Bu məqalə Şəki Ensiklopediyasının yoxlanılmış məqalələrindən biridir və müəlliflik hüququ Şəki Ensiklopediyasının redaksiyasına məxsusdur!

"Varaz-Peroj" səhifəsinin versiyaları arasındakı fərqlər

Şəki Ensiklopediyası səhifəsi
Jump to navigation Jump to search
 
(99 intermediate revisions by 2 users not shown)
Sətir 1: Sətir 1:
 
[[Kateqoriya:{{padleft:|1|{{PAGENAME}}}}]][[Kateqoriya:1826-cı ilədək Şəki hakimləri, xanları və s.]]{{Dövlət xadimi
 
[[Kateqoriya:{{padleft:|1|{{PAGENAME}}}}]][[Kateqoriya:1826-cı ilədək Şəki hakimləri, xanları və s.]]{{Dövlət xadimi
 
  |adı                  = Varaz-Peroj
 
  |adı                  = Varaz-Peroj
−
  |tam adı              = Aranşahi Varaz-Peroj  
+
  |tam adı              = ''Varaz-Peroj Aranşahi<ref name=Q1 group=q/>''
 
  |piktoqram            = kral
 
  |piktoqram            = kral
 
  |şəkil                = KishChurch 4314.jpg
 
  |şəkil                = KishChurch 4314.jpg
 
  |şəklin ölçüsü        =  
 
  |şəklin ölçüsü        =  
−
  |şəklin izahı          = Varaz-Perojun bərpa etməyə çalışdığı [[Kiş kilsəsi]], 2019-cu il
+
  |şəklin izahı          = Varaz-Perojun VII əsrin ortalarında bərpa etməyə çalışdığı [[Kiş kilsəsi]]<ref name=Q2 group=q/> , 2019-cu il.
 
  |titul                = Şəki knyazı
 
  |titul                = Şəki knyazı
 
  |bayraq                = Rani bayrağı.gif
 
  |bayraq                = Rani bayrağı.gif
−
  |dövr əvvəl            = VII əsrin ortaları
+
  |dövr əvvəl            = VII əsrin ortaları  
 
  |dövr son              =  
 
  |dövr son              =  
 
  |sələfi                =  
 
  |sələfi                =  
Sətir 19: Sətir 19:
 
  |elmi dərəcəsi        =  
 
  |elmi dərəcəsi        =  
 
  |elmi adı              =  
 
  |elmi adı              =  
−
  |sülalə                = Aranşahi, Mehranilər
+
  |sülalə                = Aranşahi — Mehrani
 
  |atası                = Varaz-Qriqor
 
  |atası                = Varaz-Qriqor
 
  |anası                = Huriduxt
 
  |anası                = Huriduxt
Sətir 28: Sətir 28:
 
  |Commons              =
 
  |Commons              =
 
}}
 
}}
 +
'''Varaz-Peroj''' ('''Varaz-Firuz''') — Aranşahi<ref name=Q1 group=q/> və Mehrani sülaləsinin davamçısı, knyaz<ref name=Q3 group=q/>, Qafqaz Albaniyası şahzadəsi; Albaniya hökmdarlarından Varaz-Qriqorun ({{h.o.}}628–652<ref name=Q4 group=q/>) böyük oğlu, Cavanşirin ({{h.o.}}652–681) böyük qardaşı, Varaz-Tiridatın ({{h.o.}}681–701) isə atasıdır. Adı heç yerdə Şəki knyazı kimi çəkilməsə də, mənbələrdə onun [[Şəki dövləti|Şəkinin]] knyazı olduğunu göstərən bəzi məlumatlar var və bu məlumatlar əsasında ehtimal etmək olur ki, 651/652-ci ildə, yaxud bundan az sonra<ref name=Q5 group=q/> Şəki ərazisinə daxil olmuş ərəblərlə sülh müqaviləsi bağlamış, ərəb mənbəsində adı çəkilmədən “Şəki hökmdarı” kimi təqdim olunmuş{{Sfnaz|əl-Bəlazuri|2005|p=113|loc=}} şəxs də, məhz, Varaz-Peroj olmuşdur. ''Laknar''<ref name=Q6 group=q/> titulu da daşımış və ailəsi ilə birlikdə [[Kiş]] kəndində yaşamışdır.
  
