-tərbiyəvi əhəmiyyəti | ||
+ | olan bəyuk sənət ocaqına cevrilmiii- | ||
+ | di. Tamapalar umumxalq bayramı xa- | ||
+ | rakteri dapıyır, acıq səma altında- | ||
+ | kı nəhəng amfiteatrlara on minlərlə | ||
+ | tamapacı toplapırdı. Esxil, So- | ||
+ | fokl, Evripidin faciələrində əfsa- | ||
+ | nəvi qəhrəmanların, allahların o6b- | ||
+ | razı yaradılmıit, əxlaq və vətəndaii- | ||
+ | lıq normaları, sosnal-siyasi ideal- | ||
+ | Mü əz əksini tapmıpdı. Bu dəvrdə | ||
+ | itəhər və kəndin alpaqı təbəqələrinin | ||
+ | həyatından komik səhnəcikləri ifa | ||
+ | edən mim tamapaları xalq improvi- | ||
+ | zasiya teatrı kimi meydana gəlmiit, | ||
+ | sonralar Yaxın PTərq əlkələri və | ||
+ | Romada geniipq yayılmıtdı. Roma T.- | ||
+ | ında yeni tamatpa nəvləri, o cӱmlədən | ||
+ | mifoloji sujet əsasında musiqili | ||
+ | əqs tamapası yaranmıpdı. Qədim | ||
+ | Tərq əlkələrində (Hindistan, Cin, | ||
+ | İndoneziya, Yaponiya və s.) zəngin və | ||
+ | rəngarəng tamaipa formaları məvcud | ||
+ | idi. T.-ın ilkin formalarında insa- | ||
+ | nın umumilətdirilmiit pqəkildə KƏC- | ||
+ | tərilməsi prinsipi ustunluk təikil | ||
+ | etmit, bununla əlaqədar daimi tip- | ||
+ | maskalar yaranmıqidı. Bu prinsip | ||
+ | orta əsr xalq meydan tamapaları ucun | ||
+ | də səciyyəvi olmutdur. Qərbi Avro- | ||
+ | pada gistrion, jonqlyorlar, Rusiyada | ||
+ | skomoroxlar, PTərq əlkələrində mas- | ||
+ | qarabazlar xalq T.-ını təmsil etmip- | ||
+ | lər. Mirakl və misteriya tamapaları | ||
+ | dini məzmunlu olsa da, həvəskar akt- | ||
+ | yorlar buraya dӱnyəvi motivlər, ko- | ||
+ | mizm, məimət realizmi daxil edirdi- | ||
+ | lər. 14—16 əsrlərdə bir sıra əlkə- | ||
+ | lərdə (İtaliya, Fransa, lmaniya | ||
+ | və s.) orta əsr T.-ının ən demokratik | ||
+ | nəvlərindən olan fars yuksək inki- | ||
+ | ppaf etmii, ilk Avropa professional | ||
+ | teatrı — maska komediyası (del arte | ||
+ | komediyası) yaranmıpdı. Renessans | ||
+ | dəvrundən T.-ın əsasını artıq ədəbi | ||
+ | əsərlər təpkil etməyə batlamhpipdı. | ||
+ | Mədəniyyətin umumi inkipafı T.-ın | ||
+ | muxtəlif nəvlərə (16—17 əsrlərin | ||
+ | ayrıcından opera, 18 əsrin ortala- | ||
+ | rından balet, 19 əsrin ortalarından | ||
+ | operetta) ayrılmasına və mustəqil in- | ||
+ | kipaf etməsinə. zəmin oldu. | ||
+ | Renessans dəvrundə antik T. ən”ənə- | ||
+ | ləri milli xalq incəsənəti ən ”ənələ- | ||
+ | ri ilə əlaqələndirilərək dircəldil- | ||
+ | mipdi. V. DVkopar, M. Servantes, | ||
+ | Lope de Veqa, P. Kaldero? və 6.-nın | ||
+ | pyeslərində tarixi hadisələr kəskin | ||
+ | sosial və siyasi toqqupmalarda veril- | ||
+ | mipt, dupqunən və fəaliyyət gestərən, | ||
+ | əz həyati məqsədlərinə nail olmara | ||
+ | qadir olan fərdlər en plana cəkil- | ||
+ | mipdir. Renessans realizmi meyllə- | ||
+ | rinin tə”siri ilə aktyor sənəti epin | ||
+ | vus”ətə, ehtiraslılıqa, daxili ener- | ||
+ | jiyə malik olmuiy, pəxsiyyətin mə”- | ||
+ | nəvi aləminin acılmasına maraq ya- | ||
+ | ranmıldı. Səyyar aktyor truppala- | ||
+ | rından batqa Avropa əlkələrində | ||
+ | ki cəmiyyətləri (məs., Londonda | ||
+ | |||
+ | |||
+ | V. PPekspirin vQlobusə T.-ı) və ya | ||
+ | T. antreprizaları kimi sabit muəs- | ||
+ | sisələr meydana gəlmitpdi. T.-ın | ||
+ | yeni yuksəlitt mərhələsi klassisizm | ||
+ | ilə baqlıdır. Aktyor sənətinə tədri- | ||
+ | cən apılanmıtp sosial tipikləmə, | ||
+ | təcəssumetdirmə kimi keyfiyyətlər | ||
+ | Avropa T.-ının inkipafına tə”sir | ||
+ | gəstərmitdir. 18 əsrin 2-ci yarısın- | ||
+ | da T. burjua maarifciliyi ideyala- | ||
+ | rını ifadə etmiptdir. Q. Lessinq, | ||
+ | F. PLiller (Almaniya), D. Didro, p. | ||
+ | O. Bomarpe, L. Mersye (Fransa), | ||
+ | H. Fildinq, R. Peridan (B. Britani- | ||
+ | ya), K. Qoldoni (İtaliya) və V. Boqus- | ||
+ | lavskinin (Polpa) dramaturgiyasın- | ||
+ | da antifeodal ideologiya, realist | ||
+ | və romantik meyllər gucludur. Akt- | ||
+ | yorlardan D. Qarrik, K. Ekqof, , | ||
+ | PQreder maarifcilik CEHTHMEHTA/IH3- | ||
+ | mi əsasında islahatlar apararaq ifa- | ||
+ | cılıq sənətində təbiilik prinsipi- | ||
+ | ni irəli surmulər. Klassisizmin | ||
+ | behranı və romantik meyllərin - | ||
+ | anması faciə aktyorlarından F. | ||
+ | alma, S. Siddons, İ. Flekk və b.- | ||
+ | nın yaradıcılıqında əz əksini tap- | ||
+ | mıtpdır. 18—19 əsrlərin ayrıcın- | ||
+ | na Ğam BEPMHMI sosial və siyasi pro- | ||
+ | seslərin nəticəsində tamaiyacı kon- | ||
+ | tinkenti dəyipilmiit, teatr pəbəkə- | ||
+ | si genitlənmindi. | ||
+ | |||
+ | 49 əsrin 1-ci yarısı T. sənətində | ||
+ | romantizmin meydana gəlməsi, xusu- | ||
+ | silə onun mutərəqqi rolunun quvvət- | ||
+ | lənməsi ilə əlamətdardır. BY dəvr, | ||
+ | dramaturqlardan C. Bayron, 11. PPel- | ||
+ | li və Qutskovun, aktyorlardan E. | ||
+ | Kin, Frederik-Lemetr və b.-nın ya- | ||
+ | radıcılıqı usyankarlıq ruhu, həti= | ||
+ | TƏT axtarıpları ilə səciyyələnir, | ||
+ | Romantizm dəvru Q.-ında MİLLİ ƏY“ | ||
+ | nəməxsusluq, xəlqilik, tarixilik, ic- | ||
+ | timai tərəqqi uqrunda mubarizə ruhu | ||
+ | hakimdir. 19 əsrin 2-ci Yarısından | ||
+ | Avropa və Rusiyada səhnə realizmi | ||
+ | quvvətlənmin, T.-la ictimai həyat ara- | ||
+ | sındakı əlaqələr sıxlatmhndı. Bu | ||
+ | devr eyni zamanda mustəqil rej. sənə- | ||
+ | tinin formalatması, tamaialarda | ||
+ | bədii ansambl və fikir birliyinin, | ||
+ | ideya istiqamətinin Yaranması və tə- | ||
+ | cəssumuc İLƏ əlamətdardır. Bu əla- | ||
+ | mətlər əsrin axırlarında rus teat- | ||
+ | rında daha qabarıq ifadə olunmup1- | ||
+ | dur. 1898 ildə təsis edilmipq oskva | ||
+ | Bədaye Teatrı səhnə sənəti tarixin- | ||
+ | də yenilik olmuil, teatrın rəhbərlə- | ||
+ | ri—K. Stanislavski və V. Nemiro- | ||
+ | vic-Dancenko həyat həqiqətini, rea- | ||
+ | lizm və demokratizm prinsiplərini | ||
+ | yaradıcılıq proqramı kimi irəli | ||
+ | surmuti və bu prinsiplərə cavab verən | ||
+ | tamatpalar hazırlamılar. 19 əsrin | ||
+ | sonu—20 əsrin əvvəllərində H. Haupt- | ||
+ | MaH, B. Illoy, A. irəli C. Qolsuӱ- | ||
+ | orsi, Rusiyada A. Yutitkin, Qoqol, | ||
+ | |||
+ | . Turkenev, A. Suxovo-Kobılin, A. K. | ||
+ | Tolstoy, A. Ostrovski, N. Tolstoy, | ||
+ | A. Cexov, M. Qorki, Azərb.-da isə | ||
+ | M. F. Axundov, N. B. Vəzirov, Sd | ||
+ | Haqverdiyev, C. Məmmədquluzadə və 6.- | ||
+ | nın dramaturgiyası T.-da realizmin | ||
+ | inkitpafına tə sir gestərmitdir. 22 | ||
+ | əsrin. axırlarından T.-da burjua m. | ||
+ | siri, realizmi məhdudlamdırı cə” | ||
+ | rif etmək, realist dramı ani, Tan | ||
+ | rakterli pyeslərlə əvəz etmək c -— | ||
+ | ri guclənmindi. T. naturalizmnn | ||
+ | numayəndələrindən E. Zolya, 10N gur | ||
+ | qardapları və bu axına qariı cə” | ||
+ | xınz etmiplər. Bu dəvrdə T.-da - | ||
+ | volizm (M. Meterlink, E. Verharn | ||
+ | |||
+ | |||
+ | b. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Teatr. 1. Milanda FLa Skalaq teatrı. 1778. Me" | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 182 TEATR | | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Fr h | ||
+ | ə. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mar | ||
+ | |||
+ | |||
+ | i i i | ||
+ | ə 1 = gӧ ni | ||
+ | q ri "xr: aaa: | ||
+ | Hi EN Hə ah | ||
+ | * | ||
+ | |||
+ | |||
+ | C. Pyermarini. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | i : ə | ||
+ | 22 DA mu | ||
+ | |||
+ | A-TUR : am | : | ||
+ | |||
+ | = "da “us. 1 “ei 3 m zə "" q | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Plan. 2, Moskvada Bəyuk teatr. 1821—24. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | mü ə ƏY, “4 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Meə"mar O. İ. Bove (me"mar A. A. Mixaylovun layihəsindən istifadə olunmutdur). Plan. Z. Bakıda Azərbaycan Opera | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və Balet Teatrı. 1911, Me"mar N. XG. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və b.) meydana gəlmiidi. Realizmin | ||
+ | yeni formaları azad teatrlar tərə- | ||
+ | findən tətbiq olunurdu ( əla A. | ||
+ | Antuan, O. Bram, M. Reynhardt). | ||
+ | Muasir T.-ın novatorluq niyyətləri | ||
+ | ilə qədim xalq teatrı ən”ənələri V. | ||
+ | Meyerxoldun yaradıcılıqında uzvi | ||
+ | surətdə birlətmiyndi. | ||
+ | |||
+ | Bəyuk Oktyabr sosialist inqila- | ||
+ | bının qələbəsindən sonra teatr yeni | ||
+ | və daha yuksək inkitaf mərhələsinə | ||
+ | qədəm qoydu. İnqilabdan əvvəlki T.- | ||
+ | ın mutərəqqi ən”ənələri, realist və | ||
+ | demokratik keyfiyyətləri xəlqilik, | ||
+ | partiyalılıq prinsipləri ilə zən- | ||
+ | ginləmdi. Coxmillətli sovet teat- | ||
+ | rı dunya miqyasında T. mədəniyyəti- | ||
+ | nin mərkəzinə cevrildi. 20-ci illər- | ||
+ | də sovet dramaturgiyası yaranmıi- | ||
+ | dır (K. Trenyov, V. Bill-Beloserkov- | ||
+ | ski, Vs. İvanov, C. Cabbarlı və b.). | ||
+ | Sovet teatrının gergəmli rej.-la- | ||
+ | rından K. Stanislavski, V. Nemiro- | ||
+ | vic-Dancenko, V. Meyerxold, Y. Vax- | ||
+ | tanqov, A. Tairov, aktyorlardan V. | ||
+ | Rıjova, Y. Turcaninova, V. Paien- | ||
+ | naya, A. Ostujev, İ. Moskvin, M. | ||
+ | Tarxanov, V. Kacalov, sonralar Y. | ||
+ | Zavadski, A. Diki, İ. Bersenyev, N. | ||
+ | Oxlopkov, B. PQukin, A. Tarasova, | ||
+ | A. Stepanova və 6.-nın fəaliyyətin- | ||
+ | DƏ sosialist realizmi metodu əsasın- | ||
+ | da inkipqaf edən sovet T.-ının yuk- | ||
+ | CƏK nailiyyətləri əz əksini tapmıpq- | ||
+ | dır. Coxmillətlilik sovet T.-ını | ||
+ | |||
+ | ərqləndirən cəhətlərdəndir. Sovet | ||
+ | akimiyyəti illərində Ukrayna (rej. | ||
+ | və aktyorlardan A. Kurbas, Q. Yura, | ||
+ | .. Bucma, M. Krumelnitski, N. Uj- | ||
+ | vi), Belorusiya (E.Mirovic, B. Pla- | ||
+ | tonov, Q. Qlebov), Ermənistan (V. | ||
+ | Acemyan, R. Nersesyan, A. Avetisyan), | ||
+ | Gurcustan (K. Marcaniivili, A. | ||
+ | Axmeteli, V. Ancaparidze, A. Xora- | ||
+ | va), Azərbaycan (M. A. Əliyev, Sidqi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | - T, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | RuHulla, M. Davudova, İ. Hidayət- | ||
+ | zadə), Latviya (A. Amtman-Briyedit, | ||
+ | L. Berzin, 1 Osis), Litva (B. Dau- | ||
+ | quvetis), Estoniya (A. Lauter) T.- | ||
+ | ları yuksək səviyyəyə qalxmın, əvvəl- | ||
+ | lər T. mədəniyyəti olmayan xalqların | ||
+ | sənəti inkipaf etmiidir. | ||
+ | Avropa əlkələri və ABC da yeni | ||
+ | 1, Foriklarınız inkipafı cox mu- | ||
+ | rənjə və. rəngarəngdir. Rej.-lardan | ||
+ | . Dullen, L.Juve, J. Pitoyev (Fran- | ||
+ | sa), E. Burian (Cexoslovakiya), E. | ||
+ | Piskator, B. Brext (Almaniya) 20— | ||
+ | 30-cu illərdə T.-da novatorluq ax- | ||
+ | tarıpilarına baicılıq etmiilər. | ||
+ | Fajizm uzərində qələbədən sonra T.- | ||
+ | da demokratik meyllər vus”ət almıin- | ||
+ | dır. Xalq kutlələrinin humanist və | ||
+ | sosial məqsədləri, kapitalist Həyat | ||
+ | tərzinin ziddiyyətləri italyan neo- | ||
+ | realist T.-ında ifadə olunmunldur | ||
+ | (E. De Filippo və b.). J. P. Sartr, | ||
+ | J. Anuy, A. Kamyu fransız Muqavi- | ||
+ | mət hərəkatı ileyaları əsasında mil- | ||
+ | li intellektual dram ən”ənələrini | ||
+ | bərpa etmiin, ti A Barsak, | ||
+ | J. L. Barro və 6. muhum bədii prob- | ||
+ | lemlərə toxunmutlar. 50-ci illərin | ||
+ | axırlarında cabsurd teatrıq (dra- | ||
+ | maturqlar E. İonesko, S. Bekket və | ||
+ | yaranmınidır. Burjua əlkələri | ||
+ | T.-larında demokratik meyllərlə ya- | ||
+ | napı muhafizəkar mepipan ideolo- | ||
+ | giyasının təsiri ilə qazanc məqsəd- | ||
+ | li, əyləncə xarakterli təmayullər də | ||
+ | təzahur edir. Akademik ən”ənələrə | ||
+ | malik klassik repertuarlı teatrlar, | ||
+ | məphur aktyorlar bunlara qarpı cı- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xhııp edirlər Meyer, J Bar- | ||
+ | ro, C. Gilqud, L. Olivye, V. Li, M. | ||
+ | Redqrev, E. Evans və 6.). PTekspirin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və faciələrinin tamaiya- | ||
+ | ları dunya ptpehrəti qazanmıtldır | ||
+ | (Pekspir Kral Teatrı, rej., P. | ||
+ | Bruk, aktyorlardan P. Skofil , | ||
+ | |||
+ | |||
+ | komediya | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Bayev, Plan. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | b.). ABİQ-da 60-cı illərdə Brodvey | ||
+ | teatrlarına qarpqı cFBrodveydən gə- | ||
+ | narə muçtərəqqi eksperimental teatr- | ||
+ | lar meydana gəlmipdi. ABİT T. mə- | ||
+ | dəniyyətində un-t Q.-ları muhum rol | ||
+ | oynayır. Kapitalist əlkələrinin mu- | ||
+ | tərəqqi T. sənəti murtəce cərəyanlar- | ||
+ | lə daimi mubarizə aparmalı olur. | ||
+ | Sosialist əlkələri T.-ları la gər- | ||
+ | kəmli nailiyyətlər qazanmhipdır. | ||
+ | Asiya, Afrika və Latın Amerikası | ||
+ | elkələri istiqlaliyyət əldə etdikdən | ||
+ | sonra onların ən”ənəvi milli teatr | ||
+ | formalarının inkipafı ucun im- | ||
+ | kanlar yaranmılidır. T. haqqında | ||
+ | ətraflı mə”lumat ucun bax Sovet | ||
+ | Sosialist Respublikaları İ tti- | ||
+ | faqı məqaləsinin, Azərbaycan Sovet | ||
+ | Sosialist Respublikası cildinin, | ||
+ | muttəfiq və muxtar resp.-lar, eləcə | ||
+ | də xarici əlkələr haqqındakı məqa- | ||
+ | lələrin Teatr bəlmələrinə. | ||
+ | Qeatr me”marlıqı. İlk | ||
+ | T. binaları təqr. e.ə. 6 əsrdə Qədim | ||
+ | Yunanıstanda meydana gəlmii, ta- | ||
+ | mapacılar ucun əsasən amfiteatr | ||
+ | formasında sıralar uzrə duzulmu | ||
+ | oturacaq yerləri, tamananın gestə- | ||
+ | rilməsi ucun isə dairəvi meydanca- | ||
+ | sı olan acıq T. tipi aaa | ||
+ | dı. Bu tipli T. binaları sonralar | ||
+ | Qədim Romada daha cox yayılmıvdı. | ||
+ | Coxyaruslu tamapa zalı və piiptar | ||
+ | arxasında, dərinlikdə yerlətən səh- | ||
+ | nəsi olan muasir tipli T. binaları | ||
+ | 17—18 əsrlərdə İtaliyada yaranmıi- | ||
+ | dır. 18 əsrdən T. binaları ipəhər- | ||
+ | lərin me”marlıq ansamblının mu- | ||
+ | hum dominantına cevrilir: London- | ||
+ | da c“Kovent-Qardenı (1732), Milanda | ||
+ | c.Ta Skalaqg (1776—78), Moskvada Bə- | ||
+ | İYK teatr (1824), Parisdə cQran0- | ||
+ | Onepav (1875) və s. 19—20 əsrlərdə | ||
+ | binaları səhnə janrlarına mu- | ||
+ | vafiq tikilməyə baplanmındır (ope- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | a Q.-ı, dram T.-ı, kugla T.-ı və s.). | ||
+ | uasir T. binalarının intasında | ||
+ | ən"ənəvi və muasir me”marlıq forma- | ||
+ | larından, Yeni iniyaat materialla- | ||
+ | rı və konstruksiyalarından istifa- | ||
+ | də edilir, binalar murəkkəb texni- | ||
+ | ki avadanlıqla təchiz olunur. Acıq | ||
+ | T. binaları da hazırla geniş(i yayıl | ||
+ | mıtidır (Moskva, Kiyev, Bakı və s. | ||
+ | il.-lərdə Ya:lıl teatrlar). Azərb-la | ||
+ | ilk T. binası 1858 .. rada | ||
+ | meqmar Q. Hacıbababəyov tərəfindən | ||
+ | inia olunmustidur. Bakıda isə ilk | ||
+ | teatr binasını 1880 ildə H. Z. Ta- | ||
+ | qrıyev tikdirmimdir. Burada dram | ||
+ | tamapaları ilə yanatı ilk Azərb. | ||
+ | opera və musiqili komediyaları ta- | ||
+ | mapaya qoyulmutidur. 1960 ilədək | ||
+ | Azərbaycan Dram Teatrının tamapa- | ||
+ | ları həmin binada gəstərilmitdir | ||
+ | (1960 ildən bu binada Azərbaycan Mu- | ||
+ | siqili Komediya Teatrı Yerlətir). | ||
+ | Azərbaycan Opera və Balet Teatrının | ||
+ | binası 1911 ildə, indiki Azərb, Dram | ||
+ | Teatrının binası 1960 ildə istifa- | ||
+ | dəyə verilmiidir. | ||
+ | Əd: Marks K. ni Ənqelıs F. | ||
+ | Ob iskusstve, |4 izd.1, t. 1—2, M., 1983: | ||
+ | Lenin V. İ., O literature i iskusst- | ||
+ | Be, Ə izd., M., 1979: Cə ik ƏrovC., Azər- | ||
+ | və teatrı ii, B., 1974, | ||
+ | ƏMMƏDOV .. eat duӱuptuncələri, | ||
+ | B., 197, Avdeev A. in | ||
