Həsən ağa

Həsən ağa
Şəki xanları, yaxud xanzadələri (şərti), — Şəki xan sarayında friz (divar rəfi – irəf) üzərində miniatür.
Şəki xanzadəsi
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	?
Doğum yeri	?
Vəfat tarixi	1748
Vəfat yeri	Ərəş
Dini	islam
Anası	Hacı Çələbi xan
Uşağı	Məhəmmədhüseyn xan

Həsən ağa (?–1748) — Şəki xanzadəsi, Şəki xanlarından Hacı Çələbi xanın böyük oğlu və Məhəmmədhüseyn xanın atası.

Haqqında məlumatlar

1746-cı ildə atası Hacı Çələbi tərəfindən Nadir şahın yanına göndərilmişdir. Molla Məhəmməd əl-Cariyə görə o, Nadir şahın yanına atası Hacı Çələbi ilə şah arasında barışığa nail olmaq üçün, Hacı Seyid Əbdülhəmidə görə isə Nadir şahın adamlarının Nuxadan apardıqları əsir və qarət mallarını geri almaq üçün getmişdi. Salman Mümtaz öz məqaləsində Hacı Seyid Əbdülhəmidin yazdıqlarını bir qədər də geniş təsvir etməyə çalışmış, hətta Nadir şahla Həsən ağa arasındakı qısa dialoqu da vermişdir:

Bundan başqa Nadir şah yenə iki il peydərpey Çələbi xan üzərinə yürümüş və heç bir şey əldə edə bilməyərək geri qayıtmışdır. Son gəlişində Nadir şah Şəkinin görkəmli evlərini, gözə gələn dükanlarını, yandırtmış və ətrafda olan bir neçə kəndlərin əhalisini də əsir sifəti ilə İrana sürgün etdirmişdi. Çələbi xan aparılan əsirlərin dalınca böyük oğlu Həsən ağanı göndərərək əsirləri geri istəmişdir. Həsən ağa hüzura qəbul edilərkən arada aşağıdakı mükalimə olmuş və nəticədə də Çələbi xan yenə məqsuduna nail olmuşdu. Nadir şah: – Ey bədzad, niçün sənin atan məndən rukərdan olub mənə itaət eləmədi? Həsən ağa: – Sənə fəda olum, mənim o həddim yoxdur ki, sənə cavab verəm və nə o həddim yoxdur ki, atama bir söz deyə bilim. Mən qulluğuna ölməyə gəlmişəm, ya məni öldür və ya izn ver əsirləri aparım. Həsən ağanın böylə cəsuranə danışmağı Nadir şahın xoşuna getdiyindən əsirləri azad edərək Həsən ağanı da mürəxxəs etmişdi.

Molla Məhəmməd əl-Carinin və Hacı Seyid Əbdülhəmidin əsərlərində, Salman Mümtazın məqaləsində təsadüf edilən bu məlumatları nə təkzib etmək mümkündür, nə də təsdiq. Çünki ortada həmin məlumatları təkzib, yaxud təsdiq edəcək bir şey yoxdur. Təsdiqlənməsi mümkün olan isə yalnız budur ki, Şəki mahalının kəndxudaları və rəiyyəti Şəki məliyi Məlik Cəfərin yerinə Hacı Çələbinin oğlu Həsənin məlik təyin edilməsi üçün Nadir şaha nə vaxtsa kollektiv ərizə ilə müraciət etmiş, Nadir şahın hicri 1159-cu ilin ramazan ayı (sentyabr/oktyabr 1746) tarixli fərmanı ilə isə həmin xahiş rədd edilmişdir. Və elə həmin hicri ilində də Şəki camaatı Hacı Çələbini xan seçmişdir (Amma bu hadisənin Nadir şahın fərmanından əvvəl, yaxud sonra baş verdiyi bilinmir).