−
'''Varaz-Peroj''' –  Aranşahi sülaləsindən<ref>Aranşahilər sülaləsi  – “Albaniya tarixi”ndə bu sülalənin adı  cəmi bir dəfə və o da Varaz-Perozun əsli-nəcabətini göstərmək üçün çəkilir  (Мовсес Каланкатуаци 1985; книга I, глава XXVII, с. 62).</ref> olan knyaz<ref>  “Albaniya tarixi”nin azərbaycancaya və ruscaya tərcüməsində «knyaz» sözü böyük ərazi  – vilayət, yaxud mahal sahibi kimi,  «Albaniya knyazı», «Albaniyanın böyük  knyazı»  ifadələri isə Albaniya hökmdarı kimi başa düşülür. </ref>, Qafqaz Albaniyası şahzadəsi, Albaniya hökmdarlarından Varaz-Qriqorun ({{h.o.}} 628 – 652<ref>Albaniya tarixi”ndə Cavanşirin hakimiyyəti 638-ci ildən hesablansa da (bax: Moisey Kalankatuklu 2006, II kitabın XIX fəsli, səh.: 202, 293), həm də göstərilir ki, Cavanşirin atası Varaz-Qriqor 652-ci ildə hələ Albaniya hökmdarı olaraq qalırdı və Albaniya üçün həlledici qərarlar vermək səlahiyyəti yalnız ona aid idi (bax: Moisey Kalankatuklu 2006, II kitabın XIX fəsli, səh.: 203).  </ref>) böyük oğlu, Cavanşirin ({{h.o.}} 652 – 681) böyük qardaşı, Varaz-Tiridatın ({{h.o.}} 682 – 701) isə atası; mənbələrdə qeyd edilməsə də həm də [[Şəki dövləti|Şəkinin]] knyazı olduğunu ehtimal etmək üçün ciddi əsaslar var.  “''Laknar''”<ref>Laknar –  “Albaniya tarixi”nin rusca 1861-ci il nəşrində bu söz «Лахнар» kimi çap edilib və aidiyyəti olan 3-cü haşiyədə sözün naməlum olması vurğulanmışdır (Мойсея  Каганкатваци 1861, книга II, глава XXXII, c. 172). “Albaniya tarixi”nin rusca 1985-ci il Yerevan nəşrində isə söz «Лакнар» kimi verilsə də, haşiyədə mənası izah olunmayıb (Мовсес Каланкатуаци 1985; книга II, глава XXXII, с.: 113).  “Albaniya tarixi”nin azərbaycanca 2006-ci il nəşrində bu sözün azərbaycanca qarşılığı «eşikağası»  olaraq göstərilir (Moisey Kalankatuklu 2006, II kitabın XXXIV fəsli, səh.: 237). Eşikağası hökmdar saraylarındakı təsərrüfat müdirlərinin daşıdıqları tütuldur. Əgər «Laknar» sözünün azərbaycanca qarşılığı həqiqətən də «eşikağası»dırsa,  onda deməli, Kiş kəndində Albaniya hökmdarlarının iqamətgahı varmış, yaxud, Albaniya hökmdarlarının yay paytaxtları Kiş kəndində imiş. </ref>  titulu da daşıyırmış və ailəsi ilə birlikdə Kiş kəndində yaşamışdır.  
+
==Haqqında məlumatlar==
 +
638-ci ildə{{Sfnaz|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=360, haşiyə 134 və 135|loc=}} iranlıların Bərdədə girov götürdükləri Mehrani xanədanının nümayəndələri arasında{{Sfnaz|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=200|loc=}} çox güman ki, Varaz-Peroj da olmuşdur.
  
−
==Haqqında daha ətraflı==
+
Bunun ardınca isə bir müddət sonra Varaz-Peroj və qardaşı Cavanşir, Bərdədə iranlılar tərəfindən yenidən girov götürülmüş ataları Varaz-Qriqorun azad edilməsi üçün Kürün sol sahilindən Bərdəyə müvəffəqiyyətli əks-hücum təşkil etmişdilər{{Sfnaz|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=202|loc=}}.
  
−
Çox güman ki iranlıların 638-ci ildə Bərdədə girov götürdükləri Mehrani xanədanının nümayəndələri arasında Varaz-Peroj da olmuşdur<ref> Moisey Kalankatuklu 2006, II kitabın XIX fəsli, səh.: 200. Bu hadisənin 638-ci ildə baş verməsi ilə bağlı bax: II kitab, haşiyə 134 və 135, səh.: 360.</ref>. Bunun ardınca isə Varaz-Peroj qardaşı Cavanşirlə birlikdə, Bərdədə iranlılar tərəfindən girov götürülmüş atalarının azad edilməsi üçün Kürün sol sahilindən Bərdəyə müvəffəqiyyətli əks-hücum təşkil etmişdilər<ref>Moisey Kalankatuklu 2006, II kitabın XIX fəsli, səh.: 202.  </ref>.  
+
651/652-ci ildə, yaxud bundan az sonra<ref name=Q5 group=q/> – Osman ibn Əffanın xəlifəliyi dövründə ({{h.o.}}644 – 656), Salman ibn Rəbiənin komandanlığı altında Qafqaz Albaniyası ərazisinə daxil olan ərəblər Kür çayını keçərək Qəbələni tutmuş, sonra isə “''Şəkkən''” və “''Kəmibəran''” hökmdarları ilə vergi ödəmələri şərti ilə sülh müqavilələri bağlamışdılar{{Sfnaz|əl-Bəlazuri|2005|p=113|loc=}}. Mənbədə “''Şəkkən''” və “''Kəmibəran''” hökmdarlarının adlarını çəkməsə də, onların Albaniya şahzədələri – birincinin Varaz-Peroj, ikincisinin isə Cavanşir olduğunu ehtimal etmək üçün kifayət qədər ciddi əsaslar var. Belə ki ikincinin Kambisienada yerləşən Girdiman knyazlığının knyazı Cavanşir olduğuna dair “Albaniya tarixi”ndə açıq-aydın işarə var, həmçinin həmin mənbədə birincinin Kişdə fəaliyyəti və ailəsinin Kişdə yaşaması ilə bağlı məlumatlar da var<ref name=Q7 group=q/>.
  