+ | teatra, M.—L., 1959: İstarin sovetskoqo | ||
+ | dramaticaskoqo teatra, t. 1—6, M., 1966 — | ||
+ | 71 Stanislavskii K. S., Sobvr. | ||
+ | soc., t. 1—8, M., 1954—1961: İstoril za- | ||
+ | padnoenropenNskoqo teatra, t. 1—6, ə | ||
+ | 1956—1974, Vilar J., O tsatralınov | ||
+ | tradiiii, per. s frani,., M., 1956: Dj i- | ||
+ | veleqov A. K., İtalhanskan narodnan | ||
+ | .komedin, 2 izd., M., 1962, Markov P,, | ||
+ | O teatre, t. 1—2, M., 1973—1974: Mare- | ||
+ | palıh M., Putı teatra, per. s frani,, | ||
+ | M., 1982, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “*TEATRə—aylıq illustrasiyalı jur- | ||
+ | nal. SSRİ Mədəniyyət Nazirliyi və | ||
+ | SSRİ Yazıcılar İttifaqının orqa- | ||
+ | nı. 1937 ildən Moskvada nəitr edi- | ||
+ | lir. 1930—33 illərdə “Sovetski | ||
+ | teatrə, 1933— 36 illərdə c Teatr i dra- | ||
+ | maturqiyak adı ilə cıxmıplYdır | ||
+ | (1942—44 illərdə nəpri dayandırıl- | ||
+ | mımdır). 4Q.ə teatriqunaslıq prob- | ||
+ | lemlərini, əlkəmizin, O cumlədən | ||
+ | Azərb. teatrlarının fəaliyyətini | ||
+ | impıqlandırır, resenziyalar, teatr | ||
+ | xadimləri haqqında ocerklər, xarici | ||
+ | teatrlar haqqında Yazılar və s. verir. | ||
+ | Tirajı 40 min nusxədir (1984). | ||
+ | TEATR MASKALARI —aktyorun YaY- | ||
+ | nə taxdıqı xususi əiya, ertuk. T.m- | ||
+ | nda insan sifəti, heyvan, fantastik, | ||
+ | yaxud mifoloji varlıqın batı təs- | ||
+ | vir olunur. Karqız, papye-mate və s. | ||
+ | materiallardan duzəldilir. Antik | ||
+ | teatrda T. m. aktyorun mimikasını | ||
+ | əvəz etmii, muxtəlif əhvali-ruhiy- | ||
+ | yəni (kədər, sevinc və s.) əks etdir- | ||
+ | mipdir. Qədim Roma teatrlarında | ||
+ | T.m.-ndan, əsasən, xalq improvizasiya | ||
+ | səhnəciklərində (atellan) istifadə | ||
+ | olunmutidur. 16—18 əsrlərdə italyan | ||
+ | Maska komediyasında genit Yayılmıt- | ||
+ | Dı. 17 əsrdən T.m. Avropa teatrla- | ||
+ | ında aradan cıxmaqa baplamıtddır. | ||
+ | .m. Asiya xalqlarının (İndoneziya, | ||
+ | Hindistan, Yaponiya) ən”ənəvi teatr- | ||
+ | larında genit yayılmıtdır (20 əsr | ||
+ | teatrında T.m. cox vaxt maskayabən- | ||
+ | zər qrimlə əvəz olunur). Qədim za- | ||
+ | manlardan 19 əsrə qədər Azərb.-da | ||
+ | Xalq oyunları və mərasim tamaipyala- | ||
+ | rında (FKos-kosav, €Keuən pəhləvanı | ||
+ | vəs.). T,m.-ndan istifadə edilmitdir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TEATR FESTİVALI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 183 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TEATR MUZEYİ, C. Cabbarlı | ||
+ | a m. Azərbaycan Dəvlət | ||
+ | Teatr Muz ey i— Azərb. teatrı | ||
+ | tarixinə Dair sənəd və materiallar | ||
+ | toplayan və qoruyan elmi, mədəni-ma- | ||
+ | arif muəssisəsi. 1926 ildə Azərb. | ||
+ | Dram Teatrı foyesində təikil edil- | ||
+ | miiq sərgi ilə əsası qoyulmuil, 1927 | ||
+ | ildə Azərb.SSR Xalq Maarif Komis- | ||
+ | sarlıqının qərarına əsasən acılı- | ||
+ | iı olmusyidur. T.m. 1928—34 illərdə | ||
+ | Dəvlət muzeyinin (indiki Azərb. Ta- | ||
+ | rixi Muzeyi) ipəe”bəsi kimi fəaliyyət | ||
+ | gəstərmindir. 1934 ildən mustəqil | ||
+ | |||
+ | |||
+ | .Muzeydir. T.m.-nin yaradılmasında U. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Hacıbəyov, C. Cabbarlı, A. M. P1Əə- | ||
+ | rifzadə, H. Q. Sarabski, S. Ruhul- | ||
+ | la, PT. Məmmədova, M. A. Əliyev, A. | ||
+ | K. PTərifov (ilk direktoru) və 6.-nın | ||
+ | xidməti olmutidur. Muzeyin arxiv- | ||
+ | memuar, foto-neqativ, eskiz-maket 110”- | ||
+ | bələri var. T.m.-nin fondunda təqr. | ||
+ | 210 min eksponat saxlanılır. Muzey | ||
+ | mədəni-kӱtləvi iplər aparır, sərgi- | ||
+ | lər, mӱhazirə və muzakirələr keci- | ||
+ | rir. Umumittifaq (Moskva, Lenin- | ||
+ | qrad, Tbilisi) və umumdunya (Paris, | ||
+ | 1936: Brussel, 1958) sərgilərinin ipp- | ||
+ | tirakcısı olmutdur. 1935 ildə muze- | ||
+ | Yə C. Cabbarlının adı verilmindir. | ||
+ | TEATR SƏNƏTİ İNSTİTUTU, A. | ||
+ | V. Lunacarski ad. Deəvlət | ||
+ | Teatr Sənəti İnstitutu | ||
+ | --SSRİ-nin ən bəyuk teatr in-tla- | ||
+ | rından biri. Moskvadadır. Əsası | ||
+ | 1878 ildə qoyulmutidur (Musiqili | ||
+ | dram in-tu adı ilə). 1935 ildən indi- | ||
+ | ki adını daiıyır. İn-tda gerkəm- | ||
+ | Li teatr sənəti ustalarından N. | ||
+ | Bersenev, L. M. Lavrovski, L. M. Leo- | ||
+ | nidov, N. P. Oxlopkov, Y. A. Zavad- | ||
+ | ski, R. V. Zaxarov, N. V. Petrov, A. | ||
+ | D. Popov, O. İ. Pıjova, İ. M. Ra- | ||
+ | yevski, teatriqunaslardan Q. N. Bo- | ||
+ | yaciyev, A. K. Civeleqov, S. S. Mogul- | ||
+ | ski, P. A. Markov və 6. dərs demiplər. | ||
+ | İn-tun hey”ətipdə (1983/84) aktyor, | ||
+ | rejissor, musiqili teatr, teatriqunas- | ||
+ | lıq fakultələri, baletmeysterlər və | ||
+ | teatr pedaqoqları belməsi (fakultə | ||
+ | huququnda), tədris teatrı, aspiran- | ||
+ | tura, 19 kafedra, kitabxana (200 min- | ||
+ | dən artıq kitab, jurnal, not və s.) | ||
+ | fəaliyyət gəstərir. 1983/84 dərs ilin- | ||
+ | də in-tun əyani fakultələrində təqr. | ||
+ | 837 (o cӱmlədən təqr. 100 xarici əl- | ||
+ | kə tələbəsi), qiyabi fakultəsində 900- | ||
+ | dən artıq tələbə oxumuiidur. İn-tda | ||
+ | 262 mӱəllim, o cӱmlədən 39 prof. və | ||
+ | elmlər doktoru, 97 dosent və elmlər | ||
+ | namizədi ipləmitdir. İn-tda İ. | ||
+ | M. Tumanov, A. A. Qoncarov, M. O. | ||
+ | Knebel, B. A. Pokrovski, İ. V. İl- | ||
+ | yinski, N. İ. Sats, A. G. Obraztso- | ||
+ | va, B. İ. Rostotski, Q. İ. Qoyan, V. | ||
+ | V. Vasilyev, Y. S. Maksimova və 6. | ||
+ | dərs deyirlər. Azərb. teatr xadimlə- | ||
+ | indən A. İsgəndərov, M. Məmmədov, | ||
+ | R Kazımov, Ə. əə və b. burada | ||
+ | təhsil almınlar. İn-t Qırmızı Əmək | ||
+ | Bayraqı (1971) və Xalqlar Dostluqu | ||
+ | (1979) ordenləri ilə təltif olun- | ||
+ | mupidur. | | ||
+ | Əo.: THTHC, M., 1980. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TEATR TƏ HSİLİ—teatr sənəti sa- | ||
+ | həcm nə neuəkap artist, rejissor, | ||
+ | rəssam, teatriqunas və s. ipcilər ha- | ||
+ | zırlayan təhsil sistemi. T.t. Qədim | ||
+ | Romada meydana gəlmiidir (e.ə. 1 | ||
+ | əsr). 8 əsrdə Cində ilk T.t. muəssisə- | ||
+ | si yaradılmındır. Renessans dəv- | ||
+ | "ə teatrda aktyor sənətkarlıqını | ||
+ | |||
+ | |||
+ | truppalara rəhbərlik edən aktyor və | ||
+ | dramaturqlar eyrədirdilər. Orta əsr- | ||
+ | lərdə Qərbi Avropada aktyorlar hazır- | ||
+ | lanması sahəsində pedaqoji sistem | ||
+ | iplənib hazırlanmındı. Bu sistem | ||
+ | 15— 16 əsrlərdə Avropanın, 17 əsrdə | ||
+ | isə Rusiyanın tədris ocaqlarında ge- | ||
+ | ni yayılmınidı. 18 əsr—19 əsrin əv- | ||
+ | vəllərində Paris, Vyana, Variyava, | ||
+ | Florensiya və s. i1.-lərdə teatr mək- | ||
+ | təbləri meydana gəlmiindi. Burjua | ||
+ | teatrının bəhranı (18 əsrin 2-ci ya- | ||
+ | rısından) T.t.-nə də tə”sir gəstərmini- | ||
+ | di. Rusiyada ilk teatr məktəbinin | ||
+ | əsası 1673 ildə Moskvada qoyulmuii- | ||
+ | dur. 1773 ildə Moskva tərbiyə evi nəz- | ||
+ | dində zərif sənətlər (dram, balet, | ||
+ | vokal, instrumental musiqi) sinif- | ||
+ | ləri acılmındı. 1809 ildə bu sinif- | ||
+ | lərin əsasında Moskva Teatr Məktə- | ||
+ | bi (hazırda M. S. PLepkin ad. Teatr | ||
+ | Məktəbi) təsis olunmutidur. T.t.-n- | ||
+ | də realist təmayulləri M. S. PPep- | ||
+ | kin inkitaf etdirmindir. SSRİ- | ||
+ | də T.t.-nin yaranması və inkitpafı | ||
+ | K. S. Stanislavski, V. İ. Nemirovic- | ||
+ | Dancenko, Y. B. Vaxtanqov, V. E. Meyer- | ||
+ | xold, A. Y. Vaqanova və 6.-nın adı | ||
+ | ilə baqlıdır. Muttəfiq resp.-lar- | ||
+ | da teatr kadrlarının hazırlanma- | ||
+ | sı ipinə U. Hacıbəyov, PT. Məmmə- | ||
+ | dova, A. Quqanov, A. İsgəndərov, Ka- | ||
+ | zım Ziya, R. Təhmasib, Q. Almaszadə, | ||
+ | V. A. Acemyan, V. M. Balyuna, A. A. | ||
+ | Vasadze, A. A. Xorava, M. M. Sər | ||
+ | ielnitski, C. A. HuranTypalena, B. | ||
+ | M. Sklyarenko, Q. P. Yura və 6. xey- | ||
+ | li əmək sərf etmiilər. Sovet haki- | ||
+ | miyyəti illərində ali və orta ixti- | ||
+ | sas teatr təhsili mucəssisələri :yə- | ||
+ | bəkəsi yaradılmıti, bir sıra kon- | ||
+ | servatoriya və incəsənət in-tlarında | ||
+ | |||
+ | |||
+ | teatr fakultələri təkil olunmu1- | ||
+ | dur. A. V. Lunacarski ad. Devlət | ||
+ | Teatr Sənəti İn-tu və B. V. PQukin | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ad. Qeatr Məktəbində (Moskva), elə- | ||
+ | cə də Leninqrad Teatr, Musiqi və Ki- | ||
+ | nematoqrafiya İn-tunda milli akt- | ||
+ | yor studiyaları fəaliyyət gestərir.. | ||
+ | Digər sosialist əlkələrində də xu- | ||
+ | susi teatr məktəbləri var. Kapitalist | ||
+ | əlkələrində və inkitaf etməkdə olan | ||
+ | əlkələrdə aktyorların və digər ya- | ||
+ | radıcı iicilərin hazırlanması iiyi, | ||
+ | adətən teatr truppalarında, kinostu- | ||
+ | diyalar, konservatoriyaların dram | ||
+ | iqə”bələri və un-tlərin humanitar" fa- | ||
+ | kultələrində aparılır. Alərb.-da T.t. | ||
+ | sistemi Sovet hakimiyyəti illərində | ||
+ | yaradılmıtidır (bax Azərbaycan İn- | ||
+ | cəsənət İnstitutu və Bakı Teatr | ||
+ | Texnikumu məqalələrinə). | ||
+ | |||
+ | TEATR FESTİVALI, baxıit, | ||
+ | musabiqə, olimpiada—teatr | ||
+ | sənəti nailiyyətlərinə baxıldı. Mən- | ||
+ | iyəyi Qədim Yunanıstandakı Olimpi- | ||
+ | ya oyunları, orta əsr trubadur və min- | ||
+ | nezingerlərinin yarıtiları və s. ilə | ||
+ | baqlıdır. T.f. Avropada 18 əsrin | ||
+ | axırlarından yayılmaqa bailamın)- | ||
+ | dır. Əvvəllər təntənəli yurui, numa- | ||
+ | yipilərdən ibarət olmuiy, sonralar, | ||
+ | muəyyən hadisələrlə əlaqədar teatral- | ||
+ | lapidırılmı:i kutləvi tamaiyalara | ||
+ | cevrilmitdir. R. Vaqnerin operala- | ||
+ | rına həsr olunmut Bayroyt festival- | ||
+ | ları (1882 ildən hər il Bayroytda), | ||
+ | PTekspir tamapalarının festivalla- | ||
+ | rı (muntəzəm olaraq 1886 ildən Strat- | ||
+ | ford-on-Eyvonda), “Praqa baharı | ||
+ | (1946 ildən), Edinburq teatr və mu- | ||
+ | siqi festivalı (1947 ildən), Avinyon | ||
+ | festivalı (1947 ildə J. Vilar tərə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 184 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TEATR-DEKORASİYA SƏNƏTİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | indən qoyulmupdur), *“Dubrovnik yay | ||
+ | HӧkkənIn (1950 ildən), i florensi a | ||
+ | mayıq (1951 ildən) SAD Çİ . 1960 | ||
+ | ildən muntəzəm olaraq ADR (1966 il- | ||
+ | dən), BXR (1968 ildən) və Yuqoslaviya- | ||
+ | da (1971 ildən) upaq teatrları fes- | ||
+ | tivalları, RSR (1958, əbu İXP | ||
+ | 1962 ildən), CSSR (1964 ildən), Mac. | ||
+ | |||
+ | R (1971 ildən) və a (1972 | ||
+ | ildən) kukla teatrları festivalları | ||
+ | kecirilir. SSRİ-də Vətəndat muha- | ||
+ | ribəsi illərində (1918—20) musabi- | ||
+ | qələr (əsasən, pyeslərin) təpjil edi- | ||
+ | lirdi. 1930 ildə Moskvada SSRİ | ||
+ | xalqlarının Umumittifaq incəsənət | ||
+ | və teatr olimpiadası kecirilmitidir | ||
+ | (16 teatr, o cӱmlədən Azərbaycan Dram | ||
+ | Teatrı iptirak etmiptdir). 1936 il- | ||
+ | dən gecirilən ədəbiyyat və incəsənət | ||
+ | dekadalarında professional BƏ 63- | ||
+ | fəaliyyət kollektivlərinin musiqili | ||
+ | və dram tamapalarına geni yer ve- | ||
+ | rilmipdir (bax SSRİ xalqlarının | ||
+ | incəsənət və ədəbiyyat dekadaları və | ||
+ | gӱnləri). 30-cu illərin ortalarında | ||
+ | sırf teatr sənətinə dair festival- | ||
+ | lar təpkil edilməyə baplanmıpdır. | ||
+ | Bir sıra Umumittifaq T.f.-ları | ||
+ | SSRİ tarixindəki əlamətdar hadisə- | ||
+ | lərlə əlaqədardır (Beyuk Oktyabr | ||
+ | sosialist inqilabının 50 illiyi, | ||
+ | V. İ. Leninin anadan olmasının 100 | ||
+ | illiyi, SSRİ təpqkil olunmasının | ||
+ | 50 illiyi və s.). SSRİ xalqları ilə | ||
+ | qardap sosialist elkələri xalqları- | ||
+ | nın dostluqu əlaməti olaraq Polpta, | ||
+ | Bolqarıstan, Macarıstan, Cexoslova- | ||
+ | kiya, Rumıniya və ADR-in klassik və | ||
+ | muasir dramaturqlarının əsərlərin- | ||
+ | dən ibarət Q.f.-ları kecirilir. Mun- | ||
+ | təzəm olaraq sirk və estrada sənətinə | ||
+ | baxıt-musabiqələr, yeni sirk əsərlə- | ||
+ | rinə, estrada artistlərinə baxındlar, | ||
+ | gənc opera və balet artistlərinin | ||
+ | Umumittifaq festivalı və s. təpkil | ||
+ | |||
+ | |||
+ | olunur. | ||
+ | |||
+ | TEATR-DEKORASİYA SƏNƏTİ —de- | ||
+ | korasiya, əlbəsə, qrim, ipqıq, mebel, | ||
+ | butaforiya və s. vasitəsilə səhnə ta- | ||
+ | mapasının əyani obrazının yaradıl- | ||
+ | ması sənəti. İncəsənətin sintetik HƏB- | ||
+ | lərindən olan teatrda tamapanın bə- | ||
+ | dii tərtibatı əsərin ideya məzmunu- | ||
+ | nun acılmasında muhum rol oynayır. | ||
+ | Rəssam əsərin məzmununa və rejissor | ||
+ | ipinə əsaslanaraq, hadisələrin cərə- | ||
+ | yan etdiyi dəvru, yerli və milli KO- | ||
+ | loriti səhnədə canlandırır, əsərin | ||
+ | janrına və uslubuna uyqun dekorasiya, | ||
+ | əlbəsə, ipıq və s. bədii təsvir və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | - tə: q-f =. | ||
+ | nsdsn : 7 | ||
+ | , " Rü BL 7 , F | ||
+ | ər Ki “əəə s | ||
+ | |||
+ | * : “a | ||
+ | ə | ||
+ | : | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ş xm , vey m | ||
+ | |||
+ | c kas 8 “ə | ||
+ | , o | ||
+ | |||
+ | = : I | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | " | ||
+ | |||
+ | |||
+ | , | ||
+ | ras | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 4Cəhənnəm?. 17 əsrin sonu. Fransa teatrına | ||
+ | |||
+ | |||
+ | I" 7", IB 428, əz | ||
+ | u da 4 kn m "On rm oh. | ||
+ | Dr ki TURLARA Ktiş | ||
+ | - vi Toru :YIs | ||
+ | Tə. 3 “r q | ||
+ | Y ə bəd. Şi. zi | ||
+ | ə dəm. vi .. 4 | ||
+ | daa sk 1 | ||
+ | Abu –- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ifadə vasitələrin- | ||
+ | dən istifadə edə- | ||
+ | rək obrazların | ||
+ | fərdi xarakteris- | ||
+ | tikasını daha dol- | ||
+ | qun nəzərə catdı- | ||
+ | rır, T.-d.s. me”mar- | ||
+ | lıq və təsviri sə- | ||
+ | HƏTHH vəhdətinə | ||
+ | əsaslanır. Bədii | ||
+ | tərtibat tamapa- | ||
+ | nın ayrılmaz tər- | ||
+ | kib hissəsi olmaq- | ||
+ | la yanalptı, olun bə- | ||
+ | dii-emosional quv- | ||
+ | vəsini artırır. | ||
+ | T.-d.s.-nin mən- | ||
+ | tpəyi qədim, tarixi | ||
+ | zəngin və coxcəhət- | ||
+ | lidir. Hələ ən qə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | rında T.-d.s. un- | ||
+ | surlərindən (əlbə- | ||
+ | sə, maska və s.) is- | ||
+ | tifadə olunmutdu. | ||
+ | Antik yunan və Qə- | | ||
+ | dim Roma teatrlarında hadisələrin | ||
+ | cərəyan etdiyi məkanı konkretlətdi- | ||
+ | rən dekorlar tətbiq edilirdi. Orta | ||
+ | əsrlərdə Avropa və PTərq əlkələrin- | ||
+ | də teatr tamapalarında ipərti-sim- | ||
+ | volik dekorasiya- | ||
+ | |||
+ | lara genitt yer ve- | ||
+ | rilirdi. Renessans | ||
+ | dəvrundən baila- | ||
+ | yaraq Qərbi Avropa | ||
+ | teatrında realist | ||
+ | təmayullər guӱclə- | ||
+ | nir, səhnədə muhi- | ||
+ | ti əyanilətdirən | ||
+ | dekorasiyalar in- | ||
+ | tipar tapır. 18— | ||
+ | 19 əsrlərdə Qərbi | ||
+ | Avropa əlkələrin- | ||
+ | də, xususilə Fran- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sa, İtaliya və İNn- | ||
+ | giltərədə T.-D.s. | ||
+ | sahəsində MYİYM | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yeniliklər meydana | ||
+ | gəldi. Paris teatr- | ||
+ | larında tamapqacı- | ||
+ | ları heyrətə salan | ||
+ | cme”cuzələrə—yan- | ||
+ | qın, dəniz fırtı- | ||
+ | nası və s. canlan- | ||
+ | dırmaqra imkan ve- | ||
+ | rən qurqular, mMç- : | ||
+ | rəkkəb, coxplanlı dekorasiyalar, pa- | ||
+ | vilyonlar, muxtəlif memarlıq ele- | ||
+ | mentləri, zəngin və dəbdəbəli əlbəsə | ||
+ | |||
