Diqqət! 4 aprel 2024-cü il tarixdən saytın yeni versiyası sheki.org domenində fəaliyyət göstərir. Bu köhnə versiyadır və yenilənməsi məhdudlaşdırılıb. Lakin 6 yanvar 2025-ci il tarixədək bu vəziyyətdə internetdə qalacaqdır...

Varaz-Peroj

Şəki Ensiklopediyası səhifəsi
Aydinsalis (Müzakirə | töhfələr) tərəfindən edilmiş 00:43, 14 dekabr 2020 tarixli dəyişiklik
Jump to navigation Jump to search
Varaz-Peroj
Aranşahi Varaz-Peroj
KishChurch 4314.jpg
Varaz-Perojun VII əsrin ortalarında bərpa etməyə çalışdığı Kiş kilsəsi, 2019-cu il.
bayraqŞəki knyazı
VII əsrin ortaları
Şəxsi məlumatlar
Sülalə Aranşahi, Mehranilər
Atası Varaz-Qriqor
Anası Huriduxt
Uşağı Varaz-Tiridat

Varaz-Peroj (Varaz-Firuz) – Aranşahi[1] sülaləsindən olan Qafqaz Albaniyası knyazı[2] və Qafqaz Albaniyası şahzadəsi; Albaniya hökmdarlarından Varaz-Qriqorun (h.o.  628 – 652[3]) böyük oğlu, Cavanşirin (h.o.  652 – 681) böyük qardaşı, Varaz-Tiridatın (h.o.  682 – 701) isə atası; mənbələrdə adı Şəki knyazı kimi çəkilməsə də, onun həm də Şəkinin knyazı olduğunu ehtimal etmək üçün ciddi əsaslar var. “Laknar”[4] titulu da daşımışdır və ailəsi ilə birlikdə Kiş kəndində yaşayıb.

Haqqında daha ətraflı

Çox güman ki iranlıların 638-ci ildə Bərdədə girov götürdükləri Mehrani xanədanının nümayəndələri arasında Varaz-Peroj da olmuşdur[5]. Bunun ardınca isə bir müddət sonra Varaz-Peroj və qardaşı Cavanşir, Bərdədə iranlılar tərəfindən yenidən girov götürülmüş atalarının azad edilməsi üçün Kürün sol sahilindən Bərdəyə müvəffəqiyyətli əks-hücum təşkil etmişdirlər[6].

Osman ibn Əffanın xəlifəliyi dövründə (h.o.  644 – 656) Salman ibn Rəbiənin komandanlığı altında Qafqaz Albaniyası ərazisinə daxil olan ərəblər Kür çayını keçərək Qəbələni tutmuş, sonra isə “Şəkkən” və “Kəmibəran” hökmdarları ilə vergi ödəmələri şərti ilə sülh müqavilələri bağlamışdırlar[7]. Mənbədə “Şəkkən” və “Kəmibəran” hökmdarlarının adlarını çəkməsə də, onların Albaniya şahzədələri – birincinin Varaz-Peroj, ikincisinin isə Cavanşir olduğunu ehtimal etmək üçün kifayət qədər ciddi əsaslar var. Belə ki ikincinin Kambisienada yerləşən Girdiman knyazlığının knyazı Cavanşir olduğuna dair “Albaniya tarixi”ndə açıq-aydın işarə var, həmçinin ikincinin Kişdə yaşaması ilə bağlı məlumatlar da var[8].

Varaz-Peroj Kişdə V əsrin birinci yarısında kənd əhalisi tərəfindən tanrının adına tikilmiş kilsəni təmir etməyə çalışmış, lakin günbəzinin üstünü sökə bilməmişdir[9].

Albaniya katolikosu Uxtanes (katalikosluq dövrü: 671 – 683) Varaz-Perojun baba, yaxud nənələri bir olan nikahlara yol vermiş ailə üzvlərini lənətləyərək həmin nikahları pozdurmuşdur[10].