−
Osman ibn Əffanın xəlifəliyi dövründə ({{h.o.}} 644 – 656) Salman ibn Rəbiənin komandanlığı altında Qafqaz Albaniyası ərazisinə daxil olan ərəblər Kür çayını keçərək Qəbələni tutmuş, sonra isə “Şəkkən” və “Kəmibəran” hökmdarları ilə vergi ödəmələri şərti ilə sülh müqavilələri bağlamışdırlar<ref>əl-Bəlazuri 2005, səh.: 113. “Albaniya tarixi”ndə bu hadisənin 651/652-ci ildə, yaxud bu tarixdən az sonra baş verdiyi göstərilir (bax: Moisey Kalankatuklu 2006, II kitabın XIX fəsli, səh.: 202, 293 ).</ref>.
+
Varaz-Peroj Kişdə V əsrin birinci yarısında kənd əhalisi tərəfindən tanrının adına tikilmiş kilsəni təmir etməyə çalışmış, lakin günbəzinin üstünü sökə bilməmişdir{{Sfnaz|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=52, 53|loc=}}.
  
−
Mənbədə “Şəkkən” və “Kəmibəran” hökmdarlarının adlarını çəkməsə də, onların Albaniya şahzədələri – birincinin Varaz-Peroj, ikincisinin isə Cavanşir olduğunu ehtimal etmək üçün kifayət qədər ciddi əsaslar var.
+
Albaniya katolikosu Uxtanes (katalikosluq dövrü: 671 – 683) Varaz-Perojun baba, yaxud nənələri bir olan nikahlara yol vermiş ailə üzvlərini lənətləyərək həmin nikahları pozdurmuşdur{{Sfnaz|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=237|loc=}}.
  
−
Varaz-Peroj Kişdə V əsrin birinci yarısında kənd əhalisi tərəfindən tanrının adına tikilmiş kilsəni təmir etməyə çalışmış, lakin günbəzinin üstünü sökə bilməmişdir<ref>Moisey Kalankatuklu 2006, I kitabın XV fəsli, səh.: 52, 53.  </ref>.
+
== Qeydlər ==
  
−
Albaniya katolikosu Uxtanes (katalikosluq dövrü: 671 – 683) Varaz-Perojun baba, yaxud nənələri bir olan nikahlara yol vermiş ailə üzvlərini lənətləyərək həmin nikahları pozdurmuşdur<ref>Moisey Kalankatuklu 2006, II kitabın XXXIV fəsli, səh.: 237.  </ref>.
+
{{İstinad siyahısı
 +
|group=q
 +
|refs=
 +
<ref name=Q1>'''Aranşahilər sülaləsi''' – “Albaniya tarixi”ndə bu sülalənin adı cəmi bir dəfə və o da Varaz-Perojun əsli-nəcabətini göstərmək üçün çəkilir {{Harvnbru|Мовсес Каланкатуаци (книга первая)|1985|p=|loc=}}.</ref>
  
−
== Qeydlər və istinadlar ==
+
<ref name=Q2>Mətn: «''Впоследствии, спустя длительное время, один из знатных людей – князь Вараз-Перож из рода Араншаhиков – решил обновить Старую Церковь, но не мог сломать кирпичную кладку вершины купола, ибо под ним покоились Крест Господен и мощи мучеников''» {{Harvnbru|Мовсес Каланкатуаци (книга первая)|1985|p=|loc=}}</ref>
 +
 
 +
<ref name=Q3>“Albaniya tarixi”nin azərbaycancaya və ruscaya tərcüməsində «knyaz» sözü böyük ərazi  – vilayət, yaxud mahal sahibi kimi,  «Albaniya knyazı», «Albaniyanın böyük  knyazı»  ifadələri isə Albaniya hökmdarı kimi başa düşülür.</ref>
 +
 