+ | Həsə tətbiq edildi. 19 əsrdə | ||
+ | teatr sənəti tarixində | ||
+ | yeni, realist meyllərin | ||
+ | gӱclənməsi sahəsində | ||
+ | klassik rus teatrının, | ||
+ | xususilə Moskva Aka- | ||
+ | demik Bədaye Teatrının | ||
+ | muhum xidməti olmuit- | ||
+ | dur. Bu devrdə rus T.- | ||
+ | d.s.-nin inkitpafı V. D. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | T. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Polenov, V. M. Vasnet- | ||
+ | sov, K. A. Korovin, M. A. | ||
+ | Vrubel, A. N. Benua, N. | ||
+ | K. Rerix, A. Y. Qolovin | ||
+ | BƏ 6. rəssamların yara- | ||
+ | dıcılıqı ilə balı- | ||
+ | dır. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 20 əsrdə dunya incə- | ||
+ | sənətinin və teatrının | ||
+ | rəngarəng, mӱrəkkəb və | ||
+ | ziddiyyətli inkiptaf mən- | ||
+ | zərəsi muxtəlif bədii | ||
+ | axtarıtplar və kəpfdər- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dekorasiya, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Lə | ||
+ | dim xalq oyunla- üş 7 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zr ə | ||
+ | ssil | ||
+ | i | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | F. F. Fedorovski. | | | ||
+ | operasına dekorasiya ə ə Bəyuk Teatrı. Moskva, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | F. Nərimanbəyov. Min bir gecəə | ||
+ | baletinə dekorasiya, | ||
+ | Akademik Opera və Balet | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə" | ||
+ | |||
+ | Hə -. R | ||
+ | ALIN r R.) 17 | ||
+ | ” " R. , |- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | aXovantinav (M. P. Musorqski) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lə səciyyələnir. Səhnə tərtibatında | ||
+ | həyat həqiqətini real və dəqiq canlan- | ||
+ | dıran uslub ilə yanapı, burjua mə- | ||
+ | dəniyyətinin ziddiyyətlərini əks etdi- | ||
+ | rən bə”zi sırf forma axtarınları | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | (F. Əmirov) | ||
+ | Azərbaycan Devlət | ||
+ | eatrı. Bakı. 1979. | ||
+ | abstraksionizm və surrealizm kimi | ||
+ | modernist cərəyanların təsiri altın- | ||
+ | da səhnə obrazlarının bədiilikdən, | ||
+ | forma aydınlıqı və ifadəliliyindən | ||
+ | məhrum olmasına gətirib cıxarır. | ||
+ | Eyni zamanda bir sıra mutərəqqi rəs- | ||
+ | samların yaradıcılıqında realist | ||
+ | ən”ənələr davam və inkipaf etdiri- | ||
+ | lir. Muasir səhnə texnikasının im- | ||
+ | kanları xeyli geniplənir, bədii tər- | ||
+ | tibatda sintetik materiallar, lumi- | ||
+ | nessent (parlaq) boyalar, kollaj, fo- | ||
+ | to və kino proyeksiyaları tətbiq olu- | ||
+ | nur, xalq yaradıcılıqı, teatr folk- | ||
+ | loru ilə əlaqədar elementlərə (məra- | ||
+ | sim maskaları, qrim, əlbəsə, gugla | ||
+ | və s.) geniti yer verilir. | ||
+ | |||
+ | Beyuk Oktyabr sosialist inqila- | ||
+ | bından sonra coxmillətli sovet in- | ||
+ | cəsənətində səhnə sənətinin nailiyyət- | ||
+ | ləri inkipaf etdirildi, sosialist | ||
+ | realizmi metodu qələbə caldı. SSRİ- | ||
+ | də milli teatrların təptəkkulu və | ||
+ | formalatması prosesində muxtəlif | ||
+ | xalqların səhnə mədəniyyəti yuksək | ||
+ | nanliyyətlər qazanmılldır (F. F. Fe- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | M. F. Axundov ad. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TET | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 185 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | dorovski, N. P. Akimonv, V, F. b | ||
+ | din, P. V. Vilyams, Y. İ. Pimenov, | ||
+ | (RSFSR), S. B. Virsaladze (Gurcus- | ||
+ | tan), A. Q. Petritski ( kk gӧ). M. | ||
+ | Capfan aa . Musayev | ||
+ | (Əzbəkistan), O. Skulme (Latviya) | ||
+ | və b.-nın yaradıcılıqında). | | ||
+ | Azərb. T.-d.s.-nin inkipafı so- | ||
+ | sialist inqilabından sonra genipi | ||
+ | vusqət almımpqdır. İnqilabdan əvvəl | ||
+ | istər milli mərasim, oyun və meydan | ||
+ | tamapalarında, istərsə də profes- | ||
+ | sional teatr sənətinin ilk numunə- | ||
+ | lərində səhnə tərtibatı əsasən, əl- | ||
+ | bəsə, qrim və maska kimi elementlər- | ||
+ | dən ibarət olmutdur. İlk profes- | ||
+ | sional musiqili və dram tamaptala- | ||
+ | rında predmet-əitya “tərtibatı prin- | ||
+ | . sipləri əsas yer tutur, dekorasiya, | ||
+ | əlbəsə və butaforiyadan istifadə edi- | ||
+ | lirdi. Bakı, Gəncə, Naxcıvan və 6. | ||
+ | pəhərlərdə devlət teatrlarının təpt- | ||
+ | kil olunması ilə əlaqədar Azərb. pro- | ||
+ | fessional T.-d.s. yaranmıtpl, pepə- | ||
+ | kar teatr rəssamları yetipmitdir. | ||
+ | Resp. teatrlarında tamapaya qoyul- | ||
+ | muiq Azərb., rus və digər sovet drama- | ||
+ | turqlarının, eləcə də xarici əlkə | ||
+ | yazıcılarının klassik və muasir səh- | ||
+ | nə əsərlərinin bədii tərtibatı sahə- | ||
+ | sində Əzimzadə, R. Mustafayev, | ||
+ | İ. Seyidova, B. Əfqanlı, İ. Axun- | ||
+ | dov, S. Yefimenko, N. Fətullayev, | ||
+ | S. PYərifzadə, Ə. Fətəliyev və b. rəs- | ||
+ | samlar fəaliyyət gəstərmiplər. Azərb. | ||
+ | T.-d.s.-nin inkipafında boyakarlar- | ||
+ | dan M. Abdullayev, T. Salahov, T. | ||
+ | Nərimanbəyov və B. Mirzəzadənin xid- | ||
+ | məti olmutdur. , | ||
+ | Ədə Safaraliena D. A., Teat- | ||
+ | ralhno-dekorapionnoe iskusstvo Sovetsko- | ||
+ | qo Azerbaidjana, B., 1968: 50 let sovetskoto | ||
+ | iskusstva. Xudojniki teatra, M., 1968: | ||
+ | Pojarskan M. N., Russkoe teat- | ||
+ | ralhno-dekorapionnoe iskusstvo konpa XTX | ||
+ | —nacala XX heka, M., 1970, Davı- | ||
+ | dova M. V., Ocerki istorii russkoqo | ||
+ | teatralınoqoa iskusstva XUTİP —nacala XX | ||
+ | B., M., 1974, Vlasova R. İ., Russkoe | ||
+ | teatralhno-dekorapionnoe HCEKYCCTBO HA" | ||
+ | cala XX veka, L., 1984, | ||
+ | TEATRİYUNASLIQ—teatr tarixi və | ||
+ | nəzəriyyəsini eyrənən elm. Mӱstəqil | ||
+ | elm sahəsi kimi 20 əsrdə formalai1- | ||
+ | mıpdır. İctimai elmlərdən biri | ||
+ | olan T. mədəniyyət və məipət tarixi, | ||
+ | fəlsəfə, sosiologiya, estetika, psixo- | ||
+ | logiya və s. ilə baqlıdır. Q.-ın təd- | ||
+ | qiqat mevzusuna dramaturgiya, aktyor, | ||
+ | rejissor və dekorasiya sənəti, teatr | ||
+ | me”marlıqı, teatr təhsili, teatr iipi- | ||
+ | nin tapkili və s. daxildir. Hi haq- | ||
+ | qında elm Qədim Yunanıstan və qoma- | ||
+ | da yaranmılldır. Qərbi Avropa əlkə- | ||
+ | lərində T.-ın yaranması və inkia- | ||
+ | fı Renessans dəvru teatr sənətinin | ||
+ | yuksək səviyyəsi ilə baqlı olmuptdur. | ||
+ | ..-ın mӱntəzəm əeyrənilməsinə 17 əsr- | ||
+ | dən baplanılmıtndır. 18 əsr teatr | ||
+ | nəzəriyyəsi və səhnə sənətinin yuksə- | ||
+ | lip dəvru olmusdur, teatrda 1 | ||
+ | rifcilik realizmi estetikası D. DİD- | ||
+ | ro, Q. Lessinq, İ. Gəte, F. PQiller və | ||
+ | b.-nın əsərlərində dərindən iillən- | ||
+ | mipdir. Mutərəqqi T.-ın inkipafı- | ||
+ | na marksizm əncəğəni MYİYM TƏ”cHp | ||
+ | gəstərmitpdir. 19 əsrdə romantik və | ||
+ | tarixi-mədəni metodların inkipafı | ||
+ | butun Avropa elkələrində teatr tari- | ||
+ | xinə, ayrı-ayrı dəvr və istiqamətlərə, | ||
+ | teatr xadimlərinin həyatına dair | ||
+ | ə yaranmasına təkan vermiit- | ||
+ | di. 1890-cı illərdə alman un-tlərin- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | aa-” | ||
+ | |||
+ | |||
+ | də T.-ı əyrəpən xususi kurslar yaran- | ||
+ | mıti, Kəln və Kildə elmi-tədqiqat | ||
+ | in-tları təpkil edilmindi. Rusiya- | ||
+ | da T. 18 əsrdən inkitlaf etməyə bali- | ||
+ | lamındır. Rus teatr fikrinin inki- | ||
+ | pafında, 19 əsr realist estetikası- | ||
+ | nın formalaptmasında inqilabcı de- | ||
+ | mokratlar, ilk nəvbədə V. Belinski | ||
+ | əsaslı rol oynamıtlar. 19 əsrin | ||
+ | axırları — 20 əsrin əvvəllərində | ||
+ | marksist tənqid meydana gəldi. Hu is- | ||
+ | tiqamətin gerkəmli numayəndələrin- | ||
+ | dən G. Plexanov, A. Lunacarski və | ||
+ | V. V. Vorovski incəsənət. və teatr mə- | ||
+ | sələlərinə dair materiallarla cıxıiz | ||
+ | edirdilər. Beyuӱk Oktyabr sosialist | ||
+ | inqilabından sonra T. yeni inkipaf | ||
+ | mərhələsinə qədəm qoydu. Sovet T.-ı | ||
+ | kecmipin mӱtərəqqi estetik fikrinin | ||
+ | nailiyyətlərini mənimsəyərək mark- | ||
+ | sizm-leninizm estetikası prinsiplə- | ||
+ | ri əsasında inkitaf edir. K. Stani- | ||
+ | slavski, V. Nemirovic-Dancengo, | ||
+ | Meyerxold, N. Petrov, A. Popov, B. | ||
+ | Zaxava və b. T.-ı qiymətli əsərlərlə | ||
+ | zənginlətdirminlər. Sovet teatrı- | ||
+ | nın coxmillətli mədəniyyət kimi ey- | ||
+ | rənilməsi Q.-da muhum istiqamətlər- | ||
+ | dən birinə cevrilmipdir. 1961—71 | ||
+ | illərdə İncəsənət tarixi in-tu (Mos- | ||
+ | kva) muttəfiq resp.-ların alimləri | ||
+ | ilə birlikdə cSovet dram teatrı ta- | ||
+ | rixiə (c. 1—6, 1966—71) əsərini nəqir | ||
+ | etdi. Sovet T.-ının yuksəlitində | ||
+ | Sov.=İKP MK-nın cƏdəbi-bədii tən- | ||
+ | qid haqqında (1972) və Sov İKİ MK | ||
+ | iyun (1983) plenumu qərarlarının be- | ||
+ | yuk rolu olmutdur. | ||
+ | |||
+ | Azərb.-da Q.-ın əsası 19 əsrdə qo- | ||
+ | yulmupdur. M. F. Axundov teatr və | ||
+ | dramaturgiya haqqındakı fikurləri | ||
+ | ilə Azərb. T.-ının inkipafını isti- | ||
+ | qamətləndirmitdir. 20 əsrin əvvəllə- | ||
+ | rindən Azərb. teatr tarixi eyrənilmə- | ||
+ | yə baplanmın, yerli mətbuatda tama- | ||
+ | palar, aktyor və dramaturqlar haqqın- | ||
+ | da məqalələr dərc olunmuzdur. Azərb. | ||
+ | T.-ının inkipafında N. Nərimanov, | ||
+ | N. B. Vəzirov, Ə. B. Haqverdiyev və | ||
+ | b.-nın teatr haqqındakı fikirləri | ||
+ | əhəmiyyətli rol oynamındır. 1913 il- | ||
+ | də N. B. Vəzirovun fəaliyyətinin 40 | ||
+ | illiyi ilə əlaqədar nətr edilmiiy | ||
+ | kitabcada ilk teatr tamapalarının | ||
+ | tarixi haqqında da mə”lumat veril- | ||
+ | mipdi. Azərb.-da Sovet hakimiyyəti | ||
+ | tӱrulduqlin sonra T. mustəqil elm | ||
+ | sahəsi kimi formalaidı. 1923 ildə | ||
+ | Azərb. teatrının 50 illiyi munasibə- | ||
+ | tilə cAzərbaycan turk teatrının mux- | ||
+ | təsər tarixcəsiF (1873— 1923) kitabca- | ||
+ | sı nəir olundu. Bu əsər Azərb. teatr | ||
+ | tarixini xronoloji qaydada tədqiq | ||
+ | edən ilk yazılı sənəddir. 30—50-ci | ||
+ | illərdə ə M teatr tənqidi ilə | ||
+ | Əziz PTərif, M. bətn, Məmməd | ||
+ | Arif, Huseyn Mehdi, Ə. Sultanlı | ||
+ | kimi ədəbiyyatitunaslar MəƏTPRUL OL- | ||
+ | muplar. Azərb. sovet Q.-ının tətək- | ||
+ | gӱly və inkitpafında C. Cəfərovun | ||
+ | və . Məmmədovun muçhum xidmətləri | ||
+ | var. C. Cərarovun c Azərbaycan dram | ||
+ | teatrıq (1959), cAzərbaycan teatrıg | ||
+ | (1974) və s. əsərləri Azərb. T. ının | ||
+ | muhum nailiyyətidir. Resp.-da T. mə- | ||
+ | sələləri ilə Azərb.SSR EA Me”mar- | ||
+ | nur və İncəsənət İn-tunun teatr bel- | ||
+ | məsi, M. A. Əliyev ad. Azərb. Devlət | ||
+ | İncəsənət İn-tunun teatr tarixi ga- | ||
+ | fedrası, Azərbaycan Teatr Cəmiyyəti | ||
+ | məpqul olur. Azərb. teatrı tarixi, | ||
+ | muasir teatr problemləri, mədəni | ||
+ | əlaqələr, resp.-nın ayrı-ayrı teatr- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Hə" | ||
+ | |||
+ | |||
+ | larının fəaliyyəti, aktyor və rejis- | ||
+ | sorların yaradıcılıqı və s. Azərb. | ||
+ | T.-ının əsas tədqiqat . obyektidir | ||
+ | (Azərb. T.-ı haqqında ətraflı mə”- | ||
+ | lumat ucun bax Azərbaycan Sovet So- | ||
+ | sialist Respublikası cildinin Teatr- | ||
+ | ipqunaslıq bəlməsinə). | ||
+ | |||
+ | Əd.: İstoril sovetskoqo teatrovedenil, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | M., fi. | ||
+ | |||
+ | TEBALDİ (TehHa14:) Renata (d. 1.2. | ||
+ | 1922, Pezaro)—italyan mutənnisi (li- | ||
+ | rik soprano). 1946 ildən c.Ta SkalaF- | ||
+ | nın solisti olmupl, 1950 ildən €Ko- | ||
+ | vent-Qardenıv, 4“Metropoliten-operaı | ||
+ | (1955 ildən həmcinin solisti), “Qrand- | ||
+ | operac və s. teatrlarda cıxıiy etmiii- | ||
+ | dir. 20 əsrin gerkəmli mutƏənnilərin- | ||
+ | dən olan T.-nin nadir, GƏzZƏL səsi ol- | ||
+ | mupdur. Ən yaxtı partiyaları: Leo- | ||
+ | nora, Aida, Dezdemona (“Taleyin gu- | ||
+ | cuz, c“Aidaə, FOtellov, C. Verdi), | ||
+ | MÜ, Tockxa, Uno-U no-caH (€ BoheMaş, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | B. cToskaq, 4Cio-Cio-sanə, C. Puccini), | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Norma (4“Normau, V. Bellini), Tatya- | ||
+ | na (“Yevgeni Oneginə, P. Caykovski). | ||
+ | Bir cox əlkədə, o cӱmlədən SSRİ-də | ||
+ | qastrolda olmutdur. 1976 ildə səh- | ||
+ | nədən uzaqlatmındır. | | ||
+ | TEBERDA—Qaracay-Cərkəz MV-ində | ||
+ | iəhər. Beyuk Qafqazın im. yamacın- | ||
+ | na, 1280—1420 .m yuksəklikdə, Teberda | ||
+ | cayının (Kuban əvzəsi) dərəsində, | ||
+ | Hərbi Suxumi yolunun ustundə, Cequ- | ||
+ | ta d.y. st.-ndan 90 km c.-dadır. İQ- | ||
+ | lim kurortudur. Orta temp-r yanvar- | ||
+ | na —3”C, avqustda 169 S-dir, illik | ||
+ | yaqıntı 690 mm. Sanatoriyalar, ətra- | ||
+ | fında alpinist duiqərgələri və tu- | ||
+ | ist bazaları var. | ||
+ | TEBULOSTMA—1PPərqi Qafqazın ən | ||
+ | yuksək nəqtəsi. Yan silsilədə, Aıdi | ||
+ | (o icycy cayının mənbəyi ilə Arqun | ||
+ | cayının yuxarı axını arasındadır. | ||
+ | Hund. 4493 c. Buzlaqlar (təqr. 3 km") | ||
+ | var. | ||
+ | |||
+ | TEBTÖH ORDENİ (lat. Oqdo dopiz | ||
+ | Sanctae Mariae Teutonicorum), a Tn MAH | ||
+ | Ordeni, səlibcilər orde- | ||
+ | ni —12 əsrin sonunda səlib yurui1- | ||
+ | ləri zamanı Fələstində yaranmıp | ||
+ | katolik ruhani-cəngavər ordeni. 1198 | ||
+ | ildə papa 111 İnnogenti tərəfindən | ||
+ | mustəqil orden kimi təsdiq edilmiit- | ||
+ | dir. T.o.-nə zadəgan mənitəli alman | ||
+ | əri (rıtsarları) qəbul olu- | ||
+ | nurdu. Q.o.-nin baptında emurluk se- | ||
+ | cilən qrossmeyster (beyuk magistr) du- | ||
+ | rurdu. 13 əsrin əvvəlində Transil- | ||
+ | vaniyada, sonra da Ataqı Bislada | ||
+ | bərqərar olmupil, getdikcə ərazilərini | ||
+ | genipləndirmindi. 1237 ildə Qı- | ||
+ | lınclılar ordeninin qalıqları ilə | ||
+ | birlətməklə Livoniya ordenini yarat- | ||
+ | dı və T.o.-ni daha da gucləndirdi. | ||
+ | 14 əsrin sonu—15 əsrin əvvəli 1.0.- | ||
+ | nin ən qudrətli dəvru idi. Qrunvald | ||
+ | dəyutmundə (1410) T.o. darmadaqrın | ||
+ | edildi. 1809 ildə Napoleon ləRv et- | ||
+ | mipdi. 1834 ildə Avstriyada bərpa | ||
+ | olunmut T.o. ӱzvlərinin sayı məhdud- | ||
+ | dur: siyasi nufuzu yoxdur. , | ||
+ | TEVTONLAR (lat. Tei(op1, Teikopez) | ||
+ | —german tayfaları. E.ə. 2 əsrin s0- | ||
+ | nunda Yutlandiya y-a-ndan Qalliyaya | ||
+ | hərəkət etmi(il, sonralar kimvrlər | ||
+ | və b. tayfalarla birlikdə P/imali | ||
+ | İtaliyaya soxulmutlar. E.ə. 102 ildə | ||
+ | Roma sərkərdəsi Qay Mari T.-ı tama- | ||
+ | milə darmadarın etmitdi. 4T.ə ter- | ||
+ | mini cox vaxt germanların adını | ||
+ | bildirmək ucun iplədilirdi. | ||
+ | |||
+ | TEQ (kimyada) — tetraetilqurruni(- | ||
+ | nun qısaldılmıt baiqa adı, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 186 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TEQAL | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | TEQAL (Tera1)—İndoneziyada ptəhər | ||
+ | və port. Mərkəzi Yava əyalətində, Ya- | ||
+ | va a.-nın 1im. sahilindədir. Batik | ||
+ | istehsalının muhum mərkəzidir. ƏH. | ||
+ | 106 min (1971). Yeyinti, toxuculuq, | ||
+ | metal eqmalı və dəri-ayaqqabı sənaye- | ||
+ | si var. T.-dan k.t. məhsulları və par- | ||
+ | ca ixrac edilir. | ||
+ | |||
+ | TETY —-Mənyön opelana məhəp. Ken- | ||
+ | san-Pukto əyalətinin inz.M. Muhum | ||
+ | d.y. qovpaqı. Əh. 1,3 mln. (1975). İpək, | ||
+ | kimya, yeyinti, marınqayırma səna- | ||
+ | yesi var. Rezin mə”mulatı istehsal | ||
+ | edilir. Yaxınlıqında da kəmur | ||
+ | və mis filizi cıxarılır. | ||
+ | TEQUSİQALPA (Teriştrayra) — Hon- | ||
