Diqqət! 4 aprel 2024-cü il tarixdən saytın yeni versiyası sheki.org domenində fəaliyyət göstərir. Bu köhnə versiyadır və yenilənməsi məhdudlaşdırılıb.
Bu məqalə Şəki Ensiklopediyasının yoxlanılmış məqalələrindən biridir və müəlliflik hüququ Şəki Ensiklopediyasının redaksiyasına məxsusdur!
Bu məqalə Şəki Ensiklopediyasının çapa hazır məqaləsidir.

Gələsən, görəsən (qala)

Şəki Ensiklopediyası səhifəsi
WikiSysop (Müzakirə | töhfələr) tərəfindən edilmiş 14:11, 6 aprel 2024 tarixli dəyişiklik
Jump to navigation Jump to search
Tarixi abidə
“Gələsən, görəsən” qalası
“Gələsən, görəsən” qalasının cənub qapısı (2011).
“Gələsən, görəsən” qalasının cənub qapısı (2011).
Ölkə Azərbaycan
Kənd Kiş
Təməlinin qoyulması
tarixi		 XV əsr[1]
Material qaya daşı
Gələsən, görəsən (qala) (Azərbaycan)
Red pog.png
Gələsən, görəsən (qala) (Şəki rayonu)
Red pog.png
Koordinatlar 41°15′49″N 47°13′43″E / 41.2635°N 47.2286°E / 41.2635; 47.2286 Map marker.svg41°15′49″N 47°13′43″E / 41.2635°N 47.2286°E / 41.2635; 47.2286
Commons-logo.svg Commonsda da “Gələsən, görəsən” qalası ilə əlaqəli mediafayllar var

“Gələsən, görəsən” qalası — Şəki rayonunun Kiş kəndindən 1 km şimalda, Kiş çayının sağ sahilində, Qaradərə meşəsindən və Ot dağından şərqə uzanan yol üzərində yerləşən Orta əsr müdafiə istehkamı[2]. Dağılmış vəziyyətdədir.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin “Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsünün təsdiq edilməsi haqqında” 2 avqust 2001-ci il tarixli, 132 nömrəli qərarının 1 nömrəli əlavəsinə əsasən 322 inventar nömrəsi və “Gələsən, görəsən” adı ilə XV əsr abidəsi kimi qeydə alınmışdır[3].

Tarixi mənbələrdə adı ilk dəfə 1551-ci il hadisələri ilə bağlı çəkilsə də, 1403 – 1404-cü illərdə Əmir Teymurun tutduğu “Gəl, gör, get” qalasının da bu qala olduğu ehtimal edilir.

XVIII əsrdə və XIX əsrin əvvəllərində də müdafiə istehkamı kimi istifadə edilməsi barədə bir sıra mənbələrdə məlumatlar var. Lakin 2023-cü ildə AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Xəqani Alməmmədovun başçılığı altında ərazidə aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı XVI əsrdən sonrakı dövrlərə aid heç bir mədəni təbəqə aşkar edilməmişdir. Buna görə də bu qənaətə gəlinmişdir ki, qala 1551-ci ildə Şah Təhmasib tərəfindən dağıdıldıqdan sonra isə bir daha bərpa edilməmiş və istifadə olunmamışdır.

Haqqında məlumatlar

1402 — 1403

İbn Ərəbşahın (1389–1450) “Əcaibül-məqdur fi nəvaib timur” əsərində göstərilir ki, 1402-ci ildə baş vermiş məşhur Ankara döyüşündən geri dönən Əmir Teymur qışı keçirmək üçün Qarabağa gedərkən yolu üstündəki “Gəl, gör, get” adlı qalanı[qeyd 1] bir müddət mühasirədə saxlamış və sonda təsadüf nəticəsində onu ələ keçirə bilmişdir. İbn Ərəbşah əvvəl bu qalanın müdafiəçilərini xaçpərəst və gürcü kimi təqdim etsə də, bir qədər sonra Şirvanşah Şeyx İbrahimin dili ilə onları tatar adlandırmışdır. Müəllif qalanın alınmazlığının səbəbini belə izah edir: Teymurun əsgərləri hər gün səhər tezdən ta axşamadək qalanın yaxınlığında durub qalaya tərəf ox atırdılar, axşam isə gecələmək üçün düşərgəyə qayıdırdılar. Çünki qalanın yanında gecələmək üçün bir yer yox idi. Nəticədə qalanın mühasirəsi pozulur, müdafiəçilər qaldırılıb-saldırılan körpünü yerinə qoyaraq ətraf aləmlə əlaqəni bərpa edə bilirdilər[4][5][6][7][8]. Bu izah “Gəl, gör, get” qalası ilə indiki “Gələsən, görəsən” qalasının eyni bir qala olması ehtimalını daha da gücləndirir. Çünki “Gələsən, görəsən” qalasının ətrafında da relyef çox sərtdir və bu ərazidə kiçik bir qoşunun gecələyə bilməsi üçün sahə yoxdur.