 +
<ref name=Q4>“Albaniya tarixi”ndə Cavanşirin hakimiyyəti 638-ci ildən hesablansa da {{Harvnbaz|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=202, 293|loc=}}, həm də göstərilir ki, Cavanşirin atası Varaz-Qriqor 652-ci ildə hələ Albaniya hökmdarı olaraq qalırdı və Albaniya üçün həlledici qərarlar vermək səlahiyyəti yalnız ona aid idi {{Harvnbaz|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=203|loc=}}.</ref>
 +
 
 +
<ref name=Q5>“Albaniya tarixi”ndə bu hadisənin 651/652-ci ildə, yaxud bu tarixdən az sonra baş verdiyi göstərilir {{Harvnbaz|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=202, 293|loc=}}.</ref>
 +
 
 +
<ref name=Q6>'''Laknar''' –  “Albaniya tarixi”nin rusca 1861-ci il nəşrində bu söz «Лахнар» kimi çap edilib və aidiyyəti olan 3-cü haşiyədə sözün naməlum olması vurğulanmışdır {{Harvnbru|Мойсея Каганкатваци|1861|p=172|loc=}}. “Albaniya tarixi”nin rusca 1985-ci il Yerevan nəşrində isə söz «''Лакнар''» kimi verilsə də, haşiyədə mənası izah olunmayıb {{Harvnbru|Мовсес Каланкатуаци (книга первая)|1985|p=113|loc=}}. “Albaniya tarixi”nin azərbaycancaya tərcüməsində isə “''laknar (eşikağası)''” kimi gedib {{Harvnbaz|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=237|loc=}}.</ref>
 +
 
 +
<ref name=Q7> “Albaniya tarixi”ndə ərəblərin Albaniyaya «Yezdəgirdin şahlığının iyirminci ilində», yəni 651/652-ci ildə, yaxud bundan az sonra gəlib çıxmaları göstərilir {{Harvnbaz|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=202 – 203|loc=}}. Ardınca məlumat verilir ki, «''cənubdan gələnlərin amansız olduğunu görən Cavanşir onlara tabe olmayıb Kür çayının o biri sahilinə keçir''» {{Harvnbaz|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=203|loc=}}. Hara keçir bəs? Bu sualın cavabı bir az əvvəl verilib: «''Kambeçan vilayətində və Kürün o biri sahilində yerləşən öz ata-baba mülkünə''» {{Harvnbaz|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=200|loc=}}. Ardınca məlumat verilir ki, «''o, bir qədər orada qaldıqdan sonra yenə də ürəyinin atəşini söndürmək üçün ərəblərlə döyüşə yenidən başlamaq və atasını azad eləmək istədi. Lakin atası onu bu fikirdən daşındırdı və könüllü olaraq düşmənə təslim oldu''» {{Harvnbaz|Moisey Kalankatuklu.|2006|p=203|loc=}}. Bundan məlum olur ki, ərəblərin hücumu zamanı Cavanşirin atası Varaz-Qriqor Albaniyanın qış paytaxtı olan Bərdə şəhərində mühasirədə imiş. Cavanşir atasına köməyə getmək istəmiş, lakin atası döyüşməyi məsləhət görməmişdir, ərəblərə könüllü təslim olmuşdur. Ərəb mənbəsinə görə isə Salman ibn Rəbiə bir neçə gün Bərdə şəhərini mühasirədə saxlamış, sonda şəhər əhalisi ilə sülh müqaviləsi bağlayaraq şəhərə daxil olmuşdur {{Harvnbaz|əl-Bəlazuri|2005|p=113|loc=}}. Heç şübhə yoxdur ki, “Albaniya tarixi” və ərəb mənbəsində eyni hadisədən bəhs edilir.  Əgər “Albaniya tarixi”ndə Cavanşirin həmin vaxt «''Kambeçan vilayətində''» olduğu göstərilirsə, ərəb mənbəsindəki  «''Kəmibəranın hökmdarı''» da əlbəttə ki Cavanşir olmalıdır, ondan başqa kim ola bilərdi ki? “Albaniya tarixi”ndən bilirik və burada da qeyd etdik ki, Cavanşirin ata-baba yurdu olan Girdiman Kürün sol sahilində –  Kambisiena vilayətində idi. Bu vilayətin adı “Albaniya tarixi”ndə «''Kambeçan''», ərəb mənbələrində isə «''Kəmibəran''» kimi gedir. Ərəb mənbələrindən məlum olur ki, bu vilayət Şəkidən qərbdə olub...
 +
O ki qaldı eyni ərəb mənbəsində «''Kəmibəran''»la yanaşı qeyd olunan «''Şəkkən''» hökmdarının kim olmasına, biz “Albaniya tarixi”ndən bilirik ki,  Uxtanesin katolikosluğu dövründə (671 – 680) Cavanşirin böyük qardaşı Varaz-Perojun ailəsi Kürün sol sahilindəki Həcəri nahiyəsində – Uti vilayətinin Kiş kəndində  yaşayırdı {{Harvnbru|Мовсес Каланкатуаци (книга вторая)|1985|p=|loc=''...и на другом берегу реки Куры hЕджери, семья Вараз-Перожа, носящего патив лакнара в Гисе в гаваре Ути, [семья] Варажна из Аражакана и семья Туерака.''}}, bundan başqa, Varaz-Peroj şəxsən özü Kiş kilsəsini təmir etməyə çaışmışdır, həm də knyaz titulu daşıyırdı {{Harvnbru|Мовсес Каланкатуаци (книга первая)|1985|p=|loc=''Впоследствии, спустя длительное время, один из знатных людей – князь Вараз-Перож из рода Араншаhиков – решил обновить Старую Церковь, но не мог сломать кирпичную кладку вершины купола, ибо под ним покоились Крест Господен и мощи мучеников''}} və knyaz titulu daşıması isə onun həmin ərazinin hakimi olduğunu göstərir (bax: 3-cü qeydə).
 +
</ref>
 +
}}
 +
 