+ | duras Resp.-sının paytaxtı. Əlkənin | ||
+ | muhum siyasi, iqtisadi və mədəniy- | ||
+ | yət mərkəzi. Coluteka cayının dərə- | ||
+ | sində, təqr. 1000 m yӱksəklikdədir. | ||
+ | İqlimi tropikdir. Orta temp-r yan- | ||
+ | varda 19,6”C, iyulda 22,62S-dir. İl- | ||
+ | lik yarıntı 1047 mm. Avtomobil yol- | ||
+ | ları qoviaqı, beynəlxalq aeroport. | ||
+ | Əh. 300 mindən cox (1980). Araq e”Ma- | ||
+ | lı, yeyinti, toxuculuq, tikiii, dəri, | ||
+ | ayaqqabı, tutun sənayesi, tikinti ma- | ||
+ | terialları və kq istehsalı muəs- | ||
+ | sisələri, un-t (1847), akademiya, mil- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ə | ||
+ | = | ||
+ | |||
+ | |||
+ | i | ||
+ | : r rub. - arı. i | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Terycnranna məhəpnHyən xepynym. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | li muzey, 18 əsrə aid kilsə var. 16 | ||
+ | əsrdə gӱmuti yataqlarının kəifi ilə | ||
+ | əlaqədar ispan konkistadorları sal- | ||
+ | əb | ||
+ | TEZAVRASİYA, qızılın te- | ||
+ | zavrasiyası (yun. (Hebaiqӧv — | ||
+ | xəzinə)—kapitalizmə qədərki forma- | ||
+ | siyalarda və kapitalizmdə xususi | ||
+ | pəxslər tərəfindən qızılın xəzinə | ||
+ | kimi yıqılması. | ||
+ | TEZEY —bax Tesey. | ||
+ | TEZİS (yun. (Hev5—muӱddəa, muhaki- | ||
+ | mə, tezis)—1) məntiqdə həqiqiliyi su- | ||
+ | but olunmalı muddəa. 2) “Triadanın | ||
+ | birinci pilləsi. 3) Elmi əsərin, mə- | ||
+ | qalənin, mə”ruzənin və i.a. əsas mud- | ||
+ | Tezarından biri. | ||
+ | TEZKƏSƏN POLAD-– bərkliyi və is- | ||
+ | tiliyədavamlılıqı cox olan yuksək | ||
+ | Legirlənmiti polad: alət poladının | ||
+ | ir nəvu. Əsas legirləyici elementlə- | ||
+ | ri volfram, molibden, xrom, vana- | ||
+ | Dium və kobaltdır. Polad tablama- | ||
+ | dan sonra iki və ya uc dəfə tabəksilt- | ||
+ | MƏ əməliyyatından gecirilir. Tabla- | ||
+ | Madan sonra poladı 0) S-dən alcaq | ||
+ | temp-radək soyudub nitrosementləmə | ||
+ | yolu ilə onun gəsmə qabiliyyətini yax- | ||
+ | pılampdırırlar. T.p.-dan konstruksi- | ||
+ | ya, paslanmayan poladları, odadavam- | ||
+ | LI polad və ərintiləri və s.-ni emal | ||
+ | ETMƏK ucun alətlər hazırlanır. On- | ||
+ | dan diyirləmə yataqları (yuksək yeyil- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | və s. qurqular | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lən, tezlikartıran | ||
+ | da T.s. almır. | ||
+ | TEZLİKARTIRAN—kiriptinə veri- | ||
+ | lən periodik elektrik rəqslərinin | ||
+ | tezliyini tam ədəd dəfə artıran elek- | ||
+ | tron (bə”zən elektromaqnit) qurqrula- | ||
+ | rı. Qeyri-xətti qurqudan (məs., tran- | ||
+ | zistor, varaktor və ya varikap, elek- | ||
+ | tron lampası və s.) və elektrik suz- | ||
+ | gəcindən (bir və ya bir necə) (barət | ||
+ | T.-lardan daha genit istifadə olu- | ||
+ | nur. Q. radioverici, tezlik etalonu | ||
+ | və s.-də tezliyi stabil olan ifrat | ||
+ | yuksəktezlikli rəqslərin alınması | ||
+ | uçun tətbiq edilir. | ||
+ | |||
+ | TEZLİKBƏLƏN — giriptinə verilən | ||
+ | periodik rəqslərin tezliyini tam ədəd | ||
+ | dəfə azaldan elektron qurqusu. T.-lər- | ||
+ | dən tezlik sintezatorlarında, kvars | ||
+ | və atom saatlarında, televiziya acı- | ||
+ | lın generatorlarının sinxronlaip- | ||
+ | dırma qurqularında, radiologasiyada | ||
+ | və s.-də istifadə olunur. Tezliyi bəl- | ||
+ | mək ucun elektron sayqacı, ezutə”sir- | ||
+ | lənən sinusoidal rəqs generatoru, tez- | ||
+ | liyin fazasını avtomatik gəkləyən | ||
+ | qurqusu olan əzutəqsirlənən generator, | ||
+ | relaksasiya - generatoru və s. tətbiq | ||
+ | edilir. | | ||
+ | |||
+ | TEZLİKLƏR ZOLARI, tezlik | ||
+ | lərinburaxılınzolaRrı–, | ||
+ | tezliklər diapazonuy bu intervalda | ||
+ | elektrik devrəsinin (sӱzgəc, guӱclən- | ||
+ | dirici və s.) cıxıptındakı rəqslərin | ||
+ | amplitudunun giritindəki rəqslərin | ||
+ | amplituduna olan nisbəti muəyyən həd- | ||
+ | dən apaqı dupmur. T.z.-nın əsas pa- | ||
+ | rametrləri zolaqın eni və T.z. həd- | ||
+ | dində amplitud-tezlik xarakteristi- | ||
+ | kasınnı (ATX-nın) qeyri-muntəzəmli- | ||
+ | yidir. Zolaqın" eni ATX Hissəsinə | ||
+ | (rəqslər amplitudunun onun maks. qiy- | ||
+ | mətindən 0O,707-dən az olmayaraq fərq- | ||
+ | lənən intervalına) uyqun yuxarı və | ||
+ | apaqı sərhəd tezliklərinin fərqi | ||
+ | ilə muəyyən edilir. Muxtəlif qurru- | ||
+ | ların T.z. onların tətbiq yerinə gə- | ||
+ | rə tə”yin edilir. | ||
+ | TEZLİKƏLCƏN—periodik proseslə- | ||
+ | rin (rəqslərin) tezliyini əlcmək ucun | ||
+ | cihaz. Mexaniki rəqslərin tezliyi | ||
+ | vibrasiyalı mexaniki T.-lə və ya ce- | ||
+ | virici (mexaniki rəqsləri elektrik | ||
+ | rəqslərinə cevirən) ilə birgə istifa- | ||
+ | də edilən elektrik T.-i ilə əlculur. | ||
+ | Sadə vibrasiyalı mexaniki T.-in iyi | ||
+ | prinsipi rezonans hadisəsinə əsasla- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mə tpəraitində iplədilən və 400— | ||
+ | 900*S-dək qızan) hazırlanmasında da | ||
+ | istifadə edilir. | ||
+ | |||
+ | TEZLİK, rəqs tezliyi—vahid | ||
+ | zamandakı tam rəqslərin sayı (Y/). | ||
+ | Harmonik rəqslər ucӱn /=1/T dusturu | ||
+ | ilə ifadə olunur ( —rəqs periodu- | ||
+ | dur). Beynəlxalq vahidlər sistemində | ||
+ | h?pmcaə (hc) əlculur. lektro- | ||
+ | tex nikad a—dəyipən cərəyanın | ||
+ | iiddətinin, elektrik sahəsinin in- | ||
+ | tensivliyinin, maqnit induksiyasının | ||
+ | və s, dəyiiimə siklləri sayının za- | ||
+ | mana olan nisbətidir. | ||
+ | TEZLİK TELEQRAFLAMASI —də- | ||
+ | yitlən cərəyanlardan istifadə etmək- | ||
+ | lə teleqraf elektrik siqnallarının | ||
+ | rast xətləri ilə eturulməsi usulu. | ||
+ | |||
+ | .T.-nNIN kanal təpkil edən aparat- | ||
+ | ları (bax Coxkanallı rabitə) tonal | ||
+ | tezlikli 1 standart telefon kanalın- | ||
+ | da bir və ya bir necə (24-dək və daha | ||
+ | cox) teleqraf kanalını almaqa imkan | ||
+ | verir (bax Tonal teleqraflama). | ||
+ | TEZLİK XARAKTERİSTİKASI— | ||
+ | xətti dinamik sistemin amplitud, | ||
+ | faza, həssaslıq və ya hər hansı baii- | ||
+ | qa parametrinin, onun giripinə da- | ||
+ | xil olan sinusoidal rəqslərin tez- | ||
+ | |||
+ | ə liyindən asılılı- | ||
+ | |||
+ | . RqINI ifadə edən | ||
+ | xarakteristika.Am- | ||
+ | plitud-tezlik, fa- | ||
+ | za-tezlik və s. xa- | ||
+ | rakteristikaları- | ||
+ | na ayrılır. Am- | ||
+ | plitud-tez- | ||
+ | lik xarakte- | ||
+ | ristikası | ||
+ | qurqunun cıxınmın- | ||
+ | dakı sinusoidal | ||
+ | rəqslərin ampli- | ||
+ | tudunun, onun tez- | ||
+ | liyindən asılılı- | ||
+ | qıdır. Xətti dina- | ||
+ | mik sistemin cı- | ||
+ | xıtp və girit har- | ||
+ | MOHHK rəqsləri | ||
+ | arasındakı faza | ||
+ | surutiməsinin gi- | ||
+ | rip rəqslərinin tezliyindən asılı- | ||
+ | lıqı faza-ttezlik xarakte- | ||
+ | |||
+ | istikası adlanır. | ||
+ | |||
+ | EZLİK HCEVİRİCİSİ—1) Elek- | ||
+ | trotexnikada — elektrik gər- | ||
+ | ginliyinin (cərəyanının) tezliyini | ||
+ | dəytidirən qurqu. T.c. idarəolunan | ||
+ | |||
+ | |||
+ | elektrik intiqalının və maqnit guc- E = . | ||
+ | ləndiricilərinin qida sistemlərin- NIR. Elektrik rəqslərinin tezliyini | ||
+ | də muxtəlif tezlikli iki və daha cox ӰLCMƏK ucun elektromexaniki, elek- | ||
+ | dəyinən cərəyan sistemlərini uzlaipi- TRODİNAMİK, elektron, elektromaqnit, | ||
+ | |||
+ | aqnitoelektrik T.-lərdən istifadə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | dırmaq ucun və s, məqsədlərlə isti- | ||
+ | fadə edilir. Statik, elektromatın | ||
+ | və kombinə edilmii Q.c. məvcuddur. | ||
+ | Statik T.c. elektromaqnit və ventil- | ||
+ | li olur. | ||
+ | Ə2)Radiotexnikada— radio | ||
+ | siqnalının tezliyini dəyitdirmək | ||
+ | ucun istifadə olunan elektron qurru- | ||
+ | vu. T.c.-nin girininə iki muxtəlif | ||
+ | tezlikli elektrik rəqsi (gərginlik | ||
+ | və ya cərəyan) verilir. T.c.-nin cıxı- | ||
+ | iqındakı rəqslərin tezliyi giriilə ve- | ||
+ | rilən rəqslərin tezliklərinin fərqi | ||
+ | (qəbuledicilərdə), cəmi (vericilərdə) | ||
+ | və ya onların iyktəif kombinasiya- | ||
+ | ları ola bilər. Q.c. tranzistor və ya | ||
+ | tezlikcevirən lampa uzərində qurul- li surətdə tə”sir gestərməsini qəbul | ||
+ | mulp tezlik qarıqidırıcısından və .edən dini-fəlsəfi tə”lim. Allahın | ||
+ | tezlik generatorundan (heterodindən )/ axirətdə olmasını qəbul etməklə T. | ||
+ | ibarətdir. Tezlik cevrilməsi ilə əla- panteizmdən, dunyadakı butun Hadisə- | ||
+ | qədar olan bir sıra radiotexnikiqur- lərdə onun bilavasitə ipttirakını | ||
+ | qular—tezlik sintezatoru, tezlikbo- qəbul etməklə Ovizmdən fərqlənir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | edilir. Radiotezlik və ifrat yuksək | ||
+ | tezlik diapazonlarında elektromaq- | ||
+ | nit rəqslərinin tezliyi rezonans, he- | ||
+ | terodin, rəqəmli və s. elektron T.-i | ||
+ | (dalqaəlcənlər) ilə əlculur. Əlcmə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xətası 10 12=- 5.1071 olan tezlik | ||
+ | etalonları və standartları yuksək də- | ||
+ | qiq numunəvi Q.-lərin bir nəvudur. | ||
+ | Mapqın və mexanizmlərin vallarının | ||
+ | fırlanma tezliyini elcən cihaz tta- | ||
+ | xometr adlanır. | ||
+ | |||
+ | TEİZM (yun. (Heb—allah)—fevqəl- | ||
+ | təbii vucud olmaqla ptəxsi allahın | ||
+ | varlıqrını, onun zəka, iradə ilə bu- | ||
+ | tun maddi və mə nəvi proseslərə giz- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TEYMUR | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 187 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | T. klerikalizmin, teologiya və fi- | ||
+ | deizmin ideoloji əsasıdır. T. iuda- | ||
+ | izm, xristianlıq və islam dinləri | ||
+ | cərcivəsində inkipaf etmipdir. T. | ||
+ | terminini ilk dəfə ingilis filoso- | ||
+ | fu R. Kedvort ipnlətmiidir (1743). | ||
+ | TE)REPMRƏP (Theileria)—Theilerii- | ||
+ | Aae fəsiləsindən parazit ibtidailər | ||
+ | cinsi. Retikulo-endoteli sistemi hu- | ||
+ | ceyrələrində və heyvan eritrositlə- | ||
+ | rində parazitlik edir. Teylerioz xəs- | ||
+ | təliyini tərədən bir sıra T. təsvir | ||
+ | olunmuadur. Qaramalda T. appiya(a, | ||
+ | T. raqua, 1. mutans, T. dispar, T. | ||
+ | sergenti, TOİYH BƏ Keunnəpnə T. ovis, | ||
+ | T. hirci, T. recondita, pimal maralla- | ||
+ | rında T. tarandirangiferis: nHKəp Ma- | ||
+ | rallarda T. sequy və s. xəstəlik tərə- | ||
+ | dir. T.-i gəzdirənlər iksod gənələri- | ||
+ | dir. T. istiqanlı heyvanların orqa- | ||
+ | nizmində illərlə, gənələrdə isə 1 | ||
+ | nəsil verənədək qala bilir.T. istiqan- | ||
+ | lı sahibin orqanizminə T.-i gəzdirən | ||
+ | gənənin tuӱpurcəyi ilə qidalanma za- | ||
+ | manı kecir. | ||
+ | TEYLERİӦOZ—heyvanların transmis- | ||
+ | siv qan xəstəliyi. Qərədicisi teyleri | ||
+ | cinsindən olan ibtidailərdir. Qər- | ||
+ | bi Avropa, Asiya və Afrikanın bir | ||
+ | cox əlkələrində yayılmıtdır. SSRİ- | ||
+ | də Orta Asiya resp.-larında və Qaza- | ||
+ | xıstanda, Zaqafqaziya və Pimali Qaf- | ||
+ | qazda təsaduf edilir. Xəstəliyin ke- | ||
+ | ciriciləri, əsasən, hialomma cinsin- | ||
+ | dən olan gənələrdir. Xəstəlik gənə | ||
+ | vasitəsilə gecdikdə inkubasiya dəvru | ||
+ | 9—12, qanla kecdikdə 19 gun olur. | ||
+ | Xəstə heyvanların limfatik vəziləri | ||
+ | beyuyur, temp-ru yӱksəlir, anemiya, | ||
+ | ək-damar və həzm sistemi pozulur, | ||
+ | əstəlik kəskin gediidə 4—7 gun, ya- | ||
+ | rımkəskin geditidə 16 gӱnədək davam | ||
+ | edir. Xəstə heyvanlar arasında elum | ||
+ | 60—8076 Bə daha coxdur. Muali- | ||
+ | cəsi: kimyəvi preparatlardan—xino- | ||
+ | sid, biqumal, plazmosid, sulfantrol, | ||
+ | akaprin və simptomatik vasitələr. | ||
+ | TEYLOR (Tauyoq) Bruk (18.8.1685, | ||
+ | Midlseks, Edmonton—29. 12. 1731, Lon- | ||
+ | don)—ingilis riyaziyyatcısı. London | ||
+ | Kral Cəmiyyətinin uzvu (1712). Funk- | ||
+ | siyanı quvvət sırasına ayırmaq ucun | ||
+ | umumi dustur vermit (bax Teylor sı- | ||
+ | rası), simin rəqsinə dair məsələnin | ||
+ | riyazi eyrənilməsinin baplanqıcını | ||
+ | qoymutidur. Sonlu fərqlər nəzəriyyəsi- | ||
+ | HHH əyrənilməsində beyuk rolu olmuyi- | ||
+ | dur. Q. perspektiv, yırqalanma mərkə- | ||
+ | zi, mərminin ucutu, maqnitlərin | ||
+ | təsiri, kapillyarlıq | ||
+ | də də əsərlər Yazmıtdır. | ||
+ | auyoq) Elizabet (d. 27.2. | ||
+ | London)—amerikan kino akt- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qaripılıqlı | ||
+ | və s. sahələ | ||
+ | TEYLOR ( | ||
+ | 1932, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | risası. 1939 ildə ailəsi ilə birlik- | ||
+ | də ABİT-a kecmulidur. 1943 ildən ki- | ||
+ | noda cəkilir. 50-ci illərdən ABİT- | ||
+ | ın ən populyar ckino uldurlirmən Dan" | ||
+ | dır. cGunəpq altında (1951), cAY- | ||
+ | venqoq (1953), “Fil gəzintisiə, €Pari- | ||
+ | sodiyaə (hər ikisi 1954), “Gəzlənil- | ||
+ | mədən gecən yaydag (1960), *Batterfild | ||
+ | kӱcəsi, Və (1960), *Kleopatrag (1963), | ||
+ | cVirciniya Vulfdan kim qorxurə | ||
+ | (1966), *Məzhəkəcilərə, *PQıltaqqızın | ||
+ | yumpalmasıq (hər ikisi 1967), 4P1ə- | ||
+ | hərdə yeganə oyunə (1970), *Guzgu cat- | ||
+ | ladıq (1981), -“PTəxsi həyatə (1983) | ||
+ | və s. filmlərdə cəkilmitdir. Dəfə- | ||
+ | lərlə Amerika Elm və Kino Sənəti | ||
+ | Akademiyasının 4Oskarı mӱkafatına | ||
+ | layiq gərulmuitdur. | ||
+ | |||
+ | TEYLOR DUSTURU —x=a nəqtəsində | ||
+ | |||
+ | |||
+ | p—tərtibli /"? (a) terəməsi olan | ||
+ | E(xu funksiyasını x—a fərqinin də- | ||
+ | rəcələrinə nəzərən t dərəcəli cox- | ||
+ | hədli təklində təsvir edən | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Kaya) : PA) (saya | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | ə | ||
+ | - ə (x—a)” 4: | ||
+ | Kİ | ||
+ | ə | ||
+ | — — €) (x—a)" R, (x) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | nl | ||
+ | |||
+ | AYCTyYDy, ÖypaHa R,(x) ifadəsi a nəq- | ||
+ | |||
+ | təsinin ətrafında (x—v) fərqinə na- | ||
+ | |||
+ | zərən yuksək tərtibdən sonsuz kicilən- | ||
+ | ğ n | ||
+ | |||
+ | dir, yəni K, (x)=a, (x)(x—4) Bə xoda | ||
+ | |||
+ | iyərtində, a, (x)—0. T.d. təqribi esab- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lamada və funksiyanın tədqiqində | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tətbiq edilir. | ||
+ | TEYLOR SIRASI—x=a nəqtəsində | ||
+ | butun tərtibdən tərəmələri olan /(x) | ||
+ | funksiyasının | ||
+ | |||
+ | |||
+ | f(a)-- j (x—a) -- ə (x—a) Dad. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Qıusd | ||
+ | T nl I) | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sırası. Bir cox halda mərkəzi a nəq- | ||
+ | təsi olan intervalda /(x) Funksiya- | ||
+ | sına Yıqılır: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (x—a) 2-9, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | so /4k)(a) 187 | ||
+ | 1) = :=—=a):* 2 | ||
+ | (o) k=0 xil O a) (2) | ||
+ | By aycrypy B. Te/4op nəurp eTAnmpMunüI- | ||
+ | dir (1715). K, (x)=/(x)—5, (x) fərqi | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (1)-in qalıq həddi adlanır (5, ilk | ||
+ | |||
+ | |||
+ | p4- 1 həddii cəmidir). ip E. (x)= () | ||
+ | p əsa | ||
+ | |||
+ | |||
+ | olduqda (2) doqrudur. T.s. | ||
+ | 2 P | ||
+ | Af-df 4 di. / | ||
+ | |||
+ | |||
+ | —— “İsa | ||
+ | iəklində də yazılır: a=0 ucun T.s, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nl | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | (ə /Ko)- 40, 2. 0 za | ||
+ | (p) | ||
+ | az | : o atın. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | pəklindədir (bax Mokloren sırası). | ||
+ | T.s. funksiyanın tədqiqi və təqribi | ||
+ | Hesablamalar ucun guclu vasitədir. | ||
+ | TEYLORİZM —-əməyin təikİilİi BƏ is- | ||