Məşhur türk tarixçısi Əhməd Zəki Vəlidi də “Gəl, gör, get” qalasını indiki “Gələsən, görəsən” qalası ilə eyniləşdirir[9][qeyd 2].

O dövrün müəlliflərindən biri olan İoann de Qalonifontibus 1404-cü ildə qələmə aldığı “Qafqaz xalqları haqqında məlumat”larının “Dağıstan. Ləzgi. Albaniya” bolməsində Şəki ilə bağlı qeyd edir ki, “Burada gürcülər, saratsinlər (müsəlmanlar), darginlər və ləzgilər yaşayırlar... Onların (xristianlarının) məzhəbləri gürcülərlə eynidir, amma... onlar özlərinin bir neçə xüsusi dini mərasimlərini də icra edirlər”[10]. Deməli, “Gəl, gör, get” qalası müdafiəçiləri ibn Ərəbşah tərəfindən pravoslav xristian tatarlar kimi təqdim edildiyi kimi, İoann de Qalonifontibusun yazdıqlarına əsasən isə eyni dövrdə “Gələsən, görəsən” qalası müdafiəçilərinin də pravoslav xristian albanlar olması mümkün idi. Bu da “Gəl, gör, get” qalası ilə indiki “Gələsən, görəsən” qalasının eyni bir qala olması ehtimalını artırır.

Həmin illərdə Şəkinin hakimi Seyid Əhməd Orlat idi. O, bu vəzifədə 1399-cu ilin yanvar ayında Əlincə qalası yaxınlığıda baş vermiş döyüş zamanı teymurilər tərəfindən öldürülmüş atası Seyid Əli Orlatı əvəz etmişdir[qeyd 3]. Atasının teymurilərə qarşı çıxmasına baxmayaraq, Seyid Əhməd Orlat, Şirvanşah Şeyx İbrahimin vasitəçiliyi ilə Əmir Teymurun etimadını qazana bilmiş və bununla da onun Şəkiyə gözlənilən yürüşünün qarşısını almışdır. Buna görə də həmin illərdə “Gəl, gör, get” qalasının Seyid Əhməd Orlatın nəzarətində olmadığını ehtimal edə bilərik.

1551

Seyid Əli Orlat və Seyid Əhməd Orlatdan sonrakı Şəki hakimlərindən yerli mənbələrdə Əlican xan/Candar, Qutul xan, Zəki xan/Şəki xan, Həsən sultan və Dərvişməhəmməd xanın, digər mənbələrdə isə Əli inaq, Əbdülqaffar, Qurmuşi, Şahhüseyn, Həsən sultan və Dərvişməhəmməd xanın adları çəkilir. Yerli mənbələrdəki adlarla digər mənbələrdəki adlar tam üst-üstə düşməsə də məlum olur ki, Seyid Əli Orlat və Seyid Əhməd Orlatdan sonrakı bir neçə onlliklər ərzində də Şəkini türk-monqol mənşəli şəxslər idarə etmişlər. Belə ki, “candar” və “inaq” sözləri heç də şəxs adları yox, əslində monqol ordusunun rütbələridirlər, Əbdülqaffar və Qurmuşi isə Qaraqoyunlu ordusunun tanınmış sərkərdələri olublar.

Şəki hakimliyi Əmir Teymurun dövründən ta 1551-ci ilədək – Səfəvi hökmdarı Şah Təhmasibin dövründək, davamlı şəkildə müstəqil dövlət kimi mövcud olmuş və yalnız göstərilən tarixdə Şah Təhmasib tərəfindən süquta uğradılaraq Səfəvilər dövlətinə birləşdirilmişdir.

Şah Təhmasibin 1549-cu ilin yanvarında Mazandaran hakimimə göndərdiyi fəthnamədən məlum olur ki hələ 1551-ci ildən əvvəl də o, Şəkiyə qoşun göndəribmiş[11]. Bu əməliyyatda şəxsən iştirak etmiş Həsən Rumlu sonralar öz əsərində qeyd etmişdir ki, həmin vaxt Şəki hakimi Dərvişməhəmməd xan Kiş qalasına sığınmağa məcbur olmuşdur[12][qeyd 4].