 +
== İstinadlar ==
 
{{İstinad siyahısı}}
 
{{İstinad siyahısı}}
  
 
==Ədəbiyyat==
 
==Ədəbiyyat==
−
# Мовсес Каланкатуаци Книга третья // История страны Алуанк. — Ереван, 1985.
+
# {{kitab3
−
# əl-Bəlazuri Kitəb futuhi-l-buldən; Ərməniyyənin fəthi  // Orta əsr ərəb mənbələrindən Azərbaycan tarixinə aid materiallar. — Bakı: Nurlan, 2005. — 200 nüsxə.
+
| müəllif        =  Мовсес Каланкатуаци.
−
# Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi. — Bakı: Avrasiya–Press, 2006. — 10.000 nüsx. — ISBN 9952-421-52-2 ISBN 978-9952-421-52-1.
+
| hissə          =  Книга первая
−
#Мойсея Каганкатваци Книга третья // История Агван. — Санктпетербург, 1861.
+
| hissənin linki  =  http://www.vehi.net/istoriya/armenia/kagantv/aluank1.html
 +
| başlıq          =  История страны Алуанк
 +
| orijinal        =
 +
| link            =  http://www.vehi.net/istoriya/armenia/kagantv/
 +
| vikimənbə      =
 +
| cavabdeh        =
 +
| nəşr            =
 +
| yer            = Ереван
 +
| nəşriyyat      =
 +
| il              = 1985  
 +
| том            =
 +
| страницы        =     
 +
| столбцы        =
 +
| страниц        =
 +
| seriya          =
 +
| isbn            =
 +
| doi            =
 +
| тираж          =
 +
| ref            = Мовсес Каланкатуаци (книга первая)
 +
}}
 +
#:{{kitab3
 +
| müəllif        =  Мовсес Каланкатуаци.
 +
| hissə          =  Книга вторая
 +
| hissənin linki  =  http://www.vehi.net/istoriya/armenia/kagantv/aluank2.html
 +
| başlıq          =  История страны Алуанк
 +
| orijinal        =
 +
| link            =  http://www.vehi.net/istoriya/armenia/kagantv/
 +
| vikimənbə      =
 +
| cavabdeh        =
 +
| nəşr            =
 +
| yer            = Ереван
 +
| nəşriyyat      =
 +
| il              = 1985
 +
| том            =
 +
| страницы        =     
 +
| столбцы        =
 +
| страниц        =
 +
| seriya          =
 +
| isbn            =
 +
| doi            =
 +
| тираж          =
 +
| ref            = Мовсес Каланкатуаци (книга вторая)
 +
}}
 +
# {{kitab3
 +
| müəllif        = Мойсея Каганкатваци
 +
| hissə          = .
 +
| hissənin linki  =
 +
| başlıq          =
 +
| orijinal        =
 +
  | link            = http://www.pseudology.org/Georgia/KagankatvaciM_IstoriyaAgvan.pdf
 +
| vikimənbə      =
 +
| cavabdeh        =
 +
| nəşr            =
 +
| yer            = Санктпетербург
 +
| nəşriyyat      =
 +
| il              = 1861
 +
| cild            =
 +
| страницы        =  172
 +
| sütunlar        =
 +
| səhifələr      =
 +
| seriya          =
 +
| isbn            =
 +
| doi            =
 +
| tiraj          =
 +
| archiveurl      =
 +
| archivedate    =
 +
| ref            = Мойсея Каганкатваци
 +
}}
 +
# {{kitab3
 +
| müəllif        = Moisey Kalankatuklu  
 +
| hissə          =
 +
| hissənin linki  =
 +
| başlıq          = Albaniya tarixi
 +
| orijinal        =
 +
| link            = http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100102052006191&ext=pdf
 +
| vikimənbə      =
 +
| cavabdeh        =
 +
| nəşr            =
 +
| yer            = Bakı
 +
| nəşriyyat      = Avrasiya - Press
 +
| il              = 2006
 +
| cild            =
 +
| səhifə          =
 +
| sütunlar        =
 +
| səhifələr      =
 +
| seriya          =
 +
| isbn            = 9952-421-52-2 ISBN 978-9952-421-52-1
 +
| doi            =
 +
| tiraj          = 10000
 +
| ref            = Moisey Kalankatuklu.
 +
}}
 +
# {{kitab3
 +
| müəllif        = əl-Bəlazuri
 +
| hissə          = Kitəb futuhi-l-buldən; Ərməniyyənin fəthi
 +
| hissənin linki  =
 +
| başlıq          = Orta əsr ərəb mənbələrindən Azərbaycan tarixinə aid materiallar
 +
  | orijinal        =
 +
  | link            = http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100622043237741&ext=pdf
 +
| vikimənbə      =
 +
| cavabdeh        =
 +
| nəşr            =
 +
| yer            = Bakı
 +
| nəşriyyat      = Nurlan
 +
| il              = 2005
 +
| cild            =
 +
| səhifə          = 106
 +
| sütunlar        =
 +
| səhiflər        = 336
 +
| seriya          =
 +
| isbn            =
 +
| doi            =
 +
| tiraj          = 200
 +
| ref            = əl-Bəlazuri
 +
}}
  