+ | tehsalın idarə edilməsi sistemi, 19 | ||
+ | əsrin sonu—20 əsrin əvvəllərində | ||
+ | ABIII-na yaranmımdlddır. Elm və texni- | ||
+ | kanın nailiyyətlərindən istifadə et- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | məklə fəhlə sinfinin istismarını | ||
+ | gӱcləndirmək və maksimum izafi də- | ||
+ | yər geturmək məqsədi gudur. Amerika | ||
+ | mӱhəndisi F. U. Teylorun (R. CU. Tau- | ||
+ | |oq, 1856— 1915) adı ilə baqlıdır. Tey- | ||
+ | lorun və onun davamcılarının iiilə- | ||
+ | yib hazırladıqı sistem əməyin təpugşi- | ||
+ | li və normalaidırılması, istehsalın | ||
+ | idarə edilməsi, iinci qӱvvəsinin se- | ||
+ | cilməsi, yerlətdirilməsi və haqqının | ||
+ | ədənilməsi metodlarının məcmusun- | ||
+ | dan ibarətdir, əmək məhsuldarlırı- | ||
+ | nın və intensivliyinin xeyli artma- | ||
+ | sına yenəldilmindir. V. İ. Lenin | ||
+ | Teylor sistemini ctər təkduӱrməyin cel- | ||
+ | miə sistemiə (Əsər. tam gkulliyyatı, | ||
+ | c. 23, səh. 20), insanı maqpının əsa- | ||
+ | rəti altına almaq sistemi (yenə orada, | ||
+ | c. 24, səh. 395) adlandırmındır. V. İ, | ||
+ | Lenin Teylor sisteminin ziddiyyətlə | ||
+ | və ikili xarakterinə diqqət .yetirə- | ||
+ | rək, ondakı səmərəli unsurləri uzə | ||
+ | cıxarmaq və onlardan yaradıcılıqla | ||
+ | xt tala etməyi təvsiyə etmiiydir. | ||
+ | V,. İ. Lenin onları c... ipi vaxtının | ||
+ | qısaldılması ilə, istehsalda və əmək | ||
+ | təpkilində yeni usullardan zəhmət | ||
+ | kei əhalinin ipi quvvəsinə hec bir | ||
+ | zərər dəymədən istifadə edilməsi iləm | ||
+ | (yenə orada, c. 36. səh. 154) birləit- | ||
+ | dirməyi tələb etmitdir. T.-in V. İ. | ||
+ | Lenin tərəfindən təhlili və bu sis- | ||
+ | temdən istifadəyə dair tevsiyələri | ||
+ | SSRİ-də əməyin elmi təikili əsasla- | ||
+ | rının iplənilməsində bəyuk rol oy- | ||
+ | namhpipdır. T. kapitalist əlkələrində | ||
+ | tətbiq olunan muasir əməyin təpkili | ||
+ | sistemi ucun də əsas olmuiy və məhsul- | ||
+ | dar quvvələrin, xususilə elmi-texni- | ||
+ | ki inqilabın inkitafındakı dəyi- | ||
+ | iikliklərin təqsiri altında təka- | ||
+ | mul etmipdir. | ||
+ | |||
+ | -TEYMƏNİLƏR—Əfqanıstanda yapta- | ||
+ | yan xalq. Caharoymaq tayfa birliyi- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nə daxildirlər. Dindarları musəl- | ||
+ | mandır (bax Caharoymaq). | ||
+ | TEYMUR, Əmir Teymur, Tey- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | murləng, Topal Teymur (49. | ||
+ | 4.1336, indiki Qati- | ||
+ | qadərya vil.-nin | ||
+ | Xoca İlqar k.—18. | ||
+ | 2.1405, Otrar i1.: | ||
+ | Səmərqənddə Əmir | ||
+ | Teymur məqbərəsin- | ||
+ | də dəfn olunmui- | ||
+ | dur)—Orta Asiya | ||
+ | devlət xadimi, sər- | ||
+ | gərdə, əmir. Tey- | ||
+ | murilər imperiya- | ||
+ | sının banisi. | ||
+ | Turkləimiti bar- | ||
+ | las tayfasından- | ||
+ | dır. 1361 ildə | ||
+ | run yanında xidmətə girmiiy və | ||
+ | Qaqadərya vil.-ni = idarə etmiit- | ||
+ | dir. Sar dizindən və ciynindən al" | ||
+ | dıqrı yaradan ayaqı qatlanmadırına | ||
+ | gərə ona cTeymurləngə (Topal Teymur) | ||
+ | ləqəbi verilmitiidi. Səmərqənd və | ||
+ | Bəlx hakimi Huseynlə ittifaq bar- | ||
+ | layıb, uzun muddət - Toqluq Teymura | ||
+ | və onun oqlu İlyas Xocaya qariı mu- | ||
+ | barizə aparmıtqdır. 1366 ildə T. və | ||
+ | Huseyn Səmərqənddə sərbədarilər us- | ||
+ | yanını yatırdılar. Hakimiyyət uR- | ||
+ | runda mubarizədə 1370 ildə Huseynə | ||
+ | qalib gələn T. əmir titulu qəbul edə- | ||
+ | rək Cingiz xanın nəsli adından Ma- | ||
+ | vəraunnəhri tək idarə etməyə bapla- | ||
+ | dı. Səmərqənd dəvlətin paytaxtı ol- | ||
+ | du. T. hakimiyyətini məhkəmləndir- | ||
+ | məkdə kecəri ə”yanlara, oturaq Feo- | ||
+ | dallara, xususilə musəlman ruhani | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | Toqluq Teymu- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 188 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TEYMUR ELCİN | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | lərinə arxalanırdı. 1380 ildən T.- | ||
+ | un ipptalcılıq yurutiləri daha da | ||
+ | geniiləndi. 1 ildə o, Sultaniyyə- | ||
+ | ni tutub Təbrizə, Naxcıvana, Qarsa, | ||
+ | Tiflisə, P1əkiyə, Qəbələyə, Qarabaqa | ||
+ | hucum etmip, 1387 ildə Salmas, Ur- | ||
+ | miyə və Maraqadan gecib Gilana, ora- | ||
+ | dan isə Səmərqəndə qayıtmındı. T. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sonralar cbetp illikə (1392 ildən) və : | ||
+ | Yeyii illikə (1399 ildən) yurutilər f | ||
+ | |||
+ | |||
+ | zamanı da Azərb.-a hucum etmitdi. | ||
+ | Uzun mubarizədən sonra Qızıl Orda | ||
+ | xanı Toxtamıta qalib gəlib xanlı- | ||
+ | qın paytaxtı Saray Bərkəni və s. iyə- | ||
+ | hərləri talamıt, 1398 ildəHindista- | ||
+ | na hucum edərək Dehlini tutmupdu. | ||
+ | T. 1400—01 illərdə Sivas, it və | ||
+ | Baqdadı iiyeal etmipi, Anqara vuru:4- | ||
+ | masında (1402) Turkiyə, sultanı İl- | ||
+ | dırım Bayazidə qalib gəlmiizdi (1Pir- | ||
+ | vanpah 1 İbrahim və PTəki hakimi | ||
+ | Sidi Əhmədin hərbi dəstələri də T.- | ||
+ | tərəfində vurupturdu). 1404 ildə | ||
+ | T, Səmərqəndə qayıtmı:l, Cinə hucum | ||
+ | ərəfəsində xəstələnib əlmutdur. | ||
+ | |||
+ | .qun ippqalcılıq, talancılıq məq- | ||
+ | sədi dapıyan hərbi yurutpləri bir cox | ||
+ | xalqın sosial-iqtisadi və mədəni in- | ||
+ | kipafına zərər vurmupdu. İptal | ||
+ | olunmuit yerlərin əhalisinə dəhttətli | ||
+ | divan tutulurdu: 1383 ildə İsfahan- | ||
+ | da 70 min, 1401 ildə Baqdadda 90 min | ||
+ | adam qılıncdan gecirilmiyldi. Mu- | ||
+ | haribələr zamanı əldə edilmipt Bap- | ||
+ | devlət, əsir alınmın me”marlar, sə- | ||
+ | nətkarlar və s. Mavəraunnəhrə“ gen=- | ||
+ | DƏ kr, orada (xususilə Səmərqənd- | ||
+ | x dəbdəbəli saraylar, məscidlər və | ||
+ | s. tikilirdi. | | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədə Məmmədov R., Piriyev | ||
+ | V., Teymurləngin Əlincə səfəri, €EnM | ||
+ | və həyatə, 1977, F9, ANkubovskiN | ||
+ | A. 10., Timur, c“Voprosı istoriiz, 1946, | ||
+ | CC 8—9: Alizade A. A., Sopialıno- | ||
+ | akonomiceskan i politiceskan istoria | ||
+ | Azerbagdjana X1P—XQTU vv., B., 1956: | ||
+ | Novoselıpev A. P., Ob istoqrices- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | koN openke Timura, cVoprosı istoriiz, | ||
+ | 1973, Nə 2. — | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TEYMUR ELCİN (Teymur Suleyman | ||
+ | oqlu Əliyevin təxəllusu:z d. 28.3. | ||
+ | 1924, PTupqa)— Azərb. sovettpairi. 1945 | ||
+ | ildən Sov.İKP uzvu. FQar qız (1955), | ||
+ | cQulaq asın danıpımə (1960), “Qız- | ||
+ | ulduz, Yapar və Nur nənəq (1962), | ||
+ | c Bahar, adlar, utaqlarə (1966), cUslaq- | ||
+ | laraq (1968), *Səzlər, nəqmələr, narıl- | ||
+ | ə“ yanıltmaclargı (1969), “Laylalarə | ||
+ | (1971), eIHəkəpuM, nyayMmə (1977), eTor- | ||
+ | py" öaöaHsıH “Harbın araqbışs (1982) Bə s. | ||
+ | ile”r və poema kitabları utaqlara həsr | ||
+ | olunmulpdur. Bir sıra ppe/yrlərinə | ||
+ | mahnı bəstələnmitdir. K. Cukovski, | ||
+ | S Mapıuax və Ö.-HHAH TƏPMYMƏTƏpH | ||
+ | (eToparFa)bıH HƏFMƏCHə kKHTaÖBI, 1979) | ||
+ | var. Əsərləri SSRİ xalqları dillə- | ||
+ | rinə və bir sıra xarici dilə tərcumə | ||
+ | edilmipdir. ərb.SSR Nazirlər So- | ||
+ | vetinin Devlət Radio və Televiziya | ||
+ | Verilitləri Komitəsinin sədri (1957 | ||
+ | —64), Azərb. KP MK Təbliqat və Təqi- | ||
+ | viqat PPe bəsinin mudiri (1964—75) | ||
+ | vəzifələrində ipləmipdir. Azərb. | ||
+ | SSR mədəniyyət nazirinin muavinidir | ||
+ | (1975 ildən). Azərb.SSR Ali Soveti- | ||
+ | nin (O—8-ci caqırıli) deputatı ol- | ||
+ | muldur. 2 orden və medallarla təl- | ||
+ | tif ən. | ||
+ | |||
+ | TEYMUR MAHMUD (ə ka 2) (16.6. | ||
+ | 1894, Qahirə—25.8.1973, İsvecrə) — | ||
+ | ərəb yazıcısı (Misir). Qahirədə Ərəb | ||
+ | DİLİ akademiyasının həqiqi uzvu. | ||
+ | Misir ədəbiyyatında realist novella | ||
+ | |||
+ | |||
+ | “gələn T.M. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | janrının banilərindəndir. Yaradı- | ||
+ | cılıqına A, P. Cexovun və G. de | ||
+ | Mopassanın tə"siri olmutdur. Rea- | ||
+ | list hekayə |“PQeyx Cӱmə və bapqa he- | ||
+ | kayələrə, *“Miptvallı dayı və baqiqa | ||
+ | hekayələrə (hər ikisi 1925), “Kucə | ||
+ | musiqicisiə (1953) və s. topluları), | ||
+ | roman |4“PQamruxq (1958), “Mavi fə- | ||
+ | nərlərə (1960)) və pyeslərin muəlli- | ||
+ | idir. Ədəbiyyatiqunaslıqa dair əsər- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ləri var. | ||
+ | Əsərləri: Hekayələr, cAzərbay- | ||
+ | canı, 1957, Xə 3, Hekayələr, “Misir heka- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yələriq kitabında, B., 1957 | ||
+ | Sinie fonari, “ | ||
+ | da Alizade Ə. A., Maxmud Tev- | ||
+ | mur, M., 1983. | ||
+ | TEYMUR MƏLİK (13 əsrin 1-ci ya- | ||
+ | rısı)—Xocənt hakimi, sərkərdə. Mon- | ||
+ | qolların Orta Asiyaya hucumu zama- | ||
+ | nı Xocənti tərk etməyə məcbur olan | ||
+ | T.M. Sırdəryadakı adalardan birin- | ||
+ | də tikdirdiyi qalaya cəkilmiiy (1220, | ||
+ | aprel) və duplmənlə mubarizə apar- | ||
+ | mıpdı. Onun dəstəsi Urgənc pt.-nin | ||
+ | mudafiəsinə fəal kəmək gestərirdi. | ||
+ | 1220 ildə ə dəstəsinə qalib | ||
+ | rəzmtah Cəlaləddinlə | ||
+ | birlikdə Xorasan və Əfqanıstanda | ||
+ | monqollara qariı mubarizəni davam | ||
+ | etdirdi. T.M.-i monqollar əldur- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | :, Pevx Djuma, | ||
+ | 970 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | . | ||
+ | .. " | ||
+ | |||
+ | |||
+ | MYLLAYD. , | ||
+ | TEYMURİLƏR—1370—1507 illərdə | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Teymurilər dəvlətində hakimiyyətdə | ||
+ | olmup sulalə. Banisi Teymur idi. | ||
+ | Teymur hələ saqlıqında dəvləti orlan- | ||
+ | ları və nəvələri arasında bəlutidur- | ||
+ | mulpdu. T.-in gergəmli numayəndələ- | ||
+ | ri: Teymur 1370—1405), PPahrux | ||
+ | 11409—47, 1396—1409 illərdə Xora- | ||
+ | san hakimi), Uluqbəy (1447–—-49: 1409— | ||
+ | 47 illərdə Mavəraӱnnəhr hakimi), | ||
+ | Əbu Səid (1458—69. 1451—58 illərdə | ||
+ | Mavəraunnəhr hakimiy. 1500 ildə | ||
+ | Məhəmməd Pyeybani batida olmaqla Ke- | ||
+ | cəri əzbəklər Mavəraunnəhri tutdu- | ||
+ | lar. Xorasan T.-in əlində qaldı: bu- | ||
+ | ranı 1470—1506 illərdə Sultan Hu- | ||
+ | seyn Baykara, 1506—07 illərdə. Badi | ||
+ | əz-Zaman idarə etmiptdir. 1507 ildə | ||
+ | Məhəmməd Pyeybani Heratı tutdu. T. | ||
+ | nəslindən olan Babur 1526 ildə Hin- | ||
+ | distanda Beyuk Morollar sulaləsi- | ||
+ | nin (1526— 1858) əsasını qoydu. | ||
+ | TEYMURİLƏR --Əfqanıstanda yaila- | ||
+ | yan xalq. Caharoymaq tayfa birliyinə | ||
+ | daxildirlər. Dindarları musəlman- | ||
+ | dır. T.-in bir hissəsi İranda (Xora- | ||
+ | sanda) yapayır (bax Caharoymaq). | ||
+ | TEYMURİLƏR DƏVLƏTİ—orta əsr | ||
+ | feodal devləti (1370—1507). Banisi | ||
+ | Teymur idi. Teymurun hakimiyyətinin | ||
+ | son illərində Mavəraunnəhr, Xarəzm, | ||
+ | Xorasan, Pəncab, Ara, Dəb | ||
+ | və Zaqafqaziyanı əhaqə edirdi.Teymur | ||
+ | ippral etdiyi əlkələri oqlanlarına— | ||
+ | Xorasan, Curcan, Mazandaran və Sis- | ||
+ | tanı (mərkəzi— Herat) PQahruxa,Qərbi | ||
+ | İran, Azərb., İraq və Ermənistanı | ||
+ | (mərkəzi— Qəbriz) Mirantaha, Cənubi | ||
+ | anı (mərkəzi—PTiraz) Ӧmər pteyxə, | ||
+ | Əfqanıstan və ptimali Hindistanı | ||
+ | (mərkəzi—Qəznə, sonra Bəlx) Pirmə- | ||
+ | həmmədə soyurqal vermipdi. Ayrıca | ||
+ | dəvlət aparatı, qopunu olan bu ulus- | ||
+ | ların mərkəzi dəvlətə tabeliyi, əsa- | ||
+ | sən, toplanan verginin bir hissəsi- | ||
+ | ni gendərməkdən və əmirin Hərbi | ||
+ | yuӱrulilərində iptirakdan ibarət idi. | ||
+ | Mərkəzi dəvləti, əsasən, icra, maliy- | ||
+ | yə və hərbi iqqlərə baxan divanlar | ||
+ | idarə edirdi. Din, pqəriət və məhkə- | ||
+ | mə iplərinə qazı və ipeyxulislam ba" | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xırdı. T.d. hərbi-feodal zuӱlmu Y3ə- | ||
+ | rində qurulmutdu, Kəskin sosial zid-: | ||
+ | diyyətlər sinfi mubarizəyə səbəb olur- | ||
+ | du. Eyni zamanda dal cəkgipmələ- | ||
+ | ri də gӱclənirdi. 1507 ildə Məhəm- | ||
+ | məd PYeybaninin bapcılıq etdiyi ke- | ||
+ | cəri əzbəklər Orta Asiya və Xorasa- | ||
+ | nı tutdular: T.d. suqut etdi. | ||
+ | |||
+ | Əd. Bartolıd V. V., Uluqbek | ||
+ | İ eqo vreml, da. T 7. 2, M., 1964: İz | ||
+ | istorii Uluqbeka, Tapykent, 1965, İsto- | ||
+ | ril UzbekskoN SSR s drevnenVtpix vremen | ||
+ | da napix dneN, Tapykent, 1974. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TEYMURLƏNG—bax Teymur. | ||
+ | TEYMURMUSKƏNLİ—Azərb.SSR Qu- | ||
+ | badlı r-nunda kənd. T. sovetliyinin | ||
+ | mərkəzi. R-n mərkəzindən 15 km :pm.-q.- | ||
+ | də, Bərgutpad cayının sahilində, dar | ||
+ | ətəyindədir. ƏH. 254 (1985), heyvan- | ||
+ | darlıq və taxılcılıqla məptruldur. | ||
+ | Orta məktəb, klub, kitabxana, ti | ||
+ | Məntəqəsi m. | ||
+ | TE)VMYPTALInHAP — Hpanna (əcacən | ||
+ | Guӱrkan əyalətində) yapayan turgdilli | ||
+ | tayfa, qacarların ə Dindar- | ||
+ | ları musəlmandır. Əsasən maldar- | ||
+ | lıqla məmul olurlar. | ||
+ | TEYYYEBAİNİ —e.ə. 7 əsrin 1-ci Ya- | ||
+ | rısı—b əsrin əvvəllərində MƏBMYA | ||
+ | olmutp Urartu ptəhəri. Narınqala xa- | ||
+ | rir Yerevan ətrafındakı | ||
+ | |||
+ | rmir-Blur təpəsindədir. B. B. Pn- | ||
+ | otrovskinin apardıqı qazıntılar | ||
+ | (1939 ildən) zamanı monumental bina | ||
+ | qalıqları (təqr. 150 e”malatxana, ta- | ||
+ | xıl və caxır anbarları və s.) ai- | ||
+ | kar edilmitdir. Planlı, muxtəlif | ||
+ | tipli yapayıtp evlərindən ibarət iə- | ||
+ | hər Narınqala ətrafında yerlətir- | ||
+ | di. T. Urartu canitininin iqamətga- | ||
+ | Hı olmӱtdur. PTəhərdə əsasən, sənət- | ||
+ | kar və əkincilər yappamıtidır. T.-dən | ||
+ | coxlu silah, sənətkarlıq numunələri, | ||
+ | bəzəklər, muxtəlif gətirilmə əilya- | ||
+ | lar, mixi yazılı gil levhələr və s. | ||
+ | tapılmıpdır. T.-ni e.ə. təqr. 585 | ||
+ | ildə skiflər və yerli tayfalar da- | ||
+ | qıtmıtidılar. T. tapıntıları Ermə- | ||
+ | nistan Tarixi Muzeyində (Yerevan) və | ||
+ | Ermitajda (Leninqrad) saxlanılır. | ||
+ | |||
+ | Əd.: Karmir-Blur, t. 1—3, Erevan, | ||
+ | |||
+ | 1950—55, PiotrovskiNn B. B., He“ | ||
+ | kusstvo Urartu 8—6 vv. do n.ə., L., 1962: | ||
+ | |||
+ | BEEKOHOH . M., Urartskie pisv" | ||
+ | mai dokumentı, M.—L., 1963, Arutgən- | ||
+ | an N. V., Novıe urartskie nadpisi, | ||
+ | Erevan, 1966, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TEYIYYONLAR USYANI—1771—1802 | ||
+ | illərdə Vyetnamda kəndli muharibə- | ||
+ | si. Usyan, Cin və Nquyen klanlarının | ||
+ | ara muharibələrindən daha cox zərər | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cəkən Qeytpon r-nunda baplandı. Cin- | ||
+ | lilərlə ittifaqa girən usyancılar | ||
+ | uc qardap—Nquyen Nyak, Nquyen Hue | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və Nquyen Lının batcılıqı :ilə | ||
+ | 1776—80 illərdə Nquyenlərə qariı | ||
+ | bir sıra hərbi yurutilər təpkil et- | ||
+ | dilər və onları Siama qovdular. | ||
+ | 1784 ildə teylponlar Cənubi Vyetnama | ||
+ | soxulmupl Siam ordusunu darmada- | ||
+ | qın etdilər. 1786 ildə onlar YYima- | ||
+ | li Vyetnama yurupl təpkil edərək | ||
+ | cinlilərin hakimiyyətinə son qoydu- | ||
+ | lar. Əlkə teyponların hakimiyyəti | ||
+ | altında birlətdi. Nquyen Hue e3Y” | ||
+ | nu Kuanq Cunq adı ilə imperatore lan | ||
+ | etdi. 1788 ildə T.u.-nın yeni mərhə- | ||
+ | ləsi baplandı. 1789 ildə Kuanq CUnN- | ||
+ | qun baptcılıqı ilə usyancılar əlkəyə | ||
+ | soxulmuti 200 minlik mancur ordu- | ||
+ | sunu darmadaqın etdilər. lkənin | ||