Vəfatı

20 iyun 1747-ci il tarixdə Xorasanda Nadir şaha qarşı həyata keçirilmiş sui-qəsd nəticəsində o, öldürüldü. Bundan sonra İranda şahlıq iddiasında olan Əmiraslan xan 1748-ci ildə böyük qoşunla Ərəşə gəldi. O, Hacı Çələbini Şəki xanı kimi tanısa da, oğlu Həsən ağa onun döyüşçüləri tərəfindən qətlə yetirildi. Bu hadisəni Molla Məhəmməd əl-Cari belə təsvir edir:

Əmiraslan xan Bərdədən Ərəşə gəlir. Ərəşin əhalisi qaçır. Ordu onların dalınca düşərək çoxlarını öldürür, əsir tutur, qarət edir. Hacı Çələbinin oğlu (Həsən ağa) onların məkrindən qorxaraq yüz nəfər şəkili ilə pusquda durmuşdu. Onlar qızılbaş qoşununun bir dəstəsi ilə üzləşərək vuruşurlar. Qızılbaşlar başqa dəstələrinin yanına qaçırlar və (daha çox adamla) qayıdaraq onu və dəstəsindən qırx nəfər gənci öldürürlər. Əmiraslan xan onun (Həsən ağanın) öldürüldüyünü eşitdikdə çox heyfsilənir, onun rəngbərəng xətlərlə kəfənlənmiş, qızıl və gümüş mələfələnmiş başını təəsüfləndiyini ifadə edən məktubla birlikdə atasına göndərir və başqa oğlunu öz yanına tələb edir.

Ailəsi

1760-cı ildə qazıqumuxlu Məhəmməd xan Nuxanı tutarkən Həsən ağanın dul qalmış arvadını qardaşı Murtazəlinin oğlu Əli bəyə ərə vermişdir. Çox güman ki bu qadın Məhəmməd xanın qohumlarından biri idi.

Həsən ağanın oğlu Məhəmmədhüseyn xan isə 1760 – 1780-cı illərdə Şəki xanı olmuşdur.

Ədəbiyyat

1. Molla Məhəmməd əl-Cari. Car salnaməsi (tərcümə) // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 45. — ISBN 5-86974-384-9.

   Molla Məhəmməd əl-Cari. Car salnaməsi (tərcümə) // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 46-47. — ISBN 5-86974-384-9.

   Molla Məhəmməd əl-Cari. Car salnaməsi (tərcümə) // Car salnaməsi / ərəbcədən tərcümə, giriş, şərhlər və qeydlər Sevda Süleymanovanındır. — Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutu. — Bakı: Səda, 1997. — Səhifələrin sayı:  146. — Səh.: 58. — ISBN 5-86974-384-9.

2. Hacı Seyid Əbdülhəmid. Şəki xanları və onların nəsilləri // Şəki xanlığının tarixindən = Шәки ханлығынын тарихиндән / Бабаев Ф. (редактор). — Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Тарих Институту. — Бакы: Азәрбајҹан ССР Элмләр Академиясы Нәшрийяты, 1958. — Səhifələrin sayı:  68. — Səh.: 27-28.
3. Mümtaz S. Məhəmmədhüseyn xan Müştaq // Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları = Азәрбајҹан әдәбијјатынын гајнаглары. — B.: Yazıçı, 1986. — 10,000 nüsx. Arxivləşdirilib; arxivləşdirmə tarixi: 27 aprel 2024.
4. Şəki ölkəsinə aid Orta əsr sənədləri : Sənədlərin izahları və azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş mətnləri // Şəkinin Orta əsrlər tarixi (Tağı Musəvinin tədqiqatları üzrə) / Həsənov R., Məmmədov A. (tərtibçilər). — AMEA Şəki Regional Elmi Mərkəzi. — Bakı: Elm və təhsil, 2023. — Səhifələrin sayı:  150. — Səh.: 135-139. — 500 nüsx. — ISBN 978-9952-568-30-1.
5. Azərbaycan tarixi arxiv sənədlərində : XVIII-XX əsrin əvvəlləri. — Bakı: Çaşıoğlu, 2012. — II  cild. — Səh.: 27, 381 – 380.