 
{{Şəkidə hakimiyyətdə olmuş şəxslər}}
 
{{Şəkidə hakimiyyətdə olmuş şəxslər}}
 +
 +
{{Yoxlanılmış məqalə}}
 +
 +
[[az:Varaz Peroz]]

Səhifəsinin 21:54, 18 fevral 2023 tarixinə olan son halı

Varaz-Peroj
Varaz-Peroj Aranşahi[q 1]
KishChurch 4314.jpg
Varaz-Perojun VII əsrin ortalarında bərpa etməyə çalışdığı Kiş kilsəsi[q 2] , 2019-cu il.
bayraqŞəki knyazı
VII əsrin ortaları
Şəxsi məlumatlar
Sülalə Aranşahi — Mehrani
Atası Varaz-Qriqor
Anası Huriduxt
Uşağı Varaz-Tiridat

Varaz-Peroj (Varaz-Firuz) — Aranşahi[q 1] və Mehrani sülaləsinin davamçısı, knyaz[q 3], Qafqaz Albaniyası şahzadəsi; Albaniya hökmdarlarından Varaz-Qriqorun (h.o. 628–652[q 4]) böyük oğlu, Cavanşirin (h.o. 652–681) böyük qardaşı, Varaz-Tiridatın (h.o. 681–701) isə atasıdır. Adı heç yerdə Şəki knyazı kimi çəkilməsə də, mənbələrdə onun Şəkinin knyazı olduğunu göstərən bəzi məlumatlar var və bu məlumatlar əsasında ehtimal etmək olur ki, 651/652-ci ildə, yaxud bundan az sonra[q 5] Şəki ərazisinə daxil olmuş ərəblərlə sülh müqaviləsi bağlamış, ərəb mənbəsində adı çəkilmədən “Şəki hökmdarı” kimi təqdim olunmuş[1] şəxs də, məhz, Varaz-Peroj olmuşdur. Laknar[q 6] titulu da daşımış və ailəsi ilə birlikdə Kiş kəndində yaşamışdır.

Haqqında məlumatlar[redaktə | HTML redaktə]

638-ci ildə[2] iranlıların Bərdədə girov götürdükləri Mehrani xanədanının nümayəndələri arasında[3] çox güman ki, Varaz-Peroj da olmuşdur.

Bunun ardınca isə bir müddət sonra Varaz-Peroj və qardaşı Cavanşir, Bərdədə iranlılar tərəfindən yenidən girov götürülmüş ataları Varaz-Qriqorun azad edilməsi üçün Kürün sol sahilindən Bərdəyə müvəffəqiyyətli əks-hücum təşkil etmişdilər[4].