+ | mustəqilliyini tə min etdikdən son- | ||
+ | ra teylponlar kəndlilərin xeyrinc | ||
+ | |||
+ | |||
+ | iqtisadi islahatlar kecirməyə batla- | ||
+ | dılar. 1792 ildən teyponlar devləti | ||
+ | suquta uqramaqa bapladı. 1802 ildə | ||
+ | uyen Anın bapcılıq etdiyi cənub | ||
+ | feodalları Fransanın yaxından kə- | ||
+ | ə2TEKA (yun. (heK2e—saxlanılan yer, | ||
+ | anbar, yemik)—kulliyyat və onun sax- | ||
+ | landıqı yerə, inaya aid murəkkəb | ||
+ | səzlərin tərkib hissəsi (məs., disko- | ||
+ | teka, kartoteka, Filmoteka və s.). | ||
+ | TEKELİ—Qazax.SSR Taldı-Kurqan | ||
+ | vil.-ndə itəhər. D.y. st. Qurqupun-sink | ||
+ | kombinatı, kərpic z-du, trikotaj və | ||
+ | tikipz f-kləri var. Tikinti material- | ||
+ | ları istehsal olunur. | ||
+ | TEKKEREY (Thaskeqau) Uilyam Mey- | ||
+ | kpis (18.7.1811, Hindistan, Kəlkətə— | ||
+ | 24.12.1863, London)—ingilis yazıcı- | ||
+ | sı. 19 əsr ingilis realist romancı- | ||
+ | lar nəslinin gərkəmli numayəndələ- | ||
+ | rindəndir. Varlı mustəmləkə məqmuru | ||
+ | ailəsində doqulmutt, Kembric un-tin- | ||
+ | də oxumulpdur (1829—30). Uzun muddət | ||
+ | səyahət €TMHH, jurnalist və kərika- | ||
+ | tӱracı rəssam olmutidur. Burjua cə- | ||
+ | miyyətinin sosial və mənəvi-əxlaqi | ||
+ | eybəcərliklərinin iftası T. yaradı- | ||
+ | cılıqının əsas ideya-bədii en. | ||
+ | dur: “Cnoönap KHrTaöbiə (1847), ellləh- | ||
+ | rətpərəstlik yarmarkası (1848),c Pen- | ||
+ | dennisə (1850), cNyukomlarə (1855) | ||
+ | və s. romanları, *Ketrinə (1840) poves- | ||
+ | ti. “XX PT əsr ingilis yumoristləriə | ||
+ | (1853) adlı ədəbi-tənqidi ocerklər | ||
+ | kitabı, parodiyaları, məktubları var. | ||
+ | T. muxtəlif ipərtiliklərdən, mifolo- | ||
+ | ji motivlərdən, parodiya və rəmzlər- | ||
+ | dən istifadə etməklə, sosial satira- | ||
+ | nın və realizmin təsir gucunu ar- | ||
+ | tırmıtp, satirik-yumoristik romanın | ||
+ | yeni nevunu yaratmıtdır. Marksizm | ||
+ | klassikləri T.-in yaradıcılırını | ||
+ | KCƏK THİMƏTTƏHAHDMHULTƏD. | ||
+ | . Ə ə ə Sobr. ənə t. 1—12, M., | ||
+ | g "ə yenizarova M. Y. və bat- | ||
+ | ranapnı, XIX əsr xarici ədəbiyyat tarixi, | ||
+ | B., 1964: İvapeva V., TekkereN- | ||
+ | satirik, M., 1958, yenə onun, Anqlii- | ||
+ | skiN realisticeskiN roman XIX veka v | ||
+ | eqo sovremennom zvucanii, M., 1974, | ||
+ | TEKLE Afevork (d. 22.10.1932) — | ||
+ | efiop boyakarı, qrafik, heykəltərait. | ||
+ | SSRİ Rəssamlıq Akademiyasının fəx- | ||
+ | ri uzvu (1983). London un-tinin zə- | ||
+ | rif sənətlər fakultəsini bitirmiit- | ||
+ | dir (1953). T. portret-alleqoriyalar | ||
+ | AHA Efiopiyaə, 1963), mənzərələr, | ||
+ | -akvarellər və kitab illustrasiyala- | ||
+ | rı cəkir, bədii tərtibat və monumen- | ||
+ | tal dekorativ sənət (Əddis-Əbəbədə- | ||
+ | ki Afrika evinin vitrajları, 1961— | ||
+ | 63), habelə heykəltəratilıqla (knyaz | ||
+ | Makonnenin at ustundə monumenti, | ||
+ | tunc, 1960-cı illər, Əddis-Əbəbə) | ||
+ | məpqul olur. T.-nin yaradıcılıqın- | ||
+ | da Afrika xalqlarının istiqlaliyyət | ||
+ | mubarizəsi muhum Yer tutur. | ||
+ | TEKODONTLAR (Thesodopia)—ar- | ||
+ | xozavrlar yarımsinfindən nəsli Kə- | ||
+ | silmip surunən heyvan tam dəstəsi. | ||
+ | Trias dəvrundə yatlpamınlar. İki dəs- | ||
+ | təsi (psevdozuxilər və fitozavrlar) | ||
+ | varmı. Butun T.-ın diilərinin Qu- | ||
+ | rulupu umumi olub, alveollarda Yer- | ||
+ | ləpmipdir. Yırtıcı imipt. bə zilə- | ||
+ | ri iki ayaq uzərində hərəkət etminq | ||
+ | lər. T. təkamӱl cəhətdən muhum qrup- | ||
+ | dur. Timsahlar, dinozavrlar"və ucan | ||
+ | gələzlər, həmcinin qullar T.-naH TƏ- | ||
+ | itilər. | | ə | ||
+ | EKC (nar. (exo—toxuyuram, hərurəm) | ||
+ | —sapların və ya liflərin qalınlı- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TEKTONİK ƏRTUK | ||
+ | |||
+ | |||
+ | qıNI xarakterizə edən xətti sıxlıq | ||
+ | vahidi (onların kutləsinin DƏ | ||
+ | nisbəti). 1 T.=1 q/km=1 mq/m. SSRİ- | ||
+ | də 1956 ildən tətbiq edilir. | ||
+ | |||
+ | TEKSTOVİNİT—sun”i dəri nəvӱ: | ||
+ | pambıq parcaların (bez və ya mitkal | ||
+ | ӱzərinə polivinilxlorid ərtuyu cək- | ||
+ | məklə alınır. Mebel və avtomobil- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | lərin oturacaqlarına uz cəkmək, TA- | ||
+ | lantereya mə”mulatları hazırlamaq | ||
+ | |||
+ | |||
+ | və s. n istifadə edilir. | | ||
+ | TEKSTOLİT lat. Çexbiz—parca -- | ||
+ | Yun. 1(hoz—dat) — sintetik qatran | ||
+ | |||
+ | |||
+ | (birlətdirici maddə) hopdurulmuiil | ||
+ | bir necə qat parcadan (doldurucudan) | ||
+ | ibarət laylı plastik material. Dol- | ||
+ | durucu hazırlamaq uçcun iplədilən | ||
+ | liflərin təbiətindən asılı olaraq | ||
+ | adi T. (əsasən, pambıq, sun”i və sin" | ||
+ | tetik uzvi liflər), speklotekstolit | ||
+ | və asbotekstolit (asbest lifi) nəvlə- | ||
+ | ri vardır. Birlətdirici maddə ki- | ||
+ | mi, əsasən, fenol-formaldehid qat- | ||
+ | anları, krezol- və ksilenol-alde- | ||
+ | id, karbamid qatranları, poliamid | ||
+ | və s. iptlədilir. T.-in əzu asbo-və stek- | ||
+ | lotekstolitlərdən xeyli yunguldur | ||
+ | (sıxlıqı 1,3—1,4 q/sm?), istiliyi az | ||
+ | kecirir, mexaniki e”mal olunur, və- | ||
+ | rəq, mil və boru iəklində istehsal | ||
+ | edilir. T.-dən dili carx, yataq (pod- | ||
+ | iipnik) icliyi, qasnaq, oymaq, elektro- | ||
+ | texniki detallar (məs., paylayqidı- | ||
+ | rıcı ləevhə) və s. istehsalında, as- | ||
+ | botekstolit isə friksion material | ||
+ | kimi və raketlərin istilik muhafi- | ||
+ | zəsində ipplədilir. | ||
+ | TEKSTOLOGİYA (lat. textus—nap- | ||
+ | ca, birləlmə, mətn--...logiya)—bax | ||
+ | Mətniyuӱnaslıq, | ||
+ | TEKSTU RA—polikristallarda kris- | ||
+ | talların, bərk amorf cisimlərdə isə | ||
+ | molekulların nizamlı duzulupqunun | ||
+ | muəyyən istiqamətdə ustunluk tətikil | ||
+ | etməsi, Bu, materialların xassələ- | ||
+ | rində anizotroplura səbəb olur. T. me- | ||
+ | xaniki gərginliyin, istiliyin, elekt- | ||
+ | rik və maqnit sahələrinin tə”sirin- | ||
+ | dən əmələ gəlir. İki nəvdur: muçəy- | ||
+ | yən oxa nəzərən T., mustəviyə nəzərən | ||
+ | T. Kutləvi kristallamma, adsorbsi- | ||
+ | ya, faza kecidi, materialların mux- | ||
+ | təlif vasitələrlə emalı və s. za- | ||
+ | manı yaranır. T. uzrə hazırlanmıi | ||
+ | materiallardan texnikada geniiy is- | ||
+ | tifadə edilir. | ||
+ | TEKTANDER (7—1614)—Stefaı Ka- | ||
+ | kptiın bəlicılıqrı ilə alman impera- | ||
+ | toru 1 Rudolfun (1552—1612) Səfə: | ||
+ | pilər sarayına gəndərdiyi səfirli- | ||
+ | Yin katibi. 1602 ildə Praqadan yola | ||
+ | dulmən numayəndə hHey”əti Moskva— | ||
+ | Volqa— Xəzər yolu ilə 1603 ildə Lən- | ||
+ | kərana catdı. Kakai Lənkəranda əl- | ||
+ | duyundən səfirliyə T. baicılıq et- | ||
+ | di. T. 1 PQah Abbasla Osmanlı impe- | ||
+ | riyası əleyhinə ittifaq baqlamaq ba- | ||
+ | rədə. danıplıqlar apardıqdan sonra | ||
+ | 1604 ildə vətənə dəndu. Oqun 1 Ru- | ||
+ | dolfa təqdim etdiyi gundəliyində | ||
+ | Azərb. ipəhərləri, yerli əhalinin məpt- | ||
+ | quliyyəti, adət və ən”ənələri, Xəzər | ||
+ | dənizi, Səfəvi—Osmanlı muharibə- | ||
+ | ləri və s. haqqında da mə”lumat var. | ||
+ | Əd.. Putepestvenniki ob Azerbab- | ||
+ | djane, B., 1. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TEKTOGENEZ—Yer qabıqının tek- | ||
+ | tonik strukturlarını əmələ gətirən | ||
+ | tektonik hərəkət və proseslərin məc- | ||
+ | musu. cT.ə terminini 1930 ildə alman | ||
+ | geoloqu E. Harman kr etmitdir. | ||
+ | TEKTӦNİK QIRILMA, tekto- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 189 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nik yarılma — Yer qabıqında | ||
+ | tektonik hərəkətlər və suxurların | ||
+ | deformasiyası zamanı yaranan cat. | ||
+ | T.q. zamanı ayrılmınq suxur parca- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ları onun qanadlarını əmələ gəti- | ||
+ | ) rir. Qırılma qanadlar yerini dəyit- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mədən (tektonik cat) və dəyitməklə | ||
+ | (qırılma yerdəyitməsi) bat verə bi- | ||
+ | lər. Yerdəyitimə ilə bap verən T,q, | ||
+ | bir necə cur olur: ufuqi yerdəyitnmə | ||
+ | (qanadların ppaquli və maili HNaT Y3- | ||
+ | rə ufuqi yerdəyinməsi), fay (qırı- | ||
+ | lıb-dutimə), əks fay (qırılıb-qalxma), | ||
+ | yeməkdir, tektonik ərtuk və s. | ||
+ | .q.-nın əlcusu və yerdəyinmənin amp- | ||
+ | litudu muxtəlif olur. Yerdəyitmədən | ||
+ | baqi verən tektonik catlar bir necə | ||
+ | m-dən cox olmur. Qırılma yerdəyin- | ||
+ | məsinin uz. bir necə Om olan catdan | ||
+ | Yer qabıqını və Yer mantiyasının | ||
+ | ust hissəsini kəsən dərinlik yarıq- | ||
+ | larınadək ola BƏR, | ||
+ | TEKTONİK DEFORMASİYA—Yerin | ||
+ | dərinlik quvvələrinin tə”siri ilə su- | ||
+ | xur kutlələrinin həcminin, yatım | ||
+ | formasının, daxili strukturunun də- | ||
+ | yipməsi. İstiqamətləndirilmin quv- | ||
+ | vələrin tə”sirindən uc nev deforma- | ||
+ | siya əmələ gəlir: elastik, plastik və | ||
+ | qırılma. Yer qabıqında ən cox plas- | ||
+ | tik və qırılma deformasiyaları ya- | ||
+ | yılmıpdır. Plastik deformasi- | ||
+ | yada mineralların ayrı-ayrı dənələ- | ||
+ | ində translyasiya yerdəyitlməsi ilə | ||
+ | anaptı dənələrin birinin digərinə | ||
+ | nisbətən diferensial yerdəyiptməsi də | ||
+ | 6am verir. Qırılma deformasiya- | ||
+ | sı mineral dənələrinin xırdalanma- | ||
+ | sı, cat, yarıq və s.-nin əmələ gəlmə- | ||
+ | si ilə mutpayiət olunur. | ||
+ | TEKTONİK YARILMA–iri qırıl- | ||
+ | ma pozulması. Beyuk uzunlura və enə | ||
+ | malik olub, dərinliklərə qədər yayı- | ||
+ | lır. Adətən lar tektonik struk- | ||
+ | turların arasında baiy verir və uzun | ||
+ | |||
+ | |||
+ | muddətdə inkiYyaf edir. Bax Tekto- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | nik qırılma, | ||
+ | |||
+ | TEKTONİK KONTAKT—muxtəlif | ||
+ | yalplı, tərkibli və məniəli suxur- | ||
+ | ların tektonik qırılma səthi uzrə | ||
+ | toxunması. T.k. ucun suxurların | ||
+ | əzilməsi, brekciyalatması, səthində | ||
+ | şӱrtunmə cizgilərinin və surtunmə | ||
+ | aynasının olması xarakterikdir. | ||
+ | TEKTONİK ƏRTUK —altdan az me- | ||
+ | yilli, yaxud hamar səthlə hududlan- | ||
+ | mı1P VƏ əz əvvəlki yerindən hHorizon- | ||
+ | tal istiqamətdə bir necə km-dən 100 | ||
+ | və daha cox km-dək yerini dəyimii | ||
+ | qalın (bir necə yuz m-dən bir necə km- | ||
+ | dək) suxur kompleksi. Əsasən, muxtə- | ||
+ | lif yaqilı geosinklinal sistemlərin | ||
+ | ərazisində rast gəlir. T.e. bunevrə- | ||
+ | sində yatan və muhum horizontal Yer- | ||
+ | dəyitiməyə məqruz qalmayan suxurlar | ||
+ | avtoxton, T.e. suxurları isə allox- | ||
+ | ton adlanır. T.e. və onun bunəvrəsi- | ||
+ | nin eyniyaplı suxurları əksər hal- | ||
+ | larda tərkibinə, əmələgəlmə iqəraitinə | ||
+ | gərə kəskin fərqlənir və qırımtıq- | ||
+ | TİBIFbIH muxtəlif paleocoqrafi 30- | ||
+ | nalarına aid olur. Ortuyun geosing- | ||
+ | linal sistemlərdə ba:p verən eninə | ||
+ | horizontal sıxılma və bu geosinkli- | ||
+ | nallardan yaranan daqları təpkil | ||
+ | edən suxurların aqırlıq quvvəsinin | ||
+ | təqsiri ilə suruttməsi nəticəsində | ||
+ | əmələ gəlməsi guman edilir. T.e. ilk | ||
+ | dəfə 19 əsrin axırında Alp d-rın- | ||
+ | da təsvir edilmitdir. SSRİ-də iri | ||
+ | 1.e.-lər Karpat d-rında, Qafqaz, | ||
+ | Ypan, Tianmanna və. Koryak yaylasın- | ||
+ | da muəyyən edilmipdir. Azərb.SSR- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 190 TEKTOHHK XƏPHTƏ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | də Basqal (İsmayıllı r-nu) və Ast- | ||
+ | raxankada (PLamaxı r-nu) var. | ||
+ | TEKTONİK XƏRİTƏ —ayrı-ayrı re- | ||
+ | gionların, yaxud butun Yer kurəsi | ||
+ | ərazisində Yer qabıqının qurulupu- | ||
+ | nu təsvir edən və onun inkitpafının | ||
+ | əsas mərhələlərini əks etdirən xəri- | ||
+ | təs geofiziki və s. mə”lumatlardan | ||
+ | istifadə edilərək geoloji xəritə us- | ||
+ | tӱndə tərtib olunur. İki əsas kateqo- | ||
+ | riyaya bəlunur: struktur T.x. (tekto- | ||
+ | HHK strukturların morfologiyasını | ||
+ | əks etdirir) və sırf T.x. (morfologi- | ||
+ | ya ilə yanaptı onların əmələgəlmə ta- | ||
+ | rixini, inkipaf mərhələlərini və | ||
+ | maqmatizmin tektonika ilə əlaqəsini | ||
+ | əks etdirir). T.x. Yer qabıqının bu | ||
+ | və ya digər sahəsinin geosinklinal | ||
+ | (yӱksək mӱtəhərrik) vəziyyətdən nisbə- | ||
+ | tən mehkəmlənmit qırhipıqlıq vəziy- | ||
+ | yətinə gecməsi vaxtına gərə (əsas qı- | ||
+ | rıtzpıqlıq epoxasının yatpına gərə) | ||
+ | aparılan rayonlapdırma prinsipi | ||
+ | əsasında tərtib olunur. Okeanların | ||
+ | geologiyasının əeyrənilməsi ilə əla- | ||
+ | qədar olaraq T.x.-nin tərtibinin yeni | ||
+ | prinsipi hazırlanmındır. | ||
+ | TEKTÖHHK hƏPƏKƏTHƏ P— Yer qa- | ||
+ | bıqında və əsasən, Yerin mantiyasın- | ||
+ | da fəaliyyət gestərən və qabıqdakı | ||
+ | suxurları deformasiya edən quvvələ- | ||
+ | rin Yer qabıqında yaratdıqı mexani- | ||
+ | ki hərəkətlər: eyni vaxtda cox beyuk | ||
+ | ərazini əhatə edir. Geodezik əlcu | ||
+ | ipləri ilə muəyyən edilmitdir ki, | ||
+ | butun Yer səthi fasiləsiz hərəkətdə- | ||
+ | dir. Bu hərəkətlərin sur”əti ildə | ||
+ | 1/100-dən bir necə 10 mm-lərə qədər- | ||
+ | dir. T.H. deformasiyaya məruz qalan | ||
+ | suxurların kimyəvi tərkibi, mineral | ||
+ | tərkibi və daxili quruluqpu ilə əla- | ||
+ | qədardır. Təzahur forması, əmələgəl- | ||
+ | mə dərinliyi, yaranma mexanizmi və | ||
+ | səbəblərinə gərə mӱxtəlif olur. T.H. | ||
+ | epeyrogenik və orogenik, yavat (əsri) | ||
+ | və tez, ufuqi və ilaquli, yəenəldil- | ||
+ | mi və ehtizazi, bapvermə vaxtına | ||
+ | gərə muasir, yeni və qədim T.H.-ə ay- | ||
+ | rılır. T.H. nəticəsində Yer səthinin | ||
+ | siması dəyitir. | ||
+ | TEKTӦNİK CƏKƏKLƏR—tektonik | ||
+ | hərəkətlərin Yer qabıqkında yaratdıqı | ||
+ | cəkəklərin umumi adı. Yer qabırı | ||
+ | təkamulunun muxtəlif mərhələlərin- | ||
+ | də muxtəlif quvvələrin tə”sirindən | ||
+ | yaranır və eyniyatilı qalxımlarla | ||
+ | əlaqədar olur. Bir necə qrup T.c. ay- | ||
+ | rılır: geosinklinal, kənar (yaxud | ||
+ | ən), daqarası, platformadaxili, həm- | ||
+ | cinin irsi və qoyulmuqt., Muasir T.c-.ə | ||
+ | dərin okean novları, Xəzər dənizin- | ||
+ | dəki Orta Xəzər və Cənubi Xəzər coə- | ||
+ | kəkləri və s. misal ola bilər. | ||
+ | TEKTONİKA (yun. keKkop:Gӧ8—tikin- | ||
+ | TİYƏ aid olan), geotektonika— | ||
+ | geologiya elminin bir sahəsi: Yer qa- | ||
+ | bıqı qurulupunu, onun Yerin HHKH- | ||
+ | pafı ilə əlaqədar olan mexaniki tek- | ||
+ | tonik hərəkətlərin və deformasiyala- | ||
+ | ər tə”siri ilə dəyitməsini eyrənir. | ||
+ | . bir sıra geoloji elmlərlə (strati- | ||
+ | qrafiya, petroqrafiya, litologiya, pa- | ||
+ | leocoqrafiya, faydalı qazıntılar | ||
+ | haqqında elm) əlaqədardır. T.-nın bir | ||
+ | necə mustəqil bəlməsi var: umumi, ya- | ||
+ | xud morfoloji T. (struktur geologi- | ||
+ | Ya), regional T. tarixi T.., genetik, | ||
+ | yaxud nəzəri T., mӱqayisəli T., ekspe- | ||
+ | rimental İ., HEOTEKTOHHKa BƏ C. Y M y- | ||
+ | MH, faxyaMopdomnoox T. lito- | ||
+ | sferin kicik və orta miqyaslı struk- | ||
+ | tur elementlərinin muxtəlif tiplə- | ||
+ | rini eyrənir.RegionalT, struk- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | tur formaların Yer qabıqının ay- | ||
+ | rı-ayrı sahələrində yaxud litosfer- | ||
+ | də muasir yayılmasını tədqiq edir, | ||
+ | geoloji planalma və keofiziki me- | ||
+ | tadların mə”lumatlarına əsaslanaraq | ||
+ | tektonik rayonlappdırma məsələləri- | ||
+ | ni ipləyib hazırlayır. Qarixi | ||