1551-ci ilin yazında isə Şah Təhmasib Şəkiyə həlledici yürüşə başladı və böyük bir ordu ilə gəlib Ərəşə düşdü. Burada Kaxetiya hakimi Levan da öz dəstəsi ilə qızılbaşlara qoşuldu. İlk toqquşma çox güman ki Şəki ölkəsinin sərhədində baş verdi və Bədr xan ilə Şahqulu sultan Ustaclının başçılıq etdiyi qızılbaş dəstələri Dərvişməhəmməd xanın qarovullarını məğlub edərək “Əmir Yusif”, yaxud “Cövşən ağa” adlı[qeyd 5] Şəki sərkərdəsini əsir götürdülər və onu Şah Təhmasibin yanına göndərdilər.

Dərvişməhəmməd xan Kiş qalasının mühafizəsini əsir düşmüş Şəki sərkərdəsinin qardaşı Mahmud bəyə tapşırıb özü “Gələsən, görəsən” qalasına sığındı. Şəki əhalisinin bir qismi isə bir dağın başında – “Sığnaq” deyilən yerdə, qərar tutdu.

Sunduk bəy Qorçibaşı, Bədr xan və Şahqulu sultanın başçılıq etdiyi qızılbaş dəstələri Kiş qalasına, Şahqulu Xəlifə möhürdarla bəzi qızılbaş əmirlərin başçılıq etdiyi dəstələr Sığnağa və Abdulla xan ilə Kaxet hakimi Levan xanın tabeliyində olan dəstələr isə “Gələsən-Görəsən” qalasına hücum etdilər.

Şəkililər inadla müqavimət göstərirdilər. Məsələn, Şahqulu xəlifə Zülqədər öz dəstəsi ilə Sığnağın yerləşdiyi dağa qalxmaq istəyərkən, əks tərəfdən açılan tüfəng atəşləri ilə geri otuzdurdu.

Qızılbaşlar döyüşə-döyüşə “Gələsən-Görəsən” qalasına yaxınlaşdılar, qala divarları yanında “sib”lər (barrikadalar) qurdular, qala divarlarına yaxından atəş açmaq üçün bir “firəng topu”nu[qeyd 6] bir dəstə ilə qala divarlarının lap yaxınlığına – dağa, qaldırdılar[qeyd 7]. Lakin birdən, gözləmədikləri halda qalanın qapısı açıldı, müdafiəçilərdən bir dəstə bayıra çıxıb topu yuxarı qaldıran qızılbaş dəstəsinə hücüm etdi və onlardan bir-neçəsini qətlə yetirib, (“firəng topu”nu da özləri ilə götürərək[qeyd 8].) tez-tələsik qalaya çəkildilər.

Kiş qalası da ciddi müqavimət göstərirdi. Həsən bəy Pənk oğlunun[qeyd 9] 1000 nəfərlik tüfəngçi dəstəsi 20 gün ərzində qaladan hündür bir yamacda mövqe tutaraq qalaya atəş açırdı. Qalanın bürcünün hansısa bir dişində bir qaraltı görünən kimi, ora yüz tüfəngdən güllə atılırdı. Qalaya doğru atılan topların zərbəsindən və qala divarlarına tətbiq olunan badlicin (partlayıcının) təsirindən qalanın bir bürcünün divarının aşağısında böyük bir oyuq əmələ gəlmişdi və qızılbaşlar ora çur-çubuq yığıb od vurdular. Nəticədə bürc uçdu və (bundan sonra – 16 may tarixdə[qeyd 10]) qalabəyi Mahmud bəy qaladan bayıra çıxıb qalanın qapılarının açarlarını Şah Təhmasibin vəkillərinə təqdim etdi. Şah Təhmasibin əmri ilə bu “istehkamın bürc və barıları yerlə yeksan edildi”.

Kiş qalasının təslim olması nəticəsində Şah Təhmasibin daha böyük qüvvə ilə Sığnağa hücum etməsi üçün şərait yarandı və o, doğrudan da daha çox qoşunla Sığnaq tərəfə hərəkət etdi. Səfəvi tarixçisinin təbirincə,

"

Sığnaq adamları Kiş qalasının fəthindən xəbərdar olan kimi, dəstə-dəstə Şah aləm pənahın dərgahına gəldilər[13].