651/652-ci ildə, yaxud bundan az sonra[q 5] – Osman ibn Əffanın xəlifəliyi dövründə (h.o. 644 – 656), Salman ibn Rəbiənin komandanlığı altında Qafqaz Albaniyası ərazisinə daxil olan ərəblər Kür çayını keçərək Qəbələni tutmuş, sonra isə “Şəkkən” və “Kəmibəran” hökmdarları ilə vergi ödəmələri şərti ilə sülh müqavilələri bağlamışdılar[1]. Mənbədə “Şəkkən” və “Kəmibəran” hökmdarlarının adlarını çəkməsə də, onların Albaniya şahzədələri – birincinin Varaz-Peroj, ikincisinin isə Cavanşir olduğunu ehtimal etmək üçün kifayət qədər ciddi əsaslar var. Belə ki ikincinin Kambisienada yerləşən Girdiman knyazlığının knyazı Cavanşir olduğuna dair “Albaniya tarixi”ndə açıq-aydın işarə var, həmçinin həmin mənbədə birincinin Kişdə fəaliyyəti və ailəsinin Kişdə yaşaması ilə bağlı məlumatlar da var[q 7].

Varaz-Peroj Kişdə V əsrin birinci yarısında kənd əhalisi tərəfindən tanrının adına tikilmiş kilsəni təmir etməyə çalışmış, lakin günbəzinin üstünü sökə bilməmişdir[5].

Albaniya katolikosu Uxtanes (katalikosluq dövrü: 671 – 683) Varaz-Perojun baba, yaxud nənələri bir olan nikahlara yol vermiş ailə üzvlərini lənətləyərək həmin nikahları pozdurmuşdur[6].

Qeydlər[redaktə | HTML redaktə]

  1. ↑ 1,0 1,1 Aranşahilər sülaləsi – “Albaniya tarixi”ndə bu sülalənin adı cəmi bir dəfə və o da Varaz-Perojun əsli-nəcabətini göstərmək üçün çəkilir (Мовсес Каланкатуаци (книга первая), 1985).
  2. ↑ Mətn: «Впоследствии, спустя длительное время, один из знатных людей – князь Вараз-Перож из рода Араншаhиков – решил обновить Старую Церковь, но не мог сломать кирпичную кладку вершины купола, ибо под ним покоились Крест Господен и мощи мучеников» (Мовсес Каланкатуаци (книга первая), 1985)
  3. ↑ “Albaniya tarixi”nin azərbaycancaya və ruscaya tərcüməsində «knyaz» sözü böyük ərazi – vilayət, yaxud mahal sahibi kimi, «Albaniya knyazı», «Albaniyanın böyük knyazı» ifadələri isə Albaniya hökmdarı kimi başa düşülür.
  4. ↑ “Albaniya tarixi”ndə Cavanşirin hakimiyyəti 638-ci ildən hesablansa da (Moisey Kalankatuklu., 2006, s. 202, 293), həm də göstərilir ki, Cavanşirin atası Varaz-Qriqor 652-ci ildə hələ Albaniya hökmdarı olaraq qalırdı və Albaniya üçün həlledici qərarlar vermək səlahiyyəti yalnız ona aid idi (Moisey Kalankatuklu., 2006, s. 203).
  5. ↑ 5,0 5,1 “Albaniya tarixi”ndə bu hadisənin 651/652-ci ildə, yaxud bu tarixdən az sonra baş verdiyi göstərilir (Moisey Kalankatuklu., 2006, s. 202, 293).
  6. ↑ Laknar – “Albaniya tarixi”nin rusca 1861-ci il nəşrində bu söz «Лахнар» kimi çap edilib və aidiyyəti olan 3-cü haşiyədə sözün naməlum olması vurğulanmışdır (Мойсея Каганкатваци, 1861, с. 172). “Albaniya tarixi”nin rusca 1985-ci il Yerevan nəşrində isə söz «Лакнар» kimi verilsə də, haşiyədə mənası izah olunmayıb (Мовсес Каланкатуаци (книга первая), 1985, с. 113). “Albaniya tarixi”nin azərbaycancaya tərcüməsində isə “laknar (eşikağası)” kimi gedib (Moisey Kalankatuklu., 2006, s. 237).
  7. ↑ “Albaniya tarixi”ndə ərəblərin Albaniyaya «Yezdəgirdin şahlığının iyirminci ilində», yəni 651/652-ci ildə, yaxud bundan az sonra gəlib çıxmaları göstərilir (Moisey Kalankatuklu., 2006, s. 202 – 203). Ardınca məlumat verilir ki, «cənubdan gələnlərin amansız olduğunu görən Cavanşir onlara tabe olmayıb Kür çayının o biri sahilinə keçir» (Moisey Kalankatuklu., 2006, s. 203). Hara keçir bəs? Bu sualın cavabı bir az əvvəl verilib: «Kambeçan vilayətində və Kürün o biri sahilində yerləşən öz ata-baba mülkünə» (Moisey Kalankatuklu., 2006, s. 200). Ardınca məlumat verilir ki, «o, bir qədər orada qaldıqdan sonra yenə də ürəyinin atəşini söndürmək üçün ərəblərlə döyüşə yenidən başlamaq və atasını azad eləmək istədi. Lakin atası onu bu fikirdən daşındırdı və könüllü olaraq düşmənə təslim oldu» (Moisey Kalankatuklu., 2006, s. 203). Bundan məlum olur ki, ərəblərin hücumu zamanı Cavanşirin atası Varaz-Qriqor Albaniyanın qış paytaxtı olan Bərdə şəhərində mühasirədə imiş. Cavanşir atasına köməyə getmək istəmiş, lakin atası döyüşməyi məsləhət görməmişdir, ərəblərə könüllü təslim olmuşdur. Ərəb mənbəsinə görə isə Salman ibn Rəbiə bir neçə gün Bərdə şəhərini mühasirədə saxlamış, sonda şəhər əhalisi ilə sülh müqaviləsi bağlayaraq şəhərə daxil olmuşdur (əl-Bəlazuri, 2005, s. 113). Heç şübhə yoxdur ki, “Albaniya tarixi” və ərəb mənbəsində eyni hadisədən bəhs edilir. Əgər “Albaniya tarixi”ndə Cavanşirin həmin vaxt «Kambeçan vilayətində» olduğu göstərilirsə, ərəb mənbəsindəki «Kəmibəranın hökmdarı» da əlbəttə ki Cavanşir olmalıdır, ondan başqa kim ola bilərdi ki? “Albaniya tarixi”ndən bilirik və burada da qeyd etdik ki, Cavanşirin ata-baba yurdu olan Girdiman Kürün sol sahilində – Kambisiena vilayətində idi. Bu vilayətin adı “Albaniya tarixi”ndə «Kambeçan», ərəb mənbələrində isə «Kəmibəran» kimi gedir. Ərəb mənbələrindən məlum olur ki, bu vilayət Şəkidən qərbdə olub... O ki qaldı eyni ərəb mənbəsində «Kəmibəran»la yanaşı qeyd olunan «Şəkkən» hökmdarının kim olmasına, biz “Albaniya tarixi”ndən bilirik ki, Uxtanesin katolikosluğu dövründə (671 – 680) Cavanşirin böyük qardaşı Varaz-Perojun ailəsi Kürün sol sahilindəki Həcəri nahiyəsində – Uti vilayətinin Kiş kəndində yaşayırdı (Мовсес Каланкатуаци (книга вторая), 1985, ...и на другом берегу реки Куры hЕджери, семья Вараз-Перожа, носящего патив лакнара в Гисе в гаваре Ути, [семья] Варажна из Аражакана и семья Туерака.), bundan başqa, Varaz-Peroj şəxsən özü Kiş kilsəsini təmir etməyə çaışmışdır, həm də knyaz titulu daşıyırdı (Мовсес Каланкатуаци (книга первая), 1985, Впоследствии, спустя длительное время, один из знатных людей – князь Вараз-Перож из рода Араншаhиков – решил обновить Старую Церковь, но не мог сломать кирпичную кладку вершины купола, ибо под ним покоились Крест Господен и мощи мучеников) və knyaz titulu daşıması isə onun həmin ərazinin hakimi olduğunu göstərir (bax: 3-cü qeydə).