+ | T. tektonik hərəkətlərin, Yer qabı- | ||
+ | qının və onun ayrı-ayrı elementləri- | ||
+ | nin əmələgəlmə tarixini eyrənir, | ||
+ | inkipafın əsas mərhələlərini və | ||
+ | onun umumi qanunauyqunluqlarını ay- | ||
+ | dınlapdırır. Tarixi T. fasiya və | ||
+ | qalınlıq, fasilə və qeyri-uyqrunluq, | ||
+ | formasiya analizlərindən və həcm me- | ||
+ | todundan istifadə edir. Regional T. | ||
+ | və tarixi T.-nın materialları tekto- | ||
+ | nik xəritələrin tərtibində iplədi- | ||
+ | lir. Genetik, yaxud nəzəri T. | ||
+ | Yer qabıqı strukturlarının umumi | ||
+ | inkipaf nəzəriyyəsini yaratmaq məqsə- | ||
+ | di ilə regional və tarixi T.-nın mucəy- | ||
+ | yənlətdirdiyi Yer qabıqı və onun | ||
+ | strukturlarının inkitpaf qanunauy- | ||
+ | qunluqlarını umumilətdirir. Həm- | ||
+ | cinin struktur analiz metodundan | ||
+ | istifadə edərək tektonik hərəkətlə- | ||
+ | rin səbəblərini və tektonik pozӱlma- | ||
+ | ların ayrı-ayrı nevlərinin əmələgəl- | ||
+ | mə mexanizmini tədqiq edir. M uqa- | ||
+ | yisəli T. metodu bir sinfin coxlu | ||
+ | struktur elementlərini, onların ti- | ||
+ | pomor xususiyyətlərini aydınlai1- | ||
+ | dırmaq və inkitpaf ardıcıllıqını | ||
+ | təyin etmək ucun muqayisəli eyrənir. | ||
+ | Eksperimental T. muxtəlif | ||
+ | tipli strukturların mənipəyini ay- | ||
+ | dınlatpdırır. Genetik T. məsələlə- | ||
+ | rinin tədqiqi Q.-nın yeni sahəsini | ||
+ | (tektonofizika) yaratmhıptldır. Bu sa- | ||
+ | Hə bərk cismin fizikası və reolo- | ||
+ | giya qanunlarını tətbiq etməklə tek- | ||
+ | tonik strukturların əmələ gəlməsi- | ||
+ | nin fiziki iqəraitini aydınlaqdır- | ||
+ | maq və fiziki-riyazi modellərini | ||
+ | qurmaq ilə məpqul olur. Neotek- | ||
+ | tonika Yer tarixində yeni (Neogen- | ||
+ | Antropogen) tektonik hərəkətləri və | ||
+ | onların yaratdırı strukturları geo- | ||
+ | morfoloji metodlarla eyrənir. | ||
+ | |||
+ | T. faydalı qazıntıların axtarı- | ||
+ | pptının və kəpfinin səmərəli istiqa- | ||
+ | mətləndirilməsinə imkan yaratdırın- | ||
+ | dan bəyuk praktik əhəmiyyətə malik- | ||
+ | dir. Yer qabıqının ust laylarının | ||
+ | strukturu və yeni tektonik hərəkətlə- | ||
+ | rin intensivliyi haqqındakı mə”lu- | ||
+ | matlar muxtəlif muhəndisi qurrula- | ||
+ | rın (kanal, SES və s.) tikintisində | ||
+ | nəzərə alınır. | ||
+ | |||
+ | T. haqqında ilk əsərlərə 17 əsrdə | ||
+ | (N. Steno və 6.) rast gəlinir: bir elm | ||
+ | kimi əsası stratiqrafiya və faydalı | ||
+ | qazıntıların geologiyasının nailiy- | ||
+ | yətləri ilə əlaqədar 19 əsrdə qoyul- | ||
+ | mupidur. T.-nın bir elm kimi forma- | ||
+ | laimasında və inkitafında xarici | ||
+ | əlkə (L. Bux, A. Humboldt, B. PQtu- | ||
+ | der, L. Eli de Bomon, C. Holl, C. De- | ||
+ | na, Lu Kober, H. PQtille, S. Bub- | ||
+ | nov və b.) və rus, sovet alimlərinin | ||
+ | (M. V. Lomonosov, N. A. Qolovkinski, | ||
+ | A. P. Karpinski, A. P. Pavlov, M. | ||
+ | A. Usov, V. A. Obrucev, A. D. Arxan- | ||
+ | gelski, = Patski, A. V. Peyev, | ||
+ | M. M. Tetyayev, V. V. Belousov, A. L, | ||
+ | Yaniin, M. V. Muratov, A. A. Boqda- | ||
+ | nov, V. Y. Xain, P. N. Kropotkin və 6.) | ||
+ | əsərlərinin bəyuk rolu olmuppdur. | ||
+ | SSRİ-də tektonik tədqiqatlar SSRİ | ||
+ | EA geologiya və Yerin fizikası in-t- | ||
+ | larında, SSRİ EA Sibir belməsi | ||
+ | tektonika və geofizika in-tunda, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | SSRİ EA filiallarının və muttə- | ||
+ | fiq resp.-ların EA-nın Geologiya | ||
+ | in-tlarında, un-tlərdə, SSRİ Geolo- | ||
+ | giya Nazirliyinin elmi-tədqiqat in-t- | ||
+ | larında, neft sənayesi nazirliyində | ||
+ | və s. aparılır, Azərb.SSR-də tədqi- | ||
+ | qatlar Azərb.SSR EA Geologiya in-tun- | ||
+ | da, Azərb. neft və kimya in-tunda, | ||
+ | S. M. Kirovad. ADU-da və b. elm ocaq- | ||
+ | larında aparılır. Azərb. SSR-də | ||
+ | |||
+ | |||
+ | T.-nı Ə. Ə. Əlizadə, Ə. PQıxəli- | ||
+ | bəyli və 6. eyrənminlər. | ||
+ | Əd. Məmmədov T. Ə,, Kəri- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mov V., Umumi və regional geotektoni= | ||
+ | ka, B., 1982: Pıxalibevli Ə. 11, | ||
+ | n np., Osnovnıe certı tektoniki Azer- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | baddjana (obhasnitelınan zapiska), B., | ||
+ | 1981: Tektoniceskal karta Azerbaӧdjan- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | skov SSR. Masitab 1:500000, 1980, K o- | ||
+ | sıqin İO. A., Tektonika, M., 1983, | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TEL— Azərb.SSR Xacmaz r-nunun Nab | ||
+ | ran sovetliyində kənd. R-n mərkəzin- | ||
+ | dən 66 km im.-da, Yalama d.y. st.-n- | ||
+ | dan 10 km aralı, Samur-Dəvəci ova- | ||
+ | lıqındadır. Əh. 438 (1985): toxumcu- | ||
+ | luq və balıqcılıqla məpquldur. Sək- | ||
+ | kizillik məktəb, klub, kinoqurqu, | ||
+ | tibb məntəqəsi, arxeoloji abidələr- | ||
+ | dən orta əsrlərə aid Yapqayı- yeri var, | ||
+ | TELAVAR — Azərb.SSR Yardımlı | ||
+ | r-nunda kənd. T. sovetliyinin mərkə- | ||
+ | zi. R-n mərkəzindən 23 km 11mM.-i1,.-də, | ||
+ | Yardımlı—Ləkin avtomobil yolu kə- | ||
+ | narında, Burovar silsiləsinin ətə- | ||
+ | yindədir. Əh, 988 (1985), uzumculuk | ||
+ | və 250 Tyra rta | ||
+ | məktəb, klub, kitabxana, ti( MƏHTƏ- | ||
+ | qəsi, rabitə mHə”öəcun var. | ||
+ | TELAVİ—Gurc.SSR-də ipəhər. Te- | ||
+ | lavi r-nunun mərkəzi. Baramaacma, | ||
+ | tikiii və corab 5 barama to- | ||
+ | xumu, konserv, dəmir-beton, sud 3-D- | ||
+ | ları, ət, ipist-mərmər kombinatları: | ||
+ | pedaqoji in-t, k.t.-nın mexanikləinq- | ||
+ | dirilməsi və elektrikləddirilməsi | ||
+ | texnikumu, tibb və musiqi məktəblə- | ||
+ | ri, dram teatrı, tarix-etnoqrafiya | ||
+ | muzeyi, turist bazası var. | ||
+ | TELAYBA—Qafqaz Albaniyasında ya- | ||
+ | Ha İb məntəqəsi. Bax Teleba. | ||
+ | TELE... (yun. tele—yaar, yaara)—yaar- | ||
+ | Tblr, ĞəİYK məsafədə fəaliyyət bildi- | ||
+ | rən mӱrəkkəb səzlərin tərkib hissə- | ||
+ | si (məs., teleqraf, televiziya). | ||
+ | TELEAVTOMATİK SİSTEM —aeto- | ||
+ | matik idarəetmə sistemi nevus bu | ||
+ | sistemdə idarəolunan obyekt və idarə- | ||
+ | edici qurqular bir-birindən uzaqda | ||
+ | yerləttir və onlar arasında informa- | ||
+ | siya mӱbadiləsi telemexanika vasitə- | ||
+ | ləri ilə həyata gecirilir. | ||
+ | TELEBA, Telayba—Qafqaz Alba- | ||
+ | niyasında yaqayıld məntəqəsi. Pto- | ||
+ | lemeyin cCoqrafi tə”limnaməqt əsə- | ||
+ | rində adı cəkilir. Soana cayının | ||
+ | mənsəbində yerlətdiyi gestərilir. | ||
+ | Yeri muəyyənlətdirilməmiidir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Əd. Trever K. V., Ocerki po is- | ||
+ | torii i gulhıture Kavkazskon Albanii, | ||
+ | M.—L., 1959. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TELEVİZİYA (tele,..4-lat. u|9O— | ||
+ | gərmə)—hərəkət edən təsvirlərin ra- | ||
+ | dioelektronika vasitələrilə məsafəyə | ||
+ | erilili ilə əlaqədar elm və texnika | ||
+ | sahəsi. Q.-da təsvirin elementlərinin | ||
+ | ardıcıl verilməsi prinsipi qəbul | ||
+ | edilmitdir. Bu prinsipi 19 əsrin | ||
+ | axırlarında Portuqaliya alimi A. di | ||
+ | Payva (1878) və rus alimi P. İ. Bax- | ||
+ | metyev (1880) bir-birindən xəbərsiz | ||
+ | təklif etmiplər. Bunun ucun veri- | ||
+ | "HM məntəqəsində təsvirin elementlə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | ri ardıcıl elektrik siqnallarına | ||
+ | cevrilir (təsvirin analizi), sonra | ||
+ | siqnallar rabitə kanalları vasitəsi- | ||
+ | lə qəbul məntəqəsinə eturulur və bu- | ||
+ | rada elektrik siqnalları yenidən təs- | ||
+ | virə cevrilir (təsvirin sintezi). Təs- | ||
+ | virin analizi və sintezi prosesləri | ||
+ | sinxron və sinfaz bat verməlidir. t | ||
+ | informasiyanın (siyasi, mədəni, el- | ||
+ | mi, tədris və s.) yayılmasında ən kut- | ||
+ | ləvi vasitələrdəndir. T., həmcinin | ||
+ | elmi muəssisələrdə, texniki və s. tət- | ||
+ | biqi məqsədlərlə (məs., sənayedə, nəql.- | ||
+ | da dispetcerlətdirmə və nəzarət sis- | ||
+ | temlərində, Kosmik və nuvə tədqiqat- | ||
+ | larında, hərbi iplərdə və s.) istifa- | ||
+ | də olunan əsas rabitə vasitələrindən | ||
+ | biridir. T.-nın inkipaf perspektivi | ||
+ | kassetli kinonun, stereoskopik tele- | ||
+ | viziyanın, coxrakurslu T.-nın və s, | ||
+ | həyata kecirilməsi ilə əlaqədardır. | ||
+ | Bax həmcinin Sənaye televiziyası, | ||
+ | Qapalı televiziya sistemi, Sual- | ||
+ | tı televiziya, Kosmoviziya, İnter- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | viziya. | ||
+ | TELEVİZİYA ANTENASI — təsvir | ||
+ | və onu mutpayiət edən səsin radiosiq- | ||
+ | nallarının verilməsi (verici) və qə- | ||
+ | bulu (qəbuledici) ucun antena. T.a. | ||
+ | metrlik və desimetrlik diapazonlar- | ||
+ | da istifadə olunur. Verici T.a.-nın | ||
+ | istiqamətlənmə diaqramı və guclənmə | ||
+ | əmsalı vibratorların qartılıqlı | ||
+ | yerlətməsindən və onların qidalanma | ||
+ | sxemindən asılıdır. Verici T.a. ufu- | ||
+ | qi simmetrik vibratorlar sistemin- | ||
+ | dən ibarətdir və istiqamətlənmə dia- | ||
+ | qramı ufuqi mӱstəvidə dairəvi, ipaqu- | ||
+ | li mӱstəvidə isə ləcəkvarıdır (lə- | ||
+ | cəklər Yer səthi boyunca istiqamətlə- | ||
+ | nir). Verici T.a. turniket, panel və | ||
+ | radial tiplidir. Bunların guclənmə | ||
+ | əmsalı metrlik dalqalarda 10—15-ə, | ||
+ | desimetrlik dalqalarda isə 30—40-a | ||
+ | catır. Qəbuledici T.a. xarici (fər- | ||
+ | di və ya kollektiv istifadəli antena- | ||
+ | lar) və daxili (otaq T.a.) olur. Xari- | ||
+ | ci T.a.-nın tezlik zolaqı geniii ol- | ||
+ | duqundan muxtəlif kanallarda iiilə- | ||
+ | yən televiziya mərkəzlərinin siqnalla- | ||
+ | rını bir antena ilə qəbul etmək mum- | ||
+ | kundur. Daxili T.a. televiziya mər- | ||
+ | kəzinə yaxın yerlətən televiziya qə- | ||
+ | buledicilərində istifadə edilir. | ||
+ | TELEVİZİYA BORUSU —bax Veri- | ||
+ | ci televiziya borusu, Qəbuledici te- | ||
+ | leviziya borusu. . | ||
+ | |||
+ | TELEVİZİYA VERİLİİYİ—kutləvi | ||
+ | informasiya və təbliqat, tərbiyə və | ||
+ | maarif, həmcinin əhalinin mədəni | ||
+ | istirahətini təppkil etmək vasitələ- | ||
+ | rinpdən biri. SSRİ-də və digər so- | ||
+ | sialist elgələrində T.v. KOMMUNİST nə | ||
+ | fəhlə partiyalarının, dəvlət orqan- | ||
+ | larının fəaliyyətini, zəhmətkeiylə- | ||
+ | rin kommunizm və sosializm qurucu- | ||
+ | luqunda iptirakını itıqlandırır, | ||
+ | sosialist həyat tərzinin mahiyyətini | ||
+ | izah edir, ictimai rəyin formalait- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | masına, kutlələrin ideya-mə HƏDH və | ||
+ | estetik tərbiyəsinə Yardım kə. | ||
+ | təb- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | sulhsevər xarici siyasətimizin | ||
+ | liqinə xidmət edir. | ||
+ | |||
+ | SSRİ-də təsvirin məsafəyə ve- | ||
+ | rilməsi sınaqlarına hələ Sovet ha- | ||
+ | kimiyyətinin ilk illərində bailan- | ||
+ | mıtpdır. 1921 il aprelin 18-də Nij- | ||
+ | pi Novqorod pt. radio laboratoriya- | ||
+ | sında cekranda hərəkət edən təsvirinə | ||
+ | yaradılması xəbərini sindən V. İ. | ||
+ | Lenin həmin qurqunun daha da təkmil- | ||
+ | ləidirilməsini və sonrakı təcrubə- | ||
+ | lər barədə ona məqlumat verilməsini | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TELEVİZİYA SƏNƏTİ | ||
+ | |||
+ | |||
+ | xahit etmipdi. 1931 il oktyabrın 1- | ||
+ | dən Leninqrad, Odessa, Kiyev və di- | ||
+ | gər ppəhərlərdə mexaniki (hərəkət et- | ||
+ | məyən), 1932 ildən hərəkət edən təs- | ||
+ | virlər (telekino) verilitinə, 1934 | ||
+ | ildən isə səsli T.v.-nə batlanmıid- | ||
+ | dır. SSRİ-də təcrubə məqsədilə ilk | ||
+ | T.v. 1938 ildə Leninqradda gestəril- | ||
+ | mipp, 1939 ildən Moskva və Lenin- | ||
+ | qradda mӱntəzəm T.v.-lərinə baiyla- | ||
+ | nılmındır. Beyuk Vətən muharibəsi | ||
+ | illərində T.v. dayandırılmındı. | ||
+ | 945 il mayın 7-də muharibədən son- | ||
+ | rakı devrun ilk T.v, olmuti, həmin | ||
+ | il dekabrın 15-dən Avropada ilk də- | ||
+ | ə Moskva televiziya mərkəzi iptə | ||
+ | |||
+ | plamıtdır. 1948 ildən studiyadan- | ||
+ | əda T.v.-lərinə bailanılmındır. | ||
+ | 1951 ildə Mərkəzi Televiziya Studiya- | ||
+ | sı, 1954 ildən isə onun redaksiyala- | ||
+ | rı (ipe”bələri) yaradılmhipldır. 1954 | ||
+ | ildə Moskvada ilk rəngli T.v. sınaq- | ||
+ | dan gkecirilmitdir. 1956 ildən 2-ci | ||
+ | proqram istifadəyə verilmiit, bunun- | ||
+ | la da sovet televiziyası coxproqramlı | ||
+ | olmutpdur. 1957 ildə SSRİ Kənana | ||
+ | Soveti yanında Radio Veriliptləri və | ||
+ | Televiziya Komitəsi yaradılmındır. | ||
+ | SSRİ 1961 ildən Beynəlxalq Televi- | ||
+ | ziya Təpkilatının uzvudur (bax İn- | ||
+ | terviziya). Sonrakı illərdə sovet te- | ||
+ | leviziyası beyuk tərəqqi yolu kecmiit, | ||
+ | onun texniki imkanları və beynəlxalq | ||
+ | nufuzu artmıpdır. | ||
+ | |||
+ | Kommunist partiyası və Sovet he- | ||
+ | kuməti televiziyanın inkitafına, | ||
+ | T.v.-lərinin ideya-siyasi, bədii-texni- | ||
+ | ki səviyyəsinin yӱksəldilməsinə, tər- | ||
+ | biyəvi əhəmiyyətinə, rəngarəngliyinə, | ||
+ | keyfiyyətinin yaxptılatidırılmasına | ||
+ | daim qayqı gestərirlər. SSRİ Nazir- | ||
+ | lər Soveti yanında Radio Verilitlə- | ||
+ | ri və Televiziya Komitəsi SSRİ Na- | ||
+ | zirlər Sovetinin İttifaq-Resp. Dev- | ||
+ | lət Televiziya və Radio Verilipləri | ||
+ | Komitəsinə cevrilmindir. Sovet te- | ||
+ | leviziyası sisteminə mərkəzi, resp, | ||
+ | və yerli (elkə və vil.) T.v.-ləri da- | ||
+ | xildir. Mərkəzi Televiziyanın veri- | ||
+ | lipləri 6 proqramlıdır. Bunlardan | ||
+ | ikisi əlkənin uzaq r-nları ucundur. | ||
+ | 1-ci proqram, əsasən, Umumittifaq in- | ||
+ | formasiya, ictimai-siyasi, bədii T.v.- | ||
+ | dir, SSRİ-də 20-dən cox televiziya | ||
+ | mərkəzi, yuzə yaxın €Opöumav st., | ||
+ | c Ekrang peyki və s, vasitəsilə T.v.-ni | ||
+ | qəbul edən 850 qurqu var (1984). | ||
+ | |||
+ | Azərb.SSR-də Q.v.-lərinə 1956 il- | ||
+ | dən baplanmıtqadır. Resp. Telepvizi- | ||
+ | ya Komitəsi nəzdində Bakı və Naxcı- | ||
+ | van 1p1.-lərində yerlətən telestudiya- | ||
+ | lar ipləyir. Resp. ərazisini T.v. ilə | ||
+ | təmin etmək ucun 100-ə Yaxın televi- | ||
+ | ziya retranslyatorundan istifadə olu- | ||
+ | nur. Retranslyatorların əksəriyyəti | ||
+ | radiorele xətti vasitəsilə Bakı te- | ||
+ | leviziya mərkəzi ilə əlaqələndirilir. | ||
+ | Resp. partiya tipkilatı T.v.-lərinin | ||
+ | ileya-siyasi səviyyəsini yӱksəltmək və | ||
+ | keyfiyyətini yaxplılatdırmaq məqsədi | ||
+ | ilə mӱntəzəm tədbirlər gerur. Yeni | ||
+ | “Oktyabrə studiyası və c Qelsteatrı | ||
+ | fəaliyyət gəstərir. Azərb. Televiziya- | ||
+ | sı resp. zəhmətkəilərini Sov.İKP | ||
+ | 26-cı və AKP 30-cu qurultaylarının | ||
+ | qərarlarında, Sov. İKP MK-nın iyun | ||
+ | (1983) və AKP MK-nın iyul (1983) | ||
+ | plenumlarında qaritıya qoyulmui və- | ||
+ | zifələri həyata gkecirməyə ruhlandı- | ||
+ | rır, qabaqcıl təcrubəni təbliq edir, | ||
+ | adamların sovst vətənpərvərliyi və | ||
+ | kommunizm ruhunda tərbiyəsinə xid- | ||
+ | mət gəstərir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 550 m). | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 191 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Xaricdə ilk muntəzəm T.v.-nə 1936 | ||
+ | ildə B. Britaniya və Almaniyada, 1941 | ||
+ | ildə ABPT-da iplanmıpidır. Sosi- | ||
+ | alist əlkələrində və inkittaf etməkdə | ||
+ | olan əlkələrdə T.v.-ni dəvlət idarə- | ||
+ | ləri, inkitzqaf etmiiy kapitalist əl- | ||
+ | gələrində isə həm də xususi ticarət- | ||
+ | reklam Ty ğı həyata kecirirlər. | ||
+ | TELEVİZİYA QULLƏSİ — yuxarı | ||
+ | ucunda televiziya, radio verilipii, | ||