"

Kiş qalası ilə Sığnaq müdafiəçilərinin təslim olmasından sonra isə Dərvişməhəmməd xan bir gecə 400 nəfərlə “Gələsən, görəsən” qalasından çıxıb qalanı mühasirə edənlərlə vuruşmağa başladı. Bu “Gələsən, görəsən” qalasından edilən şəbxun idimi, ya Dərvişməhəmməd xan qızılbaşların tezliklə daha böyük qüvvə ilə “Gələsən-Görəsən”ə hücum edəcəyini və bu halda da qalanın müdafiəsinin daha da çətin olacağını nəzərə alıb, gecəliklə mühasirəni yararaq qalanı vaxtında tərk etmək istəmişdi? Qızılbaş mənbəsində birmənalı olaraq Dərvişməhəmməd xanın 400 nəfərlə qaladan qaçmağa cəhd etməsi vurğulanır və həm də qeyd edilir ki həmin 400 nəfərdən 250-i qızılbaşlar tərəfindən qətlə yetirilmiş, o cümlədən, Çərəndab sultanın mülazimi Kosa Pirqulu Dərvişməhəmməd xanı öldürərək, başını kəsib Şah Təhmasibin yanına gətirmişdir. Eyni mənbədə Şah Təhmasibin öz yanında saxladığı Kiş qalasının sabiq qalabəyisi Mahmud bəyin həmin vaxt “əsassız şübhəyə düşərək” qaçması haqqında da məlumat var ki, bu da əslində o demək ola bilər ki, hadisə zamanı qızılbaş ordusunda qarma-qarışıqlıq yaranmış, məhz bu zaman isə Mahmud bəy fürsətdən istifadə edərək aradan çıxa bilmişdir. Mümkündür ki, Dərvişməhəmməd xan birbaşa Şah Təhmasibin qərargahına hücum etmişdir.

Həsən bəy Rumlu yazır ki, Dərvişməhəmməd xanın öldürülməsindən sonra Şah Təhmasib Şəkidə öz adına sikkə vurdurub[qeyd 11] xütbə oxutdurdu, Şəki ölkəsi Səfəvilər dövlətinin bir subyekti oldu və buranın idarə edilməsi Toygün bəy Qacara tapşırıldı[14].

19-cu əsrə aid Şəkinin yerli mənbəsinə görə Dərvişməhəmməd xanın öldürülməsindən sonra

"

Şəki xəlayiqi də istiman (aman istəmək) edib. Şah əfv eləyib, buyruq veribdir, hər kəsə gəlib məqamında sakin olublar. Dərvişməhəmməd xanın oğlu Baği bəy də şah hüzuruna gəlib, şah öldürməyibsə də, xanlıq hökumətini də Bağı bəyə verməyib[15].

"

Şah Təhmasib Sultan Süleymana göndərdiyi bir fəthnamədə isə bu qələbəsini belə şərh etmişdi:

"

Cümlə fəthlərin təzəsi Şəkinin istilasıdır ki o yerin valisi ki... Xeybər qalaları kimi qalalara sığınmış idi, qala topunun ... badlic və tüfəng zərbəsinə onların qalasını yerlə yeksan etdirdik ... (və Dərvişməhəmməd xan) iti qılınc zərbəsi ilə qətlə yetirildi[qeyd 12].

"

1743 – 1745-ci illər

XIX əsr Şəki mənbələrində Dərvişməhəmməd xandan sonra onun nəslindən olan Hacı Çələbi xanın 1740-cı illərdə “Gələsən, görəsənə” sığınması və 3 il orada oturub Nadir şahdan müdafiə olunması barədə məlumatlar var. Bu mənbələrdən ən birincisi həmin hadisələrdən azı 85 il sonra – 1828-ci ildə, Kərim ağa Şəkixanovun qələmə aldığı “Şəki xanlarının ixtisar üzrə tarixi”dir[16]. Lakin o dövrün mənbəsi olan “Car salnaməsi”ndə bu hadisələrdən söhbət gedərkən “Gələsən, görəsən” qalasının adı çəkilmir:

" Şəkililər Şirvanla birlikdə Çələbi xan Nuxalının başçılığı ilə onun (Nadir şahın) tabeliyindən çıxmışdılar. Döyüşlər bir aydan çox davam edir. Təhməz (Nadir şah) ordusu ilə Göynüyə gəlir, lakin onun əlinə bir şey keçmir, sonra Nuxanın səngərinə hücum edir. Çox vuruşur, lakin onu ala bilmir. Ancaq Şəkini yandırır. Bəziləri öldürülür, bəziləri əsir alınır, bəziləri qarət olunur, lakin onlar ac olsalar da səngərlərində qalırlar. Bundan sonra Təhməz ordusu ilə Muğana gedir... Şamaxı xanı Hacı Çələbiyə sülh və barışıq təklif edir. O bunu qəbul edir. Sonra nə olacağından qorxaraq 1159-cu ilin qışında oğlunu Təhməzin yanına göndərir. Oğlu qayıdarkən Nadir şah onunla Şəkinin vəkili olan atası üçün 40 tümən göndərir... Onların arasında iki min üç yüz nəfərlik ordu ilə Əli xan (gələcək Qarabağ xanı Pənah Əli xan) vardı. Bunların hamısı xorasanlı idilər və Şamaxıya köməyə və onu qorumağa gəlmişdilər. O (Pənah Əli xan), qardaşının gözlərini çıxardığına görə Nadir şahdan ayrılaraq onlarla (xorasanlılarla) birlikdə Şəkiyə gəlmişdi... Gəncənin başçıları Hacı Çələbini Gəncə şəhərinə çağırırlar. Onların bəziləri qızılbaşların qorxusundan onun (Hacı Çələbi xanın) yanında qalırdılar. O, (Hacı Çələbi) (Pənah) Əli xan Qacarla Gəncə şəhərinə gəlir və 1160-cı il yayın ortalarına qədər burada qalır[17] "

Vadim Leviatovun 1948-ci ildə çap olunmuş “Nadir şaha qarşı Gələsən-Görəsən qalasının müdafiəsi” adlı məqaləsində istinad edilmiş rus arxiv sənədlərində də “Gələsən, görəsən” qalasının adı çəkilmir[18].

1805

1805-ci ildə Şəki xanı Səlim xan İrandan gözlənilən hərbi müdaxiləni məhz bu qalada dəf etmək fikrində idi[19].