İstinadlar[redaktə | HTML redaktə]

  1. ↑ 1,0 1,1 əl-Bəlazuri, 2005, s. 113.
  2. ↑ Moisey Kalankatuklu., 2006, s. 360, haşiyə 134 və 135.
  3. ↑ Moisey Kalankatuklu., 2006, s. 200.
  4. ↑ Moisey Kalankatuklu., 2006, s. 202.
  5. ↑ Moisey Kalankatuklu., 2006, s. 52, 53.
  6. ↑ Moisey Kalankatuklu., 2006, s. 237.

Ədəbiyyat[redaktə | HTML redaktə]

  1. Мовсес Каланкатуаци. Книга первая // История страны Алуанк. — Ереван, 1985.
    Мовсес Каланкатуаци. Книга вторая // История страны Алуанк. — Ереван, 1985.
  2. Мойсея Каганкатваци . // [1]. — Санктпетербург, 1861. — С. 172.
  3. Moisey Kalankatuklu Albaniya tarixi. — Bakı: Avrasiya - Press, 2006. — 10.000 nüsx. — ISBN 9952-421-52-2 ISBN 978-9952-421-52-1.
  4. əl-Bəlazuri Kitəb futuhi-l-buldən; Ərməniyyənin fəthi // Orta əsr ərəb mənbələrindən Azərbaycan tarixinə aid materiallar. — Bakı: Nurlan, 2005. — Səh.: 106. — 200 nüsx.
Mənbə — "https://shaki.info/wiki/index.php?title=Varaz-Peroj&oldid=48267"