+ | radioteleqraf və radiorele rabitə- | ||
+ | si antenaları yerlətdirilən ppaqu- | ||
+ | li qurqu. Butun kommunikasiyalar | ||
+ | və qaldırıcı, habelə elektron ava- | ||
+ | danlıqı T.q.-nin icərisində yerlə- | ||
+ | izir. Dunyada ən hundur qullələrdən | ||
+ | biri hesab olunan Umumittifaq te- | ||
+ | leviziya texniki mərkəzinin Mosk- | ||
+ | vadakı (Ostankinoda) Oktyabrın 50 | ||
+ | illiyi ad. qulləsinin hund. 540 m- | ||
+ | dir (ən hunduru Toronto T.q.-dir— | ||
+ | Bakıda tikilitiinə batilan- | ||
+ | mıip T.q.-nin hundurluyu 310 m ola- | ||
+ | caqdır. Qulləpin ucaldırı sahə Xəzər | ||
+ | d.-nin səviyyəsindən 166 mm Hundurdə | ||
+ | yerlətir. | ||
+ | |||
+ | TELEVİZİYA KANALI —metrlik və | ||
+ | desimetrlik dalqalar diapazonunda | ||
+ | muəyyən edilmiit tezliklər zoları. | ||
+ | Təsvir və onu muptayiət edən səsin ra- | ||
+ | diosiqnallarının muəyyən tezliklər- | ||
+ | də əturulməsi ucundur. SSRİ-də te- | ||
+ | leviziya verilitnləri ucun 48,5—100 | ||
+ | Mhc, 174—230 Mhc və 470— 1000 M.S | ||
+ | tezlik diapazonları ayrılmındır. Bu | ||
+ | diapazonlarda cəmi 78 Q.k. yerlətir. | ||
+ | TELEVİZİYA MƏRKƏZİ —?Ӱtelevizi- | ||
+ | ya verilivləri proqramlarının ya- | ||
+ | radılması və təpkili ucun televi- | ||
+ | ziya stansiyası. Bax həmcinin Tele- | ||
+ | viziya. | ||
+ | |||
+ | TELEVİZİYA RASTRI—birtam kad- | ||
+ | rın acılın sətirləri vasitəsilə te- | ||
+ | leviziya ekranında yaradılan ipəkil. | ||
+ | TeleviziYa verilinlərində T.r. duz- | ||
+ | bucaqlı formada olur: eninin hundur- | ||
+ | luyunə nisbəti (kadr formatı) adətən | ||
+ | 4:3-ə nisbəti kimidir. Videosiqnal ol- | ||
+ | madıqda və ya onun qiyməti sabit qal- | ||
+ | dıqda kineskop ekranında T.r. bəra- | ||
+ | bər tərzdə ipıqlanan dӱzbucaqlı ki- | ||
+ | MH KƏDYHYD. | | ||
+ | TELEVİZİYA SƏNƏTİ —televiziya- | ||
+ | nın meydana gəlməsi ilə əlaqədar ya- | ||
+ | ranmın bəlin fəaliyyət və ictimai-si- | ||
+ | yasi informasiya neplərinin məcmu- | ||
+ | su. Radio, kino, teatr, estrada, eləcə | ||
+ | də devri mətbuatın bir sıra muhum | ||
+ | əlamət pə keyfiyyətlərini ezundə cəm- | ||
+ | ləpdirən T.s. qudrətli, orijinal ii- | ||
+ | formasiya, təbliqat və estetik tərbiyə | ||
+ | vasitəsidir. T.s. kutləvi informasiya | ||
+ | və təbliqat pasitələrinin mustəqil | ||
+ | bir qolu kimi cox qısa vaxt ərzində tə- | ||
+ | iəkkul tapmıtpdır. Texnikanın ingi- | ||
+ | pafı, sosial və estetik informasiya- | ||
+ | ya artan tələbat, eləcə də dӱnyanın | ||
+ | siyasi və iqtisadi mənzərəsi, ideolo- | ||
+ | ji qarpıdurma T. s.-nin sur”ətlə yYet- | ||
+ | ginləiməsi və yayılmasına guclu tə- | ||
+ | kan vermiidir. Televiziya muxtəlif | ||
+ | hadisələri kutləvi tamaiyaya cevirə- | ||
+ | rək gercək həyat hadisələrini, eləcə | ||
+ | də incəsənətin əvvəldən hazırlanmını | ||
+ | və ya onun muxtəlif nəevləri vasitəsi- | ||
+ | lə translyasiya zamapı yaranan for- | ||
+ | malarını (konsert, teatr tamapyası, | ||
+ | kinofilm və s.) reproduksiya edə bi- | ||
+ | lir. Bu funksiyasına gərə televiziya | ||
+ | tamapası yaradıcı və kommupikativ | ||
+ | proseslərin vəhdətinə əsaslanan este- | ||
+ | tik keyfiyyət dapıyır. O, rejissor | ||
+ | və operatora, hadisə yerindən birba- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | 192 | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TELEVİZİYA SİQNALI | ||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | |||
+ | tpa reportaj aparan ptərhciyə muxtə- | ||
+ | lif ifadə vasitələrindən (montaj, | ||
+ | rakurs, intonasiya, hadisələrin kom- | ||
+ | pozisiyası və s.) istifadə edərək: ve- | ||
+ | rilipin daha tə”sirli olmasına, ha- | ||
+ | disələrin ideya-siyasi, sosial-psixo- | ||
+ | loji və estetik mə”nasının daha də- | ||
+ | rindən cӱzə cıxarılmasına imkan ve- | ||
+ | rir. Muxtəlif hadisələri, konsert | ||
+ | nəmrələrini, tamapta və kinofilmlər- | ||
+ | dən fraqmentləri birləpdirən vahid | ||
+ | televiziya tamaipaları geniit tətbiq | ||
+ | olunur: bayram konserti proqramları | ||
+ | (“Mavi ipıqə), aparıcı və onun mu- | ||
+ | “sahiblərinin sehbətlərindən, dialoq- | ||
+ | larından, sənədli və ya bədii kino- | ||
+ | film fraqmentlərinin gestərilməsin- | ||
+ | dən ibarət elmi, elmi-populyar və | ||
+ | incəsənət mə”lumatı xarakterli veri- | ||
+ | liplər (c Həqiqətlər, muəmmalarə, €Cə- | ||
+ | yahətcilər klubuqə, “Heyvanlar aləmin- | ||
+ | nəs, “Musiqi Kkemkyə, “Teatr gəruip- | ||
+ | nəpHə, “Kino panoramı və s.). Tele- | ||
+ | viziyanın imkanlarını nəzərə alaraq | ||
+ | kəhnə kinoxronikanı montaj etməklə | ||
+ | sənədli televiziya filmləri hazır- | ||
+ | lanmınpdır: Sovet devlətinin tarixi- | ||
+ | nə həsr olunmutp cYarıməsrlik sal- | ||
+ | naməv (50 filmdən ibarətdir), “Qırx | ||
+ | betpinci ilin qhipı və baharı, € beiyk | ||
+ | xalqın həqiqətiv və s. 70-ci illərdə | ||
+ | aparıcı ilə geni auditoriya ara- | ||
+ | sında gedən yaradıcı dialoq prinsi- | ||
+ | pi əsasında silsilə və seriya veri- | ||
+ | liplər yaradılmıtpldır (“Səmimi | ||
+ | qəlbdənə, €Əcxəp xatirələriə, 4“Bepil- | ||
+ | liyin qəhrəmanları və s.). Ən”ənəvi | ||
+ | sənədli kinoya yaxın olan sənədli te- | ||
+ | leviziya kinosu televiziya proqramla- | ||
+ | rı kontekstində yeni psixoloji və es- | ||
+ | tetik mə”na kəsb edir (“Kosmik əsr. | ||
+ | Salnamədən səhifələrə, € KOMMYHHCT- | ||
+ | lərə və s.). SSRİ televiziya veri- | ||
+ | lipləri proqramında c Zaman, cDun- | ||
+ | ya bu gӱnə, cBeynəlxalq panoramə, 49- | ||
+ | cu studiyaə kimi verilitlər infor- | ||
+ | masiya zənginliyinə, aktuallırına, | ||
+ | siyasi və iqtisadi məsələlərin əzunə- | ||
+ | məxsus ptərhinə gərə Xin yer tutur. | ||
+ | |||
+ | T.s. mustəqil sənət sahəsi kimi 50- | ||
+ | ci illərin ortalarında formalapi1- | ||
+ | maqa baplamıpnt, 60—70-ci illərdə | ||
+ | yetkinləpmiddir. Bu dəvrdə onun | ||
+ | muxtəlif nov və janrları muəyyən- | ||
+ | ləpmipdir: televiziya filmi, te- | ||
+ | leviziya tamapası (dram, opera, ba- | ||
+ | let), televiziya povesti, cbir aktyo- | ||
+ | run teatrıq və s. T.s.-nin coxcəhət- | ||
+ | liliyinə baxmayaraq, məhz silsilə | ||
+ | və seriya formaları bu sənətin MYİYM | ||
+ | sahələrindən birinə cevrilmiiidir. | ||
+ | SSRİ-də silsilə və seriya formala- | ||
+ | rı artıq 50-ci illərin ortalarında | ||
+ | meydana gəlmip (4PT1ən viktorina, | ||
+ | 4PQən və hazırcavablar klubuzq), 60— | ||
+ | 80-ci illərdə bu verilinlərin ən”- | ||
+ | ənələri davam etlarilinidir idrq | ||
+ | lotov, “Nə? Harada? Nə vaxt?ə, 4Sə- | ||
+ | nədli ekranə, cHunərə, c“Milyonla- | ||
+ | rın Lenin universitetiə və s.). 50- | ||
+ | ci illərdə televiziya kukla teatrı, | ||
+ | televiziya kukla filmləri yaradıl- | ||
+ | mıpdır. Coxseriyalı ilk bədii te- | ||
+ | leviziya filmi (CAtəqti uzərimizə | ||
+ | getururukə) 1965 ildə yaradılmıpt, | ||
+ | kr cƏ”lahəzrətin adyutantı | ||
+ | (19 də cKelgələr gunorta yox blə | ||
+ | (1972), “Baharın on yeddi anı (1973), | ||
+ | cƏbədi caqırınə (1976), 4İnqilab- | ||
+ | dan doqulmuqtpe (1977), F“Sahillərə | ||
+ | (1980) cKarl Marks. Gənclik illəri | ||
+ | (1980), “Nikkolo Paqanini (1982), | ||
+ | c“SİTA bunu bildirməyə vəkil edil- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | mipdir (1984) və s. uqurlu filmlər | ||
+ | cəkilmitdir. | | ||
+ | |||
+ | — Azərb.-da televiziya verilitləri | ||
+ | 1956 ildən muntəzəm gəstərilir. cAzər- | ||
+ | baycan bəstəkarlarının portretləriə, | ||
+ | “Azərbaycan ədəbiyyatının klassiklə- | ||
+ | pH, “Lenin mukafatı laureatları | ||
+ | və s. silsilə veriliplər ilk proq- | ||
+ | ramla da əhəmiyyətli yer tutmupdur. | ||
+ | 0—80-ci illərdə Azərb.-da T.s. in- | ||
+ | kipaf etmit, rəngarəng televiziya | ||
+ | proqramları yaradılmıntdır: caGunun | ||
+ | ekranıə, “Qitələr, hadisələrə, €İlna- | ||
+ | netimizin mənzərəsiə, “Səyahətə, 4Sar- | ||
+ | lamlıqə, ədəbiyyat, incəsənət və xalq | ||
+ | yaradıcılıqı haqqında mitədir və- | ||
+ | riliplər və s. Azərb. T.s.-ndə bədii | ||
+ | (“Ad gunu, “Dantenin yubileyi, “Evin | ||
+ | kiptisiə, c Qəkcə adanı ezunlə apara | ||
+ | bilməzsənə, € Ӱzeyir Hacıbəyov. Uzun | ||
+ | əmrun akkordlarıq), sənədli (coxse- | ||
+ | riyalı c“Sovet Azərbaycanının salna- | ||
+ | məsi?z) və multiplikasiya (c“İlhamə, | ||
+ | cGeycək Fatmaə, cPlastilin qarqrav | ||
+ | və s.)televiziya filmləri, televiziya | ||
+ | teatrı (4“Ӧtən ilin son gecəsiə, 4“Yol- | ||
+ | lar gəruttəndəz, “Qatarda, “Səni axta- | ||
+ | rıramı və s.) kimi yeni sahələr inki- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | af edi : | ||
+ | SRİ ilə sosialist əlkələri ara- | ||
+ | sında T. s. əsərləri mӱntəzəm muba- | ||
+ | dilə olunur. cNəyin bahasına olursa | ||
+ | olsunə, “Dərd tankcı və itə (PXR), | ||
+ | cMate Boriə (Mac.XR), “Hans Baym- | ||
+ | ler, kameradə (ADR) və s. filmlər | ||
+ | sovet televiziya tamaqtacılarının | ||
+ | rəqbətini qazanmıldır. Sosialist əl- | ||
+ | kələrində məittətin aktual problemlə- | ||
+ | rinə, mepipanlıqla mubarizəyə ə | ||
+ | olunmupt filmlər yaradılır (SSRİ- | ||
+ | nə “Bizim qonpularq silsiləsi). | ||
+ | Kapitalist əlkələrində T.s. daim | ||
+ | imperialist ideologiyanın təsiri | ||
+ | altında olub, kapitalizmin qorunub- | ||
+ | saxlanmasına, kӱtlələrin hakim dai- | ||
+ | rələrə munasib ruhda tərbiyə olun- | ||
+ | masına xidmət edir. Burada T.s. ki- | ||
+ | no prokatı ilə kəskin rəqabətdə in- | ||
+ | kipaf etmitpdir. T.s.-ndə qazanc məq- | ||
+ | sədli filmlərin yaradılmasına be- | ||
+ | yuk diqqət verilir. Eyni zamanda T.s.- | ||
+ | ndə muhum sosial problemlər qaldı- | ||
+ | ran əsərlər də meydana gəlir. Tele- | ||
+ | viziya ucun C. Pristli, C. Osborn | ||
+ | (B. Britaniya), F. Moriak, A. Morua | ||
+ | (Fransa), R. Poya (ABİH) Bə 6. cceHa- | ||
+ | rilər yazmıplar. Televiziya film- | ||
+ | lərindən 4“Leonardo da Vincinin hə- | ||
+ | |||
+ | |||
+ | yatıj, 4“Kamillaə, c“Kolomba (İta- | ||
+ | liya), “Forsaytlar haqqında saqaə, | ||
+ | cOrson Uellsin qeyd dəftərcəsiə və | ||
+ | |||
+ | |||
+ | cOrson Uellslə dunya səyahətiə (B. | ||
+ | Britaniya), “Sehrli fleytaə, €Mə- | ||
+ | rasimə (İsvec) xeHHur mehpər rasaH- | ||
+ | mıpdır. T.s.-ndə siyasi, tarixi-si- | ||
+ | yasi və sosial problemlərə həsr olun- | ||
+ | mutp əsərlər, eləcə də orta səviyyəli | ||
+ | burjua ailəsinin gӱndəlik həyatın- | ||
+ | dan bəhs edən xususi silsilə forma- | ||
+ | ları—cserialəlar beyuk yer tutur. | ||
+ | Burjua televiziyasının dutpkunluk, | ||
+ | qorxu, tənhalıq, zorakılıq, muharibə | ||
+ | təbliqratı aptılayan, uydurma faktlar- | ||
+ | la ideoloji qartpıdurmanı dərinləp1- | ||
+ | dirən, tamapacılarda sosializmə myö- | ||
+ | hə, dəzumsuzluk və nifrət oyadan ve- | ||
+ | riliplərindən fərqli olaraq sovet | ||
+ | televiziyası xalqlar arasında dost- | ||
+ | luq, elm, maarif, sosial-iqtisadi tə- | ||
+ | rəqqi, saqlam və nikbin kommunist | ||
+ | dunyagəruçitu, humanist sənət ideal- | ||
+ | ları, fəal həyat məvqeyini təbliq | ||
+ | edir. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Ədi (Orovskib A. İ7., Borep" | ||
+ | kih R. A., Osnopı telepizionnoİ jurna= | ||
+ | listiki, M., 1966: Baqirov Ə,, Be | ||
+ | men H., TenenuneHMe—X mek. İlonnTruka. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | İsgusstvo, Moralı. M., 1968: Baqirov | ||
+ | Ə. Q., Ocerki teorii” televidenil, M., | ||
+ | 1973: Problemı televidenil, M., 1976: | ||
+ | |||
+ | |||
+ | Metodoloqiceskie problemı izucenil te=- | ||
+ | levidenin i radiovetpanil. Sb. stateM, | ||
+ | M., 1981, Televidenie əzəra, seqodni, zan- | ||
+ | tra, v, 1—2, M., 1981—82, Sabapini- | ||
+ | kova E. S., Tretvhe rojdenie. Puti raz- | ||
+ | vitil televizionnoqo teatra, M., 2. | ||
+ | |||
+ | |||
+ | TELEVİZİYA SİQNALI –tərkibin- | ||
+ | də kineskopun ekranında acılıi za- | ||
+ | manı elektron piquasının əksgediil | ||
+ | izlərini səndurən sətr və kadr im- | ||
+ | pulsları olan videosiqnal (parlaq- | ||
+ | lıq siqnalı). T.s.-na kineskop acı- | ||
+ | lıplarının sətr və kadr sinxron- | ||
+ | latadırıcı impulslarını daxil et- | ||
+ | məklə ar-qara televiziyanın tam T.s. | ||
+ | alınır. Tam rəngli T.s.-na əlavə ola- | ||
+ | raq rənglilik və rəng sinxronlaytlma- | ||
+ | sı impulsları da daxildir. | ||
+ | TELEVİZİYA SINAQ CƏDVƏLİ— | ||
+ | televiziya təsvirlərinin keyfiyyətinə | ||
+ | vizual nəzarət etmək ucun cədvəl. | ||
+ | Monoxrom (ar-qara) televiziya təsviri | ||
+ | ucun SSRİ-də 402495 cədvəli qəbul | ||
+ | edilmitdir. Cədvəl dəqiqliyi, aydın- | ||
+ | lıqı, həndəsi təhrifləri və gon- | ||
+ | trastlıqı, təsvirin parlaqlıq dərəcə- | ||
+ | sini, kadr acnılıptının sinxronlait- | ||
+ | ma dəqiqliyini təyin etməyə, həmcinin | ||
+ | təsvirin təhrif olunması səbəbləri- | ||
+ | ni muəyyənlətdirməyə və istər butun- | ||
+ | luklə televiziya traktının, istərsə | ||
+ | də onun ayrı-ayrı hissələrinin (məs., | ||
+ | televizorun) optimal sazlanmasına | ||
+ | nail olmaqa imkan verir. Rəngli te- | ||
+ | leviziya təsvirlərinin sazlanması | ||
+ | ucun balqa cədvəl tətbiq olunur. | ||
+ | TELEVİZİYA FİLMİ—televiziya | ||
+ | verilitləri ptəbəkəsi ilə gestəril- | ||
+ | mək ucun yaradılan film. T.f.-ndə | ||
+ | televiziyanın texniki imkanları və | ||
+ | tamapacıların televizor ekranında- | ||
+ | kı təsvirləri qavrayabilmə xususiy- | ||
+ | yətləri nəzərə alınır. 4“T.f.ə anlayı- | ||
+ | pı, adətən, kinocəkmə aparatı vasi- | ||
+ | təsilə kino plyonkasına cəkilmit | ||
+ | filmlərə, 70-ci illərin ortalarından | ||
+ | isə həmcinin maqnit videofonoqram- | ||
+ | larına (təsvir və səsin videomaqnito- | ||
+ | fon vasitəsilə maqnit levtinə kəcu- | ||
+ | rulməsi) aid edilir. T.f. bədii qu- | ||
+ | rulupuna—cumumi planların sayca az | ||
+ | olmasına, kadrda təsvirin kicik de- | ||
+ | tallarının verilməməsinə, kadrda | ||
+ | sıxlıq diapazonunun kicikliyinə və | ||
+ | təsvirdəki kontrastlıqın zəifliyinə | ||
+ | gerə kinofilmlərdən fərqlənir. T.F.- | ||
+ | nin kino metodları ilə cəkilitində | ||
+ | həm 35 mm, həm də 16 mm-lik neqativ | ||
+ | və dənər kinoplyonkalardan istifadə | ||
+ | olunur. Qəsvirin maqnit lentindən | ||
+ | kinoplyonkaya (və əksinə) kecurulməsi | ||
+ | metodu da var. Bax həmcinin Televi- | ||
+ | ziya, Televiziya sənəti. | ||
+ | TELEVİZOR (tele...4-lat. u|o—ba- | ||
+ | xıram), televiziya qəbul- | ||
+ | edicisi–—televiziya verilitlləri | ||
+ | proqramlarının təsvir BƏ CƏC MYHA- | ||
+ | yiət siqnallarını eyni zamanda qəbul | ||
+ | edən, gӱcləndirən, yenidən təsvirə və | ||
+ | səsə cevirən radioqəbuledici. Siqnal- | ||
+ | lar televiziya antenası ilə T.-un ki- | ||
+ | riptinə verilir. T.-lar ar-qara və rəng- | ||
+ | li, stasionar və daptınan olurlar. | ||
+ | SSRİ-də istehsal olunan T.-lar metr- | ||
+ | lik (48,5—100 Mhs, 174—230 Mhsc 12 | ||
+ | kanallı) və desimetrlik (470— 1000 | ||
+ | Mhc, kanalların sayı 60-dan yuxarı - | ||
+ | |||
+ | }} |
14:22, 12 noyabr 2021 versiyası
Aşağıda ASE-nin 9-cu cildinin 2021-ci ildə Elmi Spektr açıq elmi platformasının Habitat Tərcümə Layihəsi çərçivəsində Fərid Əlibalayev və Naqiq Məhəmmədzadə tərəfindən dijitallaşdırılmış mətninin birinci hissəsi (cəmi üç hissədə, ikinci hissəsi bu: >>, üçüncü hissəsi bu: >>) verilir: (1-cildin özünü isə buradan oxuya bilərsiniz: СПУТНИК-ФРОНТОН // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası : [10 cilddə] = Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы / baş red. C.B.Quliyev. — Bakı: Qızıl Şərq, 1986. — IX cild. — Səhifələrin sayı: 623. — 80.000 nüsx.)
AZ ƏRBAYCAN SOVET ENSİKLO İS, MT b
Ar”
AZƏRBAYCAN SOVET ENSİKLOPEDİYASI
ON CİLADƏ