Qeydlər və istinadlar

  1. ↑ Aranşahilər sülaləsi – “Albaniya tarixi”ndə bu sülalənin adı cəmi bir dəfə və o da Varaz-Perojun əsli-nəcabətini göstərmək üçün çəkilir (Мовсес Каланкатуаци 1985; книга I, глава XXVII, с. 62).
  2. ↑ “Albaniya tarixi”nin azərbaycancaya və ruscaya tərcüməsində «knyaz» sözü böyük ərazi – vilayət, yaxud mahal sahibi kimi, «Albaniya knyazı», «Albaniyanın böyük knyazı» ifadələri isə Albaniya hökmdarı kimi başa düşülür.
  3. ↑ Albaniya tarixi”ndə Cavanşirin hakimiyyəti 638-ci ildən hesablansa da (bax: Moisey Kalankatuklu 2006, II kitabın XIX fəsli, səh.: 202, 293), həm də göstərilir ki, Cavanşirin atası Varaz-Qriqor 652-ci ildə hələ Albaniya hökmdarı olaraq qalırdı və Albaniya üçün həlledici qərarlar vermək səlahiyyəti yalnız ona aid idi (bax: Moisey Kalankatuklu 2006, II kitabın XIX fəsli, səh.: 203).
  4. ↑ Laknar – “Albaniya tarixi”nin rusca 1861-ci il nəşrində bu söz «Лахнар» kimi çap edilib və aidiyyəti olan 3-cü haşiyədə sözün naməlum olması vurğulanmışdır (Мойсея Каганкатваци 1861, книга II, глава XXXII, c. 172). “Albaniya tarixi”nin rusca 1985-ci il Yerevan nəşrində isə söz «Лакнар» kimi verilsə də, haşiyədə mənası izah olunmayıb (Мовсес Каланкатуаци 1985; книга II, глава XXXII, с.: 113). “Albaniya tarixi”nin azərbaycanca 2006-ci il nəşrində bu sözün azərbaycanca qarşılığı «eşikağası» olaraq göstərilir (Moisey Kalankatuklu 2006, II kitabın XXXIV fəsli, səh.: 237). Eşikağası hökmdar saraylarındakı təsərrüfat müdirlərinin daşıdıqları tütuldur. Əgər «Laknar» sözünün azərbaycanca qarşılığı həqiqətən də «eşikağası»dırsa, onda deməli, Kiş kəndində Albaniya hökmdarlarının iqamətgahı varmış, yaxud, Albaniya hökmdarlarının yay paytaxtları Kiş kəndində imiş.
  5. ↑ Moisey Kalankatuklu 2006, II kitabın XIX fəsli, səh.: 200. Bu hadisənin 638-ci ildə baş verməsi ilə bağlı bax: II kitab, haşiyə 134 və 135, səh.: 360.
  6. ↑ Moisey Kalankatuklu 2006, II kitabın XIX fəsli, səh.: 202.
  7. ↑ əl-Bəlazuri 2005, səh.: 113. “Albaniya tarixi”ndə bu hadisənin 651/652-ci ildə, yaxud bu tarixdən az sonra baş verdiyi göstərilir (bax: Moisey Kalankatuklu 2006, II kitabın XIX fəsli, səh.: 202, 293 ).
  8. ↑ “Albaniya tarixi”ndə ərəblərin Albaniyaya «Yezdəgirdin şahlığının iyirminci ilində», yəni 651/652-ci ildə, yaxud bundan az sonra gəlib çıxmaları göstərilir. Ardınca məlumat verilir ki, «cənubdan gələnlərin amansız olduğunu görən Cavanşir onlara tabe olmayıb Kür çayının o biri sahilinə keçir» Hara keçir bəs? Bu sualın cavabı bir az əvvəl verilib: «Kambeçan vilayətində və Kürün o biri sahilində yerləşən öz ata-baba mülkünə» (bax: Moisey Kalankatuklu 2006, II kitabın XIX fəsli, səh.: 200). Ardınca məlumat verilir ki, «o, bir qədər orada qaldıqdan sonra yenə də ürəyinin atəşini söndürmək üçün ərəblərlə döyüşə yenidən başlamaq və atasını azad eləmək istədi. Lakin atası onu bu fikirdən daşındırdı və könüllü olaraq düşmənə təslim oldu». Bundan məlum olur ki, ərəblərin hücumu zamanı Cavanşirin atası Varaz-Qriqor Albaniyanın qış paytaxtı olan Bərdə şəhərində mühasirədə imiş. Cavanşir atasına köməyə getmək istəmiş, lakin atası döyüşməyi məsləhət görməmişdir, düşmənə könüllü təslim olmuşdur. Ərəb mənbəsinə görə isə Salman ibn Rəbiə bir neçə gün Bərdə şəhərini mühasirədə saxlamış, sonda şəhər əhalisi ilə sülh müqaviləsi bağlayaraq şəhərə daxil olmuşdur (bax: əl-Bəlazuri 2005, səh.: 113). Heç şübhə yoxdur ki, “Albaniya tarixi” və ərəb mənbəsində eyni hadisədən bəhs edilir. Əgər “Albaniya tarixi”ndə Cavanşirin həmin vaxt «Kambeçan vilayətində» olduğu göstərilirsə, eyni ərəb mənbəsinindəki «Kəmibəranın hökmdarı» da əlbəttə ki Cavanşirdir, onda başqa kim ola bilərdi ki? “Albaniya tarixi”ndən bilirik ki, Cavanşirin ata-baba yurdu olan Girdiman Kürün sol sahilində – Kambisiena vilayətində idi. Bu vilayətin adı “Albaniya tarixi”ndə «Kambeçan», ərəb mənbələrində isə «Kəmibəran» kimi verilir. Ərəb mənbələrindən məlum olur ki, bu vilayət Şəkidən qərbdə olub... O ki qaldı eyni ərəb mənbəsində Kəmibəranla yanaşı qeyd olunan Şəkkən hökmdarının kim olmasına, biz “Albaniya tarixi”ndən bilirik ki, Uxtanesin katolikosluğu dövründə (671 – 680) Cavanşirin böyük qardaşı Varaz-Peroj Şəkidəki Kiş kəndində yaşayırdı. Varaz-Perojun knyaz titulu daşıması onun həmin ərazinin hakimi olduğunu göstərir (bax: 2-ci qeydə).
  9. ↑ Moisey Kalankatuklu 2006, I kitabın XV fəsli, səh.: 52, 53.
  10. ↑ Moisey Kalankatuklu 2006, II kitabın XXXIV fəsli, səh.: 237.

Ədəbiyyat

  1. Мовсес Каланкатуаци Книга третья // История страны Алуанк. — Ереван, 1985.
  2. əl-Bəlazuri Kitəb futuhi-l-buldən; Ərməniyyənin fəthi // Orta əsr ərəb mənbələrindən Azərbaycan tarixinə aid materiallar. — Bakı: Nurlan, 2005. — 200 nüsxə.
  3. Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi. — Bakı: Avrasiya–Press, 2006. — 10.000 nüsx. — ISBN 9952-421-52-2 ISBN 978-9952-421-52-1.
  4. Мойсея Каганкатваци Книга третья // История Агван. — Санктпетербург, 1861.
Mənbə — "https://shaki.info/wiki/index.php?title=Varaz-Peroj&oldid=14771"