Qeydlər

  1. ↑ “Əcaibül-məqdur fi nəvaib timur” ərəb dilində qələmə alınsa da müəllif qalanın türkcə-azərbaycanca adını olduğu kimi saxlamış, amma ərəb dilində mənasını izah etmişdir. Əsərin Məhəmməd Əli Necati tərəfindən fars dilinə edilmiş tərcüməsinin 1960/61-ci il (h.ş.1339) Tehran nəşrində də qalanın adı türkcə-azərbaycanca olduğu kimi saxlanılmışdır (ابن عربشاه, 1339, ss. 204-212). Lakin əsərin rus dilinə tərcüməsinin 2007-ci il Daşkənd nəşrində qalanın adı nədənsə rus dilənə tərcümə edilərək rus.: «приди, посмотри, возвращайся» kimi yazılmış və onun türkcə-azərbaycanca olması barədə heç nə qeyd edilməmişdir (Ибн Арабшах, 2007, с. 202)?!
  2. ↑ Bununla yanaşı, “Gəl, gör, get” qalasının yerinin indiki Gürcüstan Respublikası ərazisində olması ehtimalı da var və bu versiya da hələlik istisna hesab edilməməlidir. Belə ki Gürcüstanın Saçxere şəhəri yaxınlığındakı Modenaxi qalasının adının mənası da azərbaycanca “gələsən-görəsən” deməkdir (Məmmədov A.S., 2016, ss. 371, 378)
  3. ↑ Bu döyüşdə teymurilər məğlub olsalar da, Əmir Teymurun 17 yaşlı nəvəsi Əbubəkr mirzənin atdığı bir ox təsadüfən Seyid Əhməd Orlatın dəbilqəsinin zireh ətəyini deşərək onun şah damarına sancılmış və nəticədə Seyid Əhməd Orlat həlak olmuşdur.
  4. ↑ Şah Təmasibin fəthnaməsində göstərilir ki həmin vaxt Şəkidən 200 min baş qoyun, 50 min baş qaramal və beş min baş at, otuz min xərvar buğda və düyü qarət edilmişdir (Shāh Ṭahmāsb Ṣafavī, 1971 (١٣٥٠), s. 184-185). Fəthnamədə Şəkini qarət etməyə göndərilmüş qurçilərin sayı 10 min, Həsən Rumluda isə 2 min 500-dür (Hasan-i-Rumlu, 1931, s. 334).
  5. ↑
    Ahsanut-tavarikh-2a.jpg
    Ahsanut-tavarikh-2.jpg
    Ahsanut-tavarich-3.jpg
    Həsən bəy Rumlunun “Əhsənüt-təvarix” əsərinin AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan XVI əsrin ikinci yarısına aid əlyazma nüsxəsi – Şah Təhmasibin Şəkiyə yürüşü haqqında bəhsin ilk səhifələri. “Yusif” və “Cövşən” adları Şəki Ensiklopediyası tərəfindən əlyazmanın mətni üzərində qırmızı oxla işarələnmişdir; həmçinin, sağ tərəfdə – alt-alta, hər iki adın mətndəki yazılış forması böyüdülmüş şəkildə göstərilir.
    • Mənbədə “Əmir Yusif” kimi yazılıb, lakın bir qədər sonra həm də qeyd olunub ki, «Dərvişməhəmməd xan Cövşən ağanın qardaşı Mahmud bəyi Kiş qalasının mühafizətinə qoydu»; sual ortaya çıxır, hansı Cövşən ağanı? Axı mətndə Cövşən ağanın adı daha əvvəl heç yerdə çəkilməmişdir?! Lakin diqqət yetirdikdə ki ərəb əlifbası ilə “Cövşən” və “Yusif” adlarının yazılışı bir birinə çox bənzəyir, o zaman nəticə çıxara bilərik ki, mümkündür ki mətndə texniki səhvə yol verilmişdir və mənbədə “Cövşən” və “Yusif” adı ilə təqdim olunan iki ayrı-ayrı şəxs əslində eyni adamdır.
  6. ↑ Şah Təhmasib 1549-cu ildə Portuqaliyadan 20 top alınmışdı (Bax: (Fərzəlibəyli Ş., 1995, s. 135)).
  7. ↑ “Əhsənüt-təvarix”də bu yerdə qalanın adı göstərilməsə də ardıcıllığa əsasən söhbətin “Gələsən, görəsən” qalasından getdiyi bilinir. Lakin Namiq Musalının tərcüməsində mətnə düz mötərizə içində Kiş qalasının adı əlavə edilmişdir (Həsən bəy Rumlu, 2017, s. 552-553).
  8. ↑ Bu mətndə yoxdur, Şəki Ensiklopediyası tərəfindən əlavə edilib. Mətndə şəkililərin tələsik qalaya dönməsindən sonra «qazilər top da yuxarı sürüyüb aparmış idilər» yazılır. Hara qaldırırlar, axı top yuxarıda idi? Mətndə: «وشجاعت پیشگان سربازى از سرگرفتند و ازجانب فراز ونشيب توب وتفنگ صاعد وهابط گرديد فوجى از مخالفان بيرون آمدند و ݼند نفر ازملازمان امرا بقتل آوردند و بتعجيل تمام باز گشته بحصار شتافتند وغازيان توب نيز بلا برده بودند واز قازقانهاى كوه سيما وسنگهاى توب از بلاى ان قلهه آسمان سا بمقتضاى وَأَمْطَرْنَا عَلَيْهِمْ حِجَارَةً مِنْ سِجِّيلٍ (surə:16, ayə: 74 ) .ظاهر مى شد» Namiq Musalının tərcüməsində: «Peşəsi şücaət olanlar fədakarlıq göstərdilər. Aşağıdan və yuxarıdan top və tüfəng atıldı. Müxaliflərin bir dəstəsi [Kiş qalasından] çıxaraq əmirlərin mülazimlərindən bir neçə nəfəri qətlə yetirdilər və tam təcili şəkildə geri dönüb qalaya tələsdilər. Qazilər topu yuxarı çəkib aparmışdılar və “Üzərinə odda bişmiş (bir-birinə bitişik) bərk daşlar yağdırdıq” [ayəsinin] zərurətinə uyğun olaraq, o asimana bənzər qalanın başında dağ görkəmli qazanlar və top daşları (mərmiləri) zahir olurdu (Həsən bəy Rumlu, 2017, s. 552-553)». Uyğunsuzluq isə budur: Şəkililər bir neçə qızılbaşı qətlə yetirib qalaya dönən kimi, yazılır «qızılbaşlar topu yuxarı sürüyüb aparmış idilər». Nəyə görə keçmiş zamanda? “Budənd” sözünü işlətməyə nə ehtiyac vardı? Mümkündür ki mətndə «قازقان» əvəzinə səhvən, «غازيان» gedib, ya da «غازيان» və «توب» sözlərinin yeri dəyişik düşüb. Başqa sözlə, «قازقان» sözünü «غازيان» kimi oxusaq məna «top qazanlarını da yuxarı sürüyüb aparmış idilər» şəklində, «غازيان» və «توب» sözlərinin yerini dəyişsək, məna «qazilərin topunu da yuxarı sürüyüb aparmış idilər» şəklində dəyişəcək və hər iki halda məntiqsizlik tam aradan qalxa bilər. Bunun ardınca mənbədə «o qaladan dağ boyda qazanlar və top daşları» ilə atəş açılmasından bəhs edilir, heç bir şübhə qalmır ki qızılbaşların firəng topu şəkililərin əlinə keçmiş, sonra onların özlərinə qarşı istifadə olunmuşdu. Və heç bir şübhə yoxdur ki, qaladan bayıra çıxan dəstənin missiyası qızılbaşların firəng topunu ələ keçirmək olub və istədiklərini əldə edə biliblər, istədiklərini əldə edən kimi də “tamam təcili” qalaya qayıdıblar.
  9. ↑ “Xülasətül təvarix”də “Həsən bəy Fəth oğlu Ustaclı”; bax: (Şükufə Məmmədova, 1991, s. 82).
  10. ↑ Bu tarix yalnız Qazi Əhməd Quminin “Xülasətül-Təvarix”ində qeyd olunur, amma istinad edilən mənbədə həmin məqamda Kiş qalası əvəzinə “Gələsən-Görəsən” qalasının adı çəkilmişdir; bax: (Şükufə Məmmədova, 1991, s. 82).
  11. ↑ Amma numizmatikada hələlik, nəinki Şah Təhmasıbın adından, hətta hansısa bir Səfəvi şahının adından Şəkidə kəsilmiş bircə nümumunə belə məlum deyil.
  12. ↑ Amma məktubun sonunda yazılma tarixi hicri 957-ci ilin səfər ayı (1550-ci ilin fevral ayı) kimi göstərilir. Elmi-tənqidi mətni nəşrə hazırlayan Ə.Nəvainin fikrincə bu tarix səhih deyil, o, güman edir ki daha doğru tarix hicri 961-ci ilin səfər (miladi 1554-cü ilin yanvar) ayı ola bilər; bax: (Shāh Ṭahmāsb Ṣafavī, 1971 (١٣٥٠), s. 237; qeyd 4).

İstinadlar

  1. ↑ Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı, 2001.
  2. ↑ Nəsirli N.M, Məmmədov R.A., 1961, s. 68-79.
  3. ↑ Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı, 2015.
  4. ↑ ابن عربشاه, 1339, pp. 204-212.
  5. ↑ Ибн Арабшах, 2007, с. 202-206.
  6. ↑ Məmmədov A.S., 2007.
  7. ↑ Məmmədov A.S., 2016, s. 373-377.
  8. ↑ Məmmədov A.S., 2019, s. 401-407.
  9. ↑ Əhməd Zəki Vəlidi, 2009, s. 52.
  10. ↑ Баку. Элм. 1979, 1980, с. 25.
  11. ↑ Shāh Ṭahmāsb Ṣafavī, 1971 (١٣٥٠), p. 184-185.
  12. ↑ Hasan-i-Rumlu, 1931, p. 334.
  13. ↑ Hasan-i-Rumlu, 1931, p. 348-351.
  14. ↑ Hasan-i-Rumlu, 1931, p. 351.
  15. ↑ Hacı Seyid Əbdülhəmid, 1958, s. 26.
  16. ↑ Kərim ağa Şəkixanov, 1958, s. 17.
  17. ↑ Molla Məhəmməd əl-Cari, 1997, s. 44-45.
  18. ↑ Левиатов В.Н, 1948, s. 95-103.
  19. ↑ AKAK, səh.: 651,, 1868.

Ədəbiyyat

  1. Nəsirli N.M, Məmmədov R.A. “Gələsən-Görəsən” qalası haqqında // Azərbaycan Tarixi Muzeyinin əsərləri : jurnal / Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Azərbaycan Tarixi Muzeyi. — Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, 1961. —IV  c. — Səh. 68 – 79.
  2. Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsünün təsdiq edilməsi haqqında : [arx. 8 Dec 2015 - 5 Aug 2023] // Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi Hüquqi aktların vahid elektron bazası. — Müraciət tarixi: 26.03.2024.
  3. Məmmədov A.S. İbn Ərəbşahın məlum “Əcaibül-məqdur fi nəvaib timur” əsərində Şəkiyə dair naməlum bəhslər // Elm : qəzet. — Bakı, 2007. — В. 30 oktyabr.
  4. Ибн Арабшах История амира Темура. — Институт истории народов Средней Азии имени Махпират. — Ташкент, 2007. — Səh.: 201 – 208. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 30 mart 2024.
  5. Məmmədov A.S. İbn-i Arabşah'ın Ankara savaş'ından dönen Emir Timur'un “Gel-Gör-Git” kalesi'ni kuşatması hakkında yazdıkları (türk.) // Bütün yönleriyle Çubuk ve Çevresi (Uluslararası Sempozyumu). — Ankara, 2016. — Səh. 369 – 378. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 14 iyul 2022.
  6. Məmmədov A.S. 1384 – 1404 — Əmir Teymurun Şəki ölkəsinə hücumları (monoqrafiya) // Şəki. Biblioqrafik göstəricisi. Tarix-diyarşünaslıq materialları : kitab / Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. — Bakı: Turxan NRB, 2019. — Səh. 365 – 419.
  7. Əhməd Zəki Vəlidi. Azərbaycanın tarixi coğrafiyası. — Bakı: Təhsil, 2009. — 500 nüsx. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 11 iyul 2019.
  8. ابن عربشاه زندگانى شگفت آور تيمور = عجايب المقدور فى اخبار تيمور / ترجمه: محمد على نجاتى. — تهران, 1339. — Səh.: 204 – 212.
  9. Иоганн де Галонифонтибус Дагестан. Лезги. Албания // Сведения о народах Кавказа (1404 г.). — Баку: Элм, 1980. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 10 Feb 2007 - 16 Mar 2024.
  10. ʿAbd al-Ḥusayn Navāʾī Shāh Ṭahmāsb Ṣafavī : majmūʿah-i asnād va mukātabāt-i tārīkhī hamrāh bā yādʹdāshtʹhā-yi tafz̤īlī = شاه طهماسب صفوی : مجموعه اسناد و مکاتبات تاريخی همراه با ياد‌داشتهای تفضيلی / به اهتمام عبد الحسين نوائی. — 1971 (١٣٥٠)
  11. Hasan-i-Rumlu. Ahsanu’t-Tawarikh = حسن‌التواریخ / Oriental Institute. — A Chronicle of the early Safawis. — Baroda, 1931.
  12. Fərzəlibəyli Ş. Azərbaycan və Osmanlı İmperiyası. — Bakı, 1995.
  13. Məmmədova Ş. Xülasət ət-təvarix Azərbaycan Tarixinin mənbəyi kimi. — Bakı, 1991.
  14. Hacı Seyid Əbdülhəmid. Şəki xanları və onların nəsilləri // Şəki xanlığının tarixindən = Шәки ханлығынын тарихиндән / Бабаев Ф. (редактор). — Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Тарих Институту. — Бакы: Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Нәшрийяты, 1958. — Səhifələrin sayı:  68. — Səh.: 26.
    Kərim ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi // Şəki xanlığının tarixindən = Шәки ханлығынын тарихиндән / Бабаев Ф. (редактор). — Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Тарих Институту. — Бакы: Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Нәшрийяты, 1958. — Səhifələrin sayı:  68. — Səh.: 17.
  15. Molla Məhəmməd əl-Cari Car salnaməsi (tərcümə) // Car salnaməsi. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 44 – 45. — ISBN 5-86974-384-9.
  16. Левиатов В.Н Оборона крепости Гелесен-Гересен против Надир шаха (rus.) // Известия Академии Наук Азербайджанской ССР. — Баку, 1948. — С. 95 – 103.
  17. Mətnin linki // Акты, собранные Кавказской археографической комиссией / под редакцией: А. П. Берже. — Тифлис, 1868. — Т. II. — С. 651.
  18. Həsən bəy Rumlu. 958-ci ildə (1551) baş vermiş hadisələr barədə söhbət // Əhsənüt-təvarix. — Kasamonu, 2017. — Səhifələrin sayı:  661. — Səh.: 552 – 553. — ISBN 978-605-030-641-5. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 24 aprel 2023.
  19. Musəvi T. M. Şəkinin Orta əsrlər tarixi haqqında // Şəkinin Orta əsrlər tarixi (Tağı Musəvinin tədqiqatları üzrə) / Həsənov R., Məmmədov A. (tərtibçilər). — AMEA Şəki Regional Elmi Mərkəzi. — Bakı: Elm və təhsil, 2023. — Səhifələrin sayı:  150. — Səh.: 34-36. — 500 nüsx. — ISBN 978-9952-568-30-1.
Mənbə — "https://shaki.info/wiki/index.php?title=Gələsən,_görəsən_(qala)&oldid